Grice e Bacchin: la ragione
conversazionale e l’implicatura conversazionale dell’anypotheton haploustaton
-- overo, i fondamenti della filosofia del linguaggio – filosofia italiana –
Luigi Speranza
(Belluno). Filosofo italiano. Grice: “I like Bacchin; as an
Italian he is allows to speak pompously as we at Oxford cannot! But he is
basically saying the commonplace that ‘intersoggetivita’ has a ‘dialectical
dimension’ (interoggetivita come dimensione dialettica) in the sense that the
ego (or ‘l’io’) presupposes the ‘altro’ (as he puts it: ‘a cui’) – therefore;
it is a presupposition of the schema, as Collingwood would have it, alla Cook
Wilson – and thus only transcendentally justified. Bacchin has noted that the operator
~ is basic in that ‘inter-rogo’ invites a ‘risposta’ whose ‘motivation’ may be
‘implicita’ – the ad-firmatum is motivated by the domanda – which can be
another dimanda: why do you think so? “Why do you ask why I think so?” -- Bacchin is alla Heidegger and other
phenomenologists, with the ‘essere’ versus appare on which my impicata in
‘Causal Theory of Perception’ depend (‘if A seems B, A is not B. Note that
there is no way to express this implicata without a ~. It might be argued that
it can express with some of the strokes or with some expression that would
flout ‘be brief, rather than the simplest” – and which would involve, as
Parmenide has it, the idea of, precisely –altro’ (other than). Note that
Bacchin equivocates on the ‘altro’ – in the dialectical dimension of
intersubjectivity he obviously means ‘tu,’ not ‘altro.’ In the negation or
contradiction (in dialectical terms) of an affirmation – which is involved in
every ‘dialogue’ that Bacchin calls ‘socratico’ or euristico rather than
sofistico (based on equivocation) – the ‘altro’ is the other, A is not B,
impying A is other than B (cf. my ‘Negation and Privation’). This does not need
have us multiply the sense of ‘ne,’ in old Roman!” -- Dopo aver conseguito la
laurea ottenne la libera docenza in filosofia. Insegna filosofia a Perugia, Lecce,
e Padova. Membro della Società Filosofica Italiana. Cresciuto nella scuola
metafisica di Gentile, sviluppa una propria originalità di approccio e di
ricerca filosofica, che lo rendono difficilmente assimilabile ad una qualche
corrente o famiglia filosofica se non quella della libera e inesausta
teoresi. A testimonianza della
specificità del suo approccio metafisico si può citare questa sua affermazione.
V'è un senso metafisico che può andare perduto. Né basta parlare di metafisica
e considerarsi metafisici per possederlo. La perdita del senso metafisico è
anche trionfo del condizionale e quindi dell'ipocrisia: "direi",
"avanzerei la proposta", "mi si passi l'espressione",
"vorrei che il lettore ricavasse l'impressione..'", "anche se
siamo, il lettore ed io, certo ioimmensamente piccoli", "a mio
sommesso avviso" e così via in un continuo spostare l'attenzione su di sé
e in un continuo, inutile, domandare scusa al lettore della propria scontata pochezza,
rivelando che non è poi così scontata da non parlarne. Nudo e indifeso alla
presenza della verità, il metafisico non lo può essere di meno di fronte agl’uomini,
i qualidi certo- non sono la verità.
Riferimento costante dell'incessante dialogo filosofico di B. E senz'altro
l'attualismo gentiliano. Altre saggi: “Su
le implicazioni teoretiche della struttura formale” (Roma, Sapi); “Originarietà
e mediazione del discorso metafisico” (Roma, Sapi); Sull'autentico nel
filosofare” (Roma, Sapi); “L'originario come implesso esperienza-discorso”
(Roma, Sapi); “Il concetto di meditazione e la teoremi del fondamento” (Roma,
Sapi); “I fondamenti della filosofia del linguaggio” (Assisi); “L'immediato e
la sua negazione, Perugia, Grafica); “Anypotheton” Saggio di filosofia
teoretica” (Roma, Bulzoni); “Teoresi metafisica” (Padova, Nuova Vita); “Haploustaton”
(Firenze, Arnaud); “La struttura teorematica del problema metafisico”; “Classicità e originarietà della metafisica,
scritti scelti” (Milano, Angeli); “La metafisica agevola o impedisce l'unità
culturale europea?”in ‘Il contributo della cultura all'unità europea',
Castellano, Edizioni scientifiche, Napoli); “L'attualismo in Gentile, in
Annali, Roma, Fondazione Spirito. Informazioni biografiche reperibili anche in
Bacchin, Haploustaton, Arnaud, Firenze, B., Teoresi metafisica, Berti, Ricordo
di B., Bollettino della Società Filosofica Italiana, Scilironi, Tra opposte
ragioni: nota in ricordo di B. in Studia patavina: Rivista di scienze
religiose. Filosofia Filosofo Professore Belluno Rimini. Metafisica del
principio. Si comincia dopo avere cominciato. L’innegabile è innegabilmente.
Negare è escludere un’inclusione indebita. Non v’è limite del sapere. Il luogo
del filosofare è la domanda del luogo per filosofare. Ciò che v’è di originario
nell’esperienza. La filosofia non ha oggetto e nessun oggetto si sottrae alla
filosofia. La riappropriazione metafisica. L’esperienza praticabile è
conversione fattuale in fatto. Funzione della parantesi nell’asserzione e
l’aporia del dogmatico. L’autorità del dogmatico si presenta come critica di
ogni autorità. L’ideale dell’autorità è di essere indiscutibile. Autorità e
intelletto si fronteggiano. Ciò che l’intelletto impone all’autorità è di
essere ciò che pretende di essere. Il luogo della domanda è l’insufficienza di
ciò che si presenta a ciò che, presentan- dosi, non è interamente. L’identità
tra inevitabile e necessario è solo co- struita. Il senso in cui non si può
domandare tutto. Ciò da cui dipendono le valutazioni del domandare. Il senso in
cui non si può non domandare tutto. Domandare tutto è negare di poter asserire.
Paradigma del dottrinario in filosofia. Una richiesta che preceda la domanda di
verità non può essere vera. Il prefilosofico oltrepassa il sapere di non sapere
credendo di superarlo. L’impossibilità di oltrepassare quel ‘limite’ che è la
stessa impossibilità di oltrepassarlo. La costante esistenziale dell’esperienza
e gli equivoci della sua valorazione. La domanda universale investe il
linguaggio come luogo della possibilità dell’errore. Digressione. La base del FILOLOGISMO
in filosofia. Dell’ingenuità storiografica in filosofia. Le due direzioni
dell’ingenuità storiografica. L’equivoco storico in filosofia. Equivoco di
coscienza storica e conoscenza storica. Le storie della filosofia rendono la
filosofia accessibile al senso comune prefilosofico. L’ideale sistematico del
prefilosofico si prolunga nella storiografia. Filosofare nonostante la storia
della filosofia. Inattualità teoretica dello storicismo. La nozione dogmatica
di storia. Il carattere fideistico della tradizione e il circolo del riconoscimento.
Due figure dell’accoglimento della tradizione: integralismo e progressismo. La
ragione formale come unica ragione delle due figure. L’ideale immanente del
credere è coincidere con il vivere. La ragione. Indice. Indice formale presiede
nel suo uso ciò che la determina nei suoi contenuti. Se ogni fede è cosmica,
ogni cosmo è creduto. La valenza sperimentale è già nella protomatematica, come
si esemplifica in GALILEI (si veda). Il carattere ipotetico di ogni riferimento
assertorio all’esperienza. Il rischio erme- neutico è considerare effettivo ciò
che è interpretazione, come si esemplifica in GALILEI. Il senso in cui la
scienza è alienazione. Ingenuità del ten- tativo di fondare scienza e filosofia
sull’esperienza immediata. Il campo in cui si discute è ciò che intanto permane
indiscusso. Credere di conoscere è non sapere di credere. Il rapporto tra
intendere e pretendere è struttura del conoscere. Il rapporto strutturale di
compreso e comprendente tra universi. Il rapporto di compreso e comprendente è
struttura del contenuto di osservazione. Costanti del progetto d’esperienza e
il vettore di interesse. Il progetto fondamentale e KANT Il progetto di
filosofare è il modo filosofico di progettare: miraggio del ritorno
all’immediato, Controllabilità e statuto dell’individuale. Ambiguità del
sapersi orientare nel mondo. L’intenzione conoscitiva del fenomeno individuale.
Progetto del conoscere come adeguazione progressiva. Il co- noscere
rappresentato come rappresentazione. Il presupporre è limite presupposto
all’operare. La scienza ignora di essere una fede. La scienza non può sapere
ciò che essa implica, dovendo postulare ciò di cui abbisogna. La considerazione
pensante. La conoscenza scientifica ipotizza la realtà che le consente di
ipotizzare. Tentativo della distinzione tra ‘visione naturale’ e ‘visione
scientifica’ del mondo. Esame della struttura del ‘punto di vista’ nella
configurazione dei sistemi di riferimento. Dopo l’intermezzo ludico, che cosa
si intende per ‘considerazione logica’. La logica formale è il modo formale di
considerare la logica. Il FORMALISMO DELLA LOGICA (cf. Grice, ‘Formalists and
informalists’). Il formalismo della logica è il nihilismo della verità. La
conciliazione tra storia mondana e filosofare non può avvenire nella storia mondana.
Ciò che si presenta con la divisione pone la richiesta della connessione. Il
pensiero si affida al linguaggio per essere riconosciuto come indipendente dal
linguaggio. Si esemplifica con l’espressione hegeliana “movimento
dell’essenza”. Si insiste con l’esemplificazione hegeliana. Ancora
esemplificazione hegeliana: la “cosa stessa” non può venire utilizzata. Il
senso della cura–custodia. Il senso in cui il pensare penetra. Il pragmatico è
fittiziamente teoretico. La verità mette in questione ogni discorso intorno
alla verità. Il nesso tra tecnica logica e configurazione funzionale del
concetto. La conoscenza scientifica considera astratto ciò che essa non può
considerare. Rischio dell’equivoco tra mera domanda e domanda pura. L’imporsi
della verità è l’asse delle pseudofilosofie. Volontà di coerenza e volontà di
dominio. Coerenza è fedeltà alla logica di un sistema. Sistema ed esistenza.
Esistenza e chiarificazione. Esistenza e coscienza. Coscienza e punto di vista.
Il punto di vista fondamentale non è un punto di vista. La nozione comune di
esistenza e l’istituzione. Ciò che esiste non è assoluto. Differenza tra
teoresi e teoria e l’impossibilità di scegliere la teoresi. La teoresi, che non
è teoria, appare in una qualche teoria. Poiché l’intero non può essere oggetto,
nessun oggetto è intero. La scienza che escluda la filosofia diventa “filosofia
della natura”. Il mondo della vita impone l’astrazione. La filosofia non
vincola a se stessa le scienze. Ricorso alla formula. La “formula” e l’aporia
del metodo ideale. Il metodo di filosofare è filosofare, ossia domandare.
Inevitabilità dell’astratto. Necessità e cogenza. Il carattere divino della
matematica è l’essenza matematica di Dio anche se GALILEI non lo vuole.
L’ordine astratto si esemplifica in WOLFF, ma esso è la logica interna della
formulazione del principio di non contraddizione. La “proposizione” è la figura
minima del sistema, la forma del quale è l’equazione. L’ideale del conoscere
esclude dal conoscere l’operare. Le condizioni del conoscere sono riconosciute
nella loro indipendenza dal conoscere, nel conoscere di cui sono condizioni. La
relazione, che è esperienza, non può essere relazione dell’esperienza con altro
da essa. La conoscenza dell’incono- scibilità dello in sé è conoscenza in sé.
L’astratto è inevitabile, ma non necessario. Per dire con che cosa si comincia,
si comincia con la domanda intorno a come si comincia. Affermare la totalità è
dimostrare che es- sa non può venire negata e, dunque, non abbisogna di venire
affermata. La condizione apriori è trovata analiticamente, perché è
contraddittorio che, nel no- stro conoscere, tutto derivi dall’esperienza.
L’uso è unicamente empirico ed è riconosciuto trascendentalmente. L’analisi è
la presenza operante del “principio di non contraddizione”. La struttura
sintetica del giudizio è l’infinitezza dell’analisi. Il giudizio è domanda
infinita di venire fondato. Tra esperienza e giudizio non sussiste rapporto,
perché l’esperienza non può essere un giudicato. La prima forma di mediazione è
l’immediatezza fenomenologica, o medialità. Il contessere infinito del dato non
è dato. Ogni ordinamento di oggetti è teorico. L’oggetto è pluralità di
oggetti. Se è astratto l’oggetto, è astratto il suo contesto. L’intuizione
astrae dal contessere infinito. Ciò che è dato per primo è risultato di un
processo astrattivo: l’intuizione non è originaria. Differenza tra teorica dei
giudizi e teoresi del giudizio. Impostazione. L’interpretazione empirica
dell’oggetto “come tale” quale oggetto in generale: trascrizione generalizzata
degli oggetti. La sintesi precede ogni analisi e la condiziona. Il conoscere
presenta un duplice livello: quello del suo fungere che costituisce l’oggetto,
quello della consapevolezza di tale fungere. Il conoscere muove dalla fiducia
nello essere in sé del conosciuto, con base esclusiva- mente pratica. Può
venire formulata anche la contraddizione, dunque la forma proposizionale non è
struttura del giudicare. L’analisi come presenza dell’incontraddittorietà
formulata come principio di non contraddizione. Un giudizio media la posizione
di altro giudizio: medialità posizionale o fenomenologica. Di volta in volta un
giudizio può valere come analitico o come sintetico. Si intende di sapere con
necessità. Se v’è un modo empirico di conoscere, v’è un modo non empirico di
riconoscerlo. KANT conosce analiticamente che la conoscenza umana è sintetica.
Nessun giudizio matematico è conoscitivo. La ragione dell’aritmetica è un
fatto, perché le risulta possibile ciò che le risulta fattibile. Le categorie. Indice.
Indice trovate dall’analitica sono usate dalla stessa analitica. L’esperienza è
condizione del darsi delle sue condizioni. “Cosa” ha significato operativo. Il
tempo è essenzialmente prassi. Spazio e tempo provengono dalla sintesi
dell’intelletto, ma operano nella sensibilità. L’oggettivazione dell’esperienza
è matematizzazione, di cui il trascendente è negazione. Il trascendentale è, ma
non appare. La sintesi è negazione di se stessa come negarsi reciproco dei suoi
termini. Tempo e durata. La presenza fungente dell’apriori è analiticamente
reperibile nel dato e non lo eccede. La differenza tra conoscere e sapere è
conosciuta e saputa. Conoscere non è sapere e l’oggetto è matematico perché è
oggetto. Esemplificazione con KANT di ambiguità fra matematica e conoscenza. Il
conoscere della matematica, essendo matematico come conoscere, non è conoscere.
La volontà di potenza è l’impotenza dell’io nei confronti delle sue
rappresentazioni. L’io si riferisce a se stesso come dato all’io. Non vi può essere
una ragione pura. Teoresi e finitezza della ragione. Il senso teoretico
dell’inconoscibilità dello “in sé” è quello dell’inoggettivabilità del vero. La
ragione è strumentale per se stessa. Il carattere filosofico della
ricerca. Il carattere dialettico, o negatorio della filosofia. La
dialettica dell identico livello. La dia-letticità della filosofia e il
momento analitico della filosofia del linguaggio. I limiti di validità
dell analisi nella filosofia del linguaggio. Limiti di validità e
valore. Come è possibile una filosofia del linguaggio. Concetto
di teoria e sua riduzione. La riduzione del concetto di teoria e la radice
pragmatica dell intellettualismo. La nozione a-teoretica dello in
generale come base della teoria. Riduzione del procedimento analitico all inde
terminato, cioè al contraddittorio. Differenza ontologica tra il
contraddittorio ed il negato. La dialetticità come impossibilità di un
procedimento analitico sulla totalità. La domanda totale e la totalità
domandata. L intero della domanda totale e della totalità domandata. La
conversione dialettica della totalità domandata nella esclusività del
domandare. La domanda come riferirsi in atto alla risposta. La
problematicità della definizione concettuale. L inter-soggettività
come dimensione dialettica. La struttura dialettica
dell'implicazione. L'insignificanza teoretica del disaccordo. La
preoccupazione di raggiungere un accordo effettivo è empirica e filosoficamente
ingenua. Fittizietà del rapporto tra filosofia e senso comune. La
superfluità del problema del solipsismo. Presenza e coscienza. La
realtà come pensiero si risolve nel pensiero come atto. La realizzazione.
L'attualismo come attualismo puro. La realizzazione come negazione e come
posizione. L'attualismo monistico come naturalismo. La presenza pura. La
coscienza della presenza pura. Il rapporto tra atto ed oggettivazione tra
presenza e pre-sentificazione. Importo teoretico dell'espressione
"Verum et esse convertuntur". La metaforicità intrinseca delia
parola. La "cosa stessa" come l'intero di se stessa. L identità
pensare-essere. Il riproporsi del pensiero su se stesso come origine
della parola "cosa". La duplice funzione della parola
"cosa". Le condizioni ad un indagine critica. L atto critico o
negatorio come atto di pensiero nella coscienza. La ricerca del mezzo
logico adeguato e l interrogazione. I limiti teoretici delle asserzioni
condizionate da interessi. La riduzione pretesa del sapere al potere
e il concetto a-teoretico di teoria. L'interpretazione matematicistica nei
suoi limiti. La teoria come formulazione generale. La radice
dell'interpretazione matematicistica. Le condizioni imposte dal concetto
d interpretazione. Il carattere teoretico del controllo sull
esperienza. Lo spostamento del limite come essenziale alle
determinazioni. La determinazione come ritorno dell atto: totalità di
definizione e totalità di esaustione. La totalità di definizione come
"essenza". L' atteggiamento fondamentale umano operante nella
definizione concettuale. Il modo indiretto dì dire l'essenza.
Originarietà e mediazione nel discorso metafisico (Il "Tema";
Svolgimento delle indicazioni teoretiche del "Tema". L'originario
come implesso esperienza-discorso. L'"Esperito" e l'"Esperienza
integrale". Il significato dell'"Implesso"; Il senso
dell'"Originarietà" dell'"Implesso". Il concetto di
meditazione e la teoresi del fondamento (L'impostazione; La
"sospensione" degli enti dall'essere). Giovanni Romano Bacchin.
Keywords: anypotheton, haploustaton; ovvero, i fondamenti della filosofia del
linguaggio, il discorso metafisico – a new discourse on metaphysics, from
genesis to revelations, etymologia di ‘autentico’, l’esperienza e il disscorso,
implesso esperienza-discorso;
anypotheton, haploustaton, anypotheton hypotheton, supponibile,
insupponibile, haplloustaton, superlative di haplous, simplex, simplicior,
simplicissum, simplicissmo, complesso, simplice/complesso, simpliccismo,
simplicissimo, complessissimo, complesso proposizionale, semplice
sub-proposizionale – implesso, analisi del concetto d’impicazione – senso e
significato – senso e segno – proposizione – funzione proposizionale –
Whitehead. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bacchin” – The Swimming-Pool
Library. Bacchin.
Bacchio:
il principe tra gl’accademici di Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza. Filosofo
italiano. A member of the Accademia. ANTONINO (si veda) attended his lectures.
He was the adopted son of GAIO. Bacchio.
Grice e Bacci: l’implicatura
conversazionale dei bagni dei romani – filosofia italiana – Luigi Speranza (Sant’Elpidio).
Filosofo Italiano. Grice: “You’ve got to
love Bacci; he was born in the Italian equivalent of Weston-super-Mare, and
therefore, he dedicated his philosophy to swimming!” – Studia a Matelica,
Siena, e Roma. Scrive “Del Tevere, della natura...”. Pubblica il “De Thermis”,
un saggio sulle acque, la loro storia e le qualità terapeutiche che venne
accolto con entusiasmo. Dopo aver ottenuto la cattedra alla Sapienza e l'iscrizione
all'albo dei cittadini romani, e nominato Archiatra pontificio. I saggi “Delle
acque albule di Tivoli”, “Delle acque acetose presso Roma e delle acque
d'Anticoli”, “Delle acque della terra bergamasca”, “Tabula semplicim
medicamentorum”, “De venenis et antidotis”, “Della gran bestia detta alce e
delle sue proprietà e virtù”; “Delle dodici pietre preziose della loro forza ed
uso”, “L'Alicorno”. Il monumentale trattato “De naturali vinorum historia”, un
compendio in sette libri su tutti i vini conosciuti. Tratta temi relativi alla
vinificazione e conservazione dei vini; Consumo dei vini in rapporto alle
condizioni di salute; Caratteristiche peculiari dei vini; Uso dei vini nell'antichità
classica, Vini delle varie parti d'Italia, Vini importati a Roma, Vini
stranieri. Note DBI. B. la figura le opere, Atti della giornata di
studi tenutasi a Sant'Elpidio. Crespi, B., in Dizionario biografico degl’italiani,
Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. De Naturali Vinorum Historia De
Vinis ItalEae et de Conuiuijs Antiquorum Libri VII B. I Traduzione del libro V nella
parte dedicata ai vini delle Marche, Brandozzi, Associazione culturale Giovane
Europa, Filosofi italiani, Medici italiani Scrittori italiani Professore Sant'Elpidio
a Mare Roma Enologi italiani. In
quo agitur de balneis artificialibus, penes instituta recæperit, hoc tempus non
esta deo compertum, nisi quantum legitur fuisse antiquissimum. Nam ex omnibus
monumentis quæad notitiam hominum peruenerunt, vetustissima huncritum
lavationum, perinde necessarium ad communem vitam commemorant. Balnearum enim
mentionem invenio non modo ante ROMANORUM IMPERIUM. Sed ante asiaticos etiam et
chaldæos extitisse. Imòsii actatis, ante quam ulla extitisset literarum inventio,
dicterija credamus; extat apud Pisandrum id circo calida balnea fuisse natura
bal. cognominata Herculea, quod Minerva olim fesso Herculi calida parasset.
Vel veterum et Galeni in Thermis primus la tascoengerit quodammodo ad
lauacra homines. Quippe ea necessitas, quæ uationumv a primordio rerum
monstrauerat mortalibus ex agresti vita victum quærere, sus. Tecta construere, abæstu&
frigoresetueri: eadem et fordesabluere, mun ditiæ quecultum monstrauit primo
quidem quantum vitæ satisfaceret, donec paulatima liqua industria ad hibita,
laffata corpora mollia quarum foturecrea reedocuit. Verum quando id inftitutum
locum aliquem in REPUBLICA HABE ROMANORUM, VANTA fuerit naturæ solertia incumulandis
gratijs aquarum spontem anantium et quæ differentiæsinttùm simplicis Elementi,
tùm consequentes ex misturi. Et quis vsus earumin balneis. Hactenus proeoac
potuimus explicauimus. Quis enim pro dignitate naturæ, speciales proprietates cunctarum
aquarum sermonem consequi audeat? In his autem quæ ad thermarum vsum
dicendarestant, sirectèquis thermarum ARTIFICIALIUM magisterial consi dignitas.
deret, summum artis cum natura certamen videri poterit. Ut tnesciam anadeo
sciuerit natura elargiri mortalibus tota diumentorum materiam, torqueadeo divinæ
dispositionis ostentare miracula inaquis. Quanto maiora funt, quæ ars addiditor
namenta in Thermissuis. Præsertim fubila ROMANI IMPERII maiestate. In quarum
monumentis, quæ ex eis partim videntur et partimle guntur apud varios authores,
nons atis constat apud me vtra fuerit maior, an magnificentia operis ad illorum
temporum instituta, an commoditas popularis ad vtilitatem lauationum. Principionon
eft dubium fi prima quasiin cunabula cæterarum rerum coniectemus, quin ipsa
vitæ, ac naturæ necessi quia quia eidem vt Athenæus est author vulcanus muneris
vice feruida suppo fuisset. Et livera credimusre tulisse PLATONE tamspectatæ fapientiæ
authorem, superat omnium seculorummemoriam, quam ipse traditexantiquissi mis
monumentis, de Atlantica maxim a olim insula nunc Oceano ipso occupant aextram
Columnas; quam Neptunimunere cùm omni delitiarum genere Thermarron clarssima,
habuisse refert ipse etiam balneas quæ omni cultu ornatæ partim usus, quidem
sub diuo paterent, partim verò subtecto calentia haberent lauacrahy Είμαζα,
τ'έξιμοιρα, λοιπάτε θερμα,καιανα cus Sexcentis autem post Homerum annis, Hippocrates
primus medicinæ auderat. thor, Thermarum vsum curandarum ægritudinum causa,
tanquam rei iam in Græcia communiter vsitate commemorat, ac damnauit aliqua.
Floruitau tem ut ratio temporum habeatur natus primo octogesimæ Olympiadis ut Hippocrates
Soranus tradidit circam Peloponnesia cum bellum: quod teste PLINIO gestu està tricentesi
movrbis Roniæ anno ex actis anteà Regibusannos circitersexa ginta, et Artaxerse
Persarum Regemagnam Græciæ partem, et Hellespontú occupante. Postquæ temporadum
Græcia in dies Sapientiffimorum virorú scriptis venirent illustrior, perpetua
habemus de Balneis testimonia, Socratis, Platonis, Aristotelis, cæterorum
quesuccessu temporum authorum,qui& Aliam et Persiamnonfolùm Gręciam balnearum
vsum habuissefamiliarem LaconesTber testantur. Laconesinter Græcos antiquiores,
primamlaudem Thermarum marimiznitanquam suuminuentumsibivendicare videntur,
Dioneauthore: ac abeis tores. pofteà huncmorem reliquas nations didicisse. Quod
confirmatpartium nomina in Thermis Romanis, quæ omnes græcæ suntvoces, laconicum,Hypo
cauftum,Miliarium,& Thermæ ipfæ, nedicam cætera. Ex quibusconstat vsum Thermarum
apud Romanos fuise posteriorem, aceasinæmulationem græcorum
constructastestanturMarcus Varroin librode antiquis nomini bus,& item Vitruuius.Veruntamensubila
Romani imperij maiestate, sicut omnes artes floruere, ac inuenta prius ab alijs
meliora cuasére, vnde meri to Roma QUASI ALTER A MVNDI PARENS dictaest:
itaomnium maxi mè Thermarumi nftituta incredibiles, & supraquàm
exprimivnquam pof sit, habuêre progressus,eatamen obliterataferèad
hancætatem,necliteris mandata, multis forsanèdoctis hæc Melius scientibus. Quamobrem
nos, volentes ad noftrarum lauationum regulam, antiquum Thermarum vsum
rcuocarein lucem; operæ precium eft Romanarum instituta prosequi:inqui bus quæ
prima ipsarum introducendarum ratio fuerit, quisordopartium,&
quisvsus,& quæ tandem ineis medicinæ pars extiterit,percurremus. In Critia,
berno tempore, atque feorsumaliaregibuspriuata,alia viris, aliamulieri
bus,aliaitem equis, cæterişúeiumentis. Posteris veròseculis pater OMERO,
cuiusscriptisnullum constat apud Græcos testimonium antiquius,mul toties
calidaruin lauationum mentionem fecit. Præcipuè verò in Odysseæ lib. 8. vbi
Poëtaomnium fermèrituum memoriadignorum obseruátissimus, Thermas indeliciis commemorat
illisversibus. vic. Homeri lo Aid δωμϊνδαίς τεφίλη, κιθαρίςτε, χοροίτε,
De affiduis primùm venatibus deditos, necminusagrestibus operibusedu
catos, nonaliaferè industriatùm amplificandæ Reipublicę, tùmdefen dendæquùm
opusfuit, præualuiffe, quàm quod durata iampacislaboribus corpora, facile quod cunque
militiæ onus sustineredi dicerant. Inquo perce lebremhabemus Quintium
Cincinnatum, abaratro ad dictaturam vocatum. Itemque C. Fabritium et Curium
Dentatum, qui rure ac militiæ laudatissimi, omni Spicula contorquent, cursuque,
ictuquelacescunt, Ab his ergo exercitijs, vt erant frequentes, harena,
puluereque conspersi, ac fudoreprofusiatqueoleo,vtseminudi acexertisbrachijs, cruribusque,vel
liberos altemhabitu, quo degebant, vt effent admunia propriores, necessario
lauationes pofcebant. Qua dere, dum adhuc nouitiavrbs inhis studijs Patres
campum Martium vicinum Tyberi, in quo iuventus post exercitium Lib. 1. c.10 armorum, ludorem, pulueremque
dilueret, aclassitudinem, cursusquela borem natandodeponeret. Qui mos vt
paulatim èreipsa, & quasi nemine Lauationes instituentese in ciuitatem
ingessit quem ve plurimum soletese nouo rūrituum in Tyberi, introduction itatandem
crescente indiesiuuentute,armorumquefimulac exercitiorum affiduo studio, viamtam
frugiinstituti aperuit. Sanèin ciuile videri nobilem ciuitatem in luculentis
Auminis aquis quotidie lauari; aclaua craid circo Asiaticorum, & Græcorum
moreparandaesse, quæpostexercitia non ad munditiam facerentsolùm, verumetiam
recrearent, maiusque robur laffatis membrisadiungerent.Quod tamen propositum longissimè
distulêre: nonquideminscitia, aut vecordiatamgenerosæciuitatis, sed
propter Antevrbempueri, & priinęuofore iuventus. Exercenturequis,
domitant que in puluerecurrus. Aut acres tendunt arcus, aut lenta lacertis 7. ENEIDE
Lauationum Deprimis Thermarum institutis in vrbe Roma. Aris quidem constar
Romanos illos Quirites,antiquosque Sabinos, satissuntexemplonobis, hæc fuisse illius
seculi ftudia. Non pecuniapræua lere, non forma, nõ ambitiofo hominum comitatu,
non stemmatis dignitate certare: fed totamvimin proprijanimi excellentia,viribuscorporis,acexa
etacura Rei pub. collocare. Feruebant honestælaudisemulatione ingenia, vt
quosarma,& propria virtus ad prim s ciuitatis honores euexerant, studio, ac
laboreæ quarent. Quare vbi militiæ in externosceffasset occasio, ROMANORUM
quasi natiuo instinctu dediti ad labores, autrurese agrestibus ex ercebant ope studia.
ribus, autaddisciplinamac roburcorporis, ciuilibus,ijsquevarijs exercita mentis
vtebantur: cursu, disco,faltu, lucta,& pugilatu,natatione, atque armis.
Quem more man t è urbem conditam fuiffe quoue. APUD LATINO antiquissimum,
planèilis versibusrepresentauit Vergilius. necessitas. 36 strenuè adolesceret,
præclarum habemus Vegetij testimonium, constituisse gruentem,au&taque
fpatio temporis, spectatæ vrbis infiniti masterras autho Aquaríper ducen.decre
ritate; deaquistandem èvicinis montibus, Auuijsquein vrbem perducen- tum. 1 vt egoreor
potissimas causas:Tùm quiaprimiili Patresnontamfrugifu turumolimhuncritum
existimauêre, quàm luxui, ac mollicieiforelenoci nium; id quod accidisse,
posteà declarabitur. Deinde ob aquarum incom moditatem,quarum incolles, vbitunchabitabantdifficiliserat,&
nonsine maximaimpensa,perductio. Verùmhoc laucitiædesideriovniuersimin dis,
duas dis, decreto S. P. Q. R. publico ftatutum est: quæ & potuum
fimul,& laua tionumritui suppeterent.Quod factum est primùm M. VALERIO
MASSIMO P. De cio Mure Coss. (authore PLINIO aqua Tyberinarī Appia ex Tusculano
per ducta, Censore Appio Claudio curante. Aquibusté. porusdimif. poribus,
Tyberinarum aquarum vsus,adeam vsque ætatem tàm potu, quá sus.
lauacrofrequentiffimus, exolescerepaulatimincepit:aclauationum simul, atque
exercitationis gratia (ut tradit Festus Pompeius) Piscina publica ad cli
Piscina Pub.uium Capitolinum iuxtà Tyberimest constituta.Pofteà
Thermæconstructę. stitut& uationumduntaxat, conftitutæ fuerant, haudmagnum
habuêre progressum. Visicùm auctaciuitate, simul atque crescenteindiesineisiuuentutisapplau.
fu; semper maiorisearum capacitates ratiofuit habenda.& præsertim vbime
dicorum consensu incurationem quoque ægritudinum suscipicæperunt.Ve rum tamen post
initia diu ad modum consuetum fuitangustasfieri,actenebri cosas;nonenimcalidæ videbanturnisi
obscuræ;quem admodum fcribit SENECA ad LUCILLO, fuissebalneum SCIPIONE
Aphricani ad Linternum. Causa verò amplificationis Thermarum præcipua, fuit
Palæstrarum adiunctio. Quippe cùm apud Romanos veteres, ferèvfquead Augustum, nonadeo
multa extiterit architecturæ dignitas, nec adeo fuerit consuetudinis Italicæ vt
desuotempores cripsit VITRUVIO et multoetiampost cum Palęstris Lavationes
habere coniunctas;contentus quisque ruralibus exercitationibus, Thermeadvel Campo
ipfoMartio,& harenaPlatearum;solasin Thermisobibantla exercitia có
uationes. Quo ritu ad imperium vsque Principum perseuerante (vnde planè
stitute. constarepoteritThermas exercitiorum cauffa fuiffeinstructas vbicunqueali
qua fierent publica edificia, ac populi celebritas,iuxtà constituebantur &
Thermæ.Exemplo primùm Agrippæ clarissimo; qui ob celebritatem admira
bilistempli Pantheon,atque Campi Martij; iuxtà,Thermas suas extruxit. Sic
NERONE posteà Neronianas suasiuxtà Agonalem circum, ob Ludos, qui ibi fiebant
celebres,constituit. Necfecus authore Suetonio TitusVespasianus dedicato
Amphitheatro, Thermas celeriterextruiiussit: nimirùm ad Amphi Palestrari
theatri,& exercitiorum, quæineofiebant commoditatem. Donectandem cum Ther.
Illustratacuni Imperijmaiestate Architecturæ peritia, more Græcorum Palæ mis
coniun-ftræcum Thermis fuêre coniunctæ, vbinimirùm generosa iuuentus,relictis
iamruribus, atqueharenis, simul& exercitationes obirentomnisgeneris, ac
lauarentur. Atque hinc non solum opera Thermarum fuerunt elegantiùsdi.
sposita,atque admodum amplificata, sedtantam etiam promeruerunt o m
niumgratiam, vttotaciuitas paulatim hancsusceperit consuetudinem, fre quentare
singulis diebus Thermas, & tàm Senes, quàm consulares, atque amplissimi ordinis
viri, nec non artifices, & matronæ. Proveteriinstituto, acftudio virium, promunditia,
& prosanitate, atque omni cura corporum. Romanarum Thermarum cenfura, atque
Magnificentia, Quæ quoniam frugiinprimis,obeam, quam dixi causam et ad
ritum la.10 Etæ 40 čtio. A e c ergo initia, atque hæc incrementa fuerunt
thermaru m Romanorum. Primò quidem institutæob ritum laudabilem,quem exer
citium, & vitæratioillorum temporum inuexerat. Deinde au Therme con Therma
au Ctæobcommunem vtilitatem, & magnificatæ cumpalestris. Eradfum mam tandem
amplitudinem, ac magnificentiam perductęob delicias. quem ad modum à nobis ex
earum aliqua descriptionem on f trabitur. Quan quam id quidem, prorei,
atq;vrbis magnitudine, haud nostroindigeret testimonio,descriptio qui Medicinę duntaxatineis
instituta profiteremur: nisi minusplenèomnes,curnecela quide
Architecturaconscripserunt, earummaiestatem expreffiffent. Nam ria. quidde VITRUVIO
libriseliciemus,nisinudaquædam lineamenta,atqueeaqui Invitruvio dem nonadmodum
explicata, paucaquelocabalnearumsuitemporis,quan-censura. doperangusta,&
blactariafiebant balnea vt pauloantè ex SENECA testimo niodiximus quæeiusætate,
& poftcà maximè, locuminter primas ædificio rum vrbis magnificentiashabuêre?
Minusàiuniorum scriptis,quimutatis rebusposttotsecula, acminus concordibus,
quif parfimdeeismeminerunt authoribus; fatissibi,atquelegentibus
fecisseratisunt, sivastamduntaxat Thermarum dixerintmolem, ac Dedalei operisinstar
admirarentur, cùm ta men Romanarum rerum magnitudo cunctarum nationum miracula
supera- Medicorum. uerit, non in Thermis folum. Minimè omnium à medicis. Quos
turpe h o dieadrectam lauandiægros institutionem videri deberet hæcignorasse;
indi gnissimumveròproea,quam profitentur Galeni imitationem,quæ vixvlla
essepotestsinehorumrituum notitia, inquibus ferètotaeius doĉtrina versa 20tur.
Quam obremoperæ preciumest, advniuersam instituti nostril rationé, Therme an
aliquam ThermarumVrbanarum, partiumq; ipfarúcensuramfacere. Princi-publicę,an
pio Thermas fuissedecreto publico constitutes vt eftdictü non eft dubitan
priuata. dum.Nam idmultæ declarantauthoritatesscriptorum,acmarmoreæ tabu
læ,inquibus vel Senatusconsulta leguntur, vellegespositæin Thermis,ve! munera.
Quę exmultis pofteàritibusdeclaranda venient, vt potè, in aliquo publico gaudiosinemercedepræstarisolitas;
veloleum gratuitodari incom muni veròluctupublicè Thermarum vsum
interdicisolitum. Imò in priua tispęnisexéplum legimus apud VALERIO MASSIMO Titio
pręfectoobigno miniofam deditionem Calpurnium Cor. Conuictum hominum, &
balnearu vsuminterdixisse. Verùm quinegant Thermas opera fuiffe publica,memi
sedin Thermis: quarumhodieamplitudinem, accelebritatem,hac sancta religione introducta,
templanostra, ac pia xenodochia immittantur. Quare & Thermæ Xeniædicte, quæ
ita apud græcos cognominari folebant, quasi hospitales, & gratuitæ, quo
cognomina Thermarum publicarum vtitur manı Thermarum nissedebent
magnificos in eis Imperatorum titulos, qui æternitate nomi- Thermarum nissui,
tantioperismagnitudine affectassevidenturacRomanis suis, vel Po- magnitudi Oo
pulo gratuito constitutasindicant.Quo planum fitetiam,easfierioportuis secapacissimas.
Non enim in templistuncconsueuit populus congregari, quæidcirco angustafiebant,
acsuisquisqueindigetisacpenatibuseratcon tentus, Tuniorum, nis ratio. Therma
xea 40. Vnde perperam inhistorijsretulit Volaterranus, quiblice. M.Tulliuspro
Cælio legitproSenensibus, cùm nus Francisci Patritij imitatus, Senias primas
verò scripta subSenarummenioria.Inter quam balneainantiquislegantur,
quarummeminititem palatine.,credo fuiffe Palatinas, atquehas xenias per
acpublicas, ademissaria Aque Claudiæ adeaspofteå Cicero,vbi Sex. Rosciusoccisus,authoreeodemSene,earum
cura erat publici muneris Max. ductæ. Necminus ætatem, quails & Cato, &
Fabius ca, nobilissimos Aediles antesuam, acsuaetiam & alij, populum
inthermis exigend imunditias gratia receptare niæ dop H. 2 manutemperare
folitos. Balneator estamenin Plautolegimus, & pofteain Balneatores M.
Tullio CICERONE pro Celio, quieiministerio aderant. Et Iureconsulcus.Instru et
Balneato me nto inquit balneatorio legato, balneatores continentur, quoniam
sinerium lega ti. his balneæ vsum suum præber e non possunt. Producto autem
seutis annis instituto ipso ad luxuriam Principum, non solùm capacitatitantæ vrbis
con sultum eft, fed citrà vllam mensuram aut modum, & vt Ammianus aflimi
Thermarunlat potiusprouinciaruminftar,quàmvlliusædificijforma Thermascæpe
numerus Ther.Impe runtextruere.
Extatinterprimamonumenta,M.Agrippam,inAedilitatis munere; quodpostconsulatum
gessit, gratuitapræbuiffebalneaquæ'po steasub Nerone,vt testator Plinius, ad
infinitum auxêre numerum. Sextus autem ANTONINO victorin censu partium vrbis,
Thermas, amplissima opera Imperatori axii. nominauit. Priuatarum verò balnearú,
quasad priuatosvsus Ther. Priua qui lautè viuerētsibiinproprijs domibus
compararunt, numerum exeodem ta. fubducimusferèdcccLx. quassuccinctèperregioneshicrecensebimus.
Prima s ergo harum duo deci m non eft dubitandum, fuisse Agrippę Thermas,
qui Ther. Agripeo dé authore Plinio, imperáte OTTAVIANO eiussocero, multa &
egregiainvrbe perfecitopera, ac Thermas fuaslytostrato, acencaustopinxit,&
pauimétaex Neroniana. vitropofuit. Erantautemvltrà Campum Martium adfiniftram
templiPan theon, vbinunclocusvulgò Ciambelladicitur, vtquæin Campo & inAgo
nali Circo exercitaretur iuventus, hinc Tyberisnaturalem aquam, hincverò
calentiumin Thermis aquarium haberet commoditatem, vbilauaretur.Ineis verocùm
neque capacitati, nequeadeodelicijs consultumfuisset, eodem au. thore,
successit quadragesimo circiterpofteàanno Nero profusiffimus Imperator, quiad
Agonalem ipsum Circumsecundas Thermas suo nominee ex truxit. Inquibus,vtscribit
Lampridius, syluasdeputauit;& nonfolùmdulces, Alexandri. Sed vel marinas aquas
interdum, velalbulasper Aquæductus Anienisadduci ADRIANO Traiana. eum
fecissememinit SVETONIO.Ponitidē Lampridius Alexandrinas, ab ALESSANDRO SEVERO extructas
in CAMPO MARZIO quas quidam easdem esse NERONIANAS putant, quam tanto imperio
fastuo- 30 sam,par erat hac quoque non carere superbia. InIli & Serapide Moneta
Regione, cùm Titus Amphitheatrum dedicasser, Thermas iuxtà celerite rex truxit,
Suetonio;quæ tertiæfueruntImperatoriæ, nimirùm inAmphitheatri celebritatem&
commode vti diximus & id circo breues. Quartæiuxtàhas Traianę, quas Traianu
sobhonorem Suræ, cuiusstudioad imperium perue nerat,erexit,ac Titi Thermis maiores,
vbiquæextantmira Aquarum rece ptaculaseptem Salas vulgo appellant.
Priuatæveròintotahac Regione Bal cömodianæneę xxx.I n Regione ad Portam
Capenam, quintæinordinefuerunt Com & Seueria-modianę,quarum &Alexandrum
Seuerum affectassenomen videtur: etiamsi nę. Antoniana. interpriores,
acnoftrosantiquarios, aliquafitdelocis, & temporibus,& cognominum assignatione
varietas. Inquapræterhas,extantalicuiusnomi nisapud authoresciuium balnea, Torquati,Vettij
Bolani, Mamertini, Aba s c antiani, Antiochiani, & priuatæ aliæ Balneæ
Lxxxv. Sextæ in Circo Maximo Antonianæ, quasmaximas verè dixeris,
Spartianoauthore,quieasm e minitadradices Auentinicollis ANTONINO Imperatorem cognomento
CARACALLA minchoasse, perfeciffeveròeundem Seuerum:mirahodie architectu
ra, ratoria. pa. na. Agrippina. Titi. instauratas. Adhæc P.Victor
Hadriani Thermas. Et ex priuatis Balneisintotahac Regione Lxu11. Eodemtemporeerexitquoq;
suasTher-: mas iuxtàExquilias Agrippina Neronismater ra, nec imitabili, cum Palęstris
coniuncto. In hac & Varianæ, & Decianępo
sterioresnumeranturaP.Victore,necnon Syriacæaliæ cognominatę, & Pri
uatæaliæLXIIII. Seueriquoque nominef uêrein TranītyberinaRegione Scueriane.
Thermæ, eode in Spartiano teste. Necnon Aurelianz,Vopisco. Balneuitem
Aureliane. Ampelidis, Balneum Priscilianæ, & Priuatæ aliæ 1xxxvi. Inter
Esquilias & Montem Celium, apud Titi & Traiani Thermas, PhilippiImp.
Thermas Gordiani. amplifl. ac pofitum estadperpetuamrei memoriaminipsabasylicadistichuin,deAngelis.
Quodlicànobisest restitutum. Quæfuerant Thermæ, nunctemplum est Virginis, auctor
El Pivs ipsePater,cedite Deliciz. ruptèdicuntur, & Priuatæ intota hac Regione
1xxv. Porròrecenseturinli. Esquilijs Regione Olimpiadis Lauacrum, vbisummo
colliculo Sancti Lau Vltimæ Cæsarum nomine, Constantinæleguntur
ThermæinCliuoMontis Quirinalis. Quas non reparatas, non d e integro ex tructas
à Constantin o e x i ftimo, cùmvetuftofatis appareant opére. Necnonmarmoreæ
tabulætestimo nio, quodlegitur: HAS CIVILI BELLO DEVAST ATAS QVANT VM PVBLICÆ
PATIEBANTUR ANGVSTIÆ PETRONIVS PERPENNA RE STITVIT. Propèhas L.quoq;
PauliBalnea,quæ vulgò Balnca Napolicor- Balnea Pau rentijinPanisperna,monialium
ecclesiahodiecelebratur. Adcliuumcollisà Olympiadis. Suburra Agrippinæ
Neronis,quod diximus Balneum, & infrà Nouati ciuis alix balneæ, vbi S.
Pudentianæ est ecclesia. Et Priuatæ aliæ in totum lxxv. Subinde vede
Priuatisreliquisbreuiteragam: erantinquarta Regione, vbi & Templum Pacis,
Priuatæ Balne xLxxv. cum Daphnidisbalneo. In Celi montio xx. Invia Lata LXXV.
In Foro Romano iXVI.In Piscina Publica xlinn. InP alatioxxvi. Pluresin Martialesparsim
leguntur Thermæ, Tuccæ,Hetrusci,Grilli,Lupi, Fortunati, Pontij, Seueri, Fausti,
Peti,Ti ti, Tigillini, quarum locanon assignantur. PorròextraVrbem nonminor
Thermarum cultusessedebuit, vtexquarundam preclariscolligimusm onu,
Constantina. Mentis. Erantad Hostiam P. Tacij Thermæ, centum Numidicis columnis
Thermeer Ooij adscribit Pomponius Lçtus. Necprocul Gordianorum Domus, quam escry
psitIul. Capitolinus admirandam, ducentas columnas vnostilo habentem, & cum
Therinisadeolautis,vtprætervrbanas, vixaliæfimiles haberenturin toto orbe
terraru m. In a lta Semita Regione, Viminali colle, Diocletianæ ex – Diocleti. 1
1.. tant Thermæ, qua sincçperatquidem Diocletianus Imp. Cuni ordine exactif
simo, atque amplissimo Palestrarú omnium generum, inquarum opus quadra
gintamilliaChristianorumeum addixisseaccepimus. Ob magnitudinem tamen vt in
Marmorea tabula legitur CONSTANTIVS ET MAXIMIANVS OMNI CVLTV PERFECTAS ROMANIS
SVIS DEDICAR. Hę,cùm in fermè ædificio admirandæ permanerent, hodie Cartusiensium
Mona tegro sterio Sacræ, Pio Iu11. Pont. Max.subtitulo Sanctæ Mariæ de Angelis
magnificèrestaurantur: Curante M. ANTONIO AMV110.S. R.E.CARD. S. Maria exornatæ. Arpini suas
instituitThermas Cicero,scribens ex Asia ad Q. Fra trem. Erantin Lucullano,
quænunc Frascati vulgò dicitur, Luculli Thermæ, vbi nos integra vidimus
Hypocausti vestigia. Ad Baias autem Thermæ Baians. erantprætervrbanas,supraquàm
quisoptarepotuissetvoluptuofiffimæ,na turaipsaibia quasvberriinè fuppeditante, gelidas,
calidas, & plurifariâfalu bres, quasfatisinsuishistorijs celebrauimus. Quid
verò hìc cęteras Italię pro sequar Philippi. Trarbem L. haberet?
Quinetiam Rusticanas, inquibusfamilia vt inquit COLUMELLA et Rusticana. exeo Palladius
ferijssaltemdiebuslauaretur: nequeenim frequenteniearū vsum robori corporis
operariorum conuenire. Similiterhunc morem acce Aquarum maris, & portuum commoditate,
aquarumduntaxatsustineretpe-': nuriam;hacinpartevenisseincertamenquodam modo
cum naturavisaest, vtaquarum quoque essetabundantissima. Itaquecumhocdesiderio,
crescen teindiesinstituto Thermarum, & modò aliaatquealiaadducta multo
spatio temporis in tantam aquæ venêre copiam, vt Augusti ætate, Strabone teste,
pervrbem, atquecloacasomnesinundareviderentur, & vni uersæpropemodum
ędessubterraneos meatus, syphones, acfistulasvndo sashaberent. Quo tempore M.Agrippa
Augusti ipliusgener, quem complura invrbefecisse constat opera, cultu,atqueedificiomagnifica;aquarum
Cu ratorperpetuus, PLINIO, alijscorriuatis atque emendatis,& alijs nouiter
adductis,septingentos lacus fecit.Pręterea fontes c v,Castella Lacusintelligo ex
Frontino, alueosbreuimuro,inquibusaquæ reciperen tur,& aliaexalia, vt fiunt
apud nos Fontane,Lauacra,Fullonum stagna, jumentorumaquagia, &
huiusmodipublicacommoda. Fontes, quiprimas ac fyn ceras ex Castello funderent
aquas, pauciores id circo quàm lacus. Castella, certaAquæductuum receptacula,
ad MęniaVitruuio,&inviarumdi uortijs, vbi aquarum facienda esset
distributio. Quale etiam num visitur in E r quilijs Castellum aquæ Claudiæ,
indiuortio ad portam Maiorein nunc dictá et adpisse reliquas Provincias, quibus
Romani imperassent, in transcursu diversarum lectionum obseruauimus.
Prætermultas, quaslegimus Romanis anti Lacus in vr sequar Thermas,
cùmeatempestate vulgò vilaquæ libetdiuitumfuas balneas quiores, vtquasprimasin Greciadiximus,
in Asia,inSicilia,& apudPersas Hebræorum DarijThermas,
quasPlutarchusdescribitditiffimas, & lautiffimas. EtIose Hifpanorum phus
Hebrçorum Thermas ad Ascalonem, ad Tripolim, ad Damascum, ad Ptolemaidam.
Hispaniaqua calidalauari poftfecundum bellum Punicum à 10
Romanisdidicêre,anteànon consueueruntnisiin frigidalauari, authorIu stinus Historicus.
Multæ occurrunt apud authores Thermarum memoriæ,in Germania,in Gallia,in Britannia,aclongè
plura ipfarum vestigial visuntur in Italia, in quibus vidi sępius per inscitiam
etiam doctos virosobstupescere, alij Theatra, alij Labirinthos, alijmemorandas
moles alicuius sepulchri ia ctantes.Quarum tamenritum legimusvenisseadeo communem,
vtnonco lonias, & municipia solum,sednemo dignè tùm Romanam militiam profi
terivisusesset, quinon haberetsuabalnea,& gymnasia, inquibuscommi
litonessuiexercerentur. Quod de CleandroTribuno equitum Commodi Cęs.meminit
Herodianus. Indomesticisveròvsibusbalneum eratviainci-20 bum, vtnotauit
Arthemidorus. Cuiusreipassimhabentur exempla,quùm ex itinere,labore, acexercitio
quopiam balneum primò ingredi consueue rint, & pofteamollia quarumfotu
recreatiaccumberent. De aquis vrbanisad vsum Thermarum adductis. Externe. aqua;
haud copiaivrbe bequid. Fontes V Ros autem Roma, cùmprætercæteras gratias, quibuseamaltissi
musdecorauit, salubritateaëris, situagriadimperium opportuno, zo adportam
SanctiLaurentij,quod pofteà C.Marijtrophæisinsignitum, adhuc illius retinet
nomen. Porrò fingulis castellis aquaruin erant propositi Trophça
suiCastellarij,vtpræclaroquod Romæ legitur epitaphiocostat. D. M. Clemen
Aquarum propria commoda. Mirariveròlicet inprimis ipsarum ductuum fabricam,
duétuumma dignam planècùm magnitudine operis, tùm certè publicaipsavtilitate,
quęgnitudo. Pluribus mundi spectaculis proponenda esse videatur. Molesingens, àdimi
dioferèItaliæquædam perducta,partimexcisisac perforatismontibus, par
30timascendens, partim abimis vallibus perimmensosarcussublata, quibus Aufeia, &
20 fue xit. Et anteà lib. 31. cap. 3. Clarissima inquit Aqua
ruinomniumintotoorbefri goris, falubritatisquepalmapræconio vrbis Martiaest,
inter reliquadeûn damlociscentum &
nouempedesaltitudinismensurantur.Vniuersamverò omnium censuram ita habuit Frontinus.
Altissimus Anioestnouus, Proxima Claudia, Tertiumlocum tenetIulia,quartum
Tepula, dehinc Martia, quæ capiteetiam Claudiæ libramæquat, deinde Appia, omnibus
humiliorAllie tina. Primaverò, vtpropinquior, & maximècommoda, Appiaadducta
co ftarexTusculano:Cenfore vtfupradiximus APPIO CLAUDIO, annovrbis Appia aqua
quæ perportam Capenam,nuncSanctiSebastiani,inocto vr munera
vrbitributa.Vocabatur hæc quondam Aufeia.Fons autem ipfePico nia.
Oriturinvltimismontibus Pelignorum.TransitMarsos,& Fucinum La piconia
tempus addu tiCæsarum N.Seruo CASTELLARIO Aquæ Claudiæ fecit Claudia Saba
tis& fibi& fuis. Extat Senatus consultum apud Iul. Frontinum,quoaquam
non eratpermissum nisiex castelloadducere,ne autriui, autfiftulæ publicæ
lacerarentur. Publicisidcirco Thermis, propria castella videnturfuissecon ftituta:
qualia videmus integra ad Diocletianas Thermas,& adTraianas,mul tiplici opere
con cameratas.In Priuatisautemprima Censorum, aut Aedi
liumeratauthoritas,quorum arbitratupermodulos, digiti, velvncięnomi ne certo annuo
solute vectigali concedebatur. Legequecautum codem te fte,ne quispriuatus aliam
duceret,quàm quæ exlacuredundaret, quam ca ducam vocabant: & hancipsam non
in alium vsum quàm balnearum, aut fullonicarumdari esse solitam. Omnem
aquaminpublicosvsuserogari debere. Cæterùm quotnumeroessenthæaquæ, quæ, quonomine,
& quo tempore,& vnde adducerentur, breuiter percurrendumest. ScribitPro
copiusIustinianiCæs.fcriba,Romæ quatuordecim fuisse aquarum ductus, excocto
latere,ealatitudine,acprofunditate, vtferèequesteripsocúequo pereosposseteuadere.
Nos Frontinum imitati, qui Nerva imperante pręfuit hisceoperibus curator
perpetuus, & fcriptis cuncta sid elitermandauit, octo aut nouem suo
emissario per ductas dicimus. Quę fuerunt ex ordine, Appia, Anienisvetus,
Martia,Tepula, Claudia, Anienisnouus, Iulia, Allietina, & virgo: etiamsi
pofteàduplici, acplurinomine, vtvsueuenit,fuerintcogno minatæ. Nam poft
Frontiniætatem, non aliamlegitur, prętereasfuiss ead ductam, nisieasdem
àdiuersis Imperatoribus autinstauratas, autseductasad bis Regiones exviginti
caftellis distribuebatur. Quadraginta veròannispo- tus. fteà, exmanubijs Pyrrhi
Regis Epiri, Spurio Garbilio,L. Papirio Coff.prima Anienisadductafuit, vtetiamcommodavrbi,
& altæoriginis supra Tybur.Martiaquę. Tertia fuit adducta Martia, dicente PLINIO.
Q. Martius iussusà Se natu Aquarum Appiæ, & Anienistegulaductusreficere,
nouamànomine suo appellatam, cuniculispermontes actis intràpræturæ cum, Marü.
Anienis ve Oo i 1 Triana. cum, Romam non du biè pet ens. Mox specum er sa
in Tiburtina se aperit nouem millibus passuumfornicibusftructis perducta.
Primuseam invrbem per ducere auspicatus est Ancus Martius, vnus exregibus. Poftea
Q. Martius Rex inprętura, rursus querestituit M. Agrippa. Hæc PLINIO. Hancdemum
& Traia namnuncupatam aserit Frontinus, àTraianoin Auentinumvsq; protracta.
Quartafuit Tepula, quaabagro Luculli, quéin Tusculan oex VARRONE legimus
Tepula,. Gn. Seruilius Cepio, L.CasiusLonginus Collin Capitolium perduxêre,
via, quæ PortaMaiorhodie appellatur,claristitulis Cæsarum, Claudij, Claudiaque
VespasianiT, iti,& M.Aurelij. Eamquidemdestinaueratprius Caligula,per &
Curiadaduxitveró Claudiusabvsque xxxvi. lapide, via Tiburtina, èfontibus Cæ
Cerulean ruleo,Curtio,atque Albudino collectam, quibus fæpènominibusscribitur.
Adduxithiç & alteram Anienem, cui ductui ad differentiamveteris, Nouus Anio
cognomen tumfuitinditum, Frontino authore, qui& ipfumpofteàre Fons Albu
ftituit. Concipiturautem per agrum Tyburtinumxx, milliario, operealtili-. Moad
Portam Esquilinamadducto. Aquam verò Iuliam admiscuitcum Tepu laM. Agrippa,
viaLatina,quæab Aureliano iterurm eftituta, eiuscognomen Julia quęeg assumplit.
Ållietinam,quam & Augustam, miratur Frontinus Augustumpro Aureliana,
uidentiffimum Principem per ducere curasse nullius gratiæ, imò & parum sa
Alietina, lubrem,nisi fortecùm opusNaumachiæ aggredereturtrans Tyberim. Quidam
ob hoc eam intervrbanas aquas non numerant. DE AQVA VIRGINE QVAM duxit Agrippa,
vt PLINIO, meminitlib.31.c.3.& deinde Claud. Cęs.Pri mum veròauthorêCaium
Cęs. Fuisse indicant marmoreæ inscriptiones, quarú 30 vnaineiusaquæductuita legitur.
Tit.CLAVDIVS DrusifiliusCesarAug. Nominisra-ductusaquæ Virginis destinatosper
Cæs.àfundamétisrefecit, acrestituit.Virginis porrò nomen vt Frontinus
scribitnobilis author de aquis vrbanis ad cafum fuithuicaquæ inditum:nam
quærentibusa quammilitibus, puellam virgunculam quasdam venas præmonstrasse, ac
il as sequutos in gentem aquç moduminueniffe. Aediculaidcirco Virginisfontiapposita.Quod
nomen posteavidenturadsciuiffe Dianæ, ac Triuiænuncupaffe, quasi Dianæfonsdi
Fons Diane triplex habere dicebatur numen, celebrarisolita, necnon à
triplicifonte,qui- 40 bushæcaquaconcipitur. Vel vt quibusdam placet antiquarijs
virginisno futurna menindicasseIuturnam,quam Nymphamsic dictam teste VARRONE
quòd Nympha. iuuaret, invotisfuisehabitaminfirmis, quiexeaaquabiberent,
facramque in via. simulat que puteum, qui extat, dive Mariæ Virgini
fuisse consecratum, vt ran In Triuia. Libetquiseiusnominis interpretationem
accipiat, verumtamen eofit magis verisimilisnoftrafententia huncfontemfuisse
virginéàDiana,& Triuianun Meuiæ,quæ dinus, Anio nouns 20 vocant Şaloniam,
tio. Vel Triuię. & aqua Diançsacra, quę veteribus virgo habitaest, & in
Triuijs, vt AQVA autem Virgincquoniamsola hæc ad nostrum hanc ætatem Romam perducitur,
altioraliquantosermo habendusest. Eam per cupa Primus aute D thor, ceretur, 10
Latina dextrorsus, longex1, milliapaff. subterraprius, deinde arcuato opere.
Quinta, ac fausti nominis fuit aqua Claudia, vtinfrontispiciolegitur Portæ id
circo hanc ædemei fuisse constituta masseruntiuxtaipsum fontem,quam Sinct. Mar.
posteà Religione introducta, insuperstitionem præteriti seculiabolendam,
JO est Herculaneus riuus, quem refugiens, virginis nomen obtinuit. Hactenus
Ductus lon Plinius. Habetautemductus longitudinesàcapiteadipsum
Triuijfontem,girudo. spatio a bestàvia Prænestina, dicente Plinio.Marcus Agripa
& virginéaddu ” xitaquamaboctauilapidisdiuerticuloduomillia pafsuú
Prænestinavia:iuxtà (vt Frontinus dimensus est) milliariorum XIIII.n a m vbi
fpecus subit montių, vbicircuitcolles, velvallesæquatarcuatoopere, multos habetflexus.
Pro greditur Anienemfuuium, acintersecta Tyburtinavia, & exinde Nomenta na,
& proximè Salariavia; tandeminter Collatinam Portamque estsalaria, &
Puteus Po. Pincianam sub colle Hortulorú, qui est hodie Sanctæ Trinitatis, ad
Trivium litianus vicum exilit fonte. Subitautemeum collempro
fundiffimnospecu,cuiusho die puteus altissimus repertus estin medio viridario,
quod magnifico, ac con spicuointotāvrbem ædificio ibi constituit
Cardinalisamplish. POLITIA. 20NVS, & vtrinqueduæ eiusaquæ marmoreæ
inscriptiones.Tı.CLAVDII nomine. Etquo digno tum fuit magnisilis Romanorum
Architectis, erita; omni futuro seculo memorabile Camilli Agripæ Architecti
inventum, salientemsuaptes ponte facit aqua (impulsam tamen in æreum tubum
rotis ræ, primam fanèlaudem promerentur Sanctiffimi D.nostriPivs IIII. &
qui - statim ei successit Pivs V. Pont. Max. quivirginem ipsam aquam ad
Virginisper pristina mantiquorum formam perducerecurauêre. Quippe lapsu
temporum hæcaqua varias subijt mutationes,& quodmirum eft, vsqueà Plinijtem
lutem. Pofte àc raffantibus in Italiam,& invrbemipsamtot bellis,acvaria
rumgentium incursionibus: plana in historijs monumenta habentur, quæ ductio.
Refert Platina, Adrianum patria Romanum Pont. Max.d omitisiamaf. Adrianiin
fi&isque Longobardis, anno falutisnoftræcirciter Virginis Stauratio.
Aquæductum dirutum, cumalijsvrbisaquæ ductibus restituisse. Donecite
rumnonmulto poftdirutus, protantarerum, quæsuccessit calamitate, nuf quam
prætdr e a videtur fuisse restitutus. Nam quod in ipso Trivii fonte legi
Nicolai. tur, Nicholaumv. annoabh in ccxII. Virginem fontem restituiffe,
planevi detur is Pontifex haud vllam antiqui ductus huius aquæ partem
instauraffe; sedconfluentesduntaxatè vicinia venascitràpontem Salarium
prorefugio vrbis collegiffe, quæeftminimapars; virgoigitur aqua octauo vt
diximus est Salonia. Milliario concipitur,vbi nunc locusà Salone dicitur:
Quæcunque fuerithu ius nominis significatio apud vulgus, quod,vt consueuit
huiusinodi aqua run conceptaculafalasdicere, forsan & hoc obamplitudinem
areę Salonem nunc uparit, dicente præsertim Frontino, hunclocum vnde virgo aqua
con- Riuusnúad iicitur, palustrem fuiffe, & vt scaturigines contineret,
lignin operecom-mititur. 40 cupatum, quod nomen ipsum ædis Sancta Maria
invia, vulgari (vt videtur) vocem utila dicitur, pro Sancta Maria in
Trivia, vbi multa cum devotione Beatæ Mariæ Virginis etiam num ea aqua ab
infirmis bibitur. De Fonte ergo ipso quia d huc in Triviæ vico celebris est,
non est dubitandum. De origin eau - Origo. tem, Pliniusa pertèdicit concipivia
Prenestina. Frontinus autem Collatina ad milliariumoctauum, quæ vtquidam
putant,duorumcircitermilliariorü pore(vtipsememinit )cæpithuius aquæ fimulatque
Martiæpenuria: Ambitione inquit ac auaritia in vilas,acsuburbanadetorquentibus
publicamsa Artificium per Usurpatio. Herculews ipsam aquam volubilibus,
& machinis) quæ eximo puteoads ummam planiciem. paffusexilitfonte,
actantavbertate, vt non hortosfolùm,fed & totam quoque subiectam vrbis
partem reddat irriguam. Cuiustam frugiope Agrippe. mu 4 OO 111 munitum, quod
nunc quoque visitur aliqua parte. Iuxtà estriuus Herculaneus. quemtamen non
admittit, tùm quia locus palustris humilisque est, acvligin e totus obsitus;
nec aquæ est satis vtilis: tùm qui a satis fupe r q; adeam formam
aquæductus Salonia est. Neceum riuum admisisse antiquos,satis apertè de
clarantea Plinij verbaiam allegata. Iuxtàest Herculaneus riuusqué A Salinis
refugiens Virginis nomen obtinuit. Nec secusdimittendaeorum sententia aqua.
est,qui ad Salinas vocatas à Frontino aquas pro Salonia acceperint: cùm hæ
longiusinfluantà Salone, sinistrorsusàvia Præneftina, vcidem Frontinus
inquit,passuum septingentorum octogint aquæ vel Appia aqua, vel Appix Appi&origo
carestudeat, piètamen & public vtilitati consulens, opus tàm frugiprofequu
Vltimaper tusest, aquamqueVirginem, ad eotot seculis desideratam, hocanno, acmen
se MDLxx. decimoseptimo Calen.Septembris, cummaximo totiusvrbis applausu, ac
gaudio perduxit in totum. Consultistamen prius (vt Sapientissimum decet
Principem) Medicis, àquibus & bonitatem aquæ, et vtilitatem, quam præbere
posset huic almæ vrbì re latam comprobauit. Qua dere Naturaem hæc mea eft
sententia: Sanè magnum argumentum bonitatis huius aquæ hoc Qualitates
esseexistimo, quòd hæcaquafueritinvsu, vt nunc quoqueeft, longiffimis seculis.
Quippe hæc primas sempermeruit laudes simulcum aqua Martiain tercæteras
vrbisaquas. PLINIO Quantum vir gotactu(hocestfrigore)tantumpræstatMartia
haustu: alternante hoc bo tactus intfrigidæ, easnonperinde(laudabiles) &
haustuesse. Hæcs uccinctè Plin. Hác aquam Martialis cognominatcrudam,
ilisuerlibus. Ritussi placeanttibi Laconum, Contentus potesaridovapore 30 te
influentium, & tepidarum, & frigidarum aquarum; hanc specialiter vsu Ab
experi- balnei comprobat frigore, & profrigida, metri causa dixitcrudam.
Velcru mentis. Dam intelligas eum dixisse in comparatione aquæ Martiæ, quæ (vt
dictúest) vtilior haultuerat, virgo tactu. In experimentis, tardius hæccoquit
legu mina, accibariareliquaque Tyberisaquęlimpidę ,& Cisternales aliquę.nimi
rum quia fluuialeseiusmodi, inrespectu fontium, omni exutæsuntcrudita te,ac
pluuiales magis aëreæ. Cæterùm hęcaquanullis fontium aquis vide- 40 turmeritò
postponenda. Cætera verò quæ leguntur aquarium vrbis nomina, aut variæduntaxatipso
nomin e sunt, sicut iam plura ali cuia quę adduximus nomina:a u t externę sunt
Crabra. Sabatina Lacus Saba saporem, inter vrbanas non adnumerant. Nec
Crabram,quæ erataliaaqua, aquæ, nonvrbanæ. Quomodo quidam Alfietinam, ita vocatam
obingratū tis. Amnis Tusculanis, vndeaduehebatur, relicta.
NecSabatinam,quamàLacuSa Larus. batis, qui hodie est amnis Larus, nouissima
momnium aquarum breuimo. Io ductio. Martialis. pars per Capenam portam,
nunc Sancti Sebastiani ducebatur in vrbem. Tota ergo virgo aqua Saloniaeft,
multisvenarum, & riuulorum acquisitionibus vt Frontini verbisvtar obitervsqueinviam
Salariamaucta'. Quam Pivs IIII. Pont. Max. vt delectabatur vrbem suam æternis
monumentis, publi cisq; idgenus operibus adornare,destinauerat.Pivs verò V.
Pont. Max.cũ fanèprimùm orthodoxam fidem noftram à tot seculihuiuserroribusvendi
no, vtquæ Cruda Virgine Martia quem ergi. Quo nomine haud quidem
cruditatisvitioeāhic Poëta damnare voluit. Sed mirisex tollens laudibus
Hetrusci balneum, blandicie præsertim, & varieta dulo 20 qua quanı
diversæ à prædictis aquæ. Quod vsu cuenit in eternis id gen us operibus, perpetuams
ibiquisque memoriamcomparare.ItaqueprimaTherma structuræ exemplo, nulloque
integrèscriptoremandata literis, nisi obiteràmultis, & controuersè. Et quæ obfitaadeo
vetustissimis iacetruinis, vt quanquàm peritissimi multi hacętate antiquarij
conquisitiffimè studuerint easinali quamlucem reuocare: nonminortamenadhucrelictafit,
magnis etiamingenijsconfusio, vtquęsparsim dehisleguntur authoritates scripto
rum,cum paucis quæ ipsarumapparentreliquijs concordentur. Inprimis describenda esse
tixvoypapíce, basisquetantiedificij, quam noftriadverbú Plan tamrectè
appellant: at hæc diuersissima habeturabe aquam tradit Vitruuius, neceadem
dispositioin omnibus Thermis.Porrò, præterfpatiaplatearum, mina esse tantum aut
instauratorum, aut insigniu meor undem constat, ha ud ac additos lucos,
hortosque immensos, ac Lacus, distinguenda effentloca exercitationum
àbalneis.Acloca propriacuique exercitij generiassignanda, vbicominus,
acbreuicirco, vbi eminusfierent, sub Diuo, subtecto, in Xi stis. Et quæratio
fuisset exercitiorum in Palestris, & quali aexercitia.Quis vsus præter e a
totaliarum partium: & quæ dispositio, Corycęi Ephebi, El cothefij,
Conisterij, Exhedrarum, Spheristerij, Xistorum. Etdebalneis, fi singulæ Thermæ
plura habebant balnea, at dubiumnonest,quæ naniratio 30 distinctionis,
ancommoditati, an loco, an ordini, vtcunctis legitur fuisse consultum. An
omnibus vnum essetcommune hypocaustum:& feu vnum commune omnibus, seu
commune vni partitioni, vt verisimile fit, quo loco maximècommodo.Anbinæ&
ternæ, quæle guntur lauationes, eodem fie rentbalneo, andiuerso. Etsidiuerso, aneadem
pluribusferuiebat,ansin gulisnouaaqua.Velquæ ratiotàmmiriartificij calefaciendivna
hora tantam aquæ quantitatem, quæ innumerabili populo sufficeret? Vnde &
quo certo ductutantæ aquæ copia? Quæ ratio erat Pensilium Balnearum,
quastantocú applause Vrbis, & totius Italiæ quosdamintroduxisselegitur?
Quibusadid valibus, aut balneis, aut alueisvtebantur? Etsilabrislapideis vt
quidam putant quæ videmus per Vrbem maximis: quæ eorum erant in balneis
dispositiones, & quo situ ad aquas accipiendas? Etdebalnearijsrebus, quæ
fanis expedirent, & quæęgris. Quiddicam delauandirituperordines; perætates,
perleges, peranni tempora, peripsa exercitia; acde innumerisdenique id
genuscircunstantijs,quasvelnon scriptasabantiquarijs,velper coniectu ramduntax
attentatasà iunioribus, merispotiùserroribus obscuratas, quàm explicatas
invenimus? Quare nos dum hec aliqua ex parte revocare in lucem intendimus, &
quævsuimaximè medico opportunasunt, exponere,nullam Fos Veneris 1 rum
instituta, atquemomenta Aquarum ductuum habemus. is fchnographia Thermarum,
&dehisque tractanda funt. Cap.v. Hermas verò per partesliterisinstaurare,
haudquaquàm presentis muneris est. Nec facile esset, pro tantæ molis
magnitudine, non vnius dulorestituit Hadrianus I. Pont. Max.quam
& Ciminam interim appellariin uenio, àCiminoipsomonteinFaliscis,
fonteVenerisdeducta.Drusaauté, Ciminaaqui Annia, Traiana, Antoniana, Seueriana,
Alexandrina, & idgenusaliæ,no. ferè Dubia in Ther. 2 Oov ferèiuniorum
positionem fequemur: sedquátum exrationeillorumrituum, Spacia
Thersimulatque locorum ipsorum diligenti consideratione colligerepotuimus,
percurremus. Spatia in primis Thermarum videmus amplissima: atque ad eo vt
quasdam vndeciesmilliespedumtotaarea continere constet,authore Baptista Alberto
in libris de Architectura. In Diocletianis, quæ inipsaareaappa
rentvestigia,præterspatiavndiqueplatearum,& prætermembra,quæinfe
riusacsuperius varijsThermarum ministerijsferuiebant, centum continent
partitiones, vario ac nobiliffim oordine. Nec mirum, siconsidereturpublici
çdificijmagnitudo,inquocommunis fueritratiomaximæciuitatisadexer 10 Magnitudo.
citia corporis, ad balneas, ad disciplinas. In is enim communia er
nt studia, tamanimi quàm corporis, necalia erantartium gymnasia, vndefæpè
apud authores Gymnasia legimus pro balneis. Necminus addelicias: Nam ratio
Gymnasia acresipsaostendit, nonfolùmvsuiinpartibus Thermarumfuiffe consultum,
verumetiamvtiuuentus faciliùsadea studiatraheretur, & delicijsmaximè, &
ornamento cunctarum rerum. Propterea Thermæ neque digniores occupa bantvrbis
locos, nequeintervilioresfiebantvicos, sed vbilocicapacitas, at Forma Ther
marum, ac partitið. Queoperis maiestas requireret.Vitruuijtamenętatenon
videturfuissecon suetudinis Italicæ vtipsescribit magnificareadeo palæstrasac
Gymnasia in Thermis: vtquibus satisad exercitiafacerenttùm Campus ipfe Martius,tùm
Agonalis, totCirci,totplatex,totaliaexercitationumlocapublica, & priuata.
Sed per angustas fieri, & paruas quales Agrippæ Thermas meminit Pli
nius.Pofteà veroperductoimperiovrbisad luxuriam Principum,non modò Græcorum more
constitutæ, sed dilatatæfuêreamplius,distinctaquem e liusloca exercitationum,
ac Gynınaliaà balneis. QualesAntonianæ, acDio cletianæde
maioribusextant,acmeliusdispositis:quarum sinunc præsumná describere
magnitudinem, non tam describere, quàm maiorem partem di gnitatis earum mihi
videbor minuere: sedharum maximè, ad notitiam tanti ritus, fequarvestigia. In
his edificationis eratvaria forma, ac varia dispositio partium: sedare a
amplissima, quæ in quadrum clausa, tribus vel uti perpetuis circuitionibusdiuisaesset.
In primovndiq; ambitu, quæ męniorumin ftar lib. s. 6. 11. totum edificium
claudebant, errant gymnasia exercitationum, varioordine, quædicemus. In
secundo, longèlat eque spatia platearum, Xista, acPlatano nes, ad exercitiasub
diuo. In medio,tota ipfa moles Thermarum, quæ sunt membra balnearum, Atria,simul
atq; Xifti, & Palęstrarum amplissimæ porti cus,vbi VITRUVIO athletæ
perhyberna tempora intectisstadijsexer cerentur, actranfirentstatim ad balneas,
vt delineata primùm ipfa rumbasi, distinctèmagissingula explanabimus,
4marum. Thermæ. Ther. Diocl. 1 Oo vj Hexedra Lalitudopal. 200 choricen
Calidaria FOхNAT MC) V R a THERMARVM DIOCLE Longitudo Platego Atriolum Die
Scola riú BВ Spheriferti H Tostring 71 Apod TOD Schola Longitudo ΡΙΑΤΑ Laconica
Hexedra Basilica Fngida Topida n uนี" Agaagiâetlume ORIINS Hexedma Hephebri ATRIVM
nPoarttaitciuosnis la карэхэн Spheristerium 200 Hacera Lpatlitudo. 2
Hemicyclus Condste platego Porucus Tres Stadiate Theatric SET VN M M HT
NONES Hexedra A triolum sperifleriâ Laconicü Coniste Hephebell Hexedra pal.
Kesedara LongituPdloa. odyterium Hypocau Dico Engda Hexedra 'Jių rium Porticus
Staduatę Aquagiấetlume pal. OCCIDENS OS Tres salo ирэхэн ATIOTES TIANARVM ICON.
ATRIVM n Paotrattiicounsis Spenfterum IOOO. Basilica Tepida Frigidai Calidariú
Tõstrina A 5oC Hemicjclus sefala ridium PTENTRIO Scola 1 Departibus Thermarum,
acexercitationum locis. N PRIMA ergo facie, quæestadmeridiem, tertiam ferè partem
mediamoc cupabat Theatridium. Quæparseratprincipalis,& tang caputtotiushuius
ædificij: vndeduplicem vt quibusdam videtur habebatvsum;alterum extrinsecus,
alterum intrinsecus. Ambitum enim exterioré ponunt fuisse arcuato opere
distinctum,& apertum,quo exéplo patet, circūcolumnium poftbafilicam
Posticã. ecclesiæ Lateranen.Vnde. f.ingrederenturquafiper Posticum, fiuedextrâverte
rentur, fiuefiniftrâ per porticus, apertèvenirentinampliffimam plateam,ac
exindè quò vellent, fiue in palæstras, fiue in balneas. In conspectu verò
interiori ergaplateas, eratTheatrispeciedistinctumcũsedibus, vbi.f.populus,&
maximè nobiles subvmbrameridiei sederetadludorū spectacula,
quiinplateisexercitij causa fierent. Partes verò quæ vt rinqueà Theatri dio
plures sunt, aliqui balnea putant. Ná quod rotunda forma est vt rinque inversuris
vnum,pinguntessecali darium, & consequenterponunt vnú Tepidarium,vnum
Frigidarium,& vnum lib.5.c.1 Apodyterium. Nec equidem nega uerim debuisse
quæ d ã balnea seorfum, & quali extra palestras constitui:
partimmulieribus,partim artificibus, &hisquivenien tesàciuitate,statimintrarent,
& quasiextràcon spectumpopularemlauarétur, & abirent. Verütamen hæcnonfuifle
balnea, hauddubièvidetur:nam iuxtàeá ria Sacella. appictionem,nullus hicvidetur
Hypocaufti locus: quoddebuite ffeinmedio, & commune vtriqueordini balnearum,
tefte Vitruuio, atinmediohiceft Thea tridiummaximum. Nec eratconsentaneum, vtmébraspectaculieffentStuphæ.
Deest & laconicum,nisifortasse hæc opinio confundat laconicum cũ calidario.
Saterat& vnum Apodyterium comune, vtpotevnum vestibulum balnearum: hicduo
ponuntur. EtprætereaTepidariaduo,cùm tamenidemfitTepidarium, quodApodyterium.
Melius ergomihi videtur dicendū, hæc fuiffepartimipfius Theatridij membra,
& partimlocaadvsum Athletarum.i.eorum, quiexercendi essentcoram Theatridio,
vtpote Conisteria, Elçotesia, & quædam apertè in pla team, forsane quorum
carceres. Duo pofthæc Peristiliaquadracaoblonga, hinc (vt scribit Plin. Lunior
de villa sua) exercitationú generibus.Vel Sacella, vt nota
turperædiculasæquisvndiquespatiisstaruarum. hæceratprimæfacieipartitio. Porròinaltera
facie, quæabaquiloneeodem comensuhuic refpondet, videntur Gymna fuiffe maiori
ex parte Gymnasia, FILOSOFI dicata, ac Rhetoribus, reliquisq; q studiis
literarum de dissent operam.Vtpot epars magis remota àftrepituAthle tarum,&
litucômodiffimo, tùm propteramenitatévnibrarum erant.n.inhac plarea Platanones,
vt dicemus tùm proptergratafontium murmuria, inNataa tionéipsamcadentiū.
Quaproptervisum est pluribus antiquariis, inmediohoc Vestibulu. Spatioå
Septétrione fuifleprincipale vestibule totius huiusæ dificij. Ex quo per40
Hexedre medios Platanones patebat aditus ad Natationem, & hinc, & hinc
in porticus, in & Hemi-basilicas, Diętas, & atria, quæ pofteà dicemus.
Primùm verò àd extra vestibuli, cycli. & àsinistraerant Ex hedræ plures clausæ
ante plateam, &cusedibus Hemicycli forma, vt disputantes, & tam
loquentes, quàm audientes sese omnes afpicerent: & aliquæpatentes,
cellscholænoftræad leuiora studia. Maioremverò citer 10 Peristilia fia.
atq; hinc vnum àTheatridiq, quasipalestræbreues,veldeābulationes.Acinver
Spheriste surisvtrinque,vnum Sphærifterium, quod diximus rotunda forma,cum
plurib. 30 Schola. exercitationum. Gymnasticarum continebant partem duæ
vtrinque facies laterales, hinc, atquehinchabebantpartitiones.Ac
fuisseeasadexerci quæ conformes tiadicatas videtur: tùmquia
platexhælateraleserant liberæ,& amplæmillecir, citer pedum spatio.
Tùm quia membr a ipsa partim erant Hemicycli aperti cũ
sedibus,acvarioornamento,quod apparet,lignorum,acpicturarum:& partim conisteria,
Elæothesia,aliaquemembra advsumAthletarum oppor tuna. Totam hanc autem primam
circunferentiam circundabant continua porticus,ducentiscolumnisvnostylo.
Subinde erantPlatex,amplæ,&.Nam siædificiorum perfectio proportionibushumani
corporis responderedebet,vtVitruuiustradit,perfectisfimèresponder in Thermis
Diocletianis, ac melius quàm constituat ex Græcis VITRUVIO eniminhis
Theatridium, vbieratvestibulum, tanquàmcaput: Apodyteriū, pectus: Hyppocaustum,
Stomachus: vmbilicus, maxima, acregalisbasili-Diocletiana cainmedio: venter,
Natatio. Membrorum veròvtrinque, quæfuntbalnea, rummirifica atria, palæstræ,
porticus, Diętæ, basilicæ; æquaratio, ac mensura eft, vt braars et de chiorum,
acfæmorum. itavtquæ exvnatr ad etur parte,cadem ex alterapa basilicaameniffima,
vbiconuenirentomnes, quivelin palæstras venturi Basilica. essent, velinbalneas.
Idcircosatisampla,ornatuplastices,acpicturis adhucnitet antiquiflimis. Hinc
rectâ in Diętam, quæ erat eadem capacitate, fed latiortamen basilica, duplici
columnarum stylotripartita: nam media par teceuatriolum, erat ad itusinatriummaximum,
& inpalestras: capitaverò hincatquehinc deunebantinhemicyclis,
vbifortasseAthletarum ferrentur iudicia Circuncolí - liberæ, vt dixi, t à m q
uæ antè Theatr idium Stadium, nia.,erant xistum, Platanones, & autem, quæeratante
Natationem enim Xista (authoreVi maximè estiuas idonea. Fiebant
adexercitationes Platani, virentes queidgenusXista,&Syl
)interduasporticusSylux,quæerant caperentre-ua. truuio situantè Natationem, vndeaquarum
arboresconfitæ, aptissimo autemStadium,itafiguratum, inquit Vitruuius, vtpof
frigeria. PoftXiftum, Athletarum cursus, variaque alia sent hominum copiæ fine
impedimento hæ omnes errant partitionesquoquo latere,& gym:
spectarecertamina.Atque veròoperismaiestas,erattotamolesinme Stadium nasiorum, &
platearum. Summa,acmultimodisearúmē dio,quæ communes habebatpalæstrascum
balneis bris, acmiriartificij, quàm vtræquelaterales. Inea Porticus
riterintelligendafit. Incipiemusautem àNatatione, quæ patentiffima pars
aspiciebatAquilonem: & exeaàlatereperbasilicas,acdiệtasveniemusin atria,
exindein palæstras interiores, acmaximam bafilicam,& demum ad balnearum
membra. Erat in quam Natatio in recessum e dio ab aquilone, lon Natatio.
Gitudinedu centorum pedum, latitudinedimidiominus, ponte, acarcubus bipartite ad
interiores aditus, vbinunc facta estmaiorisaltaris basilica. Habe
batautemàcastelloproximo Aquæ Martiæ emiffarium, quod per occultos tubos
ferebatad Natationem ipfam aquas.Habebat& supernèadlongitudi-Emissarium nem
fontesvaria specie, ac Musxa,quæ teftePlinio,expumicibus, acero-aqua Mar
fisvetustatefaxis extructa vt hodie quoque Romæ sunt in vsu specusima-tię.
ginem referebant, ac fiftulis modò apertis, modò clausis, vario, blandisli
moque salientium aquarumlusu, recentessemperaquasinnatationéipfam Fontes,ac
fundebant. Miris circùm ad hibitis ornamentis, quorum etiamnumapparetMufaa
ædiculæfignorum,& statuarum, fontiumque vestigia, & columnarum bases. A
Natatione plura, ac nobilissimamembra: primùm ab vt roquecapiteerant Porticusna
amplissimæ porticus conformes, nimirùm & adspectaculaNatationum,&
tationis. Ad refrigeria constitutæ. Etaliæadaltiorem
prospectumporticuspensiles,mi noristylo. Exeuntibus veròàporticu, tamdextrâ,quam
sinistra,eratprimùm fcriptio. 30 Platanones. Dięta. iudicia. I n Atriis
era nt Peristilia, hoc est circü columnia, quæ faciebant atrium oblongum
trecentis pedibus, latitudine dimidiominus. vbiin Porticu, orie simacum
sedibus, quæ tertiaitem parte longior quàm lata, eratad exercitia Corticum.
iuuenumdicata. Sub dextra Ephebei erat Corticeum, seu Coryceum à Co. Coryceum.
ryco, quod videtur pilæ genus in Galeno 11. de San. tuenda. Seu Choriceum
Choriceum dictum, Choreisnimirùm, ac saltationibus locus proprius. Proximè
Frigidarium, locus ventis per flatus, feneftris amplis. Ab eoqueiterin
Spheristeriú ro oblongum, & fimplex, ad pilæ ludum aptissimum. Adsinistram
Elçothesium, Spherifleritquæeratad vnctiones faciendascellaolearia.
SubhocConisterium, vbificcó Elçothelium.puluere,
velharenaluctaturiseseconspergerent. Ab eoqueiterinPropni. Conisteriú. geum,
vbi erat in ver u r a porticus Laconicum, quod referemus suo loco p o
Propnigeú. iteà. A Peristilioautem, atrioqueintrantibus ad interiores
Palæstras, erant Talastre in Porticus tres stadiatæ,quas hodie occupat
longitudo ecclesiæ.Ex quibus m e teriores. diaparsamplissima,
centumpedumlatitudine, superingentescolumnas,al Porticusftatissima
prominettestudine, cæterùmitafactasecundum Vitruuium, vtilate Frigidariit.
diate. Xistus. ra, quæ suntvtrinqueadcolumnasmargineshaberent,&
qualeshabethodie via ab Hadriani mole ad Vaticanumsemitas, nonminuspedum
denûm,re liquaqueplaniciesoctogintapedúm. Ita qui vestiti ambularent circùm inmar
20 ginibus, non impediebanturàcunctisfeexercentibus. Hæc autemPorticus
ziso'sapud Gręcos vocitatur,in quo Athletæ in tectis stadijs exercerentur. Quę
quoniamexacteeratinmedio,& velutiincorde totius edificij, vbimaximè
conuenire solebat nobilitas ad exercitia hyberna, ad ambulationes, & adspe
ctacula; cæterasmeritò exceditpartes, tùm magnitudine, tùmregalimaie
stateoperis, altiffimis fuperbiffimis que prominens columnis, &
patentissima vndiqueinperistilia, inbalneas,in Hypocaustum,in Natationein, acfuper
nè feneftris illustrator latissimis. præualereassuesceret: deinde ad
sanitatemtuendam,quiduofuerant fines præcipui:& demum ad delicias. In
quibus omnibus mutua Balnearum,atq; Exercitationum errant beneficia. Nam
quantum conferebant balnea lassatis rumque similiter coniunctaeratvtilitas,
acmutuaerantinuicembe Thermarumneficia. Nempe Thermarum ratioduos,
imòtreshabebat fines: primum ad instituta, ac disciplinam iuuentutis,
quæfic viribus corporis, honestis que vitæ conatibus fines et Exercita
exercitatione, aclabore corporibus ad robur virium reparandum, &
admuntionum muditiam. Tantundem rependebant vtilitatis exercitia, fine quibus
balnea non tuo beneficia possuntesse vtilia, maximèsanis. Itaque Galenusinlibrisdetuenda
San.mo Non pila, non sollis, non t e paganica Thermis Prz. tali parte,
eranthæcmembra,situaliquantifperdiuerfoabeo,quem assignat €phębeum Vitruuius. Primò
Ephæbeum, in medio, hoc autem erat Hexædraamplif Balnearum 1 Bal. Recurel
Atria. De exercitatio num generibus, ac preparationibus ad balnea. Cap. vir.
CONSTAT ergo hactenus,balnearum locain Thermis, at que Exer
citationumfuisseconiuncta. Idqueoptimaratione, quoniam vtro dobalnea Recuratoria
virium esse dixit; modò Exercitia Præparatoriaadbal toria. Exerci nea.Quod
frequenter inalijs authoribuslegimus, & succinctèeoEpigram tatio,Prapa
ratoria. mate colligiturMartialis vnde dieta existimat D. Augustinusin
confessionibus, quòd Bénestaisdivíes,idestquòdan xietatestollat. Ergo vtpro
veteriinstituto generosæ Ciuitatis, quam diximus in laboribusnatam&
educatam, magnaeratomniuminThermiscelebritas; itapro tempore, & pro
conditionibus personarum,Exercitationeserantva- Exercitatio riæ,&
invarijslocis. Quippealiæin Palestris fiebant, aliæinXistis, aliæinnumloca.
Hexedris, subdioalię,instadio,& platearumlibero fpatio; alięin pluribus
fiebantlocis. Necsecus quædam eran tcommunes exercitationes,pueris,
senibus,& iuuenibus, vteo carminenotaturà Martiale. tereolusuum
genera,quorum (vt cætera rumrerum viciffitudincs sunt) vix nomi. Iuuenum
De fatu. Præparat, aut nudis tipitisictushebes. Vara nec iniecto ceromate
brachia tendis, Folle decet pueros ludere, follesenes. Quædam propriæ.
Iunioresautlucta, autcursu, autfaltu, autpilaludicriss; Personarum 20 idgenus
exercitij scepissentaf suescerein Ephebęis. Quemplanèmoremre exercitatio-
presentauit Plautusin Bacchidibus, vbi in personam seuerisenis indicat pue-nes.
Rosprimis vigintianniscum Pedagogo in Palestramantè Solem exorientem
veniffefolitos, d. Βαλανέα Romanorum Puerorum Non harpaftamanu
puluerulentarapis. Vidiffes igiturtum frequentem civitatem,nonfecusatq;
hodienossolemus Vite ratio facrasEcclefiasfestissolennibus, frequentare
Thermas. Alios quidem adho nestos, quos primo instituto proposuimus vitæ
conatus.Alios ad sanitatem Ther. tuendam. Et alios ad oblectamenta tam
animi,quàm corporis capienda, pro celebritate illa populi, pro variarum rerum,
ac ludorum spectaculis. Et denique pro amænitate loci deliciosissimi: vnde
barevéesidcirco dictas græca voce Ibi cursu, luctando, hasta, disco, pugilatu,
pila, Saliendo se exercebant, magis quam scorto, aut fauijs. Fortiori
autemiuuentaiis dem quidemexercebantur, velacrioribusetiáple
runqueludis,halteribus,harpafto,& aliquandocęstu.Velarmorum varijs
generibus in Palestris. Vel in Hippodromis cursu equì, vel agitatu. Athle -
Caftus. tæ vel stadium spectante populo de cusrrissent, vela c ri pugilatu
dimicassent, Halteres. cum cęstibusplumbeis,acbaltheis
implicatismanibus,quo grauiùs percu terent. Alijsaltusimul et halteribus, item
plumbeis globulis. Alijinsphę risterijslusifsent pila, vel foliinplateis, vel
Harpasto, pilamaxima. Senio-Harpastum. resquidam, quorum erat ad sanitatem
præcipuastudia, vtrecensuit Galenus, ambulatione duntaxatantè balneumcontentierant.
Alijclaralectione, vel Senumexer disputatione in Hemicyclis, velde clamatione
oratoria, vel cantumusico. Alijcitationes. modòvnovtebantur, modò alio per occasionem,
exercitij genere. Id circos. Defa. tu. nec mirum septies quosdam
aliquadielauari solitos, quod apud Plinium le gitur. Alexander Seuerus,
vt meminit Lampridiuspostlectionemoperam Palęftræ, aut Sphæristerio, aut
cursui,aut luctaminibus mollioribus dabat, m o x venieba t in balneum. Aliis
supplebant diurni operris labores, quia d r e Operari j. creandum lassatum
viriumr oburvsuriessent balneo. Cæterùm lenis exercitationis modus erat
ambulatio,quam Senes, & Virigraues, & imbecilles potiffimùmobibant.
Dignior adl audem, acdisciplinam,eratexercitatioin Palestris & armiseorum,
quirobustisess entviribus. Etquam oriquazíar, hoc 2. Desa.cu. est vmbra til
empugnam, vt interpretatur GELLIO Græci appellant, divodepce Teu Tirl, ob
salubritatem a gymnasticis dictam, Galeno teste. Innumera præ Рp nomina
ad posteras ætates transiêre. Nec nostræ professionis est exercitatio
Nostrisecunum singulosmodos,aut genera: quibusiliveteresvterentur, recensê.
livita dif ferensaban tiquis. re, quam partemà Hieronymo Mercuriali, Medico
atque Philosopho scientissimo elucubratam, propediem in luce meditam
videbimus.Verùm exco rum exercitiorum censu, quem fecimus, hanc præcipuam
habebimus vtili tatem, considerantes quàm longè differathic præsens nostri
seculi viuendi modus,& maximèPrincipum,necopportuno pofteros
destituemusconfi lio. Sanèvbiillorumtemporum vitaaffiduisdeditaeratexercitijs,vtpote
10 quæ & fanitatem conseruarent,& promptiores redderentviresad singula,
tàm animi, quam corporis munera o b e unda; è contra hodie in continuo ocio
degitur. Età Principibus maximè, quiob decorum, ac ampliffimi ordinis
maiestatem, semotam à communi consuetudine degentes vitam;aut curis animi
grauibus iugiter tenentur. Aut siad ludicra aliqui tranfire foleant, ea
Exercitianoinertiasunt, tabellæ, alex, vel Trochinouus modus hàc illuc
supermensam stritemporisagitati: in quo vitæ generet andem ob defidia in, &
anxietatem,totam breui inertia, cursu vitædeficiant. Quapropter generalisfimum
hoc ac saluberrimum sibi Exercitijnequisqueproponeredebet institutum, exercitium
necessarium esse ad susten cesitas ad vitationem vitæ: inquire omnes sapientes,
variorum quenationum ritussum moconsensu conueniunt. Verùin quoniam hoc tempore
non solùm pluri maveterum exercitiorum generanon funtinvsu, imòvelipsorum
nomina (ut diximus) sunt obscura; necadeoilisvtiessetpoffibile,quinec Palestras
habemus, nec Thermas, proptereàingratiamnoftrorun Principum,aliquot
particularium exercitation numgenera proponemus ex Galeno, atq;alijsan
tiquisauthoribus, quarum multas si non in campis et plateisobire poterit;
licebitfaltem et incameris et inatrijs,acviridarijsfuis,seruataetiainperso
nægrauitate, percommodèexerceri. Exercitationum inquit Galenus com
Exercitatio-pluresdifferentiæinueniuntur. Aliærobustæsunt, & violentę,
fiuevehemen num dife-tes; aliæ mediocres, &lenes. Aliæ singulares,
aliæcumalio fiunt. Etaliæ rētiæex Gavni uersas simul corporis exercent partes,
aliæ vnam magis,& aliæalteram. le.2.desan. Vehemens
exercitatiodicitur,quę& robusta,& celerissit: atque hæc multer graue quod
uistelum iaculari, & continuatisia & tibusoneremaximo subla tame,
pervertere temperaturam coguntur. Vnde non mirum est, qui præ properam accelerant
senectam, incurrantque facile autin morbos renales, autinpoda gram,autin Hemicraniam,
alios queidgenus affectus,medioquevelutiin fum tuen to, tash abet differentias.
Quædam enim fiuntocylimèagitatis, quædamrobore, acnixu, quædamfinehis, quædam
cum roborepariter & celeritate, & quæ Exercitatio damlente. Fodererobustaest,&
singularis exercitatio, remigare,discum nugenera. mittere, mouericeleriter, saltare;
idquefineintermissionemaximè. Simili et ac clivis ambulare. Grauiarmaturatectumceleriteragitari.Continua
tusdiucursus.Et iterfacere.Perfunem manibus apprehensum scandere, modo in
Palestris quo solitum erat puerosexerceri.Velèfune, velperticama nuapprehensa
sublimenpendere, acdiutenere. Manibusinpugnum redu: &tis,
iisdemqueprolatis, velinaltumsublatis. Halteribus, feuglobisplus
minusgrauibusleorsumpositis, vtraquese inflectensmanu attollere. Quæ robustior
erit exercitatio, si qui ad sinistram manum fuerit dextrâ coneturat tollere,
& sinistrà qui ad dexteram. Diuq;, acsępiusidentidem facere. Potest &
foliscruribuserectusacvno lococõsistensceleriter exerceri, modò retrora
suminsiliens, modóinanterioravicifsim crurumvtrunquereferens. Solus
fimiliterexerceriest, summis pedibus ingredi, tensasqueinsublimemanus,
hancantrorsum, illamretrorsum celerrimèmouere. Sehumi celeritercir cumuoluere,
velsolum,velcumalijs.Cum alijsverò& citràrobur, & violen tiammultæ exercitationes
peraguntur. Vtcursus admetam constitutam.Vel vibratilisar morum meditatio.
Summisinuicem manibusconcertare.Cones cú alijs. ryco, & paruapilaludere.
Stare, nec finereseloco dimoueri;quo exercitij genereMilo Crotoniates celebratur.
Velseerectum, & circumactum 10astantemmutare. Complecti quempiam manibus, digitisquepectinatimiun
ctis,isque diuellere seadnitens. Medium appræhendere,ac sublatum ceù magnumonus
protendere,&reducere. Luctaytrius queluctatorisrobur maximèvtipoterunt Seniores,&
quiadmotum suntimbecilles. Ambula.Vltimò Fri &tiones suppleant. His omnibus
ex ercitationum generibus,imòinfinitis alijs vt Galenusinquit docebant
Pædotribæ exercendumesse:& velinPa læstris, velextrà, velinaltopuluere,
velconculcato, & firmosolo, & omni noantèbalneum. Quibus &
nosiuxtàpræsentemviuendi modum, siuepro præparatione, fiquis velit ad balneum, feusinebalneo,
vt pleriquehodiefa tecdicere, quæ
situborealifrigidas,acpurasstatimàfontibusadmittebat aquas.EratenimNatatio
(vtidiximus) separataà partibus balnearum: citationes, le cimus,
percommodè vtipoterimus. Sed de exercitationum emolumentis 40 alio loco
occurretdicere: nunc ad describendas balnearum partesin Thermis redibimụs,
acaliaineisrequisitaexplicabimus. De Natatione. Ne i principes autemThermarum
partes, primùm de Natatione opor Cap. vii. Рp ij nimi. Exercitatio. prope rium
mem brorum.exercet. Luctaricum roboreest, ambobus cruribus alter alteriu scrus
com plecti, minibus intersesecollatis, & collo. Manua lteratanquamfunecol
loalteriusiniecta,ipsumqueretrorsumtrahere, acreuellere.Pectoribusex aduers
oinnixi, magn o se conat uin uicem retrudere. Ad singulares porrò universalis,
attinet electionem, qua parte corporis quis vtivelit, aut indigeat exerci-
particula tatione. Aliæ enim vniuersas simul exercent corporis partes;quo
nomine ludusparuæpilæà Galeno prætercæteracommendatur. Aliæ vnam magis,
aliæalteram exercentpartem, lumbos, crura,brachia, spinam,pulmonē, Deparuepi
thoracem. Itatio, cursusquecrurum exercitationes sunt. Acrocorisini, hoclxludo.
Est festiuæs altationes & Sciamachiæ, crurum, brachiorum,& manuum pro
pria. Lumborum autem, affiduèse inclinare,autpondusaliquod àterra
tollere,autassiduèmanibus sustinere, Spinam transuersim exercet, atollere vt
dictum est alternatimhalteres. Thoracis vero et pulmonis suntpro priæ, maximæ
Respirationes. Cor. Celsus inter exercitationes imbecillisto lib.2. c.8. macho
conferentes,claramcommendatlectionem. Maximaverò voxvocis quoque
instrumentaomniapermouet, dilatatque:naturalemexcitatcalo-Clarale&tio. rem,
& quo magis fitafsidua, eomagisvniuersis corporis partibus communicatur,
vtinnostris concionatoribus experimur et in libro de voceà Gale noestproditum.
Hoc genere exercitationum per vocem, quælenessunt, Lenesexer Lufta. Etio,&
amo tioneetiam quimagis validi. Velequitationessufficiantur, gestationesquebulatio.
seucurru, seuproægrotantibusin Scimpodio,& Sellaportatili Nimirùmquia
singularis eiuserat, acpropriusvsus, non tàm quidemadlaua Varzac efttionem,quàm
ad exercitium. Eftenim Natare laboriosum, quòd itaiacta quoddam e rerectè
Aristoteles in Probleumatibus, Natationem, oblaborem, cursuico parat, aquarum
periculaexercerentur. Et Galenus testator de suo tempore, pue 1, Defa.tu,rosin
aquis qumasina's Feudasfacere consueuiffe,idest, quòd prima fiebantin of
Pifcina, Piscina Pu aquis pueritiæ rudimenta. Itaque præter Tyberis
commoditatem,propria adhuncritum locaconstituta fuisseinvrbediximus,quæ
diuersisexplicata nominibusinuenimus, Natationes, Piscinas, Stagna, atque etiam
naumachias, Piscinædi&tæ, quòd & pisces hauddubiècontinerent,
nontamenad vsum piscium, nam ad hoc propriaerantviuaria,sed ad munditiam
seruanda aquarum,& amoenitatem. Videturautem exercitatio numhuiusmodi
causa, primùm constituta fuiffe Piscina publica dieta sub cliuo Capitolino, ad
veniebat populus. Exca& piscinæaliquandofuntdictæparticularesNata
tiones,& labra lapidea, qualia Romæ videmus maxima, nec non portatilia, ac
lignea advsum etiam calidarum aquarum. Quod authoritate constatM. 08 Tullij
CICERONE ad Q.Fratrem desuisbalneis, Latiorem inquit piscinamvoluissem,
vbiiactatabrachianon offenderentur. Hasà Galeno, acalijs Græcisautho xanu puso
'n ga ribus, modò xodua krízsas, mod ò Bari i su poe edicta s legimus. Parva
autem Solia, Capesupulco peluesquequercus; quam differentiam planamfaciuot
Galeni verba lib.7. Mé πυελοι. Stagna. thodi, vbi ad ventriculis iccitatem
curandam, quæ Hecticamminetur, nata tioneminbalneo factam consulitivteīsno
numerisus, id eft in piscinis natandocó stitutis, quàmivtotspixpsīsavenoīs.
Memorantur porrò & Neronis Stagna, vbi Amphitheatrum à Martiale
poniturinprimis Epigrammatis d. Hic, vbiconspicui venerabilis Amphitheatri
Erigitur moles Stagna Neronis erant. Quod tamen stagnumnon plane constatanad
natationis usum, anpro Nau stagno circumpofuit, conseuiffe. Stagnihuiusin
Vaticano Naumachiæno Navale Sta minememinit Egelippus Græcus author, in D.
Petri & Pauli martyrologijs. Cæterùm NaumachiapostNatationes& balneas, altiorisfuitinstit
utiquàm Naumachia adnatationem,nec, nifipoftimperiaprincipuminuenta. Nempe
inqua nautici certaminis fieret spectaculum, vel ad disciplinam militarem, quò
faci of Finis duplex liùsmilites pericula Aluminum, vel naualis belli, cùın
opus fuisset, possent Naumachię euadere. Sic Polybius refert Romanos primo
bello Punico, quod aduersus Chartaginienses gesturierant,
militessuosinnaualidisciplina exercuisse. Et SuetoniusAugustumcúm effetcótrà
Pompeiumiturus, inportuIulioapud Baias milites in nauali exercitatione tota vna
hieme detinuiffe. Vel erat N a u jucundunfpe Etaculum. Machiævsusad delectationem
populi, vt cætera spectacula. Pluraenimerãt quæ præberent animo
delectationem:primò aluei magnitudo, ac Cyrcicu 1 vivarium. blica. Quam
(ut Festus Pompeius est author) & natatum et exercitationis caussas duo.
rat, gnum. xercitium, tismanibus, accruribusaffiduè, vniuerfæcorporis
exercentur partes.Qua Et Oribasiuseaminteraliaexercitationum generaadnumerat.
Imò Natationis in vrbe fuitprimus,acantiquissimus vsus ante balnea:quando
scilicet conftitutæ fuerunt exercitationes in Campo Martio,vbiiuuenes (te ste
Vegetio) puluerem, sudoremque detergerent, simulatque ad obennda
machiafuerità Nerone constitutum.Vsumtamen vtrunquepræftarepote Neronis no-
sicut& de altero eius nominis meminit Tacitus,claufifle Neronem in mine
stagna valle Vaticani spatium, in quo equos regeret, apud quenemus, quod navali
iusdam OZ jusdamamplissimiforma, editaadcommoditatem tantiludi,inconspectu
maximæciuitatis. Deinde classisineam, et iam magnarum nauium introdu Etio,
& ludusipsecertaminis. Etdemum populicelebritas, & velipsaaqua r u m
copia, atque amænitas, maris instar tranquillissimi. Et quæ apertis eu
ripistantamvimaquarun vnohaustureciperet,laxaretquefinitospectaculo.Martialis
inquo mouet admirationem aduenæ Martialis,dum sicadulatur Domitiano.locus. Cui
lux primas acrimunerisipsafuit. Ne tedecipiatratibus naualis Enyo (Paruamora
est) dices, hicmodò Pontuserat. Ex quo plane authoritate colligitur, in
Cyrcotammarisquàm terræcelebra In Cyrco rispectaculadebuisse: vbimodòterra
(inquit) modòPontuserat. Quod Naumachia. Cyrci Maximisitus confirmatinter Auentinnm
montem,& Palatinum de pressus, inquem Gabiusæaquæriuus,quemMarianam
posteridixerunt,per Gabiusaa petuòinfluit na. na aqua,vtFrontinuseftauthor, quæ
fapore,& crafficiemari namaquam Augusti Na æmulabatur, in q u a faciliùs
natat r, t efte quo que Aristotele in Problemati - u m achia: sub colle
Hortulorum, ademiffarium aquæ Virginis. Authore Sueto Domitiani.
nio,quiasseritDomitianum circunstructoiuxtà Tyberinilacu (inter Cain pum
Martium scilicet& ipsum collem Hortulorum, vbi nunc iuxtà Sanctito
pluresessentqui exercerentur et quifrequentarent Thermas adca,quă Bal
spectaculaquàm quilauarentur. Eteodemtemporemagnahominum co-nearum.
piaexercebatur, &quivno,& quialioexercitiigenere. Atadbalneasin
trantiumcontinuaficbatsuccessio, nam cùm priores occupassentloca, reli qui (vt
scribit Vitruuius) circunstabant, dum lauarentur. Pleriquesani,ac robusti,
poftquàm in exercitijs incaluissent, nullisferè alijsvtebantur bal neis
vtinfràmonftrabitur nisinatatione. Quæ parsidcircoeratamplissi ma, &
exercitationibustamsubdialibus; quàm interniscommodissima. Vel Balnearum
transiffentdunt axat ad balneas calidas, atque illico egrelliinsili ebantin frigisitus.
dam. Summa ergo artificijin balneishæc fuissevidetur, vt in locoessentquả
commodo omnibus seseexercentibus; acmirandiplanè artificijministerijs
totaquarum,calidarum simul,& tepidarum, quæ continụèexse funderen turin
balneas. Pro commoditate, ac ratione lauationum, erant omnes ad Рpij meri
Et parvndafreti, hic modò terrafuit. Non credis?spectes dum laxent æquora
Martem. ropriè verò ad vsum naualis certaminis, duæ fuerunt certiffiqua
Mariainæ Naumachiæ. Priina Augustitrans Tyberim, adductâobidineam Alfieti
Sylueftriædes apparentvestigia naualespugnasineo, penè iustarum Claf fiume
didisse. Luxuosissimus Heliogabalus, euripis vino plenis, naumachia Heliogabali.
exhibuisse. Tradit Lampridius. Sed nuncad partes balnearum proprias acMilanius.
De partibus balnearum, esde Milliariis vafisin Hyppocausto. BÀLNEARVM veròin
Thermisnoneam videmuscopiam, quamde BВ exercitationum locis iam diximus. Ex quo
planè videtur, quod mulnum pluralo Exercitatio Siquisades longis serus
spectatoraboris, bus. Alteraverò et magis celebris, fuit naumachia, quam
Domitianidixi. mus Apodyteriú seu Tepidarium. meridiem, vnde folissemperi llustrarentur,
acfouerenturaspectu. Nam tó: taeafaciesanteriorerat distincta in duos ordines
balnearum, vnusàdextris Hypocausti, &alteràfiniftris. Etvterqueordo
distinguebaturinquatuor Cameras, conformes vtrinque, ac ita collocatas, vt ex
una in aliam Etuplatearum àsitumeridionali proposuimus, progressuferèad media
pla eratceù vestibulum regaleApodyterium, seu Tepidarium. Quem lo mirabilem,
meritò alterum noftræ ætatis Trimegistum dixerim. Hinc fini Hypocaustús tror
sumn modicus introitus in Hypocaustum. Sive vt meliusdicam super
Hypocaustilocum, quirotundaforma, cumopportunishincatquehincmē Cryptoportibris,
nuncprimis Nouæ Ecclesiæ facelis dicatuseft. Totaeniminfràmoles res. Aftuaria.
darum, aliæ frigidarum aquarum ductus, alię calorum æstuaria, aliægrandes tores
vt vocabulo vtar Iure consulti curam succédendi ignem habebant in Thermis.
Eratautem vnicum, teste etiam Vitruuio: collocatum tamenin medio, vt communis eiusesset
vsus vtrisque caldarijs, exvnaparte virilibus, exaltera muliebribus. Id que per
opportune æstuaria, quierantmeatus ab Hypocausto perpetui, vndecalores occulti
in cameras caldariorumipsorum penetrabant. Quod tetigit in primo Syluarum
Papinius Statiusd. Vbi languidus ignisinerrat dioplacet
æneatamenpatinasubiecta. Quorum idemeratnomencum ca meris prædictis,vnum
caldarium, alterum tepidarium, tertium frigidarių. Legitur item Milliaria, a
magna fortasse capacitate, quali plus millelibrarú aquæ caperent.
Quippeidgenusvasa, teste Vitruuio, maximi aheni inftar,
actestudinataadcircinum, itaerantcollocata, utex tepidarioin caldarium quantum
quæ calidæ exisset, infueret, de frigidario in tepidarium adeundem modum. Atque
hinc planum artificium est, in quotant opere laborauimus, quomodo ad
communeinvsumtantaaquarum copia exvafisfuppedi tareturinbalneas. Quod restituo
in lucem ex Seneca, quidum ad Lucillum mira deliciaruminuentasui temporisdetrectat,
hocafferitobiter. Construiteam, huiusædificij, concameratainuenitur, acdistinctaaddiuerfosvsus.
Aliæ Fornacato. Criptoporticus erant patentes ad refrigeria in magnis
caloribus. Aliä сali IO CUS. cum laxum, & hilaremdescribit
PliniusadApollinarem, hocest, amænum, acmollisteporis, tùm
solaribusradijsàmeridie illustratum;tùm proximi Hypocausti vapore laxum:vbi
nimirùm ingressuri ad balneas exuebát vestes. Qux quoniamprimaerat,
acnobiliffima Thermarum pars, nobilissimietiá numapparetartificij. Figura
inquadrumoblonga, achemicyclis quaquefa ciedistinctum,cum aditis vndiqueinter columniorum,
columnisque super nætestudinis altissimis, quætàm authoris, quàmoperissummam
maiestate ostendunt. Vnde sapienter hæc pars, proposita est pro prima porticu
Ecclesiæà Michaele Angelo Bonaroto, quem pictura, sculptura et rchitectura
cloacæ vnde lauationes exonerarentur, & aliadenique Hypocaustum,atq;
Lib.s.c.10 Hypocaustimembra.EratergoHypocaustum fornaxinferior, vbifornaca
Aedibus,& tenuem voluunt hypocausta vaporem. Vasariatria Super
Hypocaustotriaerant compositavasariaænea, velplumbea (ut Palla Mincepice Græcis
hæc Mirsapíe, Latinis vt apud CATONE, Senecam, atque Palladium folitum
aditus.Inmedio quidemerat Hypocaustum, vtrinqueveròinversuris La conicum,
deinde consequenter Calidarium,Frigidarium,& tepidarium,vt planèsingula
explicabimus. Principio contram Theatridium, quodinprospe pateret solitumin
ipsis milliarijs dracones, quæerant fistulatavasatubæ instarære tenui,
perdecliuemilliariocircundata,vtaquadum ados draconis con lis canales occultos,
quorum aliquæ visæ sunt reliquię in eruendis ad nouam ecclesiam m a c e r ijs:
atque ex hinc aquas de duci solitas in Natationes, in Fonsicis organis non
absimiles. Quia d firmitatem quidem, ac robur faciebant Tubi etepi ipsis
valibus: simulatque artificio ferès i miliquonos hodie Romæ nymph eiss tomia.
acviridarijsdamus velarcemusaquas, habebantfiftulasinfra parietes occul tas,
quæ in cameras balnearum,vbi opportunis locis essent epistomia, infundebant
aquas. Quod ex eodem Seneca non est dubium, dum nimiæ la uti ti æ adscribit,
quod continue aqua calida ex sefunderetur in balneas,acrecens semper, veluti ex
calido fonte per cameras transcurreret. Et ex Galeno, vë iam decamerarum dispositionibus
dicemus. De Laconico, esde Solis Balnearum. RDINES quidembalnearumin
Thermisduosdiximus,vtrinque scilicetabhypocausto vnum teste Vitruuio, alterumvirilium,alte
Balnea viri. rum muliebrium. Nam vtscribit Gelliuslib.io.cap.3.authoritateVar
ronis 2. de Analogia, Pudornon patiebaturvtrunquesexum simullauari,sed do
liadoMu aquarкт epis tomijs, fundebantur. Vbi nota harum ductuum in Balneas
alterum arti 30fícium. Eranttubięne ierecti, tresàdextera et tresàsinistra
milliarijs, mu glomerati specie plurieseundem ignemambiret,
pertantumfueretspatij, vasis. quantum acquirendo calorisatisesset. Quare
triplex semper aqua invalis, acinfinitæcopiæ, calida, tepida, frigida, nam
successiuas vasexvase Caldarium piebataquas.primum quidem,quod caldarium
dicebatur,superprimavas. Hypocaustistratura collocatum, tanquam omnium
vasorumvalis, calfa tes, Dracones i 10 са. Etasperdraconisinuo lucra fundebat
aquas. Secundumsuperhoc erat tepidarium, quod a primi vasis vaporibus modicè
incalescebat. Tertium Fri- Frigidariú. gidarium: vtpotequod frigidass tatimab
emissario aquas capiebat et quan tum subiecta vasa vacuabantur, tantum hoc
nouarum aquarum infunde- batfinefine. Emissarij verò huius obscura quoque ratio
est. Nam vide-Emisariaa mus quidemad Thermas ipsas propria aquarum Castella
constituta: qualequarum· extatin Diocletianis poft palestras orientali parte.
Etin Antonianisàt ergo Theatridij admeridiein. Horum tamen altitude nullibi
excedit planiciem bal nearum. Nec vllus est modus, neque artificij vllius
vestigium, insummis Thermarum testudinibus, vndetam altè deduci potuissent
aquæ.Videturita que mihià proximis iliscaftellis cóstructosfuiffeinf ràpauimentatotiusm
o Tepidarium lib.io.administris balnearijs veletiam iumento alligato, subleuatæ
aquæinsu ipsihypocausto piscinam infundebantur, quæs ponteposteàinsubie pernamn
rursusin Tepidarium,& conse ĉtumFrigidariumcaderent,& exFrigidario,
quenterinCaldarium,velutidiximus. Vnde plenas emper vasa suis aquis imumcalida,
medium temperata, supremum frigida, quæ per fistulasencas hinc atque hinc in
quolibet vase compactas, versis ad vnum quenque actum Tympana Fistulę aqua ac
alias piscinas. Hinc, tanquam a communi fonte, per rotas ac tymparo teacna, ac
id genus alias machinas aquæ hau storias, quas describit Vitruuius commoditas coniungi
desiderabat. Quanquam in hisque post Varronis et post Vitruvi j ętátem f a
&t æ sunt, hæc distinctio non sit mihi ve risimili. Qanrum. liebria.
do auctoritu exercitationum,ac lautitia inThermis,vix publicas potuisse virorum
frequentiæ sufficere videtur.Itaquepromiscuas potius ex eo tempo refuissereor, achonestis
mulieribussatisfecissepriuatas,velquasprincipes Matronas constituisse iam
scripsimus, Agrippinæ Neronis matris balneas, terke inbal
Olympiadis,atquealias. Cameræ in quoque ordine quaternæ, Laconicum, Calidarium,
Frigidarium et Tepidarium. Velternæ adminus:hoc enim non videturdubitandum,non
fuisseThermas vno stylo vbique,nequevno ordinepartium et tam in publicis quam
in priuatis. Et hinc in authoribus Celsus. Tanta earum inuenitur varietas. Quaternas
point Celsus lib. 1. cap. 4. dum scribit, Sub veste primùm paululumin Tepidario
sudare folitos: tùmtranfi- Galenus. re ad Calidarium, vbi sudabatur largiùs,
quod ponitpro Laconico: tumque aut in calidamd efcendere,autinTepidam;deinde in
Frigidam. Easdem C.i72ero qua λουτρόν Pyriateriit. Hypocaustü point Galenus
lib.10..Methodi, a Laconico incipiens: Primùm enim inquit ingredientis inaë
reversantur calido:hinc secundò in aquam Calidam defcé dunt,quod propriè
aoutcovait appellari. Ab hac mox in tertiam Frigida ibár: & tandem in
quarta sudoren detergebant, quod erat tepidarium, seu Apo dyterium græce
dictum. Inquo& Celsusdicit,fenouissimèquiselauissent abstergere,&
vngereconsueuisse. Quem planèordinem & inhis Thermis, quarum videmus vestigia,
seruatum inuenimus. Extat Laconicum adsuda tiones in quoque primæfacieiangulo
vnum, idquenonadeomagnum, hu- iusenim partis noneratvsus communis, nequeadeo necessaries
omnibus, vtquibus fatis ad sudandum exercitiafeciffent. Sed imbecillis proprius
et quiminus validiadexercitia, sudoreshocloco excitabant:subindeintrabát
adcæterasbalneas. Nomen autemdeduxità Laconibus: quos huncritum rium, Laconicum
veròc ommuniter omnibus, & Ciceroni quodam loco ad Sphærifte- Atticum.
Suetoniusin Vespasiani Cæs. Vita Sphærifterium hanc partemap- 30 rium. pellat à
figuræ rotunditate. Locus quippe concameratus ac rotunda fpecie,
Lib.5.c.10.habens,authore Vitruuio, inhemisphæriolumen,exeoqueclypeumæneú
cathenispendens,percuiusreductiones,acdemissiones perficeretur Suda Clypeus
Lationum temperatura, vaporibusnimirùm ficretentis,veldifflatis. Erat autem
huius institutiratio, vtfcribit Dion in Annalibus, vtfus è intrantesinhac par
vfus: t e sudaret et sub i n d e unctione ad hibita, statim descenderent in
frigida. Quod planè clarius ex Galeno fiet pofteà, ac à Martiali obiter
tangitur in Hetrusci Thermis, ad Oppianuin tribus versibus. tepidum tamen
aquarum vaporem potuisse suscipere. Proinde Celsusineo, affus dixit sudationes
lib.z. cap.27. alibi exiccari dixit corpora: Seneca exani tos .primò instituise,
Plutarchusin Alcybiadis Lacedemonijvitaeftteftis. Græ Calidarium. cialiquando
Ilupice Supo's,& nonnullisuTorw50sdictum,ob igneum ineova Sudatorium. porem:
Latinis modo Calidarium,inodò Cella calidaria,Senecæ Sudato Laconici coni,
ncis. mari, ritus si placeant tibi Laconum Contentus potes arido vapore
CrudaVirgine, Martiaquemergi. Vaporíqua Virginem dixit, &
Martiaminhisbalneis Romanasaquas, blandissimifrigo litas in Laco ris. Videtur
autem Laconici aërem,siccum quidem fuisse, atque igneum, Bico. Galenus &
alijmediciinterdum elixari, Oribafius planè aëreferuidu dixit, ac præhumidum in
Laconico. Quod rationi consonum sit. Nam ex æstuarijs, partim quidem siccis, ex
quibusiaindiximusab hypocaustooccul 10 su tenui calore, diceba t
Galenus x. Methodi, reservatis vniquem eatibus, liquatisque per totum corpus
superfluis,sudores, vtilesquemadores clicere, quæ inęqualias untęquare,
cutimlaxare et multa quæsubhac detenta erant, vacuare. Ex Laconico patet aditus
i n Calidarium, quod proprie Calidum So aoutpór, hocestlauacruindicitur,
eodemteste,& calidum Solium. Patetau-lium. tem hæc pars,duplex magnitudine
ad cęteras cameras:vt cuius in balreis maior erat necessitas, longior in e o f
i ebat mora, ac usus frequentior, præsertim minusvalidis ac imbecillis. Vbi
meminisse oportetex Celli verbis, quæ pau Halat & immodicosexta Nerone calet.
Mox tertiolocoerat Frigidarium,seuFrigidumSoliuminquo aquaexquisi.
acviresdensatacutifirmarentur. Qui enim, subdit, hoc modo àcalidislaua- Vlus.
tionibus, sudationibus que laconicis ftatim in frigidam non descendissent,
Paulo post transpirato immoderatius calido innato,totum corpus frigidius
euafiffe sentiebant. Quodfanè frigidælauatiofieri prohibebat,totum semel
corpusconftringendo, &constipando,nonsecusatqueaccideresoletcalen tiferro, quod
quùm infrigidammittitur, & refrigeratur,& induratur. Atque huius rei
causa potissimum constatinuenta fuisse balna, pro imbecilliu vm i delicet corporum
robore: hoc eft vtimbecilla corporapræcalfacerent, itaque ad frigidum
Soliumpræpararent. Adeoquepræualuit semper frigidarũvsus, Frigidarum vt vixquidam
alijsbalneis vterentur. Carmis Maffiliensis Medicus, etate Neronis prerogativa,
scribit PLINIO damnatis prioribus Medicis, ac balneis, frigidalauarihybernis
etiam algoribus persuasit. Merficęgrosin Lacus.Vide bamussenes consularesin
ostentationem vsquerigentes. Ex frigido tandem Solio erat exitus in Tepidarium,
tepidiscilicetaëris,q uod diximus apodyterium, sive spoliatorium.
Etcratfinisinbalnco.Ancè Tepidarium tamen Cella olearia in Diocletianis commodè
est ut videtur Cella Olearia, eademque Tonstrinæ na. tôs penetrare ignes
in cameras, partim aqueis per suostubos ac spiracula, v a pores misti ad
hemisperium Laconicipetentes,sub curuatura magni clypei intenuiffimas
conuertebanturaspergines, quæimbrium modò super capita Facultates. corum,qui
morabantur in Laconico depluebant. Potest autem hæc prima pars lo ante
retulimus,vel in calidam fieridescensum, vel in tepidam, & quali ad uno,
tenore vtentis arbitrium potuisse temperari. Et Galenus in 3. de an,
tuend a idem videtur asserere, nimirùmquòd in Calido Solioaqua, exvafisquæ
diximus Miliariorum calidis, tepidis,ac frigidis, poteratadvsum trifariam
tèfrigida, ad hunc videlicet vsu minquit Galenusx.Methodi;vtquæ
fuerantFrigidum.So fòexcalfacta fiue'in lium., anterioribus Solijs, fiucin
exercitijs, hicrefrigerarentur, An balnea calida. fieri, tepidam, aciusto
calidiorem. Quam tamenva ri, nempè temperatam lauationibus, sed in priuatis,vel
non videopotuissefieriinpublicis rietatem, parabatur à Balneatore aqua advsum
pu adpriuatosvsus. Nam in Thermis compara LO Aeftiuo serues vbi piscem tempore
quæris. fortas selocus,vbinimirùmoleaseruarentur,atquevnguenta do
Tonstri,aliique odo blicum,vnotenorecalidaomnibus. Quod declarant authoritates
scripto-frigidæ, alia rum, quialias Thermas appellant frigidas, alias blandas,
alias fervidas. Vei frigidas significauit Martialisinprimo Epigrammatum. In
Thermisferua Cecilianetuis. Idem inx. Neronianas indicat fuisse calidiffimas,
eo epigrammate. Temperat hæc Termas nimios priorhoravapores res cal d a Therme
alię resad opportunosvsus,& quivellentbarbæ,& capillorum
cultuivacarent. Unetiones in Eratautem hæc pars vn ade necessarijs,
acessentialibus ut ita loquuntur in Thermis, toto ritu Thermarum, quando hiçmoserat
communissimus, vtquisque lo tus,simplicis faltem oleivnctionevteretur, tùmvtsudoresinhiberet,tùm
vt feabextrinsecùs ambientis iniuriavendicarepofset. Hunc enim tenorem in
omnibus ferè,quę hùc sparsim adductæ sunt,authoritatibus obseruabis:
primùmlegiturexercitium, deindebalneum, vbifrictiofiebat,& detersio,
inoxstatim frigidæ lauatio, pofteavnctio,posteacibus& potus,vltimòso mnus.
Proinderecolome legissepluriesinvitis Principum, ficuti ntermu..10 Oleimunus
nerapublica erat Congiarium,erat Recta, erat Sportula,itaoleum aliquan
publicum. do publicè donatum, quoin communi velutigaudio,quisque frueretur in
balneis.Nimirùm vel Thermis cùmprimùmdicatis,velfaftualiquo Principis.vnctionum
verò, quasquis quesibi priuatim deferebatadbalneum, luxus legiturinestimabilis.
Quidelicatèviuerent, velimbecilles, odoratisvnguen Balnea contis refouebant
spiritus. Quosdam legimus iuffisse spargi parietes unguento. spersa vn-Vtfimul
equidem puto & lauarentur, proiectisinalueositaimbutosaquis ipfis, &
vngerentur, fic penetrante exactiùs vnguento, & odorem, virtu temquesuam
diutiusseruante in corpore. At queita Caium Principemsoli tum lauari, testisest
Suetonius. Scribit Lampridius Heliogabalum nunquá inPiscinislauarisolitum, nisiillæcroco,
aliisúepreciosisvnguentisperfusæ fuissent. Velplanè conspersiseo modoadluxum
parietibus vtebantur,vedu quis se parieti confricaret (quod aliqui facere
folebant, vt apud Spartianum in Hadrianoleginus)sineministris,acetiam
proprijsmanibusperungilice Balneton ret. Neroautem profusissimus non folùm calidis
balneass pargebatodorib. guentipre-sed & frigidis quoque
vnguentislauabatur, fcribit PLINIO. Recensenturau ciosi. tem hoc in
generepræciolamulta, quæ Galeno teste Romanorum lauritia Olea, etvn-
inueniffevidetur: vt Mendelium, Cyprinum, Narcissinum, Susinum, M e guenta pre-
galium factum ex balsamo, Regale apud Reges Parthos primò comparatum. ciofa.
Nardinumquoque, quod& Foliatumdicebatur, Plinio:& alterum Spicatú,
Quodidem Nardipisticæpræciosivnguentum legiturin Euangelio. Etitem 30 Iasminum
oleum,quododoriscaufla vtteftis eft Dioscorides non inbal neissolùm, verumetiaminterepulandum
apud Persas, vsurpari consueue. Unguenta in r a t. Dono, equidem opinor, et in
Xenijs. Quem morem diu Spartanos, at conuiuijs. Quelonasretin uiffe narrat
Valerius quę, Plinio teste, Diapasmata,quasi conspersoria dixeris, Cyprini pulueris
instar, quo hodievtimurodoratissimi; dequoebriam,putidamq;Felceniam
illuditMartialis in primo Epigrammatum, eo carmine. Quid?quod
oletgrauiusmiftumdiapasmatevirus? Apodyterií Vt redeamus ergo ad cameras,
Apodyteriumerat principium, & finisinbal gues. Max. vnguenti, coronarumq
uein conuiuio dandarum, secundismensis.Erat& Oenanthinuminter præciosa.
Quorum similia aliqua apud Paul. Aeginetam legimusvnguenta, atqueolea.
Multaquei d genu salia apud PLINIO inalabastrisferuari solita:nunc omnia
rarissima, aut que dam subdititi a, vel adulterata, tantæ verò e a tempestate
copiæ, vevsuscorum ad vulgares quoquede fuxerit, quodserioarguit Iuuenalis.
Moechis Foliataparantur. Diapasmara Ad sudores autem propri cohibendos,
quæda m ficcis constabnt odoribu, neo; eôdem nimirùm reuertentes,
vbiantèbalnearum vestimentacõsignal sent.Idemqueex Galeni verbis plane intelligiturx.
Methodi: hicenim dum cunctarentur, actergerentur,
corpusadhucpersudorem,innoxiè, accitrà refrigerationem vacuabatur,acinnaturalem
redibat mediocritatem. Porrò vana quorundam controuersia est, ponere
Auicen.trescasas(itaenim interpretantur) in balneo, easque long è aliter
dispositas, quam diximus. Cui bil. cnim dubium non fuisse balneas vnost
ylovbiquenequevno ordine? Defijf setamen pariterapud Arabes hunc ritum,
testator Auerroes in Canticis, ac Balnearum nonmirùm
imperfectastùmeoshabuiffebalneas, Nequein antiquiffimisa nidemsły 10 exemplisea
distinction quærendaeft: quando Hippocratisætatenon adeori tè balneaparabantur,
quod & ipseinnuit 3. De ratione victus in morbis acutis. Neque in priuatis
multo minus, quas Galenus aliquando perinde damnat, acin commodas, Depensilibus
balneis, ac balneariis rebus. Uenire potuirationem. Nam si Pensiles balncas
intellexeris sublime salueos, Pensile quid & quæ fu per solario
locatæessent, idmagnuninoneft: ficut & Hortospensi lesvidemus, atquehorrea,
acmaiusopus, Thębas Aegyptias pensiles fcribit Plinius. Audiuiqui id
artificiumattribuant Laconico, ècuiussuspensura lusvbique. ENSILIVM
veròbalnearum, celebreduntaxatnomen peruenitad nos, fuis se eas inter maiora
illius seculi blandimenta: cæterùm Cap. xi. namearum fuerit ratio, non facilè
ex aut horibus colligitur. Ponit Valerius Max,interluxuriæexemplalib.9.
CaiumSergium OratamPensiliabal quæ Auicenna neaprimum facereinstituiffe. Idquet
radit Plinius lib.9.cap: Pensilibal 54.L. Crafsi Ora- neurum inui
torisetate,parum anterempub.occupatam.Queminteraliasvoluptates,& torSergius
Ostrearum afferitinueniffe viuaria, nec tamgulæ causaa, quàm auaritiæ, vt
Orata. Quiitamangonizatas vendebat villas. Eadem testator Macrobius 3. Saturna
lium cap.15. Porrò venisse eas in gratiam popularem planè oftendit PLINIO Asclepiadis
Neronis Mediciçtate: vrbe, inquit, imòveròtota Italia imperatrice, tum primùm
vsu balnearum pensiliadinfinitumblandien te. Extat & Annei Senecę censura
ad Lucillum, dePensilibusbalneis:qua vapores conuersosintenues aspergines,
imbriummodo Aqua pensi supercapitacorum, lis. q u i lauabantur, depluere diximu
s. Vel quem ad modum Aqua Pensilis dicitur z Fluvius p e n & Auuius
Pensilis, ita id balneum Pensile fortasse intelligendum, exquodi-filis. ximus
authore Seneca, atque Galeno calidas perpetuò aquas, vel quales quisquevellet
& tepidas & frigidas, velut ex calido fonte depluere, actran
{currerepercameras. Verùm nihililliusblandimentivideoinhis,quam ob rem populus
eascum tanto applausu receperit, & quæ ad authorem adscri: bantur
voluptuosiffimum. Pensiles ergo balneę haud publici videntur fuisse vera balnea
instituti, sed in priuatis extitiffe. Vtquæ priuatum habuêre authorem, &
pri-rum Pensi uatamc aussam,nempèinuentæaddelicias.
Necvllumvestigium,nulladeliurnrutio. Hisin Thermis publicis mention habetur,
Earumveròrationem, inquatanto. perehesitaui,elicioexeodem Plinio,
cuidererumanti quarummemoriapri ma laussupercæteros scriptores,
meritòtribuendaest.Pensileenim dicitur rum inqnit suspensura inuentaest, vtnequid
deesset adlautitiam. Hæc ha 3 benturde inuentione, atquedelicijs Pensilium,
quarum tamen non facilèin P suspensuspenfum,& mobile: qualesipfememinit
Tyberij Cesaris hortos Pensilesmiræ voluptatis, quoshaud quaquam
ponitsupersolariolocatos, sedsuspensos,& mobiles, quos inquit singulis
diebuspromouerentadso lemrotisolitores. Quod idem clarainbalneis authoritate
exposuit lib.26. сар.3.dum Cleophantum Medicum commemorat, authore M. Varrone,
alia quoque blandimenta ex cogitaffe, iam inquit suspendendo lectulos, quo rum
iactatuautmorbosextenuaret,autsomnosalliceret. Iambalneasaui disfima hominum cupiditate
instituendo: easdemscilicet,&suspensas,vtdi xitlectulos.Quam fententiam
confirmant quæm oxpaulòsubiunxitverba, quæ allegauimus; Anxiam nimis fuisse
Asclepiadis, & quorundam eum sequentium curan,tum primùm Pensili balnearum
vsu ad infinitum blandien te. Easdem & balnearum suspensurasdixitSeneca. Et
ValeriusMax.impen faleuibusinitijscępta, suspensis calidæaquæ balneis. Vnde
fiiam mente co cipiasvidere hominem inbalneo Pensili,velęgritudine debilem,vel
volu ptuofævitæ, çuiusdulcitepore,acleniiactaræ, & nęnijs,&
dulciconcentu tibiarum,somno& quietiindulgeretur,
iamnihilpoterisexcogitaresuauius. Leftuli non Ex quibus intelligitur, neque
lectulorum ritum in publicisextitisse: sed ho erấtin Therrumquoq;, vt Pensilium
balnearum, priuataratio effedebuit, maximèegris. mis. Vtensilia in Neque
particulariumquorundam vtensilium,quorum in balneis aliquando xandrinus Pedagogij
consueuiffe nobilesante ferreadbalneasva sainnumerabilia, aurea,atqueargentea,
quorum hęcquidem adlauandum, illa ad vescendum, alia ad propinandum. Quin etiam
carbonum craticulas, Syndones. &cathedras.
Syndonestergendosudoripræparatas, maximèægris,memi-. nusfitpedesdenos, vt gradus
inferior indeauferat ,& puluinus duos pedes. Labrainvr-Hactenus Vitruuius.
Quare, vtarbitror, labraistalapidea, quæmultavide bemarmo-muspervrbemmaxima,
vicenos& ampliuspedeslongitudine, erantfortaf- se in priuatis balne s. Vel
aliqua fort af f e in Thermis ad magnificentiam potius operis, ac ornamentum,
quàm advsum. Alioquia d publicum vsum nó videolocum, nequeadeofuiffevidenturcapaciapopulo.
Pofteàvitroquæ dam extructafuiffe conftat. Pauimentorumautem, ac
Lythoftrotorum, quibus alveos, atque ipsas cameras adornabant, luxus erat
inæstimabilis. Quod certe inuentum Agrippæ tefte Plinio lib. 36. cap. 25. In
Thermis, inquit, quas Romæ fecit Agrippa, figlinum opus encaustopinxit, in
reliquis albarioador Sufpenfabal nea, Thermis. mentio fit, quæ pueris
voquisque domino ad balneum ante ferebant. Ut de strigili, quo sudore in
detergebant;meminit Persius eo carmine Ironico. Strigiles Ipuer, & STRIGILES
Crispiniadbalneadefer. Inęgristamen prostrigilibus, quierantvelofsei, velferrei,
velargentei, spon giavtebantur,Galeno testex.Metho. Idgenuserat&
Guttus,quodLe cythum quoquelegitur, inquoferuabanturoleuni,velaliavnguenta præ
20 30 rea, ciosa ad balneum. Hydriæ, pelues, alabastri, aliaqueid genusvasa,
exau Vasaaurea.ro,argento, ferro, velinterdum lapidibus quibusdam. Refert
Clemens Ale Labra, nit Galenusx. Methodi. Labraautem ex Vitruuio,&
vestigijsipsorumal ueorum videntur fuiffe extructa in cameris signino opere,
atque albario: sic enimlegitur Labrumsublumine faciendum videtur, nestan tes
circumsuisvmbriso bscurentlucem. Scholasautem labrorum itafieri
oportetspaciosas, vtcùm prioreso ccupauerintloca, circumspectantes reli
quirectèftare poffint. Aluei autem latitude inter parieten & pluteumnemi
nauit. O nauit. Non dubi èvitreas facturus cameras, fipriusi dinuentum
fuisset. Visasolimscribit Balineasgemmis, acargentostraras,vtnevitres ca
vestigio quidem locus esset. Argento fæminas lauari solitas, argenteis folijs,
meræge m Afiaticori sum missem perin delicijs fuisse apud omnes nationes
oftenditur, hanc par mirans, hydrias, pelues, vnguentorum odores, &
alabastros, cunctaauromaditißimg lita,
ac miro ornamento instructa; ad socios conuersus, & quasi nimiunı il
DeritibusantiquisinThermisvrbis. Primis ergoThermarum,ac Palæstrarum
institutis,jam partium earum principalium distinctiones,necnon requisitaad
earum vsum magis necessaria tetigimus. De Ritibus verò in eis, atque ordine
publicaemolumentum, quoniam per hæc oblectamenta, assiduafiebatin gymnasijs
frequentia, ac varijs, quasdiximus corporis exercitationibus af suefiebat
iuuentusad armorum industriam,vnde faciliùs posset militiæ labo res,quando hæc
erantprimaillius feculiftudia, sustinere. Hûc accesserat& alia causa,
quoniam qui tepidescere quodammodo ab honeftis conatibus cepiffent,perhas
delicias retrahebaturà vitijsanimi, sicqueocium, quod eftomnium malorum fomes,
tollebantur, feditionesarcebantur, & omnes populares corruptelæ. Ex quibus
triainter communes ritus videnturesse manifesta. Primùm si vetustam illam
verecundiam, ac Romanum decusrespicias, summam in Thermishonestatemfuisse feruatam.
Simaiestatem populi, omnia ineis fuisse magnifica & splendida,
velutidiximus, & quæ nolentes allicerent, atque etiam traherent. Sid enique
communem causam. Communem, ac liberum earum vnicuique fuiffe usum. Erat autem
hæc balnea- Thermecó. Rum condition communissima, vt singuli balneum ingressuri
Quadrantem solmunes. Uerent balneatori. Quod planèali quæpræclaræ declarant
authoritates: pri Quadrantis mùm M. Tullii pro Cælio, vbi quadrantariam vocat
permutationem balnea em concludam. Asiaticos durante suo imperio luxuofiflimos
fuisse, acexeis Thermalu A Fines, etvti &, probrisseruisse. Pauper
fibiquisquevide eandeinque materiam & cibis
seexercentium,aclauationum,haudmirum est hæc instituta semper maioré mis,acar
litatesprin habuisse progressum; siconsideremus non folùm hincvitæ cip.iles
Ther 30 seruare consueuiffe, fanitatem elegantiam eos, &
roburcorporis;sedquod maius eftinre ز gëtostratę. Baturacsordidus (scribit
Seneca ad Lucillum) nisiparietes balnearūmagnis, a c preciocis orbibus refulsissent.
Alexandrina marmor a Numidicis crustis distincta, operose vndique, &
picturæmodo variataçircunlitio, Vitroconditæ cameræ. Aquainper
argenteaeffundebant epistomia, & adhuc (inquit) ple beiasfiftulasloquor.
Relinquocum hisstatuasillicęternitatidestinatas, operatectoria, picturas,
speculariorumlapidumluxus, quiantècameras præbe bantlumina, & columnarn
mingentium numerum, alia quetantioperisor namentasinefine. Atque hocvnotantùm
Plutarchiexemplo,quobalneas primùm ad Gręcos, & exindeadRomanos huncmorem
balnearumema nafse,apud veterum historiarummonumenta clarum est. Cùm ergo Alexa
der Magnusdeuicto Dariorerumtandem Persię, ac imperijeius potitusesset,
balneumque, vt sudorem pugnæ leuaret, ingrederetur; aquarum ductusad-Darij Ther
ludens luxum, Hoccine (inquit) imperare erat. Torifieri solitam. Indicat &
cocarmine Horatius, folutio. 1. Saty.3. Qq dum xuofiffima. Nuditas in
Redde pilam,sonatæs Thermarum,luderepergis? Verecundi ase nudum quisque in
balneas exhibere,& etiamin exercitationes. Cuiusreiinteraliafidem
faciuntstatuæ, præsertimvirotum,inqui bus videtur minuere potuisse corporis
gratiam, ac venustatem, si non pudenda etiam fimpliciterenudataessent.
Nonnullitameninter exercitationes, autfuccincta fibulaprodiresolebant,autsubligaculis,quæ
& subligariavo nihil foluiffe videntur:teste Iuuenali Satir.2.d. Nec pueri
credunt, nisiquinondum ærelauantur. Quorum tamen priuatafieret lauatio, hora
extraordinaria quæerat poftde cimā, ij pluri precio lauabant, quod indicate o
carmine Martialis lib. 10. Balneapostdecimanılafo, centumq; petuntur
Quadrantes, &c. incommunitamen gaudio, erataliquandohocmunus interalia
Principum, ut gratis lavaretur. Antonini Pij exemplo, quem balneum sinemercede
prestitisse, meminitIul. Capitolinus. Sive ergo proveter iinstituto, fiueproso
Sub ligaculo cabant. AuthoreM.Tullio1.offi.Scenicorum mostantamhabetveterisdi
rumvfus. Sciplinæ verecundiam, vtin Scenasinesubligaculo prodeat nemo. 40 Tecta
tamen non hac,qua debes partelauaris..promi-Cæterùm cum
haclicentiabalnei,videturdiuadmodum perdurassemulie. Eal. Mulierum verecundiam,
quænon promiscuècumvirisintrarentinbalneas,nisi perabusum. Hinctotpriuatarum
balnearum numerus. Etquædam viden uerecunda. Subligar. E.. dum
tuquadrante lauatum 14.annum, Lauari. Cædere Syluano porcum, &
quadrantelauari. Pueri tamen antè Fibula. Bal Rexibis,&c. Vituperanseum
Principem, quivtvnusde multisqua drāte lauaretur. Idem Iuuen.authoritate
confirmatur in 6.ybi mulieres quas damarguit impudentiæ, quæ communiter cum
viris auderent, inquit ips e, lutamercede, hocmanifestumest, commune,acperpetuum
fuissein Ther Locai Thermis indultum,vtlocus inbalneo, cuicunque tam
primati,quàm plebeio co mis commu munis esset, atque indifferens. Ex quo
intelligitur Tertulliani similitudo nia. aduersusMarchionem, QUASI LOCVS IN
BALNEIS: quiavidelicetnul li e x merito datur, nectollitur locus in balneis,
iam gratuito constitutis, & T intinnabu - ad usum publicum. Erant autem
tintinnabula in Thermis summo quo p i a m fasti gi oposita, fære factitio
conflata, quorum sonitu populum, sicut i hodie ad facra; conuocari
lauandihoraeratsolitum.Tintinnabuluminter Xenias exhibuit Martialis, eo
disticho. Virgine visfolalotusabire domum? Facitadeandem licentiam
Suetonijauthoritas, D. Titum Cæs. admissaple Secum plebebenonnunquamin
Thermissuis lavisse. Et Aelij Spartianialia, Hadrianum Cæs. tamprobatævitæ, publicè
frequenterselaui consueuiffecum multis, verecundia etiam priuatis. Inuafiffe
enim consuetudo videtur,ex affiduis il lisexercitijs, inbalneis.
vndefolutohabitu, acseminudiplerunque homines degebant, vtnonesset Idem
affirmatquodamloco Clemens Alexandrinus de athletis et martialis si pudor est,
transfer subl igar in faciem. 10 la. Reges lauif. invil. bres. uaret.d. Dum
ludit media populospectantepalæstra Delapsa est misero fibula verpus erat. Et
lib.3. Chionemnotat verecundiæ, quæmuliebriainbalneis contectala tur
publicæ fuisse muliebres, ut Agrippinæ Augustæ Neronis matris. Olym piadisitem
balneæ in Suburra. EtquastransTyberim, quasiextràconspe čtum hominum habuisse
Ampelidem,& Priscilianam ex P.Victorerecensui mus. Conqueritur hac de
caussa insuis Amatorijs Propertiusnon eam esse tum Romanis virginibusin balneis
libertatem, quibuscum more Spartano publice liceretcertare, & lauari,
hisversibus. Sed magè virgine itot bona gymnasij. Quòd noninfamesexercet corpore
laudes cepsbeneinstitutę Reip.lapsus) totos singulis diebus lauari cepisse. Invniuer
20sum, qui cunquein exercitijsfuis, aut laboribus defatigati effent, vix fanam
vitam putassent, nisibalneasstatimintrarent, vbisudoré,fordespulueremq;
detergerent,acintotum semolliaquarumfoturecrearent. Quoplanèfit, ve Septiesquos
dam lauari. mirumessenondebeat, nequeluxuiadscribendum,quodquidamsepties eadem
dietum lauari consueu erint, quod Plinius in primis refert. Ac posteri
scriprores Commodum Cęf. et Gordianum idasseruntfactitasse. Sicenim intelle
xêrequotienscunqueexercerentur, laffitudini sacrefrictionisvitare pericula,
obstructionestollere,cutis afperitateinlenire, faciei,manuum,ac vniuersi
corporis decorem conciliare. Erant tamen lauandi horæ constitutæ. Scribit
Lauandiho I ul. Capitolinus antem Alexandri Severi tempora numquam
Therinasantèau 30 roram apertas fuisse, & semper antè solis occasum claudi
consueuiffe. Communiterv erò lauandihora erat a meridie ad vesperum, quando,
inquit Vitruvius, maxime calidæ auræ a spirare incipiunt. Cuiomnesaliæ
authoritates consentiunt. Hadrianus Cęs. inquit Aelius Spartianus ante horam
octauam inpublico neminem, nisiçgrum, lauaripassus est: quod erat duashoras
poftmeridiem.Vbi operæ præciumest Horarum apudantiquos Horologiri
rationemhabere,quidiemartificialem quolibetanni temporedistinguebanttusapudan
horisduodecim, &no&tenipervigilias. Horæergoerantinęquales,
maiorestiquos. estate, quialongiorestuncdies; minoreshieme, &
proportionecæteristem poribus.Haud tamen intelligendumest cosà
prandiovsosbalneis fuise: Prădijetcę Nam communiter vir Romanus impransus,
autientaculo tantùm primoma-navfus. nerefectus,bonam
dieipartemimpendissetnegocijs:mox àmeridie,àsexta nimirùm ad decimam
horam,exercitijs & balneo;à balneo autem, circa vi gesimamscilicet&
secundamhoram, cenabatopiparè.Quam dieiatqueho rarum partitionem conquisitèin
eo Martialis epigrammate comprehensam habemus. Primasalutantes,
atquealteracontinethora, Exercet raucos tertiacausidicos. Martialis ma 10
CO, Multa tuæ Spartemiramur iura Palæstræ, Inter luctantes n uda puella viros.
Refert Plutarc husinterlaudabiles Catonisillius Cenforij mores, hocsum-
verecundiă ma:laudiilicefliffe, quodcùmfilionunquàmlauisset. Imò Val. Max.
fcribitinterafines. Deinstitutis antiquis, necpatercum filiopubere, necsočercum
generis lauabatur. Quia interista fancta Vincula, non magis quàm in aliquo
sacra tolo nudare se ne fasesse credebatur. Sed transeamusiamadeosritus, qui
com inunivsuretinebanturin Thermis. Perinitia institutihuius, narratSenecaad
Lucillum consueuifse veteresquotidiebrachia, & cruralauare, totosnundi
nisfolùm. Cæterùm poft Magni Pompei ętatē (cuiusmemoria notatur præra. Qa ij Ad
quintam variosextendit Roma labores, Sexta quieslafis,septimafiniserit.
Sufficitinnonam nitidisoctaua palæstris, Imperat extructos frangerenonatoros.
Hora libellorum decimaest Euphememeorum, Temperat ambrosias cùm tuacuradapes.
Octavam verò dieihoram fuisselauationibus propriam,tùm publica,tùm pri M.
Tullius CICERONE, uata testantur exempla. M. Tullius scribit ad Atticum de
Cesare: Ambulavit inquitinlittore,pofthoram octauamin balneum, vnctusest,
accubuit, edit, bibitq;opiparè. Horam & distinctionem temporum
aliquamadnotamusex Galenus, Galeno v.de Sa.tuen.d. ANTONINO Imp. cognomento
Pius, ad curam corporis promptifsimus, subbrumabreuibus, f.diebus, sole
Occidente in palestram ingressus, sub indeole operun & tus lauarierat
solitus: in Solstitio autemhora Thermehie-nona, autfummumdecima. Porrò quod
legitur apud aliquos authores,Ther males, eteftimasaliquasfuise Hiemales,
aliquasAestiuas;hæcnoneratcommunisom niumdistinctio, sedquarundam àcerto coelisitu
dispositio. Quales Hiema lesfecissetraditVopiscusAurelianum Cæs.in
Transtyberina regione; nimi rum ad meridiem expositæ,apertè solis fouebantur
aspectu, itaq; ad hie males exercitationes aptissimæ. A e quaratione A estivas
in Gordiano Iunior e meminitIul. Capitolinus, quæ in opaco fit uinter montem
Celium & Esqui Bal.vfuspe-lias,gratas estate exercitationibus præftabant
vmbras. Alioquî penes anni nesannitem tempora, vix vllaeratlauandidistinctio,
sed benèpersonarum. Nam qui cun que lavabantura d exercitium, in differentert
am hiem e, quam estate lauissent, quando
cunquescilicetexercerentur.Sanitatisverò& mundicieicauf sa: quando cunque
opusfuisset,velad priuatamcuique consuetudinem, vt de Telep o Grammaticom emin
it Galen. v. de San. t u. qui lauari consueverat hieme bis mense, estate
quater,medijs verò temporibus ter. Et de Primigene quodam FILOSOFO, quiquadie non
lauisset, febricitabatomnino. Adde liciasautemac voluptates, velme tacente,
priuataquoqueratio essedebuit, &
citràvllamaut regulam, autmensuram. Vnde Meridianæ lauaționes le
Lychniinguntur, atqueetiam antemeridianę, & vespertinæ. Necnon Medicine introductio. xi,trimixi,polymixi,
idest angulorum & luminum,vnius, duorum,trium, plurium, Devrilitatibus
Balnearum es quando primum Dalnceinvfum Medicina venêre. seruatur; nonaliam
legimus fuiffe Rome Medicinam sexcenti sannis, quàm balnea. Quod teftatur PLINIO
Receptos primùm è Græcia Medicos L. Aemilio, M. Licinio Coff. vxxxv. Vrbis Romæ anno.
Quádoqui dempetrari erant, nisi quiob cæliinclementiam crassarentur morbi. Nam
quæ ex malo vitæregimine, ac ex termis causise ueni rep. Andrea Baccius. Andrea
Bacci. Keywords: i bagni dei romani, De thermis – thermal baths – philosophy of
thermal baths – implicatura ginnastica – le xii pietro pretiose – storia
naturale del vino, bacco – terme romane – il vino e la filosofia, bacco ed
Apollo, le xii pietre pretiose per ordine di dio I sardio II topatio III
smeraldo IV barconchio IV saphhiro VI diaspro VII lingurio VIII agata IX
amethisto X berillo XI chrisolito XII onice – tevere, le tibre au louvre, i
vini. Thermopolium romanum – illustrazione – incisione terme romanae – natatio
– piscina – ginnasio, mercurial, arte ginnastica. -- Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Bacci” – The Swimming-Pool Library
Grice e Badaloni: l’implicatura
conversazionale della colloquenza – filosofia italiana – Luigi Speranza (Livorno).
Filosofo italiano. Grice: “I like Badaloni; he never took the ROMAN story of
philosophy – I say story since history, as every Italian knows, is too
pretentious! – seriously until he had to teach it! “Storia del pensiero
filosofico – l’antichita’ is my favourite – because he does his best to
understand Plato’s pragmatics of dialogue as misunderstood by Cicero!” -- Nicola Badaloni, Sindaco di Livorno Predecessore
Diaz Successore Raugi Nicola B. (detto Marco). Di spiccate convinzioni
marxiste, è stato uno studioso di Bruno, Campanella, Vico, Marx, e Gramsci. All'attività di ricerca e di docenza a Pisa,
dove è stato Preside della Facoltà di Lettere e Filosofia e occupa e la cattedra di filosofia, B. ha
affiancato un'imponente attività politica nelle file del movimento operaio,
ricoprendo per molti anni la carica di sindaco di Livorno, di presidente
dell'Istituto Gramsci, nonché di membro del Comitato centrale del PCI. I suoi
contributi storiografici, salutati fin dall'esordio dall'apprezzamento di
Benedetto Croce hanno messo in luce autori considerati minori e pensatori
inattuali (Franco, Fracastoro, Porta, Cherbury, Conti) rinnovando radicalmente,
attraverso una collocazione nel contesto storico, grandi figure viste dalla
storiografia idealistica precedente come immerse in una «solitudine
metastorica». Storicismo e filosofia
Nella presentazione dell'ultima pubblicazione di B., Bodei ha sostenuto che il
marxismo, lontano da ogni vulgata, conserva, per lo storico della filosofia
toscano, la sua capacità di strumento di comprensione del mondo, di erogatore
di energie di cambiamento, di guida per lo sviluppo di una prassi razionale,
ancora validi dopo le esperienze del cosiddetto "socialismo
realizzato". B. ha incessantemente ricercato un legame, nella storia, tra
pensiero e azione sociale e sviluppato uno storicismo di impronta marxista che
raccordasse autori lontani nel tempo (come Bruno, Vico, e Labriola), ma
accomunati dalla tensione al rinnovamento e alla trasformazione progressiva
degli assetti sociali in una data situazione storica determinata. Così come c'è
alterità profonda, ma non rottura senza legame, tra Hegel e Marx e similmente
tra Croce e Gramsci. Altre saggi: “Retorica
e storicità in Vico” -- “Inquietudini e fermenti di libertà nel Rinascimento
italiano” (ETS, Pisa); “Appunti intorno alla fama del Bruno”; “Introduzione a
Giambattista Vico, Feltrinelli); “Marxismo come storicismo, Feltrinelli); “Tommaso
Campanella” (Feltrinelli, 'Istituto Poligrafico dello Stato); “Conti. Un abate
libero pensatore tra Newton e Voltaire” (Feltrinelli); “Il marxismo italiano
degli anni Sessanta” (Editori Riuniti); “Labriola politico e filosofo, sta in
Critica marxista, Roma); “Per il comunismo. Questioni di teoria, Einaudi); “Fermenti
di vita intellettuale a Napoli, Storia di Napoli, Società Editrice Storia di
Napoli); “Cultura e vita civile tra Riforma e Controriforma” (Laterza); “La
storia della cultura, sta in Storia d'Italia, III -(Dal primo Settecento all'Unità),
Einaudi); “Il marxismo di Gramsci. Dal mito alla ricomposizione politica,
Einaudi); “Libertà individuale e uomo collettivo in Gramsci, in Politica e
storia in Gramsci, F. Ferri, 1, Roma,
Editori Riuniti-Istituto Gramsci); “Labriola, Croce e Gentile” (Laterza); “Dialettica
del capitale, Editori Riuniti); “Gramsci: la filosofia della prassi, sta in
Antonio Gramsci. La filosofia della prassi come previsione, in Hobsbawm, E. H.,
Storia del marxismo” (Torino, Einaudi); “Teoria della società e dell'economia
in Labriola, I e II, in Dimensioni”; Forme della politica e teorie del
cambiamento. Scritti e polemiche” (ETS); Movimento operaio e lotta politica a
Livorno”; “Democratici e socialisti in Livorno” (Nuova Fortezza); “Filosofia
della praxis, sta in Gramsci. Le sue
idee nel nostro tempo, Editrice l'Unità); “Labriola nella cultura europea
dell'Ottocento, Lacaita); “Il problema dell'immanenza nella filosofia politica
di Gramsci, Quaderni della Fondazione
Istituto Gramsci Veneto, Venezia, Arsenale); “ Bruno. Tra cosmologia ed etica,
De Donato); “Laici credenti all'alba del moderno. La linea Herbert-Vico, Le
Monnier-Mondadori); “Inquietudini e fermenti di libertà nel Rinascimento
italiano, Edizioni ETS, Pisa, B. è inoltre coautore di due importanti
manuali: Storia della pedagogia,
(Laterza); “Il pensiero filosofico. Storia. Testi. Per le Scuole superiori” (Signorelli
Editore). Notizia della morte sul settimanale Macchianera, su macchianera. Giuliano Campioni, Addio a B., maestro di
filosofia, Athenet, Sistema bibliotecario di ateneo, Pisa. La lezione di Nicola
Badaloni di Giuliano Campioni, professore del Dipartimento di Filosofia
dell'Pisa, 20 gennaio,, in Pisanotizie. B. in Treccani Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. Predecessore Sindaco di LivornoSuccessore
Livorno Stemma.svg Diaz Raugi Filosofia Politica Politica Categorie: Politici italiani
Politici italiani Filosofi italiani Filosofi. Nicola Badaloni. Badaloni Keywords:
colloquenza, la retorica di Vico. La storia di Vico, storia e storicita,
campanella, lingua utopica. Bruno, Campanella, Gentile, Croce, Labriola,
Gramsci. badaloni — implicatura vichiana — libero — biologia filosofica telesio — vallisneri — lingua utopica di
campanella — “retorica e storicità” — laico — bruno — comune — comunismo —
marchetti — vignoli —Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Badaloni” – The
Swimming-Pool Library. Badaloni.
Grice e Baglietto:
l’implicatura conversazionale della dialettica – filosofia ligure -- filosofia
italiana – Luigi Speranza (Varazze). Filosofo italiano. Grice: “I
like Baglietto; unlike me, he was a consceinious objector, but then we were
fighting on different camps! I love the fact that his first tract is on ‘il
problema del linguaggio’ in Mazzoni – but then he turned from ‘la bella lingua’
to Dutch! And specialized in Kant, but most notably Heidegger – ‘mitsein und
sprache.’ But he also wrote on ‘eros’ and ‘love,’ – which is very Platonic of
him! And of me, since the ground for my theory of conversation is on the
balance between what I call a principle of conversational self-LOVE (or egoism,
if you mustn’t) and a corresponding principle of conversational OTHER-love (or
altruism, if you must, since I prefer tu-ism – ‘thou-ism’).” Claudio Baglietto
(Varazze), filosofo. Di origini
modeste, dopo gli studi liceali presso il Liceo "Chiabrera"di Savona,
studiò Filosofia all'Pisa e si perfezionò presso la Scuola Normale Superiore di
Pisa, allora diretta da Giovanni Gentile. Baglietto fu assistente del filosofo
Armando Carlini. Negli anni pisani sviluppò idee di riforma religiosa e morale,
in contrapposizione al Cattolicesimo e al Fascismo. Insieme a Capitini, B.
organizzava riunioni serali in una camera della Normale, cui partecipavano
giovani studenti, divenuti in seguito affermati intellettuali, come Binni,
Dessì, Ragghianti, Varese. Così Capitini
ricordava l'amico nel suo saggio Antifascismo tra i giovani (Trapani):
"era una mente limpida e forte, un carattere disciplinato, uno studioso di
prima qualità, una coscienza sobria, pronta ad impegnarsi, con una forza
razionale rara, con un'evidentissima sanità spirituale. Cominciai a scambiare
con lui idee di riforma religiosa, egli era già staccato dal cattolicesimo, né
era fascista. Su due punti convenivamo facilmente perché ci eravamo diretti ad
essi già in un lavoro personale da anni: un teismo razionale di tipo
spiccatamente etico e kantiano; il metodo Gandhiano della noncollaborazione col
male. Si aggiungeva, strettamente conseguente, la posizione di antifascismo,
che B. venne concretando meglio. Non tenemmo per noi queste idee, le scrivemmo
facendo circolare i dattiloscritti, cominciando quell'uso di diffondere pagine
dattilografate con idee di etica di politica, che continuò per tutto il periodo
clandestino, spesso unendo elenchi di libri da leggere, che fossero accessibili
e implicitamente antifascisti. Invitammo gli amici più vicini a conversazioni
periodiche in una camera della stessa Normale [...]". Ottenuta una borsa per perfezionarsi presso
l'Friburgo in Germania, dove allora insegnava Heidegger, in coerenza con i suoi
ideali di nonviolenza incompatibili col Fascismo, B. decide di non rientrare
più in Italia e rinunciò alla borsa, cosa che scandalizza Gentile (che aveva
garantito per lui presso le autorità per il visto). Anche Cantimori criticò
animatamente la scelta di B., in particolare nel suo carteggio con Capitini e
con Varese, accusando i colleghi normalisti dissidenti dal Fascismo di mancanza
di senso di realismo politico, nonché di senso dello Stato (fu poi lo stesso
Cantimori ad avvisare Gentile della morte di B.). Lasciata Friburgo, B. si trasfere quindi a
Basilea, dove visse da esule, proseguendo gli studi e dando lezioni private. Sepolto
nel cimitero di Basilea. Il cammino della filosofia, “Annali della Scuola Normale
di Pisa”, Scritti religiosi. Antifascismo tra i giovani, Celebres, Trapani); "Kant
e l'antifascismo", in Fontanari e Pievatolo, Bollettino italiano di
filosofia politica, Pisa, Ospitato su archiviomarini.sp.unipi. (Saggio inedito
di Baglietto, composto a Basilea e da anni depositato nell'Archivio Marini
dell'Pisa) Note. A. Capitini, L'antifascismo tra i giovani, Celebres, Trapani);
Chiantera Stutte, Cantimori. Un intellettuale del Novecento, Carocci, Roma, che
rinvia soprattutto a Simoncelli, La Normale di Pisa. Tensioni e consenso;
Angeli, Milano); Capitini. Capitini Mahatma Gandhi Nonviolenza B. e la questione morale -- "Phenomology Lab", B., Kant e
l'antifascismo di Fontanari, nel "Archivio Marini". Filosofia
Università Università Filosofo Professore
Varazze Basilea Nonviolenza Antifascisti italiani Studenti dell'Pisa. Claudio
Baglietto. Baglietto. Keywords. dialettica,
filosofia ligure, baglietto — il kantismo di heidegger — manzoni — filosofia
dell’amore — dialettica — Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Baglietto” – The Swimming-Pool Library. Baglietto.
Grice e Balbillo: il filosofo personale di Nerone -- Roma
– filosofia italiana – Luigi Speranza. (Roma). Filosofo
italiano. A man of learning, he is much admired by Seneca. He is the personal
philosopher of NERONE and writes a long book on astrology. Tiberio Claudio
Balbillo. Balbillo.
Grice e Balbo: il tutore di filosofia -- Roma –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Roma). Filosofo italiano. Scolaro di SCEVOLA
(si veda) pontefice, e soprattutto un giurista. I shall say but little of some
other Balbus's, mentioned by ancient Authors. Disciple SCEVOLA, and preceptor
of Servio Sulpizio, an excellent philosopher of law. CICERONE says that Sulpizio
did exceed his master, who, by the addition of a mature judgment to his
learning, was something slow, whereas his disciple is quick and expeditious.
B.’s essays are lost, to which perhaps his disciple Sulpizio did not a little
contribute by inserting most of them in his own. Lucio Lucilio Balbo. Balbo.
Grice e Balbo: gl’ortelani – Roma antica – filosofa
italiana – Luigi Speranza (Roma). Filosofo italiano. Portico. Consul.
Friend of CICERONE, who successfully defended him in a legal action. Comments
made by Cicero suggest he was a member of L’ORTO. Lucio Cornelio Balbo. Balbo.
Grice e Balbo: il portico a Roma – filosofia italiana
– Luigi Speranza. (Roma). Filosofo italiano. Chiamato ‘dal portico’ da
CICERONE che nel De natura Deorum gli assegna l’esposizione delle dottrine
teologiche stoiche. Ivi B. dichiara di
avere familiarità con Posidonio.Antioco dedica a B. un saggio. Secondo CICERONE, B. e pari ai più insigni
stoici. A Stoic philosopher and a pupil of Panezio. B. appears to CICERONE as comparable to the
best philosophers. He is introduced by CICERONE in his dialogue De natura
deorum as the expositor of the opinions of the Portch on that subject. B.’s
arguments are represented as of considerable weight. His name appears in the
extant fragments of CICERONE’s Ortensio, but it is no longer thought that B. is
a speaker in the dialogue. Cicero, De Divinatione. Griffin, "Composition
of the Academica, in Inwood and Mansfield, Assent and Argument: Studies in
Cicero's Academic Books. Brill. Smith, Dictionary of Roman Biography.
Categories: Philosophers of Roman Italy Roman-era Stoic philosophers Lucilii Ancient
Roman people GRICE E BALBO We must not, as Glandorpius has done, confound this
Balbus with *Quintus* Lucilius BALBUS, the philosopher, and one of Cicero's
interlocutors in the books de Natura Deor. A member of the Portch. Cicero uses
him as a spokesmn for the Porch in De natura deorum. Lucio Lucilio Balbo. Quinto
Lucilio Balbo. Balbo.
Grice e Baldini:
l’implicatura conversazionale del linguaggio – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Greve). Filosofo Italiano. Grice: “I
like Baldini, but more so does Austin! In his collection of ‘lessons’ (lezioni)
on ‘filosofia del linguaggio’ (not just ‘sematnica’ or ‘semiotica’) for the
distinguished Firenze-based publisher Nardini, he deals with Austin, but not
me!” Grice: “Baldini fails to realise that I refuted Austdin – when Baldini
opposes ‘filosofese,’ I am reminded of my non-conventional non-conversational
implicata – and Austin’s less happy idea of a felicity condition for a
perlocutionary effect!” Grice: “But what I like about Baldini is that being
Italian, he refers to ‘amore’ in his ‘natural’ history of AMicizia – which is
all that my conversational pragmatics is about: Achilles and Ayax must share a
lot of common ground to be able to play the game of conversation, and they do!”
Si dedica alla filosofia del linguaggio.
Figlio dello storico Carlo B., laureato a Firenze, insegna a Firenze, Siena,
Perugia, Bari, e Roma. Diversi sono gli’ambiti di ricerca che più di altri B.
coltiva: la filosofia della scienza (con una particolare attenzione al pensiero
dell'epistemologo Popper, di cui ha
curato anche alcune opere), la filosofia del linguaggio, e la semiotica delle
mode filosofiche. Dedicato saggi all'epistemologia, cogliendone le possibili
applicazioni alla medicina, alla storia della scienza, alla pedagogia e,
infine, alla filosofia politica. Parallelamente, ha rivolto i suoi interessi
anche alla storia della scienza e, in particolare, alla storia della medicina.
Un'attenzione particolare è stata dedicata ai nessi che intercorrono tra
l'epistemologia e la filosofia della politica: sulla scorta delle riflessioni
popperiane, ha riletto il pensiero utopico sia nella sua dimensione storica che
in quella teorica. L'altro grande interesse filosofico di B. è stata la
filosofia del linguaggio. In particolare ha studiato le tesi dei semanticisti
generali, un movimento nato negli Stati Uniti tra le due guerre mondiali e di
cui si era occupato per primo in Italia negli anni Cinquanta Francesco Barone.
L'interesse per la filosofia del linguaggio si è declinato anche in chiave
storica: e alla storia della comunicazione Massimo Baldini ha dedicato numerose
opere. Inoltre, gli studi sulla filosofia del linguaggio si sono incentrati
sull'analisi di alcuni linguaggi specialistici: quello della pubblicità, quello
dei mistici, quello della pubblica amministrazione, quello dei giornalisti,
nonché il tema correlato del silenzio. Tutti questi linguaggi, sono stati
studiati nelle prospettive dell'oscurità e della chiarezza, e dell'oggettività
(soprattutto con riferimento al contesto dell'informazione). La
biblioteca comunale "B." di Greve in Chianti A partire dalla fine
degli anni Novanta, infine, gli interessi di B. si sono incentrati sul tema
della moda, che egli ha studiato dal punto di vista storico e semiotico, e
nelle diverse componenti della moda vestimentaria e della moda capelli. Tutta
l'attività di ricerca di B. è confluita in numerose opere individuali e
collettive, curatele, introduzioni e prefazioni a testi italiani e stranieri,
traduzioni, nonché nella collaborazione stabile con alcune case editrici e
riviste scientifiche. In particolare, presso l'editore Armando (Roma) ha
diretto le collane Temi del nostro tempo, I maestri del liberalismo, Moda e
mode, I linguaggi della comunicazione; presso l'editore Rubbettino (Soveria
Mannelli) la collana Biblioteca austriaca (con Antiseri, Infantino e
Ricossa). Menzione a parte merita poi il ricordare che B. è stato ed è
rimasto nel corso dei decenni un grande estimatore e diffusore dell'opera del
concittadino grevigiano Giuliotti, il "poeta-mistico" o
"profeta" Giuliotti, del quale il nostro ha riedito alcune delle sue
maggiori opere per lo più per conto delle edizioni Logos di Roma, oltre a
dedicare al medesimo alcune raccolte di saggi come "Il più santo dei
ribelli. Scritti su Domenico Giuliotti" oppure "Giuliotti. Cristiano
controcorrente" (ed. EMP), senza contare i volumetti preparati per conto
della preziosa casa editrice La Locusta di Vicenza, in consonanza agli
interessi espressisi e sviluppatisi soprattutto a partire dagli anni ottanta,
quelli che afferivano ai connotati e alle 'modalità' del linguaggio dei
mistici, o alle relazioni intercorrenti fra le dimensioni del
silenzio-parola-Parola di Dio-ascolto. È stato altresì membro del
Comitato Nazionale per la Bioetica; membro del comitato scientifico delle
riviste L'Arco di Giano, 'Nuova civiltà delle macchine, Desk. Morì a
causa di un infarto mentre si trovava a cena con alcuni colleghi universitari.
Nel per la casa editrice Rubbettino è
uscito il libro La responsabilità del filosofo. Studi in onore di B. Antiseri
con saggi di amici, colleghi, collaboratori e studenti per ricordare la figura
intellettuale e morale di Massimo Baldini a quattro anni dalla scomparsa.
Partecipano all'antologia Mauro e Kerckhove. Il primo maggio è stata inaugurata a Greve in Chianti la
Biblioteca B. Sulla filosofia del linguaggio «È chiaro che devo
preoccuparmi di essere inteso da tutti perché penso che la chiarezza sia la
cortesia del filosofo» (Gasset, Cos'è la filosofia?) Secondo Baldini
scopo del filosofo e della sua filosofia è essere chiari: scrisse infatti
«l'accusa che più frequentemente viene rivolta alle opere dei filosofi è quella
dell'illegibilità». I filosofi come dimostra nel suo Contro il filosofese e nel
Elogio dell'oscurità e della chiarezza non seguono sempre questa missione ed in
alcuni casi sembra usino volutamente un linguaggio oscuro ed incomprensibile.
Tre dei filosofi più oscuri secondo Baldini, che ricalca in questo anche il
giudizio di Schopenhauer, sono stati Fichte, Hegel e Schelling. Parlando di
Hegel, Baldini riporta il giudizio di uno scritto di Koyré che definisce la
lingua di Hegel "incomprensibile e intraducibile". Citando
inoltre il giudizio di Popper scrive: «Troppo spesso, secondo Popper, i
filosofi vengono meno alla virtù della chiarezza. Con l'oscurità sovente
mascherano le tautologie e le banalità che infiorettano i loro discorsi». Bergson cita l'esempio di Cartesio, di
Malebranche e di molti altri filosofi francesi mostrando che idee molto
raffinate e profonde possono essere espresse nel linguaggio ordinario anziché
con circonlocuzioni e ridondanze e termini che sono causa di equivoci. B.
afferma che l'oscurità in filosofia è, dunque, il modo migliore per fingere di
spacciare pensieri, mentre si sta solo spacciando parole, è una maschera che
cela spesso il vuoto di pensiero o la banalità dei pensieri. Nonostante tutto
secondo B., non bisogna giudicare frettolosamente un filosofo, definendolo
oscuro, a volte può essere una carenza della nostra conoscenza che ci porta a
respingere come vuoto suono, parole che invece, hanno il loro preciso
significato. Filosofare in maniera chiara può avere le sue difficoltà,
Nietzsche infatti afferma che ci vuole meno tempo ad imparare a scrivere
nobilmente che chiaramente e
Wittgenstein che celebra a più riprese la chiarezza, fa autocritica
ammettendo in una sua lettera a Russell che il suo Tractatus
logico-philosophicus è tremendamente oscuro. Quanti celebrano la chiarezza in
filosofia, sanno bene che ogni lettore di testi filosofici deve fare proprio il
consiglio che Wittgenstein da a Russell, quando questi si lamenta con lui
dell'oscurità del trattato, gli scrive. Non credere che tutto ciò in cui tu sei
capace di capire consista di stupidaggini. Invece, un personaggio che
volutamente, secondo B., tende a non farsi capire e a sopraffare
linguisticamente fra gli applausi di ammirazione i suoi ascoltatori, è
Verdiglione. Chi si avventura nelle sue opere, fa rilevare il filosofo,
si imbatteva in frasi tipo questa. Sono tratto da un demone a dire, a fare, a
scrivere sempre fra oriente e occidente e fra nord e sud. Senza luogo della
parola. Questo demone è il colore del punto, dello specchio, dello sguardo,
della voce: la moneta stessa. Punto, sembiante, oggetto scientifico, è indotto
dalla pulsione, dall'instaurazione della domanda, dove l'offerta è il
pleonasmo», ed ancora: «Ecco questo primo rinascimento. Primo in quanto procede
dal secondo, ovvero dall'originario. Secondo dunque non in senso ordinale, non
in nome del nome. Non è neppure nuovo, perché non parte dalla corruzione per
arrivare all'utopia». "Oscuro superlinguaggio" e "gargarismi
linguistici e semantici" sono secondo B. il risultato della verdiglionite
ovvero di chi si muove sui sentieri del filosofese. Secondo B. quindi la
difficoltà di esprimere alcuni profondi pensieri filosofici non dovrebbe essere
amplificata, è vero che ci sono pensieri filosofici difficili da esprimere in
modo semplice, ma è pur vero che il filosofo che desidera trasmettere la
propria filosofia, dove fare un onesto sforzo affinché essa sia quanto più
possibile comprensibile al proprio uditorio. Sociologi: è morto B.,
semiologo e filosofo, Adnkronos, Contro il filosofese I filosofi e l'abuso
delle parole; Contro il filosofeseFichte, Schelling, ed Hegel: i professionisti
dell'oscurità; Koyré, Note sulla lingua e la terminologia hegeliana,
Interpretazioni hegeliane, La Nuova Italia, Firenze; Russel. L'autobiografia
Longanesi, Milano Verdiglione, Manifesto del secondo rinascimento, Rizzoli,
Milano. Altre saggi: “Epistemologia e storia della scienza” (Città di vita,
Firenze); “Campanella ed il linguaggio dell’utopia” – “Utopia e ideologia: una
rilettura epistemologica” Ed. Studium, Roma); “Epistemologia contemporanea e
clinica medica” (Città di vita, Firenze); “Teoria e storia della scienza” (Armando,
Roma); “I fondamenti epistemologici dell'educazione scientifica” (Armando,
Roma); “La semantica generale” (Città nuova, Roma); “Gli scienziati ipocriti
sinceri: metodologia e storia della scienza” (Armando, Roma); “La tirannia e il
potere delle parole: saggi sulla semantica generale” (Armando, Roma); “Congetture
sull'epistemologia e sulla storia della scienza” (Armando, Roma); “Epistemologia
e pedagogia dell'errore” (Scuola, Brescia); “Il linguaggio dei mistici” (Queriniana,
Brescia); “Il linguaggio della pubblicità” “La fantaparola” (Armando, Roma); “Educare
all'ascolto, Scuola, Brescia); “Parlar chiaro, parlar oscuro” (Ed. Laterza,
Roma Bari); “Lezioni di filosofia del linguaggio” (Nardini, Firenze); “Antologia
filosofica, Scuola, Brescia); “Contro il filosofese” (Laterza, Roma); “Storia
della comunicazione, Newton & Compton, Roma); “La storia delle utopie,
Armando Editore, Roma); “Il proverbi italiano” (Newton & Compton., Milano);
“Karl Popper e Sherlock Holmes: l'epistemologo, il detective, il medico, lo
storico e lo scienziato” (Armando, Roma); “La medicina: gli uomini e le teorie,
CLUEB, Bologna); “Il liberalismo, Dio e il mercato” (Armando, Roma);
“L’amicizia” (Armando, Roma); “Introduzione a Karl R. Popper, Armando Editore,
Roma); “Capelli: moda, seduzione, simbologia” Peliti, Roma); “Popper e
Benetton: epistemologia per gli imprenditori e gli economisti” (Armando, Roma);
“Elogio dell'oscurità e della chiarezza, LUISS University Press e Armando
Editore, Roma); “Elogio del silenzio e della parola: i filosofi, i mistici, i
poeti, Rubettino, Soveria Mannelli); “I filosofi, le bionde e le rosse, Armando
Editore, Roma); “L'invenzione della moda: le teorie, gli stilisti, la storia.
Armando Editore, Roma); “L'arte della coiffure: i parrucchieri, la moda e i
pittori, Armando Editore, Roma); Popper, Ottone, Scalfari, LUISS University
Press, Roma. Citazionio su B. Scheda dell'Università LUISS, su docenti. luiss. Filosofia
Filosofo Filosofi italiani Accademici italiani Accademici italiani Professore Greve
in Chianti Roma Professori della Libera università internazionale degli studi
sociali Carli Professori della Sapienza Roma Perugia Siena Bari Firenze. Intendo
concentrarmi qui su alcuni aspetti della teoria aristotelica dell’amicizia: il
metodo di indagine attraverso cui è articolata e acquisita, e il suo
significato dialettico e teorico. Il processo conoscitivo per Aristotele è
una transizione da ciò che è primo per noi a ciò che è primo per sé, e
l’indagine sull’amicizia non fa eccezione. Il primo per noi contempla la nostra
esperienza della cosa intesa in senso ampio, tale da includere: le prassi
linguistiche e ascrittive diffuse, le opinioni notevoli (ἔνδοξα) condivise da
tutti o dai più o dai sapienti o da alcuni di essi, i topoi o luoghi comuni
consegnati dalla tradizione, i fenomeni intesi come fatti della vita, ovverosia
le ordinarie prassi umane, i comportamenti concreti implicati nelle relazioni
di amicizia. Si tratta di un materiale eterogeneo, variegato, opaco, bisognoso
di sintesi e di articolazione concettuale. Il suo trattamento dialettico
preliminare e orientato anzitutto a evidenziare le contraddizioni che tale
materiale ospita, per poi cercare di superarle entro una sintesi superiore la
quale, attraverso una teorizzazione positiva ˗ materiata di distinzioni
semantiche e concettuali, argomenti, definizioni ˗ ne salvi gli elementi
genuini nella misura del possibile, mostri l’apparenza delle contraddizioni, e
produca così una sorta d’equilibrio riflettuto fra il primo per noi, da cui
pure si sono prese le mosse, e il primo per sé, punto d’arrivo dell’indagine.
Una buona teoria dovrà fare giustizia dei caratteri manifesti dell’oggetto,
renderli cioè intellegibili e inferibili. Una teoria che nega questi caratteri,
e ipso facto una teoria deficitaria, insoddisfacente: non ci riconcilierebbe
coi φαινόμενα, che pure sono il suo originario explanandum. Questa cifra
metodologica va tenuta presente, se si vuole apprezzare in modo non
superficiale la trattazione aristotelica dell’amicizia nelle Etiche. Perciò è
opportuno partire non da Aristotele, bensì dall’orizzonte teorico-culturale cui
egli si rapporta dialetticamente, nonché dai suoi obbiettivi polemici. Il
significato ordinario di «φιλία» ha un’estensione ben più ampia della nostra
nozione di «amicizia»: oltre all’amicizia propriamente intesa, può denotare
anche l’alleanza politica, la vasta gamma dei rapporti sociali, dalle relazioni
parentali e matrimoniali a quelle commerciali, quelle cameratistiche, quelle
amorose ed erotiche; insomma, qualunque interazione umana positiva e non
ostile, fra individui o fra gruppi – ma anche fra uomini e dei– è denotabile
come φιλία. Nella caratterizzazione preliminare che ne offre, Aristotele attinge
ai grandi modelli omerico ed esiodeo, così come ai Sette Savi, ai tragici,
nonché al sapere filosofico dei predecessori (Empedocle, Eraclito, etc.); ma il
punto di riferimento dialettico che, sottotraccia, orienta l’intera
trattazione, è il Liside platonico, la prima indagine filosofica sistematica
dedicata alla φιλία[8], nelle cui note aporie sono peraltro condensate e
portate a tematizzazione le contraddizioni insite nelle istanze della
tradizione pre-filosofica globalmente intesa. Il Liside dunque, fra gli ἔνδοξα
e i λεγόμενα, riveste un ruolo dialettico-polemico primario, anche se non se ne
fa alcun riferimento esplicito. È impossibile in questa sede tentarne anche
solo una cursoria sintesi, ma è necessario individuare perlomeno quelle aporie
di fondo intorno alla φιλία che Aristotele riprende in maniera puntuale.
Una importante aporia radicata nella dicotomia attivo/passivo, è articolata
intorno alla questione: chi dei due, in una relazione amicale, è l’amico? Chi
ama o chi è amato? Si sonda tutto lo spazio logico delle possibilità,
producendo esiti paradossali (di qui, appunto, lo status di aporia): se è chi
ama, ad essere amico di chi è amato, allora nel caso che chi è amato odiasse
chi lo ama, uno sarebbe amico di chi lo odia! se è chi è amato, ad essere
amico, sarà anche il caso che chi è odiato è nemico, dunque se qualcuno ama
qualcuno che lo odia, allora sarà nemico di un suo amico! se sono amici o chi
ama o chi è amato, indifferentemente, resta fermo che uno potrebbe essere amico
di chi lo odia se sono amici necessariamente entrambi, allora non potremmo
essere “amici” di entità che non ci amano, come la scienza, o il vino, o i
cavalli. L’aporia presuppone l’ampia estensione semantica di φιλία e di φίλος,
che da un lato può avere significato passivo (esser caro a qualcuno), attivo
(essere amico o reciproco, dall’altro come prefisso (φίλο-) può comporre
termini denotanti amore, passione o apprezzamento per entità impersonali, che
non reciprocano. Ma l’aporia è filosofica, non meramente linguistica. Una
seconda aporia muove dalla questione se l’amicizia si dia fra simili o fra
dissimili. Se si dà fra simili, allora anche i malvagi sarebbero amici, ma fra
malvagi non si dà vera amicizia (assunzione qui data per vera); se si dà non
fra simili simpliciter ma fra simili nell’esser buoni, sorge il problema di
come il buono – il quale basta a se stesso – possa trarre utilità da un altro
buono, e viceversa, quando si era precedentemente stabilito che nessun amico è
inutile all’amico se si dà fra dissimili contrari, come povero/ricco,
sapiente/ignorante etc., allora, daccapo, l’amico sarà amico del nemico, il
malvagio del buono etc.: amico/nemico e malvagio/buono sono contrari; 4) forse
si dà fra certi dissimili non contrari: chi è intermedio fra buono e cattivo
può amare il buono in virtù della presenza in sé di un “male”, cioè della
privazione di bene di cui è conscio e che lo rende intermedio; così l’amicizia
diventa un caso particolare del desiderio, volto strutturalmente a ciò di cui
si è privi. Ma anche qui si ricadrebbe nel caso 1 della Prima aporia: pare che
l’amare unidirezionale e non ricambiato non sia sufficiente all’amicizia,
inoltre il buono sarebbe amato senza amare a sua volta (infatti l’altro gli è
inutile giacché egli ha già il bene presso di sé). A questo punto viene
introdotta l’idea che, se noi cerchiamo nell’amico il bene ma nessun amico può
avere il bene pienamente presso di sé, allora ciò che cerchiamo negli amici è
il «Primo Amico», qualcosa che trascende sia noi che gli amici stessi, di cui
questi ultimi sono apparenze (εἰδώλα). Le relazioni amicali sono da ultimo
orientate verso qualcosa che trascende entrambi i relati, secondo una dinamica
“ascensionale” segnatamente platonica: ma così l’amico in carne e ossa parrebbe
ridotto a mero luogo di transito di una tensione desiderante che ascende in
direzione di un assoluto ideale. Riesaminando poi la relazione “orizzontale”,
si introduce la nozione di «affine» (οἰκεῖος): forse la φιλία è rapporto col
simile in quanto affine, o familiare; ma l’affinità pare essere reciproca (se A
è affine a B, B è affine ad A), dunque il buono risulta inservibile a chi è già
affine al buono; inoltre, sono affini anche i malvagi. Anche se la
trattazione appare un poco schematica e talora verbalistica, essa tocca
problemi speculativi genuini. Come ci si aspetta da un dialogo “socratico” di
Platone, le aporie non trovano uno scioglimento, se non la paradossale
acquisizione che né amanti né amati, né simili né dissimili né contrari, né
affini, né buoni, possono essere amici! Teniamo dunque a mente questi nodi
problematici. L’amicizia è studiata nell’Etiche Eudemia e Nicomachea.
Mentre la trattazione dell’Etica Eudemia risulta più logica e astratta, quella
dell’Etica Nicomachea è più orientata a salvare i fenomeni, è più empirica e
inclusiva: per cogliere i nuclei teorici di fondo, è sensato muovere dalla
prima, e valutare criticamente quando e perché la seconda propone integrazioni
o discostamenti teorici da quella. Sia la Eudemia precedente alla Nicomachea o
meno, in essa appare più nitidamente come la trattazione aristotelica
costituisca una sorta di virtuale controcanto filosofico del Liside platonico.
Etica Eudemia VII introduce il soggetto come specialmente degno di essere
indagato: gli ἔνδοξα universalmente diffusi pongono la φιλία come il fine
stesso della politica, come antidoto all’ingiustizia, come habitus caratteriale
rivolto ai buoni, pongono l’amico come il più grande dei beni esterni (anche in
quanto volontariamente scelto) e l’assenza di amici come il male più terribile.
La φιλία è aspetto centrale dell’etica – soprattutto entro un’etica
eudemonistica imperniata sul bene e sulla felicità – dunque non sorprende che
la sua trattazione occupi quasi un quinto degli scritti etici
aristotelici. Ma altre opinioni notevoli non sono universalmente
condivise: per alcuni il simile è amico del simile (Omero, Empedocle), per
altri lo è il contrario del contrario (Esiodo, Euripide, Eraclito): sono le
opzioni 1 e 3 della Seconda Aporia del Liside, che pure non viene citato. Si
ricordano poi altre opinioni, topoi tradizionali già ripresi dal Liside: per
alcuni non c’è amicizia fra malvagi ma solo fra buoni (cfr. opzione 1 della
Prima Aporia), per altri solo chi è utile può essere amico (cfr. opzione 2
della Seconda Aporia). Prima di passare alla pars construens, Aristotele
enuncia candidamente il criterio metodologico e lo scopo dell’indagine:
Occorre trovare un’argomentazione che insieme renda conto (ἀποδώσει) al
massimo grado delle opinioni (τά δοκοῦντα) intorno a queste cose, e anche che
sciolga le aporie e le contraddizioni. Ciò avverrà qualora appaia che le
opinioni contrarie sono sostenute con buone ragioni: una tale argomentazione
sarà nel massimo accordo coi fenomeni. E le tesi in contraddizione risultano mantenersi,
se quel che affermano è vero in un senso, ma in un altro no. (Et. Eud.). Le opinioni diffuse e notevoli non vanno
accolte in modo supino e acritico, ma comprese nelle loro buone ragioni e,
nella misura del possibile, salvate entro una sintesi teorica che superi le
aporie e mostri che le affermazioni apparentemente incompatibili possano essere
vere entrambe, in sensi diversi; così vi sarà anche il massimo accordo coi
φαινόμενα. Questi, i desiderata da soddisfare. Se l’amicizia è desiderio
(altra acquisizione del Liside[25]), il desiderio può essere del piacevole
(appetito) o del buono (volontà)[26], dunque ciascuno di essi ci è «amico» o
caro (φίλον); comunque il piacere si presenta come un bene (o appare tale o è
creduto tale[27]): la prima distinzione da fare è perciò fra bene e bene
apparente (φαινόμενον ἀγαθόν), oggetti del desiderio[28]. La seconda è quella
fra bene incondizionato (ἁπλῶς) e bene per qualcuno[29]: ciò che è buono
simpliciter lo è per l’essere umano in generale, ciò che è tale «per qualcuno»
lo è per certi individui particolari in certe circostanze (per esempio,
un’operazione per un malato); parimenti, vi è un piacevole incondizionato e un
piacevole «per qualcuno» (per esempio, in condizioni fisiche o morali
alterate); Aristotele sostiene che il piacevole incondizionato coincida col
buono incondizionato[30]: ciò che è buono per l’uomo in generale, è anche
piacevole per l’uomo in generale, invece un individuo malato o corrotto troverà
piacevoli cose non oggettivamente buone; né coincideranno il piacevole «per
lui» e il buono «per lui». Un uomo saggio e virtuoso troverà piacevole ciò che
è buono, dunque nel suo caso si identificano bene apparente e bene reale (è
buono ciò che gli appare tale), bene «per lui» e bene incondizionato (ciò che è
bene per lui è buono in generale per l’uomo), nonché bene e piacere: egli è
norma rispetto a ciò che per l’uomo in generale è e deve essere buono e
piacevole, in quanto esprime l’eccellenza della stessa natura umana. A ogni
modo, ciò che motiva un soggetto S deve apparire un bene a S (che lo sia o
meno), e apparire a S un bene per lui (che sia o meno anche un bene in senso
incondizionato). Ci sono cose per noi buone in quanto le riteniamo dotate di
valore intrinseco, cose per noi buone in quanto le riteniamo utili, e cose per
noi buone in quanto le troviamo piacevoli. Poiché l’amico è un bene scelto e
desiderato ˗ il φιλεῖν è un caso particolare di desiderio ˗ potrà esserlo per
questi tre motivi: come bene in sé, e cioè in quanto è ciò che è e «per la
virtù», o in quanto è ci è utile, o in quanto sia piacevole, «per il piacere».
Chiariremo successivamente perché il buono in quanto buono, quando il bene sia
l’amico stesso, si identifichi con la sua virtù. Colui che è amato in
base a uno dei tre aspetti suddetti (bene-virtù, utilità, piacevolezza) diventa
un amico ˗ si aggiunge ˗ quando contraccambia l’affetto: dunque la reciprocità
diviene un tratto essenziale dell’amicizia, una sua condizione necessaria;
Aristotele sceglie l’opzione 4 della Prima Aporia del Liside, ma replica
all’obiezione ivi contenuta, secondo cui cose amate come il vino, i cavalli e
la scienza non possono ricambiare, mediante la distinzione fra φιλία e
φίλησις[33]: la seconda è un affetto/desiderio per le cose inanimate, la prima
implica un simile affetto come componente, ma include necessariamente la
reciprocità. Talvolta, una nozione vaga può essere disambiguata mediante una
distinzione semantica, in modo da sciogliere apparenti contraddizioni e insieme
“salvare i fenomeni”. Tuttavia, l’affetto reciproco sulla base di uno dei tre
amabili non è ancora sufficiente perché ci sia φιλία; tale reciprocità deve
essere esplicita, non celata, nota ai due amici: se amo qualcuno che non lo sa,
non siamo amici, nemmeno nel caso lui ami me e io lo sappia; entrambi devono
amarsi l’un l’altro, ed entrambi lo devono fare in modo manifesto, tale che sia
noto all’uno e all’altro. La coscienza di essere amici è essenziale all’essere
amici: qualcuno può credere di essere amico senza esserlo[34], però nessuno può
essere amico di qualcuno senza credere di esserlo. Se manca la reciprocità, non
si ha amicizia ma «benevolenza» (εὔνοια), cioè desiderio del bene dell’altro;
quando quest’ultima è reciproca e non è celata, allora può divenire
amicizia. Le tre forme di amicizia, rispettivamente basate su virtù,
utilità, piacere, secondo l’Eudemia intrattengono la relazione asimmetrica che
Aristotele chiama πρὸς ἓν, in cui vi è un significato primario o focal meaning
cui gli altri, secondari e derivati, rimandano[36]: l’amicizia a causa della
virtù e fondata sul bene è posta come πρώτη φιλία, «prima amicizia», da cui le
altre dipendono dal punto di vista definitorio. Quindi «φιλία» non denota tre
specie di un unico genere, né è un termine equivoco che denota realtà completamente
diverse; è termine “multivoco”, giacché l’amicizia si dice in molti modi ma in
riferimento a un senso che illumina tutti gli altri, e a cui gli altri si
rapportano necessariamente. Molti critici ritengono che, siccome l’amicizia
“utilitaristica” e quella “edonistica” possono darsi indipendentemente da
quella “virtuosa”, l’idea che esse rimandino necessariamente a quella
“virtuosa” non sarebbe convincente, e proprio per questo sarebbe poi
abbandonata nella Nicomachea. Ma la gerarchizzazione πρὸς ἓν è anzitutto
definitoria: il piacere è un bene apparente (dunque, una declinazione del
bene), l’utile è tale in quanto foriero di bene[38] o di piacere (che, daccapo,
è un bene apparente); dunque i tre amabili sono un bene, un modo di apparire
del bene, una via che porta al bene. Al modo in cui il piacere e l’utilità si
definiscono in rapporto al bene[39] (ma, per Aristotele, non viceversa), così
le amicizie basate sul piacere e l’utile si definiscono in rapporto a quella
basata sul bene come tale: e infatti, come vedremo, ne sono forme imperfette e
difettive. Si noti la pur generica assonanza fra la πρώτη φιλία e il πρῶτον
φίλον, il Primo Amico del Liside: se Platone radica il senso delle relazioni
amicali in un anelito a qualcosa che trascende le amicizie e gli amici stessi
illuminandole, per così dire, dall’alto, Aristotele immanentizza il bene entro
gli amici stessi e le loro relazioni; c’è una amicizia prima, ma non un Amico
primo che si distingua dagli amici empirici e concreti. Il bene che è in gioco
nell’amicizia è ubicato negli amici stessi, è immanente. Qual è la
ragione profonda di questa tripartizione? Si può mostrare in modo puntuale che
si tratta di una risposta alle aporie platoniche: se i platonici pongono come
amicizia solo quella virtuosa, «non riescono a dare conto dei fenomeni»[40],
ove per fenomeni si devono intendere non solo le prassi umane, ma anche gli ἔνδοξα
e i λεγόμενα. Se vi sono tre forme di amicizia, può darsi che alcune opinioni
notevoli e intuizioni siano vere dell’una ma false dell’altra, altre siano vere
dell’altra ma false dell’una, come afferma il passo metodologico succitato. Se
poi a partire da ciascuna delle tre caratterizzazioni si potessero inferire o
congetturare dei rispettivi propria, che coincidano coi rispettivi tratti
manifesti dell’amicizia che parevano aporetici in quanto incompatibili, allora
grazie a questa tassonomia tricotomica le aporie potrebbero essere sciolte,
poiché alcuni di questi tratti caratterizzeranno un tipo di amicizia, alcuni
altri un altro tipo di amicizia. L’amicizia virtuosa, fondata sul bene, è
fra simili in quanto buoni[41]: essa cattura l’opzione 2 della Seconda Aporia
del Liside, nonché l’ideale arcaico, omerico ma anche teognideo e in generale
aristocratico, della φιλία come sodalizio elettivo fra ἀγαθοί; a questo topos
tradizionale, il Socrate del Liside replica che esso è incompatibile con
un’altra idea ben radicata (basata su altri due topoi tradizionali): il buono è
autosufficiente, e un amico gli sarebbe inutile, ma l’amicizia è fondata
proprio sull’utilità reciproca; quest’ultima idea, di matrice esiodea[42] ma
anche un luogo comune confermato dalle prassi umane, non può essere negata, per
Aristotele: sono gli stessi φαινόμενα a mostrare che coloro che intrattengono
relazioni continuative di utilità e soccorso reciproco, si chiamano amici
e si ritengono tali, e così sono dagli altri chiamati e ritenuti. La
contraddizione è apparente, se si postula che l’utilità reciproca è un
prerequisito di una forma di amicizia (quella basata sull’utile) e non
dell’altra (quella basata sul bene). Le relazioni utilitaristiche sono
amicizia, sebbene di un certo tipo; sia queste che quelle fondate sul piacere,
possono sussistere anche fra individui non buoni, persino fra malvagi, sebbene
in forma estremamente labile e instabile: l’opzione 1 della Seconda Aporia del
Liside è anch’essa percorribile, in quanto due individui non “buoni” possono
essere amici sulla base del piacere, e sono simili nella misura in cui
condividono certi tipi di piacere; inoltre, l’intuizione per cui l’amicizia si
dà fra contrari come povero/ricco, sapiente/ignorante etc. ˗ opzione 3 della
Seconda Aporia del Liside ˗ è anch’essa fatta salva, in quanto viene posta come
peculiare all’amicizia utilitaristica, che tipicamente è intrattenuta da
individui in qualche senso contrari (l’uno ha qualcosa che l’altro non ha).
Aristotele riesce a salvare i fenomeni attraverso una distinzione tassonomica
fondamentale, che deve conciliare certe apparenti incompatibilità ma al tempo
stesso preservare una certa unitarietà dell’oggetto: quella di amicizia è una
nozione originariamente ospitale, plurale e polivoca, tanto internamente
differenziata da implicare una demarcazione netta fra l’amicizia virtuosa e le
altre, ma non tanto monolitica da implicare che si escludano dal novero delle
amicizie quelle forme di relazione (utilitaria, edonistica) ordinariamente
denominate così: altrimenti si farebbe violenza al linguaggio e alle “cose
stesse”: a quel “primo per noi” che è lo stesso explanandum originario.
Una delle ragioni per cui l’amicizia virtuosa è detta «prima» nella Eudemia e
poi «perfetta» (τέλεια) nella Nicomachea[44], è che essa è costitutivamente
piacevole, benché non sia fondata sul piacere, e implica la disposizione alla
mutua utilità quando serva, benché non sia fondata sull’utile: dunque contiene
in sé, in certo modo, le altre due. Tuttavia, il piacere che consegue al bene
ed è persino costitutivo di esso, non è lo stesso piacere che fonda le amicizie
edonistiche; il primo è inseparabile dal bene cui consegue[45], quindi
l’integrazione di piacere e utilità nell’amicizia virtuosa non è da concepirsi
come una somma estrinseca o giustapposizione di aspetti positivi (bene +
utilità + piacere). La perfezione di questa amicizia non è una somma di
amicizie imperfette, è originaria completezza. Nella Nicomachea non vi è
traccia della relazione πρὸς ἓν, e la πρώτη φιλία diventa τέλεια φιλία[46]. Le
altre amicizie qui sono dette tali «secondo somiglianza» a quella perfetta: a
mio avviso, al netto della differenza di linguaggio, la posizione di Aristotele
non muta in modo sensibile fra le due opere; la somiglianza delle amicizie
edonistica e utilitaristica a quella perfetta consiste anche qui nel fatto che
quest’ultima è, per entrambi gli amici, utile e piacevole, dunque contiene
quegli aspetti che fondano le amicizie imperfette, ma non ne è simmetricamente
contenuta. Infatti, ciò che è buono è anche utile e piacevole, mentre ciò che è
utile può non essere piacevole e può non essere buono (né simpliciter, né per
l’individuo) – per esempio, se l’individuo è corrotto e trova per sé utile
qualcosa che lo approssima a ciò che non è il suo bene (anche se egli magari
crede che sia il suo bene[48]) – e ciò che è piacevole può essere inutile o
persino dannoso. Questo vale in generale, e a fortiori vale per gli amici
buoni, utili, piacevoli. In realtà, lo stesso “compito” etico implicitamente
affidato all’uomo, gli è affidato anche in rapporto all’amicizia: l’ideale
umano, incarnato dal saggio che ne è norma ed esempio, è quello di far
coincidere ciò che è bene per sé con ciò che è bene in generale, e ciò che è
piacevole per sé con ciò che lo è in generale; si realizza così anche la
coincidenza di bene e piacere, visto che il buono in generale e il piacevole in
generale si identificano per natura[49]. Ciò importa che occorra anzitutto
essere buoni (saggi e virtuosi) e, essendolo, prediligere le amicizie virtuose
(che sono appannaggio dei buoni): esse non ospitano conflitti strutturali,
soprattutto il bene e il piacere – il confliggere dei quali sopraffà l’acratico
– sono adeguati ab origine, nell’amicizia perfetta, giacché essa è piacevole
proprio in quanto buona. Ma ciò non esclude che i buoni possano intrattenere
anche amicizie fondate sul piacere, o sull’utile[50]: esse però, nell’economia
della loro vita, risulteranno marginali, sia nella quantità che nella
qualità. Può sorprenderci il fatto che alla forma di amicizia più rara e
più “inarrivabile” delle tre (i buoni sono pochi, gli amici a causa del bene
ancora meno) venga ascritta una priorità definitoria, sia essa del tipo πρὸς ἓν
o «per somiglianza». Ma per Aristotele qualunque capacità umana – l’amicizia è
una virtù, le virtù sono capacità acquisite – viene individuata e definita
sulla base della sua eccellenza: è il caso eccellente, in cui un tratto umano è
più pienamente realizzato, che funge da essenza normativa rispetto ai casi
difettivi, deficitari, degradati, imperfetti; per definire, occorre guardare ai
casi migliori, alla modalità in cui una potenzialità è dispiegata ed espressa
più compiutamente, e che misura gli altri casi quasi costituendone un virtuale
dover-essere rispetto a cui essi mostrano la loro manchevolezza. Perciò la
teoria aristotelica presenta al contempo una dimensione descrittiva e una
normativa, fra le quali sussiste una sorta di tensione dialettica. E in effetti
le amicizie fondate sul piacere e sull’utile sono incomplete: vengono
caratterizzate addirittura come amicizie per accidens[51], il che sembra sulle
prime vanificare l’atteggiamento inclusivo adottato da Aristotele come cifra
metodologica, non solo praticata ma persino esplicitata in modo
programmatico[52]. È come se in sede di definizione generale Aristotele fosse
interessato a preservare l’unità della nozione di amicizia nonostante le
differenze, ma in sede di caratterizzazione sinottico-comparativa dei diversi
tipi, ponesse invece l’enfasi sullo iato che separa l’amicizia prima o perfetta
dalle altre, fino a trattare le altre come solo accidentalmente tali. Perché
esse sono caratterizzate come «accidentali»? Chi si ama per l’utile o per
il piacere lo fa «non perché l’individuo amato sia quello che è, ma in quanto è
utile o in quanto è piacevole»[53]: l’utilità e la piacevolezza sono proprietà
relazionali esterne all’essenza dell’amico amato, determinate dagli effetti che
esso ha su chi lo ama, «perché gli uni ne traggono un qualche bene, gli altri
un piacere»[54]; invece l’amicizia basata sulla virtù e la bontà dell’amico
amato, è basata su proprietà intrinseche all’amato, su ciò che da ultimo
l’amato è. Noi siamo il nostro carattere, il nostro carattere è l’insieme
unificato delle nostre virtù, una seconda natura che è frutto prima
dell’educazione e poi delle nostre scelte: noi siamo un sé che sceglie, e i
nostri pensieri, discorsi e azioni manifestano il nostro “sé”. Pertanto,
nell’amicizia perfetta il bene che è in gioco è l’amico stesso che è amato, per
ciò che egli essenzialmente è, mentre il bene che è in gioco nelle altre
amicizie è il bene – nella forma dell’utile o del piacevole – dell’amico che
ama. Anche se l’amicizia è sempre reciproca, resta fermo che nell’amicizia
perfetta il fondamento è, per ciascuno degli amici, l’altro come buono, nelle
altre è invece il proprio bene in quanto utilità o piacere[56]. Nelle amicizie
imperfette la ragione per cui si vuole e persegue il bene dell’altro, resta
radicata nell’interesse proprio come diverso dal bene elargito all’altro e
diverso dall’altro stesso come dotato di valore intrinseco. È questa differenza
radicale a rendere le amicizie imperfette amicizie per accidens: ciò non
implica, si badi, che non siano amicizie, bensì che lo sono solo in virtù del
loro somigliare all’amicizia perfetta, seppure in modo difettivo. Ma
l’amicizia fondata sul bene dell’amico non rischia così di risultare
“disinteressata” in un modo psicologicamente implausibile? Solo in apparenza,
in quanto il bene di chi ama è in gioco, ma lo è in quanto coincide col bene
dell’amico: se siamo amici perfetti, siamo entrambi buoni e virtuosi, e il nostro
bene individuale coincide col bene simpliciter: noi, come amici perfetti,
cooperiamo per realizzare il bene in generale[58]; il bene mio e dell’amico
sono voluti – rispettivamente, dall’amico e da me – in conseguenza del fatto
che anzitutto io e l’amico siamo dei beni: se lo siamo l’uno per l’altro, è
perché siamo buoni, siamo dotati di valore intrinseco, e lo riconosciamo
reciprocamente. Non si tratta di una implausibile relazione puramente
altruistica e disinteressata, perché non si fonda – ribadiamolo – solo sul
volere il bene dell’altro, ma anzitutto sull’altro come bene in sé: voglio e
perseguo il bene dell’altro non per altruismo astratto, ma perché l’altro è un
bene. Una nozione comune con cui forse potremmo rendere più chiaro questo
aspetto, è quella di stima. L’amicizia perfetta è fondata sulla stima
reciproca: un amico che stimo per ciò che è e per come è, esemplifica in sé ciò
che è buono, a prescindere da ciò che io posso trarre da lei/lui: «se uno non
gioisce perché l’altro è buono, non c’è la prima amicizia» (1237b4-5). La stima
reciproca presuppone una consonanza di valori, un’intesa su ciò che vale e ciò
che è degno: e visto che i due amici sono virtuosi e buoni, essi valgono e
sanno di valere, per questo valgono anche l’uno per l’altro. Si tratta di una
amicizia in cui coltivare il proprio bene coincide col coltivare l’altro e il
suo bene, e questo coincidere non è accidentale – come accade nelle altre
amicizie – bensì è costitutivo. Invece posso trarre vantaggio da un amico utile
senza stimarlo affatto, così come posso trarre piacere – per esempio,
divertendomici insieme – da qualcuno che non stimo, che non ritengo una persona
buona, degna, valida. L’accidentalità delle amicizie non perfette si
rende perspicua nella loro strutturale instabilità: un rapporto fondato
sull’utilità non avrà più ragion d’essere, qualora uno dei due amici smetta di
essere utile all’altro; i bisogni umani sono cangianti, e tali sono le risorse
altrui per farvi fronte, cosicché anche le relazioni utilitarie sono essenzialmente
mutevoli; lo stesso accade per gli amici secondo il piacere: cambiano, nel
tempo, le fonti del piacere, i “gusti”, e cambiano anche le capacità altrui di
procurarci piacere; l’amicizia piacevole, poi, è precaria anche perché riguarda
tipicamente i giovani, i quali sono di per sé in continuo
cambiamento[59]. Invece la virtù del carattere è cosa stabile: le
amicizie complete sono stabili perché sono fondate sul bene come virtù, che è
costante e non facile a mutare[60]. Il tempo può rendere inutile un amico che
prima era utile, o non più piacevole un amico che lo era, ma difficilmente può
sottrarre a un carattere le virtù, far diventare malvagi i buoni, stolti i
saggi, e dunque minare le basi su cui le relazioni virtuose fra buoni sono
costruite. Per questo l’amicizia completa è specialmente solida, quasi
incrollabile[61], e l’amico virtuoso è un amico «al massimo grado», un amico
«vero»[63]. Un tale amico si renderà utile se può e quando sia necessario, ma
sarà utile perché è un amico, piuttosto che essere amico perché è utile; e sarà
piacevole all’amico, giacché ci risulta tendenzialmente piacevole frequentare
chi stimiamo[64]. Così Aristotele, forte della sua tassonomia tripartita,
deriva dei propria (dei caratteri distintivi) di ciascuna amicizia, spiegando i
fenomeni e riconciliandoci con le comuni pratiche ascrittive: alcune
intuizioni, luoghi comuni e opinioni notevoli sono vere di un’amicizia, alcune
dell’altra. Parlando coi giovani Liside e Menesseno, Socrate nel Liside si dice
desideroso di amicizia più di ogni cosa al mondo – con una Priamel che
restituisce in modo icastico l’idea dell’amicizia come il più grande dei beni
esterni, fatta anch’essa propria da Aristotele – e invidia ironicamente la loro
felicità, visto che sono giovani e sono diventati amici «in modo facile e
rapido». Si tratta di caustica ironia, visto che la φιλία che ha a cuore
Socrate non è né facile né rapida: ciò che è dissimulato, è che quella non è
verace amicizia, ma altro. Qui c’è un’aporia in nuce, visto che i giovani che
si frequentano, pur con una certa leggerezza e una conoscenza reciproca non
profonda, paiono amici e sono detti tali, eppure non soddisfano i requisiti
della “vera” amicizia non solo secondo l’idea socratica, ma anche secondo
l’opinione diffusa per cui la vera amicizia è durevole, lenta e difficile a
darsi. Aristotele distingue i soggetti delle attribuzioni incompatibili,
salvando la verità di entrambe: l’amicizia giovanile (per esempio, quella di
Liside e Menesseno) è fondata sul piacere, e ha certi tratti distintivi quali
la facilità a prodursi e a decadere, l’intensità emotiva, e così via;
l’amicizia perfetta, tipica degli uomini maturi (è quella per cui Socrate dice
di ardere di desiderio), necessita di una lunga consuetudine e di una
conoscenza reciproca profonda[66], è rara e appannaggio di pochi, è
difficilissima a nascere ma altrettanto difficile a morire, fondandosi su ciò
che in noi vi è di più stabile. Invece, quella utile caratterizza tipicamente
gli anziani, particolarmente bisognosi d’aiuto e sensibili, per debolezza, al
beneficio che può arrecare il mutuo soccorso[67]; inoltre, essa si riscontra
nei più, nelle masse, le quali sono più preoccupate dei benefici personali che
del bene e del bello. Fra le amicizie incomplete, Aristotele ascrive una superiore
nobiltà a quella fondata sul piacere, mentre quella fondata sull’utile è «da
bottegai»[68]. In effetti, la condivisione del piacere è qualcosa di meno
strumentale rispetto al trarre vantaggi da qualcuno: perlomeno il piacere è un
fine, non un mezzo; inoltre, il piacere appartiene alla frequentazione stessa
dell’amico, mentre l’utile è a questa completamente estrinseco: dunque il
fondamento dell’amicizia utile è più esteriore e più contingente di quello
dell’amicizia piacevole. Un altro aspetto problematico del Liside emerge
in particolare nella Prima Aporia rispetto alla polarità attivo/passivo
(amante/amato), ma soggiace implicitamente anche ad altre aporie: l’amicizia
sembra implicare uguaglianza e comunanza da un lato, e differenza e asimmetria
dall’altro; si mescolano aspetti tipici del rapporto pederastico-erotico
(amante e amato non sono intercambiabili), aspetti del rapporto genitoriale,
anch’essi per definizione asimmetrici, e relazioni “fra buoni” simili,
potenzialmente simmetriche. Aristotele cerca di articolare queste istanze entro
un quadro più sistematico: la tassonomia delle tre amicizie si arricchisce di
una distinzione trasversale, fra amicizie simmetriche e amicizie asimmetriche
in cui uno è superiore e l’altro inferiore[69]; la φιλία deve essere reciproca,
ma tale reciprocità può essere simmetrica o asimmetrica (fra superiore e
inferiore). I tipi di amicizia sono dunque sei, giacché si può essere superiori
quanto a virtù, a utilità, e a piacevolezza. La ulteriore distinzione fra
amicizie simmetriche e asimmetriche consente ad Aristotele una esplorazione
straordinariamente ricca dei legami sociali più eterogenei, che assimila alla
φιλία e alle sue declinazioni i rapporti familiari (padre-figlio,
marito-moglie, figlio-figlio), i rapporti politici fra città (in vista
dell’utile)[70], gli stessi rapporti fra i cittadini in rapporto alla loro
comunità, i rapporti fra governanti e governati, le relazioni commerciali, e
così via, e indaga le relazioni profonde fra amicizia, giustizia, concordia,
comunità. Non è possibile restituire nemmeno sommariamente la ricchezza di tali
analisi in questo contributo, il quale si focalizza piuttosto sul significato
filosofico e dialettico della tripartizione in generale: ma fa d’uopo rilevare
che le applicazioni di questa teoria generale sono molteplici e
fecondissime. 3. Amicizia e autosufficienza La
tripartizione (con ulteriore dicotomia trasversale) non scioglie di per sé un
nodo aporetico concernente la stessa amicizia perfetta fra buoni: è l’idea
espressa entro il punto 2 della Seconda Aporia del Liside, per cui chi ha il
bene presso di sé è autosufficiente e non ha bisogno di nulla, dunque
l’amicizia di chicchessia gli sarebbe inutile. È vero che Aristotele ha
distinto l’amicizia perfetta da quella utile, ma resta il problema di
comprendere come mai colui che è saggio, virtuoso e buono, bastando a sé
stesso, abbia una qualche motivazione a coltivare un amico, foss’anche un amico
perfetto: «se è felice chi ha la virtù, che bisogno avrà di un amico?»[71].
L’idea dell’autosufficienza di chi è saggio, virtuoso, felice e beato, ripresa
dal Liside, è un topos tradizionale, quindi ha lo status di ἔνδοξον ben
radicato, di cui va dato conto e di cui va mostrata la compatibilità con la
teoria positiva proposta nonché con altri ἔνδοξα altrettanto ben
attestati. Il problema è affrontato in Etica Eudemia VII 12 e in Etica
Nicomachea IX 9, in maniere parzialmente differenti. L’Eudemia muove
dall’analogia con la condizione divina, paradigma dell’autosufficienza. Ma la
condizione umana può assurgere all’autosufficienza solo nella misura in cui lo
consente la natura dell’uomo, che è animale sociale-politico[72] e può/deve
realizzare questa natura, non quella divina[73]: il bene umano contempla sempre
il rapporto a un’alterità – è καθ’ ἕτερον[74] ˗ quello divino è assoluto
rapporto a sé[75]. L’autosufficienza divina funge da “idea regolativa”, da
norma ideale: l’uomo felice minimizzerà il numero degli amici e si limiterà a
quelli virtuosi, degni di accompagnarsi a lui; proprio il caso di chi non è
obnubilato da bisogni e mancanze, evidenzia il valore intrinseco dell’amicizia
perfetta, perseguita non già per ricevere benefici bensì per fare, dare e
condividere il bene che si possiede. Ma l’argomento successivo – che è molto
complesso e possiamo solo sintetizzare[76] – chiarisce che non si tratta di un
altruismo generico e astratto, in quanto l’amicizia è ingrediente essenziale,
non accessorio, della felicità individuale. Vivere, per l’uomo, è
percepire e conoscere[77], e – prosegue Aristotele ˗ l’aspirazione massima di
ciascuno di noi è, da ultimo, quella di conoscere noi stessi (tesi che rivisita
il celebre monito delfico-socratico); la felicità è costituita dalla conoscenza
di sé in quanto attivi come buoni e virtuosi[78], e la conoscenza di sé passa
per la conoscenza reciproca fra amici: l’amico è «un altro sé»[79], «percepire
l’amico necessariamente è percepire in certo modo sé stesso e conoscere in
certo modo sé stesso»[80]. Condividendo con l’amico i beni, i piaceri e le
attività della vita felice, incrementiamo dunque la conoscenza di noi stessi e
della nostra stessa felicità. La Nicomachea chiarisce la relazione fra il
riconoscimento reciproco degli amici virtuosi e la loro felicità, soprattutto
in un passo speculativamente densissimo: Se l’essere felici
consiste nel vivere e nell’agire, e l’attività dell’uomo dabbene ed eccellente
è per sé virtuosa [..], se poi anche ciò che è familiare/affine (οἰκεῖον) a
qualcuno è tra le cose che lui trova piacevoli, se noi possiamo osservare il
nostro prossimo meglio di noi stessi, e le sue azioni più che le nostre, se le
azioni degli uomini superiori, che siano anche amici, sono fonte di piacere per
i buoni, dato che hanno tutte e due le caratteristiche piacevoli per natura, allora
l’uomo beato avrà bisogno di amici simili a lui, posto che davvero preferisca
osservare azioni buone, e che gli sono proprie, come lo sono le azioni
dell’amico, quando è buono. (Et. Nic.) Le attività di un’esistenza virtuosa e
felice sono obbiettivamente piacevoli agli occhi di un uomo buono, virtuoso e
felice a sua volta: vi si rispecchia, sentendocisi “a casa propria”, e la
familiarità determinata da affinità e prossimità, gli è in sé piacevole. Come
si evincerà, la nozione platonica di οἰκεῖον, introdotta sul finire del Liside
come cifra stessa della φιλία, trova una ripresa puntuale e una valorizzazione
speculativa nella teoria aristotelica. Il prossimo si offre alla nostra
conoscenza in modo più trasparente che noi stessi, giacché la sua distanza da
noi lo rende meglio oggettivabile. I due tratti umani piacevoli per natura sono
da un lato la felicità di cui la virtù è costitutiva, dall’altro la
familiarità, che chi è felice è virtuoso riscontra ed esperisce nel contemplare
e cooperare con un’altra esistenza felice e virtuosa. Le azioni di un nostro
amico “perfetto” sono buone e nel contempo ci sono proprie, cosicché
contemplarle è come trovare in esse lo stesso bene che noi siamo. Potrebbe
stupire il riferimento reiterato al tema del piacevole, quasi che si trattasse
di una delle due amicizie non perfette: ma occorre tenere a mente che il
piacevole per natura o ἁπλῶς coincide col bene ἁπλῶς, e che si tratta di un
piacere costitutivo del bene e inseparabile da esso, piuttosto che di un
piacere addizionale ed esteriore rispetto al bene cui consegue. Se l’altro è
sufficientemente prossimo a me, posso de-situarmi e oggettivarmi riconoscendomi
nelle sue azioni, secondo una dialettica complessa e chiastica di
riconoscimento reciproco. «Se l’uomo eccellente si comporta verso l’amico come
si comporta verso di sé, dato che l’amico è un altro se stesso, allora, così
come è desiderabile per ciascuno il suo proprio esserci, così è desiderabile
l’esserci dell’amico, o quasi» (EN IX 9, 1170b5-8). In questo gioco speculare
di identificazioni reciproche, il mio rapporto con l’altro è mediato del mio
rapporto con me stesso[82], l’altro è un «altro me» e perseguo il suo bene in
maniera pressoché equivalente a come perseguo il mio (quel «quasi» è una
concessione al realismo empirico, da cui questa idealizzazione non vuole
disancorarsi); ma è altrettanto vero che il mio rapporto con me stesso è a sua
volta mediato dal mio rapporto con l’altro, giacché conosco genuinamente me
stesso non già con un qualche misterioso atto introspettivo[83], bensì
conoscendo persone simili a me che a loro volta mi riconoscono simili a sé:
questa è la ragione perché v’è bisogno di amici buoni e virtuosi entro
relazioni di amicizia “perfetta”; se la felicità implica autosufficienza, si
tratta di un’autosufficienza umana e non divina, che passa per l’inclusione del
prossimo nella nostra esistenza, e per la cooperazione con chi scegliamo come
degno incarnare il bene e la virtù[84]. Come l’essere amici non si dà senza il
sapere di esserlo anche se si può credere di essere amici senza esserlo, così
l’essere felici (in quanto buoni e virtuosi in attività) non si dà senza la
coscienza di essere felici (in quanto buoni e virtuosi), anche se è possibile
credere di essere felici senza esserlo davvero. E per sapere chi sono, devo
rispecchiarmi in amici simili a me[85]. Ciò importa che l’uomo beato non avrà
bisogno di amici “meramente utili” e “meramente piacevoli”, invece dovrà avere
amici buoni e virtuosi: il topos tradizionale è riscattato nella sua verità profonda,
ma anche oltrepassato in virtù della tripartizione; in un senso è vero, in un
altro no. Essere felici insieme è diverso dal semplice divertirsi insieme,
anche se lo include, ed è diverso dal semplice aiutarsi l’un l’altro, anche se
può includerlo. L’amico perfetto ˗ come ogni altro autentico bene ˗ è
oggetto di scelta razionale[86]. Anche per questo la teoria aristotelica si
distanzia da quella platonica[87]: la φιλία erotica, già ben presente nel
Liside sin dalla sua ambientazione scenica – una palestra, ove Liside è il
«bello del momento» di cui Ippotale è innamorato – viene relegata da Aristotele
a una delle tante forme di φιλία, degna di pochi accenni espliciti, mentre nel
Simposio e nel Fedro, dialoghi ben più elaborati e costruttivi del Liside,
l’eros è la forma di φιλία che viene eletta a oggetto di indagine
paradigmatico. Ma le componenti mistico-estatiche della φιλία erotica come
«follia divina» e frutto di invasamento[88], risultano completamente
marginalizzate entro la teoria aristotelica. L’amicizia più degna e verace è
attività derivante da scelta come desiderio razionale; se la felicità è
attività e i beni che la materiano sono oggetto di scelta, allora anche
l’amicizia, ingrediente costitutivo della vita felice, sarà espressione di attività,
piuttosto che passivo invasamento consistente nell’esser “posseduti” da uomini
o dèi. Il primato etico, fisico e metafisico dell’azione sulla passione, è
anche il primato di un certo tipo d’amore su un cert’altro. L’amicizia è
riportata fra gli amici, e la sua declinazione più eccellente, normante
rispetto alle altre, è caratterizzata secondo la dimensione eticamente più
elevata dell’umano: la ragione che sceglie e governa il desiderio, piuttosto
che esserne governata. L’eros platonico, così bellamente ed enfaticamente
rappresentato nel Simposio e nel Fedro, diventa per Aristotele solo una delle
tante declinazioni possibili di un tipo di amicizia – quella fondata sul
piacere – che è già di per sé incompleta e deficitaria[89]. Secondo
l’aporetico excipit del Liside, né amanti né amati, né simili né dissimili, né
contrari né affini, né buoni, possono essere amici[90]; le Etiche aristoteliche
presentano una teoria la quale non solo consente ma anche prevede che amanti,
amati, simili, dissimili, contrari, affini, buoni, e perfino malvagi possano
essere amici; inoltre tale teoria offre le risorse concettuali per chiarire
quali coppie di amici possano e/o debbano avere questo o quel carattere
distintivo, e perché. Spero di avere almeno approssimato il duplice
obbiettivo prefissatomi: mostrare in modo dettagliato e sistematico la
dipendenza polemico-dialettica della teoria aristotelica dal Liside platonico,
e mettere in luce il significato filosofico generale della tripartizione della
φιλία in Aristotele. Adkins, ‘Friendship’ and ‘Self-sufficiency’ in Homer
and Aristotle, «Classical Quarterly», Annas, Plato and Aristotle on Friendship
and Altruism, «Mind»: 532-554. Berti, E. (1995), Il concetto di amicizia in
Aristotele, in AA.VV., Il concetto di amicizia nella storia europea, Merano:
Istituto di Studi italo-tedesco, 102-135. Bordt, Platon. Lysys, Übersetzung und
Kommentar, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht Verlag. Calvo Martinez, La
unidad de la nocion de philia en Aristoteles, «Methexis», 20: 63-82 Cooper, J.
(1976-1977), Aristotle on the Forms of Friendship, «Review of Metaphysics»,
Dirlmeier, F. (1967), Aristoteles Nikomachische Ethik. Überseztz und
Kommentiert, Berlin: Akademie Verlag. Donini, P. (traduzione, introduzione e
note a cura di), Aristotele. Etica Eudemia, Roma-Bari: Laterza. Ferejohn, M.
(1980), Aristotle on focal meaning and the unity of science, «Phronesis», 25:
117-128 Fortenbaugh, W.W. (1975), Aristotle’s Analysis of Friendship: Function
and Analogy, Resemblance, Focal Meaning, «Phronesis», 20: 51-62. Fraisse, J.C.
(1974), Philia. La notion d’amitiè dans la philosophie antique, Paris: Vrin.
Gomperz, Th. (1903), Griechische Denker, Veit: Leipzig; trad. it. Pensatori
greci (2013), Milano: Bompiani. Kahn, Ch. (1981), Aristotle and Altruism, «Mind»,
90: 20-40. Kahn, Ch. (1996), Plato and the Socratic Dialogue, Oxford: Oxford
University Press. Kosman, A. (2004), Aristotle on the Desirability of Friends,
«Ancient Philosophy», 24, 1: 135-154. Lualdi, M. (1974), Il problema della
philia e il Liside platonico, Milano: CELUC. Natali, C. (traduzione,
introduzione e note a cura di) (1999), Aristotele. Etica Nicomachea, Roma-Bari:
Laterza. Natali, L’amicizia secondo Aristotele, «Bollettino della società
filosofica italiana»: 13-28. Nussbaum, The Vulnerability of the good human
life, in Id., The Fragility of Goodness, Cambridge Mass.: Cambridge University
Press, 343-370. Nussbaum, M.C. (1986b), Saving Aristotle’s Appearances, in Id.,
The Fragility of Goodness, Cambridge Mass.: Cambridge University Press, 240-261.
O’Connor, D.K. (1990), Two Ideals of Friendship, «History of Philosophy
Quarterly», 7: 109-122. Owen, G.E.L. (1960), Logic and Metaphysics in Some
Earlier Works of Aristotle, in Barnes, J. (ed.), Articles on Aristotle (1979),
vol. 3 (Metaphysics), London: Duckworth, 1-31. Owen, G.E.L. (1967), ΤΙΘÉΝAΙ ΤΑ
ΦΑIΝÓΜΕΝΑ, in Moravcsic, J. (ed.), Aristotle. A Collection of Critical Essays,
New York: Garden City, 183-190. Pakaluk, M. (1998), Aristotle. Nicomachean
Ethics. Books VIII and IX, Pakaluk, M. (trans. and with a comm.), Oxford:
Clarendon Aristotle Series. Payne, A. (2000), Character and the Forms of
Friendship in Aristotle, «Apeiron», 1: 53-74. Pizzolato, L. (1993), L’idea di
amicizia nel mondo classico e Cristiano, Torino: Einaudi. Price, A.W. (1989), Love
and Friendship in Plato and Aristotle, Oxford: Clarendon Press. Reale, G. (a
cura di) (2015), Introduzione, in Platone, Liside, Milano: Bompiani. Ruggiu,
L., Il ΠΡΟΤΕΡΟΝ ΠΡΟΣ ΗΜΑΣ. L’ΑΡΧΗ del filosofare in Aristotele, «Rivista di
filosofia neoscolastica», 57: 22-66. Trabattoni, F. (a cura di) (2004), Il
Liside: un’introduzione all’etica socratica, in Platone, Liside, vol. II,
Milano: LED: 47-171. Versenyi, L. (1975), Plato’s Lysis, «Phronesis», 20:
185-198. Vlastos, G. (1981), The Individual Love in Plato, in Id., Platonic
Studies, Princeton: Princeton University Press, 3-34. von Willamowitz, U.
(1959), Platon. Sein Leben und seine Werke, (Auslage 5 mit Bruno Snell),
Berlin: Weidmannsche Buchhandlung. Walker, A.D.M. (1979), Aristotle’s Account
of Friendship in the Nicomachean Ethics, «Phronesis», 24: 180-196. Ward, J.W.
(1995), Focal Reference in Aristotle’s Account of Philia, «Apeiron», 28:
83-205. Wieland, W. (1970), Die aristotelische Physik, Göttingen: Vandenhoek
& Ruprecht; trad. it. La Fisica di Aristotele (1993), Bologna: Il Mulino.
Williams, R.R. (2010), Aristotle and Hegel on Recognition and Friendship, in
Seymour, M. (ed.), The Plural States of Recognition, London: Palgrave
Macmillan. Zucca, L’anima del vivente. Vita, cognizione e azione nella
psicologia aristotelica, Milano-Brescia: Morcelliana. Note
al testo [1] Cfr. Phys. I 1: la conoscenza procede da ciò che è più
prossimo e più conoscibile per noi, a ciò che è primo per se o per natura; se
tale “risalita” verso i principi a partire da ciò che ci è immediatamente più
vicino è il metodo della fisica, a fortiori esso si applica all’ambito etico,
che è ambito segnatamente umano: cfr. Et. Nic. I 2, 1095a31-b4, ma anche De An.
II 2, 413a11-17 e Met. VII 3, 1029a35-b12. Sul valore epistemologico di questa
differenza, resta decisivo Ruggiu (1965). [2] Per esempio: quando diciamo,
tipicamente, qualcuno «amico» di qualcun altro? Sul rapporto costitutivo fra il
primo-per-noi e il linguaggio, cfr. Wieland.
Cfr. Top. I 1, 100 b 21-23; intendo questa definizione di ἔνδοξον come
una disgiunzione inclusiva: se un’opinione è condivisa almeno da uno degli
insiemi indicati (tutti, i più, i sapienti, qualcuno di essi), è un ἔνδοξον, e
ciò che lo rende tale può essere quantitativo, o qualitativo, o entrambi: per
esempio, se è condiviso da tutti, lo sarà anche dai sapienti. [4] Sulla intima
connessione fra δοκοῦντα, λεγόμενα e φαινόμενα, cfr. Owen (1967), Nussbaum
(1986b). Cfr. De An. I 1, 402b 16-403a8.
[6] Cfr. Herod. III 82, 35 e Tucid. I 137, 4, in cui si trova l’endiadi
«συμμαχίᾳ καὶ φιλία». [7] Nei poemi omerici non vi è il termine φιλία – le
prime occorrenze si trovano in Teognide (Teog. I, 31-38, 53-60, 323-28) – ma
termini analoghi come φιλότης, φίλος sono utilizzati sia a proposito del
rapporto fra uomini che di quello fra uomini e dèi. Sulla φιλία nel mondo
antico, cfr. Pizzolato (1993), Fraisse (1974). [8] Nel Fedro platonico
(228a-e), Socrate confuta un discorso di Lisia sulla φιλία, che Fedro custodiva
sotto il mantello: quindi è verosimile che anche prima della data di
composizione del Liside la φιλία fosse importante oggetto di dibattito e di
riflessione critica. Del resto Giamblico (De Pythagorica Vita, 229-30) e
Diogene Laerzio (Vitae Philosophorum, VIII, 10) attribuiscono già a Pitagora la
prima trattazione filosofica della φιλία. [9] Anche il Fedro e il Simposio si
occupano lungamente della φιλία – l’eros è una forma della φιλία, per Platone
quella più significativa – ma, come cercherò di mostrare, l’indagine
aristotelica dipende sistematicamente dal Liside: per così dire, essa articola
una differente risposta a quelle aporie, rispetto a quella che propone Platone
nel Simposio e nel Fedro. [10] Meglio: se qualcuno sia amico di qualcun altro
in quanto ami o, piuttosto, in quanto sia amato. [11] φίλος + dativo significa
“caro a qualcuno”, φίλος + genitivo indica colui a cui qualcuno è caro, due
individui sono φίλοι, quando sono l’uno “caro” all’altro. [12] Alcuni interpreti
leggono il Liside come un esercizio dialettico, filosoficamente debole
[Versenyi (1975)] o più retorico-sofistico che filosofico [Bordt (1988)], o dal
significato prolettico-introduttivo rispetto ai maturi Simposio e Fedro [Kahn
(1996), ma già Gomperz (2013), Auslage 5, e Willamovitz (1959)]; benché questi
due dialoghi successivi ne possano a buon diritto adombrare il valore
intrinseco, tuttavia i temi sollevati dal Liside sono nodi aporetici
sostanziali, e non deve fuorviare il fatto che Socrate mutui il linguaggio e lo
stile argomentativo dal tipo di interlocutore che affronta (per esempio,
“facendo” il sofista col sofista Menesseno, e così via). Per una
interpretazione non riduttiva del Liside e del suo valore speculativo, è
illuminante Trabattoni (2004). [13] Un altro topos tradizionale – per cui la
vera amicizia è fra ἀγαθοί – ricorrente in Platone: per restare all’esempio più
noto, in Resp. I, 351a-e Socrate replica a Trasimaco che fra malvagi e ingiusti
non può esserci alcuna cooperazione né amicizia; era comunque un tema
essenziale per Socrate (cfr. Senofonte, Mem., 2.6 1-7). [14] Sull’ascendenza
omerica di questo topos tradizionale, e sulla sua importanza per Aristotele
(cfr. infra: Par. III), cfr. Adkins (1963). [15] La coscienza del male come
tale è sintomo del fatto che il male è relativo e non assoluto. [16] Qui nel
Liside si tratta di ἐπιθυμία (cfr. 217c). [17] Tralascio qui la questione della
possibile identificazione del Primo Amico col Bene: ciò che rileva, qui, è il
fatto che esso trascenda gli amici concreti, i quali sono tali solo «a parole»
e stanno al Primo amico – che è tale «in realtà» (τῷ ὄντι) – come i mezzi al
fine (cfr. Lys. 220b1-4). [18] Lys 222e1-7. [19] La letteratura sull’amicizia
in Aristotele è sterminata: in luogo di proporre una lunga lista di studi che
comunque sarebbe tutt’altro che esaustiva, nel seguito mi limiterò a citare
alcuni contributi che sono particolarmente pertinenti agli aspetti che
tratterò. Un commento sintetico e preciso a Et. Nic. VIII e IX è Pakaluk
(1998). [20] È il giudizio nettamente prevalente, anche se non unanime. [21]
Sul rapporto fra il Liside e le Etiche aristoteliche riguardo l’amicizia, buoni
spunti si trovano in Annas (1986). [22] Et. Eud. VII 1, 1234b18-1235a4; cfr.
anche Et. Nic. VIII 1. [23] Et. Eud.. [24] Trad. it. modificata. [25] Cfr.
supra: nota 16. [26] Et. Eud. VII 2, 1235b22-23. [27] C’è chi crede che il
piacere sia un bene, ma c’è anche chi crede che non lo sia eppure gli appare –
porto dalla φαντασία – come se lo fosse. Nell’acratico la forza della φαντασία
sopravanza, nelle scelte pratiche, quella della δόξα. [28] Il «bene apparente»
è qualcosa che appare come bene; ma può anche non esserlo: tuttavia, anche il
bene reale motiva il desiderio solo apparendo come bene. Dunque «apparente» qui
non va affatto interpretato come falsa apparenza. [29] Et. Eud. VII 2,
1235b30-1236a1. [30] Il piacevole non è l’immediato, ma anche ciò che non
procura dispiacere futuro; Aristotele sa bene che molte cose dannose possono
procurare del piacere immediato. Ma chi non è acratico, conscio delle
conseguenze negative, accorderà il suo desiderio con la sua ragione, e la
motivazione data dall’ipotetico piacere immediato sarà soverchiata dalla
motivazione a evitare danni futuri. [31] Questo punto è più chiaro per come è
presentato in Et. Nic. VIII 2, 1155b23-27. [32] Nelle espressioni δι’ ἀρετὴν,
διὰ τὸ χρήσιμον, δι’ ἡδονήν, la preposizione significa a un tempo «in base a»,
«a causa di», «al fine di»: il rispettivo amabile è ciò che causa
quell’amicizia, ciò che ne costituisce il fondamento o ragion d’essere, ciò che
ne rappresenta il fine [su un’idea analoga, cfr. Nussbaum (1986a)]; nei termini
della nota teoria delle quattro cause (dei quattro sensi del διὰ τί, cfr. Phys.
II 3), potremmo plausibilmente intendere il tipo di amabile come causa
efficiente, formale e finale della rispettiva relazione amicale. [33] Cfr. Et.
Nic. VIII 2, 1155b26-31. Mentre la φίλησις è una passione o affezione (πάθος),
la φιλία è uno stato abituale (ἕξις, 1557b28-29). [34] Cfr. Et. Eud. VII 2,
1237b17-23; Et. Nic. VIII 4, 1156b30-33. [35] Vi è discussione sul fatto che
questa caratterizzazione definitoria offra condizioni sufficienti perché
qualcosa sia amicizia, oppure solo condizioni necessarie; propenderei per la
seconda opzione: per esempio, Aristotele ritiene che per diventare amici deve
passare del tempo, e molti scambiano il desiderio di essere amici con
l’amicizia stessa (Et. Eud. VII 2, 1237b12-22); ma se il desiderio è reciproco,
sussiste già benevolenza reciproca non celata, che non è ancora amicizia. [36]
Sul focal meaning cfr. Owen (1963), Ferejohn (1980). L’exemplum princeps è
quello della Metafisica: la sostanza è il focal meaning dell’essere, tutto ciò
che è o è sostanza o rimanda a una sostanza, al modo in cui tutto ciò che è
«sano» rimanda alla salute e tutto ciò che è «medico» alla medicina (cfr. Met.
IV 2, 1003a32-1003b11). [37] Cfr. Fortenbaugh (1975). Può esserlo in modo
mediato, come foriero di un altro utile, al modo in cui qualcosa è mezzo di un
altro mezzo, ma in ultima istanza l’utile è tale perché porta al bene e i mezzi
sono tali perché portano al fine. [39] Per esempio, in De An. III 7, 431a10-13
il piacere è definito come l’essere percettivamente attivi nei confronti del
bene in quanto bene; l’utilità è indefinibile se non come capacità di
avvicinarci a un qualche bene; l’utile sta al bene come il mezzo al fine, e non
vi è modo di definire cosa sia un mezzo, senza chiamare in causa la nozione di
fine. [40] Et. Eud. VII 2, 1236a25-26. [41] Et. Eud. VII 2, 1236b1-2; Et. Nic.
VIII 4, 1156b7-8. [42] Cfr. Esiodo, Opera et dies, 342-360; 707-723. [43]
Chiamare amicizia solo quella prima, equivarrebbe a «violentare i fenomeni»
(βιάζεσθαι τὰ φαινόμενα, Et. Eud. VII 2, 1236b 22). [44] Et. Nic. VIII 4,
1156b7. [45] La prima amicizia, infatti è quella «secondo virtù e a causa del
piacere della virtù» (EE VII 1238a31-32). [46] Secondo Aspasio (164.3-11), Owen
(1960) e Dirlmeier (1967) vi sarebbe comunque focal meaning e relazione πρὸς ἓν,
ancorché non esplicitata. [47] Et. Nic. VIII 5, 1157a32. [48] Se poi
l’individuo è acratico, potrebbe anche non credere che qualcosa sia il suo
bene, ma perseguirlo perché gli “appare” bene e frequentare individui utili a
qualcosa che egli cerca di procurarsi pur sapendo che non è il suo bene: come
uno che frequentasse un pusher in modo costante per procurarsi della droga,
sapendo di farsi del male ma perseverando nel suo comportamento autodistruttivo
(e nelle frequentazioni relative) per debolezza. [49] Sulla rilevanza della
distinzione fra «bene per qualcuno» e «bene incondizionato» in rapporto alla
teoria delle tre amicizie, insiste doverosamente O’Connor (1990). [50] Et. Nic.
[51] Così, nella Nicomachea (Et. Nic. VIII 2, 1156a17), non nella Eudemia. [52]
Cfr. supra: Par. II, 3. [53] EN VIII 3, 1156 a 16-17. [54] EN VIII 3,
1156a18-19 [55] Cooper (1977) sostiene che le amicizie accidentali siano tali
perché dipendano da tratti accidentali del carattere dell’amico amato; Payne
(2000) replica che anche i tratti in virtù di cui qualcuno risulta piacevole o
utile possono essere altrettanto essenziali di quelli che lo rendono virtuoso:
gli amici perfetti sarebbero scelti «per sé stessi» in quanto i loro caratteri
virtuosi sono scelti come fine e non come mezzo (per altro). Ma le letture sono
forse componibili: l’esser utile o piacevole, anche se sopravviene a tratti
essenziali del carattere altrui, restano esterni all’altro, in quanto
relazionali in un senso diverso dalla virtù; l’esser buono è sia essenziale e
intrinseco all’amico, che scelto per sé stesso e non per altro, e rende anche
l’amico stesso, che ha quel carattere virtuoso, scelto per sé stesso e non per
altro. Cfr. supra: nota 31. [56] In Et. Eud. VII 7, 1241a5-7 si afferma che «se
uno vuole per un altro i beni perché costui gli è utile, li vorrebbe allora non
per quello ma per sé stesso; mentre invece la benevolenza, proprio come
l’amicizia, si ritiene che sia rivolta non a quello che la prova, ma a colui
per il quale la si prova. Pertanto, è chiaro che la benevolenza è in relazione
con l’amicizia etica». Qui pare che solo l’amicizia etica (=virtuosa) implichi
la benevolenza, che però è un costituente della definizione generale di
amicizia. Da passi di questo tenore pare che le amicizie incomplete non siano
amicizie in senso proprio, visto che non soddisfano la definizione; Aristotele
è oscillante, è innegabile che vi sia una tensione irrisolta fra la sua
vocazione inclusiva e lo sforzo di enucleazione della “vera” amicizia come
tipologia normante e assiologicamente sovraordinata, che non è semplicemente
una delle tre amicizie ma quella par excellence, di cui le altre sono
approssimazioni manchevoli. Si può accogliere la lettura di Walker, per cui
l’amicizia perfetta soddisfa criteri più severi, le altre criteri più laschi.
[57] Si pensi alla percezione per accidente (De An. II 6, III 1): essa è
comunque studiata come una modalità genuina di percezione: le ragioni per cui
essa è percezione per accidente non inficiano il fatto di essere genuinamente
un tipo di percezione. [58] I due amici perfetti, in quanto buoni e virtuosi,
realizzano l’eccellenza della natura umana, sono esempi del bene incondizionato
e del piacere incondizionato. [59] Et. Nic. VIII 3, 1156a31-1156b1. [60] Et.
Eud. VII 2, 1238a11-30; Et. Nic. VIII 3, 1156b17-32. [61] Può succedere che
l’altro cambi, peggiori, o impazzisca, ma non accade per lo più. Cfr. Et. Nic.
IX 3. [62] Et. Nic. VIII 4, 1156b10. [63] Et. Eud. VII 2, 1236b31. [64] La
sventura, poi, può rivelare che un’amicizia che pareva perfetta era in realtà
in vista dell’utile (Et. Eud. VII 2, 1238a19-21). [65] Lys. 211e-212a. [66] Et.
Eud. VII 2, 1237b13-27. [67] Et. Nic. VIII 3, 1156a24-31. [68] Et. Nic. VIII 7,
1158a21. [69] Et. Eud. VII 4; Et. Nic. VIII 8. [70] Et. Eud. VII 9-11, Et. Nic.
VIII 12-14. [71] Et. Eud. VII 12, 1244b4-5. [72] Cfr. Pol. I 1, 1253a10-12; Et.
Nic. IX 12, 1169b18-19. [73] Et. Eud. VII 12, 1245b15-16. [74] Et. Nic.
1245b18. [75] Et. Eud. VII 12, 1245b18-19. [76] Si tratta di una complessità
anche filologica, dovuta a corruzioni del testo. Su ciò, cfr. Kosman (2004).
[77] Delle tre anime – nutritivo-riproduttiva, percettiva, razionale – la
percettiva e la razionale sono quelle che discriminano la realtà (cfr. De An.
III 3, 427a17-23); la percettiva, poi, è intimamente connessa col desiderio e,
quindi, con l’azione (cfr. De An. III 9-11). Vivere significa realizzare le
proprie capacità naturali e acquisite, il che per l’uomo implica anzitutto
l’esercizio di percezione e pensiero (ove entrambe vanno concepite come
connesse all’azione, in quanto coinvolgono anche desiderio e intelletto
pratico). Su ciò, mi permetto di rimandare a Zucca (2015), Capp. II e VI. [78]
La felicità è «una certa attività dell’anima secondo virtù completa» (Et. Nic.
II 13, 1102a5-6). [79] Et. Eud. VII 12, 1245a30; Et. Nic. IX 9, 1166 a 32, 1170
b 6. [80] Et. Eud. VII 12, 1245a35-7. [81] Trad. it. modificata. [82] In Et.
Eud. VII 6 e in Et. Nic. si argomenta che i tipi di relazione che si hanno con
gli altri dipendono dal rapporto che si ha con sé stessi: chi è buono e virtuoso
sarà anche amico di sé stesso in modo armonico e costante – sebbene si possa
parlare di amicizia solo κατὰ ἀναλογίαν (1240a13), nel caso dell’auto-rapporto
– chi è malvagio sarà incostante e in conflitto con sé stesso, e in senso
analogico sarà nemico di sé stesso. Questa idea non contraddice l’idea per cui
la conoscenza di sé passa per la conoscenza dell’altro (Et. Nic. IX 9), ma anzi
la completa: il buono e virtuoso è felice anzitutto in quanto ha un “sano”
rapporto con sé, ma si conosce e realizza come felice solo in quanto ha un
rapporto di riconoscimento reciproco con amici che hanno, a loro volta, un
altrettanto “sano” rapporto con sé stessi. [83] L’idea di un accesso
introspettivo infallibile ed essenzialmente privato ai nostri propri atti
mentali, così tipicamente moderna, è affatto estranea ad Aristotele. [84] Come
è naturale porre l’enfasi sul valore speculativo intrinseco della teoria, così
è altrettanto opportuno ricordare che l’amicizia perfetta aristotelica resta
prerogativa di un sottoinsieme dei maschi adulti liberi; tuttavia, questa tara
storica affetta la teoria dell’amicizia, per così dire, mediatamente: in quanto
restringe a quel sottoinsieme la capacità di realizzare l’eccellenza morale,
precondizione della relazione d’amicizia perfetta. [85] Non uso la locuzione
«sapere chi sono», anacronisticamente, come il coglimento di me stesso in
quanto individualità irriducibile, magari ineffabile e inaccessibile ad altri –
non è certo questa sorta di soggettività “novecentesca”, che secondo Aristotele
giungerebbe alla coscienza di sé nell’amicizia – bensì come il venire a
conoscenza di che tipo di persona sono. [86] Come bene intrinseco che trascende
il livello del piacevole, è un amabile oggetto di volontà piuttosto che di
appetito (Et. Eud. VII 2, 1235b22-23), e la volontà è desiderio razionale di
beni scelti. [87] Un’analisi sistematica e comparativa delle nozioni di
amicizia e amore in Platone e Aristotele, è Price (1989). Cfr. anche Kahn
(1981). [88] Cfr. Phaedr. 265b-c. [89] La relazione erotica amante/amato,
peraltro, è anche meno significativa e più instabile di altre relazioni fondate
sul piacere – dunque, già di per sé instabili – in quanto in questo caso il
piacere «non deriva dalla stessa fonte» (l’uno gode nell’esser corteggiato,
l’altro nel contemplare l’altro, Et. Nic. VIII 5, 1157a2-10). [90] Lys.
222a3-7. Proverbi, impicatura proverbiale. A Errare humanum est.jpg Ab amico
reconciliato cave. Guardati da un amico riconciliato.Absit reverentia vero.
Bando ai pudori di fronte alla verità. (Ovidio) Abusus non tollit usum. L'abuso
non esclude l'uso.[2] Accidere ex una scintilla incendia passim. A volte da una
sola scintilla scoppia un incendio.Ad impossibilia nemo tenetur. Nessuno è
obbligato a fare l'impossibile.[4] Adulator propriis commodis tantum suadet
L'adulatore tiene di mira solo i suoi interessi.[5] (Giulio Cesare) Amantis ius
iurandum poenam non habet. Il giuramento dell'innamorato non si può punire.[6]
Amicus certus in re incerta cernitur. Il vero amico si rivela nelle situazioni
difficili.[7] (Quinto Ennio) Amicus omnibus, amicus nemini. Amico di tutti,
amico di nessuno.Amicus Plato, sed magis amica veritas. Amo Platone, ma amo di
più la verità.[9] (Aristotele) Amor arma ministrat. L'amore procura le armi
[agli amanti perché possano essere grati alla persona amata].[10] (proverbio
medievale) Amor caecus. L'amore è cieco.[11] Amor gignit amorem.[10] Amore
genera amore. Amor tussisque non celatur. L'amore e la tosse non si possono
nascondere.[12] Amoris vulnus sanat idem qui facit. La ferita d'amore la risana
chi la fa.[12] Anceps fortuna belli. Le sorti della guerra sono incerte.[9]
(Cicerone) Aquila non captat muscas. L'aquila non prende mosche.[13] Athenas
noctuas mittere.[14] Mandare nottole ad Atene. Fare cosa inutile e superflua. Ars
est celare artem.[15] La perfezione dell'arte sta nel celarla. Audi, vide,
tace, si vis vivere in pace.Ascolta, guarda e taci, se vuoi vivere in pace. B
Barba virile decus, et sine barba pecus.[17] La barba è decoro dell'uomo e chi
è senza barba è pecoro. Bene qui latuit, bene vixit. Ben visse chi seppe vivere
nell'oscurità.[18] (Ovidio) Beati monoculi in terra caecorum. Beati i monòcoli
nel paese dei ciechi. Bis dat qui cito dat. Dà due volte chi dà presto.[19] Bis
peccat qui crimen negat.[20] È due volte colpevole chi nega la propria colpa.
Bis pueris senes. Il vecchio è due volte fanciullo. Bonis nocet qui malis
parcet. Chi risparmia i malvagi danneggia i buoni.[22] Bonum nomen, bonum
omen.[23] Buon nome, buon augurio. C Caecus non judicat de colore.[24] Il cieco
non giudica i colori. Non si può giudicare ciò che si sottrae alle nostre
attitudini. Caesar non supra grammaticos.[25] Cesare non (ha autorità) sopra i
grammatici. Le persone più altolocate non possono avere autorità se non su
quelle cose di cui s'intendono. Canis caninam non est.[26] Cane non mangia
cane. Carpe diem. Cogli il giorno. (Quinto Orazio Flacco) Caseus est sanus,
quem dat avara manus. Fa bene quel formaggio servito da una mano avara.[27]
Causa patrocinio non bona peior erit. La causa cattiva diventa peggiore col
volerla difendere.[28] (Ovidio) Causa perit iusta, si dextera non sit
onusta.[29] La giusta causa soccombe se la destra non è piena [di denaro]. Cave
a signatis. Guàrdati dai segnati.[28] Antico adagio in odio a coloro che sono
affetti da qualche imperfezione fisica: guerci, zoppi, ecc. Cave tibi ab acquis
silentibus. Guàrdati dalle acque chete.[28] Cavendo tutus.[30] Se sarai cauto,
sarai sicuro. Cogito ergo sum. Penso dunque sono. (Cartesio) Commendatoria
verba non obligant.[31] Le parole di raccomandazione non obbligano. Commune
periculum concordiam paret.[32] Il comune pericolo prepari la concordia.
Consuetudo est altera natura. L'abitudine è una seconda natura.[33] D De
gustibus non est disputandum. Sui gusti non si discute.[34] Difficilis in otio
quies. È difficile esser tranquilli nell'ozio. Dulce bellum inexpertis,
expertus metuit. La guerra è dolce per chi non ne ha esperienza, l'esperto la
teme. (proverbio medievale) Dum caput dolet, caetera membra languent. Quando
duole il capo, tutte le membra languono.[37] Dum Romae consulitur, Saguntum
expugnatur. Mentre a Roma si delibera, Sagunto è espugnata.[38] Dum vinum
intrat exit sapientia.[39] Mentre il vino entra, esce la sapienza. Duo cum
faciunt idem, non est idem.[35] Quando due fanno la stessa cosa, non è più la
stessa cosa. E Errare humanum est, perseverare autem diabolicum.[40] L'errare è
cosa umana, il perseverare nella colpa invece è diabolico. Error hesternus sit
tibi doctor hodiernus.[41] L'errore di ieri ti sia maestro oggi. Est in canitie
ridicula Venus. È ridicolo l'amore di un vecchio.[42] (Proverbio medievale) Est
modus in rebus, sunt certi denique fines | quos ultra citraque nequit
consistere rectum. C'è una giusta misura nelle cose, ci sono giusti confini | al
di qua e al di là dei quali non può sussistere la cosa giusta. (Quinto Orazio
Flacco) Ex ungue leonem.[43] Dall'unghia si conosce il leone. Da un atto
compiuto si rivela la forza dell'autore, morale o materiale. Excusatio non
petita fit accusatio manifesta (proverbio medievale)[44] Chi si scusa senza
esserne richiesto s'accusa. F Fabas indulcat fames.[45] La fame addolcisce le
fave. Facile est inventis addere.[46] È facile aggiungere a ciò che è stato
inventato. Facile perit amicitia coacta.[47] Facilmente muore un'amicizia
forzata. Facit experientia cautos.[48] L'esperienza rende cauti. Fac sapias et
liber eris.[49] Fa' di sapere e sarai libero. Felicium omnes sunt cognati.
Tutti sono parenti dei fortunati.[8] Fiat iustitia et pereat mundus. Sia fatta
giustizia e perisca pure il mondo. Frangitur ira gravis cum sit responsio
suavis.[50] Una dolce risposta infrange l'ira. Frustra sapiens qui sibi non
sapet.[51] Inutilmente sa chi non sa per sé. G Gutta cavat lapidem. La goccia
scava la pietra. H Homo longus raro sapiens; sed si sapiens, sapientissimus. Un
uomo lungo (ossia alto) di rado è sapiente; ma se è sapiente, è
sapientissimo.[52] Homo sine pecunia, imago mortis. L'uomo senza danaro è
l'immagine della morte.[53] I Ianuensis ergo mercator. Genovese quindi mercante.[54]
Imperare sibi maximum imperium est. Comandare a sé stessi è la forma più grande
di comando. (Seneca, Lettere a Lucilio, CXIII.30) In magno mari capiuntur
flumine pisces.[55] Nei grandi fiumi si pescano i grandi pesci. Nei grandi
affari si fanno i grossi guadagni. In medio stat virtus. La virtù sta nel
mezzo. (Orazio) In vino veritas. Nel vino c'è la verità. L M Magnum vectigal
parsimonia.[56] La parsimonia è un gran capitale. (Cicerone) Major e longiquo
reverentia.[56] La riverenza è maggiore da lontano. (Tacito) Mala gallina,
malum ovum.[57] Gallina cattiva, uovo cattivo. Mea mihi conscientia pluris est
quam omnium sermo.[58] Per me val più la mia coscienza che il discorso di
tutti. (Cicerone) Medicus curat, natura sanat. Il medico cura ma è la natura
che guarisce.[59] Melius est abundare quam deficere. Meglio abbondare che
trovarsi in scarsezza.[60] Mors tua vita mea.[56] La tua morte è la mia vita.
Mortui non mordent. I morti non mordono[61] [truismo] Mortuo leoni et lepores
insultant. Anche le lepri insultano un leone morto.[62] Multi multa, nemo omnia
novit. Molti sanno molto, nessuno sa tutto.[63] N Natura non facit saltus. La
natura non procede per salti.[64] Naturalia non sunt turpia.[65] Le cose
naturali non sono turpi. Nemo non formosus filius matri. Nessun figlio non è
bello per sua madre.[66] Ne pulsato portam alterius, nisi velis pulsetur et
tua.[67] Non bussare alla porta altrui se non vuoi che bussino alla tua. Nihil
est in intellectu quod non fuerit in sensu. Nulla è nell'intelligenza che prima
non fosse nel senso[68] Non omne quod licet honestum est.[69] Non tutto ciò che
è lecito è onesto. Non omnibus dormio. Non dormo per tutti.[70] Nomen omen Il
nome è un presagio (v. anche nomina sunt consequentia rerum e conveniunt rebus
nomina saepe suis) (Plauto, Persa, 625) Nomina sunt consequentia rerum. I nomi
sono corrispondenti alle cose. (Giustiniano, Institutiones, 2, 7, 3) O Omne
animal post coitum triste. Tutti gli animali sono mesti dopo il coito.[71] Omne
ignotum pro terribili.[72] Tutto ciò che è ignoto incute paura. Omnia munda
mundis. Per chi è puro tutto è puro. (Paolo di Tarso) Omnia vincit amor.
L'amore vince ogni cosa. (Virgilio, Bucoliche X, 69) Omnia fert aetas. Il tempo
porta via tutte le cose. (Virgilio) Omnis festinatio ex parte diaboli est.[73]
Ogni fretta viene dal diavolo. P Panem et circenses. Pane e giochi [per
distrarre il popolo]. (Giovenale, X 81) Patere quam ipse fecisti legem.[74]
Subisci la legge che tu stesso hai fatta. Pectus est enim quod disertos facit È
infatti il cuore che rende eloquenti (Quintiliano, 10,7,15) Pecunia non olet Il
denaro non puzza (Vespasiano) Per aspera ad astra. Alle stelle [si giunge]
attraverso aspri sentieri.[75] Periculum in mora. Vi è pericolo nel ritardo.
(Tito Livio, Ab urbe condita; XXXVIII, 25) Philosophum non facit barbam.[76] La
barba non fa il filosofo. Primum vivere deinde philosophari (Thomas Hobbes)
Prima vivere, poi fare della filosofia. Q Quando Sol est in Leone, bibe vinum
cum pistone. Quando il sole è in Leone [segno zodiacale], bevi il vino col
pistone [a garganella].[77] Qui aquam Nili bibit rursus bibet.[78] Chi beve
l'acqua del Nilo la berrà di nuovo. È destinato a ritornarvi. Qui asinum non
potest, stratum caedit.[79] Chi non può bastonare l'asino bastona la bardatura.
Qui gladio ferit gladio perit. Chi di spada ferisce di spada perisce.[80] Qui
in pergula natus est, aedes non somniatur. Chi è nato in una capanna, i palazzi
non li vede neanche in sogno. (Petronio, 74,14) Qui jacet in terra non habet
unde cadat. Per chi giace in terra non c'è pericolo di cadere.[81] [truismo]
Qui medice vivit, misere vivit. Chi vive sotto la guida del medico, vive
miseramente.Qui scribit, bis legit.[82] Quisque faber fortunae suae. Ognuno è
artefice del proprio destino. (Appio Claudio Cieco) Quod differtur non aufertur
Ciò che si dilaziona non lo si perde[83] Quod non potest diabolus mulier
evincit. Ciò che non può il diavolo, l'ottiene la donna.[84] (proverbio
medievale) Quot homines tot sententiae. Tanti uomini, altrettante opinioni.[85]
Quot servi tot hostes. Tanti servi, tanti nemici.[85] R Re opitulandum, non
verbis.[86] L'aiuto va dato con i fatti, non con le parole. Rem tene, verba
sequentur Possiedi l'argomento e le parole seguiranno. (Marco Porcio Catone)
Res satis est nota, plus foetent stercora mota.[87] È cosa nota: lo sterco più
è stuzzicato e più puzza. S Salus extra Ecclesiam non est[88] Al di fuori della
Chiesa non v'è salvezza (Tascio Cecilio Cipriano, Lettera, 73, 21) Sapiens
nihil affirmat quod non probet.[89] Il saggio nulla afferma che non possa
provare. Satis quod sufficit.[90] Ciò che è sufficiente al bisogno, basta.
Semel abas, semper abas.[91] Una volta abate, sempre abate. Proverbio
medioevale, affermante che chi ha vestito una volta l'abito sacerdotale non può
spogliarsi più delle idee e delle abitudini ecclesiastiche. Significa anche,
per estensione, che si conservano sempre le idee una volta acquistate. Semel in
anno licet insanire. Una volta all'anno è lecito fare follie. (Seneca)
Senatores boni viri: senatus autem mala bestia.[92] I senatori sono brava
gente; ma il senato è una cattiva bestia. Sero venientibus ossa.[93] Per chi
viene troppo tardi restano le ossa. Si vis pacem, para bellum. Se vuoi la pace
prepara la guerra. (Vegezio) Sicut mater, ita et filia eius. Quale la madre,
tale anche la figlia.[94] Simia simia est, etiamsi aurea gestet insignia.[95]
La scimmia resta sempre scimmia, anche se indossa ornamenti d'oro. Sol lucet
omnibus.[96] Il sole splende per tutti. Vi sono delle cose di cui tutti gli uomini
possono godere. Sorex suo perit indicio.[97] Il topo perisce per essersi
rivelato da sé. Sublata causa, tollitur effectum.[98] Soppressa la causa,
scompare l'effetto. T Timeo Danaos et dona ferentes. Io temo comunque i Greci,
anche se recano doni. (Publio Virgilio Marone) U Ubi maior, minor cessat.
Dinanzi al più forte, il debole scompare.[8] Ubi opes, ibi amici. Dove sono le
ricchezze, lì sono anche gli amici.[8] Ubi uber, ibi tuber.[99] Dove è la
mammella, ivi è il tumore. Dove c'è abbondanza, ivi si forma il marciume, la
corruzione. V Verba movent, exempla trahunt.[100] Le parole commuovono, ma gli
esempi trascinano. Verba volant, scripta manent.[101] Le parole volano, gli
scritti restano. Vigilantibus, non dormientibus, jura succurunt.[102] Le leggi
forniscono aiuto ai vigilanti, non ai dormienti. Vinum lac senum.[103] Il vino
è il latte dei vecchi. Vulgus vult decipi, ergo decipiatur. Il popolo (il
mondo) vuole essere ingannato, e allora sia ingannato.[104] Note Citato in Mastellaro, p. 21. Citato in Tosi 2017, n. 1408. Citato in Tosi 2017, n. 1010. Citato in 2005, p. 6. Citato in Mastellaro, p. 11. Citato in Mastellaro, p. 25. Citato in Mastellaro, p. 18. Citato in Mastellaro, p. 20. Citato e tradotto in 2005, p. 15. Citato in De Mauri, p. 27. Citato in Mastellaro, p. 24. Citato in Mastellaro, p. 23. Citato in Tosi 2017, n. 2265. Citato, con spiegazione, in Umberto Bosco,
Lessico universale italiano, vol. XV, Istituto della Enciclopedia italiana,
Roma, 1968, p. 59. Citato e tradotto in
2005, § 169. Citato e tradotto in 2005,
§ 188. Citato e tradotto in 2005, §
215. Citato con traduzione in 2005, p.
28. Citato in 1921, p. 43, § 161. Citato e tradotto in 2005, § 243. Citato e tradotto in Lo Forte, § 148. Citato con traduzione in 2005, p. 30. Citato e tradotto in 2005, § 256. Citato e tradotto in Lo Forte, § 154. Citato e tradotto in Lo Forte, § 155. Citato e tradotto in 2005, § 280. Citato in Andrea Perin e Francesca Tasso (a
cura di), Il sapore dell'arte, Skira, Milano, 2010, p. 41. Citato e tradotto in 2005, p. 37. Citato e tradotto in 2005, § 305. Citato e tradotto in 2005, § 312. Citato e tradotto in 2005, § 343. Citato e tradotto in 2005, § 344. Citato in Mastellaro, p. 9. Citato in 2005, p. 57. Citato in Arthur Schopenhauer, Aforismi sulla
saggezza nella vita, traduzione di Oscar Chilesotti, Dumolard, Milano,
1885. Citato in Marco Costa, Psicologia
militare, FrancoAngeli, Milano, 2006, p. 645. ISBN 88-464-7966-1 Citato in 1876, p. 66. Citato in 1921, p. 496. (ES) Citato in Jesús Cantera Ortiz de Urbina,
Refranero Latino, Ediciones Akal, Madrid, p. 68 § 773. ISBN 9788446012962 Citato e tradotto in 2005, § 645. Citato e tradotto in 2005, § 650. Citato in De Mauri, p. 29. Citato e tradotto in Lo Forte, § 366. Citato in Giuseppe Fumagalli, L'ape latina,
Milano, 1975, p. 82 Citato e tradotto in
2005, § 732. Citato e tradotto in 2005,
§ 739. Citato e tradotto in 2005, §
741. Citato e tradotto in 2005, §
744. Citato e tradotto in 2005, §
747. Citato e tradotto in 2005, §
829. Citato e tradotto in 2005, §
835. Citato in 2005, p. 108. Citato in 2005, p. 109, § 941. Citato in Filippo Ruschi, Questioni di
spazio: la terra, il mare, il diritto secondo Carl Schmitt, G. Giappichelli
Editore, Citato e tradotto in 2005, § 1072.
Citato in 2005, p. 152. Citato e
tradotto in 2005, § 1313. Citato con
traduzione in Jean Louis Burnouf, Metodo per studiare la lingua latina adottato
dall'Università di Francia, presso Ricordi e Jouhaud, Firenze 1850, p.
276. Citato in 2005, p. 158. Citato in 2005, p. 159. Citato in AA. VV., Dizionario delle sentenze
latine e greche, § 1509, Rizzoli, Milano, 2017.
Citato in 2005, p. 166. Citato in
2005, p. 168. Citato in 1921, p. 88, §
319. Citato e tradotto in Lo Forte, §
733. Citato in 2017, § 664. Citato in 1876, p. 58. Citato in 1921, p. 556. Citato e tradotto in Lo Forte, § 788. Citato in 1921, p. 536. Citato in Paul-Augustin-Olivier Mahon,
Medicina legale e Polizia medica, vol. 4, a cura di Giuseppe Chiappari,
Pirotta, Milano, 1820, p. 295. Citato in
Guillaume Musso, Central Park, traduzione di Sergio Arecco, Bompiani, 2016, p.
195. Citato in Ann Casement, Who Owns
Jung?, Karnac Books, 2007, Londra, p.176 Anteprima Google Citato in L. De Mauri, Angelo Paredi e
Gabriele Nepi, p. 95. Citato in Peter
Olman, Zwei Mädchen suchen ihr Glück: Caleidoscopio berlinese, Edizioni Mediterranee,
Roma, 1966, p. 265. Citato e tradotto in
2005, § 1970. Citato in 2005, p.
248. (DE) Citato in Friedrich Otto
Bittrich, Ägypten und Libyen, Safari-Verlag, Berlino, 1953, p. 7. Citato e tradotto in 2005, § 2167. Dal Vangelo:... tutti quelli che mettono mano
alla spada periranno di spada (Mt 26:52).
Citato in 2005, p. 256. Citato in
2005, p. 258. Citato in Tosi 2017, n.
1174. Citato in De Mauri, p. 171. Citato in 2005, p. 266. Citato e tradotto in 2005, § 2342. Citato e tradotto in 2005, § 2363. Spesso la frase viene attribuita a Cipriano
in una forma diversa: Extra Ecclesiam nulla salus. Citato e tradotto in 2005, § 2415. Citato e tradotto in 2005, § 2421. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1034. Citato e tradotto in 2005, § 2457. Citato e tradotto in 2005, § 2472. Citato in 1921, p. 138, § 465. Citato e tradotto in 2005, § 2528. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1079. Citato e tradotto in 2005, § 2606. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1097. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1169. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1203. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1204. Citato e tradotto in Lo Forte, § 1216. Citato in Proverbi siciliani raccolti e
confrontati con quelli degli altri dialetti d'Italia da Giuseppe Pitrè, Luigi
Pedone Lauriel, Palermo, 1880, vol. IV, p. 140.
Traduzione in voce su Wikipedia. Bibliografia L. De Mauri, 5000 proverbi
e motti latini, seconda edizione, Hoepli, Milano, 2006. ISBN 978-88-203-0992-0
Giuseppe Fumagalli, Chi l'ha detto?, Hoepli, Milano, 1921. Giuseppe Fumagalli,
L'ape latina, Hoepli, Milano, 2005. ISBN 88-203-0033-8 Giacomo Lo Forte, Ad
hoc, Sandron, 1921. Paola Mastellaro, Il libro delle citazioni latine e greche,
Mondadori, Milano, 2012. ISBN 978-88-04-47133-2. Gustavo Benelli, Raccolta di
proverbi, massime morali, aneddoti, ed altro, Carnesecchi, Firenze, 1876. Renzo
Tosi, Dizionario delle sentenze latine e greche, Rizzoli, 2017. Voci correlate
Modi di dire latini Lingua latina Palindromi latini Categorie: Lingua
latinaProverbi per nazione. Proverbi Exquisite-kfind.png Per
approfondire, vedi: Proverbi toscani. A A brigante brigante e mezzo.[fonte 1] A
buon cavalier non manca lancia.[fonte 2] A buon cavallo non manca sella.[fonte
2] A buon cavallo non occorre dir trotta.[fonte 3] A buon intenditor poche
parole.[1][fonte 2] A caldo autunno segue lungo inverno.[fonte 4] A cane
scottato l'acqua fredda par calda.[fonte 5] A cane vecchio non dargli
cuccia.[fonte 2] A carnevale ogni scherzo vale, ma che sia uno scherzo che sa
di sale.[fonte 6] A caval che corre, non abbisognano speroni.[fonte 3] A caval
donato non si guarda in bocca.[2][fonte 2] A cavalier novizio, cavallo senza
vizio.[fonte 3] A cavallo d'altri non si dice zoppo.[fonte 3] A cavallo di
fuoco, uomo di paglia, a uomo di paglia, cavallo di fuoco.[fonte 3] A cavallo
giovane, cavalier vecchio.[fonte 3] A caval nuovo cavaliere vecchio.[fonte 2] A
chi batte forte, si apron le porte.[fonte 7] A chi Dio vuole aiutare, niente
gli può nuocere.[fonte 4] A chi fortuna zufola, ha un bel ballare.[fonte 4] A
chi ha abbastanza, non manca nulla.[fonte 4] A chi mangia sempre polli vien
voglia di polenta.[fonte 8] A chi non piace il vino, il Signore faccia mancar
l'acqua.[fonte 8] A chi non può imparare l'abbicì, non si può dare in mano la
Bibbia.[fonte 4] A chi non vuol credere, poco valgono mille testimoni.[fonte 8]
A chi non vuol credere sono inutili tutte le prove.[fonte 8] A chi non vuol far
fatiche, il terreno produce ortiche.[fonte 9] A chi prende moglie ci vogliono
due cervelli.[fonte 4] A chi tanto e a chi niente.[fonte 2] A chi troppo e a
chi niente.[fonte 10] A chi ti dà il cappone, dagli la coscia e l'alone.[fonte
8] A chi ti porge un dito non prendere la mano.[fonte 2] A chi vuole fare del
male non manca l'occasione.[fonte 4] A ciascun giorno basta la sua
pena.[3][fonte 2] A ciascuno sta bene il proprio abito.[fonte 4] A donna di
gran bellezza, dalla poca larghezza.[fonte 4] A duro ceppo, dura accetta.[fonte
4] A goccia a goccia si scava la pietra.[4][fonte 11] A goccia a goccia
s'incava la pietra.[fonte 2] A gran salita, gran discesa.[fonte 4] A granello a
granello si riempie lo staio e si fa il monte.[fonte 4] A grassa cucina povertà
vicina.[fonte 4] A lavar la testa all'asino si perde il ranno e il
sapone.[fonte 12] A lume spento è pari ogni bellezza.[fonte 4] A mali estremi
estremi rimedi.[fonte 1] A muro basso ognuno ci si appoggia.[fonte 1] A nemico
che fugge ponti d'oro.[fonte 1] A ogni uccello suo nido è bello.[fonte 1] A
padre avaro figliuol prodigo.[fonte 13] A pancia piena si ragiona meglio.[fonte
8] A pagare e a morire c'è sempre tempo.[fonte 14] A paragone del molto che
ignoriamo, è meno di niente quanto noi sappiamo.[fonte 4] A pazzo relatore, savio
ascoltatore.[fonte 8] A pensar male, s'indovina sempre.[fonte 15] A pensar male
ci s'indovina.[fonte 2] A pentola che bolle, gatta non s'accosta.[fonte 8] A
rubar poco si va in galera, a rubar tanto si fa carriera.[fonte 1] A san
Lorenzo il dente la noce già sente.[fonte 2] A san Martino [11 novembre], apri
la botte e assaggia il vino.[fonte 8] A San Martino ogni mosto è vino.[fonte
16] A san Mattia la neve va via.[fonte 4] A scherzar con la fiamma, ci si
scotta.[fonte 17] A tal fortezza, tal trincea.[fonte 4] A torto si lagna del
mare chi due volte ci vuole tornare.[fonte 4] A tutto c'è rimedio fuorché alla
morte.[fonte 1] A usanza nuova non correre.[fonte 2] Abbattuto l'albero
scompare l'ombra.[fonte 8] Accasa il figlio quando vuoi, e la figlia quando puoi.[fonte
18] Acquista buona fama e mettiti a dormire.[fonte 4] Ai bugiardi e agli
spacconi non è creduto.[fonte 8] Ai voli troppo alti e repentini sogliono i
precipizi esser vicini.[fonte 19] A voli troppo alti e repentini sogliono i
precipizi esser vicini.[fonte 2] Abate cupido, per un'offerta ne perde
cento.[fonte 4] Abate rigoroso rende i frati penitenti.[fonte 4] Abbi piuttosto
il piccolo per amico, che il grande per nemico.[fonte 8] Abiti stranieri,
costumi stranieri; costumi stranieri, gente straniera; la gente straniera
sloggia gli antichi abitanti.[fonte 4] Abito troppo portato e donna troppo
vista vengono presto a noia.[fonte 4] Abbondanza genera baldanza.[fonte 4]
Accade in un'ora quel che non avviene in mill'anni.[fonte 2] Accade in un'ora
quel che non avviene in cent'anni.[fonte 2] Accendere una candela ai Santi e
una al diavolo.[fonte 4] Accendere una fiaccola per far lume al sole.[fonte 4]
Acqua che corre non porta veleno.[fonte 4] Acqua cheta rompe i ponti.[fonte 16]
Acqua di san Lorenzo [10 agosto] venuta per tempo; se alla Madonna viene va
ancora bene; tardiva sempre buona quando arriva.[fonte 2] Acqua e chiacchiere
non fanno frittelle.[fonte 20] Acqua lontana non spegne il fuoco.[fonte 21]
Acqua passata, non macina più.[fonte 22] Ad albero vecchio ed a muro cadente,
non manca mai edera.[fonte 4] Ad ogni primavera segue un autunno.[fonte 4] Ad
ognuno la sua croce.[fonte 23] Ad ognuno pare bello il suo.[fonte 4] Ad un
grasso mezzogiorno spesso tien dietro una cena magra.[fonte 4] Agosto ci matura
il grano e il mosto[fonte 16]. Agosto: moglie mia non ti conosco.[5][6][fonte
1] Ai macelli van più bovi che vitelli.[fonte 2] Ai pazzi ed ai fanciulli, non
si deve prometter nulla.[fonte 8] Ai pazzi si dà sempre ragione.[fonte 8]
Aiutati che Dio t'aiuta.[fonte 24] Aiutati che il ciel t'aiuta.[fonte 25]
Aiutati che io ti aiuto.[fonte 16] Al baciarsi presto tien dietro il
coricarsi.[fonte 4] Al bisogno si conosce l'amico.[fonte 1] Al buio la villana
è bella quanto la dama.[fonte 2] Al buio, le donne sono tutte uguali.[fonte 8]
Al buio tutti i gatti sono bigi.[fonte 16] Al confessor, medico e avvocato, non
tenere il ver celato.[fonte 26] Al confessore, al medico e all'avvocato non si
tiene il ver celato.[fonte 2] Al contadin non far sapere quanto è buono il formaggio
con le pere.[fonte 1] Al cuore non si comanda.[fonte 1] Al cuor non si
comanda.[fonte 27] Al cazzo non si comanda.[fonte 2] Al culo non si
comanda.[fonte 28] Al destino non si comanda.[fonte 2] Al tempo non si
comanda.[fonte 2] Al tempo e al culo non si comanda.[fonte 2] Al debole il
forte sovente fa torto.[fonte 8] Al fratello piace più veder la sorella ricca,
che farla tale.[fonte 8] Al levar le tende si conosce il guadagno.[fonte 4] Al
gatto che lecca lo spiedo non affidar arrosto.[fonte 8] Al genio non si danno
le ali, ma le si tagliano.[fonte 4] Al medico, al confessore e all'avvocato,
bisogna dire ogni peccato.[fonte 8] Al povero manca il pane, al ricco
l'appetito.[fonte 8] Al primo colpo non cade l'albero.[fonte 2] Al primo colpo
non cade un albero.[fonte 2] Al suono si riconosce la pignata.[fonte 29] Al
villano, se gli porgi il dito, si prende la mano.[fonte 30] All'A tien dietro
il B nel nostro abbicì.[fonte 4] All'eco spetta l'ultima parola.[fonte 4]
All'orsa paion belli i suoi orsacchiotti.[fonte 8] All'uccello ingordo crepa il
gozzo.[fonte 2] All'ultimo si contano le pecore.[fonte 1] All'umiltà felicità,
all'orgoglio calamità.[fonte 8] Alla fame è presto ridotto chi s'imbarca senza
biscotto.[fonte 4] Alla fine anche le pernici allo spiedo vengono a noia.[fonte
8] Alla fine loda la vita e alla sera loda il giorno.[7][fonte 4] Alla fine
loda la vita e alla sera il giorno.[fonte 2] Alla guerra si va pieno di denari
e si torna pieni di vizi e di pidocchi.[fonte 4] Alle barbe dei pazzi, il barbiere
impara a radere.[fonte 8] Alle volte si crede di trovare il sole d'agosto e si
trova la luna di marzo.[fonte 8] Altri tempi, altri costumi.[fonte 2] Alzati
presto al mattino se vuoi gabbare il tuo vicino.[fonte 8] Ambasciator non porta
pena.[fonte 2] Amare e non essere amato è tempo perso.[fonte 4] Ambasciatore
che tarda notizia buona che porta.[fonte 2] Amicizia che cessa, non fu mai
vera.[fonte 4] Amico beneficato, nemico dichiarato.[fonte 4] Amico di buon
tempo mutasi col vento.[fonte 4] Amico di ventura, molto briga e poco
dura.[fonte 31] Ammogliarsi è un piacere che costa caro.[fonte 4] Amor che
nasce di malattia, quando si guarisce passa via.[fonte 8] Amor di nostra vita
ultimo inganno.[8][fonte 32] Amor, dispetto, rabbia e gelosia, sul cuore della
donna han signoria.[fonte 8] Amor nuovo va e viene, amor vecchio si
mantiene.[fonte 8] Amor regge il suo regno senza spada.[fonte 32] Amore con
amor si paga.[fonte 2] Amore di parentato, amore interessato.[fonte 4] Amore di
villeggiatura poco vale e poco dura.[fonte 2] Amore di fratello, amore di
coltello.[fonte 8] Amore è il vero prezzo con che si compra amore.[fonte 33]
Amore non si compra né si vende.[fonte 33] Amore onorato, né vergogna né
peccato.[fonte 8] Amore scaccia amore.[fonte 4] Anche fra le spine nascono le
rose.[fonte 34] Anche i fanciulli diventano uomini.[fonte 4] Anche il più verde
diventa fieno.[fonte 4] Anche il sole ha le sue macchie.[fonte 4] Anche l'abate
fu prima frate.[fonte 4] Anche l'ambizione è una fame.[fonte 4] Anche la legna
storta dà il fuoco diritto.[fonte 4] Anche la regina Margherita mangia il pollo
con le dita.[fonte 35] Anche le bestie le ha fatte il Signore.[fonte 8] Anche
le colombe hanno il fiele.[fonte 4] Anche le pulci hanno la tosse.[fonte 2]
Anche le uova della gallina nera sono bianche; ma staremo a vedere se anche i
suoi pulcini sono bianchi.[fonte 4] Anche un giogo dorato pesa.[fonte 8] Andar
presto a dormire e alzarsi presto chiude la porta a molte malattie.[fonte 8]
Andar bestia, e tornar bestia, dice il moro.[fonte 36] Anno nevoso anno
fruttuoso.[fonte 16] Anno nuovo vita nuova.[fonte 1] Approfitta degli errori
degli altri, piuttosto che censurarli.[fonte 4] Aprile dolce dormire.[9][fonte
2] Aprile e maggio sono la chiave di tutto l'anno.[fonte 4] Aprile ogni goccia
un barile.[10][fonte 2] Aprile piovoso, maggio ventoso, anno fruttuoso.[fonte
4] Ara nel mare e nella rena semina, chi crede alle parole della femmina.[fonte
8] Arcobaleno porta il sereno.[fonte 2] Aria rossa o piscia o soffia.[fonte 2]
Asino che ha fame mangia d'ogni strame.[fonte 2] Assai bene balla a chi fortuna
suona.[fonte 4] Assai digiuna chi mal mangia.[fonte 8] Assai domanda chi ben
serve e tace.[fonte 37] Assai domanda chi si lamenta.[fonte 8] Assalto francese
e ritirata spagnola.[fonte 2] Attacca l'asino dove vuole il padrone e, se si
rompe il collo, suo danno.[fonte 1] Avuta la grazia, gabbato lo santo.[fonte 8]
B Bacco, tabacco e Venere riducon l'uomo in cenere.[fonte 2] Ballaremo secondo
che voi suonerete.[fonte 4] Bandiera rotta onor di capitano. Bandiera vecchia
onor di capitano.[fonte 2] Basta un matto per casa.[fonte 8] Batti il ferro
finché è caldo. Batti il ferro quando è caldo.[fonte 1] Bei gatti e grossi
letamai mostrano il buon agricoltore.[fonte 38] Bella cosa presto è rapita.[fonte
4] Bella in vista, dentro è trista.[fonte 4] Bella ostessa, conti
traditori.[fonte 2] Bella ostessa, brutti conti.[fonte 39] Bell'ostessa, conto
caro.[fonte 40] Bella vigna poca uva.[fonte 2] Bellezza di corpo non è
eredità.[fonte 4] Bellezza e follia vanno spesso in compagnia.[fonte 41] Bello
in fasce brutto in piazza.[fonte 1] Ben sa la botte di qual vino è piena.[fonte
4] Ben si caccia il diavolo, ma Satana ritorna.[fonte 4] Bene per male è
carità, male per bene è crudeltà.[fonte 8] Bene educato, non mentì mai.[fonte
4] Bene perduto è conosciuto.[fonte 4] Beni di fortuna passano come la
luna.[fonte 2] Bevi il vino e lascia andar l'acqua al mulino.[fonte 8] Bisogna
dire pane al pane e vino al vino.[fonte 2] Bisogna far buon viso a cattivo
gioco.[fonte 1] Bisogna fare di necessità virtù.[fonte 2] Bisogna fare il pane
con la farina che si ha.[fonte 4] Bisogna fare la festa quando cade, e prendere
il tempo come viene.[fonte 4] Bisogna fare la festa quando è il santo.[fonte 4]
Bisogna mangiare per vivere e non vivere per mangiare.[fonte 2] Bisogna
prendere gli avvenimenti quando Dio li manda.[fonte 4] Bocca che tace nessuno
l'aiuta.[fonte 2] Bocca che tace mal si può aiutare.[fonte 42] Bocca chiusa ed
occhio aperto non fecero mai male a nessuno.[fonte 4] Botte buona fa buon
vino.[fonte 2] Brutta cosa è il povero superbo e il ricco avaro.[fonte 8]
Brutta di viso ha sotto il paradiso.[fonte 2] Brutto in fasce bello in
piazza.[fonte 1] Buca il marmo fin d'acqua una goccia.[fonte 8] Bue sciolto
lecca per tutto.[fonte 8] Bue fiacco stampa più forte il piede in terra.[fonte
4] Bue vecchio, solco diritto.[fonte 4] Buon fuoco e buon vino, scaldano il mio
camino.[fonte 8] Buon sangue non mente.[fonte 2] Buon tempo e mal tempo non
dura tutto il tempo.[fonte 1] Buon vino e bravura, poco dura.[fonte 8] Buon
vino fa buon sangue.[fonte 1][fonte 8] Buon vino, favola lunga.[fonte 8] Buona
fama presto è perduta.[fonte 4] Buona greppia, buona bestia.[fonte 8] Buona
guardia giova a molte cose.[fonte 4] Buona la forza, migliore l'ingegno.[fonte
4] Buone parole e pere marce non rompono la testa a nessuno.[fonte 31] Burlando
si dice il vero.[fonte 4] C Cader non può, chi ha la virtù per guida.[fonte 4]
Cambiano i suonatori ma la musica è sempre quella.[fonte 1] Cambiare e migliorare
sono due cose; molto si cambia nel mondo, ma poco si migliora.[fonte 4] Campa
cavallo che l'erba cresce.[fonte 2] Campa, cavallo mio, che l'erba
cresce.[fonte 1] Can che abbaia non morde.[fonte 1] Cane affamato non teme
bastone.[11][fonte 2] Cane e gatta tre ne porta e tre ne allatta.[fonte 8] Cane
non mangia cane.[fonte 43] Cane ringhioso e non forzoso, guai alla sua
pelle![fonte 4] Capelli lunghi, cervello corto.[fonte 4] Carta canta e villan
dorme.[fonte 1] Casa fatta e vigna posta, non si sa quello che costa.[fonte 44]
Casa mia, casa mia, per piccina che tu sia, tu mi sembri una badia.[fonte 45]
Casa mia, casa mia, benché piccola tu sia, tu mi sembri una badia.[fonte 2]
Casa mia, casa mia, pur piccina che tu sia mi sembri una badia.[fonte 9]
Castiga il buono e si emenderà; castiga il cattivo e peggiorerà.[fonte 4]
Cattivo cominciamento, fine peggiore.[fonte 8] Cavallo da vettura, poco costa e
poco dura.[fonte 46] Cavallo vecchio, tardi muta ambiatura.[fonte 47] Cavolo
riscaldato non fu mai buono.[fonte 2] Cavolo riscaldato, frate sfratato e serva
ritornata non furon mai buoni.[fonte 2] Cento teste, cento cappelli.[fonte 48]
Certe macchie ben si possono grattare ma non togliere.[fonte 4] Cessato il
guadagno, cessata l'amicizia.[fonte 49] Chi a tutti facilmente crede, ingannato
si vede.[fonte 4] Chi accarezza la mula rimedia calci.[fonte 2] Chi accarezza
la mula buscherà calci.[fonte 2] Chi accetta l'eredità accetti anche i
debiti.[fonte 4] Chi ad altri inganni tesse, poco bene per sé ordisce.[fonte 4]
Chi alza il piede per ogni paglia, si può rompere facilmente una gamba.[fonte
8] Chi ama me, ama il mio cane.[fonte 50] Chi ara terra bagnata, per tre anni
l'ha dissipata.[fonte 51] Chi asino nasce, asino muore.[fonte 4] Chi balla
senza suono, come asino si ritrova.[fonte 52] Chi ben coltiva il moro, coltiva
nel suo campo un gran tesoro.[fonte 47] Chi ben comincia è a metà
dell'opera.[fonte 53] Chi ben comincia è alla metà dell'opera.[fonte 2] Chi ben
comincia è alla metà dell'opra.[fonte 1] Chi bene semina, bene raccoglie.[fonte
4] Chi beve vin, campa cent'anni.[fonte 54] Chi beve birra campa
cent'anni.[12][fonte 2] Chi biasima il suo prossimo che è morto, dica il vero,
dica il falso, ha sempre torto.[fonte 4] Chi caccia volentieri trova presto la
lepre.[fonte 4] Chi cade in povertà, perde ogni amico.[fonte 4] Chi cava e non
mette, le possessioni si disfanno.[fonte 55] Chi cavalca o trotta alla china, o
non è sua la bestia, o non la stima.[fonte 8] Chi cento ne fa una ne
aspetta.[fonte 1] Chi cerca di sapere ciò che bolle nella pentola d'altri, ha
leccate le sue.[fonte 8] Chi cerca lealtà e fedeltà nel mondo, non trova che
ipocrisia.[fonte 4] Chi cerca, trova.[13][fonte 2] Chi cerca trova e chi
domanda intende.[fonte 2] Chi coglie acerbo il senno, maturo ha sempre
d'ignoranza il frutto.[fonte 8] Chi comincia in alto, finisce in basso.[fonte
8] Chi compra il superfluo, si prepara a vendere il necessario.[fonte 56] Chi
compra sprezza e chi ha comprato apprezza.[fonte 2] Chi conserva per
l'indomani, conserva per il cane.[fonte 8] Chi contro Dio getta la pietra, in
capo gli torna.[fonte 8] Chi d'estate secca serpi, nell'inverno mangia
anguille.[fonte 4] Chi d'estate vuole stare al fresco, ci starà anche
d'inverno.[fonte 4] Chi da gallina nasce, convien che razzoli.[fonte 8] Chi da
savio operare vuole, pensi al fine.[fonte 4] Chi dà ghiande non può riavere
confetti.[fonte 4] Chi di gallina nasce convien che razzoli.[fonte 2] Chi dal
lotto spera soccorso, mette il pelo come un orso.[fonte 8] Chi dà per ricevere,
non dà nulla.[fonte 8] Chi del vino è amico, di se stesso è nemico.[fonte 8]
Chi di spada ferisce di spada perisce.[14][fonte 1] Chi di speranza vive
disperato muore.[fonte 1] Chi di una donna brutta s'innamora, lieto con essa
invecchia e l'ama ancora.[fonte 8] Chi di coltel ferisce, di coltel
perisce.[fonte 4] Chi di spirito e di talenti è pieno domina su quelli che ne
hanno meno.[fonte 4] Chi dice A arrivi fino alla Z.[fonte 4] Chi dice A deve
dire anche B.[fonte 4] Chi dice donna dice danno.[fonte 1] Chi dice donna dice
guai, chi dice uomo peggio che mai.[fonte 8] Chi dice male, l'indovina quasi
sempre.[fonte 4] Chi dice quel che vuole sente quel che non vorrebbe.[fonte 1]
Chi disprezza compra.[fonte 1] Chi disprezza vuol comprare e chi loda vuol
lasciare.[fonte 2] Chi domanda ciò che non dovrebbe, ode quel che non
vorrebbe.[fonte 2] Chi domanda non erra.[fonte 2] Chi domanda non fa
errore.[fonte 57] Chi dopo la polenta beve acqua, alza la gamba e la polenta
scappa.[fonte 8] Chi dorme d'agosto dorme a suo costo.[fonte 2] Chi dorme non
piglia pesci.[15][fonte 1] Chi è causa del suo mal pianga se stesso.[16][fonte
1] Chi è bugiardo è ladro.[fonte 4] Chi è destinato alla forca non
annega.[fonte 58] Chi è generoso con la bocca, è avaro col sacco.[fonte 4] Chi
è in difetto è in sospetto.[fonte 1] Chi è mandato dai farisei è ingannato dai
farisei.[fonte 4] Chi è morso dalla serpe, teme la lucertola.[fonte 8] Chi non
è savio, paziente e forte si lamenti di sé, non della sorte.[fonte 8] Chi è
schiavo delle ambizioni ha mille padroni.[fonte 4] Chi è stato trovato una
volta in frode, si presume vi sia sempre.[fonte 4] Chi è svelto a mangiare è
svelto a lavorare.[fonte 1] Chi è tosato da un usuraio, non mette più
pelo.[fonte 8] Chi è uso all'impiccare, non teme la forca.[fonte 4] Chi fa da
sé fa per tre.[17][fonte 1] Chi fa come il prete dice, va in Paradiso: ma chi
fa come il prete fa, a casa del diavolo se ne va.[18] Chi fa del bene agli
ingrati, Dio lo considera per male.[fonte 4] Chi fa il male odia la luce.[fonte
4] Chi fa l'altrui mestiere, fa la zuppa nel paniere.[fonte 59] Chi fa la
legge, deve conservarla.[fonte 4] Chi fa una legge, deve anche preoccuparsi che
sia eseguita.[fonte 4] Chi fa le fave senza concime le raccoglie senza
baccelli.[fonte 2] Chi fa falla e chi non fa sfarfalla.[fonte 1] Chi fa
un'ingiustizia, la dimentica; chi la riceve, se ne ricorda.[fonte 4] Chi fosse
indovino, sarebbe ricco.[fonte 4] Chi fugge il giudizio, si condanna.[fonte 4]
Chi fugge un matto, ha fatto buona giornata.[fonte 8] Chi getta un seme lo deve
coltivare, se vuol vederlo con il tempo germogliare.[fonte 60] Chi gioca al
lotto, è un gran merlotto.[fonte 8] Chi gioca al lotto, in rovina va di
botto.[fonte 8] Chi gioca al lotto, in rovina va di trotto.[fonte 8] Chi ha
avuto ha avuto e chi ha dato ha dato.[fonte 16]. Chi ha avuto il beneficio, se
lo dimentica.[fonte 4] Chi ha da far con un incostante, tien l'anguilla per la
coda.[fonte 4] Chi ha denti non ha pane e chi ha pane non ha denti.[fonte 1]
Chi ha farina non ha la sacca.[fonte 1] Chi ha fatto ingiuria ad altri, da
altri convien che la sopporti.[fonte 4] Chi ha il capo di cera, non vada al
sole.[fonte 61] Chi ha imbarcato il diavolo, deve stare in sua compagnia.[fonte
4] Chi ha ingegno, lo mostri.[fonte 62] Chi ha per letto la terra, deve
coprirsi col cielo.[fonte 8] Chi ha polvere spara.[fonte 1] Chi ha portato la
tonaca puzza sempre di frate.[fonte 2] Chi ha prete, o parente in corte,
fontana gli risorge.[fonte 63] Chi ha tempo, ha vita.[fonte 64] Chi ha tempo
non aspetti tempo.[fonte 1] Chi ha terra, ha guerra.[fonte 56] Chi ha tutto il
suo in un loco l'ha nel fuoco.[fonte 2] Chi ha un mestiere in mano, dappertutto
trova pane.[fonte 4] Chi il vasto mare intrepido ha solcato, talvolta in piccol
rio muore annegato.[fonte 65] Chi la dura la vince.[fonte 1] Chi la fa
l'aspetti.[fonte 1] Chi lascia la via vecchia per la nuova sa quel che lascia
ma non sa quel che trova.[fonte 1] Chi lascia la via vecchia per la nuova
peggio si trova.[fonte 16] Chi lavora con diligenza, prega due volte.[fonte 4]
Chi lavora, Dio gli dona.[fonte 4] Chi mal semina mal raccoglie.[fonte 1] Chi
male una volta si marita, ne risente tutta la vita.[fonte 4] Chi male vive,
male muore.[fonte 2] Chi maltratta le bestie, non la fa mai bene.[fonte 8] Chi
mangia sempre pan bianco, spesso desidera il nero.[fonte 8] Chi mangia sempre
torta se ne sazia.[fonte 8] Chi mena per primo mena due volte.Chi molto parla,
spesso falla. Chi mordere non può non mostri i denti.[fonte 40] Chi muore giace
e chi vive si dà pace.[fonte 1] Chi nasce afflitto muore sconsolato.[fonte 1]
Chi nasce è bello, chi si sposa è buono e chi muore è santo.[fonte 1] Chi nasce
matto non guarisce mai.[fonte 8] Chi nasce tondo non può morir quadrato.[fonte
57] Chi non ama le bestie, non ama i cristiani.[fonte 8] Chi non apre la bocca,
non le piove dentro.[fonte 4] Chi non beve in compagnia o è un ladro o è una
spia.[fonte 1] Chi non caccia non prende.[fonte 4] Chi non comincia non
finisce.[fonte 1] Chi non crede di esser matto, è matto davvero.[fonte 8] Chi
non crede in Dio, non crede nel diavolo.[fonte 67] Chi non dà a Cristo, dà al
fisco.[fonte 8] Chi non è con me è contro di me.[fonte 2] Chi non è volpe, dal
lupo si guardi, perché ne sarà preda presto o tardi.[fonte 4] Chi non fu buon
soldato, non sarà buon capitano.[fonte 68] Chi non ha fede, non ne può
dare.[fonte 8] Chi non ha il gatto mantiene i topi e chi ce l'ha li mantiene
tutti e due.[fonte 8] Chi non ha imparato a ubbidire, non saprà mai
comandare.[fonte 8] Chi non ha testa abbia gambe.[fonte 57] Chi non lavora non
mangia.[fonte 2] Chi non mangia ha già mangiato.[fonte 2] Chi non muore si
rivede.[fonte 2] Chi non naufragò in mare, può naufragare in porto.[fonte 8]
Chi non può bastonare il cavallo, bastona la sella.[fonte 4] Chi non risica,
non rosica.[fonte 1] Chi non sa adulare non sa regnare.[fonte 4] Chi non sa
fare non sa comandare.[fonte 68] Chi non sa leggere la sua scrittura è asino di
natura.[fonte 69] Chi non sa niente non è buono a niente.[fonte 4] Chi non sa
tacere non sa parlare.[fonte 2] Chi non sa ubbidire, non sa comandare.[fonte
68] Chi non segue il consiglio dei genitori, tardi se ne pente.[fonte 4] Chi
non semina non raccoglie.[fonte 2] Chi non si innamora da giovane, si innamora
da vecchio.[fonte 8] Chi non trovò ombra nell'estate, la troverà
nell'inverno.[fonte 4] Chi non vuol essere consigliato, non può essere
aiutato.[fonte 4] Chi parla due lingue è doppio uomo.[fonte 70] Chi pecca in
segreto fa la penitenza pubblica.[fonte 8] Chi pecora si fa, il lupo se la
mangia.[fonte 1] Chi per grazia prega, non ha mai bene.[fonte 4] Chi perde ha
sempre torto.[fonte 1] Chi perdona senza dimenticare, non perdona che
metà.[fonte 4] Chi pesca con l'amo d'oro, qualcosa piglia sempr e.[fonte
8] Chi piglia leone in assenza, teme la talpa in presenza.[fonte 8] Chi più ha
più vuole.[fonte 1] Chi più ha più ne vorrebbe.[fonte 2] Chi più lavora, meno
mangia.[fonte 4] Chi più ne fa è fatto papa.[fonte 4] Chi più ne ha più ne
metta.[fonte 2] Chi più sa meno crede.[fonte 1] Chi più spende meno spende.[fonte
2] Chi poco sa presto parla.[fonte 2] Chi porta fiori, porta amore.[fonte 8]
Chi predica al deserto, perde il sermone.[fonte 71] Chi prende l'anguilla per
la coda, può dire di non tenere nulla.[fonte 4] Chi prima arriva meglio
alloggia.[fonte 2] Chi prima nasce prima pasce.[fonte 1] Chi prima non pensa
dopo sospira.[fonte 2] Chi rende male per bene, non vedrà mai partire da casa
sua la sciagura.[fonte 8] Chi ricorda un beneficio, lo rinfaccia.[fonte 4] Chi
ride il venerdì piange la domenica.[fonte 1] Chi rimane in umile stato, non ha
da temer caduta.[fonte 8] Chi ringrazia non vuol obblighi.[fonte 8] Chi
ringrazia per una spiga, riceve una manna.[fonte 8] Chi Roma non vede, nulla
crede.[fonte 8] Chi ruba poco, ruba assai.[fonte 72] Chi rompe paga e i cocci
sono suoi.[fonte 1] Chi ruba un regno è un ladro glorificato, e chi un
fazzoletto, un ladro castigato.[fonte 4] Chi ruba una volta è sempre
ladro.[fonte 4] Chi s'accapiglia si piglia.[19] Chi s'aiuta Iddio
l'aiuta.[fonte 1] Chi sa fa e chi non sa insegna.[fonte 1] Chi sa fare fa e chi
non sa fare insegna.[20] Chi sa il gioco non l'insegni.[fonte 1] Chi sa il
trucco non l'insegni.[fonte 1] Chi sa senza Cristo non sa nulla.[fonte 8] Chi
scopre il segreto perde la fede.[fonte 1] Chi semina buon grano avrà buon pane;
chi semina lupino non avrà né pan né vino.[fonte 2] Chi semina con l'acqua
raccoglie col paniere.[fonte 2] Chi semina raccoglie.[fonte 2] Chi semina vento
raccoglie tempesta.[21][22][fonte 1] Chi serba serba al gatto.[fonte 1] Chi si
contenta gode.[fonte 1] Chi si diletta di frodare gli altri, non si deve
lamentare se gli altri lo ingannano.[fonte 4] Chi si fa i fatti suoi campa
cent'anni.[fonte 57] Chi si fa un idolo del suo interesse, si fa un martire
della sua integrità.[fonte 73] Chi si fida nel lotto, non mangia di
cotto.[fonte 8] Chi si fida di greco, non ha il cervel seco.[fonte 74] Chi si
guarda dal calcio della mosca, gli tocca quello del cavallo.[fonte 4] Chi si
immagina di essere più di quello che è, si guardi nello specchio.[fonte 4] Chi
si loda si sbroda.[fonte 4] Chi si prende d'amore, si lascia di rabbia.[fonte
8] Chi si scusa si accusa.[fonte 1] Chi si somiglia si piglia.[fonte 2] Chi si
sposa in fretta, stenta adagio.[fonte 75] Chi si umilia sarà esaltato, chi si
esalta sarà umiliato.[fonte 8] Chi si vanta da solo non vale un fagiolo.[fonte
2] Chi si vanta del delitto è due volte delinquente.[fonte 4] Chi siede in
basso, siede bene.[fonte 8] Chi sta tra due selle si trova col culo in
terra.[fonte 2] Chi tace acconsente.[fonte 1][23] Chi tace davanti alla forza,
perde il suo diritto.[fonte 4] Chi tanto e chi niente.[fonte 1] Chi troppo e
chi niente.[fonte 1] Chi tardi arriva male alloggia.[fonte 1] Chi ti dà un osso
non ti vorrebbe morto.[fonte 4] Chi ti vuol male, ti liscia il pelo.[fonte 8]
Chi tiene il letame nel suo letamaio, fa triste il suo pagliaio.[fonte 8] Chi
tiene la scala non è meno reo del ladro.[fonte 76] Chi troppo comincia, poco
finisce.[fonte 77] Chi troppo vuole nulla stringe.[24][fonte 1] Chi trova un
amico trova un tesoro.[fonte 1] Chi uccide i gatti fa male i suoi fatti.[fonte
38] Chi va a caccia non deve lasciare a casa il fucile.[fonte 4] Chi va a Roma
perde la poltrona.[fonte 2] Chi va all'acqua d'agosto, non beve o non vuol bere
il mosto.[fonte 8] Chi va all'osto, perde il posto.[fonte 78] Chi va al mulino
s'infarina.[fonte 1] Chi va con lo zoppo, impara a zoppicare.[fonte 79] Chi va
piano va sano e va lontano. Chi va forte va alla morte.[25][fonte 80] Chi ha
più fretta, più tardi finisce.[fonte 4] Chi fa in fretta fa due volte.[fonte 4]
Chi pesca e ha fretta, spesse volte prende dei granchi.[fonte 4] Chi va via
perde il posto all'osteria.[fonte 81] Chi vanta se stesso e abbassa gli altri,
gli altri abbasseranno lui.[fonte 4] Chi vende a credenza spaccia assai: perde
gli amici e i quattrin non ha mai.[26][fonte 2] Chi dà a credito spaccia assai
perde gli amici e danar non ha mai.[fonte 2] Chi va alla festa e non è
invitato, ben gli sta se ne è scacciato.[fonte 4] Chi vien di raro, gli si fa
festa.[fonte 8] Chi vince ha sempre ragione.[fonte 82] Chi vive in libertà non
tenti il fato.[fonte 4] Chi vive sei giorni nell'oasi, il settimo anela il
deserto.[fonte 8] Chi vivrà vedrà.[fonte 2] Chi vuol d'avena un granaio la
semini di febbraio.[fonte 2] Chi vuol dell'acqua chiara vada alla fonte.[fonte
4] Chi vuol udir novelle, dal barbier si dicon belle.[fonte 8] Chi vuol esser
libero, non metta il collo sotto il giogo.[fonte 8] Chi vuol essere pagato, non
dev'essere ringraziato.[fonte 8] Chi vuol guarire deve soffrire.[fonte 4] Chi
vuol impetrare, la vergogna ha da levare.[fonte 83] Chi vuol lavoro degno assai
ferro e poco legno.[fonte 2] Chi vuol pane, meni letame.[fonte 84] Chi vuol
presto impoverire, chieda prestito all'usuraio.[fonte 8] Chi vuol provar le
pene dell'inferno, la stia in Puglia e all'Aquila d'inverno.[fonte 8] Chi vuol
saper cos'è l'inferno faccia il cuoco d'estate e il carrettiere
d'inverno.[fonte 8] Chi vuol un bel pagliaio lo pianti di febbraio.[fonte 8]
Chi vuol vedere Pisa vada a Genova.[fonte 85] Chi vuole arricchire in un anno,
è impiccato in sei mesi.[fonte 4] Chi vuole assai, non domandi poco.[fonte 86]
Chi vuole essere amato, divenga amabile.[fonte 9] Chi vuole essere sicuro della
sua farina, deve portare egli stesso il sacco al mulino.[fonte 4] Chi vuole i santi
se li preghi.[fonte 1] Chi vuole la figlia accarezzi la madre.[fonte 4] Chi
vuole vada e chi non vuole mandi.[fonte 1] Chiara notte di capodanno, dà
slancio a un buon anno.[fonte 8] Chiodo scaccia chiodo.[fonte 2] Chiodo
schiaccia chiodo.[fonte 9] Chitarra e schioppo fanno andare la casa a
galoppo.[fonte 8] Ci vuole altro che un'accozzaglia di gente per fare un
esercito.[fonte 4] Ci vuole ingegno per governare i pazzi.[fonte 4] Ciascuno è
artefice della sua fortuna.[fonte 2][27] Ciascuno è artefice della propria
fortuna.[fonte 2] Ciascuno porta il suo ingegno al mercato.[fonte 4] Cielo a
pecorelle acqua a catinelle.[fonte 1] Ciò che è male per uno, è bene per un
altro.[fonte 4] Ciò che lo stolto fa in fine, il savio fa in principio.[fonte
87] Ciò che non si può cambiare bisogna saperlo sopportare.[fonte 4] Col fuoco
non si scherza.[fonte 1] Col latino, con un ronzino e con un fiorino si gira il
mondo.[fonte 4] Col nulla non si fa nulla.[fonte 1] Col pane tutti i guai sono
dolci.[fonte 1] Col tempo e con la paglia maturano le nespole.[28][fonte 2] Col
tempo e con la paglia maturano le sorbe e la canaglia.[fonte 2] Colla sola
lealtà, non si pagano i merletti della cuffia.[fonte 4] Come farai, così
avrai.[fonte 4] Come i piedi portano il corpo, così la benevolenza porta
l'anima.[fonte 4] Comincia, che Dio provvede al resto.[fonte 4] Compar di
Puglia, l'un tiene e l'altro spoglia.[fonte 8] Comun servizio ingratitudine
rende.[fonte 8] Con arte e con ingegno, si acquista mezzo regno; e con ingegno
ed arte, si acquista l'altra parte.[fonte 4] Con gli anni crescono gli
affanni.[fonte 8] Con i matti non ci son patti.[fonte 8] Con l'inchiostro, una
mano può innalzare un furfante ed abbassare un galantuomo.[fonte 8] Con la
pazienza la foglia di gelso diventa seta.[fonte 88] Con la pietra si prova
l'oro, con l'oro la donna e con la donna l'uomo.[fonte 8] Con la più alta
libertà, abita la più bassa servitù.[fonte 4] Con le buone maniere si ottiene
tutto.[fonte 89] Con un bicchier di vino si fa un amico.[fonte 8] Con un occhio
si frigge il pesce e con l'altro si guarda il gatto.[fonte 8] Conchiuder lega è
facile, difficile il mantenerla.[fonte 4] Confidenza toglie riverenza.[fonte 4]
Conserva le monete bianche per le giornate nere.[fonte 8] Contadini, scarpe
grosse e cervelli fini.[fonte 1] Contano più i fatti che le parole.[fonte 90]
Contro due donne neanche il diavolo può metterci il becco.[fonte 8] Contro due
non la potrebbe Orlando.[fonte 91] Contro la forza la ragion non vale.[fonte 1]
Contro la nebbia forza no vale.[fonte 4] Coricarsi presto, alzarsi presto,
danno salute, ricchezza e sapienza.[fonte 8] Corpo satollo anima
consolata.[fonte 1] Corpo sazio non crede a digiuno.[fonte 1] Cortesia
schietta, domanda non aspetta.[fonte 92] Corre un pezzo la lepre, un pezzo il cane;
così s'alternano le vicende umane.[fonte 8] Cosa fatta capo ha.[29][fonte 2]
Cosa di rado veduta, più cara è tenuta.[fonte 8] Cosa rara, cosa cara.[fonte 8]
Cucina grassa, magra eredità.[fonte 4] Cuor contento gran talento.[fonte 93]
Cuor contento il ciel l'aiuta.[fonte 94] Cuor contento il ciel lo guarda.[fonte
2] Cuor contento non sente stento.[fonte 2] D D'aprile ogni goccia val mille
lire.[fonte 2] D'aquila non nasce colomba.[fonte 4] Da colpa nasce colpa.[fonte
4] Da cosa nasce cosa.[fonte 95] Da falsa lingua, cattiva arringa.[fonte 8] Da
Lodi, tutti passan volentieri.[fonte 8] Da un disordine nasce un ordine.[fonte
8] Dagli amici mi guardi Iddio che dai nemici mi guardo io.[fonte 2] Dàgli,
dàgli, le cipolle diventano agli.[fonte 96] Riferito alle insidie che l'amore
riserva alle virtù delle fanciulle. Dai giudici siciliani, vacci coi polli
nelle mani.[fonte 8] Dall'asino non cercar lana.[fonte 4] Dall'opera si conosce
il maestro.[fonte 4] Dall'immagine si conosce il pittore.[fonte 4] Dalla mano
si riconosce l'artista.[fonte 4] Dal canto si conosce l'uccello.[fonte 4] Dal
passato è facile predire il futuro.[fonte 4] Dalla casa si conosce il
padrone.[fonte 4] Danaro e santità, metà della metà.[fonte 8] Denari e santità
metà della metà.[fonte 97] Date a Cesare quel che è di Cesare.[30][fonte 2]
Davanti al cameriere non vi è Eccellenza.[fonte 4] Davanti l'abisso e dietro i
denti di un lupo.[fonte 4] Debole catena muover può gran peso.[fonte 8] Dei
vizi è regina l'avarizia.[fonte 98] Del senno di poi son piene le fosse.[fonte
1] Delle calende non me ne curo purché a san Paolo non faccia scuro.[31][fonte
2] Detto senza fatto, ad ognuno pare un misfatto.[fonte 4] Di buone intenzioni
è lastricato l'inferno.[fonte 99] Di chi è l'asino, lo pigli per la coda.[fonte
4] Di dolore non si muore, ma d'allegrezza sì.[fonte 8] Di maggio si dorme per
assaggio.[32][fonte 2] Di malerba non si fa buon fieno.[fonte 4] Di notte si
ritirano i galantuomini ed escono i birbanti.[fonte 8] Di quello che non ti
interessa, non dire né bene né male.[fonte 4] Di tutte le arti maestro è
l'amore.[fonte 8] Dice la serpe: non mi toccar che non ti tocco.[fonte 8]
Dicembre favaio.[fonte 16] Dicono che è mercante anche chi perde, ma questo
presto ridurrassi al verde.[fonte 100] Dieci ne pensa il topo e cento il
gatto.[fonte 101] Dietro il monte c'è la china.[fonte 2] Dietro il riso viene
il pianto.[fonte 8] Dimmi con chi vai, e ti dirò che fai.[fonte 73] Dimmi con
chi vai, e ti dirò chi sei.[fonte 102] Dio aiuti il povero, perché il ricco può
aiutar se stesso.[fonte 8] Dio dà la piaga e dà anche la medicina.[fonte 4] Dio
guarisce e il medico è ringraziato.[fonte 4] Dio li fa e poi li accoppia.[fonte
1] Dio manda il freddo secondo i panni.[fonte 1] Dio mi guardi da chi studia un
libro solo.[fonte 4] Dio misura il vento all'agnello tosato.[fonte 4] Dio vede
e provvede.[fonte 2] Disse la volpe ai figli: "Quando a tordi, quando a
grilli".[fonte 4] Dolore comunicato è subito scemato.[fonte 4] Domandando
si va a Roma.[fonte 2] Domandare è lecito, rispondere è cortesia.[fonte 2]
Donna al volante, pericolo costante.[fonte 103] Donna adorna, tardi esce e
tardi torna.[fonte 8] Donna baffuta sempre piaciuta.[fonte 2] Donna barbuta,
sempre piaciuta.[fonte 103] Donna barbuta coi sassi si saluta.[fonte 2] Donna
bianca, poco gli manca.[fonte 8] Donna rossa coscia grossa.[fonte 8] Donna che
canti dolcemente in scena, pei giovani inesperti è una sirena.[fonte 8] Donna
che dona, di rado è buona.[fonte 8] Donna che piange, ovver che dolce canti,
son due diversi, ambo possenti incanti.[fonte 8] Donna che sa il latino è rara
cosa, ma guardati dal prenderla in isposa.[fonte 8] Donna e fuoco, toccali
poco.[fonte 8] Donne e motori gioie e dolori.[fonte 104] Donna e vino ubriaca
il grande e il piccolino.[fonte 8] Donna giovane e uomo anziano possono
riempire la casa di figli.[fonte 8] Donna io conosco, ch'è una santa a messa e
che in casa è un'orribil diavolessa.[fonte 8] Donna nana tutta tana.[fonte 2]
Donna nobil per natura è un tesor cheonna savia e bella è preziosa ancsempre
dura.[fonte 8] Donna pelosa, donna virtuosa.[fonte 2] Donna pregata nega,
trascurata prega.[fonte 8] Donna prudente, gioia eccellente.[fonte 8] Dhe in
gonnella.[fonte 8] Donna si lagna, donna si duole, donna s'ammala quando lo
vuole.[fonte 8] Donne e sardine, son buone piccoline.[fonte 8] Donne, danno,
fanno gli uomini e li disfanno.[fonte 8] Dopo desinare non camminare; dopo
cena, con dolce lena.[fonte 4] Dopo e poi son parenti del mai.[fonte 2] Dopo il
dolce vien l'amaro.[fonte 8] Dopo il fatto il consiglio non vale.[fonte 4] Dopo
il fatto viene troppo tardi il pentimento.[fonte 4] Dopo il giorno vien la
notte.[fonte 8] Dopo la grazia di Dio, la miglior cosa è la libertà.[fonte 8]
Dopo la tempesta, il sole.[fonte 8] Dopo le fosche nuvole il sol splende più
fulgido.[fonte 8] Dopo vendemmia, imbuto.[fonte 105] Non bisogna lasciarsi
sfuggire le occasioni favorevoli, chi ha tempo non aspetti tempo. Dove c'è
l'amore, la gamba trascina il piede.[fonte 8] Dove è castigo è disciplina, dove
è pace è gioia.[fonte 4] Dove entra la fortuna, esce l'umiltà.[fonte 8] Dove
l'accidia attecchisce ogni cosa deperisce.[fonte 4] Dove la fedeltà mette le
radici, Dio fa crescere un albero.[fonte 4] Dove non c'è amore, non c'è
umanità.[fonte 8] Dove non c'è fieno, i cavalli mangiano paglia.[fonte 8] Dove
non c'è ordine, c'è disordine.[fonte 8] Dove non si crede né all'inferno né al
paradiso, il diavolo intasca tutte le entrate.[fonte 8] Dove non vi è
educazione, non vi è onore.[fonte 4] Dove non vi sono capelli, male si pettina.[fonte
4] Dove può il vino non può il silenzio.[fonte 8] Dove regna Bacco e Amore,
Minerva non si lascia vedere.[fonte 4] Dove regna il vino, non regna il
silenzio.[fonte 8] Dove son carogne son corvi.[fonte 8] Dove sono i pulcini,
ivi è l'occhio della chioccia.[fonte 8] Dove vola il cuore, striscia la
ragione.[fonte 8] Due cani che un solo osso hanno, difficilmente in pace
stanno.[fonte 4] Due noci in un sacco e due donne in casa fanno un bel
fracasso.[fonte 8] Due polente insieme non furon mai viste.[fonte 8] Dura più
un carro rotto che uno nuovo.[fonte 4] Duro con duro non fa buon muro.[fonte
106] E È cattivo sparviero quel che non torna al richiamo.[fonte 8] È difficile
far diventare bianco un moro.[fonte 4] È difficile guardarsi dai ladri di
casa.[fonte 4] È difficile piegare un albero vecchio.[fonte 4] È difficile
zoppicare bene davanti allo sciancato.[fonte 8] È facile lamentarsi quando c'è
chi ascolta.[fonte 8] È impossibile come cavalcare un raggio di sole.[fonte 4]
È impossibile volare senza ali.[fonte 4] È inutile piangere sul latte
versato.[fonte 98] [truismo] È l'acqua che fa l'orto.[fonte 98] L'acqua fa
l'orto.[fonte 98] È la donna che fa l'uomo.[fonte 57] È lieve astuzia ingannar
gelosia, che tutto crede quando è in frenesia.[fonte 4] È meglio avere la cura
di un sacco di pulci che una donna.[fonte 4] È meglio contentarsi che
lamentarsi.[fonte 8] È meglio correggere i propri difetti, che riprendere
quelli degli altri.[fonte 4] È meglio esser digiuno fuori, che satollo in
prigione.[fonte 8] È meglio essere testa d'anguilla che coda di storione.[fonte
8] È meglio essere uccel di bosco, che uccel di gabbia.[fonte 8] È meglio
essere umile a cavallo, che orgoglioso a piedi.[fonte 8] È meglio gelare nella
nuda cameretta della verità, che crogiolarsi nella pelliccia della
menzogna.[fonte 4] È meglio mangiarsi l'eredità, che conservarla per il
convento.[fonte 4] È meglio meritar la lode che ottenerla.[fonte 4] È meglio
sentir cantare l'usignolo, che rodere il topo.[fonte 8] È meglio testa di
lucertola che coda di drago.[fonte 8] È meglio un esercito di cervi sotto il
comando di un leone, che un esercito di leoni sotto il comando di un
cervo.[fonte 4] È meglio un leone che mille mosche.[fonte 8] È più facile
biasimare, che migliorare.[fonte 4] È più facile lagnarsi, che rimuovere
gl'impedimenti.[fonte 8] È più facile prevenire una malattia che
guarirla.[fonte 8] È più facile trovar dolce l'assenzio, che in mezzo a poche
donne il silenzio.[fonte 8] È un bel predicare il digiuno a corpo pieno.[fonte
4] È una bella risposta quella che si attaglia ad ogni domanda.[fonte 8] Ebrei
e rigattieri, spendono poco e gabbano volentieri.[fonte 4] Ecco il rimedio per
l'ipocondria: mangiare e bere in buona compagnia.[fonte 8] Errare è umano,
perseverare è diabolico.[fonte 107] Errare è umano, perseverare
diabolico.[fonte 2] Sbagliare è umano, perseverare è diabolico.[fonte 108]
Errore non è inganno.[fonte 4] Errore non paga debito.[fonte 4] Errore
riconosciuto conduce alla verità.[fonte 4] Esser dotto poco vale, quando gli altri
non lo sanno.[fonte 8] Èssere più torbo che non è l'acqua dei maccheroni.[fonte
8] F Fa quel che il prete dice, non quel che il prete fa.[fonte 1] Fa quello
che fanno gli altri, e nessuno si farà beffe di te.[fonte 4] Faccia bella,
anima bella.[fonte 4] Facile è criticare, difficile è l'arte.[33][fonte 109]
Fare debiti non è vergogna, ma pagarli è questione d'onore.[fonte 4] Fare e
disfare, è tutto un lavorare.[fonte 110] Fare l'amore fa bene all'amore.[fonte
111] Fate del bene al villano, dirà che gli fate del male.[fonte 8] Fatta la
legge trovato l'inganno.[34][fonte 1] Fatti asino e tutti ti metteranno la
soma.[fonte 4] Fatti di miele e ti mangieranno le mosche.[fonte 4] Fatti le ali
e poi vola.[fonte 4] Febbraio, febbraietto mese corto e maledetto.[35][fonte 2]
Felice non è, chi d'esserlo non sa.[fonte 64] Femmine e galline, se giran
troppo si perdono.[fonte 8] Ferita d'amore non uccide.[fonte 8] Finché c'è vita
c'è speranza.[fonte 1] Fino alla morte non si sa qual è la sorte.[fonte 8]
Fidarsi è bene, non fidarsi è meglio.[fonte 1] Fidati dell'arte, ma non
dell'artigiano.[fonte 4] Fino alla bara sempre s'impara.[fonte 112] Fortezza
che parlamenta, è prossima ad arrendersi.[fonte 4] Fortuna cieca, i suoi
acceca.[fonte 4] Fortuna instupidisce colui ch'ella favorisce.[fonte 4]
Fortunato al gioco, sfortunato in amore.[fonte 4] Fra Modesto non fu mai
priore.[fonte 8] Fra sepolto tesoro e occulta scienza, non vi conosco alcuna
differenza.[fonte 8] Fra un usuraio e un assassino poco ci corre.[fonte 8] Frutto
precoce facilmente si guasta. Fuggire l'acqua sotto la grondaia.[fonte 4]
Funghi e poeti: per uno buono dieci cattivi.[fonte 8] G Gallina che non razzola
ha già razzolato.[fonte 113] Gallina vecchia fa buon brodo.[fonte 114] Gallo
senza cresta è un cappone, uomo senza barba è un minchione. Gatta inguantata
non prese mai topo.[fonte 8] Gattini sventati, fanno gatti posati.[fonte 115]
Gatto e donna in casa, cane e uomo fuori.[fonte 38] Gatto rinchiuso diventa
leone.[fonte 8] Gatto scottato dall'acqua calda, ha paura della fredda.[fonte
4] Gelosia non mette ruga. Gioco di mano
gioco di villano.[fonte 1] Gioia e sciagura sempre non dura.[fonte 8] Giovani
di buon cuore, indoli buone, crescono cattivi per poca educazione.[fonte 4]
Giugno la falce in pugno.[36][fonte 2] Gli abiti e gli uomini presto
invecchiano. Gli abiti e i costumi sono mutabili.[fonte 4] Gli abiti sono
freddi, ma ricevono il calore da chi li porta.[fonte 4] Gli amori nuovi fanno
dimenticare i vecchi.[fonte 4] Gli eredi dell'avaro sono onnipotenti, perché
possono risuscitare i morti.[fonte 4] Gli eretici rubano la parola di
Dio.[fonte 4] Gli errori degli altri sono i nostri migliori maestri.[fonte 4]
Gli errori non si conoscono finché non siano commessi.[fonte 4] Gli errori si
pagano.[fonte 8] Gli estremi si toccano.[fonte 4] Gli idoli separano papa e
imperatore.[fonte 4] Gli occhi s'hanno a toccare con le gomita.[fonte 91] Gli
stolti fanno le feste e gli accorti se le godono.[fonte 116] Gli uccelli dalle
stesse piume devono stare nello stesso nido.[fonte 8] Gli uomini onesti non
temono né la luce, né il buio.[fonte 8] Gobba a ponente luna crescente, gobba a
levante luna calante.[fonte 2] Gola degli adulatori, sepolcro aperto.[fonte
117] Gotta inossota, mai fi sanata.[fonte 118] Gran giustizia, grande
offesa.[fonte 4] Grande amore, gran dolore.[fonte 8] Greco in mare, Greco in
tavola, Greco non aver a far seco.[fonte 74] Gru e donne fan volentieri il nido
in alto.[fonte 8] Guardalo, figlia, guardalo tutto, l'uomo senza denari com'è
brutto.[fonte 4] Guardare e non toccare è una cosa da imparare.[fonte 2]
Guardati da chi accende il fuoco e grida poi contro le fiamme.[fonte 4]
Guardati da cane rabbioso e da uomo sospettoso.[fonte 8] Guardati da chi giura
in coscienza.[fonte 8] Guardati da chi non ha cura della sua reputazione.[fonte
8] Guardati da chi ride e guarda da un'altra parte.[fonte 8] Guardati da tre
cose: da cavallo focoso, da uomo infido e da donna svergognata.[fonte 8]
Guardati da tutte quelle cose che possono nuocere all'anima e al corpo.[fonte
8] Guardati dai fanciulli che ascoltano: anche i piccoli vasi hanno
orecchie.[fonte 8] Guardati dai matti, dagli ubriachi, dagli ipocriti e dai
minchioni.[fonte 8] Guardati dai tumulti, e non sarai né testimonio né
parte.[fonte 8] Guardati dal diffamare, perché le prove sono difficili.[fonte
8] Guardati dal vecchio turco e dal giovane serbo.[fonte 119] Guardati
dall'ipocrisia, perché è una cattiva malattia.[fonte 8] Guardati dalla
primavera di gennaio.[fonte 8] Guardati in tua vita di non dare a niun smentita.[fonte
8] Guerra, peste e carestia, vanno sempre in compagnia.[fonte 120] H Ha cento
volte un uomo flemma e giudizio, alla centuna corre al precipizio.[fonte 65] Ha
bel mentir chi vien da lontano.[fonte 76] Ha la giustizia in mano bilancia e
spada, perché il giusto s'innalza e l'empio cada.[fonte 4] Ha più il ricco in
un angolo, che il povero in tutta la casa.[fonte 8] Ha un buon sapore l'odore
del guadagno.[fonte 4] Ha un coraggio da leone, quello che non fa violenza ai
deboli.[fonte 8] Ho veduto assai volte un piccol male non rispettato, divenir
mortale.[fonte 65] I I baci sono come le ciliegie: uno tira l'altro.[fonte 2] I
cani abbaiano come sono nutriti.[fonte 4] I capponi sono buoni in tutte le
stagioni.[fonte 8] I cattivi esempi si imitano facilmente, meno i buoni.[fonte
4] I debiti sono gli eredi più prossimi.[fonte 4] I denari del lotto se ne van
di galoppo.[fonte 8] I denari servono al povero di beneficio, ed all'avaro di
gran supplizio.[fonte 4] I desideri non riempiono il sacco.[fonte 4] I docili
non hanno bisogno della verga.[fonte 8] I doni dei nemici sono
pericolosi.[fonte 4] I fanciulli diventano uomini e le ragazze spose.[fonte 4]
I fanciulli e gli ubriachi cadono nelle mani di Dio.[fonte 4] I figli dei gatti
mangiano i topi.[fonte 8] I figli sono la ricchezza dei poveri.[fonte 18] I
figli sono pezzi di cuore.[fonte 2] I fiori tanto profumano per i poveri come
per i ricchi.[fonte 8] I frati non s'inchinano all'abate, ma al mazzo delle sue
chiavi.[fonte 4] I gamberi son buoni nei mesi della erre.[fonte 8] I gatti e i
veri uomini cadono sempre in piedi.[fonte 121] I genii si incontrano.[fonte 4]
I genitori amano i figli, più che i figli i genitori.[fonte 4] I genovesi
risparmiano anche sui numeri: li usano due volte.[37][fonte 122] I giovani
vogliono essere più accorti dei vecchi.[fonte 4] I giuramenti degli innamorati
sono come quelli dei marinai.[fonte 4] I granchi son pieni quando la luna è
tonda.[fonte 8] I guai della pentola li sa il mestolo che li rimescola.[fonte
8] I ladri grandi fanno impiccare i piccoli.[fonte 4] I loquaci e i vantatori
son mal veduti da tutti.[fonte 8] I matti ed i fanciulli hanno un angelo dalla
loro.[fonte 8] I matti fanno le feste ed i savi le godono.[fonte 4] I medici
vogliono essere vecchi, i farmacisti ricchi ed i barbieri giovani.[fonte 4]
"I miei datteri sono più dolci", dice il vischio che cresce sulla
palma.[fonte 8] [wellerismo] I panni sporchi si lavano in casa.[fonte 123] I
paperi vogliono portare a bere le oche.[fonte 4] I parenti sono come le scarpe:
più sono stretti, più fanno male.[fonte 2] I pazzi crescono senza
innaffiarli.[fonte 8] I pazzi e i fanciulli possono dire quello che
vogliono.[fonte 8] I pazzi per lettera sono i maggiori pazzi.[fonte 124] I
pazzi si conoscono dai gesti.[fonte 8] I peccati di gioventù si piangono in
vecchiaia.[fonte 8] I poeti nascono, e gli oratori si formano.[fonte 8] I
poveri cercano il mangiare per lo stomaco; e i ricchi lo stomaco per
mangiare.[fonte 8] I poveri hanno la salute e i ricchi le medicine.[fonte 8] I
pulci di vendemmia li tiene l'uomo e non le femmine.[fonte 125] I ricchi devono
consolare i poveri.[fonte 8] I rimproveri del padre fanno più che le legnate
della madre.[fonte 8] I soldi non fanno la felicità.[fonte 2] I veri amici sono
come le mosche bianche.[fonte 4] Il bel tempo non viene mai a noia.[fonte 9] Il
ben di un anno se ne va in una bestemmia.[fonte 4] Il ben fare non è mai
tardo.[fonte 4] Il bisognino fa trottar la vecchia.[fonte 2] Il bue dice
cornuto all'asino.[fonte 126] Il bue mangia il fieno perché si ricorda che è
stato erba.[fonte 2] Il buon ordine è figlio del disordine.[fonte 8] Il buon
nocchiero muta vela, ma non tramontana.[fonte 8] Il caffè deve essere caldo
come l'inferno, nero come il diavolo, puro come un angelo e dolce come
l'amore.[38][fonte 127] Il caldo delle lenzuola non fa bollire la
pentola.[fonte 128] Il cane che ho nutrito è quel che mi morde.[fonte 8] Il
cane è il miglior amico dell'uomo.[fonte 2] Il cane pauroso abbaia più
forte.[fonte 4] Il cane rode l'osso perché non può inghiottirlo.[fonte 4] Il
coccodrillo mangia l'uomo e poi lo piange.[fonte 8] Il colombo che rimane in
colombaia è al sicuro dal falco.[fonte 8] Il colore più caro agli ebrei è il
giallo.[fonte 4] Il coraggio copre l'eroe meglio che lo scudo il codardo.[fonte
8] Il corpo e l'anima ridono a chi si alza di buon mattino.[fonte 8] Il corvo
piange la pecora e poi la mangia.[fonte 117] Il cuor cattivo rende
ingratitudine per beneficio.[fonte 8] Il cuor magnanimo si piglia con poco
amore, e il cuore dello stolto con poca adulazione.[fonte 8] Il cuore ha le sue
ragioni e non intende ragione.[39][fonte 129] Il dare è onore, il chiedere è
dolore.[fonte 8] Il delitto non si deve tollerare, ma anche meno si deve
approvare.[fonte 4] Il denaro è il nervo della guerra.[fonte 4] Il denaro può
molto, ma l'amore può tutto.[fonte 4] Il diavolo ben si lascia pigliare per la
coda, ma non se la lascia strappare.[fonte 4] Il diavolo fa le pentole ma non i
coperchi.[fonte 1] Il diavolo non è così brutto come lo si dipinge.[fonte 130]
Il diavolo vuol farsi cappuccino.[fonte 2] Il diavolo vuol farsi santo.[fonte
2] Il domandare è senno, il rispondere è obbligo.[fonte 8] Il dono del cattivo
è simile al suo padrone.[fonte 56] Il dubbio è padre del sapere.[fonte 4] Il
fare insegna a fare.[fonte 4] Il fatto non si può disfare.[fonte 4] Il ferro di
cavallo che risuona, ha bisogno di un chiodo.[fonte 8] Il ferro è duro, ma il
fuoco lo rende morbido.[fonte 4] Il figlio al padre s'assomiglia, alla madre la
figlia.[fonte 4] Il filo sottile facilmente si strappa.[fonte 4] Il fuoco che
non mi scalda, non voglio che mi scotti.[fonte 4] Il fuoco che non mi brucia,
non lo spengo.[fonte 4] Il gatto ama i pesci, ma non vuole bagnarsi le
zampe.[fonte 131] Il gatto brontola sempre, anche quando gode.[fonte 8] Il
gatto che si è bruciato, ha paura anche dell'acqua fredda.[fonte 121] Il gatto
è una tigre domestica.[fonte 8] Il gatto lecca oggi, domani graffia.[fonte 132]
Il gatto non è gatto se non è ladro.[fonte 133] Il gatto non ti accarezza, si
accarezza vicino a te.[fonte 134] Il generoso non ha mai abbastanza
denaro.[fonte 4] Il gentiluomo chiede solo il miele, ma la gentildonna vuol
anche la cera.[fonte 8] Il gioco è bello quando dura poco.[fonte 2] Il gioco,
il lotto, la donna e il fuoco non si contentan mai di poco.[fonte 8] Il
giudizio è opera di Dio.[fonte 4] Il grano rado non fa vergogna all'aia.[fonte
135] Il Greco dice la verità solo una volta all'anno.[fonte 4] Il lamentarsi
non riempie camera vuota.[fonte 8] Il lavorare senza pregare, è una botte senza
vino, e oro senza splendore.[fonte 4] Il lavoro nobilita l'uomo.[fonte 136] Il
letto si chiama rosa, se non si dorme si riposa.[fonte 137] Il lotto è la tassa
degli imbecilli.[fonte 8] Il lotto è un inganno continuo.[fonte 8] Il lupo non
caca agnelli.[fonte 2] Il lupo perde il pelo ma non il vizio.[40][fonte 1] Il
lupo quando acciuffa una pecora, ne guarda già un'altra.[fonte 4] Il magnanimo
è superiore all'ingiuria, all'ingiustizia, al dolore.[fonte 8] Il magnanimo non
ricorre all'astuzia.[fonte 8] Il male che non ha riparo è bene tenerlo
nascosto.[fonte 4] Il male peggiore dei mali è il timore.[fonte 8] Il male
viene in grandi quantità, e se ne va via a poco a poco.[fonte 4] Il matrimonio
è la tomba dell'amore.[fonte 2] Il mattino ha l'oro in bocca.[fonte 138] Le ore
del mattino hanno l'oro in bocca.[fonte 139] Il medico pietoso fa la piaga
puzzolente.[fonte 140] Il medico pietoso fa la piaga verminosa.[fonte 140] Il
meglio è nemico del bene.[fonte 1] Il merlo ingrassa in gabbia, il leone muore
di rabbia.[fonte 8] Il miele non è fatto per gli asini.[fonte 4] Il miglior
tiro ai dadi è non giocarli.[fonte 4] Il molto ringraziare significa chieder
dell'altro.[fonte 8] Il mondo ricompensa come il caprone che dà cornate al suo
padrone.[fonte 8] Il mulino di Dio macina piano ma sottile.[fonte 141] Il nano
è piccolo anche se è sul campanile.[fonte 8] Il passato deve essere maestro
dell'oggi.[fonte 4] Il passato non deve prendere a prestito dall'oggi.[fonte 4]
Il peggior passo è quello dell'uscio.[fonte 2] Il pesce puzza dalla
testa.[fonte 1] Il Piemonte è la sepoltura dei francesi.[fonte 8] Il poeta ben
trova le palme, ma non i datteri.[fonte 8] Il politico bacia con la bocca, e
tira calci con i piedi.[fonte 8] Il Portogallo[41] è piccolo, ma è un pezzo di
zucchero.[fonte 8] Il povero non può e il ricco non vuole.[fonte 8] Il prete,
dove mangia, vi canta.[fonte 142] Il prete vien cantando e va via
zufolando.[fonte 143] Il prete vive ancor un anno dopo morte.[fonte 142] I suoi
familiari continuano ad incassar per un anno i suoi redditi.[42] Il primo amore
non si arrugginisce.[fonte 8] Il primo amore non si scorda mai.[fonte 8] Il
primo anno ci si abbraccia, il secondo si fascia, il terzo anno si ha la
malattia e la cattiva Pasqua.[fonte 4] Il puledro non va all'ambio, se la
cavalla trotta.[fonte 144] Il ramo assomiglia al tronco.[fonte 4] Il ricco ha
tanto bisogno del povero, quanto il povero del ricco.[fonte 8] Il ricco vive,
il povero vivacchia.[fonte 8] Il ringraziare non fa male alla bocca.[fonte 8]
Il ringraziare non paga debito.[fonte 8] Il riso abbonda sulla bocca degli
stolti.[fonte 2] Il riso abbonda sulla bocca degli sciocchi.[fonte 145] Il riso
nasce nell'acqua ma deve morire nel vino.[fonte 8] Il sapere è di tutti.[fonte
2] Il «se» e il «ma» sono due corbellerie da Adamo in qua.[fonte 4] Il silenzio
è d'oro e la parola d'argento.[fonte 1] Il sospirar non vale.[fonte 8] Il
superfluo del ricco è il necessario del povero.[fonte 8] Il tatto è
tattica.[fonte 8] Il tatto è tutto.[fonte 8] Il tempo è denaro.[fonte 146] Il
tempo è un gran medico.[fonte 147] Il tempo scopre tutto, perché è
galantuomo.[fonte 147] Il tempo vola.[fonte 147] Il termine della notte è
l'inizio del giorno.[fonte 8] Il timore fa trottare anche lo zoppo.[fonte 8] Il
troppo gestire è da pazzi.[fonte 8] Il troppo tirare, l'arco fa spezzare.[fonte
4] Il turco ben può divenir un dotto, ma un uomo giammai.[fonte 119] Il ventre
non ha orecchie.[fonte 2] Il vero infermo è quello che non vuol esser
guarito.[fonte 8] Il vino al sapore, il pane al colore.[fonte 8] Il vino è
buono per chi lo sa bere.[fonte 8] Il vino è forte ma il sonno lo vince, ma più
forte d'ogni cosa è la donna.[fonte 8] Il vino è il latte dei vecchi.[fonte 8]
Il vino è mezzo vitto.[fonte 8] Il vino fa ballare i vecchi.[fonte 8] Il vino
la mattina è piombo, a mezzodì argento, la sera oro.[fonte 8] Impara a vivere
lo sciocco a sue spese, il savio a quelle altrui.[fonte 4] Impara l'arte e
mettila da parte.[fonte 1] In amore e in guerra niente regole.[fonte 8] In
bocca chiusa non entran mosche.[fonte 2] In Campania si inganna persino il
diavolo.[fonte 8] In casa del calzolaio non si hanno scarpe.[fonte 4] In cento
libbre di legge, non v'è un'oncia di amore.[fonte 148] In chiesa coi santi e in
taverna coi ghiottoni.[fonte 1] In compagnia prese moglie un frate.[fonte 1] In
febbraio la beccaccia fa il nido.[fonte 8] In Lazio si nasce coi sassi in
mano.[fonte 8] In lunghi viaggi anche la paglia pesa.[fonte 8] In paradiso non
ci si va in carrozza.[fonte 141] In Sardegna non vi son serpenti, né in
Piemonte bestemmie.[fonte 8] In tanta incostanza e quantità delle cose umane,
nulla, se non quello che è passato, è sicuro.[fonte 4] In terra di ciechi,
beato chi ha un occhio.[fonte 36] In terra di ladri, la valigia dinanzi.[fonte
8] In vaso mal lavato, il vino è tosto guastato.[fonte 8] Ingegno e capelli,
crescono soltanto con gli anni.[fonte 4] Insieme non vanno la pudicizia e la
beltà.[fonte 4] Inventare è poco, diffondere l'invenzione è tutto.[fonte 4] L
L'abbaiare dei cani non arriva in cielo.[fonte 4] L'abbondanza non lascia
dormire il ricco.[fonte 4] L'abete che fa ombra crede di fare frutti.[fonte 4]
L'abete cresce in altezza, ma la felce cresce in larghezza.[fonte 4] L'abito
non fa il monaco.[43][fonte 2] L'abuso insegna il vero uso.[fonte 4] L'acqua
cheta rovina i ponti.[fonte 2] L'acqua corre al mare.[fonte 149] L'acqua e il
fuoco sono buoni servitori, ma cattivi padroni.[fonte 4] L'acqua fa male e il
vino fa cantare.[fonte 8] L'acqua fa marcire i pali.[fonte 5] L'acqua fa venire
i ranocchi in corpo.[fonte 150] L'acqua di maggio inganna il villano: par che
non piova e si bagna il gabbano[44].[fonte 2] L'acqua non è fatta per
sposarsi.[fonte 9] L'allegria dei cattivi dura poco.[fonte 8] L'allegria è di
ogni male il rimedio universale.[fonte 4] L'allegria è il balsamo della
vita.[fonte 8] L'allegria fa campare, la passione fa crepare.[fonte 8]
L'allegria piace anche a Dio.[fonte 8] L'allegria scaccia ogni male.[fonte 8]
L'allodola vola in alto, ma fa il suo nido in terra.[fonte 8] L'altezza è mezza
bellezza.[45][fonte 2] L'ambizione e la vendetta muoiono sempre di fame.[fonte
4] L'ambizione è nemica della ragione.[fonte 4] L'amore di carnevale muore in
quaresima.[fonte 8] L'amore è cieco.[fonte 2] L'amore è cieco, ma vede
lontano.[fonte 8] L'amore fa passare il tempo e il tempo fa passare
l'amore.[fonte 8] L'amore non è bello se non è litigarello.[fonte 103] L'amore
non si misura a metri.[fonte 8] L'amore passa dentro la cruna di un ago.[fonte
8] L'amore quanto più è bestia, tanto più sublime.[fonte 32] L'amore scalda il
cuore e l'ira fa il poeta.[fonte 8] L'amore senza baci è pane senza sale.[fonte
8] L'animo fa il nobile e non il sangue.[fonte 8] L'anno produce il raccolto,
non il campo.[fonte 4] L'apparenza inganna.[fonte 1] L'appetito non vuol salsa.[fonte
151] L'appetito vien mangiando.[fonte 1] L'arancia la mattina è oro, il giorno
argento, la sera è piombo.[fonte 2] Con riferimento a chi fa fatica a digerire
le arance. L'arcobaleno la mattina bagna il becco della gallina; l'arcobaleno
la sera buon tempo mena.[fonte 1] L'arte non ha maggior nemico
dell'ignorante.[fonte 4] L'asino e il mulattiere non hanno lo stesso
pensiero.[fonte 4] L'asino non conosce la coda, se non quando non l'ha
più.[fonte 4] L'assai basta e il troppo guasta.[fonte 1] L'avaro in punto di
morte rimpiange i soldi spesi per la bara.[fonte 8] L'avaro lascia eredi
ridenti.[fonte 4] L'avaro non dorme.[fonte 4] L'avaro non vive, vegeta.[fonte
4] L'avversità che fiacca i cuori deboli, ingagliardisce le anime forti.[fonte
8] L'eccesso degli obblighi può fare perdere un amico.[fonte 4] L'eccesso della
gioia divien tristezza, e l'eccesso del vino ubriachezza.[fonte 8] L'eccezione
conferma la regola.[46][fonte 1] L'eclissi di sole avviene di giorno e non di
notte.[fonte 4] L'edera taciturna si arrampica in cima alla quercia.[fonte 4]
L'elefante non cura il morso delle pulci.[fonte 8] L'elemosina non fa
impoverire.[fonte 4] L'eloquenza del cattivo è falso acume.[fonte 8] L'Epifania
tutte le feste porta via.[47][fonte 1] L'erba del vicino è sempre più
verde.[48][fonte 152] L'erba voglio non cresce nemmeno nel giardino del
re.[fonte 2] L'erba che non voglio, cresce nell'orto.[fonte 4] L'erba non
cresce sulla strada maestra.[fonte 4] L'eredità paterna ai paterni, la materna
ai materni.[fonte 4] L'errore che si confessa è mezzo rimediato.[fonte 4]
L'errore è un cocchiere che conduce sopra una falsa strada.[fonte 4] L'errore è
umano, il perdono divino.[fonte 153] L'esercizio è buon maestro.[fonte 4]
L'esperienza nel mondo conduce alla diffidenza, la diffidenza conduce al
sospetto, il sospetto all'astuzia, l'astuzia alla malvagità e la malvagità a
tutto.[fonte 4] L'esperienza senza il sapere è meglio che il sapere senza
sapienza.[fonte 70] L'estate ce la porta sant'Urbano e l'autunno san
Bartolomeo.[fonte 4] L'estate davanti e l'inverno dietro.[fonte 4] L'estate di
San Martino dura tre giorni e un pochinino.[49][fonte 2] L'estate per chi
lavora, l'inverno per chi dorme.[fonte 4] L'estate è una schiava, l'inverno un
padrone.[fonte 4] L'estate per il povero è migliore dell'inverno.[fonte 4]
L'eternità è una compera lunga.[fonte 4] L'eternità non ha capelli grigi.[fonte
4] L'eterno parlatore né ode né impara.[fonte 4] L'idolo si adora finché non è
infranto.[fonte 4] L'ignorante ha le ali di un'aquila e gli occhi di un
gufo.[fonte 4] L'inchiostro è il mio campo, su cui posso scrivere
valorosamente; la penna, il mio aratro; le parole, la mia semente.[fonte 8]
L'inchiostro è nero, e tinge le dita e la reputazione.[fonte 8] L'inferno e i
tribunali son sempre aperti.[fonte 4] L'ingegno viene con gli anni, e se ne va
con gli anni.[fonte 4] L'ingratitudine converte in ghiaccio il caldo
sangue.[fonte 8] L'ingratitudine è la mano sinistra dell'egoismo.[fonte 8]
L'ingratitudine è un'amara radice da cui crescono amari frutti.[fonte 8]
L'ingratitudine nuoce anche a chi non è reo.[fonte 8] L'ingratitudine taglia i
nervi al beneficio.[fonte 8] L'intelletto è nella testa e non negli anni.[fonte
4] L'intelletto non viene mai prima degli anni.[fonte 4] L'interesse acceca anche
i galantuomini.[fonte 8] L'inverno al fuoco e l'estate all'ombra.[fonte 4]
L'invidia è annessa alla felicità.[fonte 4] L'invidia è un gufo che non può
sopportare la luce della prosperità degli altri.[fonte 4] L'invidia è una
bestia che rode le proprie gambe, quando non ha altro da rodere.[fonte 4]
L'invidia somiglia alla gramigna, che mai non muore, e da per tutto
alligna.[fonte 4] L'ipocrisia intasca il denaro, e la verità va mendica.[fonte
4] L'ira senza forza, non vale una scorza.[fonte 4] L'ira turba la mente e
acceca la ragione.[fonte 4] L'Italia è il paese dove corre latte e miele.[fonte
4] L'Italia è un paradiso abitato da demoni.[fonte 4] L'Italia per nascervi, la
Francia per viverci e la Spagna per morirvi.[fonte 4] L'occasione fa l'uomo
ladro.[fonte 1] L'occhio del padrone ingrassa il cavallo.[fonte 1] L'oggi non
deve calunniare il passato.[fonte 4] L'olivo benedetto vuol trovar pulito e
netto.[50][fonte 2] L'ombra di un principe dev'essere la liberalità.[fonte 4]
L'ordine caccia il disordine.[fonte 8] L'ordine è pane, il disordine è
fame.[fonte 8] L'orgoglio crede che il suo uovo abbia due tuorli.[fonte 8]
L'orgoglio è stoltezza, l'umiltà è saviezza.[fonte 8] L'orgoglio fa colazione
con l'abbondanza, pranza con la povertà e cena con la vergogna.[fonte 154]
L'orologio dell'amore ritarda sempre.[fonte 8] L'ospite è come il pesce: dopo
tre giorni puzza.[fonte 2] L'ospite e il pesce dopo tre dì rincresce.[fonte 1]
L'ozio è il padre di tutti i vizi.[fonte 1] L'ozio in gioventù non è la via
della virtù.[fonte 4] L'uguaglianza e misurar tutti con la stessa spanna, è la
legge della morte.[fonte 8] L'umiliarsi è da saggio, l'avvilirsi è da
bestia.[fonte 8] L'umiliazione va dietro al superbo.[fonte 8] L'umiltà è il
miglior modo di evitare l'umiliazione.[fonte 8] L'umiltà è la corona di tutte
le virtù.[fonte 8] L'umiltà è la madre dell'onore.[fonte 8] L'umiltà è una
virtù che adorna tanto la vecchiaia, quanto la gioventù.[fonte 8] L'umiltà
ottiene spesso più dell'alterigia.[fonte 8] L'umiltà sta bene a tutti.[fonte 8]
L'umiltà sta bene con la castità.[fonte 8] L'unione fa la forza.[fonte 1]
L'uomo avaro e l'occhio sono insaziabili.[fonte 4] L'uomo deve tenere aperta la
bocca a lungo prima che c'entri un colombo arrostito.[fonte 4] L'uomo fu creato
per lavorare, come l'uccello per volare.[fonte 4] L'uomo ordisce e la fortuna
tesse.[fonte 1] L'uomo politico accende una candela a Dio e un'altra al
diavolo.[fonte 8] L'uomo per la parola e il bue per le corna.[fonte 1] L'uomo
propone e Dio dispone.[fonte 1] L'uomo propone e la donna dispone.[fonte 2]
L'uomo si conosce al bicchiere.[fonte 4] L'uomo si giudica male
dall'aspetto.[fonte 4] L'usura arricchisce, ma non dura.[fonte 8] L'usura è il
miglior apostolo del diavolo.[fonte 8] L'usura è la figlia primogenita dell'avarizia.[fonte
8] L'usura è un assassinio.[fonte 8] L'usura è vietata da Dio.[fonte 8] L'usura
veglia quando l'uomo dorme.[fonte 8] L'usuraio arricchisce col sudor dei
poveri.[fonte 8] L'usuraio ha un torchio a sangue.[fonte 8] L'usuraio ingrassa
andando a spasso.[fonte 8] La bestemmia gira gira torna addosso a chi la
tira.[fonte 4] La buona cantina fa il buon vino.[fonte 8] La buona mamma fa la
buona figlia.[fonte 4] La buona sorte ogni vile cuore fa forte.[fonte 8] La
calma è la virtù dei forti.[fonte 2] La capacità si vede nelle
difficoltà.[fonte 4] La carestia è il pane dell'usuraio.[fonte 4] La carne
migliore è quella intorno all'osso.[fonte 4] La carne senz'osso non fa
brodo.[fonte 4] La carrucola non frulla, se non è unta.[fonte 4] La cattiva
sorte porta spesso buona sorte.[fonte 8] La cicala prima canta e poi
muore.[fonte 8] La coda è la più lunga da scorticare.[fonte 1] La comodità fa
l'uomo cattivo.[fonte 8] La compassione è la figlia dell'amore.[fonte 4] La
concordia rende forti i deboli.[fonte 8] La contentezza viene dalle
budella.[fonte 1] La corda troppo tesa si spezza.[fonte 1] La cupidigia rompe
il sacco.[fonte 4] La dieta ogni mal quieta.[fonte 155] La difficoltà sta
nell'iniziare.[fonte 4] La diffidenza aguzza gli occhi. La diffidenza è la morte
dell'amore.[fonte 4] La diffidenza porta più avanti della fiducia.[fonte 4] La
donna a 15 anni scherza, a 20 brilla, a 25 ama, a 30 brama, a 35 sente, a 40
vuole e a 50 paga.[fonte 8] La donna bisogna praticarla un giorno, un mese e
un'estate per sapere che odore sa.[fonte 8] La donna buona vale una
corona.[fonte 8] La donna deve avere tre m: matrona in strada, modesta in
chiesa, massaia in casa.[fonte 8] La donna e l'orto vogliono un sol
padrone.[fonte 8] La donna ha più capricci che ricci.[fonte 8] La donna oziosa
non può essere virtuosa.[fonte 8] La donna per piccola che sia, vince il
diavolo in furberia.[fonte 8] La donna più sciocca vale due uomini.[fonte 8] La
donna troppo in vista, è di facile conquista.[fonte 8] La fame caccia il lupo
dal bosco.[fonte 1] La fame caccia il lupo dalla tana.[fonte 4] La fame spinge
il lupo nel villaggio.[fonte 4] La fame condisce tutte le vivande.[fonte 4] La
fame non vede la muffa nel pane.[fonte 4] La fame è cattiva consigliera.[fonte
1] La fame, gran maestra, anche le bestie addestra.[fonte 4] La fame muta le
fave in mandorle.[fonte 4] La farina del diavolo va tutta in crusca.[fonte 1]
La fedeltà non è mai rimeritata abbastanza, e l'infedeltà mai abbastanza.[fonte
4] La femmina è cosa mobile per natura.[fonte 4] La fine della passione è il
principio del pentimento.[fonte 129] La fortuna aiuta gli audaci.[fonte 2] La
fortuna del savio ha per figliola la modestia.[fonte 8] La fortuna è
cieca.[fonte 2] La fortuna è cieca, ma la sfiga ci vede benissimo.[fonte 108]
La fretta fa rompere la pentola.[fonte 8] La fretta è una cattiva
consigliera.[fonte 108] La furia non fu mai buona.[fonte 4] La gallina del
vicino sembra un fagiano.[fonte 152] La gatta frettolosa fece i gattini
ciechi.[fonte 1] La gatta grassa fa onore alla casa.[fonte 121] La gatta, mette
il piede davanti alla vacca.[fonte 156] La gatta non s'accosta alla pentola che
bolle.[fonte 38] La gatta vorrebbe mangiar pesci, ma non pescare.[fonte 157] La
gelosia della moglie è la via al suo divorzio.[fonte 4] La gelosia è il
peggiore di tutti i mali.[fonte 4] La gelosia è una passione che cerca
avidamente quel che tormenta.[fonte 4] La generosità è un muro che non si può
alzare più alto di quello che arrivano i materiali.La gente ricca alleva male i
suoi cani, e la gente povera i suoi figlioli. La gente savia non si cura di
quel che non può avere.[fonte 87] La gioventù fugge, e la bellezza
sfiorisce.[fonte 4] La gioventù vuol fare il suo corso.[fonte 4] La lealtà se
ne è andata dal mondo e la dirittura si è messa a dormire.[fonte 4] La lega fa
forte i deboli.[fonte 4] La liberalità è un muro che non si deve rizzare più
alto di quello che comportino i materiali.[fonte 4] La liberalità non sta nel
dare molto, ma saggiamente.[fonte 4] La libertà del povero è di lasciarlo
mendicare.[fonte 4] La libertà è da Dio; le libertà, dal diavolo.[fonte 4] La
libertà è più cara degli occhi e della vita.[fonte 4] La libertà fila con le
sue mani il filo della sua tenda.[fonte 4] La lingua batte dove il dente
duole.[fonte 1] La lingua non ha osso e sa rompere il dosso.[fonte 4] La lingua
spagnola è la più amabile; quando il diavolo tentò Eva, le parlo in
spagnolo.[fonte 8] La lode propria puzza, quella degli amici zoppica.[fonte 4]
La luna di gennaio è la luna del vino.[fonte 2] La luna è bugiarda: quando fa
la C diminuisce, e quando fa la D cresce[fonte 158] La luna non cura l'abbaiar
dei cani.[fonte 2] La luna regge il lume ai ladri.[fonte 158] La luna, se non
riscalda, illumina.[fonte 158] La Lombardia è il giardino del mondo.[fonte 8]
La madre del peggio è sempre incinta.[fonte 159] La madre degli imbecilli è
sempre incinta.[fonte 160] La madre dei fessi è sempre incinta.[fonte 160] La
magnificenza spesso copre la povertà.[fonte 4] La mala erba non muore
mai.[fonte 1] La mala nuova la porta il vento.[fonte 1] La malerba cresce
presto.[fonte 2] La malinconia e le cure fanno invecchiare anzitempo.[fonte 4]
La mercanzia rara è meglio che buona.[fonte 8] La miglior difesa è
l'attacco.[fonte 1] La minestra lunga sa di fumo.[fonte 8] La modestia è il
dattero che matura raramente sull'albero della ricchezza.[fonte 8] La modestia
è madre d'ogni creanza.[fonte 8] La moglie è la chiave di casa.[fonte 8] La
morte ci rende uguali nella sepoltura, disuguali nell'eternità.[fonte 8] La
necessità aguzza l'ingegno.[fonte 2] La necessità fa più ladri che
galantuomini.[fonte 8] La notte è fatta per gli allocchi.[fonte 8] La notte
porta consiglio.[fonte 1] La novella non è bella, se non c'è la
giuntarella.[fonte 8] La pancia del buongustaio è il cimitero dei cibi
buoni.[fonte 8] La parola del ricco è simile al sole, e quella del povero è
simile al vapore.[fonte 8] La pazienza è la virtù dei forti.[fonte 9] La
pazienza è una buon'erba, ma non nasce in tutti gli orti.[fonte 88] La pecora
che se ne va sola, il lupo la mangia.[fonte 91] La peggio ruota è quella che
stride.[fonte 8] La peggior carne da conoscere è quella dell'uomo.[fonte 4] La
penitenza corre dietro al peccato.[fonte 8] La pentola vuota è quella che
suona.[fonte 8] La pianta si conosce dal frutto.[fonte 1] La pigrizia e
l'impudicizia sono sorelle.[fonte 8] La pittura è una poesia tacita, e la
poesia una pittura loquace.[fonte 8] La più bell'ora per il mangiare è quella
in cui si ha fame.[fonte 8] La polenta è utile per quattro cose: serve da minestra,
serve da pane, sazia e scalda le mani.[fonte 8] La povertà è priva di molte
cose, l'avarizia è priva di tutto.[fonte 56] La prima acqua è quella che
bagna.[fonte 1] La prima gallina che canta ha fatto l'uovo.[fonte 108] La prima
eredità al primo figlio, l'ultima eredità all'ultimo figlio.[fonte 4] La
provvidenza quel che toglie rende.[fonte 4] La pulce che esce di dietro
l'orecchio con il diavolo si consiglia.[fonte 8] La puttana e la lattuga una
stagione dura.[fonte 8] La rana è usa ai pantani, se non ci va oggi ci andrà
domani.[fonte 8] La rana non morde, perché non ha denti.[fonte 8] La rana, o
salta o piscia, ma mai non sbrana.[fonte 8] La razza comincia dalla
bocca.[fonte 8] La roba dei pazzi è la prima ad andarsene.[fonte 8] La ruota
della fortuna gira.[fonte 4] La ruota della fortuna non è sempre una.[fonte 4]
La scorza fa bella la castagna.[fonte 4] La scimmia è sempre scimmia, anche
vestita di seta.[fonte 8] La semplicità senza accortezza è pura pazzia.[fonte
8] La sera leoni e la mattina coglioni.[fonte 2] La sorte è come ognuno se la
fa.[fonte 8] La speranza è cattivo denaro.[fonte 161] La speranza è il pane dei
poveri.[fonte 2] La speranza è il patrimonio dei poveri.[fonte 2] La speranza è
il sogno dell'uomo desto.[fonte 2] La speranza è l'ultima a morire.[fonte 2] La
speranza è la miglior consolazione nella miseria.[fonte 161] La speranza è la
miglior musica del dolore.[fonte 161] La speranza è la ricchezza dei
poveri.[fonte 2] La speranza è sempre verde.[fonte 2] La speranza è un balsamo
per i cuor piagati.[fonte 161] La speranza è un sogno nella veglia.[fonte 2] La
speranza infonde coraggio anche al codardo.[fonte 161] La speranza ingrandisce,
l'esperienza rimpicciolisce.[fonte 57] La superbia è figlia
dell'ignoranza.[fonte 1] La superbia mostra l'ignoranza.[fonte 162] La superbia
va a cavallo e torna a piedi.[fonte 1] La terra è madre di tutti gli uomini ed
anche sepoltura.[fonte 8] La troppa umiltà vien dalla superbia.[fonte 8] La
vanagloria è un fiore che mai non porta frutta.[fonte 163] La vera libertà è
non servire al vizio.[fonte 4] La verità è nel vino.[fonte 8] La verità viene
sempre a galla.[fonte 2] La veste copre gran difetti.[fonte 55] La via
dell'inferno è lastricata di buone intenzioni.[fonte 1] La vipera morta non
morde seno, ma pure fa male coll'odor del veleno.[fonte 8] La virtù sta nel
mezzo.[51][fonte 164] La vita è breve e l'arte è lunga.[52][fonte 55] La vita è
già mezzo trascorsa anziché si sappia che cosa sia.[fonte 165] La volpe si
conosce dalla coda.[fonte 4] Lamentarsi, supplicare e bere acqua è lecito a
tutti.[fonte 8] Latte e vino, tossico fino.[fonte 8] Lavora come se avessi a
campare ognora, adora come avessi a morire allora.[fonte 4] Lavoro non ingrassò
mai bue.[fonte 4] Le allegrezze non durano.[fonte 8] Le belle penne rendono
bello l'uccello.[fonte 4] Le bellezze durano fino alle porte, la bontà fino
alla morte.[fonte 4] Le braccia e le mani del povero appartengono al
ricco.[fonte 8] Le bugie hanno le gambe corte.[fonte 1] Le bugie sono lo scudo
degli uomini dappoco.[fonte 4] Le chiacchiere non fanno farina.[fonte 1] Le
colombe che rimangono in colombaia, sono sicure dal nibbio.[fonte 8] Le cose
lunghe diventano serpi.[fonte 1] Le cose lunghe prendono vizio.[fonte 1] Le
dita della mano sono disuguali.[fonte 8] Le donne hanno lunghi i capelli e
corti i cervelli.[fonte 4] Le donne hanno quattro malattie all'anno, e tre mesi
dura ogni malanno.[fonte 8] Le bestie vanno trattate da bestie.[fonte 8] Le
cattive nuove sono le prime ad arrivare.[fonte 8] Le cattive nuove volano.[fonte
1] Le chiavi ed i lucchetti non si fanno per le dita fidate.[fonte 8] Le
disgrazie non vengono mai sole.[fonte 1] Le disgrazie sono come le ciliegie:
una tira l'altra.[53] Le donne hanno lunghi i capelli e corti i cervelli.[fonte
166] Le donne hanno sette anime... e mezza.[fonte 8] Le donne ne sanno una più
del diavolo.[fonte 2] Le donne piglian bene le pulci.[fonte 8] Le lacrime sono
le armi delle donne.[fonte 4] Le leghe e le corde fradice non durano a
lungo.[fonte 4] Le malattie ci dicono quel che siamo.[fonte 88] Le montagne
stanno ferme, gli uomini s'incontrano.[fonte 167] Le ore del mattino hanno
l'oro in bocca.[fonte 1] Le parole sono femmine e i fatti sono maschi.[fonte 1]
Le piante che fruttano troppo presto, si seccano.[fonte 8] Le querce non fanno
limoni.[fonte 2] Le ragazze sono d'oro, le sposate d'argento, le vedove di rame
e le vecchie di latta.[fonte 8] Le rane han perso la coda perché non seppero
chiedere aiuto.[fonte 8] Le rose cascano, le spine restano.[fonte 168] Le teste
di legno fan sempre del chiasso.[fonte 55] Le Trentine vengono giù pollastre e
se ne vanno sù galline.[fonte 8] Le vie della provvidenza sono infinite.[fonte
1] Le vie del Signore sono infinite.[fonte 1] Leggi, rileggi e pondera.[fonte
8] Lingua cheta e fatti parlanti.[fonte 4] Lo sbadiglio non vuol mentire: o che
ha sonno o che vorrebbe dormire, o che ha qualche cosa che non può dire.[fonte
8] Lo scarafaggio corre sempre allo sterco.[fonte 8] Lo scimunito parla col
dito.[fonte 8] Lo scorpione dorme sotto ogni lastra.[fonte 8] Lo smargiasso
ciancia in guerra, il valente combatte muto.[fonte 8] Loda il gran campo e il
piccolo coltiva.[fonte 169] Loda il monte e tieniti al piano.[fonte 2] Loda il
pazzo e fallo saltare, se non è pazzo lo farai diventare.[fonte 8] Lontano
dagli occhi, lontano dal cuore.[fonte 170] Lontan dagli occhi, lontan dal
cuore.[fonte 2] Luna di grappoli a gennaio luna di racimoli a
febbraio.[54][fonte 2] Lunga lingua, corta mano.[fonte 8] Lungo come la
quaresima.[55][fonte 2] Luglio dal gran caldo, bevi bene e batti saldo.[fonte
16] Lungo digiuno caccia la fame.[fonte 4] Lupo non mangia lupo.[fonte 2] M Ma
in premio d'amore amor si rende.[fonte 33] Maggio ortolano, molta paglia e poco
grano.[fonte 16] Maggiore il santo, maggiore la sua umiltà.[fonte 8] Mai gli
uomini sanno essere abbastanza riconoscenti verso gli inventori.[fonte 4] Mal
comune mezzo gaudio.[fonte 2] Mal può rendere ragion del proprio fatto chi
lardo o pesce lascia in guardia al gatto.[fonte 65] Mal si giudica il cavallo
dalla sella.[fonte 3] Male che si vuole non duole.[fonte 9] Male ignoto si teme
doppiamente.[fonte 8] Male non fare, paura non avere.[fonte 2] Male voluto non
fu mai troppo.[fonte 57] Maledetto il ventre che del pan che mangia non si
ricorda niente.[fonte 8] Manca tanto la pazienza ai poveri, quanto la
compassione ai ricchi.[fonte 8] Mangiar molto e far buona digestione, è un
privilegio che han poche persone.[fonte 8] Mano dritta e bocca monda possono
andare per tutto il mondo.[fonte 4] Marinaio genovese, mercante fiorentino.[fonte
8] Martello d'oro non rompe le porte del cielo.[fonte 47] Marzo è pazzo.[fonte
16] Marzo pazzerello guarda il sole e prendi l'ombrello.[fonte 2] Marzo molle,
gran per le zolle.[fonte 16] Mazza e pane fanno i figli belli; pane senza mazza
fa i figli pazzi.[fonte 171] Medico vecchio e chirurgo giovane.[fonte 172]
Medico vecchio e medicina nuova.[fonte 2] Chirurgo giovane e medico
anziano.[56] Mediocre bestiame ben pasciuto è di maggior vantaggio che molto
bestiame mal mantenuto.[fonte 173] Meglio andare a letto senza cena, che
alzarsi con debiti.[fonte 4] Meglio aperto rimprovero, che odio segreto.[fonte
8] Meglio dietro agli uccelli, che dietro ai signori.[fonte 8] Meglio essere
ben educato, che nascere nobile.[fonte 4] Meglio essere invidiati che
compatiti.[fonte 174] Meglio fare la serva in casa propria, che la padrona in
casa altrui.[fonte 4] Meglio fave in libertà, che capponi in schiavitù.[fonte
8] Meglio fringuello in man che tordo in frasca.[fonte 2] Meglio fringuello in
tasca che tordo in frasca.[fonte 2] Meglio il marito senz'amore, che con
gelosia.[fonte 75] Meglio l'uovo oggi che la gallina domani.[fonte 1] Meglio
mangiar carote in pace che molte pietanze in disunione.[fonte 8] Meglio
mendicante che ignorante.[fonte 124] Meglio pane con amore, che gallina con
dolore.[fonte 4] Meglio poco che niente.[fonte 1] Meglio soli che male
accompagnati.[fonte 1] Meglio tardi che mai.[fonte 1] Meglio un asino vivo che
un dottore morto.[fonte 1] Meglio un fiorino guadagnato, che cento
ereditati.[fonte 4] Meglio un magro accordo che una grassa sentenza.[fonte 2]
Meglio un morto in casa che un pisano all'uscio.[fonte 2] Meglio una festa che
cento festicciole.[fonte 1] Meglio una volta arrossire che mille
impallidire.[fonte 8] Meglio vivere ben che vivere a lungo.[fonte 64] Meno
siamo meglio stiamo.[fonte 57] Mente lieta, vita quieta e moderata dieta.[fonte
2] Merito non conosciuto poco vale.[fonte 8] Milan può far, Milan può dir, ma
non può far dell'acqua vin.[fonte 8] Mille errori sono più facilmente pronunciati
che una verità.[fonte 4] Moglie e buoi dei paesi tuoi.[fonte 1] Donne e buoi
dei paesi tuoi.[fonte 2] Mogli che non contraddicono e galline che facciano le
uova d'oro, sono uccelli rari.[fonte 8] Moglie maglio.[fonte 1] Molte cose si
giudicano impossibili a farsi prima che siano fatte. Molte mani fanno l'opera
leggera. Molte paglie unite possono legare un elefante.[fonte 8] Molte volte la
belleza più adorabile si unisce alla stupidaggine più insopportabile. Molte
volte si perde per negligenza quello che si è guadagnato con giustizia.[fonte
4] Molti hanno buone carte in mano, ma non le sanno giocare.[fonte 4] Molti
inventano oro con la bocca ed hanno piombo alle mani e ai piedi.[fonte 4] Molti
parlano d'Orlando anche se non videro mai il suo brando.[fonte 8] Molti
sfuggono alla pena, ma non ai rimorsi della coscienza.[fonte 8] Molti si
immaginano di avere il pulcino, che non hanno ancora l'uovo.[fonte 4] Molti si
lamentano del buon tempo.[fonte 8] Molti sono i verseggiatori, pochi i
poeti.[fonte 8] Molti squartano un gatto e giurano che era un leone.[fonte 8]
Molti voti fanno l'abate.[fonte 4] Molto denaro, molti amici.[fonte 4] Molto
fumo e poco arrosto.[fonte 1] Molto può nuocere una piccola negligenza.[fonte
8] Morire di fame in una madia di pane.[fonte 4] Morta la serpe, spento il
veleno.[fonte 8] Morto un papa se ne fa un altro.[fonte 1] Mulo buon mulo, ma
cattiva bestia.[fonte 8] Muore il ricco, gli fanno il funerale; muore il
povero, nessuno gli dice: vale.[fonte 8] Muove la coda il cane non per te, ma
per il pane.[fonte 4] N Natale con i tuoi, Pasqua con chi vuoi. Né col capretto
né con l'agnello, si adopera il coltello.[fonte 8] Né di venere, né di marte
non si sposa né si parte, né si dà principio all'arte.[fonte 2] Né donna né
tela al lume di candela.[fonte 8] Ne uccide più la lingua che la spada.[fonte
2] Ne uccide più la gola che la spada.[fonte 2] Necessità fa legge e
tribunale.[fonte 2] Negli ordini pari, i pareri sono dispari.[fonte 8] Nel bere
e nel camminare si conoscono le donne.[fonte 8] Nel bosco tagliato non ci
stanno assassini.[fonte 8] Nel dubbio astieniti.[fonte 2] Nel monte di Brianza,
senza vin non si danza.[fonte 8] Nel paese degli zoppi, zoppicar non è
vergogna.[fonte 8] Nel regno dei ciechi anche un orbo è re.[fonte 175] Nel regno
dei ciechi anche un guercio è re.[fonte 175] Nel regno di Dio, poveri e ricchi
sono uguali.[fonte 8] Nell'autunno non bisogna più sognare di rose e
tulipani.[fonte 4] Nell'estate si deve pensare all'inverno, e nella gioventù
alla vecchiaia.[fonte 4] Nell'eternità si arriva sempre in tempo. Nell'inverno
il pazzo sogna rose, e nell'estate il savio le raccoglie.[fonte 4] Nella botte
piccola c'è il buon vino.[fonte 8] Nella felicità ragione, nell'infelicità
pazienza.[fonte 8] Nella gotta, il medico non vede gotta.[fonte 176] Nelle
sventure si conosce l'amico.[fonte 1] Nessuna corona è più bella di quella
dell'umiltà.[fonte 8] Nessuna fortezza è così salda che non si lasci
conquistare dall'oro.[fonte 4] Nessuna ingiustizia rimane impunita.[fonte 4]
Nessuna mela è così bella che non abbia qualche difetto.[fonte 4] Nessuna
nuova, buona nuova. Nessuno è profeta in patria. Nessuno può dare quello che
non ha.[fonte 4] Nessuno può difendersi dalla beffa.[fonte 4] Ne uccide più
Bacco che Marte.[fonte 4] Neve di Dicembre dura fin che dura la brina.[fonte 8]
Niente è più bello di una faccia allegra.[fonte 8] Niuna guardia è migliore di
quella che una donna fa a se stessa.[fonte 4] Non accettare i rimproveri o
consigli da chi educare non seppe i propri figli.[fonte 4] Non aspettar che
l'abete porti pomi.[fonte 4] Non basta esser galantuomo, bisogna anche esser
conosciuto per tale.[fonte 8] Non bisogna fare il diavolo più nero di quello
che è.[fonte 8] Non bisogna fasciarsi il capo prima di romperselo.[fonte 8] Non
bisogna mai usare due pesi e due misure.[fonte 8] Non bisogna scuotere l'orzo
dal sacco prima di avere il frumento.[fonte 8] Non c'è alcuno così povero che
non possa aiutare, né alcuno così ricco che non abbia bisogno d'aiuto.[fonte 8]
Non c'è cosa più triste sulla terra dell'uomo ingrato.Non si muove foglia che
Dio non voglia. Non c'è affanno senza danno.[fonte 4] Non c'è Carnevale senza
luna di febbraio.[fonte 2] Non c'è due senza tre.[fonte 1] Non c'è due senza
tre e il quarto vien da sé.[fonte 2] Non c'è cosa così cattiva che non sia
buona a qualche cosa.[fonte 4] Non c'è eretico che non abbia la sua
credenza.[fonte 4] Non c'è fumo senza arrosto.[fonte 1] Non c'è gallina né
gallinaccia che di gennaio l'uova non faccia.[fonte 2] Non c'è intoppo per
avere, più che chiedere e temere.[fonte 178] Non c'è male senza bene.[fonte 4]
Non c'è miglior cieco di quello che non vuole vedere.[fonte 4] Non c'è pane
senza pena.[fonte 1] Non c'è peggior sordo di chi non vuol sentire.[fonte 2]
Non c'è regola senza eccezioni.[fonte 1] Non c'è rosa senza spine.Non cade
foglia che Dio non voglia.[fonte 1] Non ci fu mai frettoloso che non fosse
pazzo.[fonte 8] Non ci rimane nessuna vigna da vendemmiare, e né meno nessuna
donna da maritare.[fonte 179] Non credere a donna, quand'anche sia morta.[fonte
4] Non destare il can che dorme.[fonte 1] Non dire quattro se non l'hai nel
sacco.[fonte 2] Non dire gatto se non ce l'hai nel sacco.[fonte 180] Non è arte
il giocare, ma lo smettere.[fonte 4] Non è bello ciò che è bello, ma è bello
ciò che piace.[fonte 181] Non è bene esser poeta nel villaggio.[fonte 8] Non è
bene riporre denaro in una cassa di cui non si ha la chiave.[fonte 4] Non è col
dire "miel, miel," che la dolcezza viene in bocca.[fonte 117] Non è
contento quel che si lamenta.[fonte 8] Non è in nessun luogo chi è in ogni
luogo.[fonte 4] Non è mai gran gagliardia, senza un ramo di pazzia.[fonte 8]
Non è povero, se non chi si crede tale.[fonte 8] Non è sempre savio chi non sa
esser qualche volta pazzo.[fonte 8] Non è sì tristo cane, che non meni la
coda.[fonte 182] Non è tutto oro quel che luccica.[fonte 183] Non è tutto oro
quel che riluce.[fonte 183] Non esiste amore senza gelosia.[fonte 8] Non fa la
stessa viva sensazione il solletico a tutte le persone.[fonte 8] Non facendo
niente, più pena si sente.[fonte 4] Non far mai bene, non avrai mai male.[fonte
8] Non fare agli altri quello che non vorresti fosse fatto a te.[58][fonte 2]
Non fare il male ch'è peccato, non fare il bene ch'è sprecato.[fonte 1] Non
fare il passo più lungo della gamba.[fonte 2] Non gira il corvo che non sia
vicina la carogna.[fonte 8] Non lodare il bel giorno prima di sera.[fonte 4]
Non mettere il carro davanti ai buoi.[fonte 184] Non mettere il rasoio in mano
a un pazzo.[fonte 8] Non mettere un rasoio in mano a un pazzo.[fonte 185] Non
mi morse mai scorpione, ch'io non mi medicassi col suo olio.[fonte 8] Non
nominar la corda in casa dell'impiccato.[fonte 1] Non ogni abisso ha un
parapetto.[fonte 4] Non ogni lettera va alla posta, non ogni domanda vuole
risposta.[fonte 8] Non pensa il cuore quel che dice la bocca.[fonte 4] Non
perde il cervello se non chi l'ha.[fonte 8] Non rimandare a domani quello che
puoi fare oggi.[fonte 1] Non sempre va d'accordo la campana dell'orologio con
la meridiana.[fonte 8] Non serve dire «Di tal acqua non berrò».[fonte 4] Non si
campa d'aria.[fonte 4] Non si comincia bene se non dal cielo.[fonte 4] Non si
dà fumo senza fuoco.[fonte 4] Non si entra in Paradiso a dispetto dei
Santi.[fonte 1] Non si fa niente per niente.[fonte 1] Non si fan nozze coi
fichi secchi.[fonte 186] Non si finisce mai di imparare.[fonte 4] Non si
insegna a nuotare ai pesci.[fonte 4] Non si legge mai libro senza imparare
qualcosa.[fonte 4] Non si possono cavar le castagne dal fuoco colla zampa del
gatto.[fonte 187] Non si può avere la botte piena e la moglie ubriaca.[fonte 1]
Non si può bere e fischiare.[fonte 77] Non si sa mai per chi si lavora.[fonte
4] Non si sta mai tanto bene che non si possa star meglio, né tanto male che
non si possa star meglio.[fonte 8] Non sono cacciatori tutti quelli che portano
il fucile.[fonte 4] Non sono uguali tutti i giorni.[fonte 4] Non ti far povero
a chi non ha da farti ricco.[fonte 8] Non ti fidar d'un tratto, di grazia o di
bontà.[fonte 8] Non ti vantar farfalla, tuo padre era un bruco.[fonte 8] Non
tutte le ciambelle riescono col buco.[fonte 1] Non tutte le lacrime vengono dal
cuor.[fonte 4] Non tutti i matti rompono i piatti.[fonte 8] Non tutti i pazzi
stanno al manicomio.[fonte 8] Non tutti possiamo abitare in piazza.[fonte 8]
Non tutti sono ammalati quelli che sono in letto.[fonte 8] Non tutti sono
infelici come credono.[fonte 8] Non tutti sono infermi quelli che gridano
ahi![fonte 8] Non tutti vedono la serpe che sta nascosta sotto l'erba.[fonte 4]
Non tutto il male vien per nuocere.[fonte 2] Non v'è mai tanta pace in
convento, come quando i frati portano tonache uguali.[fonte 8] Non vi è donna
senza amore.[fonte 8] Non vi è inganno che non si vinca con l'inganno.[fonte 4]
Non vi è lino senza resca, né donna senza pecca.[fonte 4] Non vi è nulla che
ricercando non si possa penetrare.[fonte 4] Non vi è peggior burla che la
vera.[fonte 4] Non vi fu mai gatta che non corresse ai topi.[fonte 8] Non
vendere la pelle dell'orso prima di averlo ucciso.[fonte 1] Non vo' dormire né
fare la guardia.[fonte 4] Notte, amore e vino fanno spesso l'uomo
meschino.[fonte 8] Novembre vinaio.[fonte 16] Nulla è così buono che a lungo
andare non venga a noia.[fonte 8] Nuovo padrone, nuova legge.[fonte 58] Nutri
il corvo e ti caverà gli occhi.[fonte 8] Nutri la serpe in seno, ti renderà
veleno.[fonte 8] O O taci, o di' cosa migliore del silenzio.[59][fonte 8]
Occhio che piange cuore che duole.[fonte 2] Occhio che piange cuore che
sente.[fonte 2] Occhio non vede, cuore non duole.[fonte 2] Occhio per occhio,
dente per dente.[60][fonte 2] Olio di lucerna ogni mal governa.[fonte 2] Oggi a
me domani a te.[fonte 2] Oggi allegria, domani malinconia.[fonte 8] Oggi
creditore, domani debitore.[fonte 8] Oggi fresco e forte, domani nella
morte.[fonte 8] Oggi in figura, domani in sepoltura.[fonte 8] Oggi in pace,
domani in guerra.[fonte 8] Oggi mercante, domani mendicante.[fonte 8] Oggi
pioggia e doman vento, tutto cambia in un momento.[fonte 8] Ogni Abele ha il
suo Caino.[fonte 4] Ogni animale per non morir s'aiuta.[fonte 188] Ogni bel
gioco dura poco.[fonte 1] Ogni bella scarpa diventa ciabatta, ogni bella donna
diventa nonna.[fonte 8] Ogni bene infine svanisce, ma la fama non
perisce.[fonte 4] Ogni cosa ch'è rara, suol essere più cara.[fonte 8] Ogni
disuguaglianza, l'amore uguaglia.[fonte 4] Ogni erba si conosce dal seme.[fonte
4] Ogni fatica merita ricompensa.[fonte 4] Ogni gatta ha il suo febbraio.[fonte
8] Ogni giorno non è festa.[fonte 4] Ogni giorno non si fanno nozze.[fonte 4]
Ogni grillo si crede cavallo.[fonte 8] Ogni lasciata è persa.[fonte 1] Ogni
legno ha il suo tarlo.[fonte 1] Ogni lucciola non è un fuoco.[fonte 8] Ogni
lumaca vede le corna delle altre.[fonte 189] Ogni matto fa il suo atto.[fonte
8] Ogni medaglia ha il suo rovescio.[fonte 1] Ogni pazzo vuol dar
consiglio.[fonte 8] Ogni pelo ha la sua ombra.[fonte 4] Ogni popolo ha il
governo che si merita.[fonte 190] Ogni promessa è debito.[fonte 1] Ogni rana si
crede gran dama.[fonte 8] Ogni rana si crede una Diana.[fonte 8] Ogni scimmia
trova belli i suoi scimmiotti.[fonte 8] Ogni serpe ha il suo veleno.[fonte 8]
Ogni simile ama il suo simile.[fonte 1] Ogni uccello fa il suo verso.[fonte 8]
Ogni uccello canta il suo verso.[fonte 191] Ognun patisce del suo
mestiere.[fonte 192] Ognuno trascura per sé i godimenti dell'arte sua, quasi
venutigli a noia perché ci ha guardato dentro: il cuoco non è mai ghiotto, il
calzolaio va colle scarpe rotte. Ognun per sé e Dio per tutti.[fonte 1] Ognun
vede le proprie oche come cigni.[fonte 8] Ognuno all'arte sua e il lupo alle pecore.[fonte
2] Ognuno ama sentirsi lodare.[fonte 4] Ognuno che ha un gran coltello, non è
un boia.[fonte 4] Ognuno fa degli errori.[fonte 4] Ognuno faccia il suo
mestiere.[fonte 2] Ognuno ha i suoi gusti.[fonte 193] Ognuno ha il suo
affanno.[fonte 8] Ognuno ha la sua croce.[fonte 1] Ognuno tira l'acqua al suo
mulino.[fonte 2] Orto, uomo morto.[fonte 169] Orzo e paglia fanno il caval da
battaglia.[fonte 8] Ospite raro ospite caro.[fonte 1] Ottobre mostaio.[fonte
16] P Paese che vai usanza che trovi.[fonte 1] Paga il giusto per il
peccatore.[fonte 1] Pancia affamata, vita disperata.[fonte 4] Pancia piena non
crede a digiuno.[fonte 1] Pancia vuota non sente ragioni.[fonte 1] Parla
all'amico come se ti avesse a diventar nemico.[fonte 8] Pane finché dura, vino
con misura.[fonte 194] Parenti, amici, pioggia, dopo tre giorni vengono a
noia.[fonte 8] Parenti serpenti.[fonte 1] Parenti serpenti, cugini assassini,
fratelli coltelli.[fonte 2] Parere e non essere è come filare e non
tessere.[fonte 2] Parlare francese come una vacca spagnola.[fonte 4] Passata la
festa gabbato lo santo.[fonte 1] Passato il fiume scordato il santo.[fonte 4]
Patti chiari, amici cari.[fonte 2] Patti chiari amicizia lunga.[fonte 2] Pazzi
e buffoni hanno pari libertà.[fonte 8] Pazzo è colui che bada ai fatti
altrui.[fonte 8] Pazzo è quel prete che biasima le sue reliquie.[fonte 195]
Pazzo per natura, savio per scrittura.[fonte 8] Peccati vecchi, penitenza
nuova.[fonte 8] Peccato celato è mezzo perdonato.[61][fonte 196] Peccato
confessato è mezzo perdonato.[fonte 8] Per amore anche una donna onesta, può
perdere la testa.[fonte 8] Per chi vuol esser libero, non c'è catena che
tenga.[fonte 8] Per essere amabili, bisogna amare.[fonte 9] Per fare
l'elemosina non manca mai la borsa.[fonte 4] Per il galantuomo non ci sono
leggi.[fonte 8] Per il saggio le lacrime delle donne sono come gocce
salate.[fonte 4] Per imparare qualche cosa, non è mai troppo tardi.[fonte 4]
Per l'abbondanza del cuore la bocca parla.[fonte 4] Per l'oro, l'abate vende il
convento.[fonte 4] Per la santa Candelora[62] dell'inverno siamo fora, ma se
piove o tira vento, dell'inverno siamo dentro.[fonte 2] Per la santa Candelora
se tempesta o se gragnola dell'inverno siamo fora; ma se è sole o solicello
siamo solo a mezzo inverno.[fonte 2] Per natura tutti gli uomini sono simili;
per l'educazione diventano interamente diversi.[fonte 4] Per ogni civetta che
si sente cantare sul tetto, non bisogna metter lutto.[fonte 8] Per quanto
alletti la bellezza di un fiore, nessuno lo coglie se ha cattivo odore.[fonte
4] Per san Lorenzo la noce è fatta.[fonte 2] Per San Lorenzo la noce si spacca
nel mezzo.[fonte 197] Per san Lorenzo piove dal cielo carbone ardente.[fonte 2]
Per Santa Caterina [25 novembre], le bestie fuori dalla cascina.[fonte 198] Per
trovare ingiustizie non occorrono lanterne.[fonte 4] Per un chiodo si perde un
ferro, e per un ferro un cavallo.[fonte 8] Per un punto Martin perse la
cappa.[63][fonte 2] Per una scopa formano un mercato tre donne e assordan tutto
il vicinato.[fonte 8] Perde le lacrime chi piange davanti al giudice.[fonte 4]
Perdona a tutti, ma non a te.[fonte 199] Perdonare è da uomini, scordare è da
bestie.[fonte 199] Pesce che va all'amo, cerca d'esser gramo.[fonte 8] Pianta a
cui spesso si muta luogo, non prende vigore.[fonte 4] Piccola fiamma non fa
gran luce.[fonte 8] Piccola pietra rovesciar può il carro.[fonte 8] Piccola
scintilla può bruciar la villa.[fonte 8] Piccole ruote portano gran pesi.[fonte
8] Piccolo ago scioglie stretto nodo.[fonte 8] Piglia il bene quando viene, ed
il male quando conviene.[fonte 8] Piove sempre sul bagnato.[fonte 2] Pisa, pesa
per chi posa.[fonte 8] Più alta la condizione, più si deve essere umili.[fonte
8] Più briccone, più fortunato.[fonte 4] Più il fiume è profondo, più scorre il
silenzio.[fonte 4] Più si chiacchiera, meno si ama.[fonte 8] Piuttosto un asino
che porti, che un cavallo che butti in terra.[fonte 87] Poca brigata vita
beata.[fonte 1] Poeta si nasce, oratori si diventa.[fonte 200] Poeti e Santi
campano tutti quanti.[fonte 201] Poeti, pittori e pellegrini a fare e a dire
sono indovini.[fonte 8] Polenta e latte bollito, in quattro salti è
digerito.[fonte 8] Portare frasconi a Vallombrosa.[fonte 4] Prendi la bruna per
amante e la bionda per moglie.[fonte 8] Preghiera di gatto e brontolio di pulce
non arrivano in cielo.[fonte 131] Preghiera umile entra in cielo.[fonte 8]
Presto e bene, raro avviene.[fonte 8] Prete spretato e cavolo riscaldato, non
fu mai buono.[64] Prevedere per provvedere e prevenire.[fonte 202] Prima della
morte non chiamare nessuno felice.[fonte 4] Prima di ammogliarsi bisogna fare
il nido.[fonte 4] Prima di andare alla pesca esamina ben bene la tua
rete.[fonte 8] Prima di domandare, pensa alla risposta.[fonte 203] Prima
lusingare e poi graffiare, è arte dei gatti.[fonte 8] Prodigo e bevitor di
vino, non fa né forno né mulino.[fonte 8] Pugliesi, cento per forca e un per
paese.[fonte 8] Puoi ben drizzare il tenero virgulto, non l'albero già fatto
adulto.[fonte 4] Putto in vino e donna in latino non fecero mai buon
fine.[fonte 4] Q Qual proposta tal risposta.[fonte 1] Qualche intervallo il
pazzo ha di saviezza, qualche intervallo il savio ha di stoltezza.[fonte 8]
Qualche volta anche Omero sonnecchia.[fonte 204] Quale uccello, tale il
nido.[fonte 205] Quand'anche si trapiantassero in paradiso, i cardi non
porterebbero mai rose.[fonte 8] Quando arriva la gloria svanisce la
memoria.[fonte 2] Quando c'è l'esercito, si trova anche il generale.[fonte 4]
Quando c'è la salute c'è tutto.[fonte 57] Quando canta la rana, la pioggia non
è lontana.[fonte 8] Quando ci sono molti galli a cantare non si fa mai
giorno.[fonte 16] Quando è alta la passione, è bassa la ragione.[fonte 206]
Quando è finito il raccolto dei datteri, ciascuno trova da ridire alla
palma.[fonte 8] Quando fischia l'orecchio dritto, il cuore è afflitto;
quando il manco, il cuore è franco.[fonte 8] Quando gli eretici si
accapigliano, la chiesa ha pace.[fonte 4] Quando il colombo ha il gozzo pieno,
le vecce gli sembrano amare.[fonte 8] Quando il culo è avvezzo al peto non si
può tenerlo cheto.[fonte 2] Quando il fanciullo è satollo anche il miele non ha
più gusto.[fonte 4] Quando il fanciullo ha sette anni, la ragione spunta in
lui.[fonte 207] Quando il gatto lecca il pelo viene acqua giù dal cielo.[fonte
38] Quando il gatto non c'è i topi ballano.[fonte 1] Quando il gatto non può
arrivare al lardo dice che è rancido.[fonte 8] Quando il gatto si lecca e si
sfrega le orecchie con la zampina, pioverà prima che sia mattina.[fonte 8]
Quando il gozzo è pieno, le ciliegie sono acerbe.[fonte 8] Quando il grano
ricasca, il contadino si rizza.[fonte 57] Quando il grano va a male, bisogna
ringraziare Dio per la paglia.[fonte 8] Quando il lardo è divorato, poco val
cacciare il gatto.[fonte 8] Quando il mandorlo non frutta, la semente ci va
tutta.[fonte 8] Quando il padrone zoppica, il servo non va diritto.[fonte 8]
Quando il sole splende, non ti curar della luna.[fonte 8] Quando il tempo è
chiaro in autunno, vento nell'inverno.[fonte 4] Quando in autunno sono grassi i
tassi e le lepri, l'inverno è rigoroso.[fonte 4] Quando l'amore è a pezzi non
c'è alcuna colla che lo riappiccichi.[fonte 8] Quando l'angelo diventa diavolo,
non c'è peggior diavolo.[fonte 4] Quando l'avaro muore, il danaro
respira.[fonte 4] Quando l'Italia suona la chitarra, la Spagna le nacchere, la
Francia il liuto, l'Irlanda l'arpa, la Germania la tromba, l'Inghilterra il
violino, l'Olanda il tamburo, nulla è uguale ad esse.[fonte 8] Quando la barba
fa bianchino, lascia la donna e tienti al vino.[fonte 208] Quando la cicala
canta in settembre, non comprare gran da vendere.[fonte 8] Quando la fame entra
dalla porta, l'amore esce dalla finestra.[fonte 8] Quando la grazia di Dio è
nel cuore, gli occhi nuotano nell'allegria.[fonte 4] Quando la guerra comincia
s'apre l'inferno.[fonte 4] Quando la neve si scioglie si scopre la
mondezza.[fonte 1] Quando la pera è matura casca da sé.[fonte 1] Quando la pera
è matura bisogna che caschi.[fonte 16] Quando la radice è tagliata, le foglie
se ne vanno.[fonte 8] Quando la ragione dorme, il cuore scappuccia.[fonte 8]
Quando la luna è bianca il tempo è bello; se è rossa, vuole dire vento; se
pallida, pioggia.[fonte 4] Quando la rana canta il tempo cambia.[fonte 8]
Quando non dice niente, non è dal savio il pazzo differente.[fonte 8] Quando
non sai, frequenta in domandare.[fonte 209] Quando piove col sole le vecchie
fanno l'amore.[fonte 1] Quando piove col sole il diavolo fa l'amore.[fonte 1]
Quando piove col sole le streghe fanno l'amore.[fonte 2] Quando piove col sole
si marita la volpe.[65][fonte 2] Quando piove d'agosto, piove miele e
mosto.[fonte 8] Quando si è in ballo bisogna ballare.[fonte 1] Quando si è
patito si è inclini a compatire.[fonte 4] Quando si mangia non si parla.[fonte
57] Quando sono fidanzate hanno sette mani e una lingua, quando sono sposate
hanno sette lingue e una mano.[fonte 8] Quando un amico chiede, non v'è
domani.[fonte 210] Quando un povero dà al ricco, Dio ride in cielo.[fonte 8]
Quando una cosa è accaduta, poco vale lamentarsi.[fonte 8] Quando viene la forza,
il diritto è morto.[fonte 4] Quanto più è alto il monte, tanto più profonda la
valle.[fonte 4] Quanto più la rana si gonfia, più presto crepa.[fonte 8] Quanto
più se n'ha, tanto più se ne vorrebbe.[fonte 4] Quattro lumi non
s'accendono.[fonte 2] Quattro nuove invenzioni vanta il mondo: scorticare senza
coltello, arrostire senza fuoco, lavare senza sapone, e invece degli occhiali
vedere attraverso le dita.[fonte 4] Quel ch'è innato per natura, si porta alla
sepoltura.[fonte 8] Quel ch'è raro, è stimato.[fonte 8] Quel che con l'acqua
mischia e guasta il vino, merita di bere il mare a capo chino.[fonte 8] Quel
che è disposto in cielo, conviene che sia.[fonte 4] Quel, che è fatto, è fatto,
e non si può fare, che fatto non sia.[fonte 211] Quel che è fatto è reso.[fonte
2] Quel che non può l'ìngegno, può spesso la fortuna.[fonte 4] Quel che non
puoi pagare col denaro, pagalo almeno col ringraziamento.[fonte 8] Quel che è
gioco per il forte per il debole è morte.[fonte 8] Quel che si dà al ricco, si
ruba al povero.[fonte 8] Quel che si fa a fin di bene, non dispiace mai a
Dio.[fonte 4] Quel che si fa all'oscuro, appare al sole.[fonte 4] Quel che
supera il mio intelletto, lo lascio stare.[fonte 4] Quella bellezza l'uomo
saggio apprezza che dura sempre, fino alla vecchiaia.[fonte 4] Quelli che hanno
meno ingegno, ne hanno da vendere più degli altri.[fonte 4] Quello che abbaia è
il cane sdentato.[fonte 4] Quello che deve durare per l'eternità non si deve
scrivere con l'acqua.[fonte 4] Quello che è accaduto ieri, può accadere
oggi.[fonte 4] Quello che è passato, è scordato.[fonte 4] Quello che ha da
essere, sarà.[fonte 4] Quello che non avviene oggi, può avvenire domani.[fonte
4] Quello che non è stato può essere.[fonte 4] Quello che non può l'intelletto,
può spesso il caso.[fonte 4] Quello che puoi fare oggi, non rimandarlo a
domani.[fonte 4] Quello che si dice all'eco nel bosco, il bosco lo
ripete.[fonte 4] Quello che si impara in gioventù, non si dimentica mai
più.[fonte 4] Quello che si usa non si scusa.[fonte 212] Quello è mio zio, che
vuole il bene mio.[fonte 4] Quello è un fanciullo accorto che conosce suo
padre.[fonte 4] Questo devi sapere che la gelosia di un Arabo è la stessa
gelosia.[fonte 4] Quieta non muovere.[fonte 16] R Raglio d'asino non giunse mai
al cielo.[fonte 2] Rana di palude sempre si salva.[fonte 8] Rane,
malsane.[fonte 8] Render nuovi benefici all'ingratitudine è la virtù di Dio e
dei veri uomini grandi.[fonte 8] Ricchezza mal disposta a povertà
s'accosta.[fonte 8] Ricchezze nell'India, sapere in Europa, e pompa fra gli
ottomani.[fonte 8] Ricchi e poveri non portano che un lenzuolo all'altro
mondo.[fonte 8] Ricco e grande fortuna potrà farti, ma mai il comune senso
potrà darti.[fonte 4] Ricorda che il nemico può diventarti amico.[fonte 8] Ride
ben chi ride ultimo.[fonte 2] Ride ben chi ride l'ultimo.[fonte 2] Roba calda
il corpo non salda.[fonte 213] Roba d'altri, tutti scaltri.[fonte 4] Roma, a
chi nulla in cent'anni, a chi molto in tre dì.[fonte 8] Roma non fu fatta in un
giorno.[fonte 2] Roma santa, Aquila bella, Napoli galante.[fonte 214] Rosso di
mattina, pioggia vicina.[fonte 215] Rosso di sera bel tempo si spera; rosso di
mattina acqua vicina.[fonte 2] Rosso di sera, buon tempo si spera; rosso di
mattina mal tempo si avvicina.[fonte 1] Rosso e giallaccio pare bello ad ogni
faccia, verde e turchino si deve essere più che bellino.[fonte 216] Rovo, in
buona terra covo.[fonte 169] S Salta chi può.[fonte 1] San Benedetto[66] la
rondine sotto il tetto.[fonte 2] San Lorenzo dalla gran calura.[fonte 2] San
Pietro abbracciato, Cristo negato.[fonte 4] San Silvestro [31 dicembre] l'oliva
nel canestro.[fonte 2] Sangue giovane sempre spavaldo.[fonte 8] Sasso che
rotola non fa muschio.[fonte 47] Pietra che rotola non fa muschio.[fonte 2]
Sbagliando s'impara.[fonte 1] Scalda più l'amore che mille fuochi.[fonte 8]
Scherza coi fanti e lascia stare i Santi.[fonte 1] Scherzando intorno al lume
che t'invita, farfalla perderai l'ali e la vita.[fonte 65] Scherzo di mano,
scherzo di villano.[fonte 1] Gioco di mano, gioco di villano.[fonte 1] Schiena
di mulo, corso di barca, buon per chi n'accatta.[fonte 8] Scusa non richiesta,
accusa manifesta.[67][fonte 217] Se ari male, peggio mieterai.[fonte 47] Se
fossero buoni i nipoti non si leverebbero dalla vigna.[fonte 218] Se gioventù
sapesse, se vecchiaia potesse.[fonte 167] Se i gatti sapessero volare, le
beccacce sarebbero rare.[fonte 131] Se il coltivatore non è più forte della su'
terra questa finisce per divorarlo.[fonte 47] Se il ladro lasciasse il suo
rubare, non ci sarebbero più forche.[fonte 4] Se il giovane sapesse di quanto
ha bisogno la vecchiaia, chiuderebbe spesso la borsa.[fonte 4] Se il padre di
famiglia è miope, i servi sono ciechi.[fonte 8] Se il piede destro è zoppo, Dio
rafforza il sinistro.[fonte 8] Se il poeta s'erige a oratore predicherà agli
orecchi e non al cuore.[fonte 8] Se il primo bottone hai fatto essere secondo,
tutti sbagliati saranno da cima a fondo.[fonte 4] Se il re sputa sopra un abete
si chiama subito abete reale.[fonte 4] Se il ricco conoscesse la fame del
povero, gli darebbe del suo pane.[fonte 8] Se il ringraziare costasse denaro,
molti se lo terrebbero in tasca.[fonte 8] Se il tuo gatto è ladro non
scacciarlo di casa.[fonte 8] Se il virtuoso è povero, il lodarlo non basta; il
dovere primo è d'aiutarlo.[fonte 8] Se la pazzia fosse dolore, in ogni casa si
sentirebbe stridere.[fonte 8] Se le lattughe lasci in guardia alle oche, al
ritorno ne troverai ben poche.[fonte 219] Se ne vanno gli amori e restano i
dolori.[fonte 4] Se nessuno sa quel che sai, a nulla serve il tuo sapere.[fonte
8] Se non è zuppa è pan bagnato.[fonte 1] Se non hai mai rubato, la parola
ladro non è per te un'ingiuria.[fonte 4] Se occhio non mira, cuor non
sospira.[fonte 8] Se ognun spazzasse da casa sua, tutta la città sarebbe
netta.[fonte 220] Se piovesse oro, la gente si stancherebbe a
raccoglierlo.[fonte 8] Se son rose fioriranno.[fonte 1] Se ti vuoi nutrire
bene, fai ballare i trentadue.[fonte 8] Se un fratello compie un omicidio, gli
altri non sono responsabili.[fonte 4] Se vuoi che t'ami, fa' che ti
brami.[fonte 8] Se vuoi portare l'uomo a incretinire, fallo ingelosire.[fonte
4] Segui il filo e troverai il gomitolo.[fonte 4] Senza denari non canta un
cieco.[fonte 1] Senza denari non si canta messa.[fonte 1] Senza umiltà tutte le
virtù sono vizi.[fonte 8] Sempre ti graffierà chi nacque gatto.[fonte 8] Senza
umanità non vi è né virtù, né vero coraggio, né gloria durevole.[fonte 8] Seren
d'inverno e nuvolo d'estate, non ti fidare.[fonte 4] Sette in un colpo! disse
quel sarto che aveva ammazzato sette mosche.[fonte 8] [wellerismo] Settembre,
l'uva è fatta e il fico pende.[fonte 16] Si bacia il fanciullo a causa della
madre, e la madre a causa del fanciullo.[fonte 4] Si deve alzare di buon'ora
chi vuol contentare i suoi vicini.[fonte 8] Si dice il peccato, ma non il
peccatore.[fonte 2] Si mantiene un esercito per mille giorni, e non se ne fa
uso che per un momento.[fonte 4] Si parla del diavolo e spuntano le
corna.[fonte 130] Si può conoscere la tua opinione dal tuo sbadigliare.[fonte
8] Si può vivere senza fratelli ma non senza amici.[68] Si stava meglio quando
si stava peggio.[69][fonte 2] Sia l'astrologo che l'indovina ti portano alla
rovina.[fonte 4] Sicuro come il pane.[fonte 4] Sin che si vive, s'impara
sempre.[fonte 4] Sol gente di mal'affare, bestie e botte, van fuori di
notte.[fonte 221] Son padrone del mondo oggi le donne e cedon toghe e spade a
cuffie e gonne.[fonte 8] Sono meglio cento beffe che un danno.[fonte 4] Sono
sempre gli stracci che vanno all'aria.[fonte 1] Sopra l'albero caduto ognuno
corre a fare legna.[fonte 4] Sopra ogni vino, il greco è divino.[fonte 8] Sotto
la neve pane, sotto l'acqua fame.[fonte 1] Spesso a chiaro mattino, v'è torbida
sera.[fonte 222] Spesso chi commette un'ingiustizia, ne subisce una peggiore.[fonte
4] Spesso vince più l'umiltà che il ferro.[fonte 8] Sposa bagnata sposa
fortunata.[fonte 223] Stretta la foglia, larga la via dite la vostra che ho
detto la mia.[fonte 2] Larga la foglia, stretta la via dite la vostra che ho
detto la mia.[fonte 2] Stringe più la camicia che la gonnella.[fonte 4] Studia
non per sapere di più, ma per sapere meglio degli altri.[fonte 224] Studio in
gioventù, onore alla vecchiaia.[fonte 4] Sulla pelle della serpe nessuno guarda
alle macchie.[fonte 8] Superbia povera spiace anche al diavolo; umiltà ricca
piace anche a Dio.[fonte 8] T T'annoia il tuo vicino? Prestagli uno
zecchino.[fonte 4] Tagliare i capelli con la pentola.[fonte 225] Tagliarli
male. Tal lascia l'arrosto che poi brama il fumo.[fonte 4] Tale padre, tale
figlio.[70][fonte 2] Tanti galli a cantar non fa mai giorno.[fonte 1] Tanti
idoli, tanti templi.[fonte 4] Tanti pochi fanno un assai.[fonte 226] Tanto fumo
e poco arrosto.[fonte 2] Tanto l'amore quanto il fuoco devono essere
attizzati.[fonte 8] Tanto l'amore quanto la minestra di fagioli vogliono uno
sfogo.[fonte 8] Tanto va la gatta al lardo che ci lascia lo zampino.[fonte 1]
Tempo chiaro e dolce a capodanno, assicura bel tempo tutto l'anno.[fonte 8]
Tenga bene a mente un bugiardo quando mente.[fonte 4] Tentar non nuoce.[fonte
1] Terra assai, terra poca.[fonte 169] Terra bianca, tosto stanca.[fonte 227]
Terra coltivata raccolta sperata.[fonte 2] Terra nera buon grano mena.[fonte 2]
Testa di lucertola, collo di gru, gambe di ragno, pancia di vacca, groppa di
baldracca.[fonte 8] Testa di pazzo non incanutisce mai.[fonte 8] Tinca di
maggio e luccio di settembre.[fonte 8] Tinca in camicia, luccio in
pelliccia.[fonte 8] Tira più un pelo di fica che cento paia di buoi.[fonte 2]
Tira più un capello di donna che cento paia di buoi.[fonte 8] Tolta la causa,
cessato l'effetto.[fonte 8] Tondi l'agnello e lascia il porcello.[fonte 8]
Torinesi e Monferrini, pane, vino e tamburini.[fonte 8] Tra cani non si
mordono.[fonte 1] Tra i due litiganti il terzo gode.[fonte 1] Tra il dire e il
fare c'è di mezzo il mare.[fonte 1] Tra l'incudine e il martello, mano non
metta chi ha cervello.[fonte 4] Tra moglie e marito non mettere il dito.[fonte
1] Tradimento piace assai, traditor non piace mai.[fonte 148] Trattar male il
povero è il disonor del ricco.[fonte 8] Tre cose cacciano l'uomo di casa: fumo,
goccia e femmina arrabbiata.[fonte 4] Tre cose fanno l'uomo ammalato: amore,
vino e bagno.[fonte 8] Tre cose simili: prete, avvocato e morte. Il prete
toglie dal vivo e dal morto; l'avvocato vuol del diritto e del torto; e la
morte vuole il debole e il forte.[fonte 142] Tre cose sono rare: un buon
melone, un buon amico e una buona moglie.[fonte 8] Tre sono le meraviglie,
Napoli, Roma e la faccia tua.[fonte 228] Trenta monaci e un abate non farebbero
bere un asino per forza.[fonte 4] Triste e guai, chi crede troppo e chi non
crede mai.[fonte 8] Triste quel cane che si lascia prendere la coda in
mano.[fonte 8] Triste quell'estate, che ha saggina e rape.[fonte 8] Tromba di
culo, sanità di corpo.[fonte 213] Troppa manna, nausea.[fonte 8] Troppa
modestia è orgoglio mascherato.[fonte 8] Troppe soddisfazioni tolgono ogni
voglia.[fonte 8] Troppi cuochi guastano la cucina.[fonte 1] Troppo povero e
troppo ricco fa ugual disgrazia.[fonte 8] Tu scherzi col tuo gatto e
l'accarezzi, ma so ben io qual fine avran quei vezzi.[fonte 8] Turchi e
Tartari, flagelli dei popoli.[fonte 229] Tutta la strada non fallisce il saggio
che, accortosi a metà, corregge il viaggio.[fonte 4] Tutte le cose sono difficili
prima di diventar facili.[fonte 70] Tutte le strade portano a Roma.[fonte 1]
Tutte le volpi si ritrovano in pellicceria.[fonte 2] Tutte le volpi si rivedono
in pellicceria.[fonte 2] Tutte le volte che si ride si toglie un chiodo dalla
cassa.[fonte 230] Tutti del pazzo tronco abbiamo un ramo.[fonte 8] Tutti i
fiumi vanno al mare.[fonte 1] Tutti i giorni sono buoni per andare a caccia. ma
non per prendere uccelli.[fonte 4] Tutti i guai son guai, ma il guaio senza
pane è il più grosso.[fonte 1] Tutti i gusti son gusti.[fonte 1] Tutti i
mestieri danno il pane.[fonte 231] Tutti i nodi vengono al pettine.[fonte 1]
Tutti i peccati mortali sono femmine.[fonte 8] Tutti i salmi finiscono in
gloria.[fonte 1] Tutti siamo figli di Adamo ed Eva.[fonte 190] Tutto ciò che dura
a lungo annoia.[fonte 8] Tutto è bene quel che finisce bene.[71][fonte 1] Tutto
il cervello non è in una testa.[fonte 4] Tutto il mondo è paese.[72][fonte 1]
Tutto quello che è bianco non è farina.[fonte 4] Tutto s'accomoda fuorché
l'osso del collo.[fonte 31] U Uccellin che mette coda vuol mangiare a tutte
l'ore.[fonte 2] Uccello raro ha nido raro.[fonte 8] Ucci ucci, sento odor di
cristianucci.[fonte 2] Umiltà e cortesia adornano più di una veste tessuta
d'oro.[fonte 8] Un bel tacer non fu mai scritto.[73][fonte 2] Un'anima
magnanima consulta le altre; un'anima volgare disprezza i consigli.[fonte 8]
Un'oncia di allegria vale più di una libbra di tristezza.[fonte 232] Un'ora di
contento sconta cent'anni di tormento.[fonte 233] Un abete non fa foresta.[fonte
4] Un bell'abito è una lettera di raccomandazione.[fonte 4] Un buon abate loda
sempre il suo convento.[fonte 4] Un buon principio va sempre a buon fine.[fonte
4] Un cattivo libro ha spesso un buon titolo, ed una fronte onesta, un cervello
ribaldo.[fonte 4] Un cuor magnanimo vuol sempre il bene, anche se il premio mai
non ottiene.[fonte 8] Un esercito senza generale è come un corpo
senz'anima.[fonte 4] Un fido amico, e ricchezze ben acquistate son due cose
rare.[fonte 8] Un fratello aiuta l'altro.[fonte 4] Un granello fa traboccare la
bilancia.[fonte 4] Un granello di polvere fa scoppiare tutta la bomba.[fonte 4]
Un ladro non ruba sempre, ma bisogna guardarsi da lui.[fonte 4] Un lume è più
presto spento che acceso.[fonte 4] Un male tira l'altro.[fonte 4] Un padre
campa cento figli e cento figli non campano un padre.[fonte 2] Un pazzo ne fa
cento.[fonte 8] Un piccolo buco fa affondare un gran bastimento.[fonte 8] Un
povero virtuoso val più di un ricco vizioso.[fonte 8] Una bella barba e un cuor
valente adornano l'uomo.[fonte 4] Una bella giornata non fa estate.[fonte 4]
Una bella lacrima trova facilmente un fazzoletto che la asciughi.[fonte 4] Una
bugia ha bisogno di sette bugie.[fonte 4] Una buona risata si trasforma tutta
in buon sangue.[fonte 232] Una ciliegia tira l'altra.[fonte 2] Una cosa tira
l'altra.[fonte 16] Una estate vale più di dieci inverni.[fonte 4] Una parola
tira l'altra.[fonte 2] Una e buona.[fonte 16] Una ma buona.[fonte 16] Una fa,
due stentano, ma a tre ci vuol la serva.[fonte 8] Una Fenice fra le donne è
quella, che altra donna confessa essere bella.[fonte 8] Una mano lava l'altra e
tutte e due lavano il viso.[fonte 1] Una mela al giorno leva il medico di
torno.[fonte 2] Una ne paga cento.[fonte 1] Una ne paga tutte.[fonte 1] Una
rondine non fa primavera.[fonte 1] Un fiore non fa giardino.[fonte 4] Un fiore
non fa primavera.[fonte 4] Una volta corre il cane e una volta la lepre.[fonte
1] Una volta per uno non fa male a nessuno.[fonte 1] Uno semina, l'altro
raccoglie.[fonte 72] Uno si fa la sorte da sé, l'altro la riceve bell'e
fatta.[fonte 8] Uomo a cavallo, sepoltura aperta.[fonte 2] Uomo avvisato mezzo
salvato.[fonte 1] Uomo da nessuno invidiato, è uomo non fortunato.[fonte 4]
Uomo di vino, non vale un quattrino.[fonte 8] Uomo morto non fa più
guerra.[fonte 234] Uomo senza quattrini è un morto che cammina.[fonte 2] Uomo
solitario, o angelo o demone.[fonte 235] Uomo zelante, uomo amante.[fonte 4]
L'uomo misero è un morto che cammina.[fonte 2] Uovo di un'ora, pane di un
giorno, vino di un anno, donna di quindici e amici di trent'anni.[fonte 8] V
Va' in piazza vedi e odi, torna a casa bevi e godi.[fonte 236] Va più di un
asino al mercato.[fonte 4] Val più un piacere da farsi che cento di quelli
fatti.[fonte 8] Val più una messa in vita che cento in morte.[fonte 4] Vale più
la pratica che la grammatica.[fonte 1] Vale più un fatto che cento
parole.[fonte 237] Vale più un gusto che un casale.[fonte 1] Vale più un
testimone di vista che cento d'udito.[fonte 2] Vale più uno a fare.[fonte 16]
Vanga e zappa non vuol digiuno.[fonte 47] Vanga piatta poco attacca, vanga
ritta terra ricca, vanga sotto ricca il doppio.[fonte 2] Vecchi doni vogliono
nuovi ringraziamenti.[fonte 8] Vecchiaia d'aquila, giovinezza d'allodola.[fonte
4] Vedere e non toccare è una cosa da crepare.[fonte 2] Vedere per
credere.[fonte 238] Vento fresco mare crespo.[fonte 239] Ventre pieno non crede
a digiuno.[fonte 16] Ventre vuoto non sente ragioni.[fonte 16] Vesti un legno,
pare un regno.[fonte 41] Vi sono dei matti savi, e dei savi matti.[fonte 8]
Vicino alla chiesa lontano da Dio.[fonte 2] Vicino alla serpe c'è il
biacco.[fonte 8] Vigna nel sasso e orto in terren grasso.[fonte 240] Vincere un
ambo al lotto è un malefizio, che più accresce la speranza al vizio.[fonte 8]
Vino amaro, tienilo caro.[fonte 8] Vino battezzato non vale un fiato.[fonte 8]
Vino battezzato, non va al palato.[fonte 8] Vino dentro, senno fuori.[fonte 8]
Vino di fiasco la sera buono e la mattina guasto.[fonte 8] Vino e sdegno fan
palese ogni disegno.[fonte 8] Vino non è buono che non rallegra l'uomo.[fonte
8] Violenza non dura a lungo.[fonte 241] Vivi e lascia vivere.[fonte 1] Vizio
di natura fino alla fossa dura.[fonte 2] Vizio di natura, fino alla morte
dura.[fonte 242] Voglia di lavorar saltami addosso, lavora tu per me che io non
posso.[fonte 243] Voglio piuttosto un asino che mi porti, che un cavallo che mi
getti in terra.[fonte 4] Volpe che dorme, ebreo che giura, donna che piange,
malizie sopraffine colle frange.[fonte 4] Note Cfr. voce dedicata su Wikipedia.
Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. Matteo, 6, 34. La locuzione
latina gutta cavat lapidem (letteralmente "la goccia perfora la
pietra") venne utilizzata da Tito Lucrezio Caro, Publio Ovidio Nasone e
Albio Tibullo. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. voce dedicata su
Wikipedia. Titolo di un'opera di Achille Campanile del 1930, passato a
proverbio e modo di dire comune. Cfr. Petrarca: «La vita el fin, e 'l dí
loda la sera». Cfr. Giacomo Leopardi: «Amore, | amor, di nostra vita
ultimo inganno, | t'abbandonava». Cfr. voce dedicata su Wikipedia.
Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. Giovanni Verga, I Malavoglia.
Slogan pubblicitario degli anni Ottanta. Cfr. Gesù, Discorso della
Montagna: «Cercate e troverete; bussate e vi sarà aperto; perché chiunque
chiede riceve, e chi cerca trova». Cfr. Gesù, Vangelo secondo Matteo:
«Rimetti la spada nel fodero, perché tutti quelli che mettono mano alla spada
periranno di spada». Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. voce
dedicata su Wikipedia. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Citato in
Giovanni Battista Rossi, Conferenze popolari per gli uomini nel tempo degli
esercizi spirituali, Tappi, Torino, 1896, p. 164. Citato nel film Riso
amaro. Citato in Dizionario Italiano Olivetti, dizionario-italiano.it.
Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. Libro di Osea: «E poiché hanno
seminato vento | raccoglieranno tempesta». Cfr. attribuite a Papa
Bonifacio VIII: «Qui tacet, consentire videtur». Cfr. voce dedicata su
Wikipedia. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. Cristoforo
Poggiali, Proverbj, motti e sentenze ad uso ed istruzione del popolo, 1821:
«Chi dà a credenza, molte merci spaccia; | Ma un presto fallimento si
procaccia». Cfr. Appio Claudio Cieco, Sententiae: «Quisque faber fortunae
suae.» Cfr. voce dedicata su Wikipedia. La frase è attribuita
(Niccolò Machiavelli, Istorie fiorentine, II, 3; Giovanni Villani, Nuova
Cronica, VI, 38) a Mosca dei Lamberti che, nel 1215, a Firenze, convinse così
gli Amidei a uccidere Buondelmonte de' Buondelmonti; dal delitto nacquero le
fazioni dei guelfi e dei ghibellini. Citato anche nella Divina Commedia di
Dante Alighieri (Inferno, 28, 106-108): Gridò: "Ricordera' ti anche del
Mosca, | che disse, lasso!, 'Capo ha cosa fatta', | che fu mal seme per la
gente tosca". È possibile che Mosca dei Lamberti adattò al momento un
proverbio già noto ai suoi tempi (Giuseppe Fumagalli, Chi l'ha detto?, Hoepli,
1921); secondo l'Accademia della Crusca (Dizionario della lingua italiana,
1827) corrisponderebbe al latino «Factum infectum fieri nequit». Cfr.
Gesù, Vangelo secondo Matteo: «Rendete dunque a Cesare quel che è di Cesare e a
Dio quel che è di Dio». Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. voce
dedicata su Wikipedia. Cfr. Philippe Néricault Destouches, Le Glorieux,
atto II, scena V: «La critique est aisée, et l'art est difficile.». Cfr.
«Facta lex inventa fraus.» Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr.
voce dedicata su Wikipedia. Riferito all'uso di numeri civici di colore
nero per le abitazioni e rosso per gli esercizi commerciali. Cfr. Michail
Aleksandrovič Bakunin: «Il caffè, per esser buono, deve essere nero come la
notte, dolce come l'amore e caldo come l'inferno». Cfr. Blaise Pascal:
«Il cuore ha le sue ragioni che la ragione non conosce». Cfr. voce dedicata
su Wikipedia. Nei dialetti siciliani e nel napoletano l'arancia viene
chiamata portogallo. La spiegazione è in Strafforello, vol. III, p.
329. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Veste da lavoro usata,
specialmente in Toscana, da contadini e operai. Cfr. voce dedicata su
Wikipedia. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. voce dedicata su
Wikipedia. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. voce dedicata su
Wikipedia. Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Cfr. voce dedicata su
Wikipedia. Cfr. Ippocrate: «La vita è breve, l'arte è lunga, l'occasione
è fugace, l'esperienza è fallace, il giudizio è difficile». Citato in
Dizionario Italiano, dizionario-italiano.it. Cfr. voce dedicata Cfr. voce
dedicata su Wikipedia. itato in Dizionario Italiano Olivetti. Cfr.
Gesù, Vangelo secondo Luca: «Nessun profeta è ben accetto in patria».
Cfr. Etica della reciprocità. Cfr. anche Salvator Rosa, iscrizione
riportato su un autoritratto: «Aut tace | aut loquere meliora |
silentio.». Questo detto, ripreso dal Libro dell'Esodo («occhio per
occhio, dente per dente, mano per mano, piede per piede, bruciatura per
bruciatura, ferita per ferita, livido per livido»), è chiamato Legge del
taglione. Il proverbio compare in una novella del Decameron di Giovanni
Boccaccio (la quarta della prima giornata). Cfr. Focus storia n. 49, novembre
2010, p. 74. 2 febbraio: in tale giorno la Chiesa cattolica celebra la
presentazione al Tempio di Gesù (Luca 2,22-39), popolarmente chiamata festa
della Candelora, perché in questo giorno si benedicono le candele, simbolo di
Cristo. La festa è anche detta della Purificazione di Maria, perché, secondo
l'usanza ebraica, una donna era considerata impura del sangue mestruale per un
periodo di 40 giorni dopo il parto di un maschio e doveva andare al Tempio per
purificarsi: il 2 febbraio cade appunto 40 giorni dopo il 25 dicembre.
Cfr. voce dedicata su Wikipedia. Citato in Vocabolario degli accademici
della Crusca, vol II, parte 2, Tipografia Galileiana di M. Cellini e c.,
Firenze, 1863, p. 726. Una leggenda simile esiste anche in Giappone: i
demoni-volpe (le kitsune) preferirebbero celebrare i loro matrimoni sotto la
pioggia mentre splende il sole; il regista Akira Kurosawa ne prese spunto per
il primo episodio (Raggi di sole nella pioggia) del film Sogni (1990). 21
marzo, prima della riforma del calendario liturgico del 1969. Cfr.
Proverbio latino medievale: Excusatio non petita, accusatio manifesta.
Citato in Macfarlane, p. 256. Attribuita a Francesco Domenico
Guerrazzi. Cfr. Libro di Ezechiele: «Ecco, ogni esperto di proverbi dovrà
dire questo proverbio a tuo riguardo: Quale la madre, tale la figlia».
Titolo di una commedia di William Shakespeare, scritta fra il 1602 e il
1603. Cfr. Petronio Arbitro, Satyricon, 45, 4. Cfr. Iacopo Badoer:
«Un bel tacer | mai scritto fu». Fonti Citato ne Il nuovo
Zingarelli. Citato in Lapucci. Citato in Carlo Volpini, 516
proverbi sul cavallo, Cisalpino-Goliardica, 1984. Citato in Donato.
Citato in Max Pfister, Lessico etimologico italiano, vol. 3, Reichert,
1987. Citato in Schwamenthal, § 14. Citato in Schwamenthal, §
29. Citato in Selene. Citato in Marino Ferrini, I proverbi dei
nonni, Il Leccio, 2002³. Citato in Schwamenthal, § 52. Citato in
Schwamenthal, § 78. Citato in Schwamenthal, § 85. Citato in
Schwamenthal, § 122. Citato in Schwamenthal, § 123. Citato in
Schwamenthal, § 131. Citato in Vocabolario della lingua italiana.
Citato in Schwamenthal, § 170. Citato in Macfarlane, p. 118. Citato
in Schwamenthal, § 278. Citato in Schwamenthal, § 235. Citato in
Schwamenthal, § 242. Citato in Schwamenthal, § 243. Citato in
Schwamenthal, § 255. Citato in Schwamenthal, § 281. Citato in
Schwamenthal, § 281. Citato in Schwamenthal, § 288. Citato in
Schwamenthal, § 290. Citato in Schwamenthal, § 290. Citato in Castagna
1866, p. 137. Citato in Schwamenthal, § 317. Citato in Vezio
Melegari, Manuale della barzelletta, Mondadori, Milano, 1976, p. 35.
Citato in Macfarlane, p. 352. Citato in Francesco Protonotari, Nuova
antologia di scienze, lettere ed arti, volume settimo, Direzione della nuova
antologia, Firenze, 1868, p. 454. Citato in Grisi, p. 34. Citato in
Daniela Schembri Volpe, 101 perché sulla storia di Torino che non puoi non
sapere, Newton Compton Editori, 2018, p. 121. ISBN 978-88-227-2521-9
Citato in Pescetti, p. 123. Citato in Grisi, p. 254. Citato in
Paronuzzi, p. 68. Citato in Schwamenthal, § 585. Citato in Giulio
Franceschi, Proverbi e modi proverbiali italiani, Hoepli, 1908. Citato in
Macfarlane, p. 83. Citato in Grisi, p. 24. Citato in Schwamenthal,
§ 768. Citato in Schwamenthal, § 804. Citato in Schwamenthal, §
805. Citato in Volpini, p. 137. Citato in Francesco Picchianti,
Proverbi italiani, A. Salani, 1886. Citato in Schwamenthal, § 848.
Citato in Schwamenthal, § 854. Citato in Schwamenthal, § 878.
Citato in Schwamenthal, § 886. Citato in Castagna 1866, p. 172.
Citato in Grisi, p. 113. Citato in Schwamenthal, § 906. Citato in
Augusto Arthaber, Dizionario comparato di proverbi e modi proverbiali, Hoepli,
1972. Citato in Macfarlane, p. 276. Citato in Temistocle
Franceschi, Atlante paremiologico italiano, Edizioni dell'Orso, 2000.
Citato in Macfarlane, p. 214. Citato in Schwamenthal, § 1066.
Citato in Grisi, p. 11. Citato in Macfarlane, p. 171. Citato in
Amadeus Voldben, Il giardino della saggezza, Amedeo Rotondi, 1967. Citato
in Niccolò Tommaseo e Bernardo Bellini, Dizionario della lingua italiana, 1872,
Unione Tipografico-Editrice Torinese, vol. IV, p. 369. Citato in
Macfarlane, p. 281. Citato in Grisi, p. 106. Citato in
Schwamenthal, § 1324. Citato in Schwamenthal, § 1365. Citato in
Giuseppe Fumagalli, Chi l'ha detto?, Hoepli, 1921, p. 583. Citato in
Grisi, p. 247. Citato in Macfarlane. Citato in Schwamenthal, §
1541. Citato in Emanuel Strauss, Concise Dictionary of European Proverbs,
Routledge, 2013. Citato in Macfarlane, p. 112. Citato in Giuseppe
Giusti, Dizionario dei proverbi italiani. Citato in Macfarlane, p.
364. Citato in Macfarlane, p. 299. Citato in Macfarlane, p.
122. Citato in Schwamenthal, § 1742. Citato in Schwamenthal, §
1744. Citato in Schwamenthal, § 1753. Citato in Schwamenthal, §
1754. Citato in Schwamenthal, § 1762. Citato in Schwamenthal, §
1788. Citato in Schwamenthal, § 1796. Citato in Filippo Moisè,
Storia della Toscana dalla fondazione di Firenze fino ai nostri giorni, V.
Batelli e compagni, 1848, p. 73 Citato in Schwamenthal, § 1821.
Citato in Macfarlane, p. 476. Citato in Macfarlane, p. 399. Citato
in Schwamenthal, § 1933. Citato in Alfani, p. 75. Citato in
Macfarlane, p. 103. Citato in Schwamenthal, § 1994. Citato in
Schwamenthal, § 2034. Citato in Schwamenthal, § 2035. Citato in
Schwamenthal, § 2047. Citato in Castagna 1866, p. 56. Citato in
Schwamenthal, § 2142. Citato in Paola Guazzotti e Maria Federica Oddera,
Il Grande dizionario dei proverbi italiani, Zanichelli, 2006. Citato in
Schwamenthal, § 2168. Citato in Grisi, p. 145. Citato in
Schwamenthal, § 2245. Citato in Schwamenthal, § 2253. Citato in
Valter Boggione, Chi dice donna, POMBA, 2005. Citato in Schwamenthal. Citato
in Salvatore Battaglia, Grande Dizionario della Lingua Italiana, VII Grav -
Ing, Unione Tipografico-Editrice Torinese, Torino, 1972, p. 331. Citato
in Macfarlane, p. 144. Citato in Grisi, p. 62. Citato in Donalda
Feroldi, Elena Dal Pra, Dizionario analogico della lingua italiana, Zanichelli,
Bologna, Citato in Giuseppe Pittàno, Frase fatta capo ha. Dizionario dei modi
di dire, proverbi e locuzioni, Zanichelli, 1992. Citato in Schwamenthal,
§ 2610. Citato in Piero Angela, Ti amerò per sempre: La scienza
dell'amore, Mondadori, Milano, 2005, p. 68. ISBN 88-04-51490-6 Citato in
Schwamenthal, § 2697. Citato in Schwamenthal, § 2769. Citato in
Schwamenthal, § 2771. Citato in Schwamenthal, § 2783. Citato in
Macfarlane, p. 231. Citato in Macfarlane, p. 89. Citato in Florio,
lettera G. Citato in Gutta cavat lapidem. Indagini fraseologiche e
paremiologiche, a cura di Elena Dal Maso, Carmen Navarro, Universitas
Studiorum, 2016, Mantova, p. 427. Citato in Gustavo Strafforello, La
sapienza del mondo: ovvero, Dizionario universale dei proverbi, A.F. Negro,
1883, p.279. Citato in Paronuzzi, p. 72. Citato in Silvia Merialdo,
Genova. Una guida, Odòs Libreria Editrice, Udine, Citato in Castagna 1869, p.
72. Citato in Macfarlane, p. 230. Citato in Castagna 1866, p.
178. Citato in Schwamenthal, § 666. Citato in Anna Fata, Lo zen e
l'arte di cucinare, Edizioni Il Punto d'Incontro, Vicenza, Citato in Salvatore
Battaglia, Grande Dizionario della Lingua Italiana, XII Orad - Pere, Unione Tipografico-Editrice
Torinese, Torino, 1984, p. 1065. Citato in Macfarlane, p. 389.
Citato in Dizionario di Italiano, corriere.it, diavolo. Citato in
Paronuzzi, p. 70. Citato in Roberto Allegri, 1001 cose da sapere e da
fare con il tuo gatto, Newton Compton, Roma, 2014, § 100. ISBN
978-88-541-6678-3 Citato in Brigitte Bulard-Cordeau, Il piccolo libro dei
gatti, traduzione di Giovanni Zucca, Fabbri Editori, Milano, Citato in
Schwamenthal, § 2784. Citato in Grisi, p. 11. Citato in
Schwamenthal, § 3037. Citato in Castagna 1866, p. 151. Citato in
Schwamenthal, § 3266. Citato in Schwamenthal, § 4058. Citato in
Schwamenthal, § 3274. Citato in Macfarlane, p. 263. Citato in
Strafforello, vol. III, p. 329. Citato in Grisi, p. 211. Citato in
Volpini, p. 47. Citato in Schwamenthal, § 4901. Citato in
Schwamenthal, § 5487. Citato in Castagna 1869, p. 291. Citato in
Macfarlane, p. 327. Citato in Schwamenthal, § 211. Citato in Paola
Guazzotti, Maria Federica Oddera, Il grande dizionario dei proverbi italiani,
in riga edizioni, Bologna, 2020. ISBN 9788893642057 Citato in
Schwamenthal, § 440. Citato in Paolo De Nardis, L'invidia. Un rompicapo
per le scienze sociali, Meltemi Editore, 2000, p. 38. ISBN 8883530527
Citato in Schwamenthal, § 2555. Citato in Macfarlane, p. 411.
Citato in Schwamenthal, § 2248. Citato in Schwamenthal, § 2779.
Citato in Schwamenthal, § 2780. Citato in Grisi, p. 130. Citato in
Luigi Pozzoli, Sul respiro di Dio. Commento alle letture festive. Anno B,
Paoline, Milano, 1999, p. 14. Citato in Schwamenthal, § 3129.
Citato in Grisi, p. 265. Citato in Grisi, p. 270. Citato in
Macfarlane, p. 412. Citato in Grisi, p. 303. Citato in Macfarlane,
p. 311. Citato in Schwamenthal, § 2350. Citato in Ann H. Swenson,
Proverbi e modi proverbiali, Nerbini, 1931. Citato in Grisi, p.
109. Citato in Ugo Rossi-Ferrini, Proverbi agricoli, I Fermenti,
1931. Citato in Grisi, p. 39. Citato in Schwamenthal, § 3271.
Citato in Castagna 1866, p. 18. Citato in Carlo Giuseppe Sisti,
Agricoltura pratica della Lombardia, Milano, 1828, p. 99. Citato in
Schwamenthal, § 3296. Citato in Schwamenthal, § 3528. Citato in
Florio, lettera N. Citato in Schwamenthal, Citato in Schwamenthal, § 3630. Citato
in Castagna 1866, p. 75. Citato in Paronuzzi, Citato in Schwamenthal, §
3674. Citato in Pescetti, p. 105. Anche in Arthur Schopenhauer, Aforismi
sulla saggezza della vita, Parenesi e massime, 29. Citato in
Schwamenthal, § 3691. Citato in Schwamenthal, § 3723. Citato in
Grisi, p. 191. Citato in Schwamenthal, § 3761. Citato in
Schwamenthal, § 3770. Citato in Grisi, p. 270. Citato in
Schwamenthal, § 3952. Citato in Macfarlane, p. 310. Citato in
Schwamenthal, § 3992. Citato in Alfani, p. 102. Citato in
Schwamenthal, § 4019. Citato in Schwamenthal, § 4130. Citato in La
scienza pratica: dizionario di proverbi e sentenze che a utile sociale raccolse
il padre Lorenzo da Volturino, Quaracchi: Tipografia del Collegio di
S.Bonaventura, Firenze, 1894, p. 457. Citato in Focus storia n. 49,
novembre 2010, p. 74. Citato in Schwamenthal, § 4306. Citato in
Schwamenthal, § 4352. Citato in Grisi, p. 197. Citato in
Schwamenthal, § 4498. Citato in Schwamenthal, § 4499. Citato in
Piero Angela, A cosa serve la politica?, Mondadori, Milano, Citato in
Schwamenthal, § 4568. Citato in Macfarlane, p. 95. Citato in
Schwamenthal, § 4615. Citato in Macfarlane, p. 390. Citato in
Grisi, p. 224. Citato in Schwamenthal, § 4698. Citato in
Schwamenthal, § 4757. Citato in Macfarlane, p. 255. Citato in
Pescetti, p. 98. Citato in Schwamenthal, § 4850. Citato in Augusta
Forconi, Le parole del corpo. Modi di dire, frasi proverbiali, proverbi antichi
e moderni del corpo umano, SugarCo, 1987. Citato in Castagna 1866, p. 136.
Citato in Castagna 1866, p. 35. Citato in Castagna 1866, p. 24.
Citato in Schwamenthal, § 5051. Citato in Castagna 1866, p. 8.
Citato in Grisi, p. 78. Citato in Schwamenthal, § 5147. Citato in
Schwamenthal, § 5314. Citato in Grisi, p. 254. Citato in
Schwamenthal, § 5385. Citato in Grisi, p. 269. Citato in Salvatore
Battaglia, Grande Dizionario della Lingua Italiana, XII Orad - Pere, Unione
Tipografico-Editrice Torinese, Torino, 1984, p. 1065. Citato in
Schwamenthal, § 5454. Citato in Schwamenthal, § 5513. Citato in
Castagna 1866, p. 73. Citato in Gustavo Strafforello, La sapienza del
mondo, ovvero, Dizionario universale dei proverbi, Volume III, A. F. Negro,
1883, p. 701. Citato in Schwamenthal, § 5620. Citato in
Schwamenthal, § 5630. Citato in Francesco Grisi, Il grande libro dei
proverbi. Dall'antica saggezza popolare detti e massime per ogni occasione,
Piemme, 1997, p. 12. (EN) Citato in Jerzy Gluski, Proverbs. Proverbes.
Sprichworter. Proverbi. Proverbios. Poslovitsy. A comparative book of English,
French, German, Italian, Spanish and Russian proverbs with a Latin appendix,
Elsevier Pub. Co., 1971, p. 114. Citato in Schwamenthal, § 5721.
Citato in Macfarlane, p. 267. Citato in Novo vocabolario della lingua
italiana, vol. I-II, coi tipi di M. Cellini e C., 1870, p. 312. Citato in
Schwamenthal, § 5765. Citato in Schwamenthal, § 5795. Citato in
Schwamenthal, § 5817. Citato in Castagna 1866, p. 39. Citato in
Macfarlane, p. 138. Citato in Schwamenthal, § 5924. Citato in
Schwamenthal, § 5932. Bibliografia Augusto Alfani, Proverbi e modi proverbiali,
Tipografia e Libreria Salesiana, Torino, 1882. Niccola Castagna, Proverbi
italiani, Antonio Metitiero, Napoli, 1866. Niccola Castagna, Proverbi italiani,
pe' tipi del Commend. Gaetano Nobile, Napoli, Donato, Gianni Palitta,
Dizionario dei proverbi, L.I.BER. progetti editoriali, Genova, 1998. John
Florio, Giardino di ricreatione, appresso Thomaso Woodcock, Londra, Grisi, Il
grande libro dei proverbi, Piemme, Lapucci, Dizionario dei proverbi italiani,
Mondadori, 2007. David Macfarlane, The Little Giant Encyclopedia of Proverbs,
Sterling, New York, 2001. ISBN 0-08069-7489-3 Alessandro Paronuzzi, José e
Renzo Kollmann, Non dire gatto..., Àncora Editrice, Milano, Pescetti, Proverbi
italiani. Raccolti, e ridotti sotto a certi capi, e luoghi comuni per ordine
d'alfabeto, Compagnia degli Aspiranti, Verona, 1603. Riccardo Schwamenthal e
Michele L. Straniero, Dizionario dei proverbi italiani e dialettali, Selene,
Dizionario dei proverbi, Pan libri, Volpini, 516 proverbi sul cavallo, Ulrico
Hoepli, Milano, 1896. Aa. Vv., Il nuovo Zingarelli, Zanichelli, Zingarelli,
Vocabolario della lingua italiana, Zanichelli Editore, Bologna, Strafforello,
La sapienza del mondo: ovvero, Dizionario universale dei proverbi di tutti i
popoli,, vol. III, Augusto Federico Negro, Torino, stampa Voci correlate Modi
di dire italiani Scioglilingua italiani Categoria: Proverbi dell'Italia. Massimo Baldini. Keywords: linguaggio,
Campanellese, lingua utopica, fantaparola – phanta-parabola, il proverbio
italiano, amici, implicatura proverbiale, proverbi romani, proverbi italiani,
lezioni di filosofia del linguaggio, con D. Antiseri, indice, grice – filosofia
analica, parte I: filosofia analitica Austin e Grice, parte II tipi di
linguaggio. baldini — implicatura
proverbiale — i amici — das mystisch — filosofia italiana della moda maschile
italiana — haircuts — journalese — journal of the Royal Association of
Philosophy — lingua utopica — Campanellese — Empedocle filosofo poeta —
Lucrezio filosofo poeta — Parmenide filosofo poeta — Eraclito l’oscuro —
vallisneri — fantaparola — gargarismo — trabocchetta — rumore — ingorgo —
aforismo — Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Baldini” – The Swimming-Pool
Library. Baldini.
Grice e Baldinotti:
all’isola -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Palermo). Filosofo
italiano. Grice: “I like Baldinotti; Speranza thinks he is a Griceian, just to
oppose to the Italian received view that he is Lockeian! But I say, he is MORE
than either! Baldinotti can quote from
Rousseau, and the French authors that Locke never cared about! And most
importantly, he can SIMPLIFY and need not appeal to Anglo-Saxonisms as Locke
does (what does it mean that a ‘word’ STANDS for ‘an idea’?” --.” Grice: “In
fact, as Speranza showed at Oxford, one can organize a tutorial on the
philosophy of language (he won’t though – he hardly organises!) just using Balidonotti’s rough Latin of first
chapter of ‘De vocibus’!” “All the
material I rely on in my Oxford 1948 talk on ‘meaning’ for the Philosophical
Society can be found there: ‘vox’ significat affectus animae artificialiter,
lachrymal significat affectum animae naturaliter --.” Grice: “Unless she is a
crocodile, as Speranza remarks!” Tutore di metafisica nel ginnasio di Mantova,
pavia, padova. -- Altre saggi: “De recta humanae mentis institutione”; Historiae
philosphica prima, et expeditissima adumbratio -- Operationum mentis
analysis . De elementis humanarum cognitionum -- de perceptione et ideas,
earumque adnexis -- de idearum affectionibus, et in primis de realitate,
abstractione, universalitate earumdem -- de simplicitate, compositione,
relatione idearum -- de idearum clartitate, et distinctione, veritate, et
perfectione -- DE VOCIBUS -- DE SYNONIMIS, ET INVERSIONIBUS -- DE VARIETATE
LINGUARUM, ET DE MUTUO VOCUM, ET IDEARUM IFLUXU -- DE USU, ET ABUSU VERBORUM --
DE VERBORUM INTERPRETATIONE -- DE MULTIPLICITI SCRIBENDI RATIONE. De humana
cognition. Humana cognitionis analysis -- de PROPOSITIONIBUS -- de gradibus
humana cognitionis -- De cognitione probabili -- De cognitionum
realitate -- De extensione humanarum cognitionum -- De impedimentis
humanarum cognitionum -- de humanarum cognitionum instrumentis -- De
mentis magnitudine, et perspicacitate augenda -- De analysi, et
definitione -- de ratiocinio et demonstratione -- De nonnullis
argumentorum generibus -- De inductione et analogia -- De methodo
generatim -- De methodo analytica -- De methodo synthetica -- De
principiis -- De hypothesibus -- De ratione coniectandi probabilia
-- De fontibus humanarum cognitionum -- de conscientia -- de ratione
-- De concursu rationis, et revelationis -- De sensibus, deque
recto eorum usu -- De cognitionibus, et erroribus sensuum -- De
observatione, et experientia -- de auctoritate -- De testibus
oculatis, et auritis -- De traditione et monumentis -- De historia
-- De librorum authenticitate,sinceritate, suppositione, interpolatione,
corruptione, et de interpretationibus -- de arte hermeneutica -- “Tentamen”; “De
metaphysca generali liber unicum” De
existente et possibili, et deiis, quae qua tenus tale est, ad utrumque
pertinent -- De identitate, similitudine, distinctione -- De composito,
simplici, uno -- De infinito. De spatio. De tempore. De causa. De non nullis
impropriis causarum generibus. De Kantii philosophandi ratione et placitis, ut
ad metaphysicam generalem referuntur. S. Gori Savellini, Cesare Baldinotti in
"Dizionario Biografico degli Italiani", Istituto dell'Enciclpopedia
Italiana, Roma. E. Troilo, Un maestro di Rosmini a Padova, Cesare Baldinotti
in: "Memorie e documenti per la storia della Padova", Padova. Cesare
Baldinotti, in Dizionario biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. DE VOCIBUS. Voces nostrum studium,et
operam expostulare,fuit iam suo loco observatum.Quae cum sint idearum nostrarum
signa, horum tradenda prima divisio est', qua in naturalia, et artifi cialia
distinguuntur. Signum naturale cum re significata habet nexum ex eius natura
derivatum; artificiale vero ex hominum institutione, et arbitrio aliquam rem
significat: lacrymae sunt doloris signum naturale, voces signum idearum
artificiale. Non erit porro alienum de naturalibus signis advertere,
homines non raro ad errorem trahi, dum ex illisrem significatam inferunt: sunt
enim haec signa, vel effectus, qui caussas, vel caussae quae effectus
indicant,ut in signis rerum futurarum. Iidem autem effectus nunc ab una,nunc ab
alia caussa oriun tur;neceadem caussa eosdem semper effectusgignit; sed multa
sunt, quae causarum actionem determinant, suspendunt, et etiam omnino mutant.
Non igitur necessario, et semper SIGNUM NATURALE rem certam innuit; sed a multi
spendet, quod eo una potius,quam alia ostendatur. SIGNA AFFECTUUM ANIMI SUNT
NATURALIA. Eos tamen non semper denotant,et ille in perpetuo errore versaretur,
qui de affectibus ex eorum signis statueret. Sed ad voces revertamur, quarum
origo, indoles, vis, in ideas et mentis operationes, influxus, usus, abusus,
interpretatio leviter attingenda. Quin imo Reid Rech. sur. l'Entend. arbitratur,
eas, quas dicimus causas, esse tantum RERUM SIGNA.Videmus dumtaxat, quae dam
hunc inter se nexum habere, ut si unum praecedat, aliud illico subsequatur. Id
tantum statuere possumus; non vero in eo, quod prae cedit respectu illius, quod
subsequitur, causalitatem, ut aiunt, inesse, cum haec nullaratione
ostendatur. Inter eas quae non prorsus inutiliter attinguntur, commemorari
possunt potissimum nominum divisiones, ad quarum normam nomen in enunciatione,
vel est subiectum de quo aliquid effertur, vel est praedicatum quod effertur,
vel est concretum, remque significat cum sua forma, vel est ab. Voces
INSTITUTIONIS esse signa nempe ARTIFICIALIA, nec necessarium habere NEXUM
CUM REBUS, ad evidentiam probantmuti, et linguarum varietas. Nam si haberent,
organo tantum vocis impedito, sermonis nullus esset usus, et quae apud omnes
eadem sunt, iis demetiam nominibus appellarentum. Mira autem est non rerum, sed
verborum diversitas; et muti sunt ii, qui surditat elaborant. Nunc vero
videamus, an facultates humanae vocibus AD RES SIGNIFICANDAS INSTITUENDIS sint
pares. An videlicet possint homines linguam aliquam condere. Animi affectus,
sensusque vividi doloris et voluptatis naturalibus quibusdam signis
coniunguntur, iisdemque manifestantur: homines haec facile possunt artificialia
reddere, sinempe observent affectus, quos indicant, nec ea tantum edant
impellente natura, sed consulto, ut quae experiuntur, ceteris manifestent. Quae
signa clamoribus non articulatis, habitu vultus, et gestibus continentur, atque
actionis, quam vocant, linguam conficiunt. Usu autem constat facilem, expeditam
secretam idearum COMMUNICATIONEM hac lingua non obtineri, distantia, et
interposito corpore impediri. Sensim igitur ab ea recedere coguntur homines, ad
eamque feruntur, quae vocis distinctionibus pititur. Hanc ut instituant
clamores naturales in primis pro stractum solamque formam exprimit, vel est
categorematicum quod solum et per se aliquid notat, vel est syncatagorematicum
quod ab alio avulsum nihil certi repraesentat, vel categoricum quod rem
categoria comprehensam obiicit. Sed de his satis, sapiens est non qui multa,
sed qui utilia novit. Negat P. Lamy in Trat. de Ar. log.; et Rousseau disc.
sur. l’ineg. parmi les Hom. parum abesse censet, quin demonstratum sit, fieri
numquam posse, ut lingua ulla suam ab hominibus originem habeat. Ita etiam A.
Encycl. A. lang. His e diametro se se oppouunt Epicurei, quorum hac super re
doctrinam Lucretius l.5. de Nat. rerum exposuit. Diodorus Siculus lib. I. Bibl.
quod nobis possibile, et hypotheticum est, factum habet, omnesque linguas
humanum fuisse inventum putat. Nuperrime in Diss. de ling. orig. ab A. Berol.
an. praemio donata Herder contendit linguas in universum non divinae, sed
humanae prorsus esse institutionis. De hac lingua V. Condil. Gram. Sinensium
lingua hanc videtur originem habuisse, ea constat ex monosyllabis., quae
pronunciationo variata otficiunt SIGNA, (V. Condil. -- trahunt, et simul
iungunt, rerum etiam externarum sonos referunt, et imitantur, unde voces
oriuntur, quae elevatione et depressione multum distantes aliquo modo gestuum
et clamorum vim exprimunt. Atque ita verborum dstinctioni consultum, quantum
patitur vocis et auditus organum rude adhuc et inexercitatum. Subtilius, qui
haec disputant, quorum etiam aures delicatiores, similitudinem quamdam
inveniunt inter impressionem a rebus, et a verbis excitatam. Eamque prolatis
ex. gr. vocibus "crux", "mel", "vepres",
"furens", "turbidus", "languidus" distincte
sentiunt. Hinc multae voces. Multae etiam facultate, qua pollemus, per
metaphoras sive transferentiam omnia explicandi, et associandi insensibiles
ideas sensibilibus. Revera verba, quae res insensibiles referunt, metaphorica
sive transrelata omnino sunt. Perpetuo autem usu nomina propria evasere, et
vetustate multorum etymologia sensibilis ita evanuit, ut res pror sus in sua
SPIRITUALITATE relinquant (4). Quin immo eadem verba solum confugiendo ad
metaphoras sive transferentiam poterant fabricari. Externa namque forma carent,
etsono res insensibiles, unde earum no mina desumantur. Ac certe per imagines
solum et similitudines id, quod experimur, aliis, qui illud ipsum non
experiuntur, possumus explicare. Traité des connois. hum. t. II.) Alii
monosyllaba Sinensium numerant. Freret sur la lang, des Chin. 214., et signa
inde componunt 54509. et 80000. Haec loquendi ratio supponit iudicium aurium
subtilissimum.V. Soave Compendio di Lock. Ap. al c.I. Hoc facile sibi suadeat
quisquis rerum, quae sonorae sunt, nomina advertat ex gr. "ululare",
"hinnire", "sibilus", "tonitrus",
"stridor", "murmur". Observat Warburthon Ess. sus les
Hierogl. actionis lingua, inventis iam vocibus, homines usos fuisse, Orientales
praesertim, quorum alacritas, et imaginatio vehemens hunc exitum etiam
requirit. Atque exempla permulta ex historia tum sacra, tum profana hanc in rem
profert. Ut recte nomina rebus IMPOSITA sint, quamdam esse debere rerum, et
nominum convenientiam ex ipsa earumdem rerum natura ortam in Cratylo contendit
Plato. Sunt enim, ait ipse, nomina IMITAMENTUM, quemadmodum etiam pictura, et
qui rei speciem in litieras, ac syllabas referre nonnovit, is ineptus nominum
opifexest. Erecentioribus Ioannes Baptista Vico, principii d'una scienza ec.,
de similitudine verborum cum forma rerum multis disseruit. Horum nominum
exempla sint cogitatio, voluntas, desiderium, aliaque huiusmodi. V. Traité de
la Formation mechan. etc. Ch.XII. Quod vero homines, ut boc aliisque
modis ad sermonem formandum aptisutantur, fortius incitat, indigentia est,
maxima rerum omnium magistra. Sermonis etiam utilitas, atque necessitas vix
paucis inventis vocibus sub oculos posita. Hinc multi conatus, ut verborum
numerus augeatur, quos felices reddit cognitionum, et idearum COMMERCIUM
homines inter initum. Haec enim se mutuo fovent, et,ut verba commercium illud
amplificant, ita ex commercio novae vires additae, et nova suppeditata
istrumenta, quibus ars faciendorum et deligendorum verborum perficiatur. Nec
vero sunt verba hominum opus, in quo ipsi nihil aliud, quam arbitrium recte
sequantur. Est enim illa analogia im pressionis, et soni imitatio, quam
pulcherrime in fingendis vocibus sequimur. Est forma, et affectio orgaai vo
eis, a qua earumdem elementa, literae praesertim vocales determinantnr. Sunt
denique derivata, et voces artium, et technicae in hominum libertate haud
repositae, cum illae derivationis naturam imitentur. Hac vero vim, et EFFECTUS
RERUM SIGNIFICENT significent. Duo sunt, quae videntur iam asserta impugnare.
Primum scilicet sermonis institutionem requirere, ut de significatu verborum
conveniatur. Conveniri autem inter eos non posse, qui omni sermone destituti
sunt. Quasi vero nulla alia praeter voces ratio suppetat. Qua explicetur quid
ipsae SIGNIFICENT Percipi enim id. Modum transferendi verba necessitas genuit
inopia coactaet augustiis, post autem delectatio iucunditasque celebravit. Cic.
de Orat. III. 38. Notat et illuminat marime orationem tamquem stellis qui.
busdam verbum translatum Idem ib. 48. Huc faciunt quae de linguarum analogia
subtiliter disserunt Valcke naerius in observatt. academicis, Lennep inpraelett.
academicis et Scheidius in orat. de linguarum analogia ex analogicis mentis
actionibus probata. Sed est etiam unde moveantur homines ad res alias per
multas metaphorice appellandas, eas scilicet quas primum obscure, et confuse
percipiunt. Et enim has meditando earum quamdam similitudinem cum aliis
distincte perceptis intelligunt, quorum proinde nomina ad illa transferunt.
Atque in hoc mirifice dele ctantur luce, quae ex rebus claris, et distinctis in
alias obscuras, et confusas diffunditur. potest ex circumstantiis, in quibus
adhibentur, et ex gestibus, qui pronunciatis nominibus res indicarent. In
eamdem etiam rem conferet illa imitatio, atque similitudo. Aliud vero erat
huiusmodi. Summis viris difficultas maxima se semper obiecit in linguis
ornandis, et perficiendis. Qui ergo fieri potuit, ut homines plane rudes, atque
ferini, communione scilicet cum aliis non exculti ex integro sermonem con dant?
Fieri istud quidem non posset, si de perfecto sermone contenderetur, in quo non
tantum apte expressa, quae ad necessitatem pertinent, sed etiam, quae ad cultum
vitae, et oblectationem. In quo multae orationis partes, multae leges syntaxis,
et inflexionum, multa denique, ut numerus, et varietas obtineatur. Haec sermoni
non absolute necessaria sunt, et vix nomina, utaiunt, substantiva, et signum
aliquod numquam variatum ad verbum auxiliare sum exprimendum. Quae quidem
hominis licet sylvestris facultates non superant. Multa in qualibet lingua
videntur esse synonima, voces scilicet, quae unam, eamdemque ideam referunt.
Dubitari autem iure potest, an revera sint. Quin potius statuerem ea, quae di
cuntur synonima, eamdem ideam principalem reddere, accessoria vero differre
plerumque. Atque hoc modo inter se differunt "amo", et
"diligo"; "peto", et "postulo",
"timeo", et "vereor" V. Condill. Gram. P. I. Ch. XIV. V.
Traité de la form. mechan. du langage; Condillac Traité des connois. hum.; Grammaire
P. I. Ch. I. II., Maupertuis Diss.sur les moyens etc. pour exprimer leurs
idées; Sulzer de l'influence recipr. de la raison, etc. extat in Ac. Ber. et
Vol. IV. opusc. Select. Mediol. Soave Comp. etc. L. III. Ap. al C.I. Receptum
apud logicos novimus, ut nomina tribuant in synonima, quae secundum unam eamdem
que rationem de pluribus usurpantur, et in homonyma quae rationem naturamque
diversam in iis SIGNIFICANT, de quibus adhibentur, Iam vero homonyma alia
dicuntur casu et citra rationem ac temere im. Synonima stricto sensu accepta,
quae nulla idea accessoria differrent, linguae vitium indicarent. D'Alemb.
Elem. de Phil. XIII. Hac de re notandum est, vocibus duplicem illam ideam
subesse. Et, ut praeteream exempla, quis est, qui non noverit, vocabula quaeque
loco, et tempori, et generi s u scepto orationis non convenire? Quod profecto
maxime oritur ex idea accessoria, quae non solum verba eamdem principalem
exprimentia distinguit, sed eorum etiam opportunitatem deter minat. Quae ergo
synonima habentur, ea profecto non iure; namque discrepant accessoriis illis
ideis, quae rerum diversos aspectus, gradus, et relationes, et adiuncta exprimunt.
Imperiti haec apprime synonima reputant, quorum levia discrimina lin guarum
cultores notant. In eo frequenter peccant ex lexicis pene omnia, quae
adolescentes, misere decipiunt. Duplex distinguitur ordo verborum, et
conformatio, naturalis, et artificialis; seu inversa. Porro quem ordinem habent
ideae, idem etiam verborum est: ordo autem idearum, fertur ad modum, quo in
mente sibi succedunt, vel ad earum dependentiam mutuam,ex qua fit, utaliaealias
regant, et explicent, aliae explicentur, atque regantur. Si primum, ordo, quo
exprimuntur ideae, naturalis erit, quando idem, ac ille, qui in earum
successione servatur. Qui quidem in singulis diversus est. Si secundum, ut ordo
sit naturalis, quae alias regunt, vel ab aliis explicantur praemittendae sunt. Quae
reguntur, et alias explicant postponendae. Secus erit artificialis, seu
inversus. Sed unde oritur, quod ordo inversus orationi vim addat,et siteius
quasi lumen quoddam nosque voluptate perfundat? Scilicet posita, et alia
dicuntur ratione, quod rebus tribuantur aliqua inter se similitudine
cohaerentibus. Posteriora haec aptius vocantur analoga, sive attributionis,
quum uni quidem rei primario conveniunt, reliquis secun dario,sive
proportionis,quae pluribus rebus propter proportionem aliquam accommodantur. Ex
hoc fonte methaphorae pleraeque omnesdimanant. Nonnullarum rerum, atque
actionum voces quaedam ex ideis hisce accessoriis inhonestae, et turpes
evadunt; quae ideae si in aliis vocibus omittantur, vel mutentur,nulla amplius
est turpitudo. Unde fit, quod eae. dem res, etverecunde, etobscoene
dicifpossint,etquod ea,quae turpia re non sunt, nominibus, ac verbis flagitiosa
ducamus. vel re. D'Alembert loc. cit. Traité de la form. mech. du lang. ch. IX
n.161. quia eum, quem Rethores MODUM appellant, et numerum parit; quia
imaginationem exercet;quia ideas nimis disiunctas coniungit. Revera voces
ordine inverso positas ad se mutuo referi m u s, ut postulat idearum ratio.
Atque si in periodo multae sint ideae, quae a quadam principalipendeant, et
exiis aliquaehuic praeponantur, postponantur vero aliae, arctius omnes cum ea
coniunguntur. In quo nexu illud praesertim admirabile,quod uno verbo ad
integram sententiam animus revocetur. ET IDEARUM INFLUXU. Varietatem
linguarum,et nos ad confusionem Babylonicam referimus: simul autem liceat
statuere,ex diverso hominum ingenio, et indole,eorumque externis circumstantiis
oriri potuisse, et magna ex parte ortum esse,ut singulae suum -co lorem
habeant. Ac ex confusione illa vocum origines potius, quam ipsaelinguae;quae
perfici sensim debuerunt,etaugeri verborum copia, atque syntaxi, et
inflexionibus moderari. Non una autem in hoc fuit omnium gentium ratio, quod
multis causis tum physicis, cum moralibus tribuendum est. Atque inter eas
recenserem caeli temperiem, non eamdem ubique faciem naturae, rerum aspectus
multiplices, diversas opiniones sive ad civitatem sive ad religionem
pertinentes, regiminis formam, educationem, mores denique et studia. Revera
sermonis vis, copia,et harmonia, et inflexio nationum exprimit characterem,ingenium,atque
culturam;ac eadem linguarum, et gentium fuere semper fata, et vicissitu dines.
QUOD IN ROMANI IMPERII, ET LINGUAE LATINAE ORTU, progressu, et occasu velut sub
oculos positum est. Iunctam, cohaerentem, levem, et aequabiliter fluentem
orationem facit verborum collocatio. de Orat. II. 43. V. D'Alembert Eclair cis.
Condill. Gram.; Art.d'Ecrire; Traité de la form. mechan. etc. Ch.
IX. INSTITUTIONE DE VARIETATE LINGUARUM, ET DE MUTUO VOCUM. Sed ex
iisdem quoque caussis fit, ut nationes singulae suas habeant idearum
compositiones, et vocibus, quibus aliae carent, utantur. Inde in interpretando
necessitas verborum circuitum saepius adhibendi, cum non semper verbum e verbo
exprimi possit. Indeadeo difficile, libros ex una in aliam linguam convertere.
Atque in hoc lice tomnis cura, et studium ponatur, adeo singulis linguis suum
quoddam inest ingenium, ut nullae fere sint interpretationes, quae authographi
vim, et elegantiam, et nativum splendorem nequaquam desiderent. Quae quidem eo
nos adducunt, ut intelligamus, quem dam esse posse sermonem, edisci, et percipi
omnino facilem. Quem si universalem veluti linguam cunctae gentes
amplecterentur, eo possent mutuum idearum, et cognitionum commercium inire. Ac
difficultas, qua ab hoc impediuntur, ex lin guarum varietate, et multitudine
orta, alia etiam ratione vinci posset, characteristicam nempe aliquam linguam
adhibendo, quae res ipsas, non rerum voces exprimeret. De bac sermo erit
inferius. Interim cum nullus ex hisce modis adhuc suppetat. Nec ulla spes sit,
ut in unum, V. Clericum Art. Crit. Linguarum varietas non leve incommodum
affert societati, et progressui scientiarum. Nec enim consultum, ut facile
edisci possent, sed casu magna ex parte conditae, et procurata copia, et
ornatus. Sublatis declinationibus, coniugationibus, et generibus, si
substantiva unam immutabilem terminationem haberent, suam adiectiva, et verba
pariter, quae adverbiorum ope temporibus, et modis distinguerentur. Pullae
superessent regulae grammaticorum, et solius lexici auxilio linguam quam libet
perciperemus. Cumque insuper esset prima illa lingua absurda, et egestate,
atque uniformitatis squalore sordesceret. Maxime erit optandum, ut LATINI
SERMONIS USU conservetur. Locupletissimus namque est hic sermo, electissimis,
et praeclaris verbis abundat, communis hactenus fere fuit omnium eruditorum;
qui eo abiecto, si suam singuli linguam in scribendo usurparent, iam, vel
aliena omnia nescirent, vel in omnium gentium, quae doctrinae laude vel alium
conveniant omnes. Splendescunt, perdiscendis linguis curam, et operam
compellerentur insumere, quam ad rerum cognitionem adipiscendam con tulissent.
Quae hactenus de vocibus dicta sunt, satis ostendunt, easabideis, et cogitandi
modo non parum pendere. Sed magnus etiam est verborum in ideas, et mentis operationes
influxus. Atque in psychologia, si fortasse ad veritatem plane non sua detur,
nullas fere absque verborum usu nos exequi posse. Illud profecto demonstratur,
eo foveri multum, et perfici. Quod probari nunc potest exemplo mutorum. Earum
etiam gentium, quibus signa numerica pro maioribus quantitatibus deficiant,
cetera sint nimis composita. Illi quidem multis omnino ideis destituuntur,
mentisque facultates obtusas habent, nec ad operandum faciles et expeditas. Hae
vero gentes in rebus ARITHMETICIS ne vix quidem progressae sunt. Tantum signa
valent ad humanas cognitiones promovendas vel impediendas. Equidem arbitror, a
veritate abesse longius, qui crederet verba communicationi cum aliis tantum
inservire. Ea menti sistunt obiecta. Nimis composita dividunt. Si magnifica
sint et nobilia, res amplificant, et extollunt. Si humilia, imminuunt, et
deprimunt. V. Laur. Mosheim DISSERT. DE LINGUAE LATINAE CULTURA ET NECESSITATE
V. etiam quae nuperrime Ferrius, et Tiraboschius, Alexander Gorius, et
Clementinus Vannetti in eam habent Alamberti sententiam (Melang. tom. V.)
statuentem bene LATINE scribi non posse, et LATINITATE abiecta studium omne ad
patriam linguam transferentem. Refert Condaminius, quosdam Americae populos,
cum ocesnume rorum supra ternarium non habeant, in hoc arithmeticam eorum
consistere: certevix paucis huiusmodi signis utuntur, iisque ad modum
compositis, ex quofit, ut maiores numeros mente haud comprehendant, et quem
libet ultra vicesimu in indefinite concipiant, atque capillorum numero comparent.V.
De la Condamine Voy. Paw Rech. sur les Americ. tom. II. ch. 27. Cogitatio, ait
Plato in Theaeteto, est sermo,quem mens apud se volvit circa illa, quae
considerat. Cum enim cogitat, secum ipsa disserit adeo, ut cogitatio sit sine
strepitu vocis oratio, aut interior collocutio. Verba sunt veluti signa
algebrica idearum. Brevitati proinde consulunt, multarum idearum comparationem
faciliorem reddunt, mentenique sublevant in consideratione multarum rerum,
atque compositarum: quae verborum utilitates maxime elucentin modorum mixtorum
ideis, quas in nullo exemplari iunctas videmus, sed verbis exhibentur et
comprehenduntur. Verba denique nexus inter ideas augent, eas facilius, et
promptius exsuscitant, distinguunt, quae vix confuse percipe rentur. Sic technicae
in arte pingendi voces omnia alicuius tabulae vitia, omnemque praestantiam
indicant. Quae eos prorsus fugerent, qui illas voces nequaquam callerent. Quare
scientiae, omnesque artes multum debent verborum inventoribus, ut Linnaeo
Botanica; et Ontologia, licet nomenclatione tantum contineretur, non esset
penitus contemnenda. De verborum usu, et abusu haec fere a Lokio, aliisque
melioris notae Logicis accepimus. In primis duplicem esse usum verborum. Vel
enim eo cogitationes nobiscum cooferimus, vel aliis exprimimus. Illum jam
attigimus capite superiore, in quo osten debam, maximas utilitates ex hoc
interno sermone profluere. Cum aliis autem utimur verbis,aut in vitae civilis
consuetudine,vel in studio Scientiarum. Inquo praesertim distinctioni, et perspicuitati.
Ideae in primis connexae inter se sunt ex analogia rerum, et ex circumstantiis,
in quibus acquiruntur. Sed insuper verbis etiam unae cum aliis colligantur.
Quot ideas unum verbum saepius excitat? Atque ex verbis haec alia utilitas
provenit, ut in ideiş revocandis, et disponendis ordini, quo a nobis comparatae
fuere,non adstringamur, sed illum qui magis placeat, magisque conveniat iisdem
tribuimus. V. Bonnet Ess. Analyt. ch. XV. V. Sulzer loc. iam citato, Micheaelis
de l'influ. des opin. sur le lang. etc. Condil. Art. de penser; STELLINI
OSSERVAZIONE SULLE LINGUE; Soave Comp. di Locke Iap. al cap. XI.
Scilicet, si circa ideas maxime compositas, sertim versemus, iisdem
nomina, quibus appellantur, substituimus. Nimis enimesset operosum, eetiam
impossibile, omnes ideas simplices illas componentes mente revolvere. Quod
etiam confusionem afferret, et, ne idearum relationes viderentur, obstaret.
Haec habitualis, non actualis distincta perceptio est idea coeca, et symbolica
Leibnitii. circa notiones prae 1 litandum est, ne per se difficilia reddantur
difficiliora. Et ne rerum INVESTIGATIONES in aeternas quaestiones de nomine
abeant. Locutionis perspicuitas, atque distinctio maxime optanda idearum
claritatem, et distinctionem desiderat: quomodo enim, quae confuse percipimus,
aliis distincte explicarentur? ad eam confert brevitas, in qua tamen habendus
modus;nam ut nimia verborum copia res obruit, ita eorum egestas tenebras rebus
offundit. Denique cum iis, qui loquuntur confuse, vitanda fa miliaritas est,qua
nihil fortius ad idem vitium contrahendum. Ita autem verbis utamur,ut unicuique
idea determinata re spondeat;dequo,sinobiscum tantum colloquimur, nos ipsos
debemus interrogare; si vero cum aliis,et dubium sit, an verba ideas
claras,etdistinctas in aliorum mentem immittant, tunc ea dilucide explicanda
sunt. Id quidem de nominibus idea rum simplicium praestari potest (vix autem
erit necesse), si observanda proponantur obiecta,quae significant,etmodus,et
circumstantiae indicentur, in quibus eorum ideae acquiruntur. Nomina vero
idearum, quae sint compositae, decla rantur earum obiectis exhibitis, et addita
ipsorum definitione; nec enim omnia attributa patent sensibus, et multa indolem
potentiae habent. Quod si haec obiecta non existant.Verborum universalium
magnus est usus, et maxima utilitas; innumera enim individua una tantum voce
comprehendi mus, quae esset impossibile omnia suis nominibus distinguere. Esset
etiam inutile, quia necii, quibus cum loquimur, multoque minus illi, quibus
aliquid scriptum relinquimus, eadem indivi dua agnoscunt. ergo. Sed quae
circa rectum verborum usum,et eorum inter pretationem, de qua inferius,
praecipienda sunt, separari vix possunt ab idearum doctrina iam tradita;
utrisque enim idem finis, avocationempe ab erroribus. Inter eaetiam intimus
nexus, quantus inter voces, et ideas. Nunc lum, quae propius ad verba
pertinent, quaeque eo loci explicata non sunt. ne actum agam, so meratio
idearum, quas simul reflexione, aut pro arbitrio con iunximus. fiat enu Vocibus
demum abutimur, si quae incertam significa tionem habent, non definiantur; si
definitus sensus mPombaur. Si in rebus scientiarum artes consectemur oratorias.
Namque delectant, et movent, mentemque avertunt a philosophico rerum
examine,quas non accurate,sed ad similitudinem exprimunt. In verborum sensu
commutando peccarunt vehementer scholastici. V. Gassendum in Exerc. Arist.
Exerc. Hic cum Logicis fere omnibus non praecipio, abstinendum esse a tropis
atque figuris:rebus enim permultis vocabula metaphorica necessario imposita
sunt, aliis utiliter, cum ex iis orationi splen dor accedere videatur.V.
Condil. Art. d' écrire lib. II. ch.VI.VIII. Translationes propter similitudinem
transferunt animos,etre. Neque vero minor utilitas ex verbis notionum;.harum
nullum archetypum extra nos invenitur iunctas exhibens ideas, ex quibus
componuntur. Id vero praestant nomina, quae illas comprehendunt. Sunt denique
voces, quas particulas appellant Grammatici; his utimur, ut ideas, et periodi
membra, et periodos ipsas interse coniungamus. Quisaneusus mirificus est, et ex
eo maxime vis tota orationis derivat. Rectus erit,si m u tuam
rerumdependentiam, et relationes diligenter consideremus. Haecdeusu. Nunc
de abusu,quirestat,dicendumest. Iam vero abutimur verbis, si iis, nullam ideam,
aut obscuram associemus, adeo ut inania sint, et ambigua: in quo non rarum
estlabi;etmaxime verba notionum virtutis,honoris,et simi lium multo pluribus
sunt meri soni; obiectum namque non referunt, quod sensus moveat, nec illud
quod referunt in in fantia, percipimus. Hinc ea absque ulla significatione usurpandi
longam consuetudinem iam contraximus, a qua ut reMilanius, reflexione
vehementer nitendum est. Sed abusus verborum etiam ex ignorantia, et malitia.
Scilicet, qui partium studio, vel anticipata opinione moventur. Qui vulgo avent
imponere. Qui difficultatum pondere haerent et idearum defectu impediuntur.
Tunc enim vero ii obscuritatem affectant, verbis inanibus se se involvunt, nova
etiam fundunt, atque sesquipedalia. Optimum ergo erit, mentem parumper a verbis
abstrabere, eamque in ideas intendere, ne verborum so nitu hallucinemur. Ut
verba recte interpretemur, advertendum in primis, notiones eius, a quo
adhibentur,'significare. Non igitur suppo natur, omnes iisdem verbis adnectere
easdem ideas, et ipsis rerum realitatem apprime respondere. Quae qui supponunt,
de rebus perperam ex verbis iudicant, et ex propriis aliorum ideas non bene
copiiciunt. Hisce per summa capita indicatis, advertam in primis, duplicem
distingui sensum verborum,proprium scilicet,et tran slatum;namque verba,aut
illam rem exprimunt,cui primum fuere assignata. Vel ex quadam similitudine cum
re ipsis propria eadem verba ad aliam significandam transferimus. Quod si fiat,
sensum habent translatum, secus autem proprium. Nisi quis sensum proprium
alicuius vocabuli accurate perceperit, numquam fieri poterit, ut translatum
assequatur; hic siquidem ad illum refertur. Rerum praeterea conditionem
inspiciet,ex qua oritur, ut quaedam voces potius, quam aliae, ad res sensu
translato exprimendas, electae fuerint. Inde clarius is sensus patebit ferunt,
ac movent huc, et illuc, qui motus cogitationis celeriter agi tatus per se ipse
delectat. de Orat.III.39. Translatio est, cum verbum in quamdam rem transfertur
ex alia; quod propter similitudinem recte videturposse transferri. Cic. ad
Heren.; Alembert Eclaircis., sur les Elém. de phil. Quam vero quisque vocibus
notionem subiicit, arguere tuto possumus, si multa nobis nota sint, eaque
invicem conferamus; loquentis scilicet ingenium,et characterem; affectus, oris
habitum; linguae, quautitur, vim, etindolem; rem,quam tractat; circumstantias,
in quibus versatur; opiniones, religionem, quam sequitur;demum popularium
eiusmores, ritus, consuetudines. Haac enim omnia efficiunt, ut licet verba sint
eadem, non tamen eumdem significatum, eamdemque vim habeant. Nunc vero singula
verborum genera persequar, deque Difficilius assequimur sensum verborum,
quae notionibus respondent; siquidem praeter caussas nominibus rerum
existentium communes, peculiares etiam concurrunt, ex quibus efficitur, ut
singuli fere has ideas diverso modo componant. Nec eadem semper significatio
est vocibus orationis par ticulas exprimentibus; loquentium igitur, vel
scribentium affe ctus, et praecipue contextus consulatur,cum ex iis sit dedu
cenda. De nominibus relativis, quid advertendum in praesen tiarum,ut recte
explicentur? Porro id muneris iam explevi dum agebam de eiusdem generis ideis.
Quid de nominibus uni versalibus,quod paritereoloci, traditum non sit? Illud
subiungam,voces particulares,aliquis,quidem etc. obscuras esse et indeterminatas,
nec denotare, quae, et quanta subiecta sint; universales vero aliquando
particulariter esse sumendas, aliquando non omnia individua generum,sed
individuorum omnia siores esse, iisnonnulla admoneam,ad quae semper in
eorum interpretatione spectemus. Qualitatum sensibilium nomina, colorum nempe,
saporum, aliarumque huiuscemodi, sensationum etiam doloris, et voluptatis, non
ita accipienda sunt, quasi explicent id, quod est in rebus extranos positis.
Nostras affectiones, sensationesque upice indicant, nec vero vim,et quantitatem
earumdem. Hanc experimur, non autem accurate possumus efferre. Fit autem sae
pius,ut in singulis maior,vel minor multiplici gradu sit. Dubitari quidem
potest,quin ipsae sensationes apud aliquos prorsus differant, licet omnes iisdem
verbis utantur. Omnes arborum folia viridia appellant; sed adhuc videndum,
utrum haec vox eamdem omnibus ideam excitet. Quam dubitationem ingerit di versa
corporis temperies, et habitus, nec eadem omnino fabrica sensuum;unde certo
oritur,affectiones easdem aliquibus inten aliis languidiores. Nomina idearum
compositarum non idem apud omnes. Maxime si veteres cum recentioribus confe
rantur.Ne eas igitur ex nostris notionibus interpretemur,sed ex illis quae
ampliores fortasse, vel angustiores. Nominibus substantiarum easdem qualitates
non omnes complectimur. Nulli essentiam primariam,a qua eae nascuntur,et quam
nemo novit. genera significare. Quae quidem ex circumstantiis,
linguarum indole, ingenio, loquendi consuetudine patent dilucide. His fere,quae
adhuc de vocibus disserebam, continentur potiora,ex quibus Grammatica
philosophica conficitur: linguarum singulae suam habent, eaque particularis
Grammatica dicitur. Est vero etiam Grammatica universalis,quae principia
constituit omnibus linguis communia. Notandum superest,syntaxim totam legibus
concordantiae, et regiminis moderari. Illae principio identitatis, hae
principio diversitatis innituntur. Verborum disputatio manca videretur, si de
scribendi rationibus haudquaquam dissererem. Non igitur una fuit haec ratio
apud omnes,nec omnibus temporibus;tamen in eo con veniebant, quod signis non
ore,sed manu expressis,quae mente revolvimus, manifestarent. Ac, quae fuere
adhibitae, pictura, symbolis allegoricis, denique signis arbitrariis
continentur. Pictura, aut unam figuram, aut plures exhibet, signa arbitraria,
aut ideas,aut syllabas,aut litteras verborum significant. Scripturae, licet ab
ea, qua nunc omnes fere gentes utuntur, longe dissimilis,specimen aliquod
hominibus innotuit per imagines, quae sui res exhibent, et quas conamur
exprimere gestibus, et clamoribus, ut iis longinqua designemus. Ad has imagines
adumbrandas urgebat necessitas communicandi cum absentibus, et praesentibus
explicandi id, quod verbis efferri non poterat. Inde scripturae origo potius,
quam ex cura committendi nostras cognitiones posteritati. Ac homines ex
rerumimaginibusidconsiliicepisse,ut illas ad suos cogitationes enuntiandas
delinearent, omnium pene De usu, abusu, interpretatione verborum videantur
Locke Ess, etc. lib.III. Leibnitz Nouv.Ess,etc. lib.III. Ioannes Clericus
art.crit. tom.I. pari.II. V., silubet, Du Marsais princip. de gram. Condillac
gram. D'Alembert Elem.de Phil. XIII. et Eclaircis. sur les Elem. etc, Hinc
sensim crescere CONVENTIONIS SIGNA, etomniatan. dem huiusmodi evadere. Quae
sola notiones reflexione perceptas possunt exprimere;quae ob multos rerum
aspectus sunt neces saria. Namque notiones illae nullam imaginem praeseferunt,
nec ulla imago diversas relationes comprehendit, sub quibus res, ut lubet,
consideramus. Signa autem, quae ex CONVENTIONES sunt, optime quidem ab eo
constituta fuissent, qui singula singulis ideis simplicibus destinasset,
suaideis universalibus, aliademum determinationibus individua constituentibus.
Enim vero simul iungendo, et apte componendo haec signa, res omnes possent
distincte explicari. Hoc scribendi modo philosophus tantum uti potest, nempe
ille solus, qui probe noverit, quaenam ideae simplices illas substantiarum, et
notionum componant. Quique etiam adeo individua observaverit, ut ea possit plane
describere. Illum Si V. Paw Recher. sur les Americ. tom. I. part.V.
sect.I. Quemadmodum artis typographicae occasio fuit ars caelatoria et
sculptoria, ita occasio scripturae non inepte ex pictura derivatur. Praesertim
quum non aliter pictura sit obiectorum in oculos incurrentium scriptura, quam
scriptură sit obiectorum quae aures feriunt pictura. Videsis Augustum Heumannum
in conspectu reipublicae literariae cap. III. Signa huiusmodi spectant ad
linguae universalis institutionem. Alia ratio, qua ad eamdem possumus
pervenire, indicata, vix est N. LXXII., LXXXII. V. Soave Comp. di Locke, qui
etiam celebriores scriptores recenset, a quibus ea institutio suscepta fuit. V.
Leibnitii historiam, et commend. characteristicae linguae univers. V. Traité de
la Form.etc. ch. XII. XIII. Mémoires de l'Acad.de Berl., ibi Thiebault videtur
succensere Michaelis, et non ita difficilem, nec vero inutilem, et multo minus
perniciosam, quemadmodum ille, censet linguae universalis institutionem, quae
primo illo modo conti. neretur. Sepositis iis,quae de universali lingua
instituenda excogitari subti. vetustarum nationum monumenta, et gentium
sylvestrium usus confirmant. Quae scribendi ratio picturae affinis, cum auctis
cogni tionibus, relationibus, et indigentiis ad omnia exprimenda non non satis
esset apta, paulatim a signis discessum est rerum i m a ginem referentibus, et
huius pars tantum depicta, et plures ideae uno signo manifestatae. nenses
adhibent; proindeque mirum non est, si tanti apud illos sit literas scire. Quae
difficultas effecit, ut nationes pene omnes eum scribendi m o d u m
probaverint, quo non obiecta, non ideas, sed sonos verborum reddunt; ad quem
duplici via perveniri posse declarabam liter possent, splendideque proponi;
multo fuerit satius consilio adquie scere Ludovici Vivis, cuius haec sunt (De
tradendis disciplinis lib.III. verba. Sacrarium est eruditionis lingua,et sive
quid recondendum est,sive promendum velut proma quaedam conda.Et quando
aerarium est eruditionis, ac instrumentum societatis hominum,e re esset generis
humani unam esse linguam, qua omnes nationes communiter ute rentur: si perfici
hoc non posset, saltem qua gentes ac nationes plurimae, certe qua nos
christiani initiati eisdem sacris, et ad commercia et ad peritiam
rerumpropagandam. Peccati enim poenaesttot esse linguas. Eam vero ipsam linguam
oporteret esse cum suavem, tum etiam doctam et facundam. Suavitas est in sono
sivé simplicium verborum ac separatorum, sive coniunctorum. Doctrina est in
apta proprietate appellandarum rerum. Facundia in verborum et formularum
varietate ac copia. Quae omnia effi cerent, ut libenter ea loquerentur
homines,et aptissime possent explicare quae sentirent, multumque per eam
accresceret iudicii. Talis videtur mihi latina lingua ex iis certe quas homines
usurpant, quaeque nobis sunt cognitae. Quod continuo diligenter, ostendit,
eaque tradit quae merito cum disputatione componantur ab Aloisio Lanzio libris
inscriptionum et carminum praefixa. Sinensium alphabetum Typographicum ex
50000. signis constat. V. Mémoir, concernant l'histoire etc. des Chinois parles
mission. tom.X1., Mopertuis ius auget ad 80000. Iaponenses, licetomnino diversa
linguautan tur, quae tamen Sinenses literis consignant,probe intelligunt; adeo
verum est haec signa non rerum voces, sed earum conceptus delineare. V.
Marpertuis loc. Iam. cit. Cesare Baldinotti. Keywords: signum,
genere, segno, genere, segno naturale, lacrima, segno artificiale, ‘homo’,
conventione, imposizione, idea, ideazionismo, ‘Locki’ – enciclopedismo,
illuminismo, ‘discorso sulle lingue’, propositione, articulazione, logica,
grammatica, forma logica, modus significandi, imitatmento, il Cratilo di
Platone. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Baldinotti” – The Swimming-Pool
Library.
Grice e Balduino:
l’implicatura conversazionale del vestigio dell’angelo al Campidoglio – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Montesardo).
Filosofo italiano. Grice: “It is amusing that when we were lecturing with Sir
Peter at Oxford on ‘Categoriae’ and ‘De Interpretatione,’ Girolamo Balduino had
done precisely that – AGES before, in a beautiful beach town of Italy! ‘vir
Montesardis,’ –“ Grice: “Strawson and I, following an advice by Paulello, drew
a lot from Balduino’s commentary – especially of the Peri Hermeneias, the
section on the ‘oratio,’ since we were looking for ordinary-language ways to
render all the modal distinctions (indicative, imperative, optative,
interrogative, vocative, …) that Balduino finds so easy to digest – but our
Oxonian tutees didn’t!” -- Girolamo
Balduino (Montesardo), filosofo. Studiò
all'Padova sotto Marco Antonio Passeri (detto il Genua) e Sperone Speroni,
formandosi nell'eclettismo aristotelico proprio di quella scuola. Insegna
sofistica in quello Studio; passò poi all'Salerno e all'Napoli. Nella seconda metà del Cinquecento le sue
opere furono occasione di vivaci dibattiti. Alle sue dottrine si oppose, in
particolare, il filosofo padovano Jacopo Zabarella. Altre opere: “Perì
hermeneias”, “De interpretation, “Dell’interpretazione”; “Quaesita tum
naturalia, tum logicalia”. Studi
Giovanni Papuli, B.: ricerche sulla logica della Scuola di Padova nel
Rinascimento, Manduria, Lacaita, Papuli, B. e la logica scotistica, in Acta
Congressus Scotistici, Roma, Papuli, Da B. allo Zabarella e al giovane Galilei:
scienza e dimostrazioni, in « Bollettino di storia e filosofia », Raffaele
Colapietra, recensione di Ricerche sulla logica della scuola di Padova nel
Rinascimento, Emeroteca della Provincia di Brindisi. B.. “De signis”. It. segnare, notare, segnificare,
notificare. Primum oportet ponere quid sit nomen et quiddam in proæmio, ut
propositum suæ considerationis ante quid verbum cognovit et infra ab
orationibus rethoricis et poeticis, atque his quæ affectus explicant, illam se
legit. Item tes cum iste liber cum tota logicae undem modum cong ordine lint
considerandæ quo, ex processu resolvente com, siderandi participet, qui ut ante
monstrani est instrumen monstrat cum inquit primum bum etc. vers tum seu
organum notificandi. Quid inter hunc librum quid nomen quid alios differt?
Respondetur. Id interesse et, inter diversos primum, non intentione, cum libros
eandem rem eodem. Sed quod primo exequi instituimus dicit opor versa prædicata
propria, de illa cognoscantur. Q dis eaq. præs cipia quæ ut deus, et prima in
omni tempore, loco, et subiecto dicata ex fine libri facile inveniri possunt
demostrationis prin sunt nes mus, extremum nam ut posuis cellaria. Sed
suppositione in hoc libro et finis, rum conceptarum res et secundum quid. nam
tuimus dicata quinq vocem SIGNIficativam stag are, ut toto, necessario tra
verlrum etc. Hæc verbi, orationis, enunciationis nominis, nis quibus eædem
libro poeticorum est præceptionem tradere finiendo considerant alterum ut
aspernetur et um metrum formandum, bi etc. ponere ergo sumetur non tanquam res
dubia inquirendum sum, verum et constans ponendum primo mento magno exemplo
explicatur artificum idem ligna ut lignum, sit sed ut per seno post incos unus
artifex statua malter, referet tæ, cum suo proprio monius inquiens est, ad
metria positi oest. Ita que non nisi ut enunciativa. Sed de subiecto do post
secund infine. Regulem logicem ponuntur ut notæ orator et poeta enunciativa orationis codem modo ista
des:ante et SIGNIficativas intendit idenim definitionem nomini suer, sitione
SIGNIficantes tionis tantum urilitatem declarat apo demonstra, ad impossibile
primo prior de tione simplici et hæc porest. Sed demonstratio viriali cuius,
extranea autem quod licer hæc omnia demonstrationis Postremo scientiarum. ne
viam atrium et iuxtaponitur uerbo. Magentinus positionis modos modo
considerantes est interpretario posis ab instituto, nomen, aim. Ponere seu
constituere. Ammonius has tres particulas legit cum ergo sunt prædicata
propria, affirmationis et negatio mum ponendum constituat, alterum appetendum
explicaretur oportet definire et fugiat. Poeta ad cocinnum orator vero
adornatum. Id, quasi istorum quid nominis ad efficiendam. Huic quam retuli rei
confidera Averrois, definitio enim inquit Aristotele ingeo navem, alteradarcham
considerandi modo, assentit, Amonius definitiones positiones in arte dicuntur.
Metafisicae in hoc libro confiderari de oratione, in magno com cuiusratio est
primopoft. quam per voces clariores mo prior primo, syllogismus est positis et
concessis et concesso, pri oratio in quaquibusdam attingit. Magentinus
syllogism ducente hac tenus. Paul e re niam fiunt. Quos cis nunc. De utilitate
dicimus ab anima, quæ facile opus suum inquitex proposito patet: ad de et ex
inscriptione cepit ergo tertium modorum
quos Ammonius attulit. Su subiceti interpretationem refertur. Quam mitur enim
gratia quæri retulimus nam enunciatio ad ins ponere, primo prosupposito
tendatur tet non simpliciter sic enunciatio in to, propositum quas per voces
clariores NOTIFICARE nostrum esse, de oratione enunciativa. Hic autem finis
haberino potest, nisi per hæc præ tertio ait igitur de partibus tractandum est,
quid nomen et quid verbum inquiens et Aristotele verba conne fit ita res
tractatæ alibi differunt. Requires et ens quia propositum Aristotele quam,
necessario. Quona igitur modo sei ungi simplicium essential cognoscenda
differentia locus, tamen hic nomen quid ferme omnis explicatur ex proprio fine
quoniam et uerbum. Juult ergo cum cæteris ista considerat utg syllogism parte
sefficiantur logicus bus ponere sumendum fore pro definire et definit, ut verum
strationi deseruiant, grammaticus vero voces tis compositas incongruum sermonem
ex elemen, ut congruum, siue oportet ponere, id est definire et falsum
declarant. Et novissime ut demons dissentio latina ac sensum accedens ab
Aristotele sidiceret. Sed ab his ad Aristotele verba græca et. nam
committeretur nugatio possunt? ideo dixit primum est erfide hoc infra fit
proprius considerandi oportet ponere id est
definire, magis ut iudico. Hæc ut bene Ammonius cognoscit. Ac.p fine propositis
nullo modo tamen, ut omnia moveri commune commodum est id muniter posito primo
top. nono.Tertio et concello quomodo sumitur procom de mente Ammonii attulimus
gratia explicentur omnibus Aristotele. Quarto pro ea fine ratiocina, pro
proprium est. Locis quos adverbio quod nibuscarentibus pro definitio positione
fieri ex Heracliti sententia via relinquenda non est docentes, fine via eius
contemplationem medio. Secundo poster incommens damus, tenebrisan; circumsusi more
feramur, est igitur enumerat: tray in incertum imperitorum via, illa quam toti
logicæ Aristotele to magno est. coniung nomine et verbo. Pris. primo post
secundo post. et ratiocinatione ex hypothesi. Secundo supra retulimus et hic
accepit sed quem modum Aristotele hic fert. Ex hisitaque patet. Arit,
resconsiderandas acceperit, verbum nullum proj ea considerantur. Quod si
orationem ante etiam posuit et tractavit, non nisi ut genus commune
enunciationis, ad verbum. OD rum ordinem pofuisse) tanquam subiecta et tertio
prædi num triplex potestelle consideratio: primo ut absolute Cara, quideorum,
scilicet ponere sive constituere. Sed SIGNIificant simplices CONCEPTUS. Ita in
prædicamentis cons citorcum primo post in parva commentatione: scieny
fiderantur. aliomodo secundum orationem, ut partes tiasitunius generis
fubieéti, quçcúq; exprimis componitur, sunt enunciationis: sica dhuc librum
spectabunt, propter et partes et PASSIONES horú sunt pse. igitur duo sunt per
reaenim inquit traduntur sub rationem nominis: uet er se predicata, substantia
sive essentia quæ per definitione, et biut SIGNIficant cum tempore aut sine
tempore, intulit accidens proprium, quod per demonlirarionem concluditur.
etiam. et traduntur alia huius modi, quæ ad dictionum secundo post. Inmagno commento
cur tantum pertinentrationem, ut enunciationem conftituunt sed quid istorum
proposuit? Ad hoc dicendum mihi uiden quam vistant iuiri ingenium et iudicium
semper cum sum tur: ex primo post res quarueif ecf timperfectum, et quasi in
mente, non habentuere definitiones. Secundo ponendum quod supra documus, res
logicas ut intrumen ta et organa artium
et scientiarum, ad proprios fines et quod satis probatum est supra cum a
nobis Ammonius notitiam explicandam referri. His datis patet ad petitios est
reprehensus. Præter eaut diximus nome et verbum nem responsio: namdum
Aristotele quid prædi et orumponen simplicior asunt decem vocum conceptibus.
Amplius dumpropofuit, et propriosfinesquiipsorumpropriafer rationoininis et
ucrbi et fi ut materia adorationemenun rendicuntur accidentia, anteposuille
dicetur sic enim ora, ciatiuam pertineant: tamen corum rationes sunt commu
cionem definiens enunciatilia inquiet non omnis: sed in nes, non ad orationem
tantum contra et æ. ut prædicari de qua verum et falsum explicatur et nomen
quod vox fit si vocibus simplicibus prædicamentorum non possint, licet
SIGNIificatrix. Requirit secundo Ammonius a quo Aquinas cum divo Thomas in
ultimo suo dicto contra Ammonii opis mas accepit. Side simplicium vocum
essentia in prædica; nionem consentiam: nomina et verba in hoc libro tracta
mentistra et auit: cur hic iterum repetits respondet Ammonius. ri,ut cum
tempore aut sine tempore SIGNIficant, et non solu unum quod supra tanquam
falsum reiecimus. Nam et fi hæc SIGNIificare dicuntur, sed et alia huius modi
quæ perlig verum dicat. Ut robique easdem res subicto, rationetas nent ad
rationem dictionum. Licet ipse sub inferat, utes men differentes finiri: nihilo
minus differentia quamaddu nunciationem constituunt. Non solum affirmatigam
enun cit est falsa. Dum inquitin prædicamentis voces simplis ciationem, ut
Ammonius afferebat. Si autem ista verba, ces considerariut indicativæ sunt
rerum simplicium quæ Aquinas referret addi et tasuperius ut diceret qiftain hoc
quando cum temporis mensura SIGNIficant, verba: quando libro traduntur sub
ratione nominis et verbi et alia huius, sine tempore cum articulis explicant,
nomina sunt dicen modi, scilicet traduntur quem
ad rationem pertinent diction da. Quando pars affirmationis uel
negationis, dictio: cum num, tunc inter nomen, et verbum et dicionem distingue
autem pars syllogismi, terminus. Sed primum inas SIGNA y ret. Sed primum de
mente sua verius credo. nam alii ta differentia dubito: quarationeun quam fiet:
ut substan teridemdi et umforet contrasequodin, Ammonium die sia per le
existens SIGNIficari possit cum motu? maxime ximus. Postular Ammonius et AQUINO
curaliisoras cum prædicamentares sint completæina et tu. Nam quinto tionis
partibus missis, solum nominis et verbi considen metaph. septimom et septimo primo
physic. ens rationem præposuit? addituretiam. quia libro poetico, quod est, aut
existere dicitur, in decem primasres, seu voces partitur: quo ergo SIGNIficari
possunt cum tempore! nisi diceres ut sunt imperfe et cres, et in motu cum
actione, et passione et generatione lubstantiæ alteratione qualitatis augumento
quantitates et ex accidente mutatione eorum quem ut uo referuntur. Seundo nec
dubium solve revidetur quod dicit. Sed falsum etiam est in prædicamentis rum
orationis partes enumerans, inquit septem elle. Elementum, syllabam,
coniunctionem, nomen, uerbum, articulum, orationem. Ad hoc breviter respondent
alig qui Aristotele omifisse quediximus, tanquam inutilia et ad rectum poetarum
metrum spectancia hic solum mentioq nem fecisse nominis et verbi: pista sunt
necessariæ parstes enunciativæ orationis, inquo, Ammonio non aduery voces
considerari, ut ad simplicium rerum cognitionem dedu satur nec diuo AQUINAS
& fi oratio enunciativa quando que cunt. Sed inftan taliqui. In
prædicamentis, Aristotele fini ens in conftetexaliis, non necessario,
simpliciter, omnitempore, quit. Substatia dicitur. sed quam uanère spondeantex
Aril. Quinto meta et Alexandro Aphrodiseo exponente cognoscant, secundum se
inquit vero dicuntur quæcunq; predicamenti figuras SIGNIficant aut secundum
Boethium quæcunque figuras predicationis significant. Itaq. Per Aphrodiseus
quod a nomine, vel uerbo deducitur:lig verbum hoc dici et significare res
simplices, prædicamen ca ad metaph. Non logicum pertinent: sed ut decemu ces,
res mediis CONCEPTIBUS A POSITIONE SIGNIFICANT logie corum considerationi
convenient. Tertio dubito et tan cuti et legendum, et navigandum alegere et
navigare verbo originem ducunt. Similia dici possunt de explicatione Alexandri.
Quautitur Ammonius dum de verbo consin dcrans Aristotele inquit. Verba autem
secundum se dicta nomina sunt id est simplex habent SIGNIficatum nominis eius
simplicibus partibus simile, ex quibus constatoratio. Ita pro Alexandro
dicendum. Adverbia plurima ex parte quam vanam explicationem existimo,
dictionem, scilicet affirmationis partem vocari. Nam quid interest dicere nomen
et verbum vocem esse SIGNIFICATRICEM A PLACITO et afferere nomen et verbum
dictionem esse ihuius may de ducia vero nomine aut a parte orationis
simpliciquæ nifestum indicium ex Aristotele sumitur. Qui ipsam orationem
definiensait oratio est vox SIGNIficatrix, cuius ex partibus aliqua separata
SIGNIficat ut dictio, verum non ut affirmatio ergo idem est dictio, quod nomen.
Ut habet translatio Magentini. Et verbum. Ergo dictio, orationis communis pars
erit, non affirmatione stantum. Nisi per appropriationem dicat illud sed AQUINO
vidensuocesalo, gico consideratas non posse decem simplicissimas resnis fime
diis conceptibus explicare itaenim secundo intely uim habeat nominis. Et ita si
quando goriatura verbo, nihil Alexandri et Aristotele sententiæ officit. Sed
cur particispium, quoquam se pissime in demonstrativis scientiarum sermonibus
utitur, tam hicquam poeticorum libro relis quit? Ammonius dicit, quia ad nomen
et verbum reduciy tur. Alii vero quod idem sft dicunt quia pars comporis ta non
simplex orationis dicitur. Quæ responsio magis perspicua et evidens iudicio meo
est. Nam primo pos ter, secundo, præposuit dupliciter præ cognoscere oportere,
leda sive secundæ intentiones dicentur, nonu tres linere alia namgquia sunt
prius opinari necesse est alia vero quid lationibus denotant ad philosophiam
naturalem spe et an est quod dicitur intelligere oportet sed cum duas propos
tes et metaph. A literalseric, simplicium inquit diction ne rettrese numeravit
et ad hoc respondet Aver, optertia ma veneratione sanctitatis probarim: in
hactamenre' sponsione dissentio: cum decem voces non solum simplices conceptus
sed res mediis conceptibus explicent: loco et subiecto et non nisirespe et
uhorum ut pronomen loco proprii nominis. Adverbium tam hic, quam in libro
poeticorum relinquitur, uel quiaut Ammonius ait, modum dicit quo prædicatum
incit subiecto. aut ut sрее species composita est ex his
dicas etiam o duas præposuit neccessarias signum est q Aristotele dixit
dupliciter præcognoscere oportet et quia lunt, opinari necesse est et quid
intelligere oportet ad tertiam vero præcognitionem der scendens, fineullo
necessitates verbo additoait quædam autem ut rag nam compositaquæ esse et am
tertiam naturam non dicunt distinctama componentibus, explicatis necessariis
partibus, coniunctim ex his explicari intelliguntur verum quicquid sit de
Arist. textu et ratione quamdi xi: sufficiens ref ponfiofit: qhicde simplicibus
partibus Aristotele loquitur, quale non est participium. Coniunctionem omisit,
nonquia inutilis, quoniam. infra quod ipseconfirmat hic, et supra contra
Boethii opinionem adduxit Arist. dividet orationem enunciatiuam in unam
simpliciter et coniunctione unam: quæ necessario coniuctionem expostulat. Nec
exomisit ut Ammonius et Aquinas quia pars orationis non est sed pars conne et
ensatque coniungens. quoniam Aristotele coniunctionem poeticæ locutio nian
numeravit, tanquam orationis elementum. Item in cap.quarto Aver dicet, q
syllogismus conditionalis est unus per unam copulativam. Gifoloritur ergo dies
est sicut predicativus est unus per medium terminum sed hic medius terminus
necessaria est pars prædicatiui sive CATHEGORICI syllogismi. Ergoconiunétio
syllogismiexpofis tionefiuehypothetici.Hinc etiam contra eos fequetur
inutilemconiun et ionemnonesse: sed hypotethico fyllor gisino necessariam: ut
medium terminum prædicativo syllogismo. Alii sentiunt propterea coniunctionem
omiy filfe de enuntiatione una simpliciter demonstrationi servienti, non coniun
et ione una considerat sed hanc reo sponsionem suprareiecimus: ea rationeq hic
liber etiam ad librum priorum dirigitur, proximam syllogismo hypothetico
positionem seu præmis lamelargiens. Itemin hoc libro, capit.quarto, propofitam
enunciationem ab aliis oratoriisac poeticis seligens, in has duas partitur.
itidemq; definite oratione in libro poeticorum eam in hasdistribuit feudi uisit
species. Dicendum igitur nobis videtur, proptereahic relictam coniunctionem
esse, quia facilis, et Aristoteles sufficiens erat ea parva cognitioquam
tradidit in libro poeticorum. Aut secondo dicasquor demonstrativa scientia. Et
secundo poft. iuxta ordi niamhic propofitum est de vocibus necessario
SIGNIFICATRICI nemquem compositiuum aut componentem appellant, pri bus agere ad
interpretationem per voces clariores efficieendam: quem oém orationem efficient
nam hic libercom munia principia explicat. Dic secondo q in libro poeticorum
cap. septimo, coniunctio significationis est expers: qua de causa definitioni,
quæ perfecta oratio est, nond eses Post ea quid est negatio, o affirmatio et
enunciatio, u oratio, deinde quid sit negatio, a affirmatio, o enunciatio,
oratio. mo genus, quid syllogismus, inde speciem, demonstrationem collegit.
Premponens igitur hic ista duo tangfinem unum in tegrūperse ex genere et specie
constitutum, primo ait enunciationem, deinde oratione, non ita per se intenta:
nobis innato aminus communi ad communiora. Sed hæc responsio improbatur quia.
Si ordinen obis innato, seu aminus communi et im per se et oincipiendum est,
cur latus ordo ex accidente euenit, ut quando gab imperfer et o furnatinitium
quia in libro de anima secundo, textura Magentino cum universe res quas
universalia dicunt singulis præferantur, cur hic non primum de oratione et
genere, deindede enunciatione affirmatione et negatione ex orsus fit
Aristoteles sed primum a nomine et uerbo: nam auta nobilior iincho an dumerat,
aut are magiscõi, ut ordone ceffarius servaretur, non anobiliori, cum
negationem affirmationi prætulerit non acommuniori, quia oratio fuif setante
ponenda. Responder ipse. Solere quandoq; Arist. Hocfacere et are communiori quæ
ad singulasres spes et antincipere quomodo hic dicita nominee SIGNIficante
substantiam sive eflentiam et a verbo SIGNIficante actionem seu passionem,
Aristoteles inchoare sed quare istum secundum necessarium ordinem inter
negationem et affirmationem, enunciationem et orationem non seruauerit, ut
Gbioccultumomi fit. Præter ca enunciatio ut finishorum materialium principiorum
prenstantior est, ergo antepor nendafuisset. Amplius nomen et uerbum, non ideo
communiora esse dicimus, q subtantiam aut accidens SIGNISFICARE dicuntur, sed q
voces SIGNIficative apositionelunt, non substantiæ aut accidentis, ut naturæ
terminatæ, sed communiter omnium ratio ergo est sumpta a processu resolvente
finem in causas et principia prima intra rem itas quecum orationem non omnem,
sed inqua est verum et falsum, id est enunciativam, ut finems peculetur, et hæc
ex nomine et verbo, ut materiis, constituatur necessario ergo primum dehis ponendum
quidf snt: deinde complebit reliquas partes processus resolutiui sed subiectum,
ut totum potential primas species continens, cognosci non potest finesuis
speciebus, sicut totum constare non potnifiex suis constituentibus principiis
materialibus: ergo deinde de his quæ ad finem proprium diriguntur, dicendum,
quid oratio et enunciatio, ut completes finisele et us habeatur: quiahec in
affirmationem et negationem dividitur ut pris mophy intelligere et scire, id
est intelligere scientificum: quod Auer. Finem rerum naturalium pofuit. Item
genuscum principali sua specie unum finé constituit, acea uno proce mio
proponuntur et epilogo colliguntur: ut primoprio rumde syllogismo tradaturus,
resoluentem processum efficiens a principali fine inchoauit: de demonftratione
et Propositis communibus, ut materia, principiis, quæ per se SIGNIficant
ia omnem orationem conftituunt: nunc de coniumctis ex his principiis &
conftitutis proponit. pri mumq; ait Deinde, ut diximus ex Ammonio, ordinem et
urum proponit de rebus omnibus: deinde de elementis, denotata principiorum
constituen tiu madres constitutas. Et de omni anima prius quam hac autilla
animaratio pof t e a inquit quid ne a t i o affirmati o et c Hic quæris
igitur & causa ordinis a dnoscelatiesta notioribus nobis Diiii gationem
affirmationi prætulerit. Ammonius ait prius nomen perfectius posuit? Item in
situs, et ad nosre asenfuuisus incepit ut Auer. aitineodem libro. de anima de
intellectu prius quamdesecuny. dum locum motiva potentia. Similiter secundum accidens
est ut a comunioribus five minus comunibus pro Milanius. Nam de generatione
considerans de ea generatim sedin ruit: et fi per se non SIGNIficat ut ait
Aristotele licet SIGNIfica, demonftratio intenditur quam syllogifmus. Et
primophy. tionem non impediat perfead hunc librumnon per primo finem proponens
rerum naturalium primum, dixit. Et at, quietiam per se SIGNIFICANTIA principia
ut materias spe quoniam intelligere et scire contingit, id est rationem ellen
culari conftituit. Quarenon inutilis quidem coniun&tioerit: tiam ac naturam
ipsarum, inde scientiam per demonstras sednec necessaria pars SIGNIficans,
orationi per se, id est, tionem acquisitam ratione et eflentia posita et
explicata omni conveniens oratio autem divisa in species duas, per
definitionem, in fine explicando, nobilius explicavit, quas monstravimus,
conjunctionem a poetica, ut eius parti ac magis intentum. Sed ad huc dubium
remanet curnes utilem, mutuo accipit sed ad enunciationem relatam ut primo
priorum, prius TEX. BOEZIO. ordine ad nos relato, ab imperfecto ad perfectum
procedit et tum negatio enim diuisionem continet, affirmatio autem
in compositione consistit negationem igitur affirmationi præposuit, et magis ad
partes accedir, compositioautem ad totum. Sed ueniat anti uiri fit dictum
negation magis composita dicitur quam affirmatio, cum additione negan cis
particulæ, affirmatio efficiatur negatio. Ad rationem orationem quatenus ex
luis materialibus principiis cons harum alter utra præferatur. Sed contra
dicimus, pris mo hic liberad demonstrationem dirigitur, ut ipse fal dem, fic
nece ædem voces. Quarum autem hæ primum NOTAE sunt, eædem omnibus PASSIONES
ANIMAE sunt et quas rum hæ similitudines, res etiam eædem. Sunt quidem ergo hæc
in voce, earum in anima passios ad modum necliter et omnibus cædem, fic nec
eædem voces. sentiens cum Magentino reprehenditura Sueffa. adiu mentum seu
commodumin proæmio, nointractatupræ do secondo phy.tertio.natura est principium
motus et quietis, per se et non secundum accidens ita que ex his positis
sequitur negationem instrumentum explicans con fitione formam eflentiam q;
cognoscimus hoceft agen rium et dirigentium ad ipsas. Oportet igiturante cogno!
Scereea exquibus est definitio: propter eaq ifta præcogni tetur, quææternorum
est non autem ad eaquæ possunt ponitur. Diceret enim ille utilitatem totius
libri et subiecti esse et non esse. Amplius et fiinuno, quod de potens
anteponenda, non utilitatem cognitionis, perquampro tiaadactume ducitur, non
esse prius fit eo, quod est: pofitad eclarari, ac definiri possunt. meæ etiam
rationi nontamen simpliciter in omni natura: cumea, quem poten responderet. In
sequenti textu commodum quale fitex tia continentur, non nisiaba et tu, ac eo
quod uere eft in plicari: sed quam in ordinate ac fine arte id faciat, uides
actume dantur præterea cap.quarto enunciationem in rintalii, retamen idem cum
Ammonio sentit quiait Ari. has duas species diuidensinquit. Prima autem oratio
docere uelle nomen et verbum quorum finitiones promi enunciatiua est
affirmatio, deinde negatio ergo analoga, fit, voces SIGNIficativas esse, quod
ifferata vocibus nonli aut per rationem ad aliud nonç que diuisa participatur
ab SIGNIficantibus, ut scindapfus docetom quæ inprimis, ac utrii: fedde hoc fuo
loco dicemus. sicut Ammonius di proxime ab ipfis vocibus in dicentur.
conceptus, scilicet durum promittit: Mihi quod uerius probatur iftud est,
primo: quorum interuentures explicantur.quæ omnia, hic affirmationem et
negationem numerariut plures species enunciationis, id est oppositionem
contradictoriam erficientes. Quæ infine fectionis fecundæ, in hoc conssistit.
ut aliquas edeiiciant, deftruant, abiiciant, atque ne gent; in hoc autem
efficiendo potissimam et inprimis vim habet negatio. Quade causa ibi primum ab
Arift .numeratur, ut secondo de anima cum species subiecti fint plures, ex
enumeratione ipsarum precognoscitur esse, id verum in demostratione, iti demin
definitionem ons quod anteponendum est, prius quam tractatus cognitioaut
definitiohabeatur. Secundo sciendum primo topic. ofta Opposita secundum contradictionem protenfa
alterum oppositum explicare.Et primo post. octauo. In antiqua commentatione, de
omni eft quod non inquodam quidem fic, in quodam autem non nec aliquando
quisdem sic, aliquando quidem non. Jitidem & tex. Quinto scire autem
simpliciter opinamur: sed non sophistico monitionis: qua simplici conceptu fine
assertione seu compo iun et a et divisa,
notio rem esse quam affirmationem nam ta, ad eam habendam nos dirigunt at
qzillamex præno attendere folemus diligentius ad contraria, ut nobis ads
uerlancia, quam eaquæ sunt nobisi nnata. hæc autem affirmatio, illa negatio
explicat per externa, explicantia ti sefficiunt. Arif. igitur quoniam dixit
oportet nos constituere, siue ponere quid nomen, et uerbum etc et com muniter
hæc erunt voces SIGNIificatiuæ positione aliem fine quodam modo alterum sed cum
iple species ex propriis very explicatione, aliem cum vero. iccircoiftatria
antemani principiis internis definiuntur, I uxta ipsarum naturam, feftat: nesue
definitiones fineratione et fineea quam ipse proprietatem et ut ad commune
genus proportionale tradidit arte ponantur, at constituantur. In hoc textu eu
analogum referuntur, finienda sunt primo, modo hic in proæmio negatio præposita
numeratur, ut instrumeng voces esse SIGNIficatiuas: quod Ammonilis exponens cum
tum est habens ellenorius: secondo autem modo infra in Magentino ait quattuor
ad ho cutilia effe: rem, conceptum, tra et tatu et propria definition
subsequitur itainfra intely vocem, et literas. Amm. autemait Aril. inchoare,
nona lectus quando plineuero est et falso: circa composition rebus, quæ perse,
nec simplices sunt nec compofitr: id nem enim est falsum et uerum. Querunt
novissime curuo enim habent conceptus sed a vocibus, tr"fine quibus dis
cem omiserit. Sed Aris . infri ad hoc respondebit ut supra sciplina et
præceptio fieri non potest aitam; nullam facere etiam a nobis fatis est dictum.
Propter ea ad alia contendamus. Aristotele de literis mentionem g nullius ui
funt ad proporto & fiuerafint, dimin Pombaamen ponunturcum aliammay gis intentam
differentiam SIGNIFICARE SCILICET A POSITIONE, NON NATURA relinquat, quamtamen
Alex. et Pfellius prosequuntur et in expositione tex. Ammonius A uer. ato alii
non omittunt unum ergo et idem cum hissentiens, eorum veritatem confirmo. Cum
nominis doctrina et dissciplina ex ante posita fiue præexistenti fiat
cognitione, ftretur et testimonio Auer. confirmetur. primopost.ses cundo. et
Arift. primo Metaph. et apud Alex. pri motop. quarto oportetenimait Arift. ex
quibus eft de finitiopræ scire, fiue ante cognoscere et Alex. inquit definition
per omnia nota et precognita procedit et Averroes primo post. secundo. fic.
etiam uerisimile eft effe dispositionem specierum prænotionum conceptionis id
est defiunumeorum quæ diximus explicatur, nomen et verbum primo secundo.
hec autem quandog imperfctiora, TEX. BOETHIL. Suntergoea, quæ funt in voce
earum, que sunt inanie quandoy perfectiora, minus communia autcomiora. Ma ma,
passionum not&,o eaquæ scribuntur, corum, que gentinusaitq cum evidentia
dixerit, abhistanquam abdi tis et occultis abstinuit. Aquinas dicit gquia Aril.
cępitapar sunt in uoce. Et quem ad modum nec literæ omnibuse et s tibuse
numerare: ideo nunc procedit a partibus ad tol adducam dicitur. aliud effe
dicere num note: O quæ scribuntur eorum IN VOCE. Et queme procedere, quia magis
sensate sunt de anima instrumentum, seu Atat, esse magis minusu e compositam
aliud finem habes PASSIONES ANIME SUNT, o quarumbæ similitudines, res
quoquecedem. re ut alterum coniungicum altero, aut feiungi ab altero enunciet.
secundum concedimus: sed exillo affirmationis naturam magis compositam esse,
sequi negamus sed Magentinus dicit q enumeratis nominee et verbo et aliis eorum
definitiones tradendæ erant, quas ponere constistuerat. Sed hoc Aril. non
facit: sed caput proponit quod nobis ad iumento erit sed quod fit ad iumentum
non exiplicat, nec increpandus ame eritut Herminius idem negationis potius.
Secundo respondet p in hisquę possunt efle X non efle, prius eft non effe quod
SIGNIficant negatio, quamefle, quod explicat affirmatio sed ut species sunt
æque genus diuidentes, sunt fimulnatura, nihil grefert Quorum tamen hæc primum
notæ funt, eædem omnibus i ta con la contemplanda. Quod fi ita
est. Cur ergo iftorum quat PASSIONES SEU CONCEPTIONES esse omnibus easdem:id
est tuor meminic? Et si infra longioribus, nunc tamen quod ellea natura:
Expolitores non explicant qua de causa, ad rem pertinent dicamus et brcuiter:
finem huius libri interpretationem esseut fupra pofuimus hæc autem ut lov gicum
instrumentum et organum cognoscendi, ad explicationem rerum dirigitur, ac
tanqua multimum & perfe netemere et fineulla ratione iddrift pofuiffe
dicamus. notandum, sexto topi. In explicandis partibus defini tionis
oppositorum, non tantum opus effe oppoftiscum negation præpofita, sed etiam
rebus huius modi, quiz intentum finem refertur interpretatio uero rerum non
busdefinitio feu definitionis pars tanquam habitui conue fit nisi per voces
clariores SIGNIficantes A POSITIONE, aut perl iteras cum voces defuerint
propter eanecresomi lit, sed tanquam fine multimum et in primis intentum por
fuit tertio enim mera meta nemo define consuls nit: nam per se habitus per
privations noscuntur: licet quodammodo id est ut commentator primo pofter, in
magna commentauone et primorheto. cap. quin toinepitomatibus logicalibus
explicet alicui generi ha minum privatio, atque oppositum cum negatione
praeposita, alterum manifestet. quam obrem topica loca constituunt. Qomnibus,
aut pluribus ita uidentur. Cum igitur supra explicasset, li voces SIGNA ESSE A
POSITIONE, ex appo fat: fed ftatuitatq; ponit: sed quomodo et per quæis finis
eueniat deliberat. nam primo ethico septimo, fifinem tanquam exemplar
habuerimus, magis intelligemus quæ nobis sunt bona et septim opoli. in
principio: duo funt inquibus omnis commendation bene agendiconsiy fito cum
negatione præmissa, nunc eadem explicat pary ftit. unum ut propositum ac finis
recte agenda subjaceat: alterum ut eas quæ in illum sinem ferant actiones
inueniamus, resigitur hic non relinquuntur sed tanquam fines explicanda
ponuntur. Nec literæ fruftra ab Arift. nume rantur cum vocum fungantur officio:
hisq; principibus explicatis,& quæ scribuntur aperiri intelligimus huius
enim caula quæ sunt in voce conscribimus, ut absentisbus uocibus, res concepta
scertius, uberius et firmius teneremus quæ enim uox, tot philosophorum, a nobis
absentium, sententias unquam aperuit ad quas eorum libri nostam facile
deduxerunt, ut possemus aliquando quid ticulamex opposite positiuo passiones
enim et respros prereaq eædem sunt omnibus, NATURA SUNT, NON EX ARBITRIO ET
POSITIONE ex opposito voces, ac scripiuræ quia non sunt eædem, A POSITIONE, NO
NATURA SIGNIFICANT. aHinc etiam differentia vocum A POSITIONE ET PASSIONUM sive
conceptionum et rerum colligitur et approbationem intelligat, ex græca
particular aperitur. quæ diciti quorum quidem. Quæ particula causam propofiti
explicat, non controversiam. Quioaduerba, Ammonius primum obseruat.q cumde
uocibus et literis diceret Arist. ait. quorum ex SIGNA sunt sed passions
similitudines re senserint eorum scripta fæpius repetentes a gnoscere: No rum
uocauit. Quia simulacra rerum naturas, quoadlicet igiturut Ammonius dico nihilo
pusesse scriptis. Sed dico, representant ut inpi et uristidetur inquibus
mutarefor magis fuisse conveniens Arift. nomen & verbum et c des mas
præsentatas non licet. litin Socrate pitto calvo, fi finire per uoces quæ in
disciplinis quasalio certo duce mo, oculis prominentibus SIGNA vero et NOTAE
totumha per discimusfacile primas tulerunt: quam perscripta: bent ab
impositione et cogitatione nostra, ut in militum quibus periti occulta
cognoscunt et percepta declarant, SIGNIS ET NOTIS diversis a; institutis
conspicitur. Sed cong Nunc ad litera mueniamus ea quæ in uoce sunt, cons
traquia secondo priorum. de enthimema te tractans. fi stunt, aut continentur,
sunt SIGNA se unorem ounebonor enim duo hæc significat earum passionum i.eorum
conceptuum: quos patitur, id est, ut formis perficitur phantasia, mens, seu
anima, ut Prelliusait et quem scribuntur SIGNA ac NOTAE funt eorum quæ in uoce
consistunt. Etquemadmo gnificans.quiaidemuerbum,lignum,¬auocatur. dum
necliteræomnibusexdem ficneceædem uoces.} Explicata prima definitionis
particula, núc ad secundam accedit q uoces A POSITIONE SIGNIFICANT. Id que
approbat Arifto. ratione fumpta ex opposite cum negation prol tensa. Quodquodam
modo notius, alterum palam facit. primo topico et auo, hinc facile confirmatut
experimen Arist. quod supra de negatione ante posita affirmationi docuimus
ratione sed oppositum ei quod est A POSITIONE elle, estelle A NATURA: quæ eadem
omnibus in est ex opsposito igitur ratio in hunc modum formetur ad conclusionem
ex similinotiori in litteris innuendam, id natura esse dicetur quod eftomnibus
idem; natura enim princiy pium est perse& deomni: quæ igitur non sunt
omnibus eadem, non natura sunt aut significant. A negatione proy Prætereasi hæc
differentia uera esset, acillam Aristot. ex his uerbis intenderet, his tantum
nominibus pofitis suffincienter explicasset, dum diceret. Propterea quod uoces
& literæ SIGNA ac NOTAE sunt, A POSITIONE SIGNIFICANT. PASSIONES vero et
RES quia SIMILITUDINES SUNT A NATURA. Ita in finiendo nomine et uerbo
sufficeretsiduntaxat dixisset, nomen et uerbum es tnota non igitur addendum
quog cesfint A POSITIONE SIGNIFICANTES et hic omittendum fuils set, quod voces &
literæ sunt notæ fue SIGNA non eadem, neidem calu, actemere refricaret. Mihi
ita sentiendum videtur. Ovuboloy superior “NOTAM” (NOTARE, NOTIFICARE),
“SIGNUM” (SIGNARE, SIGNIFICARE), “VESTIGIUM” dices re quæ ita dicuntur quia ut
notiora exterius NOTIFICANT, ac ut VESTIGIA pedum significant. Hoera autem, id
est PASSIONES SIVE CONCEPTIONES non ita: quanuis interius priæ definitionis ad
negationem definiti henc propositio, similitudines rerum vocentur: rem tamen et
fiinterius, quia perspicua, approbanda non est: sed lumiper senoi exterius non
aperiunt propterea igitur voces et literas fi, tam oportet, alibi quodam modo
declarandam: Allumy SIGNA ET NOTAS vocauit et
PASSIONES SIMILITUDINES quia ille prio, id eft minor propositio in textu
ex oppofito cumne exterius, hæc interius manifestant. Secundo ex dicti sfaz
gatione præposita notiori in literis et quemadmo! cile reprehenditur
syllogismus quem Suella formauitex dum neque literæ omnibus eædem: fic nec
eædemuol litera dum afferit Arifto. uelle probare voces & literas ces
conclusio consequetur. Igitur nec voces A NATURA SIGNIFICANT a quume uarient, A
POSITIONE haberi, conceptiones ver et SIGNIFICANT et non omnibuseç demerunt.
Quorum aux res, cum non euarient, natura esse. hocto tumuultelle tem.; Approbata
minori propofitione ex simili notiori præceptum et complexionem fiue
conclufionem ad qua inliteris, in quibus idem prædicatum inuenitur. nunc
inferenda mait Aristotele in textu ratiocinari. Quæcung sunt alia duo,
conceptus scilicet, seu passions & resmanis aliorum SIGNA VEL NOTAE,
positione se habent. Uult deinde fe stata natura effe et ita ead emomnibus,
inquit ledpal, quom dassumptionem, id est minorem Arift.ponatibi funt Gones
animæ quarum hædi et æ uoces primum nuly quidem igitur quæ sunt in uoce et c.
id est sed nomina et lointeruentu, noræ sunt hæ animæ passiones sunt cæs uerba.
Et scripta sunt signa et notæ aliarum, voces, Ccili demomnibus et res quarumhæ
passiones sunt similitus c et conceptionum, et scripta vocum: sequitur
conclusiout dines, etiam eædem funt. Sed cuius gratia manifestat putatibi
qaemad modum nec literæe ædem ficnecuos Aristot. ipsum definiensait,
syllogismus est imperfectus: ex signis ubieodem uerbo ut itur ad ex plicandum
SIGNUM NATURALE E SIGNUM A POSITIONE uana iti demerit, assignata differentia
Magentini. non fita positione ceseæd emerunt ubi sic ingræco non haberi
affirmattur. Sed primær esponsionis partitio, feudiftinentio, quo quod
manifefte falsum eft Toosenim sic latine significat nam modo fit uera in primo
suo membro, supra longios et quem ad modum et ait et uim habere inferendi fæ
ribus disservimus cetera tamquam uera probanus. Seddu pe consueuisse. Sed
obiurgandus est Ammonius qui lis SIGNUM ET NOTAM ait approbationem, id est
probationem bitabis Vox SIGNIficatrix est per se genus nominis et uery bi:
igitur vox erit generis pars communis, per se unum constituens: duo igitur
consequuntur. primum naturale ,unā per se constituerecum artificiali, et ens
reale cum enteratio, nis: secondo partem efle intotoniinuscommuni: signifi
care,scilicetapositione,effeinuoce,quæeftmagiscomo munis. Qui modus improprius
dicitur eius, quod est in esse.q nomina,& uerb auoces, & scripta a
positionef SIGNIificent: cum secondo priorum In Epiromatibus logica, libus, de
rhetorica persuasiua et syllogismo contradictoria SIGNA enthimematis et
demonstrationis et topica etiam, non a
positione significent. lignum ergo, et NOTA, commune est ad signum, quod EX
ARBITRIO ET inftituto signifiy alioelle. quartophy.Adprimum&finihilhicneceffario
cat,& signumnaturaconsistens. Secundo propria eius ratiocinatio confutatur:
non enim unus est syllogismus in textu quen suo arbitratu diuisit, sedduo. Vnus
quonos mina Aristot. Et verba voces esse SIGNIFICATIVAS declarat: quod amedi&um
est Paulo antedum primum in textum hoc modo quæ sunt in voce sunt NOTAE ET
SIGNA scilicet SIGNIFICANTIA exterius earum quæ sunt in anima passionum minor
siue assumptio, ut pofitio per se nota, ap Aris. dubitarem res logicas ut
habentes esse imperfectum et quasi in cogitatione ut subiecto: in voce ut SIGNO,aliam
naturam ullam sortitas non esse, quam eamquam anima probationis non indigens
ponetur. Cum nomen et uers ex arbitrio finxit: ut ad aliud SIGNIficandum
exterius refe bum definiet, sed nomen et verbum sunt SIGNA seu voces: ratur.
Ficut ea, quæ artificum manuseffingunt præterna itaq; maior, ergo et
c.propositio allumpta est, ut per seno turæopis, lignum, scilicetæs, aurumue,
nil reliquumha ta. SIGNUM est illa græca particula quidem igitur quæ bent, nisi
quod ars uera per sua inftrumenta hoc uelillo uel executionis fit nota, uel fi
neulla approbatione ex propositis inferens, meam sententiam confirmabit id esse
fine approbatione aliqua positum. ut communiter affertum abomnibus: Secundus
syllogismus eriti bi. Etquems admodum et c ut secunda pars definitionis
ponatur, SIGNIFICARE, SCILICET, A POSITIONE. Quod tanquam per se notum, non
demonstrat, sed quia non omnino, cinealiy qua controversia est consessum
propter eaquodam modo ex opposito cum negatione præposita manifestat. Quod in
scriptis est manifestius, a positione sint; et eui dentius conttantius q;
manifestent. Syllogismus igitur erit. quæ non omnibus eadem sunt illa non a
natura quæ in omnibus uno modo invenitur: per se idem in omnibus similiter
operans sed A POSITIONE sunt et SIGNIFICANT minor in textu. Et quem ad modum
nec literæ omnibus eædem, fic nec uoces eædem. Ita que maior propositio
syllogismi Suessenon est ad hanc inferendam conclufionem, quam nostra secunda
ratiocinatio intulit et quæa suessa ratiocinationis conclusion et complexion
dicitur, no bisminor secondi syllogismi cum eius approbatione ex simili
literarum uiderur nam fine ulla controuersia ut bene animaduertit Ammonius
scripturæ et literæa positione significant licet quodam modo uertaturindus
biuman nomina et uerba, nátura, ut Plato uideturassere re, anaconfilio, ut
Arift. sentit, significare dicantur. hinc. per se unum constituit cum voce,
naturali opera anima ut fequetur eum non aduerba Arift. ne que sensum dicere.
dum infecunda sua expofitione afferit, quam Alexandri & Afpafii esse
confirmat, hic Aristotele velle colligere similitudi singulare opus naturæ est,
fed ut indiuiduum ab arte for matum. Itaque nec primum sequetur, naturale cum
arti ficialiunum per se constituere: quianon ut naturale, sed nem inter scripta
et uoces. Sed q ex hoc predicato, significa ut arte effectum, formatum cum sua
causa formali perl e re ut non idem, idefta pofitione: quod norius et firmiusin
unum efficeredicitur: similiterres logicas et placitum scriptis uidetur.
Inferti demde uocibus significatiuis, tan uementis arbitrium in uoce contineri
affirmamus: non quam genere proximo nominis et uerbi et omnium alio tamen ut
opus naturæ eft, per se unum genus conftituit, rum. Quærit secundo Ammonius:
cur Arift. non dixer fed tantu muta positione, et confilio, et cogitatione fal
cit. uoces sunt SIGNA CONCEPTIONUM. Sed eaquæ sunt in et um eft, ut vox ad hoc
uel illud explicandum ponatur. Voce irespondet primum: cum triplex fit oratio,
concel & ex communi imponentium consiliore feratur. Sica pra, in uoce;
inscripto: de secunda hic loquitur fecuny mentis relatione, que in uoce ad
significandum relinquis do respondet, voces naturae dimus ficut uidere, audire:
aliud eft ergo uoces esse, ut opus naturæ, aliud nomis na et verba a positione
et nostra cogitatione, quæ uoce utuntur, nam quem ad modum ianua dicitur
lignum, & nummusæsue laurum ex arte, quæ imponit figuras et tur, uocem
naturæ opus, artis logicæ inftrumentum et opus artificiale per leunum et ad
alterum SIGNA ng dum relatum conftituitur. Ex his ad id quod secundo
consequebatur patet responsio non enim in conuerniens eft minus commune, quod
formam et a&umdig characteres: eodem modo et uoces dicuntur nomina, cit,
contineriin alio magis communi quod in
potentia cum a locutoria imagination fingunturac formantur, fie exiftens per ficiac
formariabali opossitminus commu; gna eorum,quæ inanimouoluntantur,& talem
sunt formamadeptæ:utex positionefignificent.signum est uoxmutorum articulata,
quæ quianon ex composito et institutione
aliorum eft, ideo nomen et uerbum non dicis ni.ut de intellectu et cogitativa
Auer opinatur de anima altrice, sentiente et rationali et ex Aristotele
confirmatur secundo de anima. Postremo in uoce, perfe&io placiti,
seuarbitrii, confilii, &pofitionis, effet dicendum sed metaphyfico et naturali
hæc quæftio difficilis relinquenda ellerbonitatis, tamen gratia, quam
breuissime poterore spondebo. Sed animaduerten dum primo modo effigiantia
progenuerit. Hoc,alterum comitatur, easdem res logicas, uts ecundo intellecta,
ad logicam non ut scientiam sed artem spectare namearuni, mentis arbitrium, ut
externa causa efficiens assignatur aquo effig ciunturea, quæartiu et
scientiarum explicationi conuer niunt et in uocibus, acaliis notioribus regulis
apponuntur primo post secondo poster tertio ponens dum metaph. Non eodem modo,
omnium unitatis per se causam requiri. Alia nanque, quæ matelriæ conditionibu
suacant, ut intelligentiæ fiue mentes, fta timens et unum persesunt. Aliaquæ ex
materiis constant, unum per se fiunt q hocidem, quod ens potentia erat; idem
fit et u:efficiente tantum educented epotens tiaina et um artificialia per se
unum conftituunt, secundo physica secundode animao octauo, non cum subiecto ut
naturæ indiuiduum est, sed ut arte formatum, viue effigia tum est: artis, ac
formæ artificialis esse recipiens. causa enim propria cum sitars, & esse us
artificiale quiderit. Ficut causa propria indiuidui et esse et in naturalis est
forma et substantia, effe tum igitur subftantia erit, ita proportione et
similitudine quadam, quæ de unitate et definitioneres rum artificialium dicta
sunt: fere eadem de rebus logicis, et v ocesignificatrice a positione dicenda
sunt non enim quod in uoce ex consilio et mentis arbitrio pofitumest, quibus
quibu suoxipsa, quali formatur et denominatione exo trin. ecus SIGNIFICARE A
POSITIONE dicitur, atque, ut aiunt, per attributionem placiti, ut formæ
specialis, uoci, ut cantibus omnibus, non definite contractis ad nomen et
verbum: nam uox significativa partem communits imam generis nominis et uerbi et
orationis conitituit non pros materiæ sive generi magis communi ad sunt. Nec
incon prie nomen et uerbum tantum. Differentiam aut eniliter ueniens modus
ellendi in alio eft, minus communisinma rarum abelc mentis quam Ammonius
accepita Dionysgis communi fiue formæ in materia, ut Suetreuidetur, quo fio,
lumasab Arist. in libro enim poeticorum ait. Eles niam quarto physica Primus
modus numerator partis in mentum uocem effe indiuuduam: ergo proprie in uoce
sed toto, secundus totiusin partibus tertius specie ingenere, ad sensum patet
literas partes eorum efle quæ scribuntur. Quartus generis in specie, quintus
speciei, leu formem inmai Quæriturcur passiones uocauit et similitudines
uelfimu feria et c. Nec ualetfua
obiectio contra Porphyrium: lacra. Ut Ammonius dicit. Sueffar espondet propter
eafie sequeretur Arist. Intam paucis verbis ambigue dicere. Militudines
appellari, qarederiuaniur: passiones uero, ut animum ipsum perficiunt:c
onceptus, ut principilim et ratio intelligendi. Sed contra, quiarecte Ammonius
interpretatur, simulacra rerum dicuntur, non quia causa, taarebus ut
phantasmatibus siue sensu perceptis sed quoniam rerum naturas, quo ad licet,
representant ut in picturis demonstrate in quibus mutare, ac transformare
naturas representatas non licet. Præterea conceptus, nifi constituantur nouarum
rerum uocabula, rem iam concer ptam et cognitam supponunt. Non igitur
proprieprincis piumseuratio cognoscendi dicentur: nisi ut species et phantasma,
ut obiectum alumina intellectus agens, eft des puratum, uta iunt, formatum et
illustratum. Item non explicatquem animum passiones perficiant. quianon mentem
per se impatibile in, ut Auer. opinatur. Sed animam seu mentem phantasticam, id
eft existentem in phantasia ut oprimePsellius explicauit attributiue enim mens
quia dudicit eaque sunt in uoce. Sumitur ut parsminus communis in toto, id est
inmagis communi. cum vero sequitur, sunt SIGNA earum passionum quæ sunt in
anima nunc sumitur ut accidens et forma in subiecto. Sed constraquia æque ipsum
inconveniens hoc sequetur: cum placitum, fiue consilium, uoci non hæreat
denominatione interna, id est intrinsecus sed a confilio imponentium
attributum, ut SIGNOf Placitum ergo fiue arbitrium, pactio et mentis cogitation
eft in uoce ut SIGNO non cui extraanis mæ operationem inhæreat: sed passiones
animæ rationa liconueniuntutactueamformantesacperficientesetiam dum dormimus.
Item proprius modus elrendi in alio maxime dicitur ultimus,utinlocoueluale
aliitrans lumptiue, id est per translationem, ut Arift et commentator afirmant.
Tertio queritur quod primo loco quæren dun fuerat an per uoce, ergo aliquid ex
propofitis inferat, an executionis fit nota AQUINAS ait ex præmissis
concludere, hoc modo quia Arift. dixit oportet ponere quid nomen et uerbum et c
Shemc sunt uoces SIGNISficatii caduca et infirmapatibilis et poftremo in homine
sola mortalis. Sed hic primum quærocur solum Arift. passion num et
similitudinum seu simulacrorum meminit: Respo deturcu principio intelletus fiue
mens phantastica rerum qualia dumbratas intelligentias et similitudines
recipit, his ut patiens i l lu f tratur u t patibilis intellectus. Hinc
requistur, eas similitudines, ut animam perficiunt phantasticam, passiones
vocari, perficientes, ac illustrantes eamnuilo contrario ante corrupro. Hemec
similitudines dicuntur ut o intendimus ex Ammonio jur rerum naturas quo ad
licet representant et conceptus, ut abintelle et tu patibili seu possibili
concipiuntur, autiam sunt conceptæ. Secundo ponendum intellectum patibilem,
idest possibilem ad passiones et similitudines cum eas primum concipit
conferri, ut poteftate eft omnia illa, tertio de anima quem ad modum TABVLA
RASA in qua nihil esta scriptum siue fir et um. Indeetiam sequitur tertio
intellectum semper esse uerum. tertio de anima id eft non errare. sed intelles
Etu ssecundo progressus ultra componit illas passiones, ut simplicial intelle
et a: et hoc quando ßuerequandog false compræhendit ut infra sectione quinta
datur opisnio falsa ac apositione, confilio, fiue arbitrio opinatur. Buntur
sunt notæ eorum quæ sunt in voce, non autemdi dequibus Alexander forteait dee
isdem rebus fæpe uæ: ergo oportet uocum SIGNIficationem exponere, seu rectius
ponere. Contra placet Sueffecum græcis omnibus notam elle executionis. Sed nec
ipse quicontradicit diffi cilere fellitur, non enimdiuus AQUINAS afirmat ergo
aliquid supra tra & tatum, seu, ut
ipsia iunt, colligere supra execustum, sed ex prædicatis ac præceptis inferre,
infra confidei randaspræ cognitiones ut nosetiam diximus et itaes xecutionis
est nota propter eanon uniuersatim eft uerrum quidem igitur notam efle
executionis, quæexan te positis no ntr a haturnam nomen definiens, nomen in
quitquid emigitur eft uox et c. definition autem nominis exante cognitis
partibus sequitur similiter secondo priorum deenthimemate tractans, declarator
et posito quidfis gnumdicatur, intulit Enthimema qudem igitur est syllorgismus
imperfectus sed alii arbitrantur, ornatus causa a græcis poni.fica NOSTRIS
LATINIS quidem enim adexory nandam orationem ponuntur: Mihi Arift. uerba et pro
cellum consideranci, quando que epilogi, quando q exer cutionis, siue ornatus
ellenota uidetur: quod facileex fuperiore & inferior scriptura, ne ambigua
estimentur, perspicuum fiet. Quærit Ammonius cur dixerit. quçscri nos diuersos
sensus habere in quo Magentinus fruftraconatur, Alexandrum arguere. itaphi
sensusuarii quos exueris simplicibus cognitis et eifdem, acanaturacon di non
sunt literem & elementa sed horum partes i secundo fiftentibus intellectus
coniungit non omnibus iidem Xerit .literæ et elementa sunt SIGNA eorum, quæ in
uoce: duobus modis respondet, primo hic Arif. de nomine et uerbo, acaliis
propositis in proæmio speculari, cuiusmo aitq si'uerbum Aris ad omnem dictionem
extenditur litteræ proprie sub his continentur quem scribuntur, elemens
taueroquæ proprie in prolatione consistunt, subhisquem in oce. Sed Arift. generatim loquitur de vocibus
SIGNIficatiuis ut pars definitionis eft omnium, quæ in proæmio definire
proposuit. Sed in libro poeticorum elementum definitur, a uox fit indiuidua:
non omnis, scilicet per se significans sed ex qua intelligibilis vox fieri
poteft.hic uero dixit eaquæ sunt in uoce.i.arbitrium, confilium, an passiones
simplices quas de ipsis habemus, easdem res cognitio, intelligentia sunt SIGNA
SIGNIFICANTIA et intelli SIGNIFICARE dicantur: cum semper fint distinguen
deutdie gentiam conceptuun explicantia, non igitur hic eft fers uerfas res
continentes Responde as aliudeile dicere paso mo proprie de elementis ex
literis, quæ eadem sun tre, li fiones primas effe similitudines easdem, id eft
a natura cetratione quam diximus differant, ledde uocibus SIGNIFICANTES fignifi
constantes, aliud passionesesse naturales fimilitudines rem patibilem
affirmamus primo de anima tery tio de anima ratione phantasiæ fiue cogitatiue
quæ funt ,l icet a positione et opinantium consili opendeant. His positis,
patethorum duntaxat Arist. meminiffe, quia hæc sola sint uere omnibus eadem,
adquæ anima cons paratur ut potestate recipiens quam obrem passiones Arift.
appellauit alii autem conceptus, aut non iidemdi cuntur, autadillas, quas
diximus passiones et similitudines, reducuntur hæc dehisha et enus quæ tunc
docenda erunt cum de anima dicemus. De æquiuocis ambigunt. id est natura
consistentes habebunt: quibus plura cognosscunt et representant, acreferunt
licet voces quarum proprie ambiguitas dicitur, non naturas inteædem feda positione
SIGNIficent: æquoca enim rem unam cominus nemnon habent: fed tantum uocem et
hoc responsio, diz ui AQUINAS dictis, eft fuita. Sed obiicies ut Suella contra
Porphyrium ubi voces funt eædema consilio, pofitæ, easdem primas conceptiones
fine erroreaut falso SIGNIficant; non ergo ambigue loqui contingeret, ne
quedifting bis. ubinamin Ari. patet, similitudines in primis esseres rum
simulacra et naturalia ficutresnatura eædem omnis bus sunt?
Respondeasextertiode anima animam, quodammodo efficiomnia,cum omnium formas,aut
sensu, aut mentes uscipiat et quia singulorum formæ per animam cognoscuntur,
LAPIS autem NON EST IN ANIMA,sed species et forma eius primum lapidem
representans. Primum ergo similitudines et species rem et DURAM LAPIDEM ESSE
repre reautillic Arist.dicit. Ad phantasmata intellectus confers tur, ut sensus
ad SENSIBILIA a quibus natura mouemur: atque impossibile dicitur, qui nuis
istangamur. Itemne celle Arilair, intelligentem phantasmara, id eft eorum
SIMILITUDINES, specularit ex res autem o narura constent, tanquam omnibus
perspicuum omittatur. Amnionius di de anima ad poftremo relatum dixit cæterum
prodig tum de hiseflein libris de anima, scilicet tertio de anir TEX. BOETHIT.
De his uero dictum – LAPIS EST DURA – est inijs, qui sunt de anima, alte rius
enim est negocij. Eius demrei uel diuerfarum nam analoga, ut primum offensioad
arteriam, fideconsulto et composito siat, illac concipiuntur, diuersa
continent, ordine, comparatione qua commeat spiritus uox eft: tussisuero, non
eft ea uox: seu proportione adunum collata. tamen eorum prime intelligentiæ
fcuconceptiones eædem dicuntur, id eft naturra non arbitrio uariæ ficut voces:
qux comparatione, reu proportione dicta A POSITIONE SIGNIFICANT simili ratione
ambigua, id eft æquiuoca, primas conceptiones easdem, nus, quicum
SIGNIficatione aliquaemittitur. Sed postula quamuis per eadem loca,
machinamenta proueniat. quia, scilicet non ex proposito accidit nam aitfi
necogitatio ne aut consilio vox missa, non est vox nam “hocomnino” in
definitione uocis collocandum eft quoniamuox eft so in guere differentes,
qui satis ex notis locibus, atque errore, conceptionibus conftituere poffent,
quod fit ads sentant, nam intellectus omnium, de rebus senfibilibus primum
uenit, ex quibus VISA quædam et similitudines procreat ad quasintelligens
feconuertit et cum intelli uersariorum consilium ,aut quid ueline Dicas his
disting dioneuti opus non effe, quibus ita hæc nomina sunt perspicua et
communia, ut quasidomi ab ipsorum positione nascantur. Sed his qui quasi modo nascentes
de notissimis rebus atque nominibus hæsitant, nihilq; ab aliisexplicar tum
nouerunt: qua de causa, diftinctio in bis nominibus fiet, quæ habentur dubia:
quorum res abditæ et arbitrium consilium plurimarum rerum et conceptum non gie
necesse est simul phantasma aliquod speculari. phang ialmata enim, sicut
sensibilia sunt: præterquam tertiode aninia sunt sine materia. fecido natura
constant similitudines: non ex arbitrio pendent: quia ad similitudines
comparatur patibilis intellectus, ut natura pure potentia aut poteft ate
recipiens tertio de anima in natura enim anime ef tunum natura agens, alterum
natura patiens ficut in omnia lia natura monstratur tertii. Prætes perspicuuin
dicitur. Ad textum nunc redeamus. Ex uerbis his collige quod supra docuimus
uenforqui dem igitur quandog ad exornandam orationem ab Ari. poni, ut hic:
nilenim ex supra cognitis infert, neque alia quid exequendum. seu tractandum
proponit. Queresab Arift.cur istorum naturam dillerere diligentius et
proprietates omittis? quibusg ab animantibus instrumentis uocalibus proueniant:
pulmone et aspera arteria, aquos ma at conceptus dicit mentis primi, quid
intererit quo minus fint phantasmata: Respordet an neque alii phantasmata sunt,
uerum non fine phantasmate tum in rum primo, uocis materia aer præstatur. ab
altero, voces graves et acutæ effigiemfumunt.& q articulate dicantur a
lingua, palato labiis, ac dentibus ut animæ rationalis motioni deseruiunt
curhçcitidema positionc, alteraa natura confiftant atque fimilitudines rerum
sint primum fimulacra, voces uero passionum ligna, ac notæ dicans tur: Ad hæc
omnia putoAristot. respondere propterea abeo essereliaa o alterius est pertra
&ationis, id eft ad alium pertinent modum considerandi naturalem deani, ma:
nam pertra et are quanam ratione istaabaninia, ac instrumentis eius proueniant,
an a voluntate pendeant, ut operationes, ad animam, suum proprium principium
res rum voces primo res generatim SIGNIificare, sedl ogicos feruntur, de quibus
ut supra diximus, secundo de anima differit ubi vocem significativa mex
imagination animæ uoluntaria, Conum appellat: hinc ergo patet voce sesse
SIGNIificatiuas sic enim ad interpretatio rum primo conceptus quod ex
definitione Platonis aquo Grammatici acceperunt confirmant nomen nem dicuntur
conferretex et apositione SIGNIifica re quia ab imaginatione SIGNIficant et
voluntate ut commentato at Arist. asserunt. Arist. enimait oportet animatum
esse ucrberans et cum imaginatione aliqua, id eit voluntaria cuius rationem
adducens, inquit sunt in aninia et quarum passionum eq voces primum gnasunt etc
sed contra quia eodemmodo nomen defini, tura logico, poeta, atque grammatico id
autem ut verum fit in definition nominis declarabimus secundo fin nisharumuo
cum eft idem ei ad quem oratio enunciatiua refertur hicautem eft interpretation
rerum conceptarum, quæ idem sunt quod conceptus: SCOTUS vero quæstione secunda
respondet conceptus SIGNIficarerem, ut similitudo et speciesrei, non ut
accidens animæ dicitur, Sed non quæritur hoc, sed duntaxat, an voces
principaliter, seu vox enim est quidam SONUS SIGNIFICATIVUS NON
NATURALITER ut SIGNIficatiuus est sonus
respirati acris sicut tussis sed ab alio libero movente hunc aerem ad arteriam.
Ing quit etiam Themistius acute hunc locum perspiciens hus iusergoaeris quem
spirando reddimus percussion et quibus imaginationem passivi intellctus nomine
appels landamcensuit tertio de anima primo de anima ex quibus tam obscuris
verbis non potest concludi aliud, nifiquod poftremo deduximus non enim video
quid suadi et a sequatur, fi primi et aliia primis conceptibus non sunt
phantasmata, non tamen sine phantasmate, line quo nihil intelligit animam, nisi
conceptus primo phantasmata representare et necesario: ut intulimus. Mihi autem
VISUM eft, sermonem Arift. adomnia supra di et a potuisse referri, cuius
uerifimile argumentum poteft esse. dixit dictum eft, quidem ergo in his quæ de
anima, id est libris duobus secondo et tertio: ut retulimus; non tertio solum
ut Ammonius opinatur. Et ut finem tandem quærendi faciamus paucis ad
hæcadditis, poftres moquæramus nomina fiue uoces an primo SIGNIficent res, an
conceptus? Quidam respondent, grammaticos finientes quod substantiam vel
qualitatem significet et hic Arift.quæ in voce, ligna sunt earum passionum quæ
de his quidem igitur dicemus in his que de anima alterius enim estnegocij: et
um hoc Arift. Dehis quidem dictum efti nhis, quæ in primis res aut
conceptiones significent. Propterea uerius ad rem et senfum accedens, respondeo
et nobiscum, sinominibus non concinnat suella, re tamé idem affirmat cum
Alexandro primum pono voce tanquam ultimo in? Tentumfinem et principalius,
mediatetamen, SIGNIficare RES et extremum, voces, an res ipsas SIGNIficent in
contrariam partem Arift. et Comment. et quæ scribuntur SIGNA et no iæ sunt
eorum quæ in voce & li uoces PRIMO SIGNIFICANT CONCEPTUS, et conceptus
primum res, scripturæ ergo primum uoces declarant sed contrarium, leniuum
teltimonio et experimento monfiratur. Quia scriptura homini et cei terarum
rerum dequibus philosophi differunt, utimur, rei cum ipsarum explicandarum causa
præterea epistola in uen fecundo autem minus principaliter, sed IMMEDIATE
CONCEPTUS quæ duo afferta exemplo a scie manifestant urnam ascia ut
instrumentum efficit immediatum sed principale seu princeps efficiens est
artificismanus quod declar ta affirmatur, ut certiores faciamus absentes, siqu
id esset rans primo de anima octauoThemist ait qprincipale ac ultimo intentum
cognosci et definiri, indiuiduum dicitur: fed alio intermedio cognito forma
uero uniuersalis fine alio medio: ut tamen ad indiuiduum cognoscendum refertur.
Hæc di et ahisrationibus approbantur. Id quod eos scire aut nostra autipsorum
interesset: igiturres poftremo, ut ultimü & finis, explicari intenduntur.
Item fi quæ scribuntur SIGNA sunt vocum, autearum quæ extraani mam, quod impossibile
eft, aut in anima: uoces autemin anima conceptus dicuntur, quos ad rerum
explicationem in primis uoces SIGNIficant, ad quod SIGNIficandum nouos
referriut sinem supraretulimus. Nunc ade aquæ adducerum nominum inventorim
posuit hic autem ad rem explicandam uoces consticuit id.n. de uerbo considerans
Aril. et manifestans uerbum SIGNIficare, approbat, quia consftituit intellectu.
sed VOX PROLATA hominis tunc conftituit, et quie cerefacit intellectum non cum
ad conceptum: sed ad naturam humanam deducit ergo voces et nomina tanguls timum
finem in primis intentum res explicabunt licetins ter mediis conceptibus
præterea primo elenchorum pris banturex Arift. respondebo. Non solum querendum
quid philosophus dicat. Sed quid convenient errationi et sententiæ suæ vere opinetur
audiendum. Hunc enim in modum. Aristoteles Intelligimus quæ scribuntur, sunt
notæ eorumquç in voce i. confilii et arbitrii in voce quæ secondo intellectus
et conceptus res explicantes dicuntur. Sici nterpreteris quæ ex Arift.
adducuntur que scribuntur sunt lignaeorü, quæ in voce i.explicant cum voces
defuerint ea, quem ex plicantur per voces, quarum uice fungitur immediateer go
uoces sed non tanquam ultimum et extremum, quod mo, uocum finem declarans
Arist. ait: quoniam res addil serendum afferre non poffumus, utimur nominibus
loco rerum ad explicationem ergo rerum, consideration uocum referturnon
conceptuum, ut fine mulcimum. Amplius. Idem opus exercetcumeo, cuiusuicemgerit,
utdeconsu metaph. Ratio illiusrei, cuius nomen est SIGNUM, definition eft uox
igitur rei per definitionem explicatæ, SIGNUM dicetur. Item teftimonio fenfuum
confirmatur:quorum clara& certaiudiciasunt, eorumquærationeetiamiudis
cantur.Ad quidenimtam diu expectamus, flagitamusuo le, rege et pro-consule,
siue proregein vollendiscontro uersiis perspicuum est. Scripta autem vocum
uicem exercent. Idem ergoextremum significatum habebunt. explicationem,
scilicet, conceptarum rerum. Amplius literarum inventor, ad rerum explicationem
direxit et Auer. Ait scri cum interpretationem: nisi ueri inuenié di gratia in
rebus, pturas SIGNIficare uerba, id est fine medio et SIGNIficata uer quas
cognoscere cireftatuimus I denim uolumus et borum cum forte uoces defuerint,
hæc dequestionibus ardemus defiderio tang extremum. Ad hæc.fi conceptus sunt inftrumenta
ipsa rumuocum ut ad rerum notitian mediis conceptibus ducant nó igitur ultimum
et extremum que verum adbucest. SIGNUM autem huius est, hır coce e ruus enim
aliquid SIGNIficat, sed non dumuerum aliquid, vel falsum, fi non uelese, uel
non esse addatur, uclfine pliciter, uel fecundum tempus. Est autem quem admodum
in anima aliquando quidem o falsum. Nomina quidem igitur ipsa Q verba consimi
liafuntei intelligentiæque est sine composition neo diuie suimus et rationibu
sacsensibus, rationem confirmatibus fone, ut “HOMO” uel “ALBUM”, quando non
aliquid additur: nes approbauimus. Pugnabis poftremo, fi uoces, mediis con
queenim falsum, nequeuerumadhuc est. SIGNUM autem ceptibus explicationem rerum
efficiunt: cum immediate bus ueritas et falfitas inuenitur, hæc autem conceptus
sunt, non res ipsę. respondeasuerum et falsum in conceptibus, ut in rerum
similitudine inueniri: quæadipfarumuerará rerum cognitionem refertur uerum in
rebus est, ut in causa. In poft prædicamentis cap.de priori et in fine huius
primi libri itap attributiue. i. per attributionem et collationem ad res,
veritas in conceptibus erit: uere autem, ut in causa, in rebus. Dices propter
quod unum quod am tale et illudma césrefertur, ueascia admanus artificum: quod
suprapor SIGNIficatum non ab organo sumi oportere: sed ultimo explicare
conftituunt. nam quod uicem alterius perficit, dum uerum aliquid uel falfum; si
non uel esse uel non effe fatis, ac principale SIGNIficatum vocum
dicentur. Etfiobiicietati quidem intellectus fincuero, uel falso, aliquando
autem cuiiam quis Arift. textum, quem retulimus voces PRIMUM SIGNIFICARE
CONCEPTUS intelligas fine medio alio. non tamen,ut necessees thorum alterum in
effe, fic etiam in uoce. Circa compositionem n. o divisionem, eft uerum,o
falfum. No ultimum & extremum SIGNIficatun. Nam uoces dicuntur SIGNIficare
conceptus, ut rerii sunt similitudines ut ab ipsis rebus conceptus uenisse ad
intelletum dicamus, quas novissime, ut finem et ultimum intermedias conceptibus
per voces clariores NOSCAMUS. Nec secundum eorum argumentum concludet. Voces ea
in primis ut finem SIGNIficare in quis mina igitur ipsa et verba consimilia
sunt ei, qui fine comegis. Si ergo voces mediis conceptibus explicantres,
igitur uoces magis et inprimis conceptus, q res ipsa saperient. Dic Aristoteles
locum ualere in causa principe. i. principali non iuuante tanquam instrumento,
quomodo conceptus a duo intellecus et cogitation fine vero uel falso, aliquando
autem cuiiam necesse est alterum horum ineses, ic, etiam inuos ce. Circa
compositionem enim et divisionem estuerum conceptus, ut accidentia denotent,
nunquam substantiam explicabunt. Paucis, ut supra, respondeas, tocum propria
addatur, uel simpliciter uel secundum tempus et extremo fine intent. Quod
quandoq substantia quando g accidens appellatur. Huic veritati Alexander et
Themistius ascribunt, etc. Ammonius non dissentit. Secundo quæs ritur, an
scripturæ siue quæ scribuntur, tanquam ultimum Magentinus hunc in modum
Aristotelis textum cum præce denticonne et tit.cum duo sint investigata. Primiiquonam
modo nominis et uerbi SIGNIfication intelligenda ellerutrum TEX. BOETHII. Est
autem, quem ad modum in anima, aliquando positione, divisione est, intellectui.
Ut “HOMO”, uel, “ALBUM”, quando non aliquid additur, neque enim falsum. Ne
huius est, quia “hircocervus” aliquid significat sed none E hæc duo
fineab Aristotele, posita, causam et finem curitapo ratiocinatur. Quem ad modum
in anima intelle usquando fuerit, non declarant:ut.l. quid nominis partium
definir tionis nominis et uerbiorationis, enunciatiuæ tang præs cognitions
ponag ntur. Alterum etiam secondo dicúrey fello. Non et enim video ubi
investigauerit Aristotele inquibus verum et falsum inveniretur. Quod nucquog
inueftigare constituat. Item pugnantiacum Ammon. dicit. aitenim in anima eft quando
querum aut falfum et ita probatio Ammonius per hæc utilitate in ad institutæ
commentatio, esset minorisibi. Circaca in positionem. n.intellectus et di nis
propositum tradi cum. C. verum et falsum sit in mentis uifione meftuerum aut
falfum conclufio ut claratuncre concepribus et uocibus ut SIGNIficantibus et
quodnumcdo linqueretur ergo itaerit in uoce sed uere arguit ex hypo cet
philosophus non in his simplicibus sed compofitisue theli, non potential
cathegorico syllogism nam cumpos rum et falsum spectari non nominibus nisi ut
peroratio fitionem quodammodo ignotam manifestet, non syllogir n e m
enunciatiuam a firmativam coniunctis, vel per negativam divisis, ita gnó in
quit hæc quæ diximus Aristotele docuif m o arguit. Ex quo aliud ignotum natura
concluditur, sed ex hypothesi, ut diximus et infradicemus. Prætere aut Commen
et Ammonius asserunt ibi circa compofitionem enim & diuisionem non minorem
sed approbationem unius partis antecedentis apponit. Aliquádo intellectus
cumuero et falso fit SIGNUM est particula enim quæcau sam propositi denotat,
scilicet quia verum et falsum sunt circa compositionem, id est affirmatione,
quaaliquid cum falsum in compositione et divisione sequuntur intentiones se:
sed nunc docere et in conceptibus et vocibus ut SIGNI? SIGNIficatiuis, falsum
& uerum spe et ari,dum coniunguntur aut diuiduntur non persesumptis. Addeex
Amm.hæc Aris. Nunc docere ut alteram orationis parte mante cognoscat. Dices pro
Magentino illa quæ dixit, ab Amm.ferem aduer bum superiori textu sumpfife cuminquit
cumhæcitaq percaquæ nunc dicunturtradentur. Iuocesesse SIGNIficati was rerum
mediis conceptibus tum uel maxime quibus in rebus quocunq fuerit modo ueritatem
ac falfitatem scruz tariconuenict C. inhoctex. Addés uero quem in textu supe
intellectus. i. sunt in anima, sexto metaph. Ergo eruntin riori confideret ait.
de quibus in præsentia nobis perpen uocibus seu uerbis significantibus ipsas
conceptiones, ut fioest. Utrumin rebus anmentis conceptibus, an uocibus, Comen.
animaduertit. Exhis declaratis etiam patet,q in aninquibufdam. harumduabus:
anetiamin omnibus. telle et usfitali quando finc uero aut falso, idq; tangexsuo
fiin uocibus qualibus his scilicet compofitis non nomine & uerbo et
prædicamentis, ita incompositis conceptibus qui causa funt locum, no per le in
simplicibus nec compo! Fitis rebus) Sed animaduerte quod dixerit nobis
perpensio uisionez.i. line uero aut falso hæc exemplo manifeftat subs
inprçsentiaeft) quod tamen inferius considerabit. neg dicitab Arifthæcquæ ipse
perpendit, inveftigata nec'ait Inveftigasse Aristan SIGNIficatio nominis et
uerbis olī, pen deatexuocetantum, an ex intelligentia uel rebus: sed quo cunq;
fueritmodo, inhisueritas & falfita seft, ute xplicátis bus instrumétis hac
enim ratione res ipfa sabiecit adquas famen ut extremum et finemultimum
explicandas, uoces ter et non admittunt: ergo nec dequominus: nistuery et
conceptiones animæ referuntur, q siquispiamhęcquæ bum effe affirmatum, aut non
effe negatum addatur. fim eft fine uero aut falso, quando cuihorum
alteruminesse necesse eft, ita et in uoce: hoc totum eft propofitio maior,
affumptio et minori bi.circa compofitionem enim et diui rionemestuerum et
falsum et non circa simplicia, ita ergo erit in voce. Sed contra: quiaminor hæc
effe debuiflet: fed alio componi SIGNIficatur, aut diuifioné, id est negationé,
qua explicatur prçdicatum a subie&to disiúgi. et uerum et opposite
perspicuum utcorolarium et consfequens posuitcū ait. nomina quidemigituripsa et
uerba consimiliasuntei intelligentię fiue intellectuiquiestfine compositione et
di ftantię et accidétis: “HOMINIS”. C. et “ALBI” . utexhisomniaalia
prædicamenta intelligatur. quando. n. his non aliquid ads ditur, fcilicet
uerbum prædicatum “ALBUM” cum “HOMINE” suz biecto coniungens, neque falfum ne
que uerum adhuc eft. Hoc denominehyrcoceruimanifeftat, nanquehuiusinor di
compofita nomina uidentur uerum aut falsum admity exvocetanti: m, aut
sola intelligentin, an ex resolumuos ex Anmonio dicimus non probarit, inutrunq
zfitdi&tum. Cesitemper animi sensus rerum elle interpretes. Secundo
inquibusuerum et falum inuenireiur quòdnunequoß idoftendendti Arist. proponit.
fedutrunchiltorum reiicio. non eniin fupra inuestigauit. Sed pofuit, ut
persenorum, AQUINAS dicitq postquam tradiditordinem SIGNIficationis uocum, hic
agitde diuersa uocum SIGNIficatione: quarum quædam uerum & falfum
SIGNIficant: quædam non. Sedli cetuerumdicatur, ut de Ammonioreiulinius:
tamenfine nomina et uerba SIGNIficatiua efle, cx hoc peaquæsuntin cuius gratia
ista ponantur,fubricuit: Licédumigiturcum uocefunt SIGNA ET NOTAE SIGNIFICANTES
PASSIONES nullomes diointerie et o, hisautem mediis, tanquam ultimui, res
explicare. prçterea non uideo ubi inuestigarit, an nominis et uerb
SIGNIgnificatio intelligenda esset ex uoce tantum, aut intelligentia tantum,
aut ex re solum: fed hoc posuit sunt uæ, quibus etiam differebantabaliis:
nuncuelleconstitue quidem ergoquę funt in uoce et c ut SIGNIficatio sumatur non
ex uoce tantum, nonintelligentia, fed arbitrio,cognitione, et CONSILIO et imponentium consensu, quem in uoce re feuante
cognoscere differétiam, qua oratio differtano mine et uerbo: et quaoratio
enunciatiuaaboraroriis poeticis optantibus et c.separatur et quoniamquępones
reoportet et antecognoscere, ut per senota, non isialiquo facili instrument
innuidebent nullo modo demonstrari. Propterea ex fimili seu hypothefi,
&cóceflo, acpofitotery expaétione et confilio reliquerunt acuoci per
attributio né dederunt at nullamentio eftfaéta de rebus, anabeasu mendaeflet
SIGNIicatio nominis et uerbi quoniam maxiy m u m esset ignorationis, ac
inscitiæ in Arift. argumentum, firem tam perspicuam, nec dubiain pro occulta
quæliffet tiam definitionis partem et differentiam manifeftat.cũ inz quit.
esid. ubi, ',proenim Magentinus uertit. ut causam hic assignareuelit ut
Ammonius et Aquinus dixerút, acdubia. cuieniniuelrudi dubium uideretur, nomen
et uerbum quod ut organum & instrumentum SIGNIficant a rebus, inftrumenti
SIGNIficatiu et organi cognoscendi alte rum, SIGNIficationem habere, cum tantü
SIGNIficentur, & nul lomodo SIGNIficent ine SIGNIficare & explicare
,utorgas num logicum uideantur? Item ea SIGNIficatioerat nomio nis et
uerbiponenda, quæ ut præcognitio partium definitionisadea cognoscendadirigeret
hæcautem eftuoxa de quo nunc differemus aitergo de antecedente syllogismi exposito
ficutuelquem admodu menim eft in anima intellectus cogitatio, intelligentia
vóruceenim ifta SIGNIficat.) aliquando quidemsine uero uel fallo: aliquandouer
rocui necesse esthorum alteruminesse. Ex hoc posito et notiori antecedente
infert quodammodo ignotumin choantibus consequens ficetiam in uoce ut SIGNIS ET
NOTIS CONCPTVVM erit, aliquando sine uero uel fallo ut in nominibus et uerbis,
aliquando cuinecesseestiam horum alterumin effe: ut in oratione enunciatiua,
Suellaueroita pofitione SIGNIficans,non res tantum SIGNIficata: a uoce ergo et
intelligentia in voce relicta, Ctributa fiue attributa SIGNIficatio nominis et
uerbi pident, no ar ebus. Amplius: Suela nam licet fupra male textum Arist.
declararit Sucr sa, nun cueritatecoaaus idem dicit quodnosin explicans do philofopho
dicebamusp ofitisduabus partibus defini tioniscómunibusnomini et uerbo et
orationi enunciatis pliciter, efle, quamartemutexemplar, adopuseffin
latenus inc aliquiduocum: neceorum quæ in uoce, no ut gendumexteriusafpicit,
qopusexarte notioriinmates finis: cum conceptus prior fit uoce et ueritate quem
in uoce confiftit: non ut agens.quia res agens est, a qua oratioues taut falsa
vocatur sed non difficileest Amm. et Aquinas. sententiam et opinionem, a Suessæ
argumentis defendere. primum, absurdum affirmat. Conceptus non tangformam
SIGNIficant: qui in voce tang artificiali materia relinquuntur: quo
esseueriautfalliinuoce, cumnecaliquidfintvocum, nec cumuiuocessuntnotæ:
Exhisrespondemus: rationem eorum quæsuntin uoce: Peroenimabeocumsupra dixe
ritArift. Eaquæfuntinuoce etc.nonnifiarbitrium, et placitum,
cogitatiointelligitur: ut ipse metcum locum interpretans, opinatur: ergo
conceptus est aliquid existens in voce, non utopus naturaleest, sed arte.i.
uoluntate: confi et um. Itemipfeconfiteturuocemsignificatiuam,communeges
nusnominisuerbi& orationis enunciatiuę uocari: nõuo
lessuntsimilitudinesrerum.Seddicessecundomenunc cé, utnaturaleopus. Ergouta cognitione,
imaginatione pugnantiadicerecumhis, quæanteacontraAnimo.Boe uoluntaria
effi&taeft: ut signum fit ad aliud extraexplican thium,& Scotum
diximus: orationen dariinméte et no dum relatum: Et fecundo de anima Averroes
et Themist. tioremesseea, quæinuoceconfiftit. Diximusadhçcartis fumentes ab
Arift. asserunt: essentiam uocis interpretatis inuentoribu sueliaminuentam
docentibus, ineodem no efle percussionem aeris anhelati, ad membrum quod cana
tioremesse artem, acconceptionescūuero& falsoinani dicitur, ab ex pulfione animæ
imaginatiuæ uoluntariæ: et ma, quam exterius opus effictum:
ficinpropofito,excong infraqinessendo uocem necesse est ut percutiens habeat
ceptibus rationem coposuit, notioribusapositione signifi animam imaginatiuam,
tuoluntatem:effentiaergouol catis:quiquodammodonotiores:utindu&ionesensata
cispendet abipso conceptu et placito reliéto a positione patet infraenim
sectione quinta ex opposition maioriin in uoce, tangforma et uox uropus naturæ
interpretans mente, explicatitae! Tein uoce: Item placitum eft caufa, a placito
ab anima etiá, tangagente, depédet:nam secundo de anima. percussiorespiratiaerisad
uocala arteriam ab anima quæinhispartibus uox eft ut efficiente causa hinc
Cómen. Inprincipiocómentiait oportet igiturut percussioaerisanhelati ab anima,
queestisismé præcognitionem partistertię definitionisratiocinatur:no
brisadcannam, fitillud quodfacituoc a et inmediocom igitur demonftrationem
effect quæadnaturaliterignos menti primum enim mouens in uoce,estanima,imagina
tiua et concupiscibilis et ideouox eftsonusilliusprimi uolentis & mouentis.
Etq etiam dici pof sit quodammo dofinisuocum, perspicuum est ex his,quæ
fupradocuio mus: fine muocum effè eriam res conceptas: namorgal na ad eorum
opera, tang finem & ultima, diriguntur.pris mo topic..cumnonpropterse, sed propte
ralterum exo petantur:sed uoces SIGNA sunt ET NOTAE CONCEPTUUM adquos
explicandosreferimus: finesergo medii,licetnon ultimi tumdir igitur. Secundo
post.primo. necillam utperitus ad rem per se nota efficere potuit. ne ipse
suampręcogni tionum artem confirmaturus experiment contrarioinfir maret.
Itidemminime consecurionem ualere dicimus:ra tio ex caufis eft notioribus,
ergodemóftrationempropter quid aut simpliciter constituere affirmabitur quoniam
alte rum& pręcipuum demonftratiodi &arequirit.utadigno tum naturaliter
dirigatur, non ad pręcognitionem ponendam, utpersenotam:nam primopofte
veręetiàdefis uocabuntur: Exhisfacileeiusrationibus respondemus. nitiones,
quidtantum nominis non ueræ definition suim haberedicunturab Auer. Utpræcognitiones
sunt:ita et fi hæc præcognitio ex caufamonftretur, nonutdemonstras tiua, fed ut
ex fimili accepta, et uisa, et alibideclarata; pros ptereatopica potius,
quàmdemonftransuocanda:noto pica,o fitdubia, autfalfa, immouera, sed hic
accepta alig biuisa philosopho et hic posita, utc redita:dequo latius
ressecundum feeffe dicantur, nótamen apudeosquicon ceprus et res conceptas
ignorant: adquarumexplication nem, utultimum, referuntur. Ad tertiam de agente dico:
inquit exAmmonioait. Primo quiahæcconfi& anomina rem, agens remotum uocari:
aquo intellecus phantasticus falsum significare uidentur: ut. Aquinas ait.
Sedcótra.quia fimilitudiné abftrahit: sedanima, ut naturaagens,uocem ab
Aristotele dicitur sed non dum uerum aut falsum signifi interpretantem tang
operationem propria mefficit, &lo cant. Nifi effe aut non effe addatur:
ergoutrunque signis gico tradit: cuilogicusproprium considerandi modum
ficareuidentur. Item causa assignandafuiffet, curexem attribuens, utinftrumentum
significandi & explicandicon pliscöpositis (que uerum dignificare potius
etiá uidentur) Ad primam, utpatet, intelligentia, inuoceartecong fi et
tareli&ta,eft,utaliquiduocis.i.forma. Ad secundam Q non fitfinis, nonualet,
idpriuseft,ergonon finis:Deus enim eftpriormotu&creatura,quæad
Deicognitionem deducunt, ut signa et effe&ta ad suumfinem cognoscenda
directa: fimiliter dicatur de uocibus, & fi conceptus prio
riaexternareli&um: manifeftum eft argumentum qdixit Arist. bon uoces:
sedeaquæsuntinuoce, suntsignapass fionum et conceptuum,utnaturaliumsimulacrorum
et res rum fimilitudinum. i.cóceptusapositione,(utratio)signi exfimilinotiori,
et fuperiusab Arif. pofito, exlibrisdeani maprocessisle: ficutinanima
eftaliquandointelle us fineueroautfalso, aliquandocum horum altero: ita& in
uoce: et de uero et falso loquitur
utAlex. et Ammo.ac cæteriboni expositoresaffirmant)orationisenunciatiuæ, et
denominibusfignificantibusaplacito,nonutnaturas quamobremuoces significant
cúfiuntnotæ. Necproptes reao conceptusutcaufedicuntur.quosnomina et uoces tanquam SIGNA et effetusimitantur,
afferendúeftArif.des monftrantem rationem efficere: namhich ypotheticè ad Deoda
nieprimotopic. dicemus. Quæruntcur Arift.fis
&aprotulitexemplapotiusquàmuera.Sueflasumens ut pliciter, quod
præsentis efttemporis.aut secundum tome pus.i.præteritum& futurumut Com.
explicauit. De Am monii expositione dicemustunc,cumaddubiaresponden bimus.
Quæritprimú Suessa.qualisnam ratiocinatio Aris. fuerit(quéadmodum inanima
quandoq intelligétiafine ueroautfallo, quando quehorumalterumnecetle eft in
esse.respondet. Aquinas et Ammo. intex. præcedenti,nes liderat, accognoscit:
Respondendum ergoest uteftdig &um Arift. exhypothefileu positione,& ex
fimili notion riprocedere: quod quemadmodum particuladenotat. dum asimili: sed
a causaquamimitatureffectus, proceder re. nam Ammo. ait: circa enunciatiuam
orationem quæ quæsupraetiam Aril. poluit: namproptereauoxfignum
exillorumcomplexuefficitur, uerum et falsum spectari. ¬aexterius
explicansdicitur, qapositione et intellig ante voces quoq;
hæccircaconceptuscósiderari.utqui causæ uocuinlunt,aquibusconceptusfimplicesfineueris
tate, & compofiticum uero & falsodefignantur & declas tantur:
Responsionem improbat Suelta: quia conceptus non causaueriaut falliinuocetang
formasunt:cumnuls duftioncperspicuum eft ut Amnioniusanimaduertit no tioremartem
Seddices ratione inaliniilieffe& et tamex ignotis concludes re,
nanieaexquibushic ratiocinatur, extertiodeanima infrasumuntur: hæcautemtanquam
ardua,& inchos antibus difficilia,utphilofophus,& relinquendasupra
nosmonuit: Satis huicrationi faciendum arbitror ex his,
gentiaatqzarbitriopendet:ineo presertimartific equivoces impofuit: uel ab
impositis et Gibi notis nominibus, regulas logicæ docet:in mente enim
artificis& docétis ing E ii quærimus, ad que causa hæc
nondirigitur. Tertio dicit: ut quçinintelle&usuntfolo.sednefcioquçueritasdicipót,
cuinihilextraresponderinre:cum infra& inpoftpredi camentisdicatur abeoq
resest, uelnoneftoratiodicitur uerauelf alla remota aūt causa et prima radice,
ceterade ftruinec effe eft. Item Aristotele de vocibus loquitur. Propterea mihi
hoc libet dicere. Hac de causa fiais exemplissuasen tentianicomproballe,o
fi&aamer a positione significant: & ideo magisobuia&
perspicuaacconsuetafuntadexpli candum: ut quod ámodonotiora, ut magisuulgata,
exars omnemueritatem haberiin compofitione& diuisione.ne excludatur ueritas
apud Platonem in intelligibilibus,& in telligentiisfiuemenubus,&
apudArift.desimpliciuming telligentia et abstractis: fedeam que in
pronunciatiuissubs est motibus, scilicet cum discursu: seu ratiocinatione: quæ
perenunciatiuam fitorationem.&inniotibuspronuna ciatiuis,non invoce solum
(intelligas) exiftentibus:fices nimtextui Arift.&
eiusdillisaduersantiadiceret.sedetia ne&diuifionefalsum &
uerumremouerineceffeeft:pro ptereaergodixit, (circacompositionem at causam noia
ret: sed ad nomina in uoce descendens ait non significare uerum, aut falsum:
significare enim proprium eftnomi num, quæinuocea compositione
significanteconfiftunt. PetitAmmonius quomodo uerum fit, circacomposicios
innueretueritatem non in rebusreperiri:fedinhisetiam, nem et divisionenelle
uerum et falsum. Responder non nonutitur: ficut utiturhis, quæ falsum
significare maxime affirmantur. fecundam causam adducit: utinnueret, non solum
nomina simplicia ad ueritatem explicanda indiges reuerbo sed etiam ipsa
composite. Sed idem est dicendum de nominibus compositis ueris, nosautem de
fictis proprie non bitrio plurimorum: exhistamenfi&lisnominibus,
aliaue ca intelligendasunt. exempla autem innotescendi gratia inuenta,
exuulgatis& consuetistr ad endafunt et lificadi cantur: quibustaméuerum
facilius inueniamus, autinuen tum facilius doceamus: Petit Suella cur
Aristotele.dixerit conpositionem significare cum uero et falso, non autem
significare uerum aut falsum i respondet, hoc differreinter significare uerum
et significare cum uero:quias ignificare ueru potest uere in nomine simplici
inueniri:u.g.hoc nomen uerum aut fallum, simplex verum significat.i. se ipsum:
sed significare cum uero, eftfignificare cum uerbi complexu ut de uerbo
dicetur, significare cum tempore, notempus: ut dies et annus sedlicethęc
dubitatione relinquenda foret, cum id quærat, quodin
Arift.textunoneft:tamenneaus inmotibus pronunciatiuis, ideftquicaufafuntutper
enung ciatiuam orationem pronuncientur,ueritasergoquacon ditorum ingenia,
obuiriau&oritatem fallantur, ponere& cipitur,aut enunciatur aliquid
ineffc alicui,folum circa con pofitionem &
diuifionemeft,utspeciesorationisenuncia tiuæ.dixieam ueritatem
circacompofitionem elle,quæ concipiturinmente, uelexplicaturinuoce,&
quaprædiy catuminesse subiectoaffirmatur:quoniam primotopic.4, loca accidentis
propriè dicuntur,quibus potentes fumus concludere hæc alteriineile:& ideo
locaeducentia uerum enunciative propofitionis dicuntur loca accidentis et
veritatis qua aliquid alicui in esse concipitur vel explicatur:Sci
scitatursecüdo Ammonius cur Aristotele dicens nomina igitur et uerba
consimiliaíunteiqui sine compositione et divisione est intelleclui exempla
protulittantum nommun, non uerborum dicens, ut “homo” vel “album”. Respondet
per hominem nomen: per “album” verbum fumpfiffe: non eata meninquitratione, qua
verbum proprie inferius definitur. Sed quia Aristotele statuit, omnemvuocem
quæt erminum prædicatum facit, verbum appellanda. Sed responsio hęc
improbandauidetur: primum q Arift.nondieetinfraprę refellereconstitui: non. n. Aristotele
dicit compositionem cum uero aut falso significare: sed ait circa. n.
compositionem et divisionem elle veritatem et falsitatem. Item de “hircoscervi”
nomine afferuit. “Chircocervus” aliquid SIGNIficat, sed non dum uerum aut
falsum de nominibu sergoopposiy dicatumu erbum appellandum fore: quod fictiam
dices tum dicit eiquod Suellafingebat: nomina non significare ret, exemplum
albiquod posueratantea, adexplicandum uerum aut falsum, sed significare sine
vero aut salso: Eiusery uere uerbum, inutile videretur:Aliter igitur responden,
gore sponfioin textu Aristotele.infirmatur, cum denominibus dum. His exemplis
dicta inchoantibus comprobandaque compositis neget significare verum aut
fallum: differentia etiam abeo assignatauerbis Aristotele, adversatur Ampliu
snec potuisset Aristotele dicere, compositionem et diuisionem verum
significare, na in compositio. i.affirmatio et divisio.i.negay
cumuerbonominibus:tamenutnotaprædicatumcuin ciosumerenturinuoce quo infrade
oratione enunciatiua dubieto connectens, dubiumfaciunt, anuerum & failum
dicetur. Litoratio significans verum vel falsum, &inqua fignificent, signum
est. Ammoniusetiam tanquam duy eftuerum& falfumutinfigno externo
significante:nam oratio in mente, non significate positione, ut hic intelli,
bium quærit de uerbis primæ et secundæ personæ “ambulO”, “ambulaAS” et in
quibus tertia persona et certas statuitur. Git SIGNUM est opde nominibus
fimplicibu s& compofitis, line uerbo, intulit dicens nomina igitur ipsa
auteur bacó similia sunt fine compositione et divisione intellecus. lt homo et
album hircocervus quæ et si aliquid simplex significent, non dum tamen uerum
aut falsum hæc autem nomini in voce sunt, noninmente: quiafiutinmēte essent, ut
ningit. quæ veritatis et falsitatis videntur capacia. Licet nonperfe,
fedcomplexuhorumuerborum cũcertispery fonis.nonitadubium eft de nominibus,
dequibusinse acceptishæstat nemo, an veritatem significant aut falsitatem:
Quærit nouissime Ammonius quid intellexerit Aristotele. Per simpliciter, uel
secundum tempus cum ait. (hircocery considerentur, non dicerenturno significare
uerum aut falsum et q effent fimilia intellectui fine compositione& diy
uifione: quia essent ipseintelle&us,seuintelligentiafineue roautfallo:
Dicendum igiturin questionem potiusuerten dumcur dixerit (circac
compositionem.et divisionem, ut inmentesunt, est verum et falsumj denominibus
autem in uoce corolarie inferens,ait:(fineuerbonondum uerum uusenim
aliquidsignificat:fednondum uerumaliquid autfalsum, finon,
ueleffeuelnonesseaddatur,uelfimpli citeruel secundum tempus. respondet sermonem
Arif. ad eadem referens verba, inquiens: nifi effe addatur fimplicis ter,ideftnisi
effe addaturindefinite et indeterminate significans: ut “Fuit hircocervus” est,
auterit. Non definiens, ac determinansan hodie, sero, anmane, perendie etc. vel
aut falsum significare. Ad quod respondendum, quod fecundum tempus,
ideftnifiaddatur cum aliqua determis propterea vox quando
eftfineuero&fallo, quandoque natione tempori addita præsenti, præterito,
uel futuro, cum his, quia circa compofitionem et divifionem intelle,
sciliceterat,eft,erit,herianno superiori, hodie uel cras, & us eftuerum
& falfum:ex quo intulit de nominibus in autsuccessiuotempore.quam
tamenexplicationemaci uoce, gfintfine uero, X fallo ex eadem causa,
pfimiliasing intellectui fine compofitione et divisione: circa quæuerum cipiens
Magentinus uel in latinum vertens non intellexit: cumpereffef smpliciter et
omnino, in, finitoacdetermi & falsum uersatur, ut caulam, quaposita, uerum
aut falsum i ponitur. & hac remota (ut in nominibus fineaddito uery
natotemporeintelligat. Ad tempus uero et in tempore infinito. tragelaphuserat,
uel erit, hęc.n.infinitafunt: fed bouidetur, quæ fimiliasunt intelligentięfinecompositio
eft presentist emporis, aitdefinitumelle:l iceteft,utdeDeo facilius conftitutam
sententiam approbant verba aute in ut dicetur quandam compositionem
significant, quam licet ex se non habeant, sed ex alio, ex compositis,
scilicet dicitur infinitum significet: Idem Deus, erat, et est, sed in aliis
rebus, tempore non definite uti murita. Hinc liquet, igitur erunt: quæ et fiacu
et explicite verbii, prædicatum et subiectum ut nomina non contineant, illata
men eximigit, ergo et hic per tempus dimpliciter, tempus præsens, 8C per
secundum tempus præteritum vel futurum: quæ pros ptereanuncupantur et lunt,
quere tempus prælensciry cunstant, iuxtas; ipsum ponuntur: propterea dixit,
secun significat, quemadmodum in oratione quaestequus ferus. Ofitis et
precognitis partibus definitionis nominis ac nunc ad definitione sponendas
integras ac totas accedit: sed Ammonius querit cur primo de nomine ade verbo
definis dum tempus quod non simpliciter et ina et ueft. Sed quod.tionem
assignet? respondet, proptere a nomen uerbo esse præteriit uel futurum est:
solum præsens simpliciter et in actuest utre et te. Aquinas exposuit. Nec
Sueffe confutatio ualet et que liber differentia temporis est tempus secundu
quid: quoniam per aliquid ab aliis differentiis differt: quod autemper partem
est, fecundumquid, non simplicitertas antepositum, qnomen substantiả.i. naturam
et vim rerum significat: verbum vero a&ionematqz affetionem, quænel
Cellario naturam acuimmouentem supponit. contraarguit Sueffa. substantia non
nisi per accidentia cognoscitur, prius ergo verbum definiendumq nomen: Ad instantiam,
Am Icesse dicetur: primo clenchorum. Sedĝfalla hæc fit monius facile diceret
substantiam cognoscifine describir improbatio patet, quiaens, cumin
substantiamens simplisciter diuidatur & accidens, inaĉtum simpliciter, et
potens tiam secundum quid, ne quaquam uere divideretur: quia per aliquid differ
substantia ab accidente et potentia ab aétu, &fi proprie differentiam non
habeant. Item ratiofal lit. lihęc species per aliquam differentiam acuprecipue
differt, rrgo per partem. Igitur secundum quid. accidenti aut posteriora
accidentia vero per substantias definiri, ut priores: fic Aristotele primo
naturam quam motum finiuit, aquamotus, ut perseprincipio, prouenit: &
materiam primo phy..g formam. phy. quæ a materia cuiu nitur&
datellelustentatur, Aliteripse respndet, proptere a nomen uerbo prætulisle,
onotius est. Et iterbi feconuenire Arist. affirmauit, sed enunciationitantu:
erunt igitur enunciationes, cum enunciationis proprium opusef signum. sed
compositionem acueritatem comsignificat quan fician. Suellanouariis
Sorticularumdi et tis et improbatis sententiis, hocuisum est: literas et nomina
quo ad prima eorumimpo fitionem, non significare nidi in complexum, nec cum
uero et falso: sed quod quo ad nova impositio, nem, significare possunt cum
vero et falso: propter eaqapo in compositione explicare fine additouer bonó
possunt. Dis fitione sunt. Nung tamen erunt propositiones aut enuncia cas
Querbumetsi compositionem extremorum aétu non tiones: propter eanóualereait, a,
significat cum uero aut dicat, a et tionem tamen, et affectionem significat,
quæ causa fallo, ergo enunciation erit. Quoniáin quit oportetinantes est,
qpredicatum seu appositúsubie &ofiue suppositocon cedenteaddere. significet
ex prima impositione, nonau iungatur, uerbum ergo lempereftunio comiungens
apritu temex nova institutione. Sed contrahancadditam conditio dinesaltem cum
in propositione non est. Sedcunsecundum nem ex proprio arbitrio. Enuciatio
prima impositiones isse, acpurú accipitur: nomina uero sunt composita, seu quæ
significat propriecum vero et falso. Ego ubi est proprium apta sunt pera &
tumuerbi coniungi, proptere a nomina pen opus, necessario propriumerit
instrumentum: neq; enima denta verbo, quasi formauniéte et verbiianoíe quasimai
nova aliqua institutione propriú opus a proprio inftrosen teria, qunici habetp
uerbum. Ut materiaaŭt, tempore pre iungipoteft: proptereafi. a. b. c,
etc. novis aut antiquis concedit forma, & prius, ut facilius &
ordinenecessitatisnos Giliis&pofitioneimpositasunt, ad verum et falsum, seu
ut menanteafiniendu. Verbum vero, quniéda funt, prçsuppo ipfi volunt cum uero
et falso significandum. enunciationes nés, posterius ut ignotius et the
posterius explicandú: quas quando secundū se, acpurumdicetur. Ipsum.n.sic
purumi nullüueritatis et compositionis, aqua verum explicatur, est dam,
nonperse, sed quam sine compofitis nominibus non est intelligere. Gi ergo hac
de causa nomem præponit verbo, q notitia verbi in compositione verum
explicantis, non pont, intelligi sine nominibus compositis. Ita et nomina, uerum
illud, quod Ammonius, tempus simpliciter & omnino, ponentium CONSILIO
coplcctuntur. Exemplo simili Amm sus ideftindetinite et indeterminate
significans, appellabat, Ma, gentinus dicit esse tempus finitum et
determinatum. Et parsticula, quam Ammo. adom né temporis differentiam rer pra,
cum dicimus "curro", "curris", nin git, pluit,
complexuhorūuer borum cúcertis intelle&is personis, cú vero et fallof
sgnificant. ferebar, Magentinus ad solum præsens direxit. falsum igir. Girolamo Balduino.
Balduino. Keywords: il vestigio dell’angelo, Campidoglio Inv. # 334, donazione
di papa Gregorio, logicalia, interpretatio, interpretazione, logica, signum,
segno, nota, notare, notante, segnante, notificare, segnante, vestigio, il
segno del’angelo, campidoglio, san michele, vestigo, etym. dub. ves-stigium,
foot-print. – segno naturale – segno, genere e specie – genere: segno. Specie:
segno naturale, vestigio, marca, nota.. segno artifiziae, segnar per posizione,
arbitrio, a piacere, consilio. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Balduino” – The
Swimming-Pool Library. Balduino.
Grice e Banfi:
l’implicatura conversazionale d’Eurialo -- Niso; ovvero, la tradizione vichiana
– filosofia italiana – Luigi Speranza (Vimercati). Filosofo Italiano. Grice: “What I like
about Banfi is that he is more ‘important’ than it seems, at least to Italians!
He has written bunches, but my favourite are two: his ‘l’interpretazione’
(Banfi makes a distinction between ‘esegesi,’ ‘interpretazione’ and ‘TEORIA
dell’interpretazione,’ in a slightly non-Griceian use of ‘teoria’ – and his
essays on ‘eros e prassi,’ for indeed the second strand (eros e prassi) is the
base for the former (interpretazione): unless you CARE, why interpret – which
is indeed, a performance?!” Senatore della Repubblica Italiana Legislatura, II
Gruppo parlamentare Comunista CircoscrizioneLombardia Dati generali Partito
politicoPartito Comunista Italiano Titolo di studio Laurea in Lettere
Università Università Humboldt di Berlino ProfessioneDocente. torico della
filosofia, traduttore, accademico e politico italiano. Sostenitore di un
razionalismo aperto e antidogmatico in grado di attraversare i vari settori
dell'animo umano. A lui è intitolato il Liceo Scientifico con Sezione
Classica Aggregata del suo comune natale, Vimercate. Nacque in un ambiente
familiare formatosi su principi liberali della borghesia colta lombarda, nella
quale da generazioni combaciavano una moderna e positiva idea della religione e
un razionale illuminismo tecnico-scientifico. La ricca e vasta biblioteca in
possesso della famiglia diventò per il giovane grande stimolo di conoscenza nei
suoi studi, quando da Mantova, dove frequentava il Liceo Virgilio, ritorna a
Vimercate, dove assieme alla famiglia trascorreva le vacanze estive. Nel
1904 incominciò a frequentare i corsi universitari alla facoltà di lettere
della Regia Accademia scientifico-letteraria di Milano e ottenne, dopo quattro
anni, la laurea con lode, discutendo (con il relatore Novati) una monografia su
Francesco da Barberino. Incominciò a insegnare all'Istituto Cavalli-Conti
di Milano e contemporaneamente proseguì con grande determinazione gli studi di
filosofia (con Zuccante per la storia della filosofia e Piero Martinetti per la
teoretica); prese la seconda laurea in filosofia, discutendo con Martinetti una
tesi intitolata "Saggi critici della filosofia della contingenza",
contenente tre monografie sul pensiero di Boutroux, Renouvier e Bergson.
Con la borsa di studio attribuita dall'Istituto Franchetti di Mantova ai
laureati meritevoli, Banfi decise di andare in Germania e iscriversi, con il
suo amico Confucio Cotti, alla facoltà di filosofia della Wilhelms Universität
di Berlino, dove strinse amicizia con il socialista Caffi. Ritorna in Italia e
partecipò a vari concorsi, ottenendo una supplenza di Filosofia prima a
Lanciano, in seguito a Urbino; per molti anni assunse diversi incarichi in
varie sedi scolastiche. Durante la guerra, già riformato al servizio di
leva, si dedicò con senso di servizio e scrupolosa diligenza all'insegnamento
e, per la penuria di insegnanti richiamati al fronte, oltre alla sua cattedra
fu costretto a ricoprire altri incarichi; solo agli inizi dell'ultimo anno
venne aggregato come soldato semplice all'ufficio annonario della Prefettura di
Alessandria. Nei primi anni del dopoguerra Banfi, pur non militando nel
movimento socialista, assunse in modo molto deciso posizioni di sinistra e
partecipò, come iscritto alla Camera del Lavoro, all'organizzazione della
cultura popolare, diventando in poco tempo una delle personalità più in vista
del mondo culturale democratico alessandrino; venne nominato anche direttore
della biblioteca di Alessandria, da cui fu in seguito allontanato dal nascente
squadrismo fascista. E tra i firmatari del Manifesto degli intellettuali
antifascisti, redatto da Benedetto Croce. Martinetti, che era stato collocato a
riposo d'autorità per aver rifiutato di giurare fedeltà al fascismo, lo propose
come suo successore per l'insegnamento della Storia della Filosofia
all'Università degli Studi di Milano, dove fu maestro di Rossanda.
Diresse la rivista Studi filosofici, pubblicata. Nel secondo dopoguerra, con le
elezioni politiche del 1948, fu eletto per le liste del Partito comunista,nel
Senato della Repubblica. Il mandato fu confermato alle successive elezioni. B. può
essere considerato il maestro della corrente filosofica che in Italia si è
denominata Razionalismo critico e che ha avuto anche derivazioni significative
nel campo della pedagogia teoretica con il Problematicismo. In sostanza, usando
il concetto kantiano di ragione, Banfi la considera come la facoltà di un
discernimento critico, analitico, presupposto trascendentale che sistematizza
l'esperienza, i dati empirici, non pervenendo a dogmi o a sistemi di sapere
chiusi e assoluti. Il principio razionale permette di cogliere e comprendere la
realtà nelle sue complesse determinazioni: senza questo principio, che va
assunto appunto come trascendentale, la realtà sarebbe caotica e solo
contingente ed esperienziale oppure interpretata secondo la Metafisica o
sistemi di pensiero chiusi e non problematici come richiesto dalla scienza e in
generale dalla complessa dinamica del mondo umano e naturale. L'apertura della
ragione è talmente ampia che anche le filosofie assolutizzanti vengono poste
come possibilità di verità, seppur parziali ("È bene tener presente che il
pensiero non pensa mai il falso in modo assoluto"). La filosofia è lo
strumento indispensabile per l'analisi critica del reale, non deve tendere a un
sapere assoluto, ma porsi il tema privilegiato della coscienza, purché questa
coscienza sia "coscienza della relatività, della problematicità, della
viva dialettica del reale". Si sfugge al relativismo possibile seguendo le
orme di Socrate: l'eticità prevale quando, non potendo esistere se non come
tendenza verità assoluta, le verità relative sono assunte come problema, cioè
come ricerca interrogante e incessante fondante l'intero processo conoscitivo.
Le conclusioni sono, come nell'ambito scientifico (la scienza è lo strumento
pragmatico della ragione, la filosofia lo strumento teoretico) non false ma
possibili, non solo provvisorie, ma reali. Le categorie che B. propone per
sintetizzare la sua proposta filosofica, sono quelle di "sistematica"
del sapere, fondata su un significato antidogmatico della ragione, una
"sistematica" aperta per il rinnovamento critico di tutte le
strutture razionali e di un umanesimo nuovo, radicale, che ponga l'uomo al
centro dell'indagine razionale e nella sua realtà storico-effettuale, che forma
la sua coscienza concreta nel mondo reale: dunque critica alla metafisica ma
necessità della filosofia, il sapere costruttivo garanzia di libertà e
concretezza. Il confronto che B. predilige è con gli indirizzi filosofici della
prima metà del Novecento, in particolare la Fenomenologia, il neokantismo di
Marburgo, il neopositivismo, l'Esistenzialismo, ma negli ultimi anni orienta
sempre più il suo interesse al Marxismo, di cui condivide gli assunti
fondamentali leggendoli alla luce del suo razionalismo critico, come si evince
dalla raccolta postuma Saggi sul marxismo. Archivio Si segnalano tre fondi
archivistici del pensatore: "Fondo Antonio Banfi" presso la
Biblioteca Panizzi di Reggio Emilia. L'archivio, insieme con la biblioteca
personale di Banfi, dopo la morte del pensatore venne donato alla provincia di
Reggio Emilia insieme con la costituzione del "Centro studi Antonio
Banfi”. In seguito, il Centro si trasformerà in "Istituto Banfi", con
sede a Reggio Emilia. Nel, l’archivio e la biblioteca personale del filosofo
sono stati depositati alla Biblioteca Panizzi di Reggio Emilia, a seguito di un
accordo tra Soprintendenza Archivistica per l’Emilia-Romagna, Comune e
Provincia di Reggio Emilia. La biblioteca conserva anche l'archivio di Daria
Malaguzzi Valeri e l’archivio delle carte di Clelia Abate, segretaria del
Fronte della Cultura e allieva di Banfi. Archivio "Antonio Banfi e Daria
Malaguzzi Valeri" presso la Biblioteca di Filosofia dell'Università degli
Studi di Milano. Il fondo archivistico contiene diverse centinaia di documenti
conservati da Daria Malaguzzi Valeri, moglie del filosofo, e da lei usati nella
stesura del libro Umanità, pubblicato per le Edizioni Franco di Reggio Emilia.
I documenti del fondo coprono l'intero arco di vita di B. ma risultano
particolarmente ben rappresentati gli anni giovanili; da segnalare soprattutto
il ricco epistolario con la futura moglie, riferito e la corrispondenza con
Piero Martinetti, durante la sua docenza presso la Regia Accademia Filosofico
Letteraria di Milano e poi dal suo ritiro di Spineto. Archivio privato
familiare B. conservato presso l'Università degli studi dell'Insubria. Centro
Internazionale Insubrico Cattaneo e Preti, riunisce migliaia di lettere,
biglietti, cartoline postali, plichi e buste, conservati in 33 raccoglitori a
loro volta inseriti in 15 buste, per una consistenza di circa 1,5 mi. Gran
parte dell'archivio è costituito dal carteggio tra B. e Daria Malaguzzi Valeri,
sposatisi Il rapporto epistolare con la
moglie, infatti, non si limitò alla sfera affettiva e familiare, ma affronta
spesso tematiche filosofiche (ad esempio, la frequentazione di Simmel durante
il giovanile soggiorno a Berlino, o la ricezione dell'opera e la personale
conoscenza di E. Husserl) e di attualità, nella concretezza dei riferimenti a
eventi e circostanze del presente e ai rapporti sociali coltivati da Banfi come
pensatore, studioso, organizzatore culturale e uomo politico. Altre opere: “La
filosofia e la vita spirituale” – lo spirito, l’animo, vita, animo vitale –
(Milano, Isis); “Principi di una teoria della ragione” (Firenze, la Nuova
Italia); “Pestalozzi, Firenze, Vallecchi); “Vita di Galileo Galilei” (Lanciano,
Carabba); “Sommario di storia della pedagogia” (Milano, Mondadori); “I classici
della pedagogia: Rousseau, Pestalozzi, Capponi, Gabelli, Gentile” (Milano,
Mondadori); “Studi filosofici: rivista trimestrale di filosofia contemporanea”
(Milano); “Saggio sul diritto e sullo Stato, Roma, Rivista internazionale di filosofia
del diritto); “Per un razionalismo critico, Como, Marzorati); “Lezioni di
estetica raccolte Maria Antonietta Fraschini e Ida Vergani, Milano, Istit.
Edit. Cisalpino); “Vita dell'arte, Milano, Minuziano); “Galileo Galilei”
(Milano, Ambrosiana); “L'uomo copernicano, Milano, A. Mondadori); “La crisi
dell'uso dogmatico della ragione, Milano, Bocca);:La filosofia del settecento,
Milano, La Goliardica); “La filosofia critica di Kant” (Milano, La Goliardica);
“La filosofia degli ultimi cinquant'anni, Milano, La Goliardica); “La ricerca
della realtà” (Firenze, Sansoni); “Saggi sul marxismo, Roma, Editori Riuniti);
“Filosofia dell'arte” (Roma, Editori Riuniti). Note "Perciò appunto non ho dimenticato i
tuoi interessi e sarei lieto che fossi tu a succedermi, In questo senso ho
scritto, richiesto da Castiglioni stesso, che ora è preside, a Castiglioni. Ho
consigliato lui e con lui la facoltà ad accaparrarsi te per la F.[ilosofia] e B.
per la St.[oria] d.[ella] F.[ilosofia]"; Lettera n. 108 Piero Martinetti a
Adelchi Baratono, 21 dicembre 1931, in Piero Martinetti Lettere, Firenze,, Rossanda, Rossana, La ragazza del secolo
scorso, Torino, Einaudi, Vedi scheda del Senato della RepubblicaI Legislatura. Vedi scheda del Senato della RepubblicaII
Legislatura. Cit. in "Il marxismo e
la libertà di pensiero", "Saggi sul marxismo", Editori Riuniti,
1960, pag.152 A.Banfi, La mia
prospettiva filosofica, in La ricerca della realtà, Fondo Banfi Antonio, su
SIUSA Sistema Informativo Unificato per le Soprintendenze Archivistiche. 3
dicembre. Centro Internazionale
Insubrico Carlo Cattaneo e Giulio Preti per la filosofia, l'epistemologia, le
scienze cognitive e la scienza delle scienze tecniche, su dicom.uninsubria. 3
dicembre. G. M. Bertin, B., Padova,
MILANI, Garin, Cronache di filosofia italiana (1900), Bari, Laterza,Bertin,
L'idea di ragione e il pensiero etico-pedagogico di Antonio Banfi, Roma,
Armando, Papi, Il pensiero di B., Parenti, Firenze; Papi, B., Dizionario
Biografico degli Italiani, Treccani. A.
Erbetta, L'umanesimo critico di B., Milano, Marzorati, B. tre generazioni dopo.
Atti del convegno della Fondazione Corrente, Milano, Il Saggiatore, Milano; Salemi, banfiana, Parma, Pratiche, Scaramuzza,
Antonio Banfi. La ragione e l'estetico, Padova, Cleup; Eletti, Il problema
della persona in Antonio Banfi, La Nuova Italia, Firenze, Centenario della
nascita di B., Reggio Emilia, Istituto B.; Sichirollo, Attualità di Banfi,
Urbino, QuattroVenti, 1986. Francesco Luciani, Incontro con B., Cosenza,
Presenze Editrice, Neri, Crisi e costruzione della storia. Sviluppi del
pensiero di B., Napoli, Bibliopolis, Papi, Vita e filosofia. La scuola di
Milano: Banfi, Cantoni, Paci, Preti, Milano, Guerrini; Valore, Trascendentale e
idea di ragione. Studi sulla fenomenologia banfiana, Firenze, La Nuova Italia,
Scaramuzza, Crisi come rinnovamento. Scritti sull'estetica della scuola di
Milano, Milano, Unicopli, Luciani, Polemiche della ragione. Gramsci, Banfi,
Della Volpe, Cosenza, Arti Grafiche Barbieri, 2002. Giovambattista Trebisacce,
Antonio Banfi e la pedagogia, Cosenza, Jonia editrice, Papi, Antonio Banfi e la
pedagogia, Cosenza, Jonia editrice, Chiodo G. Scaramuzza (a cura), Ad Antonio
Banfi cinquant'anni dopo, Milano, Unicopli, 2007. A. Vigorelli, La nostra
inquetudine. Martinetti, B., Rebora, Cantoni, Paci, De Martino, Rensi,
Untersteiner, Dal Pra, Segre, Capitini, Milano, B. Mondadori, Trebisacce, La
pedagogia tra razionalismo critico e marxismo, Roma, Anicia, 2008. D. Assael,
Alle origini della scuola di Milano. Martinetti, Barié, Banfi, Milano,
Guerrini, Sacaramuzza, Estetica come filosofia della musica nella scuola di
Milano, Milano, CUEM, Miele, Antonio Banfi Enzo Paci. Crisi, eros, prassi,
Milano, Mimesis,. M. Gisondi, Una fede filosofica. Antonio Banfi negli anni
della sua formazione, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura,. A. Crisanti,
Banfi a Milano. L'università, l'editoria, il partito, Milano, Unicopli,. Maria Corti Antonia Pozzi Luciano Anceschi
Rossana Rossanda Pietro Bucalossi Piero Martinetti Scuola di Milano; B. Dizionario
biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Antonio Banfi, su
siusa.archivi.beniculturali, Sistema Informativo Unificato per le
Soprintendenze Archivistiche. Antonio
Banfi, su BeWeb, Conferenza Episcopale Italiana. Opere di B., su openMLOL, Horizons Unlimited
srl. Opere di B.; altra versione, su Senato della Repubblica. La morte a Milano di B. articolo del
quotidiano La Stampa, Archivio storico. Massimo Ferrari, Piero Martinetti e
Antonio Banfi, in Il contributo italiano alla storia del Pensiero: Filosofia,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana; Gisondi, La formazione intellettuale e
politica di B.. Tesi, discussa presso l’Università Federico II di Napoli (a.a.
/) "Antonio Banfi a Milano", sito della mostra allestita presso la Biblioteca di Filosofia
dell'Università degli Studi di Milano Filosofia Università Università Filosof Storici della filosofia
italianiTraduttori italiani Vimercate MilanoAccademici italiani Direttori di
periodici italianiPolitici italiani del XX secolo Professori dell'Università
degli Studi di Milano Antifascisti italiani Senatori della I legislatura della
Repubblica Italiana Senatori della II legislatura della Repubblica
ItalianaStudenti dell'Università Humboldt di BerlinoTraduttori
all'italianoTraduttori dal franceseTraduttori dal greco all'italianoTraduttori
dall'inglese all'italianoTraduttori dal latinoTraduttori dal tedesco
all'italiano. Antonio Banfi. Banfi. Keywords.
Eurialo e Niso; ovvero, la tradizione vichiana; banfi — spirito vitale —
storiografia filosofica — istituto di storia della filosofia — ragione e
conversazione — criticismo — conversazione con hegel — personalismo —
l’interpersonale — sovranità — lo stato italiano — lo stoicismo romano — enea e
marc’aurelio — acerrima indago — diritto criminale — kantismo —Refs.: Luigi
Speranza, “Grice e Banfi” – The Swimming-Pool Library. Banfi.
Grice e Baratono:
l’implicatura conversazionale stilistica – filosofia italiana – Luigi Speranza (Firenze). Filosofo.
Grice: “I like Baratono – especially his ‘stilistica italiana’ – if I were to
offer an English stylistics I would not count as a philosopher – but that’s
because ‘English’ is spoken by more than Englishmen, while Italian ain’t!” Grice:
“Baratono thinks he is a sensist alla ‘Giovanni Locke,’ which he possibly is.”
Grice: “In the typical Italian way, instead of focusing on the classics – Roman
philosophy – he read sociology and psychology and came up, in a typically
Italian way, with a ‘sintessi,’ ‘la psicologia del popolo’ alla Wundt.” Grice:
“If Austin punned on sense and sensibility – Baratono takes ‘sensibilia’ VERY
sensibly – as the basis for ‘aesthetics,’ seeing that ‘aesthetikos’ IS
Ciceronian for ‘sensibile’.” – Grice: “Baratono is Griceian in his search for
what he calls the ‘elementary’ – he applies ‘elementary’ to ‘fatto psichico’:
judicativo e volitivo – both based on the ‘sensibile’ – or rather on
probability and desirability – credibility and desirability --. His use of
‘sense’ does not quite fit the Oxonian ‘sense datum,’ since the will is
involved in the sensibile – or, in his wording, it is the anima (or psyche)
that searches for the corpus -- -- The compound is something like the
hylemorphism – the form is sensible – and the volitive (prattica) and
judicative (teoretica) components of the soul operate on this.” Fra i maggiori
esponenti del socialismo. Vive a Genova, dove compie i suoi studi. Si laurea in
filosofia. Insegna a Genova, Savona, Cagliari, Milano. B. si iscrive al PSI subito dopo la
fondazione e viene eletto consigliere comunale a Savona, aderendo all'ala
intransigente in forte polemica con i riformisti. Entra nella Direzione
nazionale del partito. Alcune battaglie politiche lo vedono emergere come figura
di primo piano del socialismo italiano, come quella che B. porta avanti
capeggiando la frazione comunista unitaria al Congresso di Livorno.
L'accettazione con riserva dei 21 punti dell'Internazionale comunista di Mosca
determina la clamorosa scissione e l'uscita dei comunisti dal Partito
Socialista. Presenta al congresso la mozione massimalista. Diviene deputato.
Confermato per la terza volta membro della Direzione socialista, mentre la
maggioranza massimalista si orienta per la scissione dei riformisti, al
Congresso di Roma sostiene fortemente l'unità, anche per il timore
dell'affermarsi delle forze fasciste. Dopo il Congresso di Roma, aderisce al
Partito Socialista Unitario e diviene un assiduo collaboratore di Critica
Sociale. Collabora al “Quarto Stato”. Con il consolidamento del regime
fascista, si dedica esclusivamente ai suoi studi filosofici. Torna all'attività politica all'indomani
della Liberazione, con collaborazioni sull'Avanti! riprendendo i suoi studi di
critica marxista. Perciò appunto non ho dimenticato i tuoi interessi e sarei
lieto che fossi tu a succedermi, In questo senso ho scritto, richiesto da
Castiglioni stesso, che ora è preside, a Castiglioni. Ho consigliato lui e con
lui la facoltà ad accaparrarsi te per la F.[ilosofia] e Banfi per la St.[oria]
d.[ella] F.[ilosofia]». Lettera, Martinetti a B., in Martinetti Lettere,
Firenze,, Mathieu, B., Dizionario
Biografico degli Italiani, Volume 5, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. B., in Dizionario biografico degli italiani,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
Opere di Adelchi Baratono, su Liber Liber. Opere di B., su open MLOL, Horizons Unlimited
srl. Opere di B., B. su storia.camera, Camera dei deputati. Filosofi italiani
Politici italiani Accademici italiani Professore Firenze Genova Politici del
Partito Socialista Italiano Deputati della legislatura del Regno
d'ItaliaStudenti dell'Università degli Studi di Genova Professori
dell'Università degli Studi di Genova Professori dell'Università degli Studi di
Cagliari Professori dell'Università degli Studi di Milano. Critica dei valori ed estetica metafisica. Psicologia
critica dei valori e metafisica estetica. Carissimo Groppali. Nella tua
pubblicazione dal titolo Psicologia sociale e psic. collettira, trovo
rammentato un mio articolo (comparso nel quarto fascicolo del l'Archivio di
Psic.coll.).con queste parole citato; non posso fare comequel buon figliuolo di
Renzo Tramaglino, che, a sentir dire che la sua Lucia era una bella baggiana,
per amor dell'epiteto lasciava passare il sostantivo. Lasciami invece un
po'brontolare contro la seconda parte del tuo giudizio. E, quantunque in fatto
di scoperte scientifiche nessuno si possa dire assolutamente il primo
scopritore, permettimi di dare al Sighele quelch' èdi Sighele, ea me
quelchesembramio. Per il nostro caso, la
scoperta piùimportante, acuisono giunti questi autori, è la semplice
constatazione del fatto, che gli atti estrin secanti la emozione d'un individuo
riproducono in altri individui ana loghe emozioni ed atti volontari. Ebbene:
prima e più completamente di quegli scienziati, Spencer e pervenuto alla
medesima legge con la sua teorica della simpatia; e per di più aveva spiegato
il fatto diquella suggestione con la ragione sociale, osservando che un atto
emotivo non puo suscitare nei pre senti un sentimento corrispondente se non vi
fosse stata l'esperienza propria o atavica che avesse associato quell'atto
all'emozione reale unitamente sofferta; trovandone perciò la genesi nella
convivenza sociale, per essere gl'individui associati sottoposti alle medesime
cause di piacere e dolore. Adunque io nel mio studio potevo passarmi di citare
altre teorie, oltre quella spenceriana, quando ridussi il fenomeno collettivo a
fenomeno simpatetico. E fin qui non ho fatto, nè ho detto di fare, nessuna
scoperta: ma soltanto ho applicato la legge spenceriana a un nuovo gruppo di
fatti, da Ini non considerati specialmente. Ripeto: io non ho sostenuto come
mia scoperta, ma ho soltanto accettato e meglio dimostrato, che il fatto
psichico del delirio collettivo ha per sostrato il giuoco delle emozioni e
rappresentazioni, cioè il fatto simpatetico. A questa domanda non puo
rispondere nè Sighele, che non è mai entrato nel campo della psicologia
generale, nè,c ome si sa, Spencer e gli associazionisti, che si contentavano di
descrivere il fatto, riducendolo a uno schema associativo,ciòche,come
spiegazione, ha ilvalore di una tautologia, senza svelarne il meccanismo, cioè
il rapporto fra gli elementi; né I materialisti, che ne davano una ipotetica
spiegazione anatomo-fisiologica, senza entrare nella pura psicologia.
Dall'altraparte, rispondere a quelle domande significa trovarele ragioni ultime
e più generali del fenomeno collettivo. Vale a dire, ridurlo completamente.
Questo ho tentato io di fare; di qui comincia il mio studio genuino. Me ne sono
vantato? ho soltanto asserito che tentavo di muovere un Sighele intui,
che i fatti caratteristici della emozione di una folla si possono ridurre a
qualcosa di più generale, ov'entri quella facoltà dell'imitazione, quella
suggestione, con le quali altri avevano spiegato il contagio morale; perciò
egli, se mal non ricordo, senza nulla aggiungere di proprio, si rifere alle
teorie di Bordère, Ebrard, Jolly,Tarde, Sergi, Espinas ecc. ecc. Ho dunque
accettata una legge, o, meglio, ladescrizione di un fatto generale, che si
potrebbe enunciare cosi. In due individui associate, A e B, la percezione
degl’atti corrispondenti alle emozioni di alcuno destando in altri la
rappresentazione di piaceri o dolori analoghi, suscita piaceri o dolori
analoghi e gliatti corrispondenti. In questo enunciato c'è qualcosa di mio. Ma
non mi curo di metterlo in luce. Piuttosto ti rivolgo la domanda: osservato il
fatto, Spencer ne trova la ragione sociologica. Ma vi è qualcuno che ne trova
la ragione *psicologica*? Come una rappresentazione emotiva può diventare
un'emozione attuale, condizione e stimolo di atti volontari? Passo nel
cammino della psicologia collettiva. Tu puoi scusarmene, perché conosci il
tripudio di chi lavora per la scienza, che oggi è ancor l'unica nostra
ricompensa. Adunque il rimanente studio, la risposta a quella domanda è mio.
Mio nelle premesse, che si riferiscono al saggio, “I fatti psichiri elementary”,
dove dimostro che la legge più generale della psiche è data dalla serie dei
fatti emotivo -conoscitivo -volitivo, quando si consideri questa come
l'espressione di un rapporto, per cui il primo termine rappresenta l'energia
determinante degli altri. Mio nell'applicazione al fenomeno collettivo, dove le
multiple rappresentazioni emotive devono agire sopra ognuno degli individui
come altrettante emozioni reali attenuate, ma accumulate sulla prima; onde
l'esaltazione propria della folla. Tutte queste tesi sono diverse da quelle
sostenute e dall'intellettualismo e dal volontarismo. Epilogando: Sighele
giunse a ridurre il fenomeno collettivo a un fatto generale enunciato come
legge; e Spencer da la spiegazione sociologica di questo fatto. Ma, perchè vi fosse
una spiegazione *psicologica*, bisogna aver trovato non solo l'associazione, ma
anche il rapporto tra gli elementi associati; il quale rapporto di dipendenza,
cioè di condizione e stimolo, dove, per ridurre completamente quel fenomeno,
coincidere col rapporto o legge più generale della psiche. Questo ho cercato
difare: e, poi che in modo particolare avevo stabilita la serie dei fatti
psichici veramente elementari e il loro rapporto, cio è la legge psicologica
generale, anche particolare, dove riuscire l'inferenza al fenomeno collettivo.
Non posso, egregio e carissimo amico, riassumere in poche pagine quello che, a
giudizio mio ed altrui è già troppo strettamente riassunto ne'miei saggi. A te,
che liconosci, e che possiedi un forte ingegno intuitivo, basta questo
richiamo; e spero che ti persuaderai, che Sighele restaugualmente uno de'nostri
migliori scienziati, anche senza regalare a lui, che non ne ha bisegno, quelle
due o tre pagine con le quali si termina il mio saggio. Spero ancora più
fervidamente, che tu non mi dia del noioso e del l'immodesto per questa mia
lettera, e che sempre mi creda il tuo. Adelchi. Nacque a Firenze dove il padre,
Alessandro, originario di Ivrea, si era stabilito dopo il trasferimento della
capitale del regno da Torino. La madre, Ermelinda Rossi, era fiorentina. La
famiglia si fissa definitivamente a Genova, e compiuti gli studi classici,
frequenta l'università, addottorandosi in lettere e in filosofia. Suo
principale maestro fu Asturaro, del cui indirizzo sociologico B. risentì nei
suoi primi lavori (Sociologia estetica, Civitanova Marche; Sul problema
religioso,in Riv. ital. di sociol.), così come, successivamente, sube
l'influsso di Morselli e delle sue lezioni di psichiatria. I suoi interessi
psicologici sono documentati in questo periodo da numerose pubblicazioni (I
fatti psichici elementari, Torino; Sulla classificazione dei fatti psichici,
Bologna; Energia e psiche, in Riv. di filos. e scienze affini). Psicologia e
sociologia venivano, poi, naturalmente a fondersi in una wundtiana psicologia
dei popoli (Sulla psicologia dei popoli, Genova), permeata di una filosofia
scientificamente concepita. Questo movimento culmina nei Fondamenti di
psicologia sperimentale (Torino), che risentono ancora dell'influsso
positivistico, nella ricerca di una filosofia scientifica, ma cominciano, al
tempo stesso, a rivelare la sua originalità filosofica. Contemporaneamente
coltivava il proprio gusto estetico frequentando i circoli letterari, le mostre
di pittura, i caffè degli artisti. Pubblica un volumetto di versi
(Sparvieri,Genova, con acqueforti di Edoardo De Albertis), che sarà seguito da
altre poesie (Lettera - Notturno - Congedo), articoli letterari e frammentarie
commedie, comparsi generalmente in Riviera ligure. Questo duplice interesse,
psicologico, ed estetico, accompagna il filosofo per tutta la vita, ma non
senza trasformarsi radicalmente, dall'originario positivismo, in una personale
forma di sensismo, dove tornavano a incontrarsi il significato etimologico e il
significato moderno della parola "estetica". L’anno del congresso
internazionale di filosofia di Bologna, a cui B. partecipa - egli, che l'anno
prima aveva celebrato I funerali del positivismo italiano (in Lavoro nuovo),
pubblica la Psicologia sintetica, in cui l'aspetto filosofico e quello
scientifico-sperimentale della ricerca erano nettamente divisi, e la psicologia
venne assegnata al secondo. Conseguita la libera docenza, tenne corsi e
conferenze all'università di Genova - oltre che all'università popolare -
prendendo a interessarsi del problema pedagogico, strettamente congiunto con
quello politico. Quattro Discorsi sull'educazione furono da lui riuniti in un
volumetto, e alcuni anni dopo uscì la sua opera fondamentale in materia:
Critica e pedagogia dei valori (Palermo). Dalla politica si er sentito
attratto. Le sue convinzioni etiche lo indussero a militare nelle file del
socialismo; tuttavia, anche nell'attività politica, egli conserva
quell'atteggiamento aristocratico e leggermente distaccato che lo
caratterizzava sul piano culturale, ciò che tolse mordente alla sua azione. Per
le elezioni amministrative, redasse in collaborazione con Gennari un ordine del
giorno, votato poi all'unanimità dal Consiglio nazionale del partito, dove si
dichiara che dei comuni ci si doveva impadronire per parálizzare tutti i poteri
e tutti i congegni dello Stato borghese, allo scopo di accelerare la
rivoluzione proletaria. Rispetto alla rivoluzione russa, si pronuncia contro
l'accettazione senza riserve delle ventuno condizioni poste da Mosca per
l'adesione alla Terza Internazionale, ma e messo in minoranza nella riunione
della direzione. Cerca inoltre di evitare ogni scissione a sinistra, anche a
costo dell'espulsione dei riformisti, che rappresentavano l'ala destra del
partito: questo suo punto di vista, sostenuto prima e durante il congresso di
Livorno, trova tuttavia la via sbarrata dal successo degl’unitari. Dalla sua
dirittura morale e portato all'intransigenza. Antimassone, respinge
l'anticlericalismo di maniera, auspicava la libertà dell'insegnamento. Turati
ha a definirlo "il filosofo della direzione del partito". Eletto
deputato nella legislatura, sedette al parlamento, ma l'avvento deli fascismo
lo costrinse ad abbandonare l'attività politica (nella quale rientrano anche
scritti come Le due facce del marxismo italiano, Milano e Fatica senza fatica,
Torino). Più fortunata divenne, a, questo punto, la carriera
universitaria. Titolare a Cagliari, si occupa, tra l'altro, di Problemi
universitari (Mediterranea) e vagheggia un progetto Per la riforma della
facoltà filos. (Atti della Società ital. per il progresso delle scienze), che
fu combattuto dal Gentile (Giorn. crit. d. filos. Ital.). Passa a Milano, sulla
cattedra di P. Martinetti (che si era ritirato per non prestare giuramento) e
torna all'amata Genova, stabilendosi sulla riviera di Sant'Ilario. Qui riceve
volentieri i suoi studenti e colti visitatori, attratti da una fama, che,
specialmente dopo la pubblicazione di Arte e poesia (Milano), si estese oltre
la cerchia dei filosofi di professione. Riprese l'attività politica negli
ultimi anni, soprattutto in forma di collaborazione a giornali e di
rielaborazione di vecchi scritti di critica marxista. L'ultimo articolo,
L'etica dell'economia marxista, uscì sull'Avanti! alla vigilia della morte. Al
suo nome è intitolato l'istituto universitario di magistero di Genova. La
sua prima formulazione pienamente matura della filosofia può essere considerata
il volume Il mondo sensibile, introduzione all'estetica (Messina), preparato da
alcuni degli scritti raccolti in Filosofia in margine (Roma); in esso si vuol
raggiungere la "prova esistenziale" della spiritualità del contenuto
sensibile. Contro l'impostazione gnoseologica che soggettivizza il mondo,
propugna un'impostazione estetica che vede nel mondo sensibile, preso per se
stesso, "la forma dell'esistenza". Tale dottrina fu chiamata
"occasionalismo sensista", in una comunicazione alla sezione
piemontese dell'Istituto di studi filosofici
(Per un occasionalismo sensista, in Concetto e programma della filosofia
d'oggi, Milano). La denominazione esprime l'intento di "riflettere sulla
pura forma invece di prenderla quale rappresentazione di altro (soggetto od
oggetto) posto come un contenuto irreducibile a quella forma. L'esperienza
estetica ci mostra che un'ide a pura esiste come forma pura,
sensibilmente, e che questa forma sensibile vale per sé, in un rapporto
formalmente sentito con certezza, che diciamo verità. Ciò costituisce un valore
sensibile direttamente, diverso sia dal valore del sensibile (che rappresenta
il valore specificamente teoretico) sia dal valore del sentimento (che
rappresenta il valore pratico). L'esserci sensibile interessa il pensatore o
l'uomo pratico solo come ostacolo da superare, ma riempe di meraviglia chi
guarda il mondo con gli occhi spalancati sol per la gioia di vedere, e così ne
può apprezzare la bellezza. Queste idee sono esposte in Arte e poesia,e messe
alla prova non solo a contatto con estetiche come quelle di Burke e di
Focillon, a cui iscrisse introduzioni (Milano), ma con la stessa opera poetica,
per es. di un Verlaine, di cui ripubblica in Italia una raccolta di Poesie,
conintroduzione (Milano). Arte e poesia si conclude con una "apologia
della forma", la quale sembra a torto imprigionare lo spirito e limitare il
valore solo perché, in realtà, lo determina e lo realizza. Rovesciando
l'istanza idealistica, secondo cui il valore sta in un'unità spirituale che si
riduce a un'esigenza puro-pratica, a una rappresentazione di ciò che non è,
dichiara che l'anima cerca il corpo, non viceversa, che lo spirito cerca la
forma, la filosofia la poesia. Sicché il valore non appare più la premessa
indimostrabile di ogni esistenza, ma il risultato intuitivo della stessa forma
sensibile. Bibl.: F. Della Corte, A. B., in Genova, Sul B.
Ipolitico: Meda. Il Partito Socialista Italiano dalla Prima alla Terza
Internazionale, Milano, I deputati al Parlamento per la legislatura, Milano, M.
Carrea, Per una filosofia del socialismo, in Osservatorio, Genova, Nenni,
Storia di quattro anni, Roma, Tasca, Nascita e avvento del fascismo, Firenze,
Turati-A. Kuliscioff, Carteggio. Dopoguerra e fascismo, a cura di A. Schiavi,
Torino, vedi Indice. Inoltre per alcuni scritti del B., in Critica Sociale,
degli anni 1923-24, vedi Critica Sociale, a cura di M. Spinella, A. Caracciolo,
R. Amaduzzi, G. Petronio, III, Milano, Indici, a cura di M. T. Lanza. Sul B.
filosofo, oltre l'esposizione del proprio pensiero fatta da lui stesso in Il
mio paradosso, in Filosofi ital. contemporanei, Como, Milano, cfr. U. Spirito,
L'idealismo ital. e i suoi critici, Firenze, Volpe, Crisi dell'estetica
romantica, Messina, Sciacca, Il secolo XX, Milano, Faggin, Il formalismo
sensista di A. B.,in Riv. crit. di storia d. filos., Assunto, B. e l'estetica moderna, in L'Italia
che scrive, Bertin, L'estetica di B.,in Studi filosofici, Bontadini,
Dall'attualismo al problematicismo, Brescia, Talenti, A. B., Torino (con bibl.). Adelchi Baratono. Baratono.
Keywords: stilistica, breviario di stilistica italiana, fatto psichico
elementare, i fatti psichici eleentare, psicologia filosofica, illuminismo,
implicatura luminaria, implicatura escataologica, politica ed etica, la
filosofia al margine: gentile, croce, natura umana, esperienza, il mondo
sensibile, estetica, il bello, il sublime, criticismo, assiologia, hume a
Cremona e torino, spirito, animo, forma logica, l’eneide, riviera ligure,
“Rivera Ligure”. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Baratono” – The Swimming-Pool
Library. Baratono.
Grice e Barba:
l’impliatura conversazionale -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Gallipoli). Filosofo
italiano. Grice: “I like Barba, but then I like Gallipoli – and he was born and
died there, at Villa Barba. His main interest was Roman philosophy, which he
studied at Naples! – The Roman occupation in Southern Italy brought ‘a breath
of fresh air,’ as Barba has it, to the old “Grecia Magna” tradition --.” Grice:
“Barba is very clear: ‘Epigrafia filosofica latina,’ o ‘epigrafia filosofica
romana’ surely ain’t Grecian!” Conduce gli studi a Gallipoli, per poi
trasferirsi a Napoli presso il zio, Tommaso Barba. Tommaso Barba e presidente
della Gran Corte. Studia grammatica e materie letterarie nella scuola di Puoti.
Si laurea in Filosofia. Studiare nel R. Collegio Cerusico e divenne professore
di anatomia umana comparata. Insegna scienze e lettere al ginnasio di Gallipoli
e fu sovrintendente scolastico ed Assessore delegato alla Pubblica
Istruzione. Fu arrestato ed esiliato a
causa delle resistenze al governo. I membri dell'Associazione Democratica
posero una scritta: "Nato dal popolo, Per il popolo si adoperò". A
lui fu intitolato il Museo civico di Gallipoli.
Note AnxaEmanuele Barba, su anxa.
21 aprile 13 ottobre ). Scheda sul sito del Museo B.. Filosofi.
Emanuele Barba. Barba. Keywords. epigrafia latina, iscrizione latina,
iscrizione greco-romana, la iscrizione di Platone sulla porta dell’academia,
ageometretos medeis eisito, Delville pittore belga (Libert), a Italia crea
‘L’ecole de Platon,’ per la Sorbonna. I
vasi di Barba – gemelli, fratelli siamesi, ecc. Monete romana, Gallipoli,
colonia romana, ‘Proverbi e motti del popolo gallipolino” – poesie di Barba
sulla morte del re d’Italia, risorgimento – esilato, carcere – la filosofia di
Barba, barba filosofo. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Barba” – The
Swimming-Pool Library. Barba.
Grice e Barbaro:
l’implicatura conversazionale del Daniele –
filosofia veneziana – filosofia italiana -- Luigi Speranza (Venezia). Filosofo.
Grice: “This can be confusing to Oxonians, althou we are familiar with the
Hanover dynasty! Daniele Barbaro, a faitehful nephew, commented on his uncle’s,
Ermolao Barbaro’s, ‘translation’ of Aristotle’s rhetoric – I shouldn’t even be
saying this since it’s implicated in the title where Ermolao features as
‘interprete,’ and the ‘commentarium’ is due to Daniele.” Grice: “On top,
Daniele wrote about ‘eloquenza,’ but his comments on his uncle’s vulgarization
into latin of Aristotle’s vulgar-greek (koine) rhetorica – is perhaps more
Griceian – since there is little conversational about Daniele Barbaro’s
‘eloquenza,’ while the rhetoric (or ‘rettorica,’ as he prefers) is ALL about
‘dialettica’ and dialogue!” -- Daniele
Barbaro patriarca della Chiesa cattolica Portret van Daniele Barbaro
Rijksmuseum -A-4011.jpeg Ritratto di Daniele Barbaro, opera di Veronese, presso
il Rijksmuseum di Amsterdam Template-Patriarch (Latin Rite) Interwoven with
gold.svg Incarichi ricopertiPatriarca
di Aquileia. Nato 8 a Venezia Nominato patriarca da Giulio III Deceduto
Venezia. Ritratto da Paolo Veronese (Firenze, Palazzo Pitti) Villa Barbaro a Maser Pratica della perspettiva, 1569 È noto
soprattutto come traduttore e commentatore del trattato De architectura di
Marco Vitruvio Pollione e per il trattato La pratica della perspettiva. Importanti furono i suoi studi sulla
prospettiva e sulle applicazioni della camera oscura, dove utilizzò un
diaframma per migliorare la resa dell'immagine. Uomo colto e di ampi interessi,
fu amico di PALLADIO, TASSO e BEMPO. Commissionò a Palladio Villa B. a Maser e
a Paolo Veronese numerose opere, tra cui due suoi ritratti. Daniele Matteo
Alvise B. e figlio di Francesco di Daniele Barbaro ed Elena Pisani, figlia del
banchiere Alvise Pisani e Cecilia Giustinian. Suo fratello minore fu
l'ambasciatore Marcantonio Barbaro. Barbaro studiò filosofia, matematica e
ottica a Padova. E ambasciatore della
Serenissima presso la corte di Edoardo VI a Londra, e come rappresentante di
Venezia al Concilio di Trento. Nipote
del patriarca di Aquileia Giovanni Grimani, fu suo coauditore nella sede
patriarcale di Aquileia. Venne promosso in concistoro a patriarca
"eletto" di Aquileia (coadiutore), con diritto di futura successione,
ma non assunse mai la guida del patriarcato perché morì prima dello zio.
All'epoca tale carica era quasi una questione di famiglia per i Barbaro,
infatti furono patriarchi di Aquileia ben 4 B.. Ermolao B. il Giovane,
patriarca di Aquileia, Daniele Barbaro, patriarca di Aquileia, Francesco
Barbaro, patriarca di Aquileia, Ermolao II Barbaro, patriarca di Aquileia. Fu
forse nominato cardinale in pectore da papa Pio IV nel concistoro. Solo i
Grimani, con cui erano imparentati, occuparono più volte il patriarcato (ben
sei). Partecipò a varie sedute del
Concilio di Trento fino alla sua chiusura. Atre opere: commentarii di
Aristotele Retorica del suo pro-zio Ermolao Barbaro il Giovane (Venezia);
Compendium scientiae naturalis di Ermolao B. il Giovane (Venezia); Commento
sull’archittetura d Vitruvio, pubblicato col titolo “Dieci libri
dell'architettura di M. Vitruvio” (Venezia). Di essa pubblica anche una
versione in latino intitolata M. Vitruvii de architectura, (Venezia). Le
illustrazioni sono realizzate da Palladio --; un trattato sulla geometria,
prospettiva e scienza della pittura, La pratica della perspettiva (Venezia); un
trattato sulla costruzione delle meridiani, “De Horologiis describendis
libellus” (Venice, Biblioteca Marciana, Cod. Lat.). Più tardi si scopre che il
testo del B. affronta la tecnica di strumenti come l'astrolabio, il planisfero,
il bacolo, il triquetrum, e olometro di Abel Foullon. Cronache, probabilmente
riprese da Giovanni Bembo nella Cronaca Bemba. Aurea in quinquaginta Davidicos
Psalmos doctorum graecorum catena interpretante Daniele Barbaro electo
patriarcha Aquileiensi, Venetiis, apud Georgium de Caballis. Note
La pratica della perspettiva, consultabile (testo italiano + tavole originali) Giuseppe Trebbi, Barbaro Daniele, in Nuovo
Liruti: dizionario biografico dei friulani. 2: l'età veneta. A-C, Forum
editrice universitaria, Udine Eubel, Hierarchia Catholica Medii et Recentoris
Aevi, III39, che cita gli Acta camerarii e gli Acta vicecancellarii 8, f 7 Cellauro, B. and VITRUVIO: the architectural
theory of a Renaissance humanist and patron, Papers of the British School at
Rome, Paschini, B. letterato e prelato veneziano del Cinquecento, Rivista di
storia della chiesa in Italia, Władysław Tatarkiewicz, History of Aesthetics, III: Modern Aesthetics, edited by D. Petsch,
translated from the Polish by Kisiel and Besemeres, The Hague, Mouton, B., Pratica della perspettiva, In Venetia,
appresso Camillo, & Rutilio Borgominieri fratelli, al Segno di S. Giorgio,
Devreesse, La chaine sur les psaumes de B., Revue Biblique, Mercati, Il Niceforo della Catena di B. e il
suo commento del Salterio, in Biblica,
Storia della fotografia Villa Barbaro. Treccani Enciclopedie on line,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Vacca, B. in Enciclopedia Italiana,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Daniele Barbaro, su Enciclopedia
Britannica, Giuseppe Alberigo, Daniele Barbaro, in Dizionario biografico degli
italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
Opere di B., su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Opere di B.,. David M.
Cheney, B. in Catholic Hierarchy. B., su
museo galileoMuseo Galileo, Firenze. Daniele B. su mathematica.sns Edizione
Nazionale Mathematica Italiana, Pisa, Centro di Ricerca Matematica Ennio De
Giorgi Salvador Miranda, Barbaro, Daniele Matteo Alvise, su fiu. eduThe
Cardinals of the Holy Roman Church, Florida International University.
PredecessorePatriarca di Aquileia Successore Patriarch Non Cardinal Pio M.svg
Giovanni Grimani Aloisio Giustiniani
Umanisti italiani Nati Venezia Venezia Barbaro Patriarchi di Aquileia Ambasciatori
italiani. DELLA ELOQUENTIA, DIALOGO. INTERLOCVTORI: L'ARTE, LA NATVRA, ET L'ANIMA. R. IO VORREI
VOLENTIERI Natura, che noi disputassimo insieme, se però l'ufficio del
disputare alla tua conditione si conuenisse. NATURA. Il disputare é cosa da te, ò arte, figliuola
mia. Ma se à me stesse l'ammaestrarti, di presente direi, che tra il tuo
intendimento, o il mio, alcuna differenza non fusse, da che dentro ti venija se
il contender meco. ARTE. Al almeno desidero tale occasione. NATURA. Vano, o
dannoso desiderio é il tuo, si perche io non sono mai ociosa, come perche
tu sempre dei non mes no abbracciare il bene che cercare la verità delle cose.
ARTE. Niena te più migioua che il bene ne che il vero più mi diletta. NATURA.
In questo almeno tu m’assomigli che ouunque sia, ch'io mi ritrdovi, il vero
sono, o il bene di ciascuna cosa. ARTE. si,
ma tu alla cieca ne vai, e io di tanto amo ogn'uno che con deliberato
consiglio, o a nati veduto fine faccio, lo di far bene. NATURA. Emmi pur
manifesto che la tua grandezza è di nascondere te stessa quantopuoi o di
accoltarti à me. ARTE. Questo é, ma ciò a viene, perche tu prima di me al mondo
venisti, o gl’uomini a tuoi piaceri adulasti, innanzi ch'io ci nascessi; o
questa mia imitazione non ti accresce dignitade alcuna. Percioche, nella
formica vile animaluzzo e più degna, nell’uomo meno onorato, ancor che questo
quella imitando, l'estate per lo verno si proueda. La mia industria, o natura,
fa maggiore il tuo povero patrimonio. NATURA. Che accrecimento farebbe ella, se
io non ti lasciassi che accres cere? Tu pure, se uuoi, ben sai, che ogni opera
presuppone il soggetto, senza il quale nulla si può fare. Que so da me, non da
te procede. Oltra che appresso giusto giudice il secondo. A secondo luogo, non
che il primo, ti faria denegato. ARTE. Giusto à tua scelta intendi colui, che
te à me anteponga; ma nonſai che per la età molto ti concedo. NATURA. E mi piace
di ragionare an poco tea co sopra questa materia, poi che tant'oltra proceduta ſei,
che di te con buona equità midolga. Dicoti adunque, che in ordine di onoranza
ne prima ſei, né ſeconda. ARTE. Chi adunque à noi soprasta? NATURA. Chi ne fece
ambedue é il primo senza mezzo da lui nace qui. Tu doppo me sei. NATURA.
Adunque mentono coloro che affermano, te esser madre universale, poi che tu stessa
non nieghi eſſere d'altruifattura? NATURA Ad un modo io sono madre, ad un'altro
figlia. ARTE Adunque di te cosa picprestante si truova? NATURA. Chi ne dubita?
Ma io per essere a gli umani sentimenti vicina, tutta fiata son preferita. ARTE.
Hai tu conoscimento di fine alcuno? NATURA. Certo no. Ma nel gouerno del tutto
io son drizzata, e quasi addestrata dal padre mio. ARTE. In che dunque é
ripoſta questa tua gloria? NATURA. Tanto potente, saggio, e buono é il mio
fattore, che la sua gloria in me mirabilmente soprabonda. ARTE. Sommi più volte
marauigliata di coteſta tua occulta uirtù, dalla quale tu ſei cosi gentilmente
guidata jpelefiate mi è uenuto in animo di cre dere che ella forſe habbia
potere di trar mead imitarti diforza; ergo però diſcorrendo,etpiù dentro
penetrando, bo giudicato eſſere gran famiglianza tra quelprincipio, che ti
muoue, &me, ondeper la ſea creta uirtu,non tua,io mi muouo ad operar come
tu fai. Ma poi mi pare,che,ſe il diſcorrere l'ordinare,e il ridurre àfine le
coſeantiue dute, è ufficio mio,io ſia inanzi di teſtata nel Cielo appreſſo il
padre tuo, che egli habbia l'opera mia uſata in generarti ò produrti NAT. In
altra guiſa io faccio le coſe mie tule tue, di quella del fattor noſtro,
chenehafatte, & create.Però guardati dinon giudi care troppo animoſamente
le coſe, figurando le inuiſibili, & occulte per le uiſibilio manifeſte. Ma
perchecosi agramente mi condane ni? ſe in qualunque modo tu uuoi per le coſe
già dette chiamar mi, ò madre, è figlia, o ſorella, ó amica ſeisforzatadi
nominarmi? no mi tutti di congiuntione, amicitia, oſtrettezza. Egli non ſi uuol
có. si correre a furia. AR. Non ti adirare ó Natura, che io non ho contra te
mal uolere, né il finemio é ſtato cattiuo, anzi per lo tuo ef faltamento ho
uoluto raffrenare la mia credenza, che era di ſapere con qual calamita io
tirata fußi ad operare come tu fai,e mi uenu to ben fatto per lo ragionamento,
che éftato fra noi, perche hauen do noi do noi ritrouata l'origine del noſtro
naſcimento, ſiamoſicuré della no ftra nobiltà, come quella checon la eternità
ſipareggi,o dal primo fattore d'ogni coſa proceda. Ma ben mi duole, & per
queſto ti ho chiamata,cheà molte ſciagure ſia la grandezza mia ſottopoſta.Et
quanto maggiore è lo stato mio, tanto àpiù pericoli mi ueggio eſſer ſoggetta.
NAT. Quai ſciagure, oquai pericoliſono queſti? AR. Saper dei Natura, madre mia,
che in tutte le parti delmondo mi truouo hauer molti miniſtri,de quali neſono
alcuni,chemifanno una gran uergogna, a oltre à ciò miſono di danno infinito, o
per lor cagione io ne ſento male. Perche non indrizzando me al debito fine,
anzifieramente in abuſo ponendomi, come buona, utile, oono reuole cheio
ſono,rea,dannofa, & uituperabilemifanno. Ondegli huomini per mezo mio
ingannati da loro, certi de' loro danni, main certi di chi la colpaſiſia,
s'accendono d'ira contra dime, à guiſa di co loro,che le ſpade,o non
glihomicidi punir uoleſſero. NAT. Tu non ſei ſola nelmale di si fattioltraggi,
tutto'l dime ne uengono afe ſai. Percioche producendo io ogni coſaà beneficio
della vita di chi ci naſce, moltiſciagurati epieni dimal talento, maleufando
l'arti ficio loro,empiono iltutto diconfuſione, auelenando, uccidendo,in,
gannando, eoffendendoſenza riguardo alcuno; e chi ode o xede tali ſceleraggini,
maledice ogni mia fattura. AR. Duraper certo ėlaforte noſtra,però che il uolgo
cieco, &ignorante non ſa, chereo non è quello, che in bene uſar
ſipuote.Maper uer direzio poco mi marauiglio, ſe il ueleno auelena,ò il ferro uccide,
ma ben grandeam miratione miporge,quädo il cibo, di cuiſiuiue,cosi ſpeſſo in
cattiuo umore ſi conuerte, che alla morte conduce. Et ciò dico à fine,chetu
Sappia quantoiogiuſtamente mi dolga,che lapiù pretiofa parte, che tupergratia
del tuo fattoreall'huomo cõcedi conla quale egli poſ fan debbia altrui eſſere
d'infinito giouamento, cosi ad offeſa Sia, ex à danno preparata, che niente
più. NAT. Chié quelmaluagio Oingrato,che tal coſa ardiſca di fare? AR. L'Anima,
o la più diuina parte di lei. NAT. Perseguitiamola dunque, o facciamo la citare
dinanzi al tribunal diuino, Voglio, che ella dica la cauſa ſua. AR. Ma prima
uoglio,che infingendo noi con eſſo lei, tanto la prendiamo che ella dica à noi
ogni ſuaeſcufatione. NAT. Né la giuſtitia del Giudice, né la uerità del fatto,
nela tua dignità ricerca tale inganno,eſſendo quello ſincerißimo,la coſa
uerißima, otu quel la,che del medeſimo errorej, del quale ſei per riprender
lei, puoi eſ A 2 Ser accufatd. A R. Ben di..Ma io altrimenti non ſonouſata
difure. Ma eccoti queſta ingrata,che di molte parti, et eccellenti doni da noi
dotata d'alcuna gratia,che futta le habbiamo,non ſi ricorda,contre mecon me
fteſa,o contra te per li beni, che dato le hai, altiera ſi lieua. Aſcoltiamola
alquanto. ANIMA. Iddio vi ſalui ſorelle amantißime, delle qualiund mi rende
atta l'altra mi fa gagliarda als l'operare. AR. Et te ancora ſecondo il tuo
buon uolere, ma dins ne, che usi tu cercando? AN. Te ſopra tutte le coſe. ARTE.
In parte difficile ti ſei riuolta, perciò che biſogna, che tu oſſeruicon di
ligenzatutte le operationi, a modi di coteſta noſtra commune amis ca. AN. Hoio
ad impiegare tanta fatica, innanzich'io t'imprens da? AR. Et poſponere a queſta
ogni altra cura,ben che dolcißima cura ti fia, per la ſperanza dello acquiſto,
che ne farai. Ma che parte di me conoſcer deſideri? AN. Indifferentemente,ſe
poßibil fuſſe, tutte le uorrei, tutte le abbraccerei tutte le poſſederei. Ma
ora grado mifia tant'oltre procedere, ch'ioſappia altrui paleſare i cons cetti
miei. AR. Più chiaramente midi quel che uuoi,perche in molte maniere giouar ti
poſſo d'intorno à cosi fatto dimoſtramento di penſieri. Vuoi tu ſapere conqual
nodo di ragione ſi ſtringa ung parola con l'altra quale ſia la concordanza de'
numeridelle per fone, ode' uocaboli delle coſe, et con quai regole dirittamente
fifcri Me? AN. Queſta parte io la preſuppongo. AR. Forſe tu uai cer cando
d'intendere con quale unione una coſa con l'altra conuengd, per poter'à tua
uoglia diſcorrere, argomentare, o foſtenere le cons teſe AN. Né ciò intendo per ora, ma di più dilette
uol parte ho curd. AR. Tu uuoi tutta fiata porgere diletto col parlar ſoauiſ
fimamente,à guiſa di delicata uiuanda acconciandoi numeri, il ſuono, per
l'armonia delle uoci eſprimenti coſe piaceuoli, & grate à i fenfi umani? ARTE.
10 uorrei più adentro penetrare, né tanto effer folles cita di piacere alle
orecchie,quanto di giouare all'animo, operò dimmiſe hai più parti, quaſi
figliuole,cui ſi conuenga la cura del ras gionare. AR. Honne, o hauer ne poſſo
ancora molte altre, che nonſono in luce; ma tra le altre una ue n'ba, che non è
leggitima; un'altra la quale bēche leggitima ſid, pure e di tāto riſpetto, che
rare Holte ſilaſcia al mondo compiutamente uedere. La prima in tanto da me é
hauuta per buona, in quanto ella inſegna di conoſcere gli ingan ni del parlare,
e à fuggire i ciurmatori. Laſeconda e da me coſto dita, &guardatamolto,
percheio temo, che gli huomini di malaf fare non la ſuijno. Et eſſendo ella di
bellezza,o di forma ſopra ogni altra eccellente gran pericolo miſoprafta
Jlquale tolga lddio, ma doue non paſſa la maluagità umana: doue non penetra
l'audacia? ego di queſto, poco fa, la Natura, a io ci doleuumo, et
penſauamo,che tu fußi quella tu, che d'ogni male Q uergogna noſtra fußi
l'apporta trice. AN. Perunared eu perfida, che ſi truoua, non crediate di
gratia, che oggi di tutte ſieno tali,perche da me ui prometto,che als tro che
onore non hauerete, AR. Bene, o cosine cape nell’anis mo. Che uuoi tu adunque
da me ſapere? AN. 10 cerco molto, Ò
Arte, à modo mio di posſedere coteſta tua cosi bella, o riguardata figliuola,à
benefitio deipopoli, o delle genti, o à gloria tua, di me,dicui altro cibo più
ſoaue non truouo. AR. Prega tu prima la Natura, che à te conceda corpo ben
diſpoſto, oformato, aſpetto graue, o gentile, uoce chiara, á eſpedita
fianco,modo, o mouimen ti conformialla virtù, che deſideri". Appreſſo poi
à me prometterai congiuramento di non ufare già mai la figliuola mia,uezzofa,
inſos lente, « che tanto uagaſia delle bellezze ſue, che per farſi uaghegs
giare in ogni luogo, in ogni tempo, in ogni propoſito ſenza riſpetto alcuno
compariſca. Et con luſinghe eadulatione dal ben fare le genti, o i popoli
aſcoltanti rimuoua. AN. Se ottimo uolere, fe oneſtédimanda ritruoua luogo
appreſſo di te, o Natura, con ogni af fetto ti priego, chetu mi dia quello
chel'arte mi perſuade, che ti dis mandi, corpo gratiofo,formato,odotato di
quelle parti, che conue nientiſono alualore della figliuola fua. Etſe bene in
alcun tempo io non ti poteßi di tanto donorimeritare,pure non ceſſerò di
eſſertiſem pre obligatißima. NAT. Siati la gratia, che dimandi, conceſſa. A N.
Io tigiuro ó Arte,perquella diuinità, che ſi truoua maggiore, di accoſtumare la
tua figliuola à giouare ouà ben far’altrui, né per modo alcuno permettere, che
ella ſeguagli apperiti diſordinati, ma circoſpetta ſempre, oſempre riguardeuole
compariſca. AR. CO si habbi la chiarezza del ſangue, la libertà, eccellenza
della pas tria, ibeni da gli huomini defiderati, come ciò facendo,alcolmo della
gloria à pochi conceſſa,peruenirai. NA. Felice patria,che di tale, e
tant'huomoſaràfornita. Maqual patria le dareſti tu, ó Ar te? ARTE A'mia
uogliale darei quella,in cui le leggi poteſſero piit, che gli huomini, doue la
maggior parte alla commune utilità s'ina drizzaſſe; antica,nobile,illuſtre,e di
quelgouerno, nel quale il bes ne di tutti glialtri gouerniſiconteneffe,
qualeforſe non più che unds'e s'è
ritrouata,oſi ritruoua al mondo, oforſe tu, o Natura,conſentia ſti di
prepararle il più ſicuro & comodo luogo, oil piie forte fito, cheueder ſi
poſſa,nonmeno al mare che alla terra uicino,cui di gra tiaſpeciale ancora il
Cielo concede priuilegio di eſſer nimica d'ogni tumulto, o
ſeditione,parca,pia,oreligioſa, con inſtitutiottimi temperata: NA. Troppo di
cuore commendi, o lodi queſta tua Città, eforſe à ciò fare queſto t’induce,che
tu in eſſa puoi il tuo ud lore, o la tuaforza chiaramente dimoſtrare. Ma tu, ó
Anima, già ricca di tanti doni, chefatti t'habbiamo, che dici? A N. Le gratie
non ſonopari al uolere,io attendo quello, che attender dei, &sò lo
ſtudio,che tu ſei ſolita di porre nelle coſe tue;mi& rendo certa, che tuſai
ancora, che ritrouando io unatemperatißima compleßione di corpo,à quella dò la
umanaperfettione, o come quella temperanza cade, cosiſopra di eſſa declina
ilmio ualore. Làondeſono alcune co ſe, allequali io non degno la uita
concedere. Ad altre ueramente dos no la uita,ma le operationi di quella cosi
ſono occulte, che in forſe fi ftà di credere ſe in eſſe la uita ſi truoui.
Altre uita,ſenſo, omouis mento da me hanno comealcune intelligēze, et amore,
coſa nobile et ueramente diuina. NAT. Queſtomipare,checosi ſia map ure als cuna
fiata io ueggo, che le anime uan ſeguitando le compleßioni de' corpi. Onde
poiſono alcuni ſdegnoſi, alcuni manſueti, altriuanno dietro alle apparenze,
altrialle fauole più che alla uerità fi danno, emolti in ogni pruoua, ſoda ex
inquiſita ragione uan ricercando. A N. Et queſto èquello da me tantodeſiderato
dono, che e di ſapes re in tal guiſaſpiegare i concetti miei,ch'io ſatisfaccia
à tanta diuer. ſità di nature, o d'ingegni. NAT. Quando tu ſarai giunta à quel
paßo,chetu ſappia per mezo dell'arte cosi ben gouernarti con ogni maniera di
perſone, dotte,roze,ciuili, barbare, umane, e inumane, allora potrai à tua
uoglia mitigar’anco gli adirati, fpingere i pigri, raffrenare i feroci, ingagliardire
i deboli; et di uno in altro cótrario à uiua forza ogni anima tramutare. ANIMA.
Coteſta é und magica eccellentiſsima. Ma tu Arte,cui è dato di ritrouare alcune
uie ragio neuoli di peruenire alla cognitione di coſe non conoſciute,
incomincia da quelle che facili, en eſpedite ad inuiarmi al deſiderato fine
riputes rai. Ar. Cosi uoglio, o à te farò capo, ó Natura, dinuouo addis
mandandoti,di che beni uuoi tu adornare queſta noſtra nouella ſpoſa? NAT. Hollo
già detto, a più aperto ti diſtinguo,dar le uoglio, ol tre al corpo ben formato
unauoce grata, chiara, eguale, che ogni ſuono ageuclmente ſi pieghi, e che ſe
ſteſſa inſino all'eſtremo ſoſtenti. AR. Et io le dimoſtreró parole atte ad
eſprimere leggia dramente ogni concetto,pure,ampie, illuftri, eleganti
ſeuere,giocona de, accoſtumate, ſemplici,uere, tarde, ueloci, ofinalmente tali,
che abbracceranno la uera idea di me in queſtoeſſercitio. Et di più io
l'inſegnerò di collocarle si fattamente inſieme, che diletteranno ſema pre, o
non falliranno già mai; or iu Anima farai ociofa? AN. Hauendo io per gratia di
te Natura le coſe conuenienti, oper tud corteſia ò Arte le parole conformi,
farò si, che niuno in mepotrà de fiderare ne penſamento neſtudio alcuno. NAT.
10 a' ſenſi tuoiſot toporrò tutte le coſe, dalle quaifacilmēte ti uerrà fatto
di prendere argomento di ragionare. Tu fin tanto non mancherai di diligenza.
AR. Paterno, oſaggio ricordo. Però che con la diligenza ogni giorno teſteſſa
auanzerai, ella ti farà poßibile ogni impoßibilità, ela la é la perfettione,
lalode di tutte le opere de mortalijà cui cons giunte ſono tutte queſte coſe,
cura, induftria, penſamento, fatica,eſſer citio, imitatione de migliori, «il
tempo padre d'ogni coſa. Credi adunque à me quelloche la lunga eſperienza mi
haidimoſtrato, cioé, che niente giouano imieiprecetti,niente le regole, niente
gli ammae ſtramenti,ſenza la diligenza,con la quale oltre alla inuentione,
all'ordine delle coſe,otterrai di accommodar la uoce alle parole, eſpri mendo
le umili con baſſo, o rimeſſo ſuono, le pure coniſchiettezza, le afpre con
durezza,abbaſſando, & inalzando queſto beato inſtrué mento à que' tuoni,
che ſaranno conuenienti. An. Coteſte fono leggi da eſſere oſſeruate allora che
io ſarò col corpo congiunta. Pers cheben ſai chenė lingua, nė uoce habbiamo, nė
però egliſi uuoldire cosi ad ogn'uno,in che maniera tra noi fauelliamo. NAT. 10
ſo be ne, chegli huomini andrannofauo leggiando di noi, come altre fiate hanno
detto chele cannucce parlarono, ilche é maggior miracolo, che ſe gli Indiani uccelli
eſprimono le uoci umane. A R. Se già col mio aiuto uolarono gli huomini, molte
coſe inſenſate hebbero mo uimento, che marauiglia potranno oggi maiprendere del
parlar nos ſtro? AN. Che debbo dir’io? partita ora dalluogo,oue il parlaa re é
uiſibile, l'intendimento ſenza fauella ſi ſcuopre, muoueſi ſenza luogo,e
s'impara ſenza discorso. AR. Coteſti miracoli, che tu ci narri,ſono ſegno, che
tu non habbia biſogno dell'opera noſtra. AN. Tu di vero, ſeio nella mia
primiera ſimplicità mi rimaneßi. Ma diſcendendo dalpuro o purgato eſſere, o
venendo quaſi ad un'aria infettata e corrotta,molto mi ſento dal mio primo
ſtato ria moſſa. NAT. Peggio ti auerrà meſcolandoti con la masſa matea riile
del corpo. A N. Ad ogni modo mi biſogna ſtar ſottopoſta. AR. Non uſciamo di ſtrada,macome
buoni mercatanti accontiamo inſieme. Haßi dunquefin'ora promeſſa di uoce
eſpedita, di copia di parole, di modo conueniente di accomodar la uoce alle
parole;oraci reſta di affettare le parole alle coſe. Cheditu Natura? NAT. Die
co, ch'egli è più che neceſſario queſto affettamento,ſenzail quale le parole
ſarebbon uane et ſenza frutto, però accreſcendo le doti, che io intendo dare à
coſtei, promettole di dimoſtrarle nelle coſe mie us na certa uerità, alla quale
accoſtandoſi, potrà ſeco tirare ogniforte di gente, o di tale ueritàſenza
dubbioti affermo eſſerne ogn'uno capace. A'R. Già tre corde di queſto liuto
ſono accordate, uoci, parole, a coſe. Reſta, che nelle coſeſi ueda una certa
conuenienza con eſſo teco,ò Anima, e con le parti tue; che ne riſulti la
perfetta e compiutafoauità della deſiderata armonia. Però aiutamia ritros uare
le tue più ſecrete parti, epiù occulte uirtù, acciò cheſi ſappia qual parte di
te, con quai coſe, « con che parole, et con che attione ſi debba muovere. A n.
Piacemi queſta diſpoſitione mirabilmene te ofappi,che auenga;ch'io nonſia ſtata
col corpo già mai, nientes dimeno come nouella ſpoſa nella caſa del padre molte
coſe hoſapute, che mi aueranno quando ciſarò legata. A R. Ora incomincia à dir
mene alcune. AN. Hogià inteſo,che quando io ſarò con eſſo il cor po, molte mie
forze emoltemie uirtù ſi ſcoprirāno,le qualiora non ſi conoſcono. Et prima ne
gli occhi io ſarò il uedere, nell'orecchie l’u dire, nel palato il guſto, per
ogni luogo oparti del corpo faró ſentimento, nel cuore principio diuita,di
ſenſo,etdi mouimento. Ben che ad altra intentione altri riguardando,la origine
di tai coſe ad al tre parti aſſegnerano. In un luogo ſarò fantaſia,in altro
memoriain altro ingegno,et per tutto ſarò anima.Et ſe il corpo fuſſe di tal tem
pra, chegli fuſſe diffoſto à riceuere ogni mis uirtù, farei nelle orecs chie la
uiſte, o ne gli occhi l'udito, quantunque per molti accia denti, che uengono à
i corpi, l'animepouerelle uſar non poſſano le forzeloro, da che nacque
l'opinione di coloro, che dicono "credos no che noi moriamo inſieme col
corpo.Ma io ti giuro per quell'onnis potente maeſtro, che mi fece che noiſiamo
immortali, oſe ora io fo noſenza il corpo,perche non ſi dee credere che io
reſtar poſlı dapoi, che'l corpoſarà disfatto? AR. Tutto chemolte ragioni aſſai
pro Babiliper l'und ei per l'altra parte mi muouano,pureal modo,che io
Sonoſolita di cercare la uerità delle coſe,io non ſono puntoſicura del la
voſtra immortalità, però rimettendomi à qualche maggior ſapien za, che la mia
non é, mi gioua di credere che noi uiuiate eternaměte. A N. Più oltraiſe fenza
il corpo conoſco,fo ueggio, econoſco di conoſcere,miapropria operatione, che
dirai tu poſcia dello eſſer mio? AR, Ritorniamo al cominciato ragionamento. An.
Ben ti dico ora delle forze mie, perche io conoſco di dentro, e di fuori,
dentro con la fantaſia, col diſcorſo, o con l'intelletto, o ciò si dia
mandavolontà, come quello del ſenſo appetito, il quale hauirtù di
porſiinanzialle coſe diletteuoli, o di fuggire le diſpiaceuoli.La no lontà è
Regind. AR. A'me pare, che tu mi hábbiposto inanzia gli occhi la forma di una
ben'ordinata Republica, nella quale ui ſia il Principe, iCoſiglieri,i
Guardiani, et gli Artefici. Mainfinitamentemi doglio d'alcuni, che per molti
ſecreti auenimenti, de' quali non fan renderealtramente ragione, corrono à
fabricar nomi, che nonſono, et con quegli impauriſcono le genti,aguiſa delle
nutrici,che ſpauenta, no ifanciulli con le fauole, quindi è nato il nome della
Fortuna,cui ca pital nimica io ſempreſonoſtata, nõ percheio creda,che à quel
nome alcuna coſariſponda, maperche mimoleſtalafalſa opinione di colo ro, che
non ſolamente uogliono, che ella ſia una coſa come le altre, che ſono, ma le
attribuiſcono la diuinità. NAT. 10fo bene, che la for tuna non è fattura mia.
ART. Né di me'ancora. An. Molto mea no dimeauezza à coſe stabili e
impermutabili. ART. Laſcida mola dunque andare, o ueggiamo ſe io ti bo
ben’inteſa, due ſono i conſiglieri,per quanto io comprendo,ragione,
&appetito, daiquali commoſſo e perſuaſo,s’induce à fare, eoperare il tutto,
perche ora nė difortuna,nédi uiolenza alcuna ragiono. A N. Senza dub bio, ſe
riguardi al nome, maſaper dei, che ſotto queſto nome di appea tito ſi
comprendono due conſiglieri,l'uno, nel quale è poſto l'iracons dia,che è come
difenſore dell'altro,nelquale è posta la cõcupiſcenza. AR. O diquantimali, e di
quante conteſe l'uno e l'altro de gli appetiti ſuoleſſer ſemenza. An. Queſto
non già auiene pur il dritto gouerno in tirannia non ſi tramuti. Diritto gouer
è quel lo,nel quale,chi deue ubidire, ubidiſce, ochi dee comandare, cos
manda". La ragione adunque di queſta piccola città preceder deue allo
appetito, e non permettere, che egli ad abandonate redini cors sendo, ſeco
dietro la tiri. AR. Moltomipidce quello che tu di,eso B per che 1 jo per
ricompenſa di tal piacere voglioti ſcopriremoltiſecreti, che io bo d'intorno
alle predette coſe.Ma dimmi tu prima queſta una parte, nella quale é riposta la
ragione,diche hai tu inteſo cheella eſſer deb bia adornata? NAT. Diſcienza o di
buona opinione ART, Vero é, per che la ſcienza é ilpiù bello adornamento, che
s'habs bia, al qualeſe s’auicina la buona opinione,ò che gentileabito é que
ſto,diche l'animaſiueſte apparando le ſcienze. Alora ella acquiſta laſua
perfettione,allora ella é pronta à conſeguire il deſiderato fine, & quaſi
ſeſopraſeinnalzando auanza ogni coſa mortale, o ſi cons giungecon la
diuinità.Ma come di coſa precioſa,orara, difficile,or non da noi ora
cercata,non ne ragioniamo, ma ritorniamo alla buong opinione, la quale si come
la ſcienza è una certa cognitione delle cofe occulte, nata da uere og manifeſte
cagioni, cosi eſſa opinione è una incerta notitia,nata da alcune dubbioſe
cagioni, alle quali l'anis ma con timore difallire, odi errare, s'inchina. Per
uoler'adunque ottenere l'intento fuo,é biſogno conoſcere il modo,col quale
dapia gliareſi hanno,o, comeſidice, farſi beneuoli i detti conſiglieri,ac cio
che acquiſtata lagratia loro, l'animaſi muoua àfareleuoglie di chi
parla.Muoueſiadunque la ragioneuol parte,che è nell'anima, că lepruoue, ocon le
ragioni; & tal mouimento s'addimanda inſegna re. Etperche la ragione è uno
de' conſiglieri, prudente,etſuegliato, perd nell'ufficio deŪ'inſegnare é di
mestiere diacuto epronto inten: dimento, mal'appetito in altro modoſimuoue.Il primo,
che è detto Concupiſcibile,richiede una certa piaceuolezzaet cõciliatione. Pero
ciòche cosi di dentro i petti umaniſono da quello tirati. Ilſecondo gli
fpigneàforza, operò cõ eſo egliſiuuole uſare uno impeto, a cui più propriamente
queſto nomedimouimento ſi conuiene, che à gli al tri; e comedebito è lo
inſegnare,cioè il dimoſtrare con ueriſimil pruoua le propoſte coſe, cosi è
onoreuole il conciliare, o neceſſario il muouere. Ma da ogni afficio di queſti
tre peruiene lapropria dileto tatione. An. Io ſo almeno,che altro diletto non
ho che lo apparda re. AR. Et tu prouerai appreſo quanto piacere naſca negliapa
petiti. An. 10 pure ſono auifata cheeſſendo in eßi ripoſte le umaa ne
affettioni, nonpuò eſſere che ſenza riſentimento di dolore ſimuou wano. ARTE. In
ogni affetto, & mouimento d'animo, dolore, o piso cere ſono compagni.Oruedi
quáto sfrenataſia l'iracondia, oquana to doloroſo ſia l'adirato,et pure
conoſcerai, che lo appetito,et la ime ginatione della vendettaglie piùfoane che
il mele. Ho duucrtito, che nc ELOQVENZA. ii negli eſtremi dolori gl’uomini
hauuto hanno piacere di dolerſi, ayo il non poter ciò fare, èſtato loro di
doppia doglia cagione, non cbe à loro elettion ehaueſſero uoluto l'occaſione di
dolerſi,ma poſti neldo lore; dolce coſa il poter'à lor uoglia ramaricarſi hāno
riputato. Dilet ta ueramente la SPERANZA, ma il deſiderio la tormenta. Peßima
coſa è la diſperatione tra tuttigli affetti umani, maſola è ſicura contra la
morte. Mauannetu diſcorrendo nelle altre perturbationi,che trouca rai nella allegrezza
ſteſſa un mancamento diſpiriti, ounatenerez xa, che al pianto ti condurrà fpele
fiate.Però io tiſcuopriròintorno à tai coſe bellißimiſecreti. ANIMA. sidigratia;
percioche queſte mi paiono leuere, epotentifuni, con le quai ſi tirano l'altrui
ate nos ſtre uoglie. A R. 10 ho inſegnato a' mieifedeli,che non fieno fema pre
folleciti d'intorno ad unoaffetto, per fuggire la noia con la uda rietà
dellecoſe, imitando la Natura, la qualeama ſopra modo il udm riare,o il mutare
le coſe ſue. NAT. Vero è, perche chiaramente dei vedere la diuerſità delle
ſtagioniedei tempi, la grandezza co l'ornamento de i cieli, la moltitudine
delle coſe e delle apparenze, ch'io ſonouſata di dare alle coſe mie. AR.
O'quanto io leggo fo pra il tuo libro è Natura;ma non abandoniamo l'impreſa.
Deiaduna que fapereè Animà un'altro ſecreto, non meno delſopra detto bello,
degno da eſſere apprezzato. Jo ti dico che tu auuertiſca bene di nõ ſollecitare
con tutte le forze ad unoſteſſo tempo i detti conſiglieri, perche l'anima
trauiata in molti mouimenti, non attende comeſi dee ad un ſolo.L'eſperienza ti
moſtrerà, che ad un'bora né gliocchi, di belißime pitture,né l'orecchie di
ſoauißime confonanze potrai pies: namenteſatiarejma compartendole opere, meglio
aſſai per guſtare i diletti,e i piaceri delſenſo,uederai quanto può
queſtaſeparata pers ſuaſione. Inſegna adunque. Inſegnato che hauerai, muoui,
apporta le facelle, et eccita con gli ſtimolide gli affetti l'animo de
gliaſcoltanti. AN. O' Arte tu ſarai ſempre arte. A n. Et tu anima ſaraiſempre
anima. ANIMA. Eſſendo io anima, o da te ammueſtrata,diuentero Ar te, o tu
eſſendo in me Arte, Anima diventerai. A R. Nuouo miracolo, didue coſe farne
una; ma digratia non ci laſciamo ſuiare dalle occaſioni,che in uero alcuna
uolta épiùdifficile la ſcelta, che la inuentione. Ora foniamo a raccolta, o
quaſi ſotto uno ſtendardo ria duciamo le tue;uirtù, dalle quali fin’ora
habbiamo iregali aßiſtenti ragione, concupiſcenza,oira. Reſta, che andiamo alle
altre parti.; AN. Cosi faremo, o da eſſa memoria ſidarà principio. AR..O B
quanto tiſon tenuta in nomeſuo,che mi giouerebbe duuertiré un'afa fetto di
Natura, ſe altra fiata in quello abbattendomi, la memoris preſta nõ mi diceſse,
Eccoti,ò Arte,quello che ancora uedeſti. Che es ſperienza ſitruouain meſenza di
eſſa? chis'accorgerebbe, che in al. cuna di uoi, ó Anine, io miritrouaßi, ſe
non fuſe la memoria come guardiana, teſoriera ditutte le parti dello ingegno?
onde con ues rità ſidice, Che tanto fa l'huomo, quäto ſiricorda Naſce la
memoria dal bene ordinare, l'ordine dello intendere, odal penſamento, però
poſſo io con le imagini in alcuni luoghi riposte artificioſaméte indura rela
memoriadelle coſe. NAT. A lungo andare tu le ſeipiù toſto di danno, che di prò
alcuno, però non mipiace altro che uno eſſercitio, di eſſa memoria,cheſi fa
mandando motte coſe à mente. A R. Che fai tu di eſſercitio • Natura, l'ordine
della quale è ſempre conforme? il tuo fuoco ſempre tiraall'insù, la tua terra
per lo dritto all'ingiù di fcende, o cot ſuo giuſto peſo al centro rouinando à
modo alcuno non fi può uſare alla ſalita.volgeſiilcielo tutta fiata
raggirandoſi in ſe medeſimo, ogni tua legge e impermutabile, o tutto che i tuoi
mona ftri, le tue ſconciature alcuna volta ci diano da marauigliare, pus ge
ſono tue fatture,néſono alla tua generale intentione repugnanti, mal'Anime da
uno in altro cõtrario trapaſſando, buone di ree,et ree di buonediuengono. NAT.
Io conoſco il biſogno in quel modo che gli occhi comprendono la notte, che é
priuatione di luce, ma ben ti dico, chela memoria da me con molta cura é
guardata nella compoſiz tione dell'huomo. A R. Io l'ho auuertito nel tagliare
di eſſo, egomi fono marauigliata con quanta cura difeſo hai quella parte,nella
quale éla memoria collocata, hauendole dato nella parte di dietro della tes ſta
un'oſſo fermo, e rileuato,che da ogniſtraniera forza nella difens da. Tui in
temperata umidità e la impreſione, e in ſecco proportios nato la ritentione
delle coſe. Ma tu Arima,la cui nobiltà fi fa manife ſta per tante & tali
operationi, di ciò il tuo fattore ne ringratierai, regolando con la ragione i
tuoi appetiti, penſa,ordina, ocon lo eſa fercitio conſerua la memoria quanto
puoi,percheciò facendo,tale di senterai, quale deſideri, e conoſcendo te
ſteſſa, conoſcerai l'altre tue forelle, & come della più onorata di eſſe la
tua ragione ſopraſta alla loro, il tuo dritto deſiderio ſarà lor freno, onde
infinita riputatione acquiſterai,perche di leggieriſicrede à colui, in
chiſifida, et facilmen te ſi fida in chi ſi truoua autorità, w credito, il qual
naſce dalla inte grità,o bontà de' coſtumi, o queſto é,ch'io deſideroſa, fe
altra ſi truoua del bene,temo aſſai non abbattermiin perſone ma lungie. AN: In
che potranno ufare la loro malu agità, non eſſendo lor data ſede? ART. Come io
non ti niego,che il uiuer bene, es accoſtumatamente non ſia di gran giouamento
à farſi luogo nel coſpetto degli huomini, e acquiſtarlagratia de gli
aſcoltanti,cosi non ti conſento che l'has uergli dalla ſua,per uirtù, oforza di
parole non ſi poſſa fare. A N. Perche inſegni tu coteſti incanteſimi? A R. Il
mio ualore e tale, che io poſſi in parti contrarie e repugnanti, ſenza che io
deſidero ſcoprire in altruiſimili inganni, e però biſogna conoſcergli, cosila
uerità ſtadi ſopra, ola bugia cade'uinta in terra,cosiſiponfine alle conteſe,
cosi ſi terminano le liti, cosi ſi ammolliſce le durezze degli adirati,
s'attura le rabbie de’ ſeditioſi, ſi ſollieua l'autorità delle leggi caduta
contra il uolere di quegli, che ſtimando l'oro, l'argento, più cheil douere,
& à prezzoſeruendo, poſpongono la ſalute coma mune alla utilità priuata.o
quanto nei publici mali,e nei tempi pe ricoloſi compenſo pigliarſi ſuole dal
parlare digraue et onorato cit. tadino,le cui parole condite diſenno,ſeco hanno
l'alleggiamento d'o gnimalinconia,che gliafflige. An. E dunquegran difetto
d'huos mini da bene? AR. Senza dubbio, o ciò auiene perche la uia dis ritta è
una,male torteſono infinite, però di raro ſi vede tra mortali, chi per la ſola
camini. Ma tuſcordata ti ſei d’un'altrauirtù, la quale per mettere le coſe
dinanzi a gli occhi (il che éſommamente richies ſto)non ha pari.Di queſta
uirtù, perche ella ha grande amicitia co i ſenſi corporali,o é molto
confuſa,come quella, che é lo ſpecchio ges nerale di tuttii ſentimenti umani, o
perciò è detta imaginatione; di queſta uirtù dico, non hauendola tu ancora
eſſercitata, non ne haifin ora alcuna parola mosſa. Io odo dire che nella
imaginationeſirifere bano le imagini, e le apparenze da ſenſi riceuute,et
beneppeſſo in lei cosi ſtranamente tramutarſi che i ſogni non ſono cosi turbati,
et con fuſi, là onde molti ſono detti, o riputati fantaſtici, altri ſi fanno Re
O signori,o talmente par loro eſſere que'tali, che ſi credono di eſ ſere,che
riſo eg compaßione mouono a chigli vede. Alcuni uanno, come ſi dice,in aria
fábricando, et tanto ſi ſtanno nel lor penſiero fißi, che forſennati,e pazzi da
tutti creduti ſono. A R. Quanto piùe uanamente ſpender ſi ſuole tal uirtù,
tanto à maggior prò li deue ue farla,& adoperarla. Per queſta l'huomo prima
taleſi fa, qual uuole che altri ſieno. Perche egli prima dentro diſe ſi propone
la coſa, che egli cerca dare ad intendere altrui, con quel migliore e più
eccelslente modo cheſi può, auolendo egli metter’altri a pianto, non tera rà
mai gli occhi aſciutti. Simile forza nella pittura ſi dimoſtra, lo ar tefice
della quale, ogni forma, che egli cerca di far uederenelle ſue tele, primanella
imaginatione fermamente ſi dipinze, o quanto più belli,o gagliarda è la ſua
imaginatione, tantopiù illuſtre, o loda. ta e la ſua pittura. Molte forme,
oſembianze ſono de gli adirati,ma una più eſprimela forza dell'iracondia;
queſta una deue inanzi alle altre eſſer poſta nella fantaſia, o à quela il
pennello e la linguafi deue indrizzare; en cosi tutta fiata il più efficace
modo o di moues re, o di dilettare, ò d'inſegnare por ſi dee chiragiona, inanzi,accioche
egli ſi habbia l'aſcoltatore come deſidera.Et queſta è la utilità grans de di
coteſta tuapericoloſa potenza,pericoloſa dico, perchemolti no ſanno ufarla à
feruigidello intelletto, ocredono, che lo imaginarſi ſia intendere odiſcorrere.
Ma laſciamo queſto da parte;o racco: gliamo le tue uirtù. Che mi hai tu dato
fin'ora? An. Mente,uolons tà, appetito, memoria, imaginatione. A RT. Molto mi
piace.Nella mente, che uiporremo altro, ſenon buona opinione, con l'ufficio dello
inſegnare? Làonde la uolontà ſi muoua ad abbracciar le coſe. Et nel lo
appetito,che ui ſtarà ſenongli affetti, eccitaticol muouere, &col
dilettare, Là onde l'animo ſia uiolentato à bene eſſequire? Della me. moria non
dico altro, né della imaginatione, percheſono ambedue di ſopra aſſai bene ſtate
de noi diſtinte. Ora bella coſa udirai, oda non eſſer à dietro laſciata. A N.
Che mi dirai tu? ART. Dicoti,che doppo la eſpedita dimoſtratione di tutte le
tue parti, fa di meſtiere di ſapere in qual maniera elleſieno dipoſte à
riceuere la impreſione dei loro oggetti. Perche uana, ofriuolafatica quella
ſarebbe, di chi af fettaſſe in parte al pianto diſpoſta ſenza alcun mezo porre
il piacere. Credi tu che eguale prontezza hauerai allo imparare,et allo adirars
ti? Indrizza adunque i tuoi penſieri à gli ammaeſtramenti, che io ti uoglio
dare, oſaperai comedeueeſſer' apparecchiato l'animo dico. lui che ricerca la
pruoua, edi colui che è pronto all'affettione, imis tando i buoni medici, i
quali prima uannoinueſtigado quai partiſieno guaſte, o quaiſane,eappreſſo, le
guaſte uanno disponendo à rices uere i rimedij conuenienti; e prima leniſcono,
e ammolliſcono, poi apportano la medicina. L'anima adunque, nella quale la
ragione fi dee porre, acciò che dia luogo alle pruoue, et accettar poſſa la
buona opinione, e iſcacciare la contraria,deue eſſere ripoſata, e quieta,et non
in modo niuno affettionata, et trauagliata. Perche eſſendo il piancere,cheha
l'anima, quando impara, foauißima coſa, biſognofache ellaſia lontana da
ogniturbatione, operò molto male è conſigliato colui chenel conſigliar'altrui
uſa la forza, o la violenza degli aps petiti, °li affetti, laſciando il
ripoſo della verità daparte; qual contento può riportar colui, che partito dal
Senato dica, per qual ragione ho io aſſentito?perche ho io cosi deliberato?
Buona coſa è l'hauer’alla uerità conſentito,mamiglior'e, ciò hauerfatto ragion
neuolmente più toſto che à forza, perche in tal caſo non pure ſifabe ne,maſiſa
di far bene; di che non è coſa più diletteuole w gioconda. Habbiaſi dunque
l'animo ripoſato di colui cheattende la ragione; queſto ageuolmenteſi può fare,
ponendoſiprima di mezo trail si o il no,come chiſta in dubbio.Però che più
prontamëte ſi prende para tito,et ſi ammette il uero dubitando, che portando ſeco
alcuna opinio ne. Macome diſpoſto ſia lo appetitoalle coſeſueattendi,che
loſaprai con una bella diuiſione degli affetti. Perciò che in eſſo appetito
gliaf fetti ripoſti ſtanno,comet'ho detto. Ogni affetto e d'intorno al male, ò
d'intornoal bene, truouiſi pure lo affetto in qualunque parteſi uos glia. Ecco
nel tuo generoſo ſoldato,cui é conceſſo l'adirarſi, opren. der l’armi quando
biſogna dico dello appetito iraſcibile, D’INTORNO AL BENE VISTA LA SPERANZA, E
LA DISPERATIONE. LA SPERANZA È UNO ASPETTARE IL BENE; LA DISPERATIONE È UN
CADIMENTO DA QUELLO ASPETTARE. D'in = torno al maleuiſta l'ira, la
manſuetudine, il timore, ol'audacia. Ira é appetito diuendetta euidente per
riceuuto oltraggio Mania ſuetudine èraffrenamento dell'ira, oambedue queſti
affettiſono in torno almale,difficile,etpreſente.Il timore é un aſpettatione di
noia, ouero un ſoſpetto di eſſere diſonorato.Et queſta ſichiamauergogna. Il
primo,ouero é temperato,ouero eccede la miſura. Dal temperato neuieneil
conſiglio,dall'altro la inconſideratione,il tremore, & altri ſtrani
accidenti.Laconfidenza, «audacia, é contrario affetto. Et queſte perturbationi
tutte ſono d'intorno almale che dee uenire.Nel L'altro appetito, in cui è poſta
la concupiſcenza, d'intorno al bene ui ſta l’amore,il deſiderio, a
l'allegrezza. D'intorno al male l'odio, o l'abominatione, di cui ſegno infelice
e la triſtezza, dalla quale naſce l'inuidia, la emulatione, lo ſdegno, o la
compaßione,quando auiene che la triſtezza detta ſia de i maliouero de i beni
altrui. Ma nelle co fe proprie affligendoſi l'huomo tre alleggiamenti ritruoua.
Il primo ė ripoſto nel proprio ualore, perche niuno ſcelerato é compiutamente
aüegro.L'altro è meſſo nel conſiderare il dritto della ragione, werita 16 D ' Ε
ι ι Α fuerità delle coſe, da che naſce la ſofferenza figliuoladella fortezza.
L'ultimo é la conuerſatione di alcuno amico, perche ne gli amici e ripoſta la
ſoauità della uita. Ritornando adunque allo amore, ti dico, che Amore è uoglia
del bene altrui,eu ſe é mouimento d'animo a far bene, li dimanda gratis. Senon ſopporta
concorrenza, geloſia, lela ſopporta ad onefto fine, amicitia. L'inuidia non
uorrebbe, che altri haueſſe bene,ſe benuifuſſe il merito. Lo ſdegno non lo
uorreb be, non ui eſſendo il merito La emulatione il uorrebbe anche per ſe. La
compaßione ſi duole del male altrui, temendo il ſimilenon da uengu á lei. Etciò
ti puòbaſtare in quanto ad una brieue dichiaraz tiore di tutti gli umani
affetti. Ora econueniente, che tu ſappia in che modo à ciaſcuno d'eſſi tu ſia
diſpoſta, acciò che tu ſappia poi als truiſimigliantemente diſporre. Eſſendo
adunque l'appetito uarias mente affettionato, quandoſi ſdegna,quandoinuidia,
quando aborris ſcequando ama, quando teme, quandofpera, equando in altro mo. do
é trauagliato,acommoſſo, aſcolta un bellißimo ſecreto, ilquale non ſolamente à
diſporre gli animi à qualunque affetto è buono, ma in ogni operatione é
neceſſario, & benche oggi mai per uero ammies ſtramento della uita da
ogn'uno ſi dica, RIGVARDA AL F13NE, non é però d'ogn’uno l'applicare alle attioni
o opere de' mortali, cosi belle ſentenza. Laſcerò da canto le coſe, che non
ſpettano alla noſtra intentione,ſolo dirotti quanto io deſidero, che ſia negli
af fetti oſſeruato. Deiſapere che egli ſi truoua una maniera diparlare, la
quale in molte, manifeſte parole effrime la forzı, ey la natura delle coſe; e
quelle molte, omanifeſte parole altro non ſono, che le parti della coſa
eſpreſſa. Queſtamanieradi parlare é detta Diffie nitione. Ora dunque io ti
ammoniſco, che nel muouere gli effetti pri ma tu habbia à riguardare alla
diffinitione di ciaſcuno,come al deſide rato fine. Però cheſe la diffinitione
rinchiude in certi termini la nas turi della coſa propoſta, ſenza dubbio
querrà, che il conoſcitoredel la natura, o delle parti deltutto diffinito,
oeſpreſſo, indrizzerà tutte le forze dello ingegno ſuo, à ciò fare,et tale
aiuto preſterà abon dantißima copia di ragionare, o diſciogliere ogni
occorrente diffi cultà, e durezzé. Eccotiſe ſai, che l'ira é deſiderio di
uendetta per riceuuto oltraggio, o ſe mirerai in queſto fine, non anderai tu
dia ſcorrendo, in qual modo eſſer debbia diſpoſto all'ira colui, che tu uora
rai hauere ſcorucciato? o conchi, oper qualicagione, & quanti modiſieno di
oltraggiare altrui? Et ciòin ogni affetto facendo,non ti farai ſignore, &
poſſeditore dello animo di ciaſcheduno? Et rans to più dimoſtrerai con la uoce,
& co i mouimenti del corpo, te tale. effere, quale uorrai,che altri ſia,
certamente si. La diffinitione adun queé il ſegno,al quale ſi deue attentamente
guardare. Ora inbrieue ti dico dell'ira, che eſſendo ella uoglia di uendetta,è
neceſſario,che lo adirato ſi dolga, o dolendoſi appetiſca alcuna coſa, dalche
naſce,che repugnando altri à gli umani deſiderij, ouero à quelli alcuno impedi
mento ponendo, ouero in qualunquemodo ritardande le uoglie al trui, porga
cigione di adirarſi, cioé di deſiderare uendetta,ilperche nella ſtanchezza
nell'amore, nella pouertà, e ne i biſogni ſonodiſpoſti i petti umani agramente
al dolore cagionato dall'ira, epiù cheſono ideſiderijmaggiori, più apparecchiati,
oprontiſono all'ira, o al furore. Lo hauer male di chi s'attende ilbene, lo
eſſere in poco pre gio tenuto, ò diſubidito, o prezzato, o per ingratitudine, ò
per ingiuria ſenza prò dello ingiuriatore, ſono tutte diſpoſitioni al predet to
mouimento. Giouamolto, oin queſto, & in altri affetti ſaper. la
natura,ilpaeſe, la fortuna, ela conſuetudine di ciaſcheduno. Se adunque ſi
accende nell'ira in tal modo, chië diſonorato, o iſcordas to,ſenza dubbio
acqueterai colui cheſarà onorato, riuerito,ubidito, ammeſſo, et riputato;
ouero, chiſiſarà uendicato,a cuiſarà dimandato perdono con la confeßione del
fallo, incolpando la violenza, enon la uolontà. Deueſi dare molto al tempo,
oalla occaſionein ognicoſa, operò ne' conuiti, ne i diletti, one igiuochigli
umani appetitifoa no più alla manfuetudine inchinati Dell'amorealtro non
tidico, le non che eſſendo eſo soglia del bene altrui, l'eſſere cagione,
mezano, interceſſore, aiutore al bene altrui,diſpone ageuolmente à tale affets
to ciaſcuno. Et perche Amore appreſſo, é una ſimiglianza, w unios ne di uolere,
però coluiſarà più amato, ocon l'animo più abbrace ciato, il quale dimoſtrerà
d'eſſere d'un'animo, o d'una uoglia steſſa con noi. Ilche nelle allegrezze, one
i dolori ſi conoſce, o neį biſoa gni ancora; non ſolo nelle perſone amate, ma
ancora negli amici de gli amici. Allo Amore riferiſco la Benuoglienza, e
l'Amicitia, las quale, ben che affetto non ſia, pure è nata da eſſo amore, che
è uno de gli umani affetti. Qui non é luogo di più diſtintamente ragionare dell'amicitia;
de gli oggetti, delle parti, e delſine ſuo. Perciò che altroue nei graui
ragionamenti di filoſofia ciò ſi conuiene. Baftiti d'hauere per ora la
ſuperficie, el'apparenza. Ritorno adunque e ti dico,che ipiaceuoli,coloro,
cheſidimenticano dell'ingiurie i с faceti, imanſueti, gli officiofi uerſo i
lontani, atti ſono ad eſſer'amati. Peril cótrario ſapersi chedire intorno
all'odio,il quale è ira inſatia: bile, da uendetta, da tempo, daruina alcuna
non mitigato; occulto ine ſidiatore, ymortale, nato da in giurie o ſoſpetti. Al
quale diſpoſte ſono altre nature più, altre meno, o à megliodiſporle,biſogna
ams plificare le ingiurie, « iſospetti,acciò che nonſoloſi brami una ſema plice
uendetta, ma la diſtruttione della perſona odista. Del timore, odella confidenza,
che ne attendi più, ſe di queſta, ed'ogni altra perturbatione ne i uolumi
degliſcrittori, et nelle pratiche umane'ne Jei per uedere aſſai? Timore e
turbation d'animo, nata da ſoſpetto di futura noia. Et però chi temeſa ó penſa
dipotere ageuolmente eſſer’offeſo, eda chiſpecialmente, ſopraſtando il tempo,es
la occas: fione. Etchiciò non ſoſpetta,non é al timore diſpoſto comeé chi ſem
pre éſtato fortunato, chi ſempre miſero, chi è copioſo d'amici, di ros 64,09di
potere,chi é fuggitoſpeſo dalle ſciag ure, ode pericoli,ego altriſimiglianti;o
que'taliſono confidenti, &audaci. Euui altra maniera di timore, non
didanno,madi biaſimo; alla quale diſpoſtiſos no i giouanetti,i riſpettoſi,
oriuerenti, quelli cheuoglionoeſſer' ha uutiper buoni da ' più uecchi, o da ſimili,
opari. Et però aûa loro preſenzaſonopronti ad arroſire. Non cosi ſono i
vecchi,perche non credono,che di loro altri ſoſpettino quelle coſe, che ſono
ne' giouani, come laſciuie,amori, euanità. Etperche il diſonore è coſa, cheuies
n'altronde, però gli ſpiritidalſangue à quellaparte, che più lo ricer inuiati
ſono.Ladoueil uiſo ſi tignediquel roſſore, cheſi vede. il contrario nei timidi,
nel cuore dei quali il ſangue ſi riſtringe, per ſoccorſo di quella parte, che
teme la offenſione. Nella uergogna ſi abbaſſano gli occhi, come che tolerar
nonſi posſa la preſenza dicos lui, che è giudice de i difetti umani. Queſto è
ne' giouani aſſai buon ſegno di gentil natura. Però che pare, cheuergognandoſi
conoſcas no idifetti, ey habbiano cura di quelli. Non uogliopire diſcorrer’ina
torno all'audacia, allo ſdegno, alla compaßione, alla emulatione, « al la
inuidia. Però che molto ne uedraiſcritto, eragionato da altri. Ben non ti poſſo
tacere del male acerbo, mortale, ch'io uoglio à quella fiera indomita,
eabomineuole dell'inuidia, che all'udir ſolo il nomeſuo, ſtranamentemi muouo.
Lafigura,i modi, ai coſtumi di eſſa ſono da gran poetadeſcritti. Di queſta mi
dolgo, per eſſer quels la, che più regnaneimiei seguaci. Là doue il fabro al
fabro, il mes dico al medico,l'uno artefice all'altro, inuidia portano
ſempremai. M4 ca, Md tacciamoora di queſto, e poicheragionatohabbiamo di te,
delo le parti tue, delle quali taci, che in eſſeſi ſtanno,e delle loro difpofia
tioni, addimandiamo la Natura quaicoſe a’quai parti di te conuena gono, acciò
che accordando la foauißima armonia della umana elo quenza con piacere, og
utiledegli aſcoltanti uditi ſiamo apieno por polo raccontare i miracoli della
Natura. ' AN. lo ueggio ben oggia mai' ' Arte, che tuſei quella chefai l'acume,
ò la ſottilezzadell’oca chio mortale nel ſecreto della diuinamentetrapaſſare.
AN. Anzi per te, ó Anima,coteſto mirabile ufficio s'acquiſta, la cui cognitione
tanto apporta di lume, e chiarezzaad ogniprofeßione, o scienza, che ucramenteſi
può dire chetuſia ilprincipio d'ogni conoſcimento Etperò chiunqueſtima; ola
uſanza di uno leggieri eſſercitio, o il ca fo tanto potere quanto tu, o
io.uagliamo, grandamente s'allontana dal uero. Tu t'abbatterai in un ſecolo
impazzito, d'huomini, i quali s'accoſteranno ad imitare più uno, che l'altro,
olo imitar loro non faràſenon manifeſto rubamento, ſciocchi,oferui imitatori,
che non Sapendo, perche altri s'habbiano acquiſtato il nome, tutta via in ciò
s'affaticano. Altri perche hanno unaſcelta di belle, &ornate pde role
uogliono ad uno ſteſſo tempo fcoprirle accomodando à quelle i concetti loro; ma
che poi ſono cosi rozi, a inetti, cheſenza ordine, Ofuor di tempo le
metteranno, e diranno, Io cosi dißi,perche cosi ha detto alcuno de' più
preſtanti. Queſtiſono gli incomodi delfecom lo. Nat. O`quanto m’increſce perciò
eſſere ſtimatapouera «biſo gnoſa, come che à me manchi alcunafiata,che donare,
o che nel cer care l'altrui teſoro l'huomo perda,ò non conoſca il ſuo. AR. Chi
ſempre ſegue, ſempre ſta di dietro, chi nonua dipari,nõ puòauan zare. Male
hauerebbonofatto i primi inuentori delle coſe, fehae veſſero aſpettato,chiloro
douea farla ſtrada. Et troppo pigro écoe lui, cheſi contenta del ritrouato.
Ionon porgo già mai la mano a chi laſcia, oabandona la naturale inclinatione,
come bene ho ueduto que' ali non conſeguire il deſiderato fine. NAT. Mi turbano
apa preſſo quelli, ò Arte, che tanto di me ſi fidano, che te laſciano à dies
tro". AR. Non ti dißi da principio, chenoi erauamo unite, e che ciò che
appare di uarietà, e diſomiglianza tra noi,e in un principio ricongiunto? Che
miditu? Chiunque opera alcuna coſa da me drizzato, uſa una regola commune,
& uniuerſale, che à molte, diuerſe nature feruendo,quelle uniſce, o lega in
uno artifi cio medeſimo, perche io ſono la conformità,o la ſimiglianza;altri
acutifono, eſuegliati, altriſeueri,& graui,altri piaceuoli, &eles ganti
per natura. Vnaperò e l'arte,una éla uia, che ciaſcuno al ſuo ſegno conduce.
Quando adunque l'arte precede, facile e lo imitare; lodeuole il rubare, &
aperta la ſtrada alſuperare altrui. Et in tal guiſa bene ſilpendeſenza lo
auantarſi di eſſer ricco, a fenza dar ſos: spittione di uergognoſo furto.
Accompagnifi dunque nelle ciuili con teſe il core, ola ſcrima,cioè la natura,
el'arte, ogſi uederanno poi que’miracoli, ch'io ſo fare. Ma laſciamo tai coſe,
e incomincia o Natura, o dimmi, in che modo le coſe tue fiſtanno, che di eſſe
cosi dileggieri gli huomini ſi uanno ingannando NAT. Sappi ò Arte, che ogn'uno
che ci naſce, ſeco porta dal naſcimento ſuo unacerta ins clinatione alla uerità,
donde auiene, che inſieme con glianni creſcens do ella in parteſuole il uero
congetturare, laqual congetturi opis nione più toſtocheſcienza uferai di
chiamare. Laſcio la uſanza mia imitatrice,chefino da primiannirecarſuole molte
opinioni, che poi dipenacon l'altra certezzaſileuano, parlerò di quella
ſembianza più toſto, che ſembiante di uero,cheé atta nata à muouere l'umane
mentia far giudicio delle coſe. Dico adunque, alcune coſeeſſer da ſe ſteſſe
manifeſte, chiare, altre, niente da ſe hanno di lume, edi
fplendore,mailluminate da quelleche ſeco hanno la luce, ſi fannoa? fenſi
umanipaleſi; nel primo gradoé il Sole, o tutti que' corpi, che ſon chiamati
luminoſi. Nel ſecondo ſono i corpi coloriti, i quali non hannoin ſe ſcintilla
di chiarezza, ma d'altronde ſono illuminati. Il fimigliante ſi ritruoua nello
intelletto. Iljaale riceuendo alcune coſe diſubito quelle apprende, og ritiene.
Però che quelle ſeco hannoil lume loro, ſe à me ſteſſe il fabricare de' nomi,
io le chiamerei Noti tie, ouero Intendimenti primi. Ma poi altre ſono, che non
hannoda ſe lume, ó uiuezza alcuna,&però di quelle ſifa giudicio con
ſoſpetto di errare, fe da altro luogo la loro intelligenza non uiene; quinci ė
nata la opinione, la quale come opinione, che ella é, né uera ſitruoua, ne
falfa. Il difetto naſce daquelli uirtù,chepoco dianzi diceſte.Pero che le coſe
mie fono, come ſono,mariceuute nell'anima, e da' ſenſi al la fantaſia per
alcune debili ſembianze traportate, ſtranamente meſcolate, fannodiuerſe
opinioni. Ben’é uero, ch'io non faccio una co ſa tanto diuerſa da un'altra, che
l'huomo dueduto non poſſa alcuna Somiglianza tra eſſe ritrouare. AR. Molto mi
piace che l'animadi ciò nonſia fatta capace, perche accadendoleſpeſo mutare le
opinioni umine, e da uno in altro contrario traportarle, molto deſtramente
biſogna adoperarſi,et diſimiglianza, in ſimiglianzaà poco a poco pas
fando,perchelo errore in eſe ſimiglianze ſinaſconde, tirar le menti, che no
s'aueggono di una in altra ſentenza. An. Et chi può queſto ageuolmente fare?
AR. Chi con diligenza inueftiga la natura dela le coſe ſottilmente, uedrà in
che l'una con l'altra ſi conuenga, ma non chiamiamo però la opinione
incerta,cognitione à queſto ſenſo,checo lui, che ha opinione ſappiaſempre
quella eſſer’incerta, o dubbioſt conoſcenza, ma bene che in ſe conſiderata,
come opinione da chiuna que hauerà il uero ſapere,ſarà riputataincerta. NAT. O
quans to mi nuoce in questo caſo,la uſanza inſieme con la età creſciuta, lds
quale à guiſadimeſtesſa, ferma talmente le coſe nelle menti umane, che bene
ſpeſſo la bugia, più che la uerità in eſi ritruoua luogo. Et peròcredono molte
coſe che nonſono, ouerofe ſono, ad altro modo di quello, che ſono, uengono
giudicate. Etfe pure dirittamente appreſe ſono, altre cagioni lor danno,che le
uere, e quelle ch'io so eſſere in mediati o continuate à gli effetti. Et queſto
auiene quando la ragio ne inchina più al ſenſo che all'intelletto, « più
all'apparenza, che al l'eſſenza. AR. Tu hai più dell'Arte,o Natura,che di te
ſteſſa,cos si bene uai diſtinguendo i tuoi ragionamenti. NAT. Non te ne ma
rauigliare, ò Arte,perche io qual ſono,tale mi dimoſtro, oſe di me medeſima
parlo, cometu uedi io lo faccio in quel modo, chetu altre uolté hai confeſſato,
che io ragionereiſe io fußite. AR. Quello che io dico, lo dico per
amınaeſtramento di coſtei, laqualanche non ſi dee marduegliare di queſta
apparenza del uero. Perciò che è aſſai als l'huomo ſaggio, che le buoneragioni
gliſieno ſemprequelle ſtelle, da quelle ne prenda la ſimiglianza del uero, che
per lo più muoue le umane menti, oin eſſe ageuolmente ſi pone, al che fare,
opportuna, ocomoda coſa é ricordarſi, in che maniera per lo pulſato l'huomo ſe
ſteſſo habbia ingannato, o in qual modo ancora, e per qual cagione altri
ingannatiſi fieno da loro medeſimi, in uero te ne riderui, uedens do alcuni che
penſano, ogni coſa, che precede un'altra, cffer di quella cigione, ò che lo
eſſer fimile ſia il medeſimo. Ne per ciò direi che l'os pinione fuſe
ignoranza,comenon dico, eſſa eſſere ſcienza, perche la ſcienza e stabilità,o fermata
da uero, e infallibile argomento, en la ignoranza non è di coſe uere. Onde
naſce,chela opinione è un abi to mezano tra il uero intendimento, o
l'ignoranza, differente dal dia bitare in queſto che la opinione piega più in
una, che in un'altra par te, il dubitare tiene in egual bilancia la mente tra
l'affermare, o il negare, eye però biſogna riuocare in dubbio le coſegià
ammeſſe,e di mojtrare quäto pericolo ſia il giudicare. Da queſtone naſcerà la
que ſtione, e la dimanda, la quale diſponendo le menti alle ragioni; quan to
leuerà della prima opinione, tanto porrà di quella, che tu uorrai, o à ciò fare
uia non é appreſſo quella che ua per le ſimiglianze delle coſe.Partipoco,ò
Anima, cotesti uirtu? penſi tu,che ſia cosi facile il perſuadere? ó credi tù
chegià biſogni con dritto giudicio, o con ſal do intendimento penetrare dalla
ſuperficie alla profondità delle coſe? A N. Da che occulta radice l'apparente
bellezza dicoteſta tua figli uola,nel cuiadornameiito la Natura ſola non baſta.
NAT, Ora ogniſentimento mi ſi ſcuopre, ó Anima, da costei, emanifeſta uedo
eſſermifatta la cagione,per la quale molti miei amiciſono diſonorati. ART. Quai
ſono coteſti amicituoi? NAT. Quei, che inueftis gando uanno iſecretimiei, le
ripoſte cagioni delle coſe,i movimenti, le alterationi, &i naſcimenti
d'ogni coſa, o che non ſicontentano di ſtare par pari de gli altri
huomini,manobilitando la ſpecie loro con le dottrine traſcendono i cieli. AR.
Che ſtrano accidente può ueni re à perſone cosi pregiate, come ſono iſeguaci
tuoi, ogli amatori della Sapienza,i quali comerettori delmondo, felicißimi,er
beatißis mi eſſer deono riputati? NAT. Queſti fedeli miei à punto ſonoquel li,
che più de gli altri ſono diſonorati. An. In che coſa? ART. Aſcolta digratia;
mentre che gli ſtudioſidi meſi ſtannoſoli, ein par te ripoſta comeſchiui
dell'umano confortio,non é loda • grido onora to, che con ammiratione delle
gentinon gli eſſalti o inalzi infino al cielo. Mapoi che compareno, et uěgono
alla luce,ſono prima da ogn'u no guardati, si per la eſpettatione già conceputa
della virtù loro, si an cora per la nouità dell'abito, o dell'aſpetto,et del
portamento,ogn's no lor tiene gli occhi addoſſo, a attentamente ſi dimoſtra di
uolergli udire. Io non ti potrei eſprimere con che grauità poi aprono la boca
ca, e con che tardezza poimandano fuori le parole, etquanta ſia la dimora de i
loro ragionamenti, i quali poi che da principio nonſono in teſi dalle
genti,comecoſe lontane dalla umana conuerſatione, non cosi toto uiene lor tolta
la credenza, per che purſiattende coſa miglios respire conforme alla
opinionede’uolgari,iquali dalla prima eſpets tatione inuiati danno i ſeſteßi la
colpa del non capire la profondità de' concetti loro. Mapoi che nel ſeguete
ragionare s'accorgono pur in tutto di non poter’alcuna coſa da que'beati
ritrarre, et che ogn'os ra più le coſe intricate, ar le parole aſcoſe ogni lume
d'intelligenza Hanno lor togliendo, quanto ſcherno, Dio buono, jego quanto riſo
ſe ne fanno. AR. Jo grauemente miſdegno, ó Natura, & mi dolgo di ſimili
auenimenti, poi chegli infelici non fanno drittamente ſtimar le coſe,
benchefino al fondodi eſſe paſarſi credono,maforſe è, cheſtan do eßiſemprein
altro, quando poi allo in giù riguardando ueggono l'altezza loro, a la
profondità delle coſe terrene, uanno uaccillando con gli occhi; ocomparando il
cielo alla terra, ſtimano ld terra un minimo punto, o una bella città un niente
che nobiltà, che chiaa rezza diſangue può eſſere appreſſo coloro, che
ſeſteßicon la eterni tà miſurando, tutti da uno ſteſſo principio uenuti affermano?
Che rica chezzaſarà grande appreſocoloro, che ſi ſtimano poſſeditori del cie.
lo? qual prouiſione daſoſtentare i popoli farà colui il quale quaſipa ſciuto
del cibo de i Dei,altro non guſta, altronon ſente,altronon din fia,cheſempre
ſtare alla ſteſſa menſa? ne credono, che altriſieno in bi sogno? Queſte coſe io
direi in loro efcuſatione. Ma che midiraitu di quelli che ſono ſtudioſi della
vita ciuile, o che fanno le cagioni de’mu. tamenti de i Regni, e delle Rep.le
conditioni de principi, gli ufficij di ciaſcuno,le uirti, gli abiti uirtuoſi?
Non credi tu, che queſti ſie no più auenturati de gli altri? NAT. Peggio,
percioche il ſapere ciaſcuna delle dette coſe,hauer le diffinitionid'ogni
uirti, ocoa noſcere diſtintamente ogni buona qualità,non é aſſai, ma egli
biſogna uſar tanto teſoro al governoaltrui per ſalute, ocomodo uniuerſaa le, e
oltre all'uſo hauer parole al preſente maneggio oalla ciuile uſanza accomodate.
ART. Dondeprocede coteſta loro cosi ſot tile ignoranza: forſe cosi eleggono
penſando di eſſer' hauutiper dot tiæ intelligenti parlando in cotalguiſa?Ma
questa é una groſſezza infinita,perche non é piacere, che s'agguagli à
quelloche prende ľa ſcoltatore quando impara &intende ciò che uien
detto.Sai tu duns que la cagione di cosi fatto errore? NAT. Forſe è,perche non
ha uendo eſsi alcuna eſperienza della conuerfatione cittadineſca, fanno
quelguidicio dimolti cheſonoſoliti di far d'alcuni pochi, loro come pagni,co i
quali tutto’l giorno con uarie diſputationi argomentando trapaſſano,ne mai ſono
riſoluti. ART. Et io ancora cosi credo, pe rò guardati ó Anima, di non entrare
nel loro no conoſciuto collegio, ò ſe pure ui uorrai entrare tanto iui
dimora,quanto alcun giouamen to ne puoi ritrarreper la ciuile amminiſtratione.
Nel resto pronta, et ſuegliata nel coſpetto degli huomininon meno alla ſcuola
eall'acas demia,che alla piazza,alla corte, o alſenato intentafarai, o uſans
do.doistiche le gi,con mozeme uoci raptorersi, percbe riund coſa é få mots,
creudire ripublicico:lizále uanie dig esioni, o le Haitat parole di moint, i
quali razlo" 2r.do le ébloro per la Città frendere unsguerra,realize, ne:
i mezi di efl: u21 riguardando, riaprindo le ſcuole de presa deguono, di 7:
oro, oargos:ht::opia ficcrente del mondo, o cercano chifu il primo ins kantore
deli'arxi chifrino in ROMA trionfale, cbisitrouo le naui, chui brizla i czasu,
et ilere ciance si fatte,cbenc irfegn2":0,ne dis last250,14.1widojiore
della prostione de' daruri, delle genti, o del *010, col quale s bubbis a
fartal guerra. Il percbelo. To poi auies fie, cbei nero perini,çia deguamente
di loro parlando, ſono con grue de 11ratione acoltati. NAT. Cotto e mio
dono,percbe ditus to potere affreuz! cusi mi truono,che wina forzaglimetto
irrar ci i tuoi ſegussi. AR. Et forſe corne sfrenati causlii, gli fai tel mezo
del coro pericolare; pero sili eccellente natura,che ta lorda, sorrei che mi
falje l'aiuto rio.percbe meglio, o çik ficuri aadribs 6290 per lefiziglianze
dre coſe. An. Bisogna dunque pik skatie rigliz- guardare, cbe al wero? A R.
Cosi biſcgna; o quedo porriaz slitacels il facesi, sı il donerci tu fare, o
ciaſcuno, che * pis airtai perjuadere, accio cbe fiso aſcoltato, o inteſo dude
geri, lezasli barefeito -Is bagis nga 14.0, får cbe in ejja las casicae spetto
dd zero. Queto per fo cjjere, cbei şià f- 931 babe bis 10 c50 surorit: b4xx.:
predoi popoli cbei nácti inges gs. An. Dizni gratis, çusio é cbegli buozi idaro
fede: cazzo, cbe apps uto, nos lo faze0 percbeloro piace il nero? Ar.. As.
Paepiuere già saco: 507 co:cf-:: ta? Forzz aidake,che il sero lis és
glicucuitico? Ax Pacte danese giàceil serezos bruszni P -T271? AR Perikliois
tragises filer cxz. AX. Aja -- 22:04 ks:0 600leri: del bero. Às. SostraTrao
Adira.secte lazaratsie sesi tid: acts indiscrezi !4.cezecklacteae fepie
regiaze, o lomatto; c (72.0: 1, o Resmitironine. cedriersdieedia 2.3 " To
Rossir adizioro Boricitis 32 2 ciasto nigirisececeáciless Aires22:22: carte.ro
2,cheſe la opinione con la ragione ſarà legata, per modo niuno potrà
fuggire,anzifuori dell’eſſerſuo leggiadramente uſcita nõ più opinio ne, maſcienza
ſi potrà nominare. A N. Dimmi, ſe'l uerifimile e tale ad ogn'unoegualmente. AR.
Nó. An. Che differenza ci fai tu? A R. Grande. Ben'è uero,che quando io dico
ueriſimile, io intendo ciò che pare alla più parte. Ma diſtinguendo dico, la
più parte però effere ode gli huomini ſenza dottrina,o degli huomini letterati.
Et altro ſarà il ueriſimile, che parerà à gli Idioti, altro à iperiti. AN.
Inſegnami à conoſcere queſto uerifimile. AR. Il ſegno della ſimia glianza
alcuna fiata ſi ritruoua in eſſaſuperficie delle coſe, cheſenza diſcorſo di
ragione ſono riceuute,o appreſe daiſenſi umani; da ciò naſce il veriſimile, che
pare egualmente a tutti, come auienedimolte miſture, che's'aſſomigliano à
l'oro, cheſe il giudicio filaſciaſſe al ſenſo ſolo,per oro da ogn’uno ſarebbono
hauute. Alcune uolte il detto fe gno emeſcolato con alcuna ragione,accompagnata
col ſenſo, oque sto é quello, che pare àmo!ti. Speſſo più di ragione, che di
ſenſo ſi mette, e ciò è quello,che pare à i piùſaggi; o quarto più dalſenſo
s'allontana,o s'accoſta la ragione all'intelletto, tanto de' più saggi, edi
pochi ſarà l'apparenza del uero. Ma laſciando coteſte più ina
terneſomiglianzedel uero, bauendo tu àfare. con la moltitudine, quelle
attendi,che a tutti,ò alla partemaggiore appariranno; &co: si ogniforza di
proponimento nelle altrui menti rompendo, farai la uoglia tud. AN. Queſto
mipiace. Ma uorrei, che tu m'inſegnaſi à congetturar quello chepuò eſſere.
Dimmi, ſe n'hai ammaeſtramen to alcuno. A R. Dimandane pur la Natura. AN. Non
n'hai tu ancora poter’alcuno? A r. sibene; ma la Natura operando, Sa meglio
dime,quello che èpoßibile. An. Dimmi tu dunqueò Naz tura,quai coſeeſſer
poſſono? NAT. Tutte quelle il principio delle quali ſi ritruoua. An. Adunque ui
ſarà l'arte deldire, poi che'l prin cipio di lei ſi truoua? ilquale nõ é altro,
che l'ojferuatione,che fu l'Ar te di te ó Nitura. Ar. Che uai tu mettendo in
dubbio quello che fie qui habbiamo fermato? ſegui. NAT. Se quello chepiù
importa, ò che piie uale, ò che ha più difficultà, fiuede, ſenza dubbio il meno
importante, il più debile, il più facile ejer potri. A n. Adunque ſe l'arte
puòridurre gli huomini rozialla uita ciuile, meglio potrà gli ammaeſtrati
inalzare algouerno della Città? ART4 pur uti argomentando. AN. Mercé tua, che
giàmiſei fatta familiare. A R. Queſto ſo io, che poſſeduta che io ſono dalle
anime, dimoſtro il. Α ualore, il piacere, o la facilità dell'operare. NAT. se
può eſſer la cagione, chivieta che lo effetto non posſa eſſere? et ſe queſtoé,
quel la di neceßità ſi haue. Quello che ſegue dimoſtra,che può eſſere quel lo
che antecede. In ſomma ogni coſa può offere, di cui naturale appeti toſi uegga,
o dalla poſibilità delle parti naſce quella del tutto. Dals l’uniuerſale il
particolare, o dal meno quello che più comprendeſi congettura. Vna metà, il
ſimile, il pare ricerca l'altra metà, l'altro Simile, o l'altro pare. Etſeſenza
arteſi puòfar’una coſa molto me glio ſi farà con artificio, ſe chi meno può
opra, chi più può non opes rera egli ancora? Chene attendi più,ſe queſto ti può
eſſere à baſtan za à farti aprire gli occhi è ritrouare il fonte della
eloquenza? AR. Et io già mitruouoſatisfatta in queſta parte,che alle coſe appar
tenenti all'intelletto ſi conuiene; però aquelle io uorrei,che paſſaßi,
lequaliſono da eſſere ne gli appetiti collocate.Et attendo,che tu quel le
brieuemente mi dimoſtri,etdiffiniſca, acciò che l'anima oggimaicõ. tenta
dellaſeconda promeſſa,alla terza,et ultima ſi riuolga. A N. Per qual cagione, ò
Arte, dimanditu le diffinitioni della Natura? ejendo ſuo carico il diffinire. A
R. Perche ora io non attendo le eſquiſite, Oregolate diffinitioni,maquelle che
dalla più parte delle gentiſono ammeſſe, delle quaiquaſiſenz'artificio ſe ne
può formare un numero infinito. An. Tu ſei molto circoſpetta. AR. Seguiò
Natura, féle coſe àgli umaniappetitidi lor natura piacere, o dispiacere posſo
no apportare,òpur l'Anima ne li fa tali. NAT. Senza dubbio non folo elaAnimaha
uirtidi apprendere, ofuggire le coſe, ma in effe ancora e nonſo cheda eſſer
fuggito,ouero abbracciato. Quädo adun que tra la coſa, o l'animaſi truouaalcuna
conformità, allora lo appe tito ſi muoue ad abbracciarla, o queſto mouimento,ſi
può dire, no minar defiderio,ilquale è appetito di coſa che nõ ſi
poßiede,cõforme però à quella uirtù ò parte dell'anima, che l'appetiſce; ma
quando no ui é queſta conformità,tra gli oggetti, o l'anima,ella gli aborre, o
fugge, né ſolamente oue o anima,oſentimento ſi truoua cotefti ab bracciamenti,e
fugheſiueggono,ma doue occultamente io ſonoſoli ta di operare, doue non éſenſo,
ociò faccio con un ſemplice inſtinto, ilquale al mio poteree tale, quale al tuo
é la conoſcenza. Coteſto in ſtinto ogni coſa conduce alla conſeruatione, o
albene; & dalmale & dalla morte il tutto ritragge quanto può. Maper
dirti de gli huo mini, ſappi, che eſſendo tra le coſe oppoſte, ole parti de gli
animi lo ro,conuenienza,quando auiene,che quelli ſíenopreſenti,oche laſcia no
impreſſa la loro qualità,in quellapartechegli appetiſie, allora ſi genera
ildiletto, e l'allegrezzanata dalla morte delprimo deſides rio, perche
poſſedendo la coſa deſiderata, il diſio è già conuertito in piacere.
Ilqualpiacere altro non é,cheadempimento di uoglie. Tu conoſcerai, cheil guſto
tuo bauerà conformità con le coſe dolci; da queſta nenafcerà l'appetito,auenendo
poi,chele coſe dolci uicine fica no à quella parte,doue il detto ſenſo dimora,
eche in eſſa laſcino la lor qualitàimpreſſa, che é la dolcezza, nonha
dubbio,che quella par te nonſia per bauer diletto, egiocondità. Il ſimigliante
uedrai in ogni tua parte, Et per lo contrario ſi ſente noia, e diſpiacereo
nella priuatione delle coſe deſiderate, o nell'hauere le difformi, oaborrite,
ecome il principio di ottenere il bene era il deſiderio dalla ſperanza
accompagnato, cosi il principio di hauere la noia, era la fuga dal timore
commoffa. Etcome nella prima impreſione la ſperanza in gio is fi conuertiua,
cosi nella ſeconda la paura ſi tramutaua in dolore. Eccoti adunque i quattro
principali affetti diuoianime. AN. Vor reiſaperè,o Natura, in cheſia poſta la
conueneuolezza, che é trale coſe, ole parti mie. NAT. Percheioſono tale in
ciaſcuna coſa, quale io mi truouo, però nelle coſe eſaéripoſta per me; maperche
poi auenga,che io tale mi truoui in ciaſcuna coſa,dimandane chi cos si ab
eterno prouid. AR. Or l'anima tipare troppo curioſa? ma dimmi quai coſe,à qual
parte dell'anima ſono conformi. NÁT. In fomma il uero é il bene, &per tal
cagione, quello che è uero,uien giu dicato bene. Ar. Che intendi tù bene? NAT.
Ciò che daogn'u no,e da ogni coſa uien deſiderato, &uoluto. A R. Qual bene
Ć cercato daữ’intelletto? NA T. Dimandane coſtei AN. il ſapee re, la dritta opinione. NAT.
Dalla uolontà? AR. Ogniabis to di uirti. NAT. Da gli appetiti. AR. Ogniutilità
e dilets to AR. Che naſcerà poi, ò Natura, dal deſiderio ditai coſe? NAT. Lo
sforzo, o lo ſtudio de'mortali per conſeguirle. An. Buui alcuno inganno de gli
appetiti intorno al bene, come ui é l'ingan no dell'intelletto intorno al uero?
NAT. Grandissimo. AN. Et come ſe il bene e cosi conforme all'anima? NAT. Non
hai tu udito poco di ſopra, come l'anima era d'intorno al uero, opure anco il
ue to le era molto conueneuole, et proportionato? AN. Ben'inteſi, che la
cognitione del uero era molto confuſa, riſpetto alla fantaſia. ARTE Cosi é. Et
di nuouo ti dico, afferino,che ogn'uno confufae mente apprende un bene,nelquale
par che l'animo s’acqueti, et quels lo deſideri,mapoi da gli appetiti
traportato (come prima era l'intele letto dalla fantaſia ) e aquegli rivolto
ſmarriſce la uera strada di quel bene, al quale ciaſcuno digiugner contende,
moſſo dalla interna forza della Natura. Et in quella ſtrada,orapiù lentamente,
ora più. velocemente camina, troppo è meno amando, et deſiderando quello, che
con miſura dourebbe amare,ò defiderare. Indië nata la ingorda uoglia delle
ricchezze, lo sfrenato appetito dei piaceri, vtalbora la pigritia, om
negligenza dell'ocio; &deſiderando altrilapropria con ſeruatione,
s'inganna, credendo,che il bene altrui,ſia la ruina ſua,oue ro temendo di
perder’i ſuoibeni, fauori,gratie,amiſtà,onori,o lodi, ſi muoue alla
ingiuria,alla inuidis,alla uendetta. Et di qui naſce quello di che tutto di ſi
contende fra' mortali, il giuſto, lo ingiufto, ildouere, l'equità, l'utile,
oaltre coſe, che ſono cagioni di liti, o di conteſe Per il diletto adunque,
& per il comodo, ciaſcuno ſi muoue à fare. Et benefarà quello, alquale ogni
coſaſi riferiſce, ouero ſiriferirebbe, per ragione, o per appetito, o per
natura. Et ciò cheopera, difende,
conſerua,accreſce,accompagna, ſegue,ordina,et ſignifica il bene, bene ſi
chiama, operò la felicità, o tutte le parti ſueſarannobuone, a le uirtie ſopra
tutto ſono benidiſua natura degni,bencheàmoltinon ſono cosi apparenti.
Ilpró,l’utile, il piacere ebene, perche l'utile ė mezo di conſeguire il
deſiderio, oil piacereè moltoalla natura cona forme. ANIMA. Fermati un poco,
& dimmi,come non eſſendo beni cosi apparenti le uirtù de coſtumi,gli
huominiſieno uenuti in cognis tione di quelle: AR. Credi, ó Anima,che ogni
maniera di bene, che appare à gli huomini, éſimiglianza di quel bene, che non
appare,e chi uuole drittamente giudicare da coteſti apparenti beni, potrà ris
trouare la uia di peruenire alla cognitione di quegli, cheſono in ſebe ni, o
che fanno la uera, es ſola felicità,più deſiderata,che conoſciu taima non ſta
bene ora difiloſofare intorno a tal coſa. Baſtiti, ch'io ti ritruoui la uia,
per la quale gli huomini ſono andati a ritrovare i beni dell'animo, o le uirti
interiori. Dicoti adunque, che uedendo i mortali nel corpo umano molte buone
conditioni, hanno congetturas to, ancora nell'animo ritrouarſi alcune ottime
qualità, à quelle del cor po in qualche parte conuenienti. Dimandane la Natura,
quali ſieno le doti del corpo,che tu ſaprai da me poſcia quali ſienogli
ornamenti tuoi. AN. Dimmi ò Natura, fe egli ti piace, diche beni adorni tu i corpi
umani? NAT. Prima diſanità, o di forza, poi di bellezza, O d'integrità diſenſi.
An. In checonſiſte la ſanità? Nat. Nels la. la proportionata meſcolanza
degliumori principali, enell'uſo di ej 14,6 queſta proportionata meſcolanza,
ueramente ſipuò chiamare una egualità ragioneuole. ART. Credi tu, o Anima,di
eſſer’al corpo inferiore? AN. Non già. ART. Credi adunque, che in te eſſer deue
una certa egualità. Il cui ualore conſiſte nell'uſo. A N. Quale uuoi tu che
ella ſia? AR. Quella che Giustitia ſi chiamna,fers ma, o coſtante volontà di
render a ciaſcuno ilſuo. Ma che dici tu delle forze? NÅT. Dico, la
gagliardezzaeſſer’una uirtù del cor po,poſta nel potere à ſua uoglia
abbattere,atterrare,et uolgere ogni alieno impeto con leggiadria. AR. Bella,
aneceſſaris uirtù neli aa nimo. Perqueſto giudicarono ifaggi,eſſer la fortezza,
laquale reſis ſtendo à gli impetidella fortuna,ſola nė"ſuperbanel bene,ne
uile nelle auuerſità ſi dimoſtra, &fola guida nella militia della uita
mortale uin cendo, glorioſamente trionfa. NAT. Che dirai tu della bellezza del
corpo, laquale è una proportione di membra, o di parti tra ſe ſteſ fe, o col
tutto conuenienti dauiuacità di colori, et gentil gratia acs compagnata? AR.
Tumi dipingila temperanza dell'animo,laqua le in ſe ſteſſa raccolta,
ecompoſta,inuera, o proportionata miſura conſiſte, tanto può di dentro, che di
fuorinel corpo il ripoſato, o quieto penſiero uedi, dolce, ogratioſa maniera ſi
conoſce, & quafie una conſonanza di tutte le conſonanze. NAT. Che coſa
trouerai tu nell'anima,conformealla integrità dei ſenſi, come alla bontà della
uiſta, alla perfettione dell'udito, « al uigored'ogni ſentimento? ART. La
prudenza, la quale consiste in saldo, o sincero conoſcia mento delle attioni
umane: A N. Egli mi pare, che io ſia da Dio creata à fine, che le coſe mie
fieno ſcala all'altezza di quello. AR. Che penſitu altro, ò Natura? NAT. Nulla,
ſenon che conchiudo frame, che gli huominiſi ſieno aueduti delle uirtú
interiori per le qua lità eſteriori. AR. Senza dubbio, a molti anche ſi ſono ingannas
ti, oper una ſimiglianza, che hanno le uirtù con alcuni uitij, se lo Cangiando
il nome hanno detto chela tardezza ſia moderata pruten za,la liberalità ſia la
larghezzaſenzamiſura; e cosi all'incontro il prodigo ſia liberale. Et non hanno
conſiderato, eſſergran differenza tra il ſaper dare, er il non ſaper
conſeruare.Et queſto è quel ueriſimi le nei beni, che muoue ſpeſſo lementi,
ogli appetiti umani. Orain brieue l'ordine, l'ornamento, e la coſtanza delle
coſe handimoſtra to le uirtù, ou appreſſo la concordanza di tutte le
operationi, o la grandezza, che le ſopra feſteſſa inalzają si come in ogni
arte, com in ogni scienza biſogna hauer’alcuna coſa manifesta, e chiara, dalla
quale da prima ella naſca, o s'augumenti,cosinella felicità, bed ta uitaſi richiede,
euidente fondamento, preſo dui benimanifeſti à i ſen ſi umani,dalquale
s'argomenti il uero, ottimo fine, operò dalle predette coſe ſiſtima, quella
eſſer felicità, che con proſpero corſo tracorre,tutta diſeſteſsa, tutta di ſua
uoglia, tutta piena,tutta d'ogni parte abondeuole, ocopioſa, eyd'intorno à tai
coſe ricordati ſeme pre della diffinitione, da unaparte conſiderando, che coſa
é bene,di! l'altra diſtinguendo quello che é del corpo, da quello, che é
del’ani mo, e come ciaſcuno in molte parti ſi diuide.perciò che cosi ne trar:
rai quella abondanza di coſe che tuuorrai,doue meritamente la pres detta
parteſi può dar tutta alla inuentione, laquale e il fondamento della noſtra
fábrica. Partidoadunque tutto quello cheſotto il nome di bene, ò uero, ò apparente
ſi conciene, trouerai la felicità con tutte le ſue parti,o trouerai, che'l
fuggire dal maggior male,ſia bene, et l'acquiſto delmaggior bene, « il
contrario delmale; & queſto, pera che molti s'affaticano, e che i nimici
lodano alcuna fiata.Et che ſifa ſenza incomodo, feſa, fatica, ò tempo, ſe é
diſiderato; ofinalmente tutto è bene,uero, apparente, v dubbio, quello che
uiene deſiderato. AN. Che dirai tu del piacere? AR. Grande ueramente è la fore
za del piacere, & del dipiacere, percheſin da fanciulli ſi uede, che il
tuttoſi fa per tai contrarietà. Et s'io uoleßi pienamente ragionarti, io non
finirei cosi toſto, però di eſſo alcune brieui ſentenze io ti pros pongo,dalle
quaiſe ne ritrarrà quella ſimigliäza di uero, che in tai be niſi può trarre. Dicotiadunque,che
quelle coſe grate ſono, dipid= cere,che ſono alla natura conformi,come hai
diſopra ſentito; pero à ciaſcheduno grato ſarà quello,à che eglidi natura ſua
ſaràinchinas toje per la medeſima ragione,foaue,et gioconda coſa é la
conſuetudi ne, come quella chemolto alla natura ſi confaccia. Perche quello,
che speſſo,et per lo più ſifa, è molto uicino a quello che ſempre ſi ſuolfa re.
Caro e quello,che non ſi trde per forza,perche la forza é contra natura, onde i
trauagli,lecure, e ogni maniera diſtudio, odi pens ſiero,che turbi la quiete
dell'animo, perche é uiolēto,arrecca moleſtia o diſpiacere. Seforſe la
conſuetudine non l'ammolliſce. Cosi per con trario il diletto, il giuoco, il
ripoſo,la ſicurezza ilſuono, et la rimeßio ne, come coſe di ogni neceßitá
lotane. Néſolo col ſenſo uicino ſiprende piacere delle coſepreſenti, ma con la
memoria,con la ſperanza,del lequali una riguarda le paſſate, l'altra le future.
Lepaſſate apportano nella ricordatione aſſai diletto,perche la imaginatione le
fa quaſi pres ſeriti, e ſe erano graui, o noioſe, con lieto, o piaceuol fine
fatte ſos no dolci, eſoauile coſe buoneche hanno à uenire nello ſferare con
fortano, comele preſenti nel goderle,ouero nel imaginarle, ilche ſuos le à
gliamantiuenire, iquali non hanno ripoſo ſenon quanto penſano alle coſe
diſiderate. Lauittoria ė foauißima coſa, ó lo auanzare il compagno, or però
ogni maniera digiuoco ſuol dilettare la caccia, l'uccelare, la peſcagione, et
appreſſo l'onore,ogni gratitudine, ogniri uerenza,inſin l'adulatione piace infinitamente.
Lo imparare ancora é coſa piaceuole, onde la imitatione delle coſe è
giocondiſſima, tutto che le coſe imitate non dilettino, perche nõ la coſa
eſpreſſa,malo sfor zo, e il contraſto dell'arte ſuol dilettare. Indi è nato,
che la pittura, le statue,o l'opre finte aggradano chi li mira. Ne più ti
uoglio af faticare,o Anima,in dimoſtrarti,quello cheda te, et in te prouerai ef
ſendo con eſſo il corpo.o quanto ti fia dipiacere il dominar’ultrui il
comandare il ridurre à compimento le coſe incominciate, il veder riu ſcire ogni
tua deliberatione, e finalmente tutto quello, che al bene t’indrizzerà,ò dal
male ti ritrarrà. AN. Se queste coſe ſono buo ne, come tu di, per qual cagione
ſipuò errare nel deſiderarle, nel cercarle? A R. Due mouimenti,ò Anima in te
conoſcerai, l'uno de' quali da eſſa Natura riceuerai, e l'altro riporterai
teco. Nel primo niuno errore puoi commettere,perche non è colpa tua, che alcuna
co ſa ſi truoui,che ti diletti; ma nelſecondo ageuolmente puoi cadere, eſſendo
in tua mano il freno di non conſentire cosi à pieno à quella prima voglia&,
non riguardare alla ragione, che con certo conſiglio al gouerno de'primi
appetiti guidar tidee. Maperche per lo primo, O naturalemouimento gli
huominifanno il più delle loro operatio ni però debbono eſſer ueriſimilmente
guidati,o é creduto per lo più, che ciaſcuno faccia con deliberatione quello
cheegli fa, ſeguendo il primo inſtinto; néſi conſidera che in teſi truoua uirtá
libera, o po tente,dalla quale ognilode, o ogni biaſimo procede. Etacciò che el
la ſiapiù drittamentegouernata, eccoti l'autorità delle ſacre leggi, nella
quale è poſta la ſalute, e la correttione d'ogniumano errore. Contra le
quaichiunquepreſume di opporſi, dal proprio conſiglio abandonato, è dato in
preda alle ſue proprie uoglie,e ſottoposto ale la pend, come quello cheiniquo,
o ingiuſto ſia. Ora in brieue ti dico, che eſſendo eſſe leggi nelle rep. àgli
animi quaſi medicine delle loro infirmità, o rimedijà i loro errori, biſogna
ſapere ogni maniera di gouerno, gouerno,
in che eglipiù fermo fia,da che uegna il cadimento di quels lo, et quanti
ſienoi contrarij ſuoi,per poteralla cõmune utilità con le Sante inſtitutioni
liberamente prouedere. NAT. Matu non dimo ſtri, ò Arte, che alcune leggi ſono
eterne, er immutabili, non da gli huomini ſecondo gli ſtati loro ordinate, ma
dallo editto diuino, o da me inuiolabili ſtatuite, communi,& uniuerſali à
tutte le genti, lequai non più allo Indiano,cheallo Ethiope,eguali, in
ogniſecolo, in ogni luogo ſi Sogliono ritrouare, non ne igrandiuolumiſpiunati
da' morta li,manel libro della eternità impreſſe,et ſigillate in ciaſcuno che
ci na ſce. AR. Coteſte leggi,ó Natura,non ſono ritrouamenti umani, né ſecondo
le occaſioniformate, ma eterne, econtinuate ad un modo in permutabile, del
quale non tocca à me il ragionare, «pint é quella ch'io non dico di eſſe, o
forſe quella equità,dichefpeſoſi ragiona, al tro nonė, che la leggeſcritta nel
cuore d'ogn'uno per correttione di quella cheè poſta per commune uolere di
ciaſcun popolo. An. Dun que nelle umane leggiſi truoua errore? AR. Nongià, ma
ben può eſſereche ilfondatoredi eſſe al tutto non proueda,et chenon conſide ri
molte coſe, le quai per alcuno accidente, come, che molti ne ſieno fanno
uariare i giudicij, e in queſto caſo la equità, & l'oneſtà può aſſai, operò
molto prudente, oqueduto biſogna cheſia, chiunque forma le fante leggi, « che
il più che può tolga il potere à gli huos mini di giudicare da ſe ſteßi. Però
cheben ſai, quantopericoloſopra ſtà nel giudicio, riſpetto allo amore,
all'odio, e ognialtra perturbae tione umana. Matempo è, cheſi dia fine à queſta
parte, perche aſſai sé detto d'intorno alle uirtù dell'anima,e d'intorno alle
coſe appars tenenti ad eſſa, si di quelle che allo intelletto, come di quelle,
che ape partengono allo appetito. In quanto che elle hanno ſimiglianza del
uero, delbene, dj appartengono alla inuentione. A N. Tutto che ó Arte, inanzi à
gli occhimiſieno le coſe, che tu m'hai dimoſtras te, hauendole tu ſopra la
Natura delle coſe ſtabilite,pur uorrei ſapes re alcunſecreto, come diſopra
molti me n'hai ſcoperti, quando tra noi ſi ragionaua delle parti mie. AR. Io
non per naſconderti alcu na coſa miſon taciuta, maperche eglimipare, cheda te
ſteſſa potrai ogni ripoſte bellezza conſiderare, uedere, che da que' beni che
di ſopra habbiamo diſtinti, naſcono treparti principali dello artificio no
ſtro. Però che ſe il bene é utile,nenaſce quella parte, che é posta nel
conſigliare, laquale ſi uſa neiſenati. Se'l fine è giuſto, quell'altrapare te,
che delle ingiurie ciuili,ò criminalitra i popoli fa mentione, felfie ne 1 1 ne
é honeſto, allora ampia, o magnifica materia ſipreſta di lodare nelle pompe, et
ne i trionfi le opere glorioſe, ma il ualore delgraue, o riputato
Cittadino,primanel ben fare,poi nel ben conſigliareſi di moſtra. AN. Diche coſa
più ſi conſiglia? AR. Di quello, che: più abbraccia l'utile uniuerſale. Etprima
d'intorno al corpo delle uettouaglie, odel uiuere per ſoſtenimento di ogn'uno,
odella difen fione per ſicurtà de i popoli, delle ricchezze perſoſtenere la
difes Ja. Dapoi delle ſacre leggi, e della religione per ottenere l'ultis mo, o
deſiderato fine. ANI. Che ſi ricerca nel conſigliare? ART. Prudenza,
beneuolenza, animo, ſecretezza, e celeris, tà nello eſſequire. A N. Gli
ineſperti adunque,imaligni, i timis di, i uani, i pigri huomini, non ſono atti
al conſigliare: ART. Non già. Necoloro, che non ſanno conſigliare ſe ſteßi. Ma
odi: alcuni ſecretidi queſta parte, forſe non uditi fin'ora. Vuoi tu ſapere un
modo mirabile di conoſcere glianimi de' mortali? AN. Queſto eil tutto. A R.
Sappi,checiò, che ſecreto nell’hkomo ſi truoua, forza cheſia in alcun
ſentimento di eſſo,ò di dentro, o difuori.Sentis, mento chiamo ora ogniparte di
te ó Anima. Et però uolendo tu ri trouar coteſto ſecreto, tenterai ogni
ſentimento, perche quando es toccherai quella parte,nella qualee ripoſto il
ſecreto di alcuno, o pia ceuole, ò noioſo,che egli fi fia,ſenza dubbio manderà
fuorialcuniſea gni,comemeſſaggieridelle uoglie ſue,ocon alcuneſimiglianze dimo
ſtrerà quello,che egli ſipenſa di haueredétro diſe naſcoſo; aguiſa di una corda
chealſegno tirata di un'altra; quandoritruoua la conſon: nanza, ſimuque, a
ſuona di pari armoniacon quella.Da queſta reues, latione dipende la uittoria,
eu l'onore di chi parla nel coſpetto degli huomini.Etqueſto è un ſecreto
ripoſto aſſai, wodegno di penſamento.. L'altro è, che a conoſcereil giuſto, e
lo ingiuſto,biſogna riguardas re al fire,alquale ciaſcuna coſa deueeſſer
meritamente riferita, pera, che quando ſia, che dal debito fine alcuna coſa ſi
rimuoua, allora ne ng ſce la ingiuria,la quale éuna eſpreſſa maniera di
ingiuſtitia. Aqueſta ingiuria altri ſono più diſpoſti a farla, che à
patirla,altri per lo cons, trario. Et questo biſogna conſiderare per potere in
quella parte uas lere, ii cuifinalgiudicio rizuarda il giuſto, o l'ingiuſto.
Altri ſes creti ui ſono, ma io mi riſeruo là doue della applicatione ragiones
remo, cioè quandoſi dirà il mododi porre le coſe nell'anima. Ma che marauiglia
è queſta? doue é gita l'Anima, ò Natura? Perche te ne ridi tu? come ſono ingannata?
come tolto mi viene il poter ſeguire E l'incominciato ragionamento? NAT.
Aſpetta ó Arte, non titurs bare, toſto merrà, con chi tu habbi à ragionare. Ora
uoglio che noi ci tramutiamo, o che cifacciamopalpabili, o viſibili. AR. Che
mutationi mi usi predicando? NAT. Taci, attendi. Eccomi qui di corpo,e di
formaumana. AR, Guardami ancora tu, ch'io ſo no trafigurata,à chimiſomigli tu o
Natura? NAT. Io non ſaprei à coſa alcuna ſimigliartijmubene io uedo, che tu hai
molto del graue nell'aſpetto, e nello andare, onel uestire,et à pena io
ardiſcofiſarti. gliocchi à doſſo. Et mi viene una certa tenerezza di lagrimare.
A R. Coteſto é ſegno,che tu mi ami et riueriſci;et tanto più ch'io ti ſcorgo un
certo roſſore nel uolto, e ti odo ſopirare. Ma che ti pare de gli occhi miei?
NAT. Tu haideldiuinoin eßi, come cheſieno di coloa re celeſte, o di luce
penetrante. A R. Et de capelli,chedi tu? delle ciglia? NAT. Quelli ſono neri, a
queſte rare, e di oneſta grandezza. ART. Saitu di cheſieno ſegni le predette
coſe? NAT. Non già,ma bene ſtimo, che tu t'habbifigurata in quel mo do
difuori,che tuſei di dentro, cioè piena d'intelletto, edi capacità ftudiofa
delbene,folerte,er ſuegliata comeſei. A R. Tudi il ues ro, e dipiù il naſo
aquilino, le orecchie egualiil collo brieue, il pete tolargo, le ſpalle große,
le braccia, le palme, ø i diti lunghi, tuttiſou no ſogni euidenti dello eſſer
mio. NAT. Ma tunonſei peròtroppo grande,bencheiltuo mouimento ſia tardo, elo
ſtarediritto, chedie moſtrino te manſueta, umana, a piaceuole. Ar. Se non fuſſe
il mio continuo penſamento, mi uedreſti ancora più allegra. Ma guarda
quantiſtrumentiadoperar mi conuiene perporre in opra quello che io nella mente
diſegno. NAT. 10 ſono dite più ſemplice, o piis ſchietta comeuedi. AR. Tu mifai
ridere con tante mammelle. NAT. A punto io fo ridere ogni coſa per tante mie
mammelle, pero che credi tu, chelefemine, noni maſchi habbiano tai parti? AR:
Perche le femine ſono quelle chepartoriſcono, però biſo gna, che come eſſe
danno la uita, cosi diano il notrimento,etperò han no le dette parti come
iſtrumenti della nodritione. NAT. Quans te adunque nedebbo hauer’io, eſſendo
madre dituttele coſe? AR. Tu hairagione,ma chi é quel giouane cosi bello, che
incontro ne uie ne? NAT. L'anima,che poco dianzi era ſola,ora è accompagnata
col corpo. AR. Chemiracoli fai tu ò Natura? NAT. Credi tu Arte ſapere ogni
coſa? AR. 10 fo bene quello, che credo, ſo che le genti non crederanno queſte
mutationi, che tu o io facciamo. NAT. Pochi ſono i ueri Sauij., però non diamo
orecchie al uolgo. Eccoti il deſiderato aſpetto, conſidera o miſura le parti
fue, che ria trouerai bella,o proportionata compoſitione. Ar. Che carne gen
tile, odelicata, non però troppo molle, guarda chedignità,che maa niera
chefronte allegra, « ſignorile,chipotrà dire che egli nonhab bia ad eſſere
pieno di coſtumi, o d'ingegno? NAT. Ben ſai,che io gli ho la promeſſa ſeruata
in tutto. ART. Rallegromi ueramen. te, o mi pare, che tu ſeimolto miglior
maeſtra di me, ma che nome gli daremo?.NAT. Quello che conuengaà chi lo fece. ART.
Io ne ho poco che fare. NAT. Anzi tugli hai dato, & darai il
miglior'eſſere;ben’è uero,ch'io ne ho la parte mia, o il mie fattore la ſua.
ART. Chiamiamolo dunque DINARDO. NAT. Perche? AR. Perche Dio, Natura, &
Arte il donarono. NAT. Tu mi allegri con tal fabrica di nomi. A R. In molte
lingue io ho queſto potere, il quale e poco da gli huomini conoſciuto. NAT.
Mipiace, ma perche non l'hai tu dacapo a piedi minutamente miſurato? AR.
Micuſui lo hauerglidimoſtrato, che la oratione eſſer dee.comeil corpo umano, o
hauere principio,mezo, & fine. Etche le partiſue deono corriſpondere à
ſejteſe, al tutto con dignità,e decoro? Et si comenel capo ſono tutti i
ſentimenti del corpo, cosi nel principio eller deono ripoſti i ſentimentidella
oratione. A lui pofciaſtarà di ore dinar la predetta materiafecondo il biſogno,
facédolo auuertito, che i teftimonij delle opere de’ mortaliſono le coſe che
ſtanno d'intorno à quelli. Et però mi gioua di nominarle circostanze, percioche
fa cendo,o operando l'huomo alcuna coſa, ha ſempre inanzi,ò apprefe ſo il
tempo,il luogo,le perſone, il modo, ilfine, le quaicoſe fanno fede ſe
l'operaſua è buona, orea. Da coteſta conſideratione, ſi ſtima chi ragiond, e
con chi,ſe è la occaſione di dire ſe in questo, o in quel luo, goſtarà bene di
parlareſe ilfine è buono,et altre coſe,alle opere ap pertenēti. Ma tu
gratioſißimo Giouane, che con tăto fauore delcielo ſeinato,ti ricorderai tu
quelle coſe che dette habbiamo fin'ora? Non titurbure,cheio ſono l'Arte, e
queſta è la Natura,con la quale tu, eſſendo Anima ragionaſti. Din. In che
maniera ſono le coſe ſchiette, oignude, oin che forma ſono le compoſte,che cosi
uiſiete mutate, piacemi di hauerui riconoſciute, o cosi uiaffermo di ricordarmi
di quanto s'è detto. ART. 1o non mipoſſo ſatiare di guardarti. NAT. Che
giouanezze ſono queſte? ART. Non ti dolere, o Natura, che la bellezza delle
opere tue ſia da me riguardata con E 2 marauiglia. NAT. Poi che io à tale fon
uenuta, che pienas mente ho ſatisfatto al deſiderio tuo, e chef Anima pronta
s'è die moſtrata, comincia tu ancora ò Arte ad inſegnarci ilmodo, col quale
applichiamo le coſe all'Anima. Et perché non più aſtratte ſiamo,ma
compoſte,però voglio,che con le eſperienze degli ingegni altrui, eo con
glieſempi, cheſono oſtaggi della verità, e con l'uſo quotidiano, tu ti rivolga
à darci ad intendere la forza di L’ELOQUENZA UMANA. ARTE. Cosi farò. Ma tu, ò
Dinardo, presteraimi udienza, e non lasciare à dietro cosa, ch'io ti dica.
Marauiglioſa e ueramente la forza o la virti di LA FAVELLA UMANA. Perciò che
oltre alla intenzione dei concetti e delle voglie di voi mortali, che per essa
si suole con besneficio universale e evidente diletto appalesare, non é in voi sentismento
alcuno, l'appettito del quale non sia da quella fieramente eccia tato, e commosso;
a chi volesse di ciò prender debito argomento ogn'ora, che venisse bene,
riguardando à i modi, che si usano tra voi,
ritroverebbe le cose à i sensi sottoposte alcuna volta essere di minor virtù in
muovere ciascuna il senso suo, che IL PARLARE, quall’ora egli sia con bello,
efficace, es maestrevole modo formato o fabricato o appreso doppo alcuna più
profonda considerazione, conoscerebbe essere QUASI INFINITO IL VALORE DI ESSO
PARLARE, come che solo allo intelletto dimostri la sostanza, e la ragione delle
cose, it che à niuno altro sentimento, quantunque la Natura sempre a tutti
liberalissima stata sia, né é, në fu, nef arà concesso già mai. Quante cose del
cielo, quante delle intelligenze, quante del divino PER MEZZO DELLA LINGUA, senza
l'aiuto degli’occh iò d'altro sentimento si fanno? IL PARLARE è solo dimostrastore
della sostanza, IL PARLARE E SOLO PER UNIVERSALE MINISTRO DELL’ANIMA, IL
PARLARE E SOLO STRUMENTO DELLA RAGIONE, ma onde é, o Dinardo, che negli que ni menti,
et ne gl’atti degl’uomini tanta forza discens da NELLE PAROLE? DINARDO. Credo veramente,
che essendoci dato da essa Natura IL PARLARE, come tu dici, affine, che LE
NOSTRE BISOGNE, I NOSTRI PENSIERI ALTRUI MANIFESTIAMO, gran potere in quella
FAVELLA debeba essere, la quale da vero, & ſaldo intendimento, e da sforzes
uole disiderio procedendo, tale di fuori apparirà, quale di dentro nele l'animo
dimorando ſtarasi. ARTE. Ben di. Essendo adunque le parole come ostaggi delle voglie
o de concetti, bisogna, come tra’ signori aviene, dare gl’ostaggi alle persone
convenienti, e però prensdendo noi DINTORNO AL PARLARE quel miglior partito che
si conviene, soglio che picde inanzipie mettendo or gentilmente più oltre pafé
fando ritroviamo le maniere, e gl’ASPETTI DELL’ORATIONE, o confiaderiamo quale
PARLAMENTO à qual cosa, et à qual persona si conuenga. DINARDO. Di, ch'io t'ascolto.
ARTE. Non è dubbio, che riportando IL PARLARE per gl’orrecchi alle anime de gl’ascoltanti,
la forza dello intendere o del volere, bisogna in questo viaggio dar mouimento,
et modo ad eso PARLARE. Perciòche lo intendimento ó la voglia nell'anima si
riposano, o iui come nel suo caro nido dimorano, ne si potreba bono da quello
senza ragione, et artificio, di partire. Al che fare accoa ciamente uoglio in
prima che in ciaſcuna forma, o maniera di L’ORATIONE si truovi IL CONCETTO
DELLE COSE INTESE, ca DESIDERATE, il quale par orasia detto, e nominato
SENTENZA. Appresso uoglio, che ci sia lo artificio di levare LA SENTENZA dal luogo
suo e là doue farà biſoagno, leggiadramente portarla, perche SIMIGLIANDO LA
SENTENZA AL RISPOSO E ALL’ANIMA, diremo, che l'artificio sia la machina, il
modo conveniente di levare il peso della SENTENZA dalla MENTE umana. Ma perche
si vede che l'anima usa le forze sue, o adopra il corpo come strumento, però à
ciascuna forma di LA ORATIONE appresso l'artificio, Ry LA SENTENZA, le ſidarà
PAROLE, e voci, per mezzo delle quali puo l’anima delle sentenze la sua virtù,
le forze sue gentilmente ad opearare. Ma per che aspetto alcuno non si potrà
vedere, oueſieno le pare ti, la compositione di eſſe, IL COLORE, i contorni,
oifinimenti del tutta, desidero condonar alle parole i suoi COLORI, il sito, o
le parti qua si membra, o i suoi termini, accioche altri all’aspetto, o alla
forma conosca quali oſtaggi ſieno dati dall'anima DEI I SUOI RIPOSTI E SECRETI
INTENDIMENTI. Chiameremo dunque il colore LA FIGURA, la parte IL MEMBRO, il sito
LA COMPOSIZIONE, il finimento chiusa o TERMINE dell’orazione. Et perche van a
fatica sarebbe la nostra, le hauessimo solamente formato si bella creatura
affine che ella si stesse, ne punto si movesse, pero come vivo s'intende quel
corpo cui movimento e concesso, cosi daremo AL NOSTRO PARLARE il suo passo, o vero
il suo corso, il quale si farà col riposo di alcune parti e col movimento di
alcune altre, come farsi vede ne gl’animali, o perche con altro mouimento si
muove uno adirata, con altro un mansueto, o altro é il passo d'uomo grave e
atteme pato, altro d'un leggiero però nello spazio per lo quale ha da correre o
caminare LA ORATIONE voglio che si conosca ogni interna qualità delle cose per lo
movimento e per lo riposo di LE PARTI DEL SERMONE, e we per che di sopra
habbiamo dato à ciasscuna parte il nome che à formar UNA MANIERA DI PARLAMENTO si
richiede deremo ancora à questa ultima il nome suo si veramente che il riposo,
o il movimento delle parti sotto uno stesso vocabolo si rinchiuda, poi chiamato
sia o Numero, o numeroso componimento. DINARDO. Qual De dato puo cosi belle
figure a fare, adornare, come fai tu, o Arte. Raccolgo fin tanto quelloche io
ho da te sentito fin’ora, o dico che tu uuoi, che LA ORATIONE ha una qualità che
conuenne alla cosa, o alle persona soggetto, o questa istessa qualità, forma á
maa inierazò guisa dimandi. ARTE. Cosi e, DINARDO. Tuu uoi appresso che ciascuna
forma primieramente ha la sua SENTENZA che altro non è che il CONCETTO della
cosa, da poi l'artificio, che é il modo di les uarla dal luogo suo, ne questo
ti basta, a però uuoi ire grandamente si consideri con quai PAROLE si puo pixi
acconciamente RAGIONARE, a esprimere la OCCULTA virtù della SENTENZA, disponendo
le PAROLE e dando a la parola i suo COLORE, e finalmente rinchiudendola in
alcuni termini accio che sieno alla SENTENZA eguali, come l'anima à tutto il
corpo, o a ciascuna parte dare il suo numeroso o MISURATO movimento, che col
riposo, o con la velocità del tempo presente si misura. ARTE Cosi u'ho detto
DINARDO: Ogni cosa mi pare d'intendere ragionevolmente, solo che tu voglia
dichiararmi al quanto d'intorno a questo numeroso componimento, che “NUMERO”
hai nominato. Et io son dispoſta à farlo, sueramente, ch'io voglio prima
partitamente ragionare, ego distinguere la maniera, e la forme predetta, de cioche
tu sappia il numero di ciascuna determinazione. Dico adunque, la prissma guisa,
es la prima forma dover essere la LA CHIAREZZA, la quale sotto di se contiene
la PURITA, o l’ELEGANZA del DIRE, anzi più presto da questa maniera ne risulta la
cagione che nel primo luogo si riponga questa forma perche niuna cosa più si
ricerca ò si disidera [cf. H. P. GRICE, DESIDERATA --] dachi jagiond, che il lasciarsi
intendere, il che altramente non si può fare senzá LA PURITA DEL DIRE, la
mondezza, la quale oggi voglio, che ELEGANZA si chiami da noi. Ma perche spesso
aviene che sforzansdosi alcuni di esser inteſi, cadono in forma umile, ego dimessa
molto les cuando, otogliendo della dignità, della grandezza del PARLARE, però
appresso la predetta forma, si dirà della grandezza o GRAVITA DELLA ORATIONE,
quale da molte altre fori ne procede, che sono quesste, muestd, comprensione, asprezza; eemenza, splendore, viva
cie tà i boppo LA CHIAREZZA e la grandezza del DIRE a me pare che si convenne conoscer’un’altra
forma; ta quate tutto il corpo della orarzione con la convenienza delle parti,
ornamento, os gratia recando, bella, en misurata si mostra, v però mi giova di NOMINARLE
BELLEZZI, alla quale un'altra formaſi darà, volubile, presta, perche tèggia a
dramente si muova, leggiadramente dico a fine, che ne troppo sciolta, né troppo
legtta ſiueggia. Et ſe la chiara, a la grande, e la bella, o la veloce forma
sono tanto richieste, quanto previdá te stesso considerare che diremo noi di
quella, nella qual si dimostrano i modi, i costumi delle persone. Et di quell'altra,
che fa credere ogni cosa che si dice esser verissima? Certo non meno queste che
quelle esserticare deuriano, quando in queſte sta ripoſta ogni riputatione di
CHI PARLA; et ogni credenza delle cose, cosi voglio nominar quella forma la
quae le secondo le nature, e gl’abiti delle genti va ragionando sotto della
quale è la simplicità, la giocondità, o l'acutezza; e quell'altra ancora, che verità
si dimanda, sono forme, senza le quali morta e spenta sarebbe l’orazione. Ed in
questo numero sono chiuse le maniere, o le guise, delle quali alcune hanno la sua
sentenza, &i loro artificii, e l'altre parti distinte, es separate dall’altre;
alcune comunicando insieme, si confarànno, o nella sentenza, ò nello artificio,
ò nella parola, ò nella figura; o nel resto, cos me chiaramente uedrai. Queſte
uoglio, chetu da feſteſe, come ſemplici forme riguardi diſtinte l'una
dall'altra. Perciò che non quel lo che si truoua, ma quello che può essere, voglio
che tra te medesimo rivolgendo consideri, e ciascuna forma, come tale, ew tale
conoschi. DINARDO. Io t'intendo, Tu vuoi ch'io sappia considerare ogni guisa d’ORAZIONE
in se stessa, onde poi a scelta mia io possa questa con quella, e quella con
altra mescolando, di più semplici formarne una bella coinin posizione. ARTE.
Che credi tu, che vaglia poi cotesta MESCOLANZA che nella purità ritenga
grandezza, a peso, nella semplicità, forzkiego splendore, e ha nella grandezza
del bello, e dilettevole, ma che afþramente piacevole, e piacevolmente aspra si
dimostri, pungendo; gungendo, come si dice, ad un'horafteli e facendo che quello
che è nella sentenza ampio o ripieno sia nello artificio ampio ad leggidadro. E
in tal modo accompagnando la FIGURA d'una forma con la PAROLA d'un'altra, di
più contrario -- cosa alla natura medesima riputata impossibile -- farne una
amore uole fratellanza, onde poi questo generoso accozzamento di cose REPUGNANTI
empia ogn’uno di maraviglia. DINARDO: Non mi accender pir di grazia, di quello
che io sono, cominciami oggi mai à formare ciascheduna delle maniere, accionche
io veda il fine della desiderata catena dell'anima delle cose, e del PARLARE.
DE Ï Ï A parlare. ARTE Bendi. DEI DUNQUE sapere che come nell'anima, altra
parte è quella che apprende la ragione, alfra quella che é da gl’effetti commossi,
come dicemmo, o nella natura altre sono le cose allo IN-SEGNARE altre al muovere
appartenenti cosi alcune forme dell’orazione e le quali converranno alle cose
dell’intelletto, als cune alle cose della voglia, o dell’appetito o quando questo
non e né via, nė ragione alcuna e di
poter acconciamente INDURRE OPNIONE E AFFEZZIONE con la forza della favella.
Però auuertisci, che nel trattamento della forma da te stesso puo intendere
qual forma a qual cosa si confaccia. DINARDO. Ricorditi di farmi ogni cosa
chiara con gli essempi di CONVERSAZIONI DIADICHE e io mi obligo di interpretarli
secondo la PARTICOLARE occasione in qualunque libro di questi che tu vorrai. Ma
prima desidero saper alcuna cosa d'intorno al NUMERO o numeroso componimento, O
QUANTITA O FORZA. ARTE. Lasciati à me guidare che il tutto saperai secondo il
bisogno. Sappi adunque, o Dinardo, che qual’hora alcuno si rivolga à considerare
il modo, e la ragione del medicare, che ritrovando alcuna bella cosa nella
medicina, voglia giudiciosamente applicarla all’arte del dire, non è dubbio,
che egli non sia per vedere tra la medicina, o l'arte di che si ragiona, grandiſsima
simiglianza. Ecco la medicina cerca di indurre sanità, oue ella non ė, ò di conseruarla
doue ella si truoua. Il simile fa quest'arte, d'intorno alla buona opinione,
perche conogni studio s'affitica di metterla, ò di mantenerla oue sia bisogno.
La medicina conosce qual parte del corpo con qual rimedio esser debbia risanata,
o preservata, cosi queſt'arte opra con l'anima e con le parti sue con la forma del
parlare o conversare. La medicina quanto più può fugge la noia che puo alcuno
medicamento recar'atl'infermo, con mele ò con zucchero, ò con altra coperta
mitigando il pessimo sapore, ego l'odore delle medicine, ne da questa
gentilezza si parte la mia figliuola, cercandodi non offendere quel sentimento che
prende i suoi rimedij, il qual sentimento é negl’orrecchi riposto, per le quali
sotto la soauità del suono fa trapassar’inſino all'anima la opinione, quantun
que sia di cosa dalla natura aborrita. E finalmente la medicina nelle sue composizioni
alcune cose vi mette, non tanto gioue uoli alle parti offeſe, quanto preſte
apportatrici delle virtù dell'altre cose al luogo infermo, il che quamto ſi
conuenga all'artificio fa FAVELLA, non ti posso in poca hora dichiarare perche
troppo grande é la forza del suo numeroso componimento; il quale portando ſeco
agevolissimamente il valor della parola e della sentenza, pasa, e penetra per
ogni parte dell'anima, deerosa di questa soauità, e benche gl’orecchi del volgo
ne sentano assai, non è però da dimandare alcuno IDIOTA, onde ella proceda, ò
come si faccia, perche QESTO GIUDIZIO E PIU PROPRIO DELL’INTELLETTO CHE DEL
SENTIMENTO UMANO. Giudicando adunque, o considerando L’INTENDENTE UOMO quale sia
la cagione che la parola più ad un modo che ad un'altro disposta e diletta uolio
numerose, ritruova il tutto essere alla Natura, quanto al ſuo principio, conveniente,
ma quanto alla perfezione non cosi; però che io ne ho grandssima parte. E
perche tu sappia quello che la Natura, a quello che io ti possiamo prestare, dico
che la Natura ha posto alls cor nell’orecchie il suo piacere e diletto, vuole
che quelle affaticate si folleuino con la soauità, a dolcezza del dire; al che
fare niuna cosa è più potente nel vostro ragionare che il NUMERO o la fosnità
della parola. Il qual NUMERO bisogna che di sua voglia vegna nell’orazoone, si
perche FA ORAZIONE E NON MUSICA (come la poesia),si per fuggir la sospitione
dell’artificio, la quae le con luſinghe uole INGANNO pare che VOGLIA ABBAGLIAR
L’AMINO DELL’ASCOLANTE opera leua loro ogni PERSUASIONE o fede. Ma quando con
ine certo, o non conosciuto numero, dolce però, e soaue, si compone il parla-mento,
o si lega insieme il fascio della sentenza e dell’intendimento, senza dubbio il
tutto con credenza, o diletto si riceue. Fuggasi dunque il ucrſo, ogni regola
continouata del uerso; continouata dico, peroche lo stesso numero più volte
replicato facilmente si riconosce, o fa che gl’orecchi aspettanti l'ordinato,
consueto ritorno, più al suono che al sentimento si diano cosa assai chiara, o attesa
ne i versi, il NUMERO de’ quali usato, e conosciuto, più dall'arte che dalla natura
procedente. Ma perche senza legge di NUMERO alcuno, o sciolta del tutto non dee
restare l'orazione, che oscura, cu piaccuole ne rimarrebbe, però numerosa o
composta ella si disidera grandemente. Ora da che nasca, o per qual cagione diverſamente
offer convenga numerosa l'orazione quanto à me s'appartiene dirò brieuemente, dichiarando
prima, che cosa sia NVMERO, ò numeroso come ponimento. DINARDO. Questo ordine à
me sommamente diletta, però di cuore ti priego, che più distintamente che puoi,
me lo dimostri. ARTE. La necessità vuole che le parole sieno pari alla sentenza,
perche à questo fine si ragion e conversa, come si è detto, accioche quanto
habbiamo di dene troſi dimostri di fuori, doue mancando o accrescendo parole, o
il concetto interno non e espresso, come nella mente dimora, ò il parlar e
OCIOSO – Grice, otiose -- ò mancheuole. Ma perche la sentenza nell'anima è
finita O terminata, però debbon’esser finite, o terminate in QUANTITÀ le
parole, che la sentenza dimostrano. La qual QUANTITÀ insieme ragunata, GIRO O
CIRCUITO nomineremo il quale altro non e che pieno o perfetto abbracciamento
della sentenza. Questo abbracciamento di pari accompagnando la virtù di ef la sentenza,
può hauere una ò piu parti, o maggiori, o minori, secondo le parti della sentenza;
e ciascuna parte é composta di parole, o si chiama MEMBRO O NODO o si come ogni
parte del corpo ha il suo principio, il suo FINE, e il suo MEZZO, o il corpo medesimo
e terminato e finito cosi le parti dello abbracciamento, welfo abbracciamento e
finito o terminato. In tutto questo spazio adunque che è tra il principio, il
fine di ciascuna parte, e tra il cominciamento, es la chiusa, che s'è detto
chiamarsi gia ro, ė forza, che la lingua alcuna volta s'adagi, o si riposi secondo
il bisogno,o si muoua più ueloce, ò piu tarda secondo la QUALITÀ del concetto.
Et questo riposo, o questo movimento, misurato col tempo del proferire, para
torisce il numero, del qual ragioniamo vero figliuolo della composizione, o de
i termini del parlare, o molto piu nel fine, che nel cominciamento e più
apparente ne gl’estremi che nel mezzo. E perche di esso NUMERO gl’orecchi fanno
giudicio in quanto al sentimento del piacere o del dispiacere, per esser
naturale à ciaſcuno la dilettatione de sensi, o l'intelletto fos lo come ti dissi,
ne cerca la cagione però, hauendosi fin'ora in parte dimostrato quello che all'intelletto
s'appartiene, in parte dico, perciò che l'intelletto in questo caso molto all’orecchie
deferisce, o diverse maniere hanno diverso NUMERO. Però cominciando a trattare
delle forme del dire daremo a ciascheduno il suo numeroso componimento, o con essempi
DI CONVERSAZIONI DIADICHE ancora ritroueremo quello che con ragione e
dimostrato. DINARDO. Molto bene auif di farmi capace di questa magnifica o illusſtre
composizione; però segui che con maggior desiderio, che prima, fono
apparecchiato d’ascoltarti perche mi pare, che ora tu facci di me pruoua
marauigliosa. ARTE. La prima forma e nominata CHIAREZZA – la qual nasce da
purità, o da eleganza. Pero essendo ella quasi un tutto, acciò che meglio ſi
manifeſti, si dirà delle parti fue, & prima della mondezza o pilerità, poi della
scelta o eleganza. Deefl dunque dare alla purità del dire quella sentenza la
quale e di piana intelligenza e non ha bisogno di piu conſideratione, come per
lo pia sono, o esser deono le narrationi delle cose, come qui. DINARDO. Tancredi,
principe di Salerno, e signore assai umano, di benigno aspetto. ARTE Eccoti,
che ſenza alcuna fatica di discorſo ogni mediocre ingigno gegro può capire il sentimento
della sentenza già pronunciata, come ancora in questa sentenza. DINARDO. Io son
Manfredi, nipote di Costanza imperatrice. ARTE. Et molti essempi sono della
purità nelle novelle, la sentenza delle quali per la maggior parte è molto alla
uolgar’intelligenza fottopo sta, pur che partitamenteſa ciascheduna in ſe
conſiderata, percio che pua re non ſarebbono quando ad alcun fineſi riguardasse,
o uero altro attendessero per fornir il sentimento loro, come se in questa
guifa si dicesse. Essendo “Tancredi principe di Salerno signore assai umano”,
perche questa sentenza non e TERMINATA O FINITA dovendo attendere a quello, che
segue, o però più presto oscura e che monda enetta. Non aspetti adunque altro
intendimento chi vuolessr puro nella sentenza, la quale stando nell'anima, dee esser
con tal'artificio levata, che sola si tiri suo riga come di dentro dimostra il
concetto, cosi di fuori fa fatto palese, senza alcun accidente che quella
accompagni o consegua. E però da questa forma e bandita ogni circostanza di
tempo di luogo, di persona, o di modo, ò d'altro avenimento. Vedi questa parte
quanto é pura nella sentenza: DINARDO. La quale percioche egli, si come i
mercatanti fanno, anda molto in torno a poco con lei dimora, s'inamora d’un
uomo chiamato Roberto. ARTE. Non lascia esser pura cotesta sentenza quel
trammezamento che dice percioche egli, si come i mercatanti fanno, andaua molto
intorno, o questo adiviene, perche SOSPESO SI TIENE L’ANIMO DI CHI ODE. Fuggi
adunque ogni raccoglimento se vuoi essere nel tuo dir mondo, & neto; & narra
le cose partitamente come stanno, ma de i raccoglimenti quanti o quali sono,
dirà poi. Delle parole veramente con le quali si dee uestire la purità breve
ammaestramento si darà perche, tutte le parole, piane, facili, usitate, bricui,
O communi sono all'anima della purità molto proportionate, onde le trae
portate, le straniere, le lunghe, e quelle, che la lingua pena à proferire, o
l'intelletto a capire sono dalla purità lontane, però purissime sono queste.
DINARDO. Che à me pareva esser’in una bella, dilettevole selua, e in quella
andar cacciando e haver preso una cauriola, parcami, che ella e piu che la neue
bianca,or in brieue spazio diucnisse si mia domestica che punto da me non si
partiva, tuttavia a me pareva haverla si cara, cbe accio che da me non partisse,
le mi pareva nella gola haver messo un cola no d'oro e quella con una catena
d'oro tener con le mani. ARTE Non è poco haver giudicio di ritrovar le parole
ad ogni maniera conformii, ma molto più wi deue avvertir' nel disporle, o COLORIRLE,
onde ne nasce il desiderato aspetto. E però sappi che la figura della parola, alla
purità sottoposte, é il dritto, ecco. DINARDO. Nicolò Cornacchini e nostro
cittadino, o ricco huomo. ARTE. E quiancora DINARDO. A solo adunque vago,
piaceuole castello postto ne gl’estremi gioghi delle nostre Alpi sopra il Trivigiano
ecsi come ogn’uno dee sapere arnese della reina di Cipri. ARTE. Non cosi puro e
se dagli’obliqui casi ha cominciato, Dicendo, Di Asolo, vago e piaceuole castello
posseditrice e la Reina di Cipri. Ma puro e per la figura del dritto, avenne
che secondo quella parola puro non sia, doue si dice Arnese, voce straniera,
ancora nello aretificio non é puro per quello tramezamento che dice, si come
ogn’uno dee sapere, o per quelle circostanze del castello vago piaceuole pera
che RITARDA IL SENTIMENTO DLL’ASCOLTANT, ovi mette le circonstanze del luogo.
DINARDO. Dunque erra chi volendo esser puro usa una parole non pura, artificio,
o figura d'altra maniera della orazione? ÁRTE. Errerebbe se egli crede, otenta
d'essre in ogni parte puro, e netto, e non usa quello che si conviene ma non
erra volendo alla purità del dire porgere grandezza o dignità. Ma ancora voglio
che ogni maniera e in se stessa considerata e però la purità del dire ha le parti sue distinte, o separate dalle altre nė
solamente il dritto è figura di questa forma o manierq ma anche ogni altro COLORE
che e contrario alla comprensione. Ora trattiamo del sito, o della composizione
della sentenza, Dico nella purità, o mondezza del dire doversi mettere le
parole insieme con quel modo che piu vicino e al favellare, usita e cosenza
molta cura, caffettazione semplicemente quanto si può. E si cos me in ciascheduna
parola di queſta forma bisognaua levar ogni durezza, Cogni difficultà di
lettere, o di sillabe, accioche la voce di suono e quale, temperato, non
impedito usce fuori cosi nella composizione bisosgna guardare d’acconciare
talmente che pine tosto nate, che fabricate appariscano, come nell’esempio del sogno
si conosceud. Considera tu poi la forza e lo spirito di ciascuna lettera e di
ciascuna sillaba, come la natura in tutte ha posto la sua piaceuolezza,
durezza, e tifa rai questo giudice del suono delle parole, della loro disposizione,
ucdi che la “A” si forma nella più profonda parte del petto, o esce poi fuori
con alta voce, risonante, onde lo spirito di essa grande, o sonoro essente, odi
la seguente -- ch'é la consonsante “B/” La “B” é purasnella, despedita -- come
è aspra la sequente, che e la consonante “C” quando è fine della sillaba, ISA
C, órauca quando è posta inanzi la “A” à la “V” come per lo contrario e di
dolce, spesso, o pieno suono, precedendo alla “I”. Alla “E” come qui. Salabetto
mio dolce iomi ti raccomado o cosi come la mia persona è al piacer tuo, cosi é
ciò che ciė, o cio che per me si può fare al comando tuo. Considera poi da te stesso
il restante delle lettere, in che maniera essa natura di sua propria qualità ha
ciascuna dotata e vederai onde nde sce più questa che quella composizione. Le
parti e le membra, della purirità esser deono breui, & ciascuna dee
terminar il suo sentimento, non ritardando con lunghezza del giro, o di
raccoglimenti la intelligenza del popolo, come qui, D. Suol’essere a' naviganti
caro qualhora da oscuro o fortunevole nemboso spinti errano, o travagliano la
lor via, col segno della indiana pietra, ritrovare la trammontana in modo che
qual ventosossi conoscendo, non Ria lor tolto il potere, e vela, o governo, là
doue essi di giugner procacaciano, o almeno dove più la loro salvezza veggiono
indirizzare. Bisogna parimente in minore spazio raccogliere il sentimento di
ciaccuna parte ouest vuole esser puro, o fare in questo modo benche le parole
sono a le quanto dure. DINARDO. Chino di Tacco piglia l'abbate di Clugni a
medicalo del male di stomaco, poi il lascia l'abbate ritorna, in corte di Roma,
o il ricomcilia con Bonifacio Papa, o fallofriere dell'ospedale. ARTE. E nel
uerso ancora esser dee la predetta norma osseruata. DINARDO. Pace non trovo, e
non ho da far guerra, e temo, espero, e ardo, e for’un ghiaccio. Il che non
quiene in questa altra parte. DINARDO. Voi, ch'ascoltate in rime sparse il suono,
perciò che IL SENSO E TROPPO RITARDATO o con lunghssime parti rattenuto. Ha si
dunque della purità quello che bisogna d'intorno alla sentenza, all’artificio,
alle parole, alla figura, alla composizione, e alle parti di esa. Resta che si tratti
del numero, e del finimento, cioè della chiusa, o del termine della sentenza, o
delle parti sue. Dico adunque che nello andare, ego nello spazio di questa
forma non si dee essere ne veloce ne tardo ma temperato e ne i riposi, ne i movimenti,
perche il numero nasce dalla composizione, co dal fine, però sapendo quale esser
dee la composizione delle parole quale il fine tutto quello che sotto di queste
parti contiene darà ad intender quello che si è detto, perche quanto si ricerca
alla composizione si é dichiarito resta che si dica del finimento.ogni sentenza,
ogni giro può finire, ò in alcuna parola tronca, o in parola piena, sieno queste
parole, ò di II, ò di III, ò di piu silabe, o ancora di una. La parola piena, e
compiuta ò e sdrucciolosa, e volubile, o
salda, o ferma, o perche non solo Ridce considerar l'estrema parola di tutta la
chiusa, ma anco la vicina, o prossima, però partitamente si dice di ciascun
finimento al luogo suo. Come adunque voglia la purità terminare le chiuse sue,
assai chiaro ofer dee. prciò cheassimigliandosi elle al dire cotidiano, fuggirà
il fine della parola tronca, come e quelle anda, corfuftarà, o C. perche le
medesime dee nella disposizione fuggire, come ramarico, o render florido. Ed a contenterà
di quel fine, che per lo più la natura a volgari dimostra, ma io non voglio,
che con tanta religione si finisca in parole piene, & perfetete, fuggendo
le tronche, o le fdrucciolose, che alcuna volta non si metta sie ne altrimenti
al suo parlare, perche quello che si dice, si dice per la magegior parte dei finimenti,
e delle chiuse della purità. Da questi adunque o dalla disposizione risorge
quella MISURA – moderato --, che noi NUMERO addimandiamo. Essendo adunque la chiusa
simile alla disposizione, la disposizione non isforzevole, ma temperata e
naturale, seguita che il numero dell'uno, o, dell'altro figliuolo e, a quelle somigliante.
Ben'è vero, che la forza di ciascuna maniera e riposta piu tosto nelle altre
parti che nel numero, eccetto che nella bellezza, douc l'ornamento e il numero
grandemente scerca, as molto piùè ne i versi, nella poesia che altrove, o
questo dico, acciò che fu non metta piu studio dove non bsſogna riportandoti a
gl’orecchi, il giudicio delle quali da essa natura é ſommamente aiutato. Ecco
adunque, è Dinardo, quanto giova la mondezza, o purità del dire alla chiarezza.
Ma perche questa semplice forma non può da se sola si chiaramente parlare che
non visi a qualche impedimento, però bisogna ouunque le sia di aiuato mestieri,
con l’eleganza aiutarla come con maniera che più un modo che un'altr piu questo
ordine che quello secondo il bisogno adoprando elegge et fo uegna alla semplice
purità del dire, il qual'aiuto è più presto nell'artificio che nelle sentenze
riposto. Però che ella si sforza far ogni sentenza chiara e aperta, non che le
pure già dichiarite di sopra. Parliamo aduneque dell’eleganza,o prima dello
artificio, colquale ella lcuar suole ogni sentenza nella mente riposta. ARTE. L’eleganza
e maniera che porta chiarezza à tutte le maniere della orazione, o però non
tanto alla purità, douc ella manca soccorre, quanto à ciascaduna forma opra
intelligenza, o facilità, da queſto nasce, che l’eleganza dalla purità del dire
in alcuna cosa é differente. Perciò che la purità da se stessa è chiara, o aperta,
ma l’eleganza nella grandezza, e magnificenza del dire e come un sole che ogni
oscurità che per quella potesse venire, leua, o disgombra, o però in ogni sentenza
ella può molto, si con l'artificio suo, si con COLORE, le figure. L'artificio
adunque di les vare ogni sentenza dall’intelletto, acciò che ella sia intesa,
cogni avvertimento innanzi fatto di quello che ft ha da ragionare o conversare.
DINARDO. Canto com’io vssi in libertade Mentre amor nel mio albergo a sdegno s'ha
poi seguirò si come à luim'in crebbe rroppo altamente: ARTE. Il simigliante R
fa nella prosa. DINARDO. Mi piace à condiscendere a consigli d'uomini de' quai
dicendo mi conuerrà far due cose molto a miei costumi contrarie, l'una sia al qua
to me comendare, & l'altra il biasimare alquanto altrui, ma prioche dal
ucro nė dall'una ne dall'altra non intendo partirmi il pur farò. ARTE. Vedi
quanto gentilmente | sbriga l’intelletto dello ascoltare con tali avvertimenti.
Appresso i quali assai bello artificio s'intende quela to, che per chiarezza di
alcune cose altre ne narra senza le quali non si intende ageuolmente il restante.
DINARDO. Ma per trattar del ben ch'io vi trovai, dico de l'altre cose ch'io vi
ho scorte. ARTE. Se il poeta qui non dove dimostrare le pene de dannati e i
tormenti di quegl che sono in disgrazia di Dio, non haurebbe potuto dare ad
intendere facilmente il bene che ne riusci poi per hauer lo inferno cercato. Ecco
qui dalla medesima necessità costretto quest'altro descrive la pestifera
mortalità pervenuta nella egregia città di Firenze, avvertendo pri ma chi
legge, in questo modo. DINARDO. Ma percioche quale e la cagione, perche le cose
che appresso Rileggeranno, avenisseno, non si puo senza questa rammemorazione
dimostrare quasi di necessità costretto a scriverla mi conduco. ARTE. Ecco qui
ancora un'altra bella preparazione di cose, fatta per levare ogni impedimento, che
puo offendere il rimanente. DINARDO. Ma io mi ti voglio un poco scusare che di
que' tempi, che tu te n'andasti alcune volte ci volesti venire, e non potesti, alcune
ci venisti, o non fosti cosi lietamente veduto, come sole vi e oltre a questo
di ciòche io al termine promesso, non ti rendei gli tuoi danari, ARTE. In fine
ogni precedente aviso, e ogni ordine di cose, e secondo, che este son fatte, narrandole,
ė artificio scelto, e elegante, però tutte le proposizoni de' poeti sono
elegantissime. DINARDO. Veramente quant’io del regno santo me la mia mente
potei far tesoro e ora materia del mio canto, e canto di quel secondo regno que
l'umano spirito si purga e di salir’al ciel diventa degno. ARTE. I simigliante
modo è osseruato ne i principij di ogni nouella come da te stesso vedi. Suole
ancora l’eleganza porre artificiosamente le opposizioni con le risposte
partitamente. DINARDO. Saranno per aventura alcuni di voi che diranno ch'io
habbia nello scriuere queste novelle troppo licenza usata. ARTE. Eccola dimanda
seguita la soluzione. DINARDO. La qual cosa io niego, percioche ni una cosa e si
disonesta che con oneste parole dicendola si disdica ad alcuno. ARTE. E cosi di
paripasso alle obiettioni risponde benche altre fide te insieme posto habbia
ogni accusa di se fatta, o poi s'habbia scusato, ma quel modo non ha dello
elegante, come il predetto pose prima le opposizioni tutte insieme allora
quando disse. DINARDO. Sono adunque, discrete donne, stati alcuni, che queste
novelle leggendo hanno detto che voi mi piacete troppo e che onesta cosa non ė che
io tanto diletto prenda di piacervi e di consolarvi. Et alcuni han dete to
peggio, di coinmendarvi, come io so. Altri più maturamente mostrando di voler
dire, hanno detto chenon stà bene l'andar'omai dietro queste cose, cice à
ragionare o conversare di donne, o à
compiacer loro. E molti molto te neri della mia fama mostrandosi dicono ch'io farei
più saviamente,à starmi con le muse in Parnaso che con queste ciance mescolarmi
tra voi. E son di quegli ancora che più dispettosamente che sauiamente parlando,
hanno detto, ch’io farei più discrettamente a pensare donde io puo haver del
pane che dietro a queste frasche andarmi pascendo di vento. Et certi altri, in
altra guisa essere state le cose da me raccontatevi, che come io le vi porgo
s'ingegnano in detrimento della mia fatica di dimostrare. ARTE. In queſto luogo
molte accuse contra dello autore si mettono. Prima che ad alcunaſi risponda, il
che non è cosi elegante, come il primo artificio, ben che in tanta confusione
egli studia di esser chiaro, cinteso, eso avisa qui sasse AVANTI L’ASCOLTANTE, come
fa doue dice, roppo al quanto dalle predette opposizioni, perche non di subito
risponde il che ancora é dall’eleganza lontano. DINARDO. Ma quanti ch'io vegna
à far la risposta ad alcuno mi piace in favore di me raccontare non una nouella
intera ma parte di una. ARTE E ne poeti ancora si osserva secondo che meglio
lor ben viene di fare cosi fatti partimenti. DINARDO. Tu argomenti, se'lbuon voler
dura, la violenza altrui, per qual cagione di meritar mi scema la misura. ARTE.
Questa é una proposta alla quale secondo l'arte della eleganza ſ doueá prinia
rispondere ma si è posta ancora la seconda, dove seguita. DINARDO. Ancor di
dubitar ti dà cagione Parer tornarsi l'anima àle stesse secondo la sententia di
PLATONE. ARTE. Ben che tu veda qui le proposte esser insieme collocate, non è
perrò senza eleganza quella parte, per quello che segue. DINARDO. Queste son le
question, che nel tuo velle Pontano egualemente, e però pria tratto quella che più
badi selle. ART. In questo luogo non tanto l’eleganza dimostra l’artificio suo
per lo avvertimento fatto di quello che si dee dire quanto per l’elezione di rispondere
prima ad una domanda che ad un'altra. Evvi ancora un'altro artificio della sceltezza,
il quale è quando si ripiglia quello che si è detto e si dimostra di che poi si
bada dire, come in questi luoghi segnati. DINARDO. Ma hauere in ſino à qui
detto della presente novella, voglio che mi basti ,o à coloro rivolgermi, a quali
ho la nouella raccontata. Il qual luogo acciò che meglio quello che è detto, e quello
che segue, come stesse vi mostro. ARTE Asai si è detto fin qui, con che arte l’eleganza
leva dato per sostegno la grandezza o magnificenza del dire cosi nella
grandezza è pericolo di uscire in forma che non habbis ornamento, proporzione, o
però se le darà per misura, o bellezza sua una forma diligente, accurata, o ben
composta, la quale in termini conuvenienti richiudendo l'ampiezza della orazione,
o SANGUE o COLORE amabile en grazioso le
dona, onde il tutto misurato e temperato maravigliosamente si puo uedere.Questa
forma nė sentenza, ne artificio separato dal l'altre forme ritiene, ma ogni sua
forza nelle parole, nel sito di osse, ne i luo mi, o nelle altre parti e riposta.
Se però dare non le vogliamo quelle sentenze che acuti sono, o di sottile
intendimento. Le parole adunque di questa
forma sono le soaui, leggiadre, bricui, di facile intelligenza, ischiette, o
con gran circospezione traportate. Perciò che le traslazioni – o META-FORE --
in questa forma esser deono rarssime, o le figure di questa misurata. O ben
composta maniera e la repetizione. DINARDO. Per meſ ua nella città dolente, per
me vi ua ne l'eterno dolore, Per me si ua tra la perduta gente. ARTE. E molto bella eornata questa figura, os tanto
più ha di ornde mento, quanto quello che si replica, augumenta, o cresce. Come
qui. Amor, che à cor gentil ratto s'apprende, Preſe costui de la bella persona che
mifu tolta, e'l modo ancor m'offende. Amor che a nullo amato amar perdona, Mi preſe
del coſtui piacer si forte Che, come vedi ancor non m'abbandona. amor condusse
noi ad una morte. ARTE. Se alla REPETIZIONE aggiugnerai l’INTERROGAZIONE, senza
dubbio tu entrerai nella maniera forte ucemente. DINARDO. Qual'amore qual
ricchezza qual parentado baurebbe le lagrime, o i K sospiri pospiri di Tito con
tanta efficacia fatti à Gilppo nel cuor sentire che egli perciò la bella sposa,
gentil e amata da lui haue fatta divenir di Tito, se non costei? Quai mi nacce? ARTE. Tu da te stesso poi quanto ornata sa
ducemente questa parte considerando vedi tanto più se appreso le dette figure
ancora vi porrai la conversione della quale di sopra s'è detto. Nė ti maravigliarefe(
una me desima figura sia da altre figure ornata illustrata. Pero che la lingua
di questiornamenti é capacssima. Lascia che à fuo modo altri ragioni, tu ne ſarai
giudice, o la cosa istessa te lo dimostra. La conversione adunque è figura di queſta
idea, a R suol fare quando in quella stessa parola pii membri ſ lasciano
terminare. Bella è ancora la ritornata che si fa quando la parola che segue
comincia da quella in che la precedente finisce. DINARDO. Di me medesmo meco mi
vergogno. E qui, E consoauepasso a campi discesa, per l'ampia pianura super le
rua giadoſe erbe in fine à tanto che, etc. ARTE. O vero in questo modo.
Infiammò contra megli animi tutti, egli infiammati infiammar si AUGUSTO
OTTAVIANO, che lieti onor tornaro in tristi lutti. ARTE. Et ancora il Bifquizzo
come nell'uno poeta si dicra ch'io fui per ritornar più volte volto, Et
l'altro. Il fiorir queste innanzi tempo tempio. Da poi la predetta vi sono anco
altre ornatissime figure, come è il loro ascendimento alla tradottione o altre.
Lo ascendimento si fa quando le parti che seguono cominciano dalle parole medesime
nelle quali van terminando le parti precedenti, con questa conditione: che si
mutino le cadenze di esse parole. Nel dir l'andar, ne l'andar lui più lento. ARTE.
Overo in quest'altromodo. Lusca, io non posso credere che queste parole vengano
dalla mia donna, e perciò guarda quello che tu di. Et se pure da lei venissono,
non credo che con l'animo fermo dire le ti faccia. E se pure con l'animo le
dicesse, il mio Rignore mi fa più onorecheio non merito: ARTE. La traduzione e
ė figura che replicando la stessa parola, non foldemente DIMOSTRA L’INTENZIONE
DI CHI PARLA ma mirabil'ornamento accresce ove ellasſtruoud Laurd che’l verde
lauro e l'aureo crine. ARTE. Molto diligente as accurata figura e quella che si
fa quando due più parti fra se congiuntesi sogliono proferire E utile consiglio
potranno pigliare e conoscere quello che fa da fuggire o che sia similmente da seguitare.
ARTE. E qui, A cui grandi ey rade ,o à
cui minute pelje. ARTE. Forza ė che onunque in una bella e adornata figura
s'abbatta un bel giudizio, egli conosca es senta dentro di se alcuna dolcezza;
com mese uno udirà in questo modo ragionare. Risposemi non huomo, huomo giàfui,
E li parentimiei furon Lombardi, Mantovani per patri ambe dui, Nacqui sub Iulio
ancor che fosse tardi, E vissi A ROMA sotto il buon AUGUSTO OTTAVIANO al tempo
de gli dei falſie bugiardi poeta fui e CANTAI DI QUEL GIUSTO FIGLIUOL D’ANCHISE
CHE VENNE DA TROIA poi che'l superbo Ilion e combusto. ARTE. Non sentirai tu
per questa disgiunzione, per la quale ogni parte sotto il suo verbo è rinchiusa,
una diligenza gentile del poeta: si come là, do we dice, Io son Beatrice, che
ti faccio andare, vegno dal loco, oue tornar disso, amor mi molle, che mi fa
parlare. E molto più se nella prosa detto ritrovasi a que' tempi che i nostri
maggiori haueano l'occhio al governo di questa REPUBBLICA, eta riconosciuta la virtù
de'buoni, davansi compensi dei danni ricevuti per la patria, chi robava il
publico, era castigato; fiori ua dia na giouentù dedita alla mercantia, oucro
alle lettere, lasciasasi il facer dos: tio, la militia da' nostri questa, per
che i cittadini non pigliaſſero l'arme contra se stossi, quello, accio che fussero
più finceri i parenti a far giudicio delle cose importanti. ARTE. Vedi, che
narrando partitamente, o senza congiugnimeneto alcuno, il parlareè spedito, la
figura ornata, o dilettevole sopramo do il suono di essa oratione. Al cui
ornamento il traportar delle parti di ossa giova mirabilmente, come quando si
dice, Al costei foco, alcolei grido. K 2 Giouin Giouinetto poss'io nel costui
regno. Et qui. Vſate le colei bellezze. In questo caso nonf dee di tanto levar
dall'ordine loro le parole, che la sentenza oscura deventi, come disse, che i
belli, onde mi struggo, occhi mico la, di che è qual piena quella canzone.
Verdi panni, sanguigni, oscuri, operſ. Bello al quanto è quel transportamento
che dice. Or non odio per lei, per me pieta de cerco che quel non vo, questo
non posso. Concedes però a’ poeti maggior licenza per rispetto della necessità
del verso nel quale ancora più ampio luogo fanno gl’ornamenti che nella prosa pure
non è che del bello non habbiano assai QUELLA FIGURA CHE PER LA NEGAZIONE
AFFERMA,come s'egli si dicesse, io nol niego cioè io il confesso. E quella, non
è alcuno,che nol creda, cioè ogn’uno il crede. Poi non taca que, cioè parlò, e
disse. Suole ancora chi scriue a maggior bellezza circoscrivendo le cose con
più parole quello che conuna può esprimere come qui, Era giàl'hora, che volge
il deſio, a’ naviganti, e intenerisce il core, Il di, che han detto à i dolci
amici,A Dio, ARTE. E cosi A chiama il sole Pianeta, che distingué l'hore, e
dicest. LA PRUDENZA DI MARIO, LA SAPIENZA DI CATONE, IN LUOGO DI DIRE MARIO
PRUDENTE O CATONE SAGGIO. E é appresso bella figura la innovazione i come qui,
Parte preſ in battaglia, e parte ucciſt. Et quia Taciti ſolie senza compagnia,
N'andavan l'un dinanzi e l'altro dopo. ARTE. Ecco come la bellezza ogni forma abbelifce,
ne per tanto avenga che ella molte figure, molti lumi dimostre di quelle solament
est contenuta, ma studiosa del diletto sforza di ragionare o conversare variamente.
Là onde per fuggir la fatietà con mirabile artificio è usata di variare l’orazione.
E questo suol fare primieramente doppo molte voci di piene sonore lettere
ponendo ne alcune di basse U rimesse. Da poi fuggendo la continuata giaciatura
de gl’accenti sopra una medesima sillaba, ora nelle ultime, ora in quet le che
uanno innanzi adesse gli sopramette, o di più in mezo delle lunghe le corte
parole fra mettendo grazia e adornamento le giunge. Bella cosa ė si come tra
cittadini vedere gli stranieri, cosi tra le nostre parole alcuna adirai che alicna
fa, o mescolare le isquisite con alcuna dette popolari, le BMOWE huone con le usate,
finalmente la elezione in questa parte può asai, la quale ritrovandosi in saldo
w ſottil giudicio, dimostra in un'essere tutto quello che col consiglio di
molti eletto a ricolto esser potrebbe però non degna le vili sſcaccia le
brutte, fugge l’aspre, abbraccia l’eleganti SCEGLIE LE SIGNIFICANTI o con copia
maravigliosa varia la disposizione, i të pi, il NUMERO e i finimenti; nė di
pari lunghezza formerà le parti del parlare,
nė ripiglierà una stessa figura, un tempo medesimo, un modo amile, una persona
pari, ma quasi un'adorno pratola orazione di molta varietà formando, diletto, o
gioia, recherà sempre mai. Leggi prima qui, come il Poeta i medesimi nomi non
ridice in uno stesso luogo. Io credo che ci credette, ch'io credessi, che tante
voci usisse da quei bronchi, da genti che per noi si nascondesse, però disse il
maeſtro se tu tronchi cualche frafchetta d'una deste piante, penster c'hai
ffaran tutti monchi. Allor porfi la mano un poco duante, E colfi un ramufcel da
un gran pruno, E'l tronco fuo gridò perche miſchiante. Da che fatto fupoi
diſanguebruno, Rincominciò à gridar, per che mi ſterpiš Non hai tu spirto di
pietade alcuno? Huomini fummo, oorfemfatti sterpi, ben doverebbe la tua man più
pia, seſtate fossim'anime di serpi? Comed'un sstizzo uerde, che arfo Ria,
Dal'un de lati che da l'altro geme, Bi cigola per vento che va via. Cosi di
quella scheggia usciua insteme, parole,e SANGUE, ond'io lasciai la cima cadere,
e dette come l'huom che teme. ARTE Tu puoi uedere in quanti modi il Poeta ha voluto
variar le parole con quanta felicità egli lo habbia ottenuto. Il che in molti
luoghi può in e lo vedere.si come là, dove parlando del lago gelato, lo chiama ora
ghiaccio, era vetro, ora gelozora grosso, o duro vello, ora ghiaccio, ora geld
ti guazzi, ora eterno uzzo,ora gelata, ora cristallo orafaſcia gelata, ora
fredda crostázora lagrime inuetriate, e simili altre parole usa variando il
poema. Il simigliante hanno fatto, fono perfare tutti gli scrittori di non D B
1 L me. Leggerai mirabili essempi della varietà in tanti principij di giornar
Odi novelle che sono in quell'autore, o leggerai anco l'ultima parte del secondo
libro di quest'altro che comincia. Che andiamo noi pure tutta via di molti
amanti et diletti ragionando e conversando. Ma ė tempo di ritornar’omai all’altre
parti della forma predetta, o peró d'intorno alle membra dei sapere che la
lunghezza di esse in questa forma è piu desiderata chela brevità o cortezza, non
però voglio che si lo stremo ti fermi, ma con più distese parti che nell’eleganza
vorrei che le sue sentenze li portassero che le parole di esse in tal guisa si
collocassero, e si terminasse queüa orazione che variate alſo pradetto modo il
fastidio o la satietà si fuggisse, o in grado ogni sprezzata cosa ci uenisse.
Il numero al uerso vicino in questa forma ci vuole, il qual numero prima e di
quella maniera che di sopra ti ho detto, cioè riposo o mouimento, ovvero tempo
di proferire, ò da poi di un'altra che ora io ti dimostrerò. Perciò che molto
bene all'orazione può dar forma numerosa e bella, la quale sia nata da ue na
certa necessità delle cose ben composte, o considerate, come il contraporre i
contrarij o le cose discordi l'una all'altra con misura corrisponedenti, ritrovare
i similiipari, o altre cose somiglianti à queste, delle quali partitamente e
con essempio ne dirò, Sono alcune membra o nodi della orazione, i quali hanno
le lor sentenze opposte ma con una corrispondenza tra loro mirabile temperate.
Il primo essempio e di quello che si chiama pare, il quale si fa quando le
parti che Äihanno à corrispondere sono quasi di pare numero di silabe o di
tempi quasi dico però che questa parità di sillabe, o di tempi con saldo
intendimento o giudizio deve essere stimata, e nõ del tutto pari.L'essempio di
que ſta forma e questo. Dou’ella disonestamente amica ti fu ch'ella onestamente
tua moglie divenga. ARTE Nel predetto essempio in due modi si vede esser fatta
numero, ſa la orazione prima per la parità delle sillabe la quale nelle parti si
vede poi per la contrarietà corrispondente perche “amica” o “moglie” sono
contrarij, onestamente o disonestamente sono contrarij, opposti, solo di pari
ud questo.Qui vi à niunoſi cerca inganno, a niunoſifa ingiuria. ARTE. I
contrarij adunque fanno la orazione osser numerosa, come ancora. Et di gran
lunga é da eleggerpiù tosto il poco osaporito, che il molato o insipido. ART.
tornare. 2 ! TAR. Ne i simili ancora cade il numeroso concento in modo che quando
in simil suono la chiusa finisce, ne rinsulta il numero. Quel rossore, che in
altri ha creduto gittare, sopra di se l'ha sentito ARTE. Spesso auiene che per
fuggire il sospetto di cotesto artificio, la simiglianza dei finimenti delle
parole in mezo delle parti si ponga, com me qui, Poi veggendo che questo suo consumamento,
più tosto che emendamento della cattività del marito potrebbe essere. Che più
dispettosamente che sauiamente parlando. Molti esempi ritrouerai da te stesso
di queste numerose maniere, nate dalla corrispondenza delle parti. Ora vorrei,
che bene aucrtssi di non replicare più volte cotesti adornamenti, di non
affettar tanto la consonana delle parti, CHE CADESI IN FASTIDIO OVVERO IN
SOSPETTO DELL’ASCOLANTE. E per questa reggerai medesimamente il verfo nel quale
caduto in più luoghi Ruede l'autore delle nouelle, il quale à me pare che di
ciò molto curato non habbia. Bene uero che con mirabile perfettione riempie le
parti e le membra della sua favella quando divide i nodi de’ suoi giri in III
parti, come qui Percioche niun'altro diletto, niun'altro diporto, niun'altra
consolatione lasciata ti ha la tua eſtrema fortuna. E qui, Et se qualunque di
quelle fuſſe in Salomone, ò in Aristotile, ò in Seneca,'haurebbe forzadi
guastar ogni lorſenno, ogni lor uirtů, ogni lor santità. Et qui. Ma quanto sensante,
quanto poderose, di quanto ben cagion le forze d'amore, etc.. Considera la
distintione de’ membri in quella novella, dove introduce to scolare, la vedova, perche
cosi richiedeua la dotta persona dello scolare. ARTE. E degno di consideratione
il numero delle sillabe che nelle parti, che hanno a rispondere l'una
all'altra, si mette. Perciò che quando una pare te di troppo l'altra avanzasse,
non ne seguiterebbe alcuna numerosa compo Rtione, però buone o numerose
appaiono esser queste. Accioche come per nobiltà d'animo dall'altre diuise siete,
cosi ancora per eccelentia di costumi spartite dall'altre vi dimostriate. ART.
Ma qui appare al quanto lunghetta la rispondenza, e la die fagguaglianza de membri.
Quanto più si parla de' fatti della fortuna tanto più à chi vuole le eue cose
ben riguardare, ne resta da poter dire, ARTE. Può esser ancora che non si gusti
il numero per la lunghezza delle sue parti, benche sieno quasi pari come qui,
Egli auiene spesso, che sicome la fortuna sotto vili art ialcuna volta grandi tsſori
di virtù nasconde, cosi ancora sotto turpissime forme d'huo. Ministruo wa
marauiglioſ ingegni dalla natura essere stati riposti. AR. S'io ti uolessi ogni
cosa mostrare d'intorno alla bellezza del dire, troppo ritarderei gli ſtudij
che hai afare, o pocoti laſcerei da eſercia tarti d'intorno all’eloquenza
umana. Però p trapassare alle altre forme, parlo della veloce e pronta maniera
dell’orazione; la forza della quale è nello artificio, più tosto, o nelle seguenti
parti che nelle sentenze riposta. L'artificio adunque della prestezza e a brievi
dimande brievemente rispondere. S'amor non èche è dunque quel ch'ioſento? Ma
s'egliè amor, per Dio che cosa è quale? Se buona, ond'ċ l'effetto aspro e
mortale? Se ria, ondési dolce ogni tormento? ART. Overo il fare molte dimande,
con forze di spirito obrer uits: Non era egli nobile giouane? Non era egli tra
gli altri ſuoi cittadini bello? Non era egli valoroso in quelle cose che d'
giouani s'appartengono? Non amato? Non bauuto caro? Non uolentieri veduto da
ogni huomo? AR. Le membra, quaſ parole eſſer deono bricui uolubili, oche pa ia
che in eſſe fa il monimento del parlar noſtro, OLTRE ALLA SIGNIFICAZIONE DELLE
PAROLE nelle quali ė ripoſta la forza dela espressione di ogni forma. Soli
bastano, accompagnati creſcono, und mille nefå, o delle mille in brieve tempo
mille ne naſcono, per ciaſcuna sono aspettate giocondissime, no aspettate venturose,
sono cari ageuoli, ma diſageuolivia più care inquanto le uittorie acquiſtate
con alcuna fatica fanno il trionfo maggiore, donare, rubbare, guadagnare,
guiderdonare, ragionare, ſoſpirare, lagrimare, rotte, reintegrate, prime
ſeconde, falje,o uere, lunghe bricui, tutte fono diletteuoli tutte ſono
gratiofe. AR. Vedi che mouimento apporti ſeco questo parlamento, il quale
quando l'huomo è riſcaldato s'aſcolta con marauiglia delle genti. Confia Ate
anco nella forza delle parole, o nelſuono, onella compoſitione come qui. E già
uenia sì per le torbid onde, Vn fracaſſo d'un ſuon pien difpauento, Per cui
tremauan' amendue le sponde, Non altramente fatti,che d'un uento: Impetuofo per
gli auuerſardori, Chefier la ſeluaſenza alcun rattento Gli ramiſchianta, abbatte,
e porta i fiori Dinanzi polucroſo ua superbo e fa fuggir lefiere e gli pastori.
ART. Tanto voglio che tu sappia della prsſtezza del dire. Perciò che date medesimo
puoi comprendere quanto ilconcorso delle cocali, ore forezza delle aillabe pa
lontana da questa forma, esfapere che ogni ina dugio di proferire, ogni
raccoglimento, ogni giro, impediſce il mouimento fuo. Resta adunque a dire
della forma accostumata, o delle fue parti, la. quale e, che ſi conuiene alle
cocoalle persone in tal modo che QUELLO CHE SI CHIAMA DECORO, molJa chiaramente
si ueda Et però la detta forma ſota to di ſe IV maniere principali si uede
contenere. La I ė la unilta u baſſezza. L'altra II é la piaceuolezza o il
diletto. La III e l'acutezza Uprontezza. Et l'ultima IV la moderatezza della
oration. Delle quai fore menecessariamente in questa forma si ragiona o
convresa, perche cosi porta la natua rade gli huomini,i quali sono ó vili, o
riputati, è piaceuoli, o moderati. La bajezze dangue e forma infima, e dimessa
del dire, alle roze, o idiote persone convenicnte, à femine, fanciulli non
diſdiceuole: da Comici, rie chieſta ouſata pia toſto che da Oratori, o
eloquenti buomini,o piu tom Ho nelle cause de priuati, che ne i communiconſigli
ricercata, quando uor rai attribuire il parlar a quella persona, cui non sidifdice
la baffizza. Cá dono in queſta simplicita di dire i pastori, a quelli che le
coſe boſcarecce Man deſcriuendo,o però le sentenze di queſta forma ſono piu
baſſe Qumi li, opiùfacili che quelle della purità oſcioltezza del dire. Là onde
ala cuni giuramenti ſciocchi à qneſtamaniera ſi confanno. O Calandrino mio
dolce, culor del corpo mio, quanto tempo t'ho defide Tatob’dauerti edi poterti
tenere a mio fenno.Tu m'hai con le piaccuoa lezza tuațratto il filo
delacamicia, tu m'hai aggrattigliato il cuore con la tua ribecca. Può egli
eſſer che io titenga? Leggeraila tutta, otutto che in questa formauiſa baſſezza,
non è però ela ſenza artificio, percioche per dimoſlrarla pulefe,fi fuole
alcuna fista minutamente ogni coſa deſcriuere,u ogni particolarità chia rire,
introdurre alcune ſcioccheriſpoſte, ò ſemplici contentioni di coſe, che non
rileuano con detti, le ſentenze de quali ſono grandi, ma le parole ſciocche, at
rozze. L Cominciò à dire ch'egli era gentilhuomo per procuratore, roy. Begli
bauea diſcudi più di milantanouefenza quellich'egli hauea àdarealtri che erano
anzi piùche meno e che egliſapeus tale coſe fare; ct dire che domine pure
unquanche. ART.. A tuo agio nie leggerai ilrestante,mauedi la contentione:
Guatatala un poco in cagneſco per amoreuolezza la riniorchiaua '; ege ella
cotale ſaluatichetta, facédo uiſtadi non auederſene andaua pure oltra in
contengo. Seguita che tutta ëbaſſa per li giuramenti, per le beffe, con per
alcuni rabbuffi, come qui. Vedi bestial buomo che ardiſce, là doue io Pid,
parlar prima di me, laſcia dir à me, Et alla reina riuolta diſſe, Madonna,
costui mi uuol far. conoſcer la moglie di Sicofanta, ne più ne meno come scio
con lei ufata nor, fußi, che mi uuol dar' à uedere chela notte prima che
Sicofanta giacque con lei meſſer Mazza entraffe in monte nero per forza,e con
ſpargie mento di fangue oio vi dicoche non é ucro,anzi u’entró pacificamente: La
deſcrittione del fante di fracipolld;& della fante,ėbaſſa,er propria di
queſta formaa alcuni lameti cô parole ufitate & popolari. Dime,oimė Giãnel
mio io fon morta,ecco ilmarito mio,chetri fto il faccia Dio,che ſi tornò, « non
ſo che queſto ſi uoglia dire. ART. Et alcuni prouerbiemodiſono dimeßi. Et cosi
al mododeluillan matto doppo il danno fece il patto, muoia. foldo, oniua amore,
e tutta la brigata. ARTE. Dalle fentenze di queſta forma ſipuò far congettura
quai parole, ochenumero, oquaichiuſe ad effali conuengonc, Però cheari
tificioſamente da ogni artificio lontana offer deue ogni ſua parte, & imie
tare la ſemplicità, ogroſſezza delle perſone. Io non uorrci queſtaforma in unpocma
grande, o genoroſo; o dubito che per questa ragione da ale cuni ripreſo noſia
uno de i piùcarifigliuoli ch'io habbia,ilqualefpeſo per dire
ognicoſaminutamente cade in parole baßißime,come quando dife. Vn’amme non faria
potuto dirſt, Quero. Etmentre che la giù con l'occhio cerco, o quello che ſegue
Trale gambe pendeuan le minuggia La corata parea, e il tristo ſacco. Et il
reſto. E non uidi già mai menare ſtregghia A ragazzo aſpettato daſignorfo, Et
la doue diſſe che Tencuan bor done alle ſue rime. Md ora al diletto paſſando,
dirò, che per diletto de gli aſcoltanti ale cuna uolta l'oratione ad una forma
s'inchina la quale tutta e riposta nellä, bautentione delpoeta,però gioconda
diletteuole maniera s'addimanda ĝrellache la ſemplice edimeſſa alquanto più
rileua ealla fauola, ó fala uoloſa narratione ſi uolge. Là onde leſentenze di
questa formafaranno contrarie alla forma della dignità del dire; &però
diletteuoli o gior conde ſono quelle, doue ragionano inſieme la Diſcordia, o
Gioue, o in quel dialogo d'Amore, oue R dimostra in che guiſa difcendeſſe fra
more tali Amore.Sonoanco grate,ga dolci quelle ſentenze chehanno quelle coſe
ntinutamente deſcritte, lequali per natura loro hanno onde piacere difense
timenti umani, es però la deſcrittione dell'amenißima valle delle Donne a molto
grata ad udire. Conſidererai di quanta dolcezzaſia ſtato amaeſtro Simone il
ragionaméto di Bruno, quando egli deſcriſſe la brigata, che giudi in corſo,og
de i loro follazzi, opiaceri,e delle altre coſe diletteuoli che egli uedeus in
udiua. Ma è bene che tu ſappia, come di quelle coſe, che a ſenſi ſono
ſottoposte, alcune fono oneste, alcune diſoneste. Le diſor Heiste ſe
paleſamentesi ſcuoprono co iloroproprij uocaboli, offender for gliono le caſte
orecchie;benche non offendano quelliche nė di dirle, ne di farle R logliono
tergognare,maſe con diſcretomodoleggiadramente cura prono la bruttezza loro,non
pure non perdono il diletto quando ſono inteſe, ma molto più di ſoauird ſeco
recano à gli aſcoltanti: Narra lo amore di due cognatiil poeta ALIGHIERI, o
uolendo il finedieſſo quantopiù poteua onestan mente ſcoprir diffe. Quel giorno
pia non ui legemmo auante, cioé attena demmo ad altro che à legger quello, che
fu cagione del nostro amore, o cosi quá lo l'altro poeta diſſe, Con lei fuß'io
da cheparte il ſole. E non ci Medeß'altri che le ſtelle.Ocosi in mille modi ó
per le coſe antecedenti, per quelle cheſeguono, eſſendo meno diſoneste,le
difoneſtißimèappalefar ft poſſono ne è pocalode dichi ſcriuezin tale occaſione
abbattědofi,ſenza offen fione anzi con diletto delle oneſte perſone deſcriuer
le coſe meno che oneſte. Intělaſi adunque la coſa, ofuggaſi la bruttezza delle
parole,o in queſto modo ſarà foaue, & diletteuole il parlar uoſtro. Alquale
gli amori, le bele lezze de i luoghi,igiardinizi prati,i fiori le fontane, la
prima uera, le pite ture, o altre coſe piaceuoli aggiungendoſi, ſenzadubbio ſi
dimoſtrerà la predetta forma,della quale anco di ſopras é detto aſſai, quando
del diletto, della gioia tiragionxi, che naturalinēte inuouc ogni coſa creata.
Et cosi ſecondo l'affettione di ciaſcuno ſi porge ſolazzo opiacere col
ragionare. L'artificio,et le parole della giocõdità tolteſono dalla
primaformadel dire chiamata purità, onettezza. Voglio bene in queſto paſſo,che
co più licen zoufigli aggiunti, ſegno e che i pocti loſtudio de' quali è
proprio il dilet? tare, allora più dilettano quando più belli; e acconiodatiaggiunti-
fono? wfati di porre ne' verſi loro, ecco Leggi. L & Giace nella fommità di
Partenio, non'umile monte della pastorale Arct. dia,un diletteuolepiano di
ampiezza non molto patioſo,peròche'l ſito del luogo nol conſente ma,di minuta,
o uerdisſima, crbetta si ripieno, cbe fe: le lafciue pecorelle congli auidi
morſi non uipa fceffero,ui ſi potrebbe dom gni tempo ritrouar merdura. ART.
Tutti i principii delle giornateſono à proua fatti per dileta tarc, eperò inshi
13 ziunti uiſono meſcolati come tu potrai uedere. Egli lliſuole anchora
interporre de i ucrſi per. dilettare, ma con destro modo, Perciò che non
mipareche bence ſtia, che la compoſitionc babbia del uer fo come qui. Cofi
detto, et riſposto,e contentato, doppo, un brieue.filentio di ciaſcuno. ART.
Ecco che nella proſa ui è il uerlo, ſenza quel propoſito che: io ti diceua, però,
biſogna rompere i ucrſi con alcuna parola,eccoti uer: foc, Postbaueafine alſuo
ragionamento, madicendo. Pofthauca fine Lau, retta.al ſuo.ragionamento non è
più verſo, benche queſto.autore altrowe: non foſſeſchifato dal uerfo, come
quando diſſe. Poſcia che molto commendata l'hebbe, Disleale, o spregiuro, e
traditore, Etpoi con un ſospir aſſai penſoſo, Luogo moltoſolingo, ofuor.
dimano.. Et questi uerſi quanto ſono migliori,tanto più ſono da.cſfer fuggiti
nel fic lo della oratione, fenon quando,o per eſſempio, o per autoritade, o per
di: letto ſono tolti da poeti. Ora delle figure di questa faperai, che alla
gioconda forma, oltra le fi gure che alla purità, Q umiltà. conuengono quelle
ancora non disd.cono, che alla bellezza ſi danno, o però le membra pari di
ſimili cadimenti le rime, i biſguizzi, itramutamenti; i circoli, le
uoci.ſimiglianti, il fingeri: de i nomi ſonofigure di questaforma. Leggi i
ſimili cadimenti. Tranquilla lite de'giudicanti ristora.le fettche
gucrreggianti, in quel le con le ſeuereleggi de gli huomini, la pisceuolezza
della natura,meſcoa. lando a queſti nel mezo de gli nocentisſimi
guerreggiantipure, ø inno.. centisfime paci recando. Nellefſempio letto ui
troucrai anco la bellezza di contrari, la parità de'membri, perche niente ci
uicta,che una ſtela figura da molti lumi ancora illuminata, fi poffa fare
illuſtre e luminoſa. Laura, che il ucrde lauro,c l'aurco crine.. Eſcherzo di
upci ſimiglianti. Il mormorar dett'onde, bisbiglio, ſpruzza..
reribombo,gracidare, fonoparolefinte,cha con diletto cfprimeno il fatto, ecco quando colui diffe,Filli, Filli,fonando
tutti i calami, parue ueram mente che i calami fuſſono tocchi col fiato di dettopaftore,
o quello ſem zafar motto alcuno. Rimafu quella di coſtui che diſſe. Tanto
d'intorno à quel più bello, quanto pià de Thumido fenting di quello, Et perpiù
adornamento et diletto, diſſe anco. L'acqua laquale alla ſua capacità
ſoprabondaua. Et comei falli meritano punitione, Cosi i beneficii meritano
guidero: done. Nella rima è pofta. la dolcezza de' Poeti di questa lingua,
dallaqual.rima chi ardiſſe ò tentaſje per alcun mododidipartirf, toſto ſi
pentirebbe. Le rimepiùuicine fono più dolci: Qucta licenzadel rimare moderatamente
Bplglia de proſatori, purche di affettata dilettatione: disoneſto ſegno non
porga. Voglio bene la compoſitione di questa forma,numeroſa epiù al uerſo
uicina che l'altre, ma il uerfo per ogni modo le tolgo. Guarda con chefacilità
ſipotrebbe coteſta proſa alla dolcezza deluerfo ridurre.Leg. Vna fede
medeſimatraloro per le menti unafermezza, unoamore in agni faſo, in:ogni
tronco, inognirina,,uede l'amante la faccia dolce delld. fua.belladonna, o ella
quella del ſuoſignore. Ma.ora non: voglio che tantoti piaccia la forma predetta
che tralaſcian do la dignità, o grandezzadeldire, procuri.con ogni ſtudio il
diletto piacere cheda quella fola procede, Perciò che io non uorrei che alcuna.
parte del tuo ragionamento ſenza piacer s udiſſe, di.che l'aſcolta,ilqual pia
cere naſce ancora. dalla Idea dell'altreforme, o dalle orecchie allo animo,
trapaſſando ogni parte di eſſo fparge di diletto marauiglioſo, perche moe.
uendo diletta, o dilettando li mouc, inſegnando ſimilmente fi.moue, odiletta.in
quanto che lo inſegnare il mouere,o il dilettare, ſono opera. tioni non
distinte l'una dall'altra. Mi. laſciamo queſta quiſtione. ad altro, tempo, o
ancora nonstiamo troppo in.questa forma tutta.di altra confla deratione, come
quella.cbe al Posta.grandemente conuenga, alquale pocta. i giuochi, po le coſe
ridicole ſi confanno, operò di. cße ora non te ne dia 60, e tanto piu adietro
di buon cuore ti laſcerà queſta matcria, quanto di: ſacopioſamente damoltine è stato
ſcritto, et ragionato. Larifponfione: ad ogni parte è anco figura di diletto.
Leggi. Laquale ciiba fattinc i corpi.delicate, o morbide, negli animi. timide
opaurofe,ne le menti benignc, opietoſe, obacci dute le corporalifora ze
leggieri, le uoci piacsuoli, o imouimenti de imembrifoaui.. Ms or a pasfiamo
all'acutezza del.dire, forma inucro egregia. &. piùalto penfamentoche altra
meriteuple. Peroche ella contiene le ſentenza fic,deltuttocontrarioalla umiltà,
baffezza della oratione, ej in uero altro dicendo, altro intende. Percioche è
dicoſeche hanno in ſeforza,et uds Forela onde lo artificiaė proferire le alte o
difficili intentioni pianaměte, o con facilità, e le umili &abictte che
paianoalte, o degne: onde i primo modo é, quando fi piglia una parola IN ALTRA
SIGNIFICAZIONE CHE NELLA USATA CONSUETA MANIERA ne pcro e meno conuencuole et
propriafe gli wiguarda alla forza della voce, che la uſala, conſucta, come qui.
Non creda donna Berta oſer Martino Prueden un furar altro offerine. 9. Wedergli
dentro al conſiglio diuino. Che quel puo furger,oquel può cadere. C: il secondo modo e quello cheſi fa non mettendo
la parola, douee la berie Starebbe, ilche abufione s'addimanda; come ė à dire
allegrezza inſanabile, in luogo di dire allegrezza grandißima. Seguita il terzo
modo di porre. una þarola pia uolte'., ma che ſempre ſia ad un modo istefjo
pigliata, come dicendo, ſecglimuore, morirà tutto, perche uiuendo non uiue. Vſaſi
ancora biquestaforma un altro artificio aljai degno di conſideratione il quale
ft fa quando il parlare ſi fa pieno ditraslationi, o per la moltitudine di
quelle lifa ogn'horpiùmanifesto. Ee leggi fon, ma chiponmanoad eſſe Nullo,
percheil paſtor, che precede i Ruminar può,manon ha l'ugne. foffe, Perche la
gente che ſua guida uede Pur à quel bel ferir on fella é ghiotta Di quelfi
paſce, opiù oltre non chiede. ART. Et in queſto altro loco ancora Nel mezo del
camin di noſtra uita Mi ritrouai in unaſelua oſcura Che la diritta uia
craſinarita. ART. Acuti ſono ancora quei rimedij, che uanno quafi medicando le
dile rezte delle Tralationi con alcune altre piu chiare, ecco dire il fiato
della morte é duratralatione. Ma dire della morte, e ſpigne col ſuo fiato il
noe ſtro lume, e acutamente raddolcita la aſprezza fua. O qui.Con altezza di:
animo propoſe di calcar la miſeria della fori una.Voglio ancora,che acuto fa
ilporre inanzi yliocchi le coſe con bella colligatione di SIGNIFICANTI ßia me
parole, Vuoi tu ucdere la celerità del tempo. a Delaurco albergo con l'aurora
istanzi E to 1vs K $ siratto ufciua it ſol cinto di raggi, Che detto
baureſt',.Apur corcò dianzi. Jo uidi il ghiaccio, e li preſſo la rofa, Quaſi in
un tempo il granfreddo, e ilgran caldo. Che pure udendo par mirabil cofa Veggo
la fuga del miouiuerpresta. Anzi di tutti, et nel fuggir delſole, La ruina del
mondo manifesta Voi tu uedere dipinta la oſcurità. Buio d'inferno, o di notte
priuata D'ogni pianeta ſotto pouer ciclo Quant'eſſer puo di nuuol tenebrata:
ART. No ſolaměte leparolefanno l'effetto,ma te fllabe, et le lettere steffe
Vedi quáte fiate uie replicata la quinta lettera come lēte baſſa,co oſcura.
Sotto queſtaforma i beidetti ſi coprendono, et quei mottiurbani, che co dimeſe
parole dicono altißime coſe.Là onde alcune ſentēze, la ragione delle quali in
effe ſi conticnejacute ſono, o di ſuegliato ingegno ſegnimanifesti. come à
dire, le minacce fon arme del minacciato. sēdotu huomo penſa alle coſe humane o
offendo mortale nõ hauerl'odio immortale, o quello. Rade volte è ſenza effetto
quello che uuole ciaſcuna delle parti. Queſte ſono le parti principali
dellaforma ſublime; & acuta,nellealtre haida ſeguitare la purità o eleganza
del dire. Ma della Modestia, o Circonfpettione del parlare nel quale conſiſte
quanta gratia tuti puoi con gli aſcoltanti acqui Atare,dirò,pregandoti
caraméte,che tu uoglia questa ſopra tutte l'altre ele gere, abbracciare,et
fauorire in ogni tuo ragionamēto. Modesta è adunque quella forma del dire che
le proprie coſe abbaſſando innalza le altrui, o quaſi cede e toglierſi laſcia
del ſuo, il che opinione acquista di grābone tade appreſſo chi ode.Le ſentezedi
quellafono quelle che dimostrano l'ani mo di chi parla alieno dalle contētioni,
il deſiderio di fuggire, o terminar le coteſe, il diſpiacere d'accufar altrui,
il poter dimoſtrar maggior peccati dell'auuerfario, nõfarlo,et quello che ſi
fafarlo sforzatamēté, ė astretto dalla uerità,o p no laſciar opprimere
gl'innocēti,uerfo de'quali, chi dice, A deue dimostrare cõ queſta
formaofficiofo, et benigne,comefece coſtui. Leggi. Mi piace condiſcendere a'
conſigli de gli huomini, de quai die cendo mi conuerrà far due coſe molto a'
miei coſtumi contrarie;luna fia al quanto me commendare o l'altra il biaſmar
alquanto altrui,o auilire. ART. Molti huomini eccellenti nelle lodi, che date
hanno a i loro cittadini uſati ſono di dire, uoi faceſte, uoi uinceste, mánel
dimoſtrare alcana coſa meno che oneſta de' fatti loro,hanno detto per
modeftia.Noi perdesſimo, noi malefi portasſimo, noialquanto imprudentemente to
gließimo la guerra. A questeſentenzeſi aggiugne l'artificio, ilquale con Rate
nel dire di fero delle proprie coſe modeſtamente, con dubitatione
facendolegrditamente minori di quello cheſono; eſcuſando per lo contras rio gli
auuerfarii,oucro con ragione, conalquanto di timore accufando li, permettendoli
alcuna coſa a fuomodoin loro diffeſa pronuntiare,acció sonſi dia ſoſpetto al
giudice dioffer contentiofo, & amicodelle liti, in que ſto caſo voglio,che
tu uſ parole baſſe, et pure, oquelle che hanno manco forza nelle tue lodijonel
biaſimo de gli auuerfari, però quelle figure a questa formaſono
accomodate,nellequali con deliberato conſiglio alcuna coſaſ
pretermette,quiſando però l'aſcoltante di tale deliberationc. Inbrie ue ti
dico, cbe la DISSIMULAZIONE, che ironia s'addimanda, quenga, che ale cuna volta
morda cu pungasėperò artificio, o figura di queſta materia,nel laqual alcuni
Greci riuſcirono mirabilmente. Lacorrettione, oil giudi cio con timore
ſonocolori di questa idea. Come quando ſi dice, S'io nca sn'inganno, s’io non
erro, cosi mipare, o fimiglianti modi, i quali quanto più banno del leggiadro,
tanto più dilettano, o fanno l'effetto, che ſi ricer 14. La correttione e in
quel luogo. Si come prima cagione di queſto peccato, fe peccato é, perciò che
io t'accerto. ART. Et la disſimulatione iui. Godi Firenze, poi che ſei si
grande. ART. Belmodo e modešto é quando o il biaſimo, o la lote ſi fa dar da
una terza perſona, perche meno ha d'innidia il teſtimonio altrui, che'l noftro,
operò in queſto Poeta nel dire la origine fua, uedrai modestia ma rauiglioft,
Leggi ancora qui. Nobilisfime giouuni, à confolatione delle quai io mi ſono
meſſo à cosi lunga fatica io mi creda aiutandomi la diuina gratis ſi come io
auiſo, per gli uostri pictofi preghi non gia per i mei mcriti quello compiutamente
ha Herfornito, che io nel principio della preſente opera promiſi di douer far.
ART. Et il principio della quarta giornata i ripieno di queſti modi. Ma tempo è
di ucnire all'ultima forma di queſto ordine, ma prima in die gnità o
perfettione,comequella, ſenza la quale niuna delle altre può nel l'animo
entrare de gli aſcoltanti, dico della uerità, a laquale benche la moc desta e
dimeſſaforma piu che l'altre s'auicinano, niente di meno non è da di Te,che
ella debbia dall'altre offer abbandonata, imperoche non è opinione, òaffetto, che ſenza eſſa indurre ſi poſſa,
queſta fa credere che cofiſia, come Adice, questa moſtra l'animo di chiragions,
queſta èfrutto diquella uir ta che tùche noi chiamiamo imaginatione, cosi
potente nel porre le coſe dinanzid gli occhi,et cosi efficace ad ottenere ogni
nostra intenţione. Dimoftrafl adia que l'aniino di chi parla in questo modo, cioè
ſenza mezo alcuno rompendo in uno effetto, perche la natura in queſta guiſa ui
diſpone chequandoſiete iņuno affetto ſenza altra ragione in quello entrando le
dimoſtrate, cosi l'a ra, lo ſdegno, il diſo, il dolore,o ogniaccidente ſi fa
paleſe. In ſommaſe je fidate,o diffidate, c teneteſperanza d'alcuna coſa ſe
allegrezza uimuoue 'ò noia alcuna, ueracißimi pareranno gli affetti uoftri, ſe
da quello che defe derateſenza porui tempo di mezo cominciante. Leggi. Fiamma
del ciel si le tue trecce pioua Equi doue il Poeta dimanda aiuto Quando uidi
costui nel gran diferto. Miferere di me cridai à lui. A R. Come qui è uitiofo,
doue un nụncio corre al palazzo à dan nog ua alla Regina della preſa della
città, es ardere etſaccheggiare ogni coſa, o incomincia con lunga
narratione,dicendo, id ui dirò diffuſamente il tutto. Ma ritorniamo, hauendo il
Porta di mandato aiuto à VIRGILIO più bricue che può gli da notitia diſco
perche l'affetto lo pronaua à chiedergli pohc cagione egli ſi trouaſje in quel
luo. soſeluaggio,dice. Ma tu perche ritorni à tanta noia? Etfa maggiore il ſuo
affetto replia çando, perche non fali il dilettoſo monte. Là onde poiil Poeta
pien di mara uiglia di ueder VIRGILIO, non gli riſponde, ma dà loco allo
affetto,et dicca Leggi. orſe tu quel VIRGILIO, equella fonte, Che parge di
parlar si largo fiume, Ripoſi lui con uergognofa fronte, Et piu ritornando
all'effetto di primajo de gli altri poeti onor',e tume. AR. Vedi comele
Discordia con Giove adirata in tal modo comincia. Parti Giove,che io, la qualeprodußi,
et conſeruo il mondo,degna fia di doc uer’eßer biaſmata da ciaſcaduno. AR.
Serbati in questo caſo à dimostrare che inte più uaglia la natur ra,che l'arte,
o otterrai la credenza del uero che tu uuoi. Dire con uolubi li parolc é ſegno
di uerità, l'infigner d'hauerſi ſcordato, il dimostrare die ſere dall'artificio
lontario, o lo ejer dulla ucrità commoſſo, il correggerſ daſeſteſſo, lo
cſclamare in alcune parti quafi rapito dal uero, o finalmene, te una diligente
traſcuragine, & una traſcurata diligentia può far’apparenza diuero. Ecco
quanto bene appare,ola modeftia, ola verità ufar la Discordia, doue dice, Etſel
mio eſſere pien di miſeria mi ci rende in diſpetto l'effer Dea (coa me tuſei )
onata al gentilißimo modo delfangue two pieghi il tuo anis mo ad aſcoltarmi
benignamente. oRati' stato ilmio minacciare più tos fto fegno di diſperatione,
che cagion d'odio è di ſdegno che tu mi debbi portare. AR. Et poco dipoi. Io
parlerò Gioueaffine di farti pietoſo alla mia miſeria, non con animo d'effer
lodatacome eloquente;muoue il dolor la mia lingua, parte,et diſpone a fuo modo
le mie parole, o quale id'l ſento nel core tale,à te uegnia allos recchie, cheſenza
offer altramente artificioſa, Oornata, affai ti perſuaderà l'oration mia à
dolerti di me,la qualedi tanto nonſon conformeallo affan nocleoue quello
continuamente m’afflige,queſta toſto fi finirà, o ad ogni richiesta tua
s'interromperà,però che qualunque uolta cofa dirò, che mena zogna ti paia ſon
contenta di dichiararla,accioche picciolo error nel prin cipio nonſi faccia
grande alla fine: AR. Vedi quanto efficaci ſtenote eſclamationi. O‘Amor quanti,
o quali ſono le tue forze: AR. Et là doue dice, o felici anime,alle quali in
unmedeſimo di auer re il feruente amore o la mortal uita terminare,o piú
felicife inſieme ad uno medeſimoluogo n'antaſte, o felicissimi fe nell'altra
uitaſi ama.com toi vi amate; come di qua faceste. Questa eſclamationefa parere
la cofa uera, ilfalimento bella, la ſentent za degna,o grande,le parole aſpra,
o acerba, oil numero fplendida,o generoſa.Al predetto artificio s'aggiungono le
parole conuenienti alle cos feale appre nell'ira, le pure, o le fimplici nella
comuniſeratione. Leggi. Ahi dolcißimo albergo di tutti imiei piaceri, maledetta
fia la crudeltà di colui checon gli occhi della fronte or mi tifa uedcre. Affai
m'ora con quelli dellu mēteriguardarti à ciaſcun’hora.Tu hai il tuo corſo
finito, et di tale,come la fortuna tel concedette tiſe ſpacciato.Venuto ſe alla
fine,alla quale ciaſcun corre, lasciate hai le miſerie del mondo, o le fatiche.
ARTE. Conſidera le parti, le parole, o le figure di questa forma nella effempio
ora letto, ote ſimili uſorai nelle occaſioni che ti ucrranno, et uce derai
uſcirne opora maraniglioſa. Vodi che cömiferatione ſi truoua in que fe parole.
Caro mio signore, fe la tua anima oralcmiclagrimc uede, oniuno i conoſcimento ó
sentimento doppo la partita di quella rimane a corpi, rice. dei benignemoute
l'ultimo dono di colei, laquale tu uiuendo cotato amasti. Vedi ancora qui la
ſomiglianza del ucro grandemente adopraſi in rio fpondere alle coſe,che
potriano eſſer dimandate. Andreuccio,io ſuno molto certa, che tu ti marauigli,
& delle carezze, le qualiiori.fo.a delle mie lagrime;si come colui chenon
miconoſci, o per quentura mai ricordar nonm'udisti, matu udirai toſto coſa, la
quale più tifarà forſe marauigliare, si come è ch'io ſia tua ſorella. AR.
Eccoti,che con una coſa più incredibile fa parere il falſo eſer aero. Vſafi
questo modo nel raccontare,nello amplificar le lodi, ouero i uituperii delle genti,ouero
in narrare le coſe fuori dell'ordine naturali, e rare.Con una antiucduta escusatio
e,come qui, Carissime Donne à me ſipara dinanzi a doucrmifi far raccontare una
uerità, che ba troppopiù di quello che ella fu, dimenzogna ſembianza. ARTE. Vera
in ſoiamaè quella formadel dire, nella quale confiderata la natura delle coſe
la uarietà de gli affetri, la uſanza del uiucre, con prue denza, riguardo
dimostra le coſe fuggendo il coſpetto dello artificio, & però molto
leggiadramente fidce procedere nell'accurata, obella forme del dire nella quale
più vale il numero etl'artificio, che nell'altre.Sicno dun que gli ſpirtidi
questa forma partiper tutto il corpo, accompagnati dal sangue della bellezza, o
dal mouimento della celerità del dire, che facila mente si otterrà IL
DESIDERATO FINE. Ne gl'affetti grandi, bricui ficno le membra, uiusci le
parole, nel resto il giudizio di chi parla habbia luogo. Et qui Na il fine
delle formc o maniere del dire in quanto che di ciaſcuna partie samente si può
dire. Ma non sarà il fine di esse in quanto bisogna sapere il modo di usarle,
ed accomodarle NELLA IVILE ORAZIONE. Perciò che colui ne oratore, ne erudito
parcrebbe il quale come nouel cfſercitaßcle predette maniere da ſe steſſe
ignude, o inconipote, onde l'artefuafi manifestasse, oegli di abomincus de fatietà,
e fastidio ricmpicſſe l’orecchie o l’ANIMO dell’ascoltante, Bella cosa é adunque il meſcolare inſieme le
predette forme, o farne una ortima miſtura,dalla quale n'uſcirà l'ottima,o
uniuerſale idea della oratio nc; appreſſo la qualeſarà quellà, che mancherà al quanto
da quella ottima meſcolanza,cosi di grado in gradofcemundo il terzo,il quarto,
o l'ul timo luogo occuperà l'oratore. Della prima operfetta compofitione dela
leformeio non ti trouerei per ls uerità chi in questa lingua potefje, pere che
gli ſcrittori di efla hanno hauuta ALTRA INTENZIONE, che formarela città M
dincica dineſca minicra, ben che per quello ch'io ſtimo, non anderà molto, che
alcu noci naſcerà atto a questa grandezza,alla quale più tosto manca la fatie
ča,che il modo. Ora in quale forma debbia abondarc L’ELOQUENZA fa peraiz per
che la chiarezza, LA VERITA, quella che accostumata ſi chiama, fono le forme principali
di tutta la manicra ciuile. Dapoi appresso io amerei la celerità del dire con
quelle forme poi,che alla grandezzafi danno, tra le quali io eleggerei la
comprenſione. Le altre ueramente ſecondo il tempo; er la occafione reggendomi
abbraccerei con quella ſcelta, con quella di fcretione che uolentieri,ut non
isforzate păreſſero ucnire riel parlar mio Ben'è uero, che molte ſono le
intentioni de gli huomini, e quelle con dilia genza offer dcono confiderate.
Chi uuole de i ſecreti di natura parlare, bo delle cose morali dee abondare in
grandezza senza alcuno volubile movimeto. Chi veramente cerca narrare i fatti
de mortali, come si fa nella storia, elleggerà la schiettezza, o eleganza, nella
quale è riposto l'ordine delle co fe,cu dei tempi, a riguarderà primai
conſigli, ale deliberationi, poi le attioni, o i fatti, o finalmente gli
auenimentio fucceßi. Nei conſigli di moſtrerà quelloche deue cffer lodato,o
quello che merita biaſimo nelle at tioni,i fatti,ole parole, il modo, il fine.
Et ne ifucceßi dimostrerà ció the alla uirtù,o ciò che alla fortunafi deve
attribuire. Chi ne ifenati uud l'esprimere la forza dell’eloquenza, perche il
peſo delle cose sară poſto fore. pra lepalle di chiragiona, biſogna abondare in
grandezza,o dignità, di mostrar cura openſamento, il che non uale ne i
giudicij, ſe non ſono di coi. Le graui, aimportanti, perche in eſſe più
fimplicità, baſſezzaſi ricerca, eſſendo quegli per lo più di coſe edi buomini priuati.
Nel difendere, ale fai uale la forma accoſtumata, obalfa, ſe non quando
arditamente il fatto Rinega. Poco ancora ui ſi vedrà di uolubile, o presto
mouimento. Ma non. cosi nello accuſare,douc oajpro, uecmente,o uiuo cſer dee
l'accusatore. Chi lola. fi dee dare alla bellezza, o al diletto, o apprezzare
lo fplene dore fenza ucсmenza, o celerità. Et in brieuc, biſogna aprir gli
occhi; eje nello imitare i dotti,o eccclenti uomini si richiede conſiderare; di
che for ma eßt ſieno più abondanti,o di che meno; accioche ſapendoper qual caz
glorie eß istatilicno tali,ancora non ſia tolto il potere à gli studioſi di ace
coſtarſi loro, o aguagliarli,o le poßibilc é, che pureé paßibile al modo già
detto di ſuperargli. Et chi.pure non uoleſſe la fatica,poteße almeno giudicare
i loro fecreti. Molti, o minuti ſono i precetti d'intorno a questo
offercitio,maio non uoglio più affaticarmi, effendo quegli in molti,o gran di
uolumi ordinatamente riposti, oltra che il nostro dicorso à niuno può parere
terc imperfitto, quando egli voglia la nostra INTENZIONE riguardare, la quale è
stata di fare i fondamenti dell’ELOQUENZA, avvertire di quanta cognizione esser
debbia chi à quella si dona; sopra i quali fondamenti sono fordate l'articelle
de' maestri, o gl’esercitij de' giovanetti. Baſtiti, oDinardo, che tu sia
giunto là, doue di giugnere desideravi, o che tu habbi veduto un circolo della
tanto desiderata cognizione. Però che dalle parti dell'ANIMA incominciasti,o in
esse sei ritornato, havendo il corso tuo sopra di natura, ci sopra di me
fornito, come sopra due rote di quel carro, che per lo aperto cielo ti condurrà
vittorioso, o trionfante. Daniele Matteo Alvise Barbaro. Daniele Barbaro.
Keywords: archittetura, palladio, prospettiva, retorica, ordine cronologico:
Ermolao Barbaro il vecchio – Ermolao Barbaro il giovane – Daniele Barbaro –
Temisto, index nominorum, interpretazione e commentario di Barbaro sul
commentario di Tesmisto sull’analitica posteriora – manoscritto, Bologna.
Manoscritto delle ‘Adnotationes ad analyticos priores’ – commentario diretto su
Aristoele e no via Temisto – Villa Barbaro – lezione privati di Barbaro
sull’organon di Aristotele – analytica priora e analytica posteriora, non al
studio GENERALE, ma alla sua propria villa!. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Barbaro” – The Swimming-Pool Library. Barbaro.
Grice
e Barbaro: l’implicatura convresazionale del vecchio – filosofia italiana –
filosofia veneziana – Luigi Speranza
(Venezia). Filosofo italiano. Umanista
--. Grice: “As much as Speranza LOVES Daniele Barbaro, I prefer Ermolao
Barbaro; after all, he was his uncle – I mean, Ermolao was Daniele’s uncle –
and therefore HE taught HIM; I mean, Ermolao, as a good philosophical uncle,
taught the ‘minor’ (literally, since he was his junior) Barbaro.” "Some
like Barbaro, but Barbaro's MY man." Ermolao Barbaro
detto il Vecchio. Umanista e vescovo cattolico italiano. Sendo stato uomo
degnissimo, m'è paruto farne alcuna menzione nel numero di tanti singulari
uomini, acciocché la fama di sì degno uomo non perisca (Vespasiano da Bisticci,
Vite di uomini illustri del secolo XV). Ancora bambino comincia a studiare
lettere conVeronese, e il successo di quest'accoppiata allievo-maestro fu tale
che tradusse in latino le favole d’Esopo. Fece poi i suoi studi universitari a
Padova dove si laurea. Successivamente si trasfee a Roma dove entrò al servizio
della cancelleria papale. La sua carriera nella curia romana fu così fulminea
che Eugenio IV lo nomina protonotario apostolico e gli concesse la diocesi di
Treviso. Il rapporto con il pontefice, però, si interruppe bruscamente quando,
dopo che gli era stata promessa la nomina a vescovo di Bergamo, il papa assegna
il posto a Foscari. Lascia Roma e viaggiò per l'Italia ma, dopo una serie
di peregrinazioni, tornò a lavorare in curia. Si trasfere poi a Verona dove
Niccolò V lo designa vescovo e dove si sistemò in pianta stabile, tranne una
breve parentesi a Perugia come governatore. Messer Ermolao Barbaro, gentiluomo
viniziano, fu fatto vescovo di Verona da papa Eugenio, per le sue virtù. Ebbe
notizia di ragione canonica e civile, ed ebbe universale perizia di teologia, e
di questi istudi d'umanità; ed ebbe nello scrivere ottimo stile. Fu di
buonissimi costumi, e nel tempo di papa Eugenio si ritornò a Verona al suo
vescovado, e attese con ogni diligenza alla cura, e vi accrebbe assai e onorò e
multiplicò il culto divino. Era umanissimo con ognuno. Ridusse nel suo tempo il
vescovado in buonissimo ordine, così nello spirituale come nel temporale. Aveva
in casa sua alcuni dotti uomini, in modo che sempre vi si disputava o ragionava
di lettere; ed era la sua casa governata, come si richiede una casa d'uno degno
prelato. S'egli compose (che credo di sì) non ho notizia alcuna. Compose. Nulla
se ne ha alle stampe trattane qualche lettera, ma più opuscoli manoscritti se
ne hanno in alcune biblioteche, e fra essi la traduzione della Vita di S.
Anastasio scritta da Eusebio di Cesarea. Note
Vespasiano da Bisticci, Vite di uomini illustri del secolo XV, ed.
Barbera-Bianchi, Firenze. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana, ed.
Firenze, Società storica lombarda, Archivio storico lombardo, ser.4:v.7,
L'Umanesimo umbro: Atti del IX Convegno di studi umbri. Gubbio, 2Perugia,
Vespasiano da Bisticci, Tiraboschi, cit. pag. 808 Opere (alcune moderne
edizioni italiane) Ermolao Barbaro il Vecchio. Orationes contra poetas.
Epistolae. Edizione critica a cura di Giorgio Ronconi.Firenze: Sansoni, Facolta
di Magistero dell'Universita di Padova Ermolao Barbaro il Vecchio. Aesopi
Fabulae. A cura di Cristina Cocco. Genova: D. AR.FI.CL.ET., Trad. italiana a
fronte Hermolao Barbaro seniore interprete. Aesopi fabulae. A cura di Cristina
Cocco, Firenze: Sismel-Edizioni del Galluzzo, Il ritorno dei classici
nell'umanesimo. Edizione nazionale delle traduzioni dei testi greci in eta
umanistica e rinascimentale. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana, ed.
Firenze, Vespasiano da Bisticci, Vite di uomini illustri, ed. Barbera-Bianchi,
Firenze, 1859. Pio Paschini, Tre illustri prelati del Rinascimento: Ermolao
Barbaro, Adriano Castellesi, Giovanni Grimani, Roma, Facultas Theologica
Pontificii Athenaei Lateranensis, Emilio Bigi, Ermolao Barbaro, in Dizionario
biografico degli italiani, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. URL
consultato il 6 luglio 2018. Voci correlate Ermolao Barbaro il Giovane
Collegamenti esterniDavid M. Cheney, Ermolao Barbaro il Vecchio, in Catholic
Hierarchy. Predecessore Vescovo di Treviso Successore Bishop CoA PioM.svg
Lodovico Barbo Marino ContariniPredecessoreVescovo di VeronaSuccessoreBishopCoA
PioM.svg Francesco CondulmerGiovanni Michiel · Biografie Portale Biografie
Cattolicesimo Portale Cattolicesimo Treviso Portale Treviso Venezia Portale
Venezia Categorie: Umanisti italianiVescovi cattolici italiani Nati a Venezia
Morti a Venezia BarbaroVescovi di TrevisoVescovi di VeronaTraduttori dal greco
al latino. Ermolao Barbaro, il vecchio. Keywords: eloquenza. Refs.: Luigi
Speranza, “Grice e Barbaro” – The Swimming-Pool Library. Barbaro.
Grice e Barbaro:
l’implicatura conversazinale del giovane – filosofia veneziana – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Venezia). Filosofo italiano. Grice;
“Very good.”, ermolao – the younger – il giovane, non il vecchio -- "Speranza likes Ermolao Barbaro the
Younger, but Ermolao Barbaro The Elder is MY man." -- H.G. Ermolao Barbaro il Giovane.
Avea profondamente meditato sopra i doveri che impone il carattere di legato a
chi lo sostiene e sopra le avvertenze che devono servirgli di norma nella
pratica degli affari, ónde servir con vantaggio il proprio governo e riportare
onore anche da quello presso di cui risiede. Ei ne ha indicate le tracce in un
pregevolissimo opuscolo in cui la
prudenza apparisce compagna della onestà del candore, ed è venuto a delineare
in certa guisa il suo ritratto. Ma lo stesso suo merito fu a lui cagione di grave
calamità. Cardinale di Santa Romana Chiesa Hermolaus Barbarus Ritratto di
Ermolao Barbaro, opera di Theodor de Bry. Patriarca di Aquileia. Ordinato
presbitero. Nominato patriarca da papa Alessandro VI. Consacrato patriarca.
Creato cardinal da papa Innocenzo VIII. Ermolao Barbaro detto "Il
giovane" -- è stato un umanista, patriarca cattolico e diplomatico
italiano, al servizio della Repubblica di Venezia. Comincia l'educazione
elementare con il padre Zaccaria Barbaro, politico e diplomatico veneziano, poi
in tenerissima età e mandato a Verona dal pro-zio Ermolao Barbaro, vescovo
della città e umanista di fama, per studiare lettere latine con Bosso. Per
perfezionarsi passa a Roma dove ha come insegnanti prima Leto e poi Gaza. Un
cursus studiorum concluso con successo. E laureato poeta, a Verona, da Federico
III. Segue a Napoli il padre, titolare dell'ambasciata veneziana, e proprio
nella città partenopea scrive la sua prima opera ovvero il “De Caelibatu”. Traduce tutto Temistio, pubblicato poi, in
parafrasi. Tornato in Veneto consegue a Padova il dottorato in arti e quello in
diritto civile e canonico. Subito dopo fu nominato titolare della cattedra di
etica. Come professore insegna soprattutto sulla Nicomachea di Aristotele,
mettendo in guardia i suoi studenti dalle traduzioni in latino di Aristotele e
predicando il ritorno alla traduzione diretta dal greco, proprio come face lui.
Sono infatti di quegli anni i commentari all'Etica e alla Politica e la
traduzione della Retorica. Abbandonato l'insegnamento accompagna nuovamente il padre in missione
diplomatica a Roma. E promosso senatore della Repubblica di Venezia e ma
stavolta in veste ufficiale, si reca a Milano con il padre per una nuova
ambasceria. Il primo incarico diplomatico arriva quando, insieme a
Trevisano, rappresenta a Bruges la Serenissima in occasione dei festeggiamenti
per l'incoronazione a ‘re dei romani’ di Massimiliano d'Asburgo e
nell'occasione fu investito cavaliere. Dopo un'esperienza come savio di
terraferma, e finalmente nominato ambasciatore residente a Milano dove si
accredita e rimane in carica. Venne creato cardinale in pectore d’Innocenzo
VIII nel concistoro, ma non venne mai pubblicato. L'ottima gestione della
legazione veneziana a Milano, in tempi davvero turbolenti come quelli della
reggenza di Ludovico il Moro, gli vale un anno dopo la nomina ad ambasciatore a
Roma alla corte d’Innocenzo VIII. Ed e qui che avvenne la catastrofe. Il
giorno dopo la morte del patriarca di Aquileia Marco Barbo, Ermolao erasi
recato all'udienza del papa, per fare istanza acciocché fosse differita la
nomina del patriarca successore, finché il senato non gli e ne avesse
presentato, secondo il consueto, la nomina. Ma il papa, senza punto badare a
cotesta istanza, nomina lui appunto in patriarca di Aquileja; aggiungendogli,
essere questa grazia una giusta ricompensa al suo sapere ed alla sua virtù. Il
Barbaro in sulle prime si rifiutò dall'accettare la dignità, che il pontefice
conferivagli; ma quando Innocenzo gli e lo comandò in virtù di santa ubbidienza,
si vide costretto a sottomettervisi ed obbedire. Allora il papa sull'istante lo
vestì del rocchetto, di cui, per darglielo, si spogliò uno dei cardinali colà
presenti; e poscia in pieno concistoro fu preconizzato patriarca di questa
Chiesa. La procedura era rigorosamente contraria alle leggi della repubblica
che vietavano ai propri ambasciatori, senza la previa autorizzazione del
senato, di ricevere incarichi o nomine dai principi presso i quali erano
accreditati. Allora, per giustificare la violazione procedurale, il Papa
scrisse una lettera al Doge chiedendogli di confermare la nomina, ma il
Consiglio dei Dieci, competente in materia, delibera comunque che Barbaro deve
rinunciare al patriarcato. Cosa che, dopo un po' di tira e molla, prontamente
fa. Scelse, per farla più solenne, la circostanza del giovedì santo alla
presenza del papa e di tutto il sacro collegio. Ma il papa non la volle
accettare. Né l'obbedienza sua agli ordini del senato basta per anco a
giustificarlo. Poco avveduto, non pensa di spedirne a Venezia la stessa sua
dimissione al senato, ad onta dell'opposizione del pontefice; mostrandosi dal
canto suo per tal guisa fedele ed obbediente alle leggi del suo governo. Più
avrebbe inoltre dovuto lasciar Roma e ritornare a Venezia. Ov'egli si fosse
regolato così, l'affare avrebbe cangiato di aspetto, e sarebbesi ridotta ad una
semplice controversia di giurisdizione tra la corte di Roma e la Repubblica di
Venezia. Ma essendo rimasto in quella capitale, ad onta della fatta rinunzia,
né avendone dato avviso al senato, egli fu riputato veramente colpevole in
faccia alla legge, e perciò costrinse il senato ad usare verso di lui ogni
misura di rigore. Come risultato di questo pasticcio fu bandito perennemente
dalla repubblica e interdetto da qualsiasi ufficio pubblico e privato. Quanto
al patriarcato di Aquileia, tecnicamente, ne rimase titolare ma il senato oltre
ad avergli impedito, con l'esilio, di recarvisi fisicamente, ne congelò le
rendite patriarcali e nomina Donato in suo vece, anche se la nomina non fu
ratificata dal papa. Ne deriva una situazione di stallo, durante la quale la
diocesi patriarcale fu amministrata da Valaresso (anche Valleresso), vescovo di
Capodistria, con il titolo di Governatore generale. B. rimase a Roma dove
decise di dedicarsi a tempo pieno ai suoi studi. Pparticolarmente importanti,
oltre alla composizione di Orationes et Carmina in latino e alla pubblicazione
delle “Castigationes Plinianae, disputazioni scientifiche sulle imprecisioni e
sulle invenzioni della Naturalis historia di PLINIO, sono l’epistolario filosofico che si scambiò
con Poliziano e Pico, che, insieme, costituirono un vero e proprio triumvirato,
a que' giorni potente e celebratissimo nelle scienze e nelle lettere. E
sventuratamente colto dalla pestilenza che serpeggia nell'agro romano. Giunta a
Firenze la nuova del suo pericolo trafisse altamente il cuore dei due suoi
celebri amici Poliziano e Pico. Si lagnavano essi che la sua perdita seco
involge il destino delle buone lettere, sembrando loro che in un sol uomo
pericolasse l'onere delle cose romane. Pico anzi volle tentar di soccorrerlo,
inviandogli col mezzo di suo corriere un antidoto ch'ei medesimo componeva e
che credeva atto a domare il morbo pestilenziale. Ma quando arriva a Roma
l'espresso, era di già passato tra gli estinti. Note De Legato, recuperato dal cardinal Quirini da
un codice della Vaticana e stampato per la prima volta nelle annotazioni alla
Deca II della sua Thiara et purpura veneta
Giovanni Battista Corniani, Camillo Ugoni, Stefano Ticozzi, I secoli
della letteratura italiana dopo il suo risorgimento, Torino, Contemporaries of
Erasmus, op. cit.91 Bruno Figliuolo, Il
Diplomatico E Il Trattatista: B. Ambasciatore Della Serenissima, Napoli, Guida
Editori, Bettinelli, Risorgimento d'Italia negli studj, nelle arti, e ne'
costumi dopo il mille, Bassano, Bettinelli, cit.219 Antonino Poppi, Ricerche sulla teologia e la
scienza nella scuola padovana del Cinque e Seicento, Rubbertino, Branca, La
sapienza civile: Studi Sull'umanesimo a Venezia, Firenze, 1988,67 Eugenio Albèri, Relazioni degli ambasciatori
veneti al Senato, Firenze, Cappelletti, Le chiese d'Italia della loro origine
sino ai nostri giorni, Venezia, Cappelletti, Bernardi, Ermolao Barbaro o la
scienza del pensiero dal secolo decimoquinto a noi, Venezia, 1851,12 I secoli della letteratura italiana,
Bettinelli, Risorgimento d'Italia negli studj, nelle arti, e ne' costumi dopo
il mille, Bassano, Eugenio Albèri, Relazioni degli ambasciatori veneti al
Senato, Firenze Giuseppe Cappelletti, Le
chiese d'Italia della loro origine sino ai nostri giorni, Vol. VIII, Venezia Jacopo Bernardi, Ermolao Barbaro o la scienza
del pensiero dal secolo decimoquinto a noi, Venezia, Giovanni Battista
Corniani, Camillo Ugoni, Stefano Ticozzi, I secoli della letteratura italiana
dopo il suo risorgimento, Torino, 1855 Vittore Branca, La sapienza civile:
Studi Sull'umanesimo a Venezia, Firenze, 1988 Bruno Figliuolo, Il Diplomatico E
Il Trattatista: Ermolao Barbaro Ambasciatore Della Serenissima, Napoli, Guida
Editori, 1999 Antonino Poppi, Ricerche sulla teologia e la scienza nella scuola
padovana del Cinque e Seicento, Rubbertino, 2001Thomas Brian Deutscher,
Contemporaries of Erasmus: A Biographical Register of the Renaissance and
Reformation, University of Toronto Press, 2003 Altri progetti Collabora a
Wikisource Wikisource contiene una pagina dedicata a Ermolao Barbaro il Giovane
Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file
su Ermolao Barbaro il Giovane B., su Treccani – Enciclopedie on line, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana.Ermolao Barbaro il Giovane, in Enciclopedia
Italiana, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.Opere di Ermolao Barbaro il
Giovane, su openMLOL, Horizons Unlimited srl.Opere di Ermolao Barbaro il
Giovane, su Open Library, Internet Archive.David M. Cheney, Ermolao Barbaro il
Giovane, in Catholic Hierarchy.Salvador Miranda, BARBARO, iuniore, Ermolao, su
fiu.edu – The Cardinals of the Holy Roman Church, Florida International
University. Ermolao Barbaro, in Treccani – Enciclopedie on line, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Emilio Bigi, B., in Dizionario biografico degli
italiani, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, PredecessorePatriarca di
Aquileia Successore Patriarch Non Cardinal Pio M.svg Marco Barbo Nicolò
Donà Biografie Portale Biografie: accedi alle voci di Wikipedia che
trattano di biografie Categorie: Umanisti italianiPatriarchi cattolici italiani
Diplomatici italiani Nati a Venezia Morti a RomaBarbaroAmbasciatori
italianiPatriarchi di AquileiaTraduttori dal greco al latino[altre] Ermolao
Barbaro. Keywords: il celibato, lettera a Pico, lettera a Poliziano, traduzione
della retorica, commentario all’etica nicomachea, comentario alla politica,
retorica ed eloquenza. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Barbaro” – The
Swimming-Pool Library. Barbaro.
Grice e Barcellona:
l’implicatura conversazionale dei soggeti e le norme – filosofia siciliana –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Catania). Filosofo italiano. Grice:
“Perhaps my favourite by Barcellona is “I soggetti e le norme” – vide my
conversational norms – and ‘soggeto’ of course relates to ‘intersoggetivita,’ a
pet concept of Italian phenomenology!” Grice: “Of course, for us British
subjects (to the Queen), the idea of ‘soggeti’ cannot quite make sense! But
Barcellona’s point is fascinating: the Romans did have the concept of a
sub-iectum and an ob-iectum: they like a symmetrical expression formation, too!
Barcellona shows that we have to speak of ‘soggetti’ to get intersoggetivita –
and then the norma – a very Roman concept, which as J. L. Austin said
(following John Austin), does not quite translate as ‘norm’ – “We don’t use
‘norm’ in ordinary language.””
Barcellona shows that it is ‘I soggetti’ i. e. at least a dyad that
makes ‘the noi trascendentale’ adding up ‘l’io trascendentale’ with ‘il tu
trascendentale’ and ‘l’altro trascendentale’ that we get the norm. Barcellona
got to the idea after seeing the French film, ‘l’un et l’autre’!” -- Pietro Barcellona, deputato della Repubblica
Italiana LegislatureVIII Gruppo parlamentarePCI Dati generali Partito politicoPartito
Comunista Italiano Titolo di studioLaurea in giurisprudenza ProfessioneDocente
universitario Pietro Barcellona (Catania ),
filosofo. È stato docente di diritto privato e di filosofia del diritto
presso la facoltà di giurisprudenza dell'Catania. È stato membro del Consiglio
superiore della magistratura. Si laurea
in Giurisprudenza nel 1959. Nel 1963 consegue la libera docenza in Diritto
Civile e insegna a Messina. Dal 1976 al 1979 è componente del Consiglio
Superiore della Magistratura. Ha diretto il Centro per la Riforma dello Stato,
fondato con Pietro Ingrao. Nel 1979 è
stato eletto deputato nelle file del Partito Comunista Italiano ed è stato
membro della commissione giustizia della Camera. A causa della sua formazione
teorica materialista, ha suscitato nel
molto scalpore la sua conversione raccontata nel libro Incontro con
Gesù. Docente emerito di filosofia del diritto all'Catania. Altre opere: “Diritto
privato e processo economico” (Jovene Editore); “L'uso alternativo del diritto,
Laterza); “Stato e giuristi tra crisi e riforma, De Donato, Bari); “Stato e
mercato tra monopolio e democrazia, De Donato); “La Repubblica in trasformazione.
Problemi istituzionali del caso italiano, De Donato); “Oltre lo Stato sociale:
economia e politica nella crisi dello Stato keynesiano, De Donato); “I soggetti
e l’intersoggetivo della norma” (Giuffrè); “L'individualismo proprietario,
Bollati Boringhieri); “L'egoismo maturo e la follia del capitale, Bollati
Boringhieri); “Il Capitale come puro spirito: un fantasma si aggira per il
mondo, Editori Riuniti); “Il ritorno del legame sociale, Bollati Boringhieri);
“Lo spazio della politica. Tecnica e democrazia, Editori Riuniti); “Dallo Stato
sociale allo Stato immaginario. Critica della ragione funzionalista (Bollati
Boringhieri); “Laicità. Una sfida per il terzo millennio, Argo); “Diritto privato
società moderna, Jovene); L'individuo sociale, Costa & Nolan); “Politica e
passioni. Proposte per un dibattito, Bollati Boringhieri); “Il declino dello
Stato. Riflessioni di fine secolo sulla crisi del progetto moderno, Ed. Dedalo);
“Quale politica per il Terzo millennio?, Ed. Dedalo); “L'individuo e la
comunità” (Edizioni Lavoro); “Le passioni negate. Globalismo e diritti umani,
Città Aperta); “Le istituzioni del diritto privato contemporaneo, Jovene); “Tensioni
metropolitane, Città Aperta); “I diritti umani tra politica, filosofia e
storia, A. Guida); “La strategia dell'anima, Città Aperta); “Diritto senza
società. Dal disincanto all'indifferenza, Ed. Dedalo); “Fine della storia e
mondo come sistema. Tesi sulla post-modernità, Ed. Dedalo, “Il suicidio
dell'Europa. Dalla coscienza infelice all'edonismo cognitivo, Ed. Dedalo); “Critica
della ragion laica, Città Aperta); “Diagnosi del presente, Bonanno); “La parola
perduta. Tra polis greca e cyberspazio, Ed. Dedalo); “L'epoca del postumano,
Città Aperta); “La lotta tra diritto e giustizia, Marietti); “Il furto
dell'anima. La narrazione post-umana, Ed. Dedalo); “L'ineludibile questione di
Dio, Marietti); “L'oracolo di Delfi e L'isola delle capre, Marietti, Elogio del discorso inutile. La parola
gratuita, Ed. Dedalo); “Viaggio nel Bel Paese. Tra nostalgia e speranza, Città
Aperta); “Incontro con Gesù, Marietti); “Declinazioni futuro/passato. Poesie,
Prova d'autore, Il sapere affettivo, Diabasis); “Il desiderio impossibile,
Prova d'autore”; “Passaggio d'epoca. L'Italia al tempo della crisi, Marietti); La
speranza contro la paura, Marietti); “L'occidente tra libertà e tecnica,
Saletta dell'Uva); “Parole potere, Castelvecchi,. Sottopelle. La storia, gli
affetti, Castelvecchi); La sfida della
modernità, La Scuola,.Barcellona e la pittura Una delle più grandi passioni di B.,
è stata senza ombra di dubbio la pittura. Comincia a dipingere all'età di 20
anni. Due sue opere si trovano in esposizione permanente presso il "Museo
dei Castelli Romani". Un suo quadro fa parte della collezione permanente
della Salerniana, Galleria Civica d'Arte Contemporanea "Giuseppe
Perricone". Vanta diverse personali:
1959"Mostra Città di Catania"; "Galleria Arte Club"
di Catania, con testi critici di Manlio Sgalambro e Salvo Di Stefano;
"Galleria Arte Club" di Catania. Espone un nucleo di ventiquattro
opere sul tema "La città della donna" con testo critico di Giuseppe
Frazzetto; 2002"Tensioni metropolitane" presso "Fondazione Luigi
Di Sarro" di Roma; 2002"Galleria Quadrifoglio" di Siracusa;
"Fondazione Filiberto Menna" di Salerno; 2003"Mitologia del
quotidiano" presso "Galleria La Borgognona" di Roma, con testi
in catalogo di Simonetta Lux e Domenico Guzzi; "Contrasti" presso
"Galleria Tornabuoni" di Firenze, con testo in catalogo di Fabio
Fornaciai e dello stesso Barcellona; 2004"Museo dell'Infiorata" di
Genzano; "L'impossibile completezza" presso il "Museo
Laboratorio di Arte Contemporanea" di Roma, Patrizia Ferri e Mario de
Candia; "Il desiderio impossibile" presso "Le Ciminiere",
Sala C2, di Catania, con testo critico di Mario Grasso. Saggi sull'opera di B. Su B., ovvero, riverberi del meno, Atti del
Convegno di Studi su alcune opere di Pietro Barcellona, Mario Grasso. Prova
d'Autore,. 154-4 W. Magnoni, Persona e
società: linee di etica sociale a partire da alcune provocazioni di Norberto
Bobbio, Glossa Edizioni, Milano, M. De
CandiaFerri, B. raccontato dai suoi amici, Gangemi, Greco, Modernità, diritto e
legame sociale, in «Materiali per una storia della cultura giuridica», Pegorin,
Emergenza Antropologica. Pietro Barcellona e la lotta in difesa dell’umano
Riconoscimenti Il 29 marzo, il Comune di Misterbianco (CT) gli intitola una
piazza. Note Pietro Barcellona, su Camera VIII
legislatura, Parlamento italiano.
"Barcellona: Mi converto, dal Partito Comunista a Gesù. Ragusa
News. l'Unità, "Pietro Barcellona, Il Piacere di
Dipingere"//archiviostorico.unita/cgi-bin/ highlightPdf.cgi?t=ebook& file=/golpdf/uni__05.pdf/
11CUL31A.PDF&query= Andrea%20 carugati Corriere della Sera. Omaggio a
Pietro Barcellona pittore, giurista e filosofo.//archivio storico.corriere/ ebbraio/01/
Omaggio_B._ pittore_giurista .shtml
Inaugurata la piazza intitolata al prof. Pietro Barcellona |
Misterbianco. COM. Napolitano: B. fu un protagonista in Italia. Messaggio del
Colle ai funerali del giurista, ex parlamentare Pci e membro laico del
Csm[collegamento interrotto] articolo pubblicato da La Sicilia, 9 settembre,
sito lasicilia. Filosofi italiani del XX secolo Filosofi. Pietro Barcellona.
Keywords: i soggeti e le norme, filosofia siciliana, Barcellona, comune di
Messina. Conte di Barcellona, lo stato imaginario, i soggeti, l’intersoggetivo
della norma, communita intersoggetiva, discorso futilitario, societas,
communitas, socius, seguire, ‘follow’, Toennies, communitario, stato
keynesiano, stato imaginario, anima smartita, conflitto e cooperazione sociale,
anima smarrita, communitas, immunitas, sociale, societas, discorso inutile,
Grice, end of conversation, goal of conversation, deutero-esperanto, linguaggio
privato, i soggeti, l’intersoggetivo. --. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Barcellona” – The Swimming-Pool Library. Barcellona.
Grice e Barié:
l’implicatura conversazionale d’Enea – filosofia italiana – Luigi Speranza (Milano). Filosofo
italiano. Grice: “”My favourite of Barié’s is his parody of Apel: “il noi
trascendentale”!” -- I like Barié; he commited suicide, which is not that rare
among philosophers – same percentage than the general population – cf.
Durkheim, “Le suicide: a sociological enquiry,””. Grice: “Barié tried to play
with the idea of the transcendental, and he did – he applied it first to “I”
(‘l’io trascendentale’). When I wrote my thing on personal identity, I
preferred the pronoun ‘someone,’ to stand for ‘I’, ‘thou,’ and the allegedy THIRD
‘person,’ ‘he.’ – Barié has also edited Vico’’scienza nuova,’ and provided a
‘compendium’ of the SYSTEMATIC kind, favoured by some, of the history of
philosophy, with sections on ‘roman’ philosophy (“l’epicureanismo romano,” “lo
stoicism romano,”) --.” Grice: “Perhaps
the closes Barié comes to me is in his
‘The concept of the ‘transcendental,’ since I struggled with that in
“Prejudices and predilections,” where I feign to think that perhaps
‘transcendental’ is too transcendental an expression and should be replaced by
‘metaphysical,’ but my tutee, Sir Peter, being more of a Bariéian, disagreed
wholeheartedly!” – Grice: “I cherish Apel’s comment on Barié: “Surely, if we
are going to have ‘l’io trascendentale,’ we need at least ‘l’altro
trascendentale,’ or as I prefer ‘il tu trascendentale.’” Partendo da posizioni
kantiane pervenne a una posizione da lui stesso definita neotrascendentalismo,
scuola di pensiero di cui fu il fondatore. Si avviò agli studi di diritto che
concluse solo a seguito del primo conflitto mondiale, che lo vide impegnato
inizialmente come ufficiale di cavalleria e poi come aviatore. Ottenne la
laurea in filosofia. Inizialmente
attestato su posizioni kantiane (La dottrina matematica di Kant
nell'interpretazione dei matematici moderni, e La posizione gnoseologica della
matematica), nel corso del suo progredire intellettuale Barié perviene a una
posizione filosofica critica nei confronti della dottrina kantiana. Di questo
passaggio è emblematica l'opera Oltre la Critica, che mette in luce le
difficoltà della dottrina precedentemente sostenuta. Il periodo metafisico Oltre la critica segna
il punto di svolta dell'attività filosofico-intellettuale di B., che comincia a
sviluppare un interesse metafisico, forse dovuto all'influenza di Piero
Martinetti, del quale era stato allievo. In questo senso il filosofo, nel suo
primo approccio alla metafisica, si pone su un binario che era già stato di
Spinoza, salvo poi rendersi conto del fatto che anche la posizione spinoziana è
in realtà insufficiente per tentare di risolvere il dilemma della relazione
essere-pensiero. Si ha quindi l'approdo di B. al pensiero leibniziano,
testimoniato di La spiritualità dell'essere e Leibniz. L'approdo al neotrascendentalismo e Il
Pensiero Libero docente, ottiene la cattedra universitaria, spostandosi di
conseguenza a Genova, Roma e infine Milano, nella cui università succede al suo
maestro Martinetti nella cattedra di filosofia teoretica. Consapevole del fatto
che, per quanto superata, la lezione antidogmatica di Kant non poteva essere completamente
ignorata, Barié inizia una profonda revisione del proprio sistema teoretico che
lo porta a diminuire drasticamente le sue pubblicazioni (di questo periodo sono
il Compendio sistematico di storia della filosofia, e Descartes) e che culmina
con la pubblicazione de L'io trascendentale. Fonda l'istituto di filosofia
dell'Milano con lo scopo di renderlo centro propulsivo di una discussione
filosofico-culturale con le realtà filosofiche del tempo che si sarebbero
confrontate con la nuova visione di B., adesso orientato verso una concezione
di filosofia come metafisica, ossia di metafisica quale causa della realtà
sensibile e del pensiero. Con lo stesso scopo nacque la rivista Il Pensiero. Altre
opere: “La posizione gnoseologica della matematica – e dell’arimmetica in
particolare” 7 + 5 = 12” (Torino, Bocca); “Oltre la critica della ragione e del
giudizio, il criticismo (Milano, Libreria editrice lombarda); “Spirito e anima:
La spiritualità dell'essere e Leibniz” (Padova, MILANI); “Compendio sistematico
di storia della filosofia con particolare attenzione alla filosofia romana sino
Cicerone” (Torino, Paravia); “L'io trascendentale non-psicologico” (Milano-Messina,
G. Principato); “Il concetto trascendentale” “Il trascendentale” (Milano,
Veronelli. Atti del Congresso Internazionale di Filosofia, Napoli, riproduzione
fotografica (da Opa lLibri antichi
riproduzione fotografica. Assael, Giovanni Emanuele Bariè, Milano, CUEM,
Assael, "Il neotrascendentalismo di B.", in Rivista di Storia della
Filosofia; Assael, Alle origini della scuola di Milano: Martinetti, B., Banfi,
Guerini e associati, Milano, Milano Accademia scientifico-letteraria di Milano
Università degli Studi di Milano Scuola di Milano Giovanni Emanuele Barié, su
TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Giovanni Emanuele Barié, su sapere, De
Agostini.B., in Dizionario biografico degli italiani, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Opere B., su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Filosofia Università Università. Giovanni Emanuele Barié.
Keywords: Enea, lo stoicism romano, Enea, eroe romano, eroe stoico, Catone, il
noi trascendentale, vico, storia vichiana, arimmetica. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Barié” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Baricelli:
l’implicatura conversazionale -- filosofia italiana – Luigi Speranza (San Marco dei Cavoti).
Filosofo italiano. Grice: “Italian philosophers can be eccentric; Baricelli
started commenting Plato but his masterpiece is a philosophical tract on sweat,
as experienced by the athletes Plato was familiar with!”Medico, chimico e
filosofo di fama italiana ed europea, Giulio Cesare Barricelli- nacque a San
Marco dei Cavoti e fu da molti, pure erroneamente, ritenuto originario di
Benevento o di San Marco Argentano in Calabria.
Erudito e studioso di poliedriche attitudini e capacità, studiò medicina
e si interessò di filosofia, tanto che ancora giovanissimo fu autore di
commenti alle opere di Platone, mentre nel pubblicò l'opera in quattro libri De
hydronosa natura sive de sudore umani corporis, sulla natura e la terapia della
sudorazione umana, nelscrisse l’Hortulus genialis, edito a Colonia e Ginevra
ove raccolse antidoti e sudi sulle intossicazioni, e successivamente diede alle
stampe il Thesaurus secretorum, opera in cui sono elencate le cure ed i rimedi
per svariate malattie e problematiche quotidiane. Pubblica poi un trattato
sull'uso del siero del latte e del burro come medicamento, intitolato De
lactis, seri, butyri facultatibus et usu, e nello stesso anno gli fu conferita
la cittadinanza beneventana. Cultore di studi umanistici Barricelli scrisse
anche alcuni epigrammi latini e morì in Benevento. A San Marco dei Cavoti, nel
corso degli anni, gli vennero intitolati un antico circolo ricreativo, la
scuola elementare ed infine la strada ove si trovava l'abitazione in cui visse,
già denominata Via Pastocchia, che ospita anche un monumento in suo onore,
opera dello scultore Giulio Calandro A proposito dell'intitolazione della
scuola, su espressa richiesta dell'allora commissario prefettizio Mario
Jelardi, l'insigne storico Alfredo Zazo propose la seguente epigrafe che ne
riassume le doti i meriti: A B. CHE DEL
RINASCIMENTO EBBE LO SPRITO INFORMATORE E LA VASTA ATTIVITA' PROFUSE NEL CAMPO
DELLA SCIENZA MEDICA DELLE LETTERE E DELLE SPECULAZIONI FILOSOFICHE IL COMUNE
DI SAN MARCO DEI CAVOTI A RICORDO ED INCITAMENTO PER LE GENERAZIONI CHE IN
QUESTA SCUOLA SI EDUCANO NEL FERVORE E NELLA FEDE DEI NUOVI GRANDI, AUSPICATI
DESTINI DELLA PATRIA XXVIII OTTOBRE 1942XX E.F.
Opere. “De hydronosa natura sive de sudore umani corporis”; “Hortulus
genialis”; “Thesaurus secretorum De lactis, seri, butyri facultatibus et usu. Alfredo
Zazo, Dizionario bio-bibliografico del Sannio, Napoli, Angelo Fuschetto, Giulio
Cesare Baricelli, Andrea Jelardi, Dizionario biografico dei Sammarchesi,
Benevento. nis Hortuli Genialise RERVM MEMORABILI VM,
QVAE IN HORTVLO Geniali continentur elenchus. A Beſton accenfus,perpetuòarder.
A cos. poribus effe &tus procreari. Admirandumauxiliuin advefica calculum,
qwo abſque inciſione diffoluitur de expurgator Alapides renum vefica frangendos
mirabile remedium Ammantium lac ab alimentis recipere qualita tem. Agricola
nonſemel tempeftates e Serenitates pre dicunt. Abſyntbiumroborat ventry
Abfynthij Romani mira Abſalonformararus. Acorescapitis bufonefanartit Achatis
lapidismirabilis Acetum ad i &tus venenosov Acetiſcyllitici miraoperato
Adam eratſapiennriſsimus Aegyptiſ in annimenfura Aegyptiorum opinio de
elementis. Isbe Aepyptij in morborum -Chrafacileadiguem recara Aemorrhagia (electumprefidiuna
Aegypti hierogliphicis vacabant Aegyptiorumarcana ait quartanam Aegyptijregesopera
magnifica do admiranda an. Liquitus conftruxiffe.zi. Aegye MONACENSIS. REGLA
BIBLIOTHECA Tunt. Aegyptiorum in condiendis corporibus obferuatio. Levis
ſalubritatem ad vite produktionem maxå moperè videmusconducere Aegyptiorum
Auditim ir lapidis á vefsica extra Sione Aegyptij quomodoignea prefidia
component Aerisnatura quomodo nofcatur Afflictionem tribuere intellettum.
Agricolafilicibus in horreis cur vtantur Agricola cwufdam interitus. Alexandri
mors.quo veneno fuexit caufata Alexandri ſudoredolens. Alexandri
uder.fanguineus. Alexandri magnanimitas in ftudiofos Amazones mammas dextras
ſecabant. Amoris originis controuerfia Amantes surfacile irafcantur Ambarum vi
ebrietatemfaciat Animalia quadam Arni tempora pradicero. An transformatio
realis detur. An animal in igne viuere poſsie Anni computum diuerfimode fa
&tum Animalia ex putri materia non ſemper extitiffe. Anicularum quarundam
facinona. Antimony in vitrum redu & io. Anuli Bubali ad gramphum vtiles Anularis
digitus cordi amicus Antora napello inimiciſsima Anginaprafocatina vt
compefcatur Animalia a vteerikus Dis dicata, Anguil Anguillarum cum Aquilone
affe &tus Animantiumcobur à cominé oritur. Anni climacterici quales.
Annibalisſtratagema in boftes. Anniprefagia à quercus galiis: Ancitodorum
aliquor obferuationes A priteftium virtus mirabilis Apri ægrotantes hederam
quarunt. Api efum infauftum veteribus Apri dentes adanginan dompleuritidem
vtiles Apes imminente pluuia adalucaria redeunt Apiumri usherbafcelerata; Apum
mirabilisſagacitasdan officium Aqua mirabilis ad viſusdefectum Aquilinumlapidem
partum accelerare, 126 Aquafrigidaqualiter apparetur. Arcades qualiter annum
computabant Archelai Regis in populos immanitasi go Arboris
ficusmirabilisnatura: Arietislingualantium ostendit. Araneorum reła in medicina
vfurpata Arbores quandoquein lapides mutate Artemiſia quando in radicibus
carbonem producati Articulares dolores quomodo curentur. Archelaus
Rexaſtronomie ignarus Ariſtotelis opinio demularum ortu. Ariftotelis rerum
indagator, Ariſtolochia piſces ftupidosfacit. Archelaus turrim incombuſtibilem
fecit: Aſphaltirisla 'usmirabilis natura, Apronomia medicis neceſaria Ararum
vomitu humores expurgat. Aparagor um 2u corporis nitorem producit. Afphespropè
halico ibum fiupidi Aſparagi vi mirabiliter erefcant Ap.dum natura qualis.
Athenien esfacerdotes cicutam comedebant Atrila canis instarlatrabat Athenienfium
ura erga fiicos Aues vfu Taxi nigra fiunt. Auri vfus in medicina Aufonij locus
de mecha uxore Afilici odor vermesgignis Bafilijanhabitat pelicudinibm Aphrice
Ibid. Bafilifcum haudàgallo excludi. Bardana mira vis in affe& u uteri.
Bituminis vis in hiſterica paſs. Braſsica, dorura fimul fatahereunt. Bruta
aliquot lafciuiffe in fominas, Bryonia mira virtus in affe&tu-matricis.
Braſsica fuccus contra ibrietatem. Britânnurum præfidium in furiofos.
Bubuloftercore colicam,anari. Bufonis lapis cóntra vinena. Bufonis.mira
propriet as in Aſcite. Arnes dura utfiant teneriores. Canes.obmutefcunt vmbra
Hyena. Capramaximè epilepſia tentatur, Capillorum defluussm laudano curare Cani
Canicula exortum à veteribus previſum, Carnes cocta,quomodo crude videantur Canes
fabrorum exiguos habent lienes Cancri vini quomodo co &tifimulentur Capre in
luftinis montibuseuomunt Capilli noftri plantis affimilantur Caftratilienem,
dan vitella ouorum deglutire ne. queunt. Cauſtica remedia,qualia adftrumas Caryophillgte
vis adcorporismacular Caftorei teftespropèrenes adeffe Caminus quo fumum non
emittet, Calphurnius beftia uxores dormientes necabat.Catelli membrorum dolores
confopiunt, Cacodamonem mali nnncijpraſagiumattuliffe Calendula folis
amica. Capiuacceiopinio de
menftruofanguine Cantharidum mira vis nocendi Carthaginienfium prefidium ad
deftillationes in. fantium. Cati.cerebrum hominesdementat.
Cornilacrymaſworesſuſcitat, Corui renouantnr eſos ferpenris Cervi carnes ad
vita produftionen Cepamab Hyppocrate deteftari Ceruorum vita longiſsima Cerius
Alatus Francorum inſignie Cerninum penem.conceptum facere. Ceraforum aqua
epilecticis vtiliſsima Chamedrij mira vis ad lienofos Chalcanti vfus quidoperetur
Chymici forebantapud veteres: Cibm Chuslapidus quomodo apparetur. Cicutam
uterinum furorem domare Cicuta virginum mammas detumat Cynorrhodi radix ad
hydrophobiam Cyminum hominibupallorem inducere. Cyprinorum vfuspodlagricis
infeftus Cyprini officulü caluarisad spilefiä mirabile Clarorum virorumexitus.
Lorui morientiúm fæditatem fentiunt Colicu dolor quomodofanetur Collegium veterum pro tuendaſanitate Cotoneorumfeminaadcombufta
Confedtio fenibuspraftantiſſima Corpusutglabrum reddipofit Corpora venenatá
vtnofcantur. Coralline vis adlumbricos Corniplanta hydrophobiam ſuſcitat
Consensus de disensus animantium Corneliu Celji valetudinis precepta.
Creationis mundi opiniones. 10 Croci metallorum.compofitio.: Crinesmulierum qua via denfiores fiant Cupreff
folia Strumas auferre. Cur fit vtquis clauos vomere videatur. Cucumeres oleum
abborrent. Cur quiti impronisè moriantur. D. Ature flores Defunium capillorum
ab hydrargiro, Demoris afturia apud indos. IS Democrittfedulitas in olei
caritare. Demofthenes quomodocuraffet lingue impedimen Denti Dentium dolores
bufonis tibia janari: Dentium ftupor
àportulacaremouetur Dentium dolores paſtinaca marina radio conquieſterr Defipientia
mulieribus familiaris, Digiti annularis ſympathia. E. EBura
quoartificiocolorentur. Ebriy variafufcipiunt deliria Echini ſagacitas in
ventorum mutationibus Elephantte in fæminam mirusamor Empiricorumremedi4periculofa
Epistola quomodo in ouo celetur Equam grauidam marem admittere. Equagrauida
fomas occiditur,abortit Equorum teftes ad ſecundas depellendas praftan. tiſsimi.
Equusphaleris accinctus acrior. fot.Asies rugata quomodo emendentur. Faciem
hominis diuerfimode alterari Familia in Creta mire faſcinatrices Faces ardentes
ex Betula corticibus Fætor extin &ta lucerna grauidisperniciofu Febricitantium
fitis qualiter compefcatur Febrem à quodum pifceillico exitari. Fæmina aliquot
inrares mutate,, Fæmina pruritu corripiuntur in pudendis in prima menftriornm
eruptione. -Fæcula Brionie in affecte vteri Feniculorum femina aliquando
exitialia Filij Filij â parentibus figna recipiunt. Ficorum
efumfudoremparerefætidum Filices ab
agris qualiter exterminentur. Flores in Aegypto fine odore. Flamma quomodo in
aqua excitetur. Fluuij aliquot mirabilis natura. Fructum vinearum, iumentorumg
interitus pre ſagium Ferarum natura in hominibus mirum in modum deft. 8a Fons
mirabilis apud Garamantes. Frigida post pharmacü exhihita, felici fucceffu Fraxinum
ferpentibus inimicum: Furiofi in pleniluno,magis infaniunt. Futi vulnera
quomodo curentur. Fungi ubi in lapides mutentur. fumus hydrargiri quid efficiat
Galenu,Medicorum princeps Aline appenfo milui capite furisunt. Galega,
defcordij vis contra peftem. Gallinarum.stercus adfungorum viru. Gallinarum adeps quomodo diu ſeruetw Gallina
quomodofæcunda fiant. Gentium.don populorum ingenia. Germanorum mos circa
coitum. Gigantes quando in orbe fuerint, Gymnofophifta apud Indos mirabiles.
Grauidationis muliersus affertio.Grauida mulieres marein admittunt. Grauida
conceptü quomodo valeant occisltare. Grauidaaliquando fætupariuntfine vnguibus.
Gra Greuide mulieres curpallida. Greci
de Iudeorum monumentis nihiladduxe H.
Auftulus aqua matutinus falubris. Heclaignis aqua nutritur Hemicrania Gagate
fubmouetur. Homicrania à carduo
benedi&to fanythr. Herfetes ceroro tabacci coufanari. Hellebori nigti
ele&tio in Anticris. Hederam cumvino habere diſcordiam Hemorrboidailisherbe
mira virtus, Hellebori nigriextra & nm.
Hybernie miraaerisſalubritas, Hidropsà viridi lacerto confanata Hydrophobosè
poto catuli congulo aquam illico ap petere. Hippocratis opinio de
balbisdefe&tiua, Hydrargiri minera quomodo reperiatur. Hyppiatriquo
studioftellas albas in equorum fu cis confingant Hydrophobia rara dicuffion Hydrargiri mira natura..Hydrargirum remedium
eft advermes. Hydrargirum utilead celidolorem Hydrargirumremedium in pofte.
Hydrargirum defluuium capillorum facere. Hominis vite longitudinis breuitatis
figna, Homo repertus mira vaftitatis. Hominumcur aliquotfubtilioris, vel
graffiorisin. genijfiant. Homines
Principis vitam imitantur. Horai. Homines inuenti miragracilitatis. Hominis compofitionismirabilia Hominesquomodo
fiant abfemy. Hominum corpora olim vafta
Ibis in degyptofolum moratur, Ignispraſidra admorbos fele &ta. Infantes à quibusnutricibm ladandi. Infantis
inumbilicum animaduerfio. Indi ante Hiſpanorum tranfitum variolas baud paffi
funt. 88 Infania ex folano fyluatico quomodo emondetur Indus quidam longiffime
vite. Infantes eiulareautoladein mammillu, Infantium ruptura ut curentur. Infantes vipreferuentur ab epilepfie.
Infantes ànutricibus mores recipere
Infantis umbilicum conceptum facere.
Inser Lupum eAgnum diſcordia. Inter brafficam, de vitesfympathis. Iumenta clitellaria fibilo, cantu á laboribus
fubleuari Aminas aris& vitrileo extrahi Lapidis ignem redensis compofitio.
Lapathiam camas duras,teneruofacit, Lacerta apudIndosmira magnitudinis, Lu,fanguisaliquandopluers
viſs. Lepusannis decemviueredicitur. Letargicos à Satureia vigiles fieri.
Leonardi vatri de partu opinio. Leones
Leones aftatttertianam patiuntur.
Leporumnonomnes hermaphrodui, Leo timet Gallung. ISO Linteaapud Indos
igne depurari, Littera aurei coloris quomodofiant: Lignum èviſco Latum
diſcutita Lienem adcorporis turpitudinem valere Lolium praun inducit ſyptomata. Lolij nocumenta Aceto fanari. Ibid. Lups
afpe&tu homines obmuteſcunt. Irupi pauci reperiuntur,ones autem multa Zapi
quomodo ouibus nacere nequeant., Lumaca lapispartum accelerat Ludi in
conuinijsfeftiuiquales, Lupi,canes, doFeles ut curentur, Lupi in fenio ſerpentesin renibus generant. Luna confinusad inferiora, mirabilis. Lue gallica canis infeftus
Lumbricosquandoquegenerari virulentos MAmirimum
vitulum àfulmine non ladi, izg Aris yubri admiranda: Maleficas artesir
Septentr. exerceri Mascitius, quàm
fæmina animatur, Maritimarumtempestatumprafagia Maculanigre in morbisquid
portendant. Mădragoravitibus infundit vim ſoporiferam: Mares in mammillisſapè
Lachabent.. Marina pallinace radiusad dentiumdelores yti lis. Mommarum sum
vtero ſympathis Medicinepraktamsia quanta fit.. Menftrualisfanguinis immanita,
Medea an fuerit venefica. Memoriaquo
prafidio augeatur. Mercury pojisura in hominūnatiuitatibus, quan tum valeat.
Mergorum i anferum proprietas contraHydropho biam.. Mellis vfu vita
vtiliffimus. Medicina multa abanimalibus capta. Meſpulilignum ab ab ortu
preferuat. Menftrua plerifqs fæminis in fenio. Mirabiles in
hominibusproprietates dari. Mithridates inculpatè venena bibebat. Mithridatis
antidotum ad venena. Mirafontis inEpgroproprietas, Mille pedum preparatio
adcalculos. Mille folium aduulnera
conſolidanda. Morborumprauorum natura, Morus planta prudentiffima. Morfusquidam
à cane rabido latrauit. Mors
inArthritide quandofuccedat. Mures
futurorum praſcj. Muftela cur rutam comedat. Multa prafidia ab animalibus
homines accepije.Mulierum capilli quomodo in vermes mutentur.zo Monftruofa
Dæmonis apparitio. Mulieres pregnantes vt nofcantur. Muftella
fanguisadepilepfiam. Mundi creatio.ornatus. Mullus sterilisatem producit.
Mulierum pinguedoſuamis. Mutin
Mulieresrarò inebriantur. Mulorumgenuspropagare nequit. Mulieresin.
Ponto animalibus.nocentes. N: Natura presidentia in brutis..
Natsuitates.hominum quando ob'eruende Natura arcanaprovira producenda. Neronis
crudelitas quoque pads a nutrice wiginem fumpfit. Nero Tapfiam magnificauit.
Nereides, Sirene lepe vifa fust: Nili proprietu admiranda Niues rubentes in
Armenie. Nodi in vmbilico infantis quid sotentas Nuxairiftica quomodofiat
vigore for O Learum fterilitatis preſagium: olei, vini,fegetumquefterilitatis
prefagium. olei balneumproconkulfis laudatum. aleun amigdalarum dulcinm
advariolarum veftigia probibendu. olea Minerka a yeteribu dicata: slei cinemani raracampofis. elina olinarum oleum adunguium pannas. tur.
Par Oleum latris colicum affe& um domato
Oleum lixiuio miftum albeſcit. Opthalmia aliquando.folo afpe & u
communicar @ris ulceraquomodofanemtur:
Oryalus viſu auriginoſos.sanat.. Orestis cadauer odto cubitorum. fa de corde
Cersui.corina uznena.. Oxes capite mouentpluuialmininente. Quesalba ubi
nigrefiant. P Arimdi
difficultasquandoqueà curto umbi lco prouenit. Paracelfafalſa opinio
dehomunculipartu.Panaritiumqualiter illico fanetur. Parthi, Scytheque quo
venenofagittas linjrent.Pestilentitemporeinter precipua præfidia.neris Aifcatio fummum iudicatur. Papauer agreſte
contra pleuritidem, Papauer ſolisfpheraminfequitur, Perfa.aliis coquinas
replebant: Pediculicorpora morientium relinquunt Beftem ex occulta antipashia
oriti. Penna Ibidis ſerpentes-terret,
Perniones:quomodo fanentur: Phalangii'ueneni opera. Phrensuci cur
fortiſsimifint, Phrenetidem exnigro-corallio quiefcere Bhreneticialiquando
mirabilia loqui. Pharmacum dare, quando periculofum. Philomenaà vipera deuoratut. Pifa Piſces marinifalubres, japidi, Pifiesfrixi
quomodo in venenum tranfeunt. Pici mirandulani ingenium; Picem cum oleo habere colligantiam Pici
opinio de fcientiarum varietate Portulæca foment contra lumbricosa
Plurimamèterra furfum rapi iterumque deorfumi cumpluuiis precipitarz. Polypodijmira viscontra cancrosa Porri
caputquomodo augeri pofsit: Potentia imaginatiua in conceptu mirabilis. Planta
fimileseffe&tu fimiles, vinute... Pluvia imminentisprofagia. Plumburglans
in coli dolorepraffans. Prognoftica tempestatis pluusoſa. Prafodiam mirabile ad
calculos Preſedia admiranda inangina. Pfli, do Marfi ferpentibus amici.
Pulchritudo, deformitas afpeétuo quid portono. dat. Pulchritudo corporis quo
termino confitna. $. Euella à teneris veneno odusara. Pulſus deficientes
anfemper mali, Queen Vanium profit neris puritasin peffe. Wartanarii improuifo rimore fananiky. Mr. Qua
via volucrumpennacolorentur. Quartana quomododebellerur.
Quibuscorpusflorsfcit,his lien decrefcit. Quo artificio es aduratur. QuorumdamiAnimalium vitalongitado Quorumdam
animalium naturl. Quorumdam homină virtutes, & ornamenta. quo artificio mares ab. uxoribus. [tyfcipere
vales Quo Artificio duriſsimafaxa frangerevaleamus. Quomodo in
urdieriſomasexcitari valeamus. mks. R Aneterreftris oleum aditrumas !
Rexbarbarumcidoniatum gravidisfummum medicamentum. Rerum Sympathiam in aliquot brutis Admirabi.
lem effe;. Rută inter alexiteria medicaméta cõnumerari, Rores marini virtus
miranda, Ruta mira. vis contra venenum. S jabbarici junijmiraproprietas,
Sanguis menftruus quandoque ex oculis velgingi uis excluditur, Salis prunelle
virtus,de compofitio. Sartyriam carnofum venerems excitat,flaccidum vero
extinguat. Sanguis menstrualisexucis, ſcarabais venenū. Sanguis caninus
hydrophobis vtilis. Saliua bominisfcorpionesnecat. Scarabei miraproprietas.
Scarabai cornuti vis in febre ciendo. Sciffure laborum.usmanuum remed. Scythe
quomodo diuabfque cibo vivant: Berpentesquibus fufficibusarceantur.
Sene&tutisincommodah Sepermusinter mafculos meră retinet virtutã. Serpeniums
ona, velgenitura in pornfumptaSerpenting gignunt. Singulis quopatto cohibeatar,
Socij Diomedis in volucres conneri. Solis confuxm ad inferiora maximus. Solatri
potencia contra parafitos.
fomniorsuspreſagia à Deoconcedi. Sodami -Gomorrbi fruétus vari. Solis
defe & us quomodo comprehendatur. Spurij robuftiores legitimis fuus Spe&
acula veterum vbi celebratamagis. Spuweis epilepticis non femper filo
Spatiuwvil e fecundum Acryptias. Stygis Arcadiemortifera natura. Sirumarum
mirum remediusa. Strumaper vrisano quandoquepurgalai Sterilituin bomine
ytdiriwratur SAMIremedium temporepeffu. Succinum parium mulieris accelerare,
Syrupus fpinæ infeftorie ad temelusume. SS SwimeisterSidera calidißima. T.
sbacci vw apud Iudos. Talpeoleum ad Aruma. Taurifanguis inter VEREBANwerari.
Taurilapillu veſice contracalcules. Taum Philoſopbw famen cabiberet. Ferro
lenonia contra ventna. Tbagfia mira vis in facillasi. SO Thappa Thapſia veſsicas,
do ademata excitat. Torpedinismira vis in capitis dolores. Trauli,cobalbi,do
femilingues unde finns. Tuberum efufrequenti hominescadunt. Aleriane vis contra
epilepfiam, V Variola,morbilli affe&tmnoni,
Verruce quomodo extirpentur. Verbena vis in capitis doloresi Verbena
virtus contra frumas Vermium in corporibus hominum varia figura 18 periuntur Vermes
rubei in cerebro adnati. Verbafci florss
Sole aecedente decidunt, Veterum fepulchra mitèconftrudia Veterum ruditasdo, in
foribendovarietas. Vena ſarustella ſpleneticis auxiliatrix Veterum in
nuptiisconfuetudo. Veteres equoram lacrymas admirabantur. Venenumà diſsimili
extinguigecontra Vermes in cordis.capſula exorti Ventorum mutationes ab Echmo
previderi. Vifusacies,in quibus fueritadmiranda. Víres collapſa odoribus
reſarciri poffunt. Vitrioli, com fulphurisoleumad vermes. Vipera
catellosfuosparit,utnutrit Vipera inter ſerpentes fola parit animal vinã.ibe
Viperamorſus Hellebori nigri radicibus fanan. Vinum pro Afthmate ſele&tum
Vito longena quomodo apparemme zur. Vina Vina alba quomodo rubra fant,
Virginitatismulierum figna. Vitrum quo modo diuidarur. Vinum venenatumquibus
profuerit. Vinum à veteribus feminis interdi & um. Vifcum quercinum
epilepticis falutare Vitri puluerem calculus comminuere.Vimivſus elephanticis falutaris.Vlcera
formicantia quomodo breui fanentur. Vricornu proprietas, bet cognitio.
Volatilium, piſciumque fecunditatispreſagia. Vrtica folia ſalutem, vel mortem
informi in lotio prefagiunf. De Medicine praftantia. Edicina decçio
demiſla eft: ita Mercurius Trifmegiftus apud Aegyptios ſapientiſsi. profectoad
fluxilis natura goltre remedium Deus altiſsimus ho minibus conceſſit; vt
fanitatem conſer. uare, &perditam recuperare commodè valeamus. lofa autemà
vitæ conftituto termino, & à morte nequaquam viuen. sia omninoliberare;
ſedcorpora à cor suptione, & feftinadiſſolutione præfer uarepotius
iudicatur. Amazonescur mammasdextras refecauerint. Mazones illæ, tantum à
ſcriptori bus celebratæ,propterea fibi má. mas dextras refecari curabant, vt
magis A armis gerendis aptæ fierent; vel potius Demannum, & brachiorum
impedire tur motus. Mihi zutem Galeni opinio 7. Aphor. 43.ex fententia Hippoc.
admo dum placet; qui has mulieres id feciffe aferuit, vt manus dextra robuftior
cua detet.Hocautem à ratione alienum mi. nimèeft, quippe nutrimentum,quod in
mammam dextram à natura diſtribui debebat,totum in manum, & brachium
immittebatur. Strab. Olearum fterilitatis prefagium. Ergiliarum occultatio,
& emerso Sucularum tempeftuofi fideris, fi pluuiofam tempeftatémouerit,
& vitis, &olei germinationé fuffocabit.Ex hac cauſa Democritus olei
præuifa caricate, magna vilitate oliuas in toto co tractu coemit, mirantibus,
quipaupertatem, do & rinam, & quietem homini oble & a. mento
cffeſciebant: at vt apparuit cau. fa, & ingens dinitiarum acceffio,reftituis
mercedem, contentusleita probaffe, 0. pes fibi in promptu eflc cum vellet. Ex
Fran, luncino in Sphæra. Do&oris Medici, & Philofophi, Hortulus
Genialis. DeMedicinepraffantia. Edicina decçio demifla eft: ita Mercurius
Triſmegiſtus apud Aegyptios ſapientiſsi musfcriptum reliquit. Hát profecto ad
fluxilis natura noltre remèdium Deus altiſsimus ho minibus conceffit; vt
fanitatem confere uare, & perditam recuperare commodè valeamus. lofa autem
à vitæ conftituto termino, & à morte nequaquam viuen. sia omnino liberare;
fed corpora à cor ruptionc, &feftina diſſolutionepræfer uarepotius
iudicatur. Amazones cur mammasdextras refecauerint. AMiszonesilla, tantum
àfcriptori.. mas dextras reſccaricurabant,vt magis armis gerendis aptæ fierent;
vel potius De manuum, & brachiorum impedire tur motus.Mihi autem Galeni
opinio 7. Aphor. 43.exfententia Hippoc. admo. dum placet; qui has mulieres id
feciffe aferuit, vt manus dextra robuftior cua deret.Hocautem à ratione alienum
mi. nimé eft, quippe nutrimentum, quod in mammam dextram à natura diſtribui
debebat,totum in manum, & brachium immittebatur. Strab. lib.11. Olearum
fterilitatis præfagius. Ergiliarum occultatio, & emerGo Sucularum
tempeftuofi fideris, fi pluuiofam tempeſtatemouerit, & vitis, & olei
germinationé fuffocabit. Ex bas cauſa Democritusolei præuifa caritate, magna
vilitate oliuas in toto co tracta coemit, mirantibus, quipaupertatem, do &
rinam, & quietem homini oble & a mento effe ſciebant: at vt apparuit cau.
$ a, & ingens dinitiarum acceffio, reftituit mercedem, contentusleita
probaffe, o pes Sbi in promptu effe cumi vellet. Ex Frap, lundino in Sphæra.
V O aqua Nili, Nilifluminisproprietas
uædam aquæ reperiuntur, quæ fæ. cunditatem proprietate quadam inducere
celebrantur: ita eſt quæ ſua vi nitroſa, vt voluit Seneca 3. Natur. quæſt.
natura. fæpè vteros per petua fterilitate occluſos aperuit, &
conceptumfecit: Vnde mulieres in AE gypto,vtfcripfit Ariſtot.quinos, & qua
ternos frequenrer fætus edunt; ratio non alteri tribuitur, quàm Nili aquæ, quæ
illis in potu familiariſlima eſt. De Mundicreatione. N qua Anni parte Müdus à
Deo crea tusfuiflet,diſcordes interſe ſcriptores funt, vt Hebræi, Iſmaelitæ,
Chaldæi, Arabes,Aegyptij,Græci, & Latini.Mula ti enim in Aeftate, nonnulli
in vere,alij verò in Autumno conditum fuifle con tendunt. Moyles fuiſſe in
Autumno affe. rere videtur, cum in Geneli dicat, Ger minet terra berbam
virentem, &facientem emen, Glignum pomifera faciens fru &tung
iuxtágenusfuum.Ex Aegyptijs nonnulli A eſtate creatum afferunt. Inter Latinos
Cardinalis Aliacenfis vere nouo condi tum voluit.Inſuper variant,quia Plane tas
aliquot afferunt in mundi principio fuiſſe creatos in fuis domibus: Solem ſci
licet in Leone, Lunam in Cancro, Martē in Scorpione, Saturnum in Capricorno,
Venerem in Libra,Mercurium in Virgi ne, Iouem in Sagittario. Alij, Planetas
volunt, in fuis altitudinibus, præter Mercuriú, omnes fuiffe collocatos. Que
autem opinio fit verior, D.Thomas 4 fons dif. 2. artic. 8. videnduseft. Murium
fagacias. Vres ex ônibus animalbusquo dám do cognofcuntur. Cum enim domus
aliqua conſenuit, &ruinam aliquam iamcom minatur, primi ſentiunt; &
reli & is fuis cauernis, priſtiniſque fiabitationibus, domum relinquunt,
properè fugientes, aliudque domiciliú quærunt. Aelianus de var,
hift.lib.z.& Leuisius Lempius do fest. nat. Pluuja Mamodofuturorum præcij
effe Pluuioſa tempeftatis Prognoſtics. ' Ergiliarum occafus matutinus, lo
nubile Coelo accidat, hyené plu. uiofam denunciat,fi fermo Cælo,alpe ram.Sic
Veneris,aut Martis per Pleiades tranfitus aliquot dicbus pluuioſam ciet
tempeftarem.Saturnus inſuper cum cor pore, aut radijs ad a &turum accedit,
i dem minatur.Ex Plinio,óobferuat.Stadi. Agricola non femel tempeftates, &
f renitates predicant. Vltos profe & o cognoui pafto res, plerofquc
agricolas, quiin prædicédislerenitatibus, & tépeftatib. magnæ mihi erant
admirationi, quare tanquamcnriofus fciſcitabar, qua via, &ordinc
hęcſcirent?ratus forfan fimpli ces, &idiotas non poflc tanta certitudi. ne
futura prænoſcerc;nifi vel Dei mu. nere, vel Demonisa & uid fieret. Exre
latu diuerfas ftellarum conftellationes abijs experientia cognitas, no & u,
ani. maduerti:quarüobferuatione vera pre M dicunt. Experti enim ſupt Pleiades
in Autumno, quæ in principio no&is ori. untur cum Marte, velVenere mouere
tempeftatem. Aréturum non fine gran dine emergere. Hadorum ortum & oc.
cafum tempeftatem pluvioſam in regio. nibus noftris prænunciare; & alia,
quæ in promptu tales habent, licet alijs no minibus hæc fidera nominent. Quare
mirum non eft, priores ftellarum per fcrutatores circa carum prædi& iones
multa nobis reliquiffe,cum id ſapientia, & obferuatione perfecerint, quod
iam idiotæ fine magiftro facere valent. Valeriana miraviscótra epilephan.
leriana ſylueftris, quęlpontènal. citur,præter innumeras, quæ ab au &
oribus ei tribuuntur virtutes, hancia diù, in multis, atque in fe ipfo Fabius
Columna in bifter, plant. expertam ape suit,vt ſemel,velbis radicis puluerisco
chlearij dimidium cumvino,aqualadte, aut alio quouis decétifucco & proggro
sicómcditate, & ætate fumptü,epilep Valeri Ga correptos liberet. Extirpatur
ante quam caulem edat, & puerisexhibetur, & preſertim infantibus, qui
morbo hoc facilè laborant. Retulit auctor ſe multis puerulis lac propinafle;
multiſ“; amicis donodediffe: qui deinde diuino prius numine glorificato,
puluerehuiusplan tæ illis reftitutá fanitatem affirmarunt. Transformationes
hominumin beſtia as noneffe reales. Vædá monſtruoſæ hominü tranſ formationes in
beſtias à multis au Storibus fcribuntur; & inter alias, de il la Maga
famoſiffima Circe, quæ ſocios Vlysis in deftiasfertur mutaffe: de Ar codibus,
qui forte ducti tranſnatabant quoddam ftagnum atq; ibi conuerteba tur in Lupos:
de Diomedis ſocijs, qui in voluitres conuerſi ſunt, plurima'addu cunt. Hoc non
fabuloſo mendacio,fed hiftorica affirmatione multi confirmat, vt in fpec.
natut. Gib. Vincentius Beluacenſis retulit. Aflerunt enim (vt ajtSolinus
)velmagiciscantibus, vel her barum veneficio in feras corpora tranſ formari.
Dicunt in experimento Neuros populos Aeftatis tempore in lupos mu tari, deinde
fpatio, quod his attributun eft exacto, inpriſtinam faciem reuerti, Anautem
huiuſmodi trasformatiorea. lis ſit vel illufivè facta àDemone,D.Au guft.lib.
18. de ciuit. Dei ita nodum enu. cleauit: Quod transformationes homi numinbruta
animalia,quæ dicuntur ar te Dæmonum faétę,non fuerint fecun dum veritatem; fed
folum fecundum apparentiam. Quippe opus hoc tantum Deieft; vt in Concil, lacro
A Acyrano fancitum eft. Demonis aftutia apud Indos. Erba, quam Tabacchum
appella mus, apud Occidentales Iodos in magno cratpretio.Cum eniminter hos dere
graui agebatur, ad Sacerdotemil. lico accedebat,quitotuoegotiúexpone bát.
Sacerdos auté corá illis fronde, vel furculum Tabacchiſumebat, qua carbo. nibus
inic & ta, fumum peros, & nares ex. cipiebat, & inftar mortuiin
terrá cade bat. Paulo poſt conſumptis fumivirto bus in cerebro, reſponsa, ſed
ambigua, prout Dæmones perilluſiones, & fimu Jachra fuggefferant, populo
dabat;qua tanquam religioſa, & veriſsima cunati recipiebant. Ita profi eto
hominum ini. micus Gentiles decipere confueuerat. Monardes de rebus Indicis.
Quid Picusdefcientiarum varietate fentiret. CH *Vm quodam die Ioannes Picus Mi
Urandula de fcientiarum varierate diſſereret,in Hebrçorú, inquii, Philofo phia,
omnia funtveluti quodam numi ne facra, & in maieftate veritatisabdita Ceu
prodigia quædam, & arcana myfte sia. In Græcorum veròdifciplinis, in genium,
acumen, & omnigena eruditio apparet, vt nulla vnquam gens fuerit, quæ
dicendi copia, & ingenij elegancia cam illis poffitconferri.InRomanaved sò
Academia, ca ferè omnia, quæad ci. witaté, & vitæ morespertinent,
&graui. *, & copiosè funt explicata,ac magni fica ficè diđa. Sic ve
grauitas maximè Roo manis, & imperijmaieftas, Grçcisinge nium, &acumen;
Hebræis do & rina fe. cretior, & quaſi diuinitasaſiribi poſsit,
Crinitus da honeft. diſcipl. lib.g. Subditos, Principis vitam vtpluri.
mumimitari Rincipis vitam fubditi maximopere imitantur. Hinc fa & um eft,vt
ex Philofophica vita Marci Imperatoris, magnum virorum doctorum prouentu
ærasilla tulerit. Solent enim plerumque homines vitam Principis æmulari iux. ta
illud Platonis à Tullio in epift.ad Lé tulum reperitü: Quales fum in Republica
Principes,sales folers effe cines.Quapropter ex bonitate Principis Marci,
plurimila philoſophari finxerunr,vt abeo ditarë. tur. Ex Herodiano, &
Xiphilino. Rutam allium ferpentibuset werfari. Vtä odor,allija; ferpentibus max
ex teftimonio Ariſtotelis 9.de.biſtor. animal.c. 6. habemus muſtelam, cum
dimicatura eft cum ſerpentibus, rutam comedere. Hac etiam ratione ducti Perfæ(auctore
Simone Sethi ) coquinas allijs replebāt, vt ipfasà ferpentiú contagio
tuerentur. Animaliaoriri, & viuere poſſe in ig ne compertum eft. Agna
admiratione dignum eſt illud, quod ab Ariſt. s.de hiftor. animal adducitur;
animalia ſcilicet oriri, & viuere in igne,cum elementum hoc omnia comburat:
& nullatenus pu treſcat. In Cypro, inquit, infulaærarijs fornacibusvbi,
Calcites lapis ingeftus compluribus diebus crematur,beſtiola in medio igne
naſcuntur pennatæ,paulo mufcisgrandibus maiores, quæ per igne Saliant, &
ambulent. Equidem fià tanto viro hocnon aperiretur; vix credere homincs
auderent, cum totum rationi aduerſetur; fed hæc, & alia maiora à po
fentiſlimanatura fieri poſſunt, 10 Lacus Lachs Affhaltitis mirabilis natura.
Yommemoratione dignum puto Alphaltitis lacus naturam expo nere.Salfus ille
quidem,ac ſterilis eft,fed tanta leuitate, vt etiam, quæ grauiſſima ſunt,in eum
iacta fluitent:nec quiſquam demergi in profundum ne de induſtria quidemfacilè
poſſit.Denique Veſpaſia mus, qui eius viſendica uſa illucaccelle sat, iuſfit
quoſdam natandi infcios, vin &is poſt terga manibus, in altum deijci, &
euenit omnibus, vt tanquam vi fpiri. tus farſum repulfi, deluper Auitarent.
Joſepbas lib. 5.de bello Iudaicri.9. Piſces marinos falubriores, & fapidi.
ores efe fluminum piſcibus. lices, tum pidiores, tum falubriores ſunt ijs, qui
in fuminibus, ftagnis, lacubus, auc riuulis viuunt.Salfedo enim duriorem facit
carnem, & fubtilioris fubftantiæ. Contra in piſcibus, qui ſunt in fiumini
bus, &perinde eorú caro excrementitia eſt muccoſa, & infuauis. Vndeapud
Co. lumellam extat lepidum didū. Philip pus cum ad Numidam hofpitem deue
niſlet, & fibi è vicino fluminelupi for moſum appofitúdeguftaffet,ex
puiſſet guc dixit: Peream ni piſcem putauerim ! vſque adco à Tyberino,velmarino
dif. ferre putauit, vt illum piſcis nomine in. dignum iudicauerit. Mulieris
cinni fogant ſerpentes, da in vermesmutantMr. ulierum capilli, quibustantopere
gaudent, & pro quorum ſtructu ra in exornandis multum conſumunt te. poris,cremáei,
ferpentes abigere vifi sūt: fin autem in aquam inijciantur, in ver mes non diù
retenti commutantur. Plurimos homines aqui per tenebras, de per lucem vidiffe.
Erum natura opulentiſsima admi ſus aciem,oculoſgue ſplendentes pręſti tit; vt
multi felium more noctu vagari liberè potuerint. Legitur de Alexandro per tenebras
æquè,ac per lucem vidiſſe; viſum adco acerrimum habuit Galenus, quod in lomnis,
patefactis repentè pal pebris, magnamante oculos lucer via debat, vtiplede ſe
fidem facit Hip port. Go Platon, plac.6.4. At mirabilior erat TiberijCeſaris
proprietas; qui in tenebris exactè videbat;de qua re adeo admiratur
Tranquillus, vt id pro mira culo ſcribat. Cibus fapidiſsimus quomodo apparetur.
Viſapidissimum cibum habere de liderat, Gallinaceos pullos, qui la &te
& panis micis laginati lipt, in menſa procuret, ij profe &to
præſtantiſsimum ſaporem exhibent, mireque cum palate ineunt gratiam. Andereriam
carycis nu tritus, tum ad medicinam, tum ad gula faporem eſt optimus, &
piçlertim iccur. Vnde non mirum L in Inſula Hiſpa niola apud Indos, porci
harundinibus zacchari faginatitantæ, ſapiditatis, & bonitatis ſint, vt
febricitantibus etiam exhibeantur, Gigan eft muccofa, & infuauis.Vndeapud
Co. lumellam extat lepidum di& ú. Philip puis cum ad Numidam hofpitem deuc
niſlet, & fibi è vicino flumine lupi for mo ſum appofitú deguftafſet,exfpuillet
guc dixit: Peream ni piſcem putauerim ! vſque,adco à Tyberino,velmarino dif.
ferre putauit, vt illum piſcis nomine in. dignum iudicauerit. Mulieris cinni
fogant ferpentes, do in vermes mutantur. ulierum capilli,quibustantopere
gaudent, & pro quorum ſtructu rain exornandis multum confumunt té
poris,cremári,ſerpentesabigere vifi sūt: fin autem in aquaminijciantur, in ver.
mes non diù retenti commutantur. Plurimos homines aqui per tenebras, acper
lucem vidiffe. REErum natura opulentilsima admi randam fæpiſsimè hominibus vi.
ſus aciem,oculoſque ſplendentes pręſti tit; vt multi felium more noctu vagari
liberè potuerint. Legitur de Alexandro per tenebras æquè, ac per lucem vidiſſe;
viſum adco acerrimum habuit Galenus, quod in fomnis, patefactis repentè pal
pebris, magnamante oculos lucern vi. debat, vtipfe de ſe fidem facit lib. 7.Hip
porr. Platon. plac.6. 4. At mirabilior erat Tiberij Ceſaris proprietas; qui in
tenebris exactè videbat; dequa re adeo admiratur Tranquillus, void pro mira
culo fcribat. Cibusſapidiſsimus quomodo apparetur. QlideraGallinaceos,
pullos,quila &e & panismicis laginatiſipt, in menſa procuret, ij profe
&to præſtantiſsimum ſaporem exhibent, mireque cum palato ineunt gratiam.
Anderetiam carycis nu tritus, tum ad medicinam, tumad gulæ faporem eſt optimus,
& pięlertim iecur. Vnde non mirum G in Inſula Hiſpa niola apud Indos, porci
harundinibus zacchari faginatitantæ, ſapiditatis, & bonitatis ſint, vt
febricitantibus etiam exhibeantur, Gigantes in orbequando fuerint? G. Igantum
foboles paulo ante Dilu (uium apparuit, patet hoc in Geneſi c.6.quando ingreſſi
ſunt blijDei ad fili as hominum: poſt autem Diluuium aliqui fueruntgigantes,
qui tamen non multo tempore durauerunt. Bonitas e nim naturæ (vt inquit
Abulenfis c. 3: Deuteronomij) in cibis, & afpectu cæli ad terran habitatam
remen humanum in tanta virtute continebat, vt tanti robo ris, & ftaturæ
homines ætas illa produ. ceret; Poftea paulatim deficiente natu, ra,tanquam ad
fenium múdus ifte decli. nauit, & humana corpora cum viribus minorata funt.
Adfacies mulierü rugatas ſelectum præfidium. (N gratiam rugatarum mulierum,
& quæ maculas in viſu fortitæ fuerint, quo ſenium, turpitudinemque faciei
abfcondere valcant, optimum adduca mus præſidium. Alumen tritum, & cum recentis
oui albumine agitatum,ſi dein de ferbuerit in olla,& { patula ligno coti
nuo mouebitur,in vnguenti ſpiſfitudi nem tranſit. Hoc f biduo, vel triduo
facies mane & vefperi collinitur, non modò emaculari & erugari, verum
ſum mepulchram &gratam eam reddi ani maduertent. Maxima eft folis
excellentia, do in hec inferiorainfluxus. Am maximè Homerus Solis natura, &
excellentiam admirabatur, vt illú Deorú patré,hominūá; vocauerit. Ipfe
enimomniú aftrorú Rex eft, & tempora cuncta moderatur: annos,menfes, &
di os diſtinguit, & efficit; nos fua luce læti ficamur, & eiuscalore
ſanamur. Ipfe vi. rentes herbas, & terræ nafcentia germi. narefacit, &
flores redolere. Ipſefruges, producit, fructusmaturat, aerem puri ficat, lucem
affert, tenebraſque repellit, elementa tranſmutat,animalia gignit, gemmaſque
pretiofas cum admirandis viribus ex terræ viſceribus mira virtute spitøre
facit, Hominųm ipſe, cum ho mine Gigantes in orbequandofuerint? Glucos Igantum
foboles paulo ante Dilu (uium apparuit, patet hoc in Genefi c.6.quando ingreſſi
funt alij Deiad fili as hominum: poſt autem Diluvium aliqui fueruntgigantes,
qui tamen non multo tempore durauerunt. Bonitas e nim naturæ (vt inquit
Abulenfis 6. 3. Deuteronomy )in cibis, & aſpectu cæliad terran habitatam
femen humanum in tanta virtute continebat, vt tanti robo ris, & ftaturæ
homines ætas illa produ ceret; Poftea paulatim deficiente natu, ra,tanquam ad
fenium müdus iſte decli. nauit, & humana corpora cum viribus minorata ſunt.
Adfacies mulierürugat asſeleétum præfidium. Ngratiam rugatarum mulierum, &
quæ maculas in viſu fortitæ fuerint, quo ſenium, turpitudinemque faciei
abſcondere valcant, optimum adduca mus præſidium. Alumen tritum, & cum
recentis oui albumine agitatum, fi dein de ferbuerit in olla, & ſpacula
ligno coti nuo mouebitur,in vnguenti fpiffitudi nem tranfit. Hoc ſi biduo, vel
triduo facies mane & vefperi collinitur, non modò emaculæri & erugari,
verum ſum mepulchram &gratam eam reddi ani. maduertent. Maxima eft folis
excellentia, din hec inferior ainfluxus TO Am maximè Homerus Solis natura,
& excellentiam admirabatur, vtillu Deorú patré, hominúý; vocauerit. Ipſe
enim omniú aftrorú Rex eft, & tempora cunctamoderatur: annos,menſes, &
di es diftinguit, & efficit; nos fua luce læti. ficamur, & eius calore
ſanamur. Ipfe vi. rentes herbas, & terræ nafcentia germi. nare facit, &
flores redolere. Ipſe fruges producit, fructus maturat, aerem puri ficat, lucem
affert, tenebraſque repellit, elementa tranſmutat,animalia gignit, gemmaſque
pretiofas cum admirandis viribus ex terræ vifceribus mira virtute qpicere
facit, Hominum ipſe, çum ho minegenerat,& tandem quicquid in ter ra oritur,
& occidit, corrumpitur &ge neratur, in eius poteftate eft:fic ait Ari
ſtot.z.degener.d corrupt. quod propter acceſsú, &receffum Solis in circulo
ob liquo,fiuntgenerationes, &corruptio pes. Hæc, & alia tali lideri
Creator om. pium largituseft. Falfißimum eft Salamandramin igne viuere pole. B
Ariftotelc, & Aeliano,Salaman dram non modò in igne viuere, verum etiam
illum extinguere proditú eſt. His ſuffragatur Plinius lib.io.c. 67. qui tantum
alleruit Salamandræ rigore elle,vt igné glaciei ad inſtar extinguat, Hi autem
famigeratiſſimi viri dormi. tare videntur, cum omnia & comburi, &
conſumi ab igne poſle iudicentur, Falſum ergo axioma eſt;breuique fpatio
animalillud, antequã comburatur, licet rigidiffimú foret, in igne viuere
verifia mile eft.Totú hocexperientia innotuit. Narrat enim Matthiolusin Dia
foridisin agro Tridentino,Veris,& Au. Tumpi tempore,maximam Salamandra rum
copiam reperiri, fe autem,vtexpe rimentum caperet eius, quodde Sala mandra
vulgo fertur, plurimas in igne conieciſſe, fed eas prorſus exarſifle,bre uique
penitus eſſeconſumptas. Sabbaticifluuj admirada proprietas. I Nter Arcas, &
Raphandas ciuitates (teſtimonio Iofephi.7.de bel. Iudaico ) regni Agrippę,
Sabbaticus fluuius repe ritur, ita à leptimo die, quem ludzire ligiosè colunt,
appellatus. Hic copiofus fluit, nec meatu ſegniseſt, mirabilemg; naturam
obtinuit, liquidem interpofitis lex diebusà fonte luo deficit,audumq; &
ficcum alueum relinquit. Quod auté mirabilius eft, nulla mutatione facta
ſeptimo die fimilis exoritur, talemque continuo ordinem obferuare pro certo ab
omnibus cognitum eft. Quam fitexitiofumpro lattandisine Fantibus vitioſas
eligerenutrices. Vtrices pro lactádis puerulis ma lis moribus imbutas, vitiofas,
in. B eptas, crudeles vel ſuperbas reijciendas exiſtimo: mites autem, benè
moratas, fine vitio, & prudentes cligendas. Pueri enim ex ijs educati ob
acceptum nutri mentum à parentum natura recedunt, & 1 ad nutricisvitia, vel
prudentiam aliquá inclinationem habent. Indelegitur Ne Pi ronem crudeliffimum à
fuis progenito ribus longè degeneraffe(quamuis pravá inclinationem
vincerepotuiſſer) ijenim benigniffimi fuerant: ipſe autem à crue delillima
nutrice lactatus, & connutri tus, propriam matrem interfecit.
Menſtrualisfanguinis mulierum immanitas. Aximum contagium in mulieris i ei F
credidit.Refert enim nouellas vites eius pernecari contactu,rutam, &
hederam illico mori, apesta & is aluearijs fugere, lina nigrefcere, aciem
in cultris tonſor rum hebetari, æs graue virus & ærugi nem contrahere:
equas, li lint grauidæ, ta &tas abortire,multaque alia pernicio famala ex
illius contactw fieri tradidit. Sed longe à veritate diftar hic auctor:
cuiuslibet enimmulierisfanguinēmen i ftruum virulentum effe falfamum eſt,
quippe in ſana muliere, non differt & Yanguis à fanguine vitiumque illius
in i quantitate tantum perliftit,vtbenè Ca piuacceusin fua Praxi recenſuit,
fecus eft in morboſa muliere, ex menftruali enim iſtius fanguine
nõmodopericula, quæà Plinio adducuntur, eueniunt, ve - rum etiam alia. Equidem
canes epoto · menſtruo in rabiem vertuntur. Homi nes in he & icā, &
phthiſim, fià veneficis, eis in potu tribuitur, deueniunt: Oleze contacte
ſterili fcunt. Alia ctiam ex il lius virulentia contingunt, quæ reticere melius
eſt. Frigidumpotumpoſt pharmacum af fumptum magnæ vtilitatis afue tis fuiſſe.
Egrotabat oliin in Sicilia Prorex Ioannes à Vega: ſumptoque Phar maco ſegniter
purgationem habebat. Medicusfamiliaris, vtaluum irritaret, juris pulli ſine
ſale pararú cyathum co B 2 A ram Principe habebat; illumque nau. ſeantem, &
tale brodium abhor. rentem, vtebiberet exorabat. Super ueniens autem Philippus
Ingraſsia, iua ris vice, libram aquæ frigidæ cum vn cia zuccarimediocris
albedinis propi. mauit. Erat enim ille frigidæ potioni af fuetus,atqueiecore
percalidus. At frigi. da cpota, deſtructa eft confeſtim naufea fedatilque
nonnullis in ore ventriculi morſibus, talem è veftigio purgationé feliciter
perfecit, vt gratias referre In graffiæ pro tali frigidæ potione,cupiens,
argenteum illud vas,in quo repofita fri gida fuerat, pretij aureorum nummo. rum
quinquaginta, gratiſsimo animo donauerit. Ingraff. de.frig.por.poft medic. Verrucas
cuiufdam animalculi liquo reperfanari. Eferam quod mihi in Apuliæ quo dam loco,
circa verrucas fucceflit. Expetebat à me quidá nobilis, qui ma. nusà verrucis
nimis deturbatas habebat aliquod pro illis abigendis præſidium. Ego coram
nonnullis multa,quæ aliàs RII veriſſimaefle comprobaueram,illicon it'o
fulebam.Inter hosrufticusquidam ino to pináter,fe ele &tiffimum habere
remedia pro ijs penitus dirimendis non rogatus I. faſſus eſt. Sciſcitor quale
fit, animalcu Di lum eſſe dixit: ad experimentum veni Before mus, ægro
confentiente. Ruſticus ani. i malculum inuenit. Hoc'in floribns 1. Eringij,
& Cichorez æftiuo tempore uk moratur,eft coloris calaſsini, cum ma of culis
rubeis, & quodammodo aſsimila tur proportionecorporiscantharidiyli y cet paruulum
ſit. Acceperat aliquot 12 i- fticus, & ſingula in ſingulis verrucis digitis
exprexit: exibat liquor quidam, o manus intumuit, & doluit,fed cum mo.
derantia: intra tres dies detumuit, & fana facta eſt, nec verrucę
ampliusviſę ſunt. Tauriſanguinem inter lethalia vene na connumerari. Nter
atrociſsima, & fuffocantia ve nena Tauriſanguinem recenter epo tum
connumeramus; congelatur enim 2. in ventriculo, reſpirationemqueimpe s diens,
hominem fuffocat. Themiſtocles B 3 Athe Inesta Athenienfis tanti veneni
tentauit expen rimentum. Hic enim ciuium inuidia à Patria relegatus,ad
Artaxerxem confu git, à quo diues factus eſt.Dum autem in patriam ingratiam
Artaxerxis pugnare cogeretur,in Dianæ téplo,hauſto Tauri fanguine, vitam cum
morte commuta uit.Ex Plutarcbe. Quo artificio duriſsim afaxafrangen re
valeamus. Aris ſaxa non alia re frangendag quam larido accenfo retulit Ola
us.Hoc equidem rationi conſentaneum efle ducimus, cum pinguehumidum,fax lique
commiftum illud fit, ob id enim flamma potens & acris eſt diùque ma net.
Annibal verò dum Alpium rupes, ingreſſurus Italiam, comminuereopta ret, faxa
potentiſsimo igne concalefacta; acerrimo aceto humectabat;: ita enim ea
molliebãtur,& in fruſta cædebátur, fra ctioniq; facilior erat locus.ex Tiro
Liuip. De lapidis Asbeſti mirabilivirtutes LAsbeſtos lapis,qué Arabia, &
Arcadia producit, fi verus & probus fuerit, femel accenſus perpetuam
flammam retinere videtur.ExhocGentilestemplorú cane delabra conficere folebant,
clarè ani maduertentes fortiſsimam flammam & i * inextinguibilem elucere,
quęnecabima bribus,nec tempeſtatibus extingueba tur. D. Auguſtinus lib.21.deCiuit.Deiz.
Athenis Veneris Phanum fuiſſe referty in quo de di&to lapide lucernæ
conſtru Etæfuerant,quæ aliqua intemperie ex tingui minimè poterant. Aegypti
Reges opera magnifica, &admirane da Antiquitus conftruxiſle. Pera ab
Aegypti Regibus conſtria & a omni admiratione digna ſem per exiſtimaui. Hi
porrò Labyrinthoi rum,Pyramidümqueprimifuerunt au & tores, & Mauſolea
fepulchra, & Obe. Hifcos erexerunt, Ferunt admiffo faci: nore, Pheronem
Regem è veftigio vi-, Cum amififfe,decennioquecæcum -fúiſle. Vndecimo autem
anno ab vrbe Buci, accepto Oraculo, quod viſum reci peret, fi oculos mulieris, quæ
tantum B 4 lui ſui viri amplexibus contenta fuiſſet, cum terorumque virorum
expers, lotio ab luiſet. Hic ante omnia vxoris lotiura tentauit, cum autem
nihil cerneret in. finitarum mulierum vrinam experiri voluit; viſuque
recuperato, præter eam (vxorem enim eandem duxit )cuius lo tio vilum accepit,
omnes concremauit. 'Abea autem calamitate liberatus, cup alia in alijs templis
donaria pofuit, om nia egregia ad memorię diuturnitatem, tum maximè
memorabilia, ac fpe &tacu lo dignain templo Solis gemina faxa, quosobelos
vocant à figuraverucēzenam cubitorum longitudinis,octonum lati tudinis.
Pelõdor. Virg.ex Herod. lib.z. Cacodamonem malinuncijpræfagium aliquando
attuliffe. Arcus Brutus cumexercitu ex A Gia nocte media & profunda dum
fplendidum erat lumen, & filentium vndique caftra tenebat, multa fecum
memoria recolebat. Cum autem ad fe venire aliquem præſentiret, intentus
MarcusBrutus cumexercituex A intentus ad
introitum afpiciens,horren dam, & monſtruolam corporis feri &
terribilis ſibi aſliſtere imaginem reſpex it.Quis (inquit)interrogans erutus,ho
minum, aut Deorum es,quid tibi vis? quidad nos veniſti?Murmurans ille,tu. us Ô
Brute(dixit)malus genius ſum, in Philippis me videbis. Tum brufus nihil
perterritus, Videbo, reſpondit,cogita. bundusqueaccubuit. Verum Caſsiana
cognita clade deinde, cogitationeſque fuas videns, & fpes fallaces
ſublapſas re tro referrifin Philippis fibiipfi mortem coniciuit.Ex Plutarcbo.
olei, vini,ſegetumgſterilitatis prafagia. Irij vefpertinus occaſus, fi biduoana
teuertat, vel fequatur Plenilunium, fegeti rubiginem,&foreftentibus vre.
dinem pronunciat. Procionis occafus veſpertinus,fi interlunio eueniat, flores
ti yiti, & oleu germinanti iniuriam ex vredine adfert.Aquilæ verfpertinus
ex. ortus, & Arduri occalus, in Pleniluniú B S incidit, & olei&
vivi ſterilitatem, vtros quetum florente denunciat Ex Iunitino - deris
falubritatem advitæproduction anem maximopere videmuscon: ducere.. N Hybernia
quaſdam Infulas, ir quia bus homines longiſsimæ vitæ funt, re periri compertum
eſt,tanta eft enim ibi: aeris ſalubritas,vtvita humanalongiſsi me producatur,
Cum autem ad maxia. mam ſenectutem homines deueniunt, deficiente pauliſper
humido radicali, caloris naturalis opera, quia anima pro-. pter complexionis
bonitatem recedere: nequit, in corpore magni ſuſcitantur dolores: Idcirco
illius regionis homie nes poft diuturnos labores, vitam aber forrétes, longèà
propria regione fede portari procurant; præſertimque ad lo. cum minus falubrem,
vbifaciliter mon n'antur. Abulenfis in Genef.c.2.6. Anania: in Vnis.Fabrica.
Linica.magna proprietatisapud! indos fiering 1 Maximi valoris lintea ex
Asbeſti. no lino,& Amiancho lapide con texere Indiani fo !ent. Hæc in ignem;
proie & a flammam quidem concipiunt, detrimentumautem nullum recipiunto Cum
autem vſu commaculata Indi hæc lintea depurare coguntur, (ſpreto more noſtro
)non aqua,non cinere, vel ſmege mate vtuntur; fed in ignem proijciunt::
certiſsimoexperimento perdocti ab eo non cóluni modò; ſed potius-exempta.
fplendeſcere,nihilqueillis deperire. Ta.. le Carolum V..Imperatorem nonnulli
habuiffe ferunt. Mizaldus. Hominibus àgraui valetudine opa preffis varias
hominum figuras appa: rnilleſepißime, expertum oft. Ignum ſpeculatione illud
fempers primuntur valetudine ex affe &to cere. bro, an actu Demonis figare
diuerſçapa pareant? Quippèno ſemel audiui, non. mullos. Dæmanes,alios verò
fæminas. B 6 vidiſſe, vt inter cæteros Alexander ab Alexandro de ſe teſtatur.
Cum (inquit) Romæ ægravaletudine oppreffus eſſem iaceremque in lectulo,fpeciem
mulieris eleganti formamibiplanè vigilanti ap paruiſſe confiteor, quam cum
infpicerem diù cogitabundus,&tacitus fui, repu tans nunquid ego falfà
imagine captus, aliter,atque res eſſetafpicerem,cumque meos ſenſus. vigere,
& figuram illam pufquam à me dilabi viderem, quæ nam illa effet
interrogaui, quæ tum fubridens & ea quæ acceperat verba reſpondens, quaſi
me planè derideret, cum diù me fuiſſet intuita diſceſlit. Quomodo au hæcfiani
in lib. 1. de pita hominis difa fusè enucleamus. Hydropes lethales multoties ab
occul. tis,abditiſq præfidiisdifparuiſſe. Vltiequidem morbinon à me dicorum
remedijs, fed à caufis abditis curati funt.Refert Schenkius l.be 3.obferuat.
Medicinal, Chriſtophorum quendamin deſperata hyeme, ab hs drope lethali hac via
fanatum fuifle. Illi dormienti in Sole aprico lacertus viri. dis occurrit in
laxatumque eius finum irrepfit, & toto cotempore, quo dormi. it,per
tumentem,nudatumqueventrem oberrauit. Poft horam expergefa & us lacertum in
ſinu ſubfultare animaduer tit, quem veluci homini amicum & in noxium
dimilit. Huic ab eo tempore hydropicus tumoromnis,citra alia re media intra
paucosdies ſubſedit, & diſ paruit. Quicafus mirabilis eft: & non minori
admiratione dignus, Bufonis fylueftris, quam fit proprietas. Hoc e nim animal
fi per ventrem fcinditur, & fuper renes hidropici ligatur, aquofita tem per
vias vrina, quæ in Aſcitelupet abundat,mirabiliter educit.Hoc VVie rus
expertuseft,Napaulli ſecreto rema dio hydropicorum aquas Colubri a quatici
lapide ventriapplicato ſenfim abfumunt. Infuper vituli marini pelle aquam
corpori fuffulam Hermolaus Barbarustolli prodidit. Cæca igitur,& abdita via
multos hoc morbo ſanari comperimus. B7 Mediana
II Medeamà veneficiorum calumnia a Diogene fuilevindicatam., moriæ
ſcriptoresmandarunt,Meo. deam illam concelebratam magicis arti bus, maximam
dediffe operam, ijſque latiſsime fúille inſtructam.Hic.n.apud Srobæum
dicebat,Medeam fapientem, non veneficam fuifle, que acceptis mole libus, &
effæminatishominum corpo, ribus confirmabat ipfa gymnaſijs,acex ercitationibus,
& robulta vigentiaque reddebat.Hinc, vt veriſimile eft,faina emanauit, quod
illa coquendo carnes hominibus ivuentutem reftitueret, Si. enim ad ea, quæ de
ipfa dicuntur, quod nocturnis horis coram Luna proftrata maleficia fuo nudato
corpore pararet, refpicimus, vt patet per Seneca in Tras gæd.7.Quod vero alia
attinet de quie bus ipſam accuſent, neſcio quomodo. ab infamia eam liberare
valeamus. ImPlenilunio vtplurimum furioſos: vehementius infanire Luna dum Soli
opponitur, vehementius furiofos infanire obſerua-: mus: tunc enim ex.
fuperabundantium humortin copia-cerebrum ad cranium vique intumeſcit,eofque ad
furiam du.. cit.Hac (vt reor) caufa, furioſos Britan. ni luna quarta
decimaverberibus affli., gunt, conſiderantes ſailicet ſanguinem, & fpiritum
tunc temporis efferuefcere.. Verbera.autem non fine ratione ad talie um ſalutem
conferre videntur; vt enim larga proſperitas ad inſaniam homines, ducere
potenseft:ſic dolor, & calamitas, prudentiam inducere conſueuit: quod,
fapientiæPrinceps perbellè fignificauit: dum dixit, affli &tionem tribuere
intele lectum.Bodinus in tbeat.net, Annicomputumdimē ſuramàquin
bufdamnationibus ru diordine fuiffeconstructiuni Noi.certus modusapud felos Ar
gyptiosfemper fuit, eorum enim Sacerdotes ab Abrahamoedocti,& verá
anni-menſura, & Solis curſumcogno., frese fcere valuerunt. Apud alias
nationes di ípari numero, parique errore annus no tatus eft:fiquidem Arcades
trium men. fium annum faciebát. Lauinij tredecim. Acananes fex.Gręci reliqui
.diebus. Romulus annum decem menſibus, qui 304.dicbus conficiebatur
ordinauit.Hic å Martio incipiebat,eo quod Marti fuo genitori credito, menſem
hunc dicaue rat.Numa poft Romulum quinquagin. ta dies computo huic addidit,
annum. que conſtituit 354.diebus. At. C.Cæſar Aegyptios imitatus, ad curſum
Solis, quidiebus & quadrante conſtituie tur,annum dirigereftuduit.
Céſorinus, & Suetonius. Solatri maioris, e Serpent arie mio
norispotentiacontraparafitos mirabilis eft. Irabilis profecto Solatri maio. ris,
fiue herbæ Bella donna radicis potentia eft: fi enim contrita, & exiccata
vnius ſcrupuli pondere per horas ſex vino infunditur,illudque facacolatura uno
homini potui datur,vt illecibum guftare nequeat,efficiet. Hoc paraſitis idoneum
eft remedium,hi'enim aperto ore,tanquãomnia deuoraturi,in menſa cófident;fed
hac via pænas luent, quip pè alios vidcbunt comedentes, ipſi ta men inſtar
Tantaliin menſa fameſcent. Vnde apud conuiuas ridiculi, & confuſi
apparebunt.Sanantur hiconfeftim ace to bibito.Idem facit radix Aron, fiuc
-minoris Serpentariæ in acetarijs recens contrita;qui enim guſtauerit,
apparebit Suffocari cibumque relinquet. Sanatur hie allio comefto. Ventorum
ortum,occafumque terre Arem Echinuinmira fagacitatehomi nibuspraſagire. Erreftris
Echini, quiautumnalitě. pore in vineis, dumoſilque fpinis verfari præcipuè
conſueuit, in ortu oc cafuque ventorum præfagiendo mira l'eft fagacitas.Horum
porrò latibula du obusconftru &ta foraminibus, quorum alterum Boream,
alterum verò Auftrú reſpiciat,conſtructa reperiuntur. Pre fentientes autem
Boream Auſtrum,ali umve ventum fufHaturum, longè abe orum ortu, vnum vel
alterum cauernæ meatum obturant; ventorum enim cog nitio-ijs innata eft, vtab
ipſisſe tueri va Jeant.Hoc ordine Venatores Echinorú Jatibula, eorumque
fagacitatem cond derantes, nulla ſtellarum obferuatione habita, fed folum ex
cauernarum mea. tibus clauſis,velapertisVentorú indagia nem cófequentur. Ex
Plutarcho in Dialog. Animi pudorem, timoremque hu. manorumcorporum diuerfimoda
faciem alterare. agna inter animi pudorem, & ti morem cum vtrumque fit
triſti. riæ foboles, videturdiſparitas:quippe in pudorehomines facie
rubefcunt,timen tes verò pallefcunt. Natura(vt inquit Macrobius 7. Saturn. ),
cum quid ei oc currit honeſto pudore dignum, imum petendo penetrat ſanguinem,quo
conto moto diffuſoque cutis tingitur,rubora; saluitur, Thelelius auté (vt ex
Taſſone citatur M citatur) faciem in
pudore,voluit affe &iū recipere, & proinde erubeſcere. Hocà ratione
alienum haud eft, fiquidem vo lunt Philoſophi naturam pudoretacta, fanguinem,inftar
velamenti ante fe ten dere.Experientia infuperhoc docet, e rubeſcentes enim
manum fibi ante faci. em frequenter opponunt. At timentes palleſcunt,quia
natura cũ quid extrinſe. teoccurrens metuit, in profundum de. mergitur: ita
&noscum timemus,late bras quærimus, & loca occulta, Natura itaque
defcendens,vt lateat,fanguinem fecum trahit, quo demerſo dilutior cuti. humor
remanet,pallorqueſuccedit. Animaliaex putrigenita materit inmundi primordio
minimè fuiffe. Væ ex putri materia generantur, ſex animalium genera communi ter
exiſtunt. Quædam enim, vt bibio nes, quæ ſunt minutifsima animalia,ex vini
exhalationibus fiunt,vt papiliones ex aqua.Quædã ex humorú corruptio pibus
proueniunt: vt vermes in fter core,velciſternis. Quædam ex cadaue ribus, vt
apes ex iumentis:crabrones,fi ue muſcægrandes,quæ volando ſonant. Scarabæi liue
mufcæ virides ex equis, vel canibus mortuis: fcorpius de caucti mortui
carnibus:ſerpens de medulla ſpi næ humanæ. Quædam ex lignorum pu tredine, vt
teredines, qui lunt vermek intra ligna, quando non abſcinduntur tempore debito,
exorti. Quædam ex fructuum corruptione, vt girguliones ex fabis. Quædam ex
herbarum corrup tela, vttinex.Hçc autem in mundiprin cipio immediatè à Deo
creata fuiſſe, nulla ratio confiteri cogit,cum ipſa na turaliter ex corruptione
procedant;poſt autem mundi exordium huiuſmodi ex corruptelis generationes
eueniſſe verili mile eft;Deus tamen feminarias cauſas horum materijs indidit,
fine quibusori. ri non potuiſſent.Abulenfis in Genefi 6.2. Defygis Arcadia
mortifera natura, Alexandrimorte. Circa
Gerialis. ferunt, ille, CircaNonacrinin Arcadia,fons quidá teperitur è
petraexoriés, quęStyx ab in colis appellatur, tantæ mortiferæ natu rę, vt ſumma
celeritate corrúpat corpo ra. Equidemprotinus hauſta (Seneca teſtimonio 3
quaft.natur.)induratur,in Itarque gypſi ſub humore conftringitur, & ligat
viſcera.Quia autem, nec odore, nec fapore notabilis eft,fæpè fallit, nec ea
epota,amplius remedio locus eft.Fe runt nonære,non ferro, non teſta aquí
huiuſmodi continere,necaliter quam in equi vngula ferri poſſe. Huius vemeni
potu,magnumAlexandrum in Babylo. nia fuiſſeextin & um multi ſcriptoresre
medico,ob aquę feritatem in media po tione repentè veluti telo confixusinge
muit; elatuſque (vt ait Iuſtinus) è conui yio ſemianimis, tanto dolore
cruciatus eft,vt ferrum in remedia poſceret, & è tałtu hominum velut
vulnere indole. fceret. Achores tineafque capitis,ex bufonis oleofeliciter
fanari. Dum 46 prope Luceriam Apuliæ ſemel me dicinam faceren, ibi quendam
achori bus,tineiſque per multos annos turpi. ter affe & um,cui varia
fuerant applicata temedia,omnia tamen inutiliter, prop termorbi reſiſtentiam
repperi. Tande noſtro conſilio hicele &tè ex pharmaco purgatus, folum
linimento ex oleo in quo ad exactam co &tionem Bufo fue Rana terreſtris
ebullierat, optime cura tus eft, quippe fimplici hoc remedio per paucosdies in
capitevtens, fanus, & capillatus fa & us eſt; durante autem lini mento
piliersortui,vulſellis à chirurgo extirpabantur. De Cerui lachryma, eiuſque in
ciendo fudore potentia. Antæ creditur elle efficaciæ Cerui lachryma in
Tudoreciendo, vt' li grana quinque vel ſex potui dětur, totü corpus fere folui
iudicemus.De hac lo quens.Abinzoar lib. I.tra &. 13.6.6. le tria grana Azir
filio Regij magiſtri equitum in lacte, vel aqua cucurbitæ, vel.roſatæ
exhibuiſle:retulit,illumque à virulento ictero liberaffe.Hæcautem in Ceruis
ante ceptelmum annum (teſti monio Scaligeri)nulla eft,temporis au tem proceſſu
generatur, & in iuglandis molemaccreſcit.Dicitur magnam habe read venenum
efficaciam, vt in Afia fe Hiciſsimo fucceflu fæpè experiuntur. Vires infirmorum
collapſas, odoribus refarciripoffe. Nfirmorum deperditas vires non potionibus
modò, verum atqueodo, ribus reftaurari pofſe obſesuatum eft. Aiunt enim
Democritú in dies aliquot, amicorumgratia pomi odore vitam fic bi prorogalle.
Hinc multi panem cali dum vino odorifero immerfum nari busadmouentægrorum, quem
a tem. poribus, & coſtis cataplafmatis more imponimus,vtique vires egrigie
reſti tuimus. ConciliatorApponenſis mori. búdá vitá, ex croco, & caſtoreo
cótuſis, vinoq; cómiſtis producere fecófueuifle tefta. teftatur,ſenibuſque eam compofitioné
exhibuiſſe, nullatenus olfa & u magis quam potu profuiſſe. Ferreriuslib.2.Me
thod. De olei Balnei mirifica in morbis præftantia. O Lei Balneum, vt Herodotus
anti quiſsimusmedicus prodidit, quià diuturnis affliguntur febribus, à laſsitu
dine, vel neruoſarum partium dolori bus oppreſsis, conuulfis, & vrinæ, fup
preſsis laudatiſsimum, ac ſalutare efic remedium experimur. Vidit huius pre
ſidij experientiam Heurnius in quoda extenuato, ac ferè exhauſto, dumeflet
Patauij:illum enim validiſsima occupa uerat conuulfio, at tepidi olei pleno
vafe immerſus,ac fotus fanuseuafit.In lib.no ftro de Hydron.nat. Adam &
fuos contemporaneos, perfc. etiſsimamrerumnaturalium ha buiffe cognitionem.
Nter aliasrationes, quas Abulenſis in Genef.in c.f.de longiſsima vitæ pri. morum
parentum,quiannum ferè mila Jeſimum ateingebant,retulit,hácaddux
it;quod'Adam'rerum naturalium perfe Etamà Deo cognitionem habuit.Intele lexit
enimfru & uum, herbarum, lapidú, lignorum, animalium, mineraliumque
virtutes, & do&rinam, quibus vita hv mana diutius conſeruari poterat;
quæ omnia contemporaneos,(vt ipfi etiam vitam producerent longiſsimèJedocuit.
Hæc autem cognitio, & ex diluuio, & gérium diuifione perdita eft. Reperiun
turtamenin præfentiarum multa mira bilia,naturęque ſecretiſsima apud ſapi
entes, à temporuminiuria foslitan vin dicata; quæ aliquando hominesvidentes aut
audientes, tanquam lupernaturalia opera admirantur Rutaminter alexiteria medicamenta
connumerari: Nteralexipharmaca præſidia, Rutam minimęconditionis haud efſc
perhia bent,fiquidem ieiuno ftomacho come fta multos à veneņiviçulentia
liberaſſe C. degi legitur. Dehac
Athenæus in 3.Deipn.la. quens, Archelaum Ponti Regem fuos populos veneno
interimete confue uifie fcribit, illos autem à quibufdam edo &tos, ob id
antequam è domibus ea grederentur, quotidieRutam cdere fo litos à
Tyrannicrudelitate.le.defendiffe. Solaſuſpenſione, capitiscruciatus verbenam
mitigare. Trabilis eft Verbenæ proprietas M.in dolore capitis mitigando; 'fi
quidem à Petro Foreſto traditur hoc folo præſidio quendam fuifle perſana
tum.Ille netlis remedijs, quamuis opti mis curari potuerat,non venæ ſectione,
non ſcrupis digerentibus, neque steco &tis pilulis, cucurbitulis, nec alijs
topic cis auxilijs. Cum autem nulla iuuarent semedia,ad collum
Verbenaviridisafe penſa eſt, & fanus fa & us eft,lib.9.ebſer.3.
Detkapſie virtute in fugillatis faci nandis, Neronisquecalle. ditate. Nero
Imperator in ſui Imperij ex 36 ordio Thapfiam, eiuſque excellé to tiam magnificauit;
Ille quidem dumno. & u incederet incognitus, & in multos impetus
faceret,nå ſemel facies fugitla Do ta,cutifq;livida,piftula; ab illis fuerat.
L. Confeftim hic,ex Thapfia,thure, & cem ra commiſta,linimento ljuentem
vifum collinibat,quopræſidio antelucem à fe da ſugillationeliberabatur; dum
autem die in populiconſpectu, faciem fanam oftenderet,facinoris ſui famam,
& igno. miniam occultabat. Ex Durante in Her. 25 g. barie. I je
obſtétricibus animaduerfio. præcidendo diligentia adhibenda eft;quippefi ni
mium curtè vmbilicus religatur,ætatis progreſſu pariédi conatumreftringere,
imminenti vitę periculo,poteſt. Ex M46 mbia Cornace. De arboris ficusmirabili
natura. I coctu faciles habere deſideramus, in arbore ficus eas ſuſpendemus,
ita votum noftrum procul dubio aſſeque mur: credo forſitan ob acutum, &
incil: uú odorem, quem arbor Ipirat id cauſa ri;velforſitan occulta cæcaque
proprie tate.At quod mirabiliusin huius arbo. ris natura eft, Taurum indomitum,
fe rumque in eodem alligatum manfuef cere tradunt. Neſcio autem annaturali via
propter-odorem,an aliqua antipa thia, quæ inter talia exiftat hoc eueniat.
Audiui tamenà multis vtrumqueexpe rientia fuille confirmatum. Quomodoà vitriolo
arislaminas.ex. trahere valeamus. Lui momenti illa cognitio, quomodo à
vitrioloæris lamellę extrahantur,ape riam modum, qua facilitate id affequi
valeamus.Bulliatur Romanumvitrio. lum in olla cú aquafontis: in eaque cha lybis
lamina per horæ quaternionem demergatur: extrahito demum chaly bem, ipſumenim
lamellis æris inftar suginis colligatum habebis, quęculcro radende fút, vt
alias chalybem immera. gere pofsisznouaſquelamellas extrahe.. re. fiquidem
tamdiù corradi poterunt, quouſq; Vätrioli portio in aqua fuerit. Arrigat aures
ingeniofus; quia ex hoc: minimo principio multa, precipuèinre: medica, yrilia
aſſequetur. oléum vitrioli,&fulphuris rostris: lumbricos plurimumvalere.
NITlfi magnis experimentis præſtana tiſsimum remedium ad puerors i
lumbricoscomprobalſem,haud audia. rem hic inter arcana ſele &tà fóre
repezia nendum confiteri: quippe tanta eft eiuss virtus,& potentia, vt
mortuos ferè pur erosè vermibus ad vitam trahat. Hic: induſtria paratur,In
libris ſingulis aque fontis oleifulphuris, vel vitrioli chimi.. cè extractorum,
aliquotguttulaadden dæ funt,ita vt aqua acidula frat, quæ pu eris,natuque
maioribus danda eft diù noctuque ad placitum,.e & enim præſtaa tiſsimæ
virtutis 0 T! 10 Da De Caraba mirabili virtute invuula cafum,Amygdalaruamque tu.
mores ArtinusRulandusvirin chimicis M celeberrimus in Amygdalarum inflāmatiene,
& tumore, vuulæquecaſu ex humoribus à capite fluentibus exci tatis ſola
Carabâ mirabiliaparauit-Prie mo fuffimétum cófuebat,hoc modo ex.
ceptü.Accipiebat Carabæ albiff. drach. 7.qua redacta in puluerem craſsiorem,
& carbonibus impofita,fumus per infa dibulum,ore excipiebatur ab ægro mar.
ne,meridie, & veſperi, multa vtilitate, Accipiebatetiam fermenti veteris
vnc.. & quam moreemplaftri linteolo indu cebat, afperfoque Carabæ albæ pul
uere vertici imponebat per diem,per noctem vero fequétem recens applica bat.
Quibus paucis remedijs, &ex fola: quaſi Carabayquam plurimos à fauci um
tumoribus, vuulæque cafu,Amyg dalarumque inflámationibus oppreſlos perſanauit.
Ex eiusCurationibus. Spina HorTvivs GENIALIS Spine infeftoriæ Baccas" ad.
Tenaf mumexfalfapituita expertiſsimum verumque ad illum exiftere remedium. St
mihi remedium pro Tenafmodo quadam fortafle mille kominum, qui endemiali fere
morbo hic ſugebant per fanafle quam citiſsime. Syrupum ex Baccis fpinæ ceruinæ,
fiue infectorice: Aromatario parariiufferam. Hæinfine: O & obris, cum bene
maturuerint, collie guntur, exprefloque fucco cum melle vel Zuccaro ad
formamfyrupi ducitur: additurque in fine maſticis, velzinzibes sis, anih, vel
cinamomiad drach.j.vet? in maiori dofi, fi libuerit.Datur hic fy rup.ab vnce
vſque ad duas cumpauco vino dilutus,abitemijs datur cum aqua cinamomi:epoto,
cibatur eger,parceta men, & ieiuno ftomacho, præcipiturque ne
dormiat.Equidem vna die fanaturę ger, foluitur enim aluus,abfque mole tia,
& excretis féroſis.viſcidilg; humorib. Tolo hoc preſidio integrè liberatur
C Ariet mo Arietis linguam futurum in
ouibus milanitium, commonftrare.. M Irantur multi Virgilium in 3.. nere, vt
linguam paftores conſpicere debeant, deſinant autem admirari, cau ſam enim
adducimus ex Plinio, quipro pterea Arietum ora introſpici à pafto ribus voluit,
quia cuius coloris ijlin guam habuerint, tále in fætibus gene randis
forelanitium. Audiui à multis, hocyeriſsimum reperiri. Ouis enim e. tam cum
vterum gerit, fi linguam habueritnigram nigrum pariet agnum, fi albam album,
& fic de aliis coloribus. Ridiculüm eft quod fertur; Bafilifcum
àGalliouoexclwdi.. On modo à plebeiis verum atq;: à nonnullis ftudiofis,
Bafilifcum: abouo galli veteris connaſci perhibe tur. Fingunthi ex aliquorum
fcriptorú teſtimonio, quos eriam ego perlegia: Gallo decrepito, quiſeptimum,
aut no.. olm, vel ad fummum decimum quar.. Na tum annum agat, ex putrefacto
ſemine, aut humorum illuuie altiuo tempore, ouum conflári, ex quo ab eodemfoto (vt
à Gallinis alia fouentur oua ) Bafi... liſcusoriatur.Sed hoc animal nemo vio
dit,habitat enim (auctóre Plinio ) in Aphricæ folitudinibus: proinde hæc creo
dere difficile eſt. Inſuper ſi hanc fpecie em mafculinam poſſe fætare conceſſum.
eflet, contingeret etiam inalijs, quod minimèobſeruamus. Mihi aliquotoua: in
experimentum à mulierculis allata fünt, dicentibusGallum peperiſſe: erát
oblonga,& in caudam ſerpentis quibuſ dá nodulis terminabátur:at hæc à
Gallie nisex plurium ouorum minutorů col ligatura (cu kuperfætatione,non autem
a Gallis fieri dixi. Homines ex impromiſo Lupi afpects: veluti mutosdo;
attonitos fieri. Vlgatiſsimum illud eft, hominesex improuiſo Lupi aſpectuadeo
mutos & attonitos fieri,vt nec fari, nec vociferari valeant. A Lupiquadá prietate
id fieri aſlerunt, contenderse tes Lupum,fiprior obuium quempiam
conſpexeritillico vocem adimere, can demque illum luere pænarn,ſiab homis ne
prius videatur. Ad hænugæ ſuot.Si quidem ex terribilişimprouiloqueLu.. pi aſpe
&tu,homines terreri, timoteque concutiqveriſimile eft: ex timore autem:
valido mébra frigefieri ex raptu ad in teriora fpirituum,inde corporis, &
ar.. tuum fieri impedimentu, vociſque pri uationem mirum non eft.Alijalia fin
gunt, mihi autem hęc omnia ad folum timorem,tanquamad caufam proporti Onatam
reducere viſum eſt.. Multa facinoraàMagisanicalis perpetrari pole. Etulit
Leonardus Vairus lib.1.de: Faſcino multas hac noftra tempe fate exiſtere
aniculas, quarum impurie tate, nonpaucos effaſcinari pueros illofa quenonmodoin
grauiſsimum incidere diſcrimen,verum etiam acerbam fæpiſe fimè ſubire mortem.
Pecudes inſuper: partuqalacte priuari,equospacreſcene R Falcin Cquote &
emorislegetes abſque fructu colligi, arbores arefcere;ac denique omnia per ſum
ire quandoque videri, AFucovulnera illata,Muſcis contri tisbreuifpatio
perſanari.. " Vm quadam die apud amicos alie, quot cómorarer,& læti in
měla de more varia confabularemur; ecce vous ex ijs in ſuperiori labro à Fuco
animali vulneratur,quo morſu ſtatim intumuit vulnus,cum maximo patientis
dolore, Amici in riſum ſoli, patientismedelam minimeprocurabant.Ego quidem
alias morfus hos curafle recordabar; quare confeftim, vt nonnullas muſcas
feruus meus caperet, iulli, quas contritas, dum fupermorfū
impofuiſset,breuidolorie datuseſt;.tumorq, cúmaximapatientis lætitia;aliorúg,
admiratione detumuit, Quafacilitate vlcera formicantia dan cacoëthica
fanarivaleant. Vidam amicus meus, cumir Hya pochondrijs,vicera formicátia,pra
maque, quæ à nonnullis vermes dicun Q tur,paffus eſſet, ſauitatcm,poftmultat do
& ifsimis medicis tētạta remedia, ac. quirere non potuit:ylcera enim licet
fac pari viderentur;renouationem tamen continuo recipiebanta,Vltimò poftan..
nos,& menfes in empiricum chirurgum incidit:quipaucorum dierum ſpatioita
hominem perſänauit. Abluebat primo vlcera albo vino,tum ex - patellis -mari-.
nis puluerem, fiue cinerem Ex Corici bus (exemptis interioribus) couſperge-.
bat,vltimoherba marina vlcera coope riebat; faſciaque premebat, femel in die
hoc vſus remedio vigintidierum fpatio, ægerconualuit. Procurauit arcanum a..
micus, & mihi fideliter communicauit, Fallſsimumeft, quod fertur Viperă o
coitu mafculumoccidere, ipfamque asfuis.catultsinpartunecarie LAG Grauiſsimis
au & oribusaffirma, mine) maſculi caput'abſcindere (ille.n.. infæminæ os
caput inferit ) & fic củoca. sidere, ſed poenam täti facti illam luere.
ſiquia fiquidem Viperinicaruliconcepti, gra-. Jiores facti vifceramatris
cofrodunt,e am que occidunt. Sic voluit Plinius lib. 10.&Nicander in
Thoriacis, quare Vipe. ram aiunt diciab co, quod vi pereat,aut
vipariat.vtrumque autem falfifsimum effe, & experientia, &
grauiſsimorum e. tiam ſcriptorum auctoritate cognitum eſt.Apollonius apud
Philoftratum Vi... peram aliquando viſam fuiffe catulos ſuos; quos peperiſſet
lambere, & expolire aſſeruit. Bodinus in nat.theatr. in Gallia,ad Clapum
Pictauorú flumen, vbi Viperæfrequentiores ſunt, vtriuſq. fexus viperas lagenis
vitreis inclufas fu iffe reculit; illafque peperife, & conce piſle vtroq;
parente fuperſtite, Matthi olurs ex. Obferuatione FerdinandiIm perati
Neapol.Pharmacopolæ Viperam parere catulos ſuos, & non occidiafts-,
ruit;catuloſque-non viſcera matris,led membranas quibns incladuntur diſrúa
pere. Quarerectiusſentimus,fi Vipera non à vi parere,vel perire dicimus,fed
quafit quaſ Viuiparam, quod non oua, vtcæ.. teri ſerpentes, ſed viuum animal
pariat. Iraulos, balbos, & femilingues fieri ob nimiam cerebri bumiditatem,
VA communiseft fententia ab expe rientiaalienumreperitur. Rauli, & Balbi
non ob cerebri hus midam intemperiem fiunt, vt ferè omnes autumant; inueniuntur
enim hi' modo calidi,modo frigidi,modo humi di,vel ficci, vt & reliqui, qui
nec Traus li,nec Balbi funt;imò & hi modo (putis " abundant; modo ijs
carent:quare non ob bumiditatem nimiam cerebri buiure modi Traulos-& Balbos
fieri, fed obt varietatem mearuum, in intrimentis; pertinentibusad locutionem
exiftenti um, docuit experientia.Porrò Trauli, qui literam R.exprimere nequcunt,
in media palatiregione, vbi quartum eſt osfuperiorismaxilta, duo inueniuntur
foramina, quæ nullo modo adeo aperta & obuia sút, vt ijs, qui optime
loquútur, Balbis veròiuxta dentes maioraobſer. samus foramina,per quæ ſtillans
pitui ta,linguamque irrigans in parte illa an. teriori,bleſam locutionem facit;;
vnde bleſi, & ſemilingues fiunt: quod fi hæc non eflent haud balbutarent,
licet à ca pite copiofa defcéderet pituita, vtmul tis contingit, quiex hac
tamné balbi non fiunt.Quare fententiaHippocratis 2.A phor.32.malè verificatur,
cum afferit, balbos ob frigidam, humidamque ca pitis intemperiem fluxu tentari:
Auxio. enim talis & Balbis, & non Balbis fuc cedit: concurrit tamen hæc
fluxio, vt caufa remota, qua aliquando cum pro zima,dicitur affe &tum
facere poffe, fi. iunctatuerit:: fola autem facere nequit. vemale
Hippocrates,& alijopinati ſunt ExSanctorio Sander.de pit.en.lib.3.
Morbosperniciofos; velmortem, veb affectus longitudineminducere. Jana ciuitate,
& in circum vicinis propè Neapolim perniciofifsimi orto funtmorbi,vbiſectis
aliquibus corpo, tibus, eorum Ventriculus bilis copiaz, vitellinæ plenus
inuentuseft, eiuſque: tunicæ, & inteſtina eodem colore per tincta viſa
ſunt. Meatusqui ad fellis; chiftim protendit, ab humoribuscraf fis, viſcoſis,
& tenacibus obftru & us ea. rat. Fellis veſica diſſecta, bilis flaua
haud inuenta eſt; fed eius vice atra, & inſtar atramenti nigerrima.Hepar
quo ad externam partem album erat, in in terna autem nigrum, &atrum, veluti
carbo accenſus, & extindus. Langueno tes,in febrium initio,vomitu,
&nauſea, moleftabantur. Eorum lotia craſla icte. rica, & fubrubra
ſemper erant. Omnes. ferè erant icterici, & longo tempore,ſi: qui
euadebant,indigebant, vt fanitatem acquirerent, Ex -Io. Bapt:Cauallario deMore
bo Nolano, ſeu demorbo epidemiali Lupicur paucireperiantur, ouess autem multa
Tidetur quafi abftrufum illud quxar, aucs autem multæ?'profecto in partu plures
lupaedit catulos,quamouis,quæ vnicum, vt plurimum parit; Inſuper o. ues, &
agni in hominú alimoniam con tinuo occiduntur; luporum autem caro eſui apta non
probatur; nihilominus Q. ues-agni, & arietes ſemper in maioriny mero
reperiuntur, quă lupi.Huius cau fa, prima eft Dei bonitas, qui tam imma ne
animal in eius ſpecie excrefcere non permittit, in facra enim Gen. c. 7.Noe, vt
ex omnibus animantibusnūdis fepa, tena, & feptenamaſculum, & foeminam
in arcam tolleret monituseft:ex immu dis vero duo, & duomaſculum, & foe
minam. Secunda cauſa luporum eft faga citas, & in propriam
ſpeciemimmanitas. Hi enim;cum rationesviuedi deficiunt, ob cibi inopiam in
multo numero con ueniunt:atque in circulo vnus poft aliú currit;vt apud vulgum
á villicisparatur ludus,diciturque Řotalupo;primusau tem,qui viribus
deſtirutus, currere ne. quit &in terram cadit,fit aliorum cibus,
renouaturque ludus ad omnium faturi taté.Hæceſt poitísimaratio huius ſpeci Vhelin
ei decremen i, alius enim comedit alii um. Ex Aeliano vt reor, Antimonij in vitrum
reductio, eiuſ quevires in medicina. 7ltri ſtibium,quod in longis, & dif
ficilibus morbis propinatur, in e. pilepfia fcilicet,melarcholia,podagra,
elephanticis, reſolutione, in febribus quotidianis,tertianis, &
quartanis,peſti fentia correptis, venenatis, hydropicis, tæphaleis, ictericis,
& fimilibus; robu ſtis tamen corporibus, ita præparatur. Stibiū, quod ex
auri fodinis colligitur, in puluerem tenuiflimum contunditur, teriturq; &
fupra ignem in fi &tilio, rude ferrea,aut cochleari continuo agitando
vritur, vſquedum omnis humor, ac fu mus euaneſcat, quod in ſex,aut octo ho
rarum fpatio expeditur:deinde calx có teritur, carilloque impoſita,in fornacē
inter candentes carbones collocatur, & igne luculentiſsimo vrgetur,dū
liqueſ. cat picisiftar, poftea ſuper marnorfun ditur,atq; fic ex Stibij vncirs
duodecim, vitri ipfius hyacinthi modo pellucidi, wacja M vncias quinque
coliges. Andernacus Co ment-z.Dialog.7.de nou. vet.med. Solo Metronchita
auxilio mulieres offepragnantes (omiſsis ceterisindio cys)experimur. Vlta apud
fcriptores, quibusin primis menfibus mulieré præge nantem comprehendere
valeamus, inu. dicia reperiuntur.Dienntmulti,lorij tab. fpe &tione grauidas
nofci;fillud album, clarumque fuerit,in eoque atomi afcen dentes, &
defcendentesapparuerint. Alt ex ſuppreſsis menſibus,deie &to appeti. tu,vomitu,
& nauſea ante prandiumid conſequuntur.Nonnulliex la & te in.ma
millis,ex arterijs gulæ fi plus iuſto pul fant,ex lentiginibus,fi in mulieris
facie oriútur,ex tumefa & is mámillis, & a ful co earú capitú colore
pregnátes venatur. Cæteri tú ex his, tú ex pódese circa pe dé,ex: vmbilici
egreſſu, ſiin dies fit ma ior, ex tumefa &tis venis, quæ vidétur in nariú
angulis iuxta lachrimalia. Obfte trices.digitisexperiútur an vteriorificiáfue-fat
claufum, vel apertum, ex claufo te nim grauidationem patefaciunt. Non défunt
alij, qui Hippocratis Aphorifs mis confiſi hydromel, & fuffumigia e x
periuntur,epoto enim hydromelle poſt cenam, fi tormina fequentur arguunt
prægnantem eſſe mulierem.-Siilia fuf fumigio acuta per pudenda vfa fuerit,
fiadnaresodores non perueniunt ', in dicant vtero eſſe gerentem.Hæc autem
figna, quia pathognomica non funt ve lúti futilia reijcimus,& tanquam
abſurdaad meros Empiricos committimus. Nonenim ex lótij afpe & u vere mulie
rem efle prægnantem diuinare poſlumus,nam meatus vrinarius cum vtero:
nihilcommunehabet, lotijque claritasy; albedo,& bulloſa granula in eo,poflunt
morbosetiam ſignificare, vtin cachochimo corpore ſæpius obſeruamus; hoc itaque
indicium prægnantium verum non eſt:Nonexmenſibus ſuppreſsis,nó ex vomita,
&nauſea, ſiue appetitus de iectione hoc conſequimur: quia affc & i
oneshęc ex multiscaufis, in m ulieribus, quæ pregnantes non funt, affe
&tiones e uenirepoffunt. Non ex lacte in mam millis; quia id etiá virgines
habere pof Lunt,vt voluit Hippocr. Inſuper inult mulieresin primis
menfibuslacinon ha bent: lacergo non eſt grauidationis ved irum indicium
Pulſatio arteriarum gule, ſolito crebrior conceptum peculiariter haud
arguit,quia ex retentismenfibus, {plenis & ventris tumore & ex pituita in
-pe &tore colle &ta etiam fieri poteft.Len tigenes non in folo
conceptuapparent,:: quippeſignumihoc, neque omnibus,nes queſemper competit,
& in nonprægnā. tibusetiamifta fiunt.Mammillæ tumes fa &tæ,earumque
capitum fuſcus color, communiafignafunt &retentis menfi bus,&
prægnantibus.Pondus circa pe & en,non in grauidismodò fed, in rete tis
menfibus, in mola, & veficæ calculo obſeruatur, Ymbilici egreffusex mul 6
tis caufis præter naturam fieripoteſt,nó ergo peculiare grauidarú indicium eft,
Yenæ tumefadęin nariú angulis iuxta lachrimalia, non in grauidis.modo ap 7 parent,
fed in quolibet abdomin's & fplenis tumore, & in occlulis menfi bus.
Obſtetrices anatomiæ ignaræ de queunt intimum Vteri orificium tange sc,licetmanibuscontractent,illud
enim valdeà labijs matricis diftás eft,ipfe au té externá Vteri tantummodo
orifici um tractare poffunt, quod femper, & grauidis, & non grauidis
apertum ma net, experimentum Hippocratisde hy dromelle, & acuto luftumigio
non æter næveritatis eft, vtGalenus & Auicenna comprobarunt. His itaque
indicijs vere conceptum explorari non pofle expla natumeft.cognoſcimus tamen ſigno
e uidenti & infallibili indicio prægnan tes mulieresin primismenfibusMitren
chitæ fue Specilli, quo liquores in Vte rum inijciuntur,auxilio.hoc apud vete.
resin magno vſu erat. Profecto;li illius in foramen Vteriexternum apicemin.
mittimus, quod fumma cum dexterita te finiftræ manusdigito indice inuenie. mus
non enim quilibet inexpertus in yenirefciet, eft ſiquidem externum V. çeri
foramé in vuluæ apice particula obe longa, & duriuſcula, quæ exigui penis
puerorum exprimit imaginem)ſi ex pice ſpecilli liquor aliquis fuauiſsimus ficut
efle vini tenuiſsimi pauxillumine forte exiſtente coneep'u fequatur:abt ortus)
exprimitur, breui tractu votum I affequemur, Sienim obturatum eſt in timum
vteri foramen, quod fit concep tu pera & o liquor Vterum non ingredi
gur,& mulier faftidij njhil perfentiet. Sin autem ex intromiſlo liquore
velli, cationem paruam pertulerit mulier: quod facile fiet ex maximo ſenſu
parti um vteri,vưiquegrauida non erit; & V teri intimum foramenapertum
reperiea tür, vt experientia liquoris oftendet. Sand.Sanctor.lib.1.de vitand
error. Periculofum eft pifces frixesin humido locarefor matos fomedere; Nter
magna venena piſciú frixorú, quireſeruantur inhumido, vel qui Aeterint cooperti
calido vaſculo, eſus eft;bi enim in lethiferú cómutantur ver nenú,
&fymptomata pernicioforú fun gorum corporibus inferút, quæ quan doq; non
ftatim,ſed poft diem, vel bi duum eueniunt: oportet igitur frixos pifces in
loco aperto,vtfrigeant, demita tere, fi venenimalitiam cupimus euita re.Ex
ArnoldoVittan.lib.de venenis, 10. Lałtis balneum procorporis decoratie
onemultum præftare. Pud veteres lactis Balneum max A idve vu, illiusfiquidem
lotione,corpora, & candore, & venuſta te vigebant. Hinc memoriæ
proditum eſt Poppeiam Neronis vxorem quin gentas ſecum aſellas ducere
conſueuifle, quarü lacte,vt candefieret, totü corpus balneabatur. Mercurialis
de Decoratione. Germantantiquitùs corporis firmi tadinimaximèvacabant. M Agna
profe &to faude Germano rum conſuetudo, digna iudicatur in corporum hominum
vigore confir mando:ijenim legem habuerunt,neant te ætatis vigelimum annum,
quiſpianti Venereis amplexibus commiſceretur, recte exiftimantes corporum
viresà nim mis tempeſtivo coitu eneruari.Cefar 6. de belloGalico. Fæminas vtero
gerentes, libenter: marem admittere:bruta autem grauida nequaquam. ! Olie Vam
diſsideatmulier à brutis gra uidationis tempore, bene nouit A rift.7.de biſt.
animal. cap. 4. Hæc enim ſigrauida clt, marem admittit,brutoru vero omniumſola
equa coitum patitur à conceptų, reliqua autemminime. Ma nifeftifsimum eſthoc in
ſpeciehumana mulierem grauidam coitum pati, & ap petere. Cicutam, vterinum
furoremex ": tinguere. Icet cicuta inter frigida connume. retur venena,
præcipuè quæ in quis, &lacubus inuenitur,furoris tamen vterini, fiue
Satyriaſis remedium it. Hic affectus Veneris eſt immoderatus appetitus, cum
vteriardore, & delirio, Narrat Diuus Baſilius quaſdam vidifle fæminas, quæ
Cicutæ potione rabioſas capiditates extinxerunt.Hoc legiturs. Liebe Homil.fup.Hexaemeron,cuiusverbanotr
nulli intelligunt de ciborum appetitu, ego tamen potiusadfurorem vterinum,
&ad renereos incentiuosappetitus de ducerem, cuius auxilio compefcuntur:
quippe Athenienſes facerdotes cicutæ vfu,libidinisincendia extinguere con
ſueuiſſeproditum eſt. Variolas &morbillosmorbos effe no yos, &
hereditaria, &paterna prom prietate vagari. Agna eft difcordia inter
feripto, origine. Aflerunt multi, hos fub nomi neexanthematum, veteres
intellexiſſe, cauſaſque illorum reliquias efle excre mentifanguinis menftrui,
quo nutriun fur fætusin vtero, & naturam, fiue calo. remnaturalem, ita
exprimunt materiá, & efficientem. Alij minimeà veteribus fuille cognitos
volunt, digladiantur que:num vitio.coli,vel ab internis cor. poris principijs
apparuerint: quippe Arabes, quorú tempore cæpiffe hic mor buscreditur, eos
peftem efle, fierique in pefte, & à corrupto cælo contendunt. de Equidem
ante Arabum tempora nul lus-reperitur au & or, à quo morbos hos LT aut
generatos, aut clare explicatos ha beamus.Proptereamulti latini, &non nulli
inter ipſos Arabes, propter labem menſtrualem, lactis corruptionem, vi &tus
rationem, & alias cauſas fieri fcrip ferunt.In tanta rerú difficultate,
& ob > fcuritate.Hieronymus Mercurialis vir d octiſsimus, hosefle
morbos hæridita o rios,ortúqueà cæli vitio temporeſcrip e torum Arabum, &
proinde à veteribus haud fuifle cognitos enucleauit. Adhu ius viri opinionem
libenter deuenie, quippęſi à menftruivitio, homines in ficerentur, quia hocab
Euæ peccato à mundiorigine fempiternum fuit,debu iffent homines hac menftruorum
labe conta&i ſemper Variolas, & Morbillos pari,tamcn vec inprimaætate,
nec poſt Noe,nec ante ſcriptores Arabes quem piam hos habuiſle, apertè legitur.
Aperiunt iſtorú fundamentum efleiro walidú bruta fanguinea,hæc enim (teſti
monio Arift.6.de hiſtor.animal. 18. ) mé ſtruas purgationes habent, & inter
cæte. ra Equus,Canis, & Alinus,tamen hæc à Variolis, & Morbillis non
tentantur. At quodhuius reimagis negotium conua lidat,eft,Indosante
Hifpanorútranſitú nequaquã Variolas paſſos, dirco non à reliquiis nutrimentià
menſtruo fangui ne,velab iſtius excremento ortú ducunt Morbilli; quia ſià tali
fuifsét variolarú, morbillorúq; origines,vtiq;ij hos mor bos experti fuiſſent.
Legitur apud Ra mufiúIndiæ incolas,vitioCęliplurimos Variolis fuiffe extinctos,
eoq;tempore, quo noftriáb illis gallicam luem accepe runt, cordemmet viciſsim à
noftris Va riolas, & Morbillos recepiſſe.Suntergo hi morbi noui à Cælo
productiprimò, cuius vitio adco homines fædati funt, vtin pofterosper
hæreditatem maliſée minarias cauſas tranſmittant, proinde morbi hæreditarij
dici merentur, quia paterna proprietate vagantur. Ex Mer. caridi. A1 th
Dearaneorum telis,earumque ufuo inmedicina. Iro artificio Araneus telas ordi M
tur, quibusmufcaspro vi&u ta. piat, hasad Tertianę febris circuitusde
pellendos,multi præftantes, & celébres tempeftatis noſtremedici,non fine
feli ci fucceflu in vfum præſtitere:fiquidem exiis, & populeo vnguento
pilulas pam rant,corporiſque locis, horisaliquot an, - te acceſsionem,in quibus
arteriariume uidens deprehenditur pulfátio, colligātas &relinquunt; indė
votum conſequun. tur. Ioannes Moibanus. - Natur& cautela inmenftrualimulier
rum fanguine purgandomaxi-, ma eft, MalenAgna eſt, in depurandis femina rum
corporibus à menſtruali luc, naturæ fagacitas; quippe fi oculos habuerit
meatus, quibus lingulis men fibus illam deponere conſueuerit,nouas adi illius
expulfionem vias molitur. Proptera.multæ, ex oculis cruentas, laie.
chrymas,aliæ ex narium venis farguinis profluuium emisêre,nonnullæ ſputa ru
bentia pafſæ ſuntin menftruorum cefla tione.Ipfein quadam ancilla noſtra, cui
menſtrua occlufa erant, ex gingiuisſan guinem profundere obferuati.Atquod
magnam infert admirationem, multæ per minimum manusdigitum,& per an nularem
fingulis menfibusfanguinis fu. fionem habuerunt,vt in religiofa qua dama
foeminanon menſtruante ter in fin niſtra manu Ludouicus Mercatus fami. geratus
medicus obferuauit. Inter rutam do braſsicam nullam imao effe antipathiam.
Xſèriptoribus in re ruſtica malti, fi. fecus rutam feratur, braſsicam illico
arefcere tradunt. Aliam von adducant cauſam, & rationem, quam antipathiam,
& diſparitatem quandam inter talium naturam.F utile autem eſt hotum argua.
mentum, nulla enim inter rutam, & braſsicam.contrarietas eft, quia tamen
alte. Elec NO altera prope alteram
areſcit, id in cauſam eſle poteft,quiavtraque calida, & ficca - eft, inde
facile euenire poteft, vt ob humiditátis inopiam altera, vel amba i ariditate
perdantur. Pediculos morientium corpora miris Jagacitate relinquere. on leue à
Medicis præfagium à pediculis in grauibus hominum valetudinibusſumitur. Hi
profe &to in moritüris; quandờadeo intenfà eft huis morum corruptela, ve
calor innaus re foluatur, vel putreſcat, circaventricule regionem, vel
fub-mento, vbi maior eft " ealiditas congregantur,parteſque extrbó mas,
tanquam calore proprio orbatasderelinquunt. Quodcalorem proprium penitus
exſolui cognouerint, ab infirmi corpore mira celeritate longius abeſle:
confpiciuntur. Lemnius. De Achatis lapidismirabili. natura A Chates lapis, qui
ex India fertur, tum coloribus diuerſis, tum ve D4 piss TA m nis variari confpicitur, ex quorum in..
terſectione diuerlæ imagines multoties, fabricamtur.Quod autem mirabilius eft,
nuncferarum genera, flores, aut nemo ra,nuncvolucres, autRegum naturales, hic
lapis portendir effigies: quippe fer tur in Achate Pyrrhi Regis, & capuri,
& feptem arbores in quadam planitie ap parentes extitiſſe, Ex Camillo Leonardo
de. lapidib. Ferarum natura in hominibus mie rum in modum deteftanda.. On eſt à
ratione alienum, quod de Attila circumfertur, quod Canis more latraſſet: quippe
Ioannes; Langius clari nominis medicus ab equi-. tibusComitis Palatini
feaudiuifle retu lit, quod in Auftria homine, qui latra. tu,ac curlus
pernicitatecumcanibus co tenderet, & cũillisin ſyluis illæfus ve
naretur,vidiffent. Hæcauténaturaabfq; dubio deteſtanda eft, quippe tales. im
manes ſunt, & in hominum occiſiones procliues, vtAttila crudeliſsimus fuit,
NRege in es Ees & in viuentium cædes pronus, à quo tot Vrbes, & populi
vaſtati ſunt.. Non modòinfæminaslaſcinire homi: nesverum, etiam brutacernuntur.
Omines laſciuire in fæminas, nec nouum, nec inauditum eft cum anebo fub humana
fpecie contineantur. Quod autem bruta in eafdem laſciuiant, mirabile
eft,Plutarchus in Dialog. Ele phantem in Alexandria fæminam qua- - dam,quæ
coronas ſutiles componebat, fuiffeque Ariſtophano Grammatico rio ualem,
adamaſſe retulit: A micę,per pla team tranſiens Elephas,&poma, & frum
& us donabat, multiſque indicijs, & a morem, & ad fervitutem
promptitudi nem declarabat,læpeque à latereafside bat, & laſciuè mammarum
loca tange bat,Serpens etiam quidam (teſtimonio eiuſdem ) puellam ardentiſsimè
adama uit,no & u ad illam accedebat, placide. - que amplectebatur, &à
latere dormie bat, luce autem aduentante nulla illata kelione
diſcedebat.Parentes,ne à ſerpé tele. t n itas te læderetur, aliò puellam
afportarunt: Ille autem ad amicam vltimo peruenit, quá
nonmorefolito'amplexa,ſed qui dam amantium ira in illam irruit, ma nuſquepuellæ
nodis vinciens,caudæ exe tremitate amicæ tibias verberebat, profecto præreritę
fügæ,atqueablentiæ: iniuriam vlcifci videbatur: Quomodofamine vterogerentes:
conceptumvaleantoccultare. Aximam Sabini cuiuſdam Roe mani vxoris in occultando
conceptu referam ſagacitatem, quo præfi dioaliæ confimiliter,fi optabuntfæmiö.
næ à conceptionis.indicijs faciliter oe cultabuntur.Illa quidé dû aliæ mulieres;
fecum lauabantur ventris tumorem ce.. Jare cupiens, vnguento, quo ruffas, &
aureascomas.reddebat,ab vtero corpus vniuerſumlinire folebat. Illius erat vis
pinguitudinem, ſiue carnis inffationem, aut laxitatem efficere, propterea com.
Go: lange in corporis particulis vtebatur, Hlud tumeftumrepletumque redde MA bat,
ventriſque tumorem ' occultabat. Parabatur(vt' puto )'vnguentum ex res bus
rubificairtibus,& puftulas inducend tibus,calcefcilicet,auripigmento, tiap
s. fia, & lulphure, hæc enim alijs rebus co --- mifta veteres ad capillorum
cultum cad 1 piebát,ſin a.in aliqua corporisparticula applicantur ex magna
caloris vijaut hu mores ex alto ad fummum:trahuntur; aut ipfis
fuſis.gignuntur:flatus cutis, & extima corporisſuperficies attollitur,
& in maiorem molem ducitur.Ex Plutarc... inlib - epwTikā. Fructuum,
vinearum,iumentorumga interitus praſagium. Agnun à mori germinatione ca
Lpiturpræſagium, mörus enim. ideo à Theophraſto prudentiſsima vocatur, quia
omnium nouiſsima gera minat, & pruinis non tangitur: Idcirco fructus, &
Vineæ à mori germia minationeà pruinis liberi fünt. Ea tam menquando à pruina
lædi contingit(fia: D G quidemosi M Ty & fiquidem læſam in Aegypto, vt in
pſala mo77 legimusMoyfis, tempore prodia tur fuiſſe )Colimaximamarguitintema
periem,& proinde fructuum, vinearum. que interitum declarat.Atmaius ab vl.
mo &perſicopræfagium capimus, quip pèvlmi, & perfici, folia, præter
tempus decidentia,peftem inomniiumentorű,. &pecuino genere præfagiűt. Ex
Cardano., Fætoremextinéta, lucerna vteroge Trentibus,infeftumeffe,& ini.
micuin... Dor extinctæ lucernægrauis,adeo tur, vt in abortum faciliter
conducat. Id: alleruit Ariſtot.8.de hiſt. animal.c.24. vbi non modo mulierés
grauidas,,verú. didit.Profecto malus odor fi odor. fi prægnana. tjú corpora
ingreditur, quia fætus im becilliseft, & à quolibet alteråtur,facili
negotio inficitur, eius caro tenerrima, & ſpiritus inde abortusſequitur..
At no Kemelextinctalucernæ fætor perniciē. quoque Ila He 4 i quoquc hominibus
attulit, vt carbones in cameris teſtudinatis facere accenficó. fueuerunt. Duos
monachos retulit Pe. trus Foreftus in obferunt. medicin..cum nodu cellam
ceruiliariamintrașent, vt fæcem cbullientem exportarent,(fortè candela extincta
)cum exitum non inue nirent,ſuffocatosfuiffe,ac mancmortu. os effe inuentos.
Infania,& furori àfolanofluatico contrattis vinum potentiſsimnmfora gulare
eſe prafidium. Olamur. fyluaticum, quodà multis Belladonna dicitur,tantæ eft
immani tatis,vtinlaniam, &furorem hominibus eiusacinos.comedentibusinducat,
AC cidit cuidam (referente. Hieron. Trago dib.i.hiftor. ftirp.) quiin fylua
plantam vi. derat talis calus: hicmultos decerpfit acinos, & deuorauit:
altera verò die in tantam inſaniam,& furorem deuenit, vt plerique illum à
Dæmone obſeſlú cre derent.Intellecto tamenmorbo, vinum fortiſsimumà. Trago illi
propinatum Spelaria D? esto) eft, quo
facto conſopitus,paulòpoft con ualuit, & abfquelslione vixit, Lolium
tritico", alýſque cerealibus: commiftum varia hominibusfymptom mata
attulille. Anis,in quo- lolium fuerit, ſtuporem quendam,ac veluti temulentiam
efi tantibusparit cum fòmno inexpugna. bili.Id Gatenus afferuit lib.1.de
Aliment: facult.Etenim (inquit )cum anni confti tutio praua afiquando fuiffet,
lolium tritico affatim ispaſci contigit, quo haud feparato, quod paucus effet
tritici prouentus ftatim quidem multis caput dolere cæpit ineunte æſtate in
cutemula torum,qui comederant vlcera; & alia fymptomatafunt fubfequuta, quæ
fuc corum.prauitatem indicabant, Lolijta. mennocumento acetum efle præſenta
Deum remedium iudicatur. Quare tum Htritico,tum abalijs feminibus cerealio
busdiligenterloliumfeparandum eſt. Scorpio Scorpioidem herbam Scorpionum: iltus
feliciter fanara. Irabilis eft herbæ Scorpioidis in: M Scorpiones potentia,illi
quidem huius tactu,exocculta diſcordia exani. mantur, &intermoriuntur,
tantam in ter eosanthiphatiam natura indidit.As' quodmirabilius eſt exanimati
Scorpi. ones,fi Hellebori albi radice tanguntur; ad vitamreuocantur.
Propterea.Scorpi oides,Scorpionum ictibus impoſita fe liciter & citilsimè
illorum virus mor, - tificat,viculque perſanat ex, cuius prz. tentancain illos
virtute à Scorpione now. men fumpfit, & Scorpioidesdi&ta eft.
Mirabilesin biomiwibus proprietatesquase doger adfuiffe. Dmiranda profe &to
in homini bus quandoque vifa funt. Regem Pyrrhum aiuntpollicemindextro pede
natura habuifle, cuius, taču lies nelis medebatur: bunc cremari eum religae A
réliquo corpore haud potuifle perhibet.. De Samplone legitur infacrisLitteris,
quod in capillitio mirabilem contineret virtutem, qua aduerfis quibuslibet re
fiftere audebat. Veſpaſianūtactu.& fali ua, & fine his quandoquenon
paucis af feátibusmedicatumeffe tradunt.Ego e. quidem idiotam cognoui hominē,
qui Ipuitione ſola in osinfirmi ranulas per fanabat, &licet primoafpe &
u a&u De Monisid perfeciffe dubitauerim, quieui tamen,cum fimpliciter
curamagere illú: cognouerim. Dolorem colicum Bubulo ftercore per Sanari. Agnam
Bubulo ſtercori" dolorem colicum fanandi indidit efficaciamquippè apud
fcriptores legi, & à fide dignis audiuiffe viris afferit Geſnerus, illius
potu complures ruſti.. cos fuiſſe liberatos,qui enim ftercus ari dú in iuſculo
bibit, ftatim fanatur. Hinc apud multos mosortus eft,vt nonnulli nonmodo ipſum
excremét aridum,ve rum. 1 E1 uum recens,
& expreflum iufculis ebi bant, & melius habeant. Ego quidéru fticis
tantummodo remedium præbe rem, nobilibus vero, ne nausean indu cerem,non
auderem,cum nobiliora pro ijs habeamus præfidia, ſufficerent tali.. bus ex
eodem ftercore cataplafmata, vt enim reor,ex proprietate tale auxilium colico
dolore vexatis,ſubire confueuit. Epilepſiamfrumafqueverbena ako xilio
evaneſcere. Aturalis Magiæ profeſſoresverbes: nam (Sole Arietemi ) colle &
am graniſque pæoniæ fociatam, contritam, & ex vino albo hauftam per colato,
epilepticosinftar miraculi fana. re prodidere.Hoc exHermetetraditur.
Nop.minoreft ejuſdem radicis efficacia, quippe collo eius appenfa, qui ſtrumas,
patitur,mirū,ac infperatum adfert pra fidiumReferunt Aſtrologi hanc Vene ri
effe dicatú, ffrumaſque delere,quod Veneri ancilletur, quæ collo præeft,
propter Taurum eius domicilium.. Ex. Durante inHerb. N1111 i Arbores quandoque
in lapides commutantur: N Danico mari, iuxta Lubecenfem vrbem Alberti
Magni'ætate, arboris ramus inkientus eft cum Nido, & pullis, qui cum in
lapidem omnes, cum arboré & nido eflent conuerfi,purpureum ta = men,(vtipfe
retulit Jadhuc colorem fa um retinebant. Georgius Agricola eti am memoriæ
tradidit,in Elpogano tra étu, iuxta oppidum à Falconibus cog nominatum, Abietes
integras cum cor tice in lapides verſås elle,atque, quod maius eft, in
rimisetiam porphyritidem Japidem continuifle, quod maximè foc Tertiſsimæ naturæ
operibus tribuen dum eſt. Bardanamaiorcum mulieris piero magnam baber
ſympathiami quæ MPerfomatia diciturinmulieris yra rum, magnaque eft cum illo
eius fym. pathia, quippe illius foliun lämmo ca. pite geftatum matricem furſum
tollit, fub planta pedis deorſum. Propterea huiufmodipræfidium aduerſus matri
cis ſuffocationes,præcipitationes, ac tiſo locationes præſtantiſsimum à multis
iudicatur. Ex Mizaldo, Quomodo literas axrei colorispinger. valeanks. VI T
literas aurei coloris habere pole fimus,auri ſolia quot libuerit, eli gemus
quibns mellis tres vel quatuor guttas miſcebimus, hæc infimul conte renda funt.
ad vnguenti fpiſsitudinem, in ofleoque vaſculo conferuanda, Cum autem ad
ſcribendum.huiuſmodi mir ftura vti volumus,aquæ gemmaræ ali quid addendum eſt;
vt operi liquorap tior exiftat:ita profe & ò litteras habebi.
musincomparabiles. Ex Alex. Pedemono Lano. Qyomodoveftigia; & défórmitates
vario lis,&morbillis bomines poſsint. euitari. Ne 92 E morbillos. in facie, corporeque hominum
remaneant, expertifsimum apud me, quod in publicam vtilitatem placuit
aperire,eftpreſidium,quo vten tes pueri puella quedeformidate, quæ ab ijs
relinquitur, carebunt. Cum va riolæ, fiuemorbillimartruerint, & in medio
oculi quafi albicantes enricu erint, quod eft fignum bonæ matura tionis,omni
die bis oleo amygdalarum dulcium recers. expreffo plura leuiter oblinire
oportet, donecexſiccentur, ita profe & ò, vt fæpius experiri libuit, ve
Itigia non remanebunt; & quod melius eft,oleum hoc'excoriatas variolasmira.
bilíter ad fanitatem perducit. Quantum in hominibus: vfus vene norum valeat.
Ithridates fæpè veneno epoto, adeo venenorum tis auxilijs corpus diſpoſuit,vtcitra
of fenfam venena ebiberet. Cum autem à Pompeio profiigatus eſſet,atque in ex
trema:I trema fortunæ miſeria conſtitutus, è vi e taillæſus diſcedere
feſtinabat, quaprop ter venenum hauſit, & pluſquam fatis eſſet,nectamen
emori potuit,cum con tinuus venenorum vſus in hominum naturam pertranſeat.Ex
Plinio. Inhominibus vermes figura maximè differunt. V 23 5 admodum funt
differentes, quippe in quodam Antoniano CanonicoMon tanus obſeruauit.Hiccolico
dolore tor quebatur, cuius moleftia Hierameram deuorauit,vermemque deiecit.Erat
ille viridis, figura lacerti, ſed craſsior, hirfu. tusq;, & pedibus quatuor
innexus.Breui tempore à fera propulſa, canonicus obia ic:contra illa in vitrea
phiala aql a plena, per menſes aliquot viua ſuperſtitit. Ex codemMontano
lib.4.6.19. Calculusrenum, veficæque in homi mibus, quopacto confumi valeat.
Lapil t Apillus, qui in Tauri veſica,men
{e Maio reperitur, magnam habet in conſumendo calculo efficacia. Hic fi vino
imponitur, mutato paululum ſa pore, colorem croceum contrahit. De hocvino
quotidierecens effufo, donec lapis vino impofitusomnino conſum peus lit, à
calculo infirmos bibere opor. tet. Hac enim ratione, nó modo calculú comminui,
verum etiam conſumi mul. tos experientia edocuit. Ex Quercetane. Filiosà
parentibusfignum aliquod recipere, vulgatifsimumet. " Ilii omnes patrium
aliquid, aut aui tum ad vnguema retinere folent,ver Tucam ſcilicet, vel
cicatricem, vel effi giem,velmores, autmanuum lineas.In domo noftra omnes à
parentibus verru cam in brachio habuimus, & Marcellus filius meus ex me
confimiliter. Proue niunt hæc à feminum miſcela, ſpiritu umquevtriuſq; parentis
ſeminaliú,auo rumq; effuſione. Proptera etiá ſuccedit, File (fire fi feminain
filiorum generatione benc mifcentur,atque in minimas partesiun guntur) vt fætus
robuſti euadant. Hac enim rationefpurij robuftiores exiſtunt quoniam ob amoris
vehementiam, ve triuſque ſemina multum, beneque.co. ráiſcentur:Ex Cardano de
subtit. go D: Marerubrùm in plantisproducendis terre vigorem obtinuiffe
videtur, to Adel D mare rubrum afbos nulla in terra prouenit,præter fpinam, quç
dipras vocatur. hęc autem propter fer uores, &aquę penuriam rara etiam eſt,
quippe non nifi quarto, quintoue anno pluit, & tuncquidem impetuoſe, breai
quam te?mpore. At- in mariexeunt plantz, cat quelaurum & oleam
appellant.Läu rus arię fimilis in toto eft, olea folio ta tum fru & um oleę
proximuin his noftris oliuis parit, & lachrymam -emittit,ex qua medici,
Irftendo fanguini medica Hentủ compopunt: Cú auteaquỵ plures inceflerit,fúgi
iuxta mare quodãin loco crum HM erumpunt,qui Sole tacti, in lapidem co
mutantur. Ex Tbeophr.in 4. de hift.plan. Incapillorum defluuio ex Hydrargynı
lac epotum peculiare iudicatur auxilium.. rifabris capillorum defluuium in
ducere conſueuit, aliaque ſymptomata; quæ tales in mortis pericula conducunt.
Pro huius immanitate, vtiin potu capri no lacte, illudque cum pane commede
re,fingulare & expertum eft remedium; quippe ſedata illius vi,atque
potentia,à veneni morte liberanturægri, & piliite rum nafcuntur. Ex Foreſto
in obſeruat.med. Inter Lupum, Agnum maximam effe antipathiam. Tantralis
difcordia,vt ipfisemor., tuis in eorum chordis id etiä eluceſcat. Si enim ex
Lupi, Agnique inteſtinis, chordæ conficiuntur, in inftrumentis muſicis
applicatas minime concentum vocefque lonoras reddere,fed continuo tadas Bo ta
&tas dillonare obſeruatum eft:at quod mirabilius eſt, agninas chordas à
Lupi funiculis corrodi, & confumi, fi fimul n repofitæ fuerint,comprobatum
eſt. I demde Aquilæ, &anſerum plumis fer tur, Aquilæ enim pluma naturali
antia pathia anſerinas poſitæ interplamas, vt docuit experientia eas conlumunt
& corrodunt, Quadam pro Epilepſia admiranda reperiun. RiaabHoratio Augenio
ioluiscá. (ult.pro epilepfia curanda magne efficacię proponuntur remedia. Primo
lococarbo eftille odoratus, qui fub Ar timiſiç radicibusęſtiuo folftitio
colligi tur, quiper dies40.infirmis,aliquocon ucnienti liquore exhibendus eft
mane ieiuno ſtomacho.confircor ego cuidam, epileptico huiuſmodi remedium ada
modumprofuiſſeSecundo loco,Mufte lę fanguis adducitur, hic pręſtantiſsi. mus
proepilepfia ſananda cenſetur,au. joris experimento, vidit enim fanatum E
epilep probauit, fanari confueuit. Colligitur epilepticum fupra 25.annum,ſolo
huius fanguinis vfu potati ſcilicet ftatim at queè venis exiſtadvoc.ij. cum
vnaacer. ti:Vltimo loco tefticuli Apri,aut faltem Verris fiueSuis
domeſtici-Venere vtéris; &tefticuliGalliexiccati in furno mira biles
cenfentur;hi in puluerem tenuiſsi. mèredađi, cum zuccaro mifcentur, & decem
continuis diebus epilepticis ad drach.tres,cum aqualettonicæfelici cũ
fuccefsu.exhibent. Flatuofam inmembrisconuulfionem lignoce peſcoperfanari,
Onoulſio illa, quęà flatu in mufcus lis, & membrisoritur cum dolore, Chanc
noftrirampham,ſiue gramphum.yo cát)nodis ligneis à viſco, quod in quer.
cubus'adnafcitur, vt experientia com С. viſcuin aftiuo tempore,Sole in Lepois
fickere commorante,tunc enim perfectia onis complementumadeptum eft, Dc. bent
nodi ligneiillius, loco patienti fu perponi, vtitarimfiatus: diffugiat,pio gui
ficco, renuiq; prædirum eftlignum, * aut occulta ratione, vtvoluirCardanus
Confiteor,multis taleprælidium ad pre feruationem meconfuluiſie,votumque $
fuiſſe aſſequutosſola iſtius ligni tuſpen y fone. Annult ex bubalorum cornibus
| huiufmodi etiam dolores prohibere multa experientia, ex eodem Cardano i
obferuati ſunt. Quomodo nonnullorum animalium vent num corpora vostra
ingrediatur. Pedido Halangium cum aliquem momor. dit, quamuisparuum fit
animal,ex. - iftimare tamen debemus, venenum ex ipſius ore, primo quidem in
ſuperfici em,deinde vero in totum corpus defer ri, Præterea marina turturis,
ficuti, & terreni Scorpionis aculeus, quamuis ir extremam illam
acutiſsimamque par temfiniatur, vbi nullum foramen eft, per quod venenum deijci
pofsit,neceffe en eft vt excogitemus ſúbftantiá quianda ineſſe illi,aut
fpirituale,autAgidam,qnz E vt mole minima, ita facultate eft quam
maxima.Siquidécú nuper fuiſſet quida ict Scorpione, videormihi eſle(inquit)
percuſſus grandine:eratque omninofri gidus,frigidoq;fudore perfufus.Quip pe vbi
exicta parte,pertotam iplamce leriter diſtributa fuerit venenivis,con tingiteam,
endemrurſus.contactu,in fingulas ſubiectarumei partium recipi: mox ex illis
inalias continuas, done: in aliquam peruenerit principe:quo tem forémortis
periculum inftar. Ad hanc remin primis conferunt vincula parti bus fupernis
inie & a, abſciſsioque pare tium venenatarum. Noui equidem ru fticum,quiepoto
è viperis medicamen to, reſciſlo priusdigito euafit, ficut, & alium
quendamqui ſola ſectione circa medicamen eſt liberatus. Hac Galat. 3. deloc.
aff. Mirabile ad Strumas gurturis, ramicem, Adem44 Yemedium. Dmirandum remedium
ad ſtru. A mas. Cupreſsi foljaneque teneri. ora,neque duriora in puluerem com
di minties, tortiuo vino confperges, atque ita volutabis, dum in fæcis corpus
coe TH ant, inde fruma, velramex indecitur, pe tertio primum die foluitur
medicamen tum, contractum locum inuenies, quidie o gitis-exprimidebec rurfus ad
tres dies idem pharmacum applicabis,eodemque modofolues, &exprimes; feptimodie,
vel ad fummum pono, ſtrumæ velut miraculo abolebuntur. Valet etiam ada
ramicégutturis, parotidas,omnemdur se ritiem, & ædemata. Hie tollerininhere
fit.Chirurg.6... Peftilenti tempore in:er pracipua-prafidia: aeris
re&tificatio fummum iudicatur. Mnilaudedignus, omniq; decore admirandus
Hippocratesiudican dus eft,qui peſtem illam ex AEthiopia ad Græciam venientem,
non aliorepu lit auxilio, quá aeris purificatione.Præ cepit enim,vt per totam
ciuitatem ignes accenderétur; qui non è fimplici folum materia,fed etiã
beneolenti conftarent. Qua propter, & coronas odoriferas, florefquearomata,vnguenta
pinguiſsi magrati odoris, & alia iucundosodores fpirantia, ciues
igniſpargebant, quo paa Eto aer purusfa & useft,& ijà peſte tuti
fuerunt. Ea fuit magni Hippocratis dia ligentia. Ex Galeno. Portaldara fenuinis
contra lumbricas: magna estefficacia. Nlumbricis necandis nonmodòPon tulacz
aqua ftillatitia aptiſsima iudi.. catur,verum etiam illius femen.Narrat enin:
Arnaldus Villanoua, quendam puerum, dum effet in mortis periculo
Conſtitutuspropter lumbricorum mula titudinem drach.jem. feminis Portula cæ cum
lacte fumpfiffe,atque lumbricas multos emiſiſke,fuiffequeliberatum. Quorundam
animalium vita terminus con. ftitutus,quis fit. epusannis decem viuere fertur,
& Catus totidem. Capra o & o. Afinus triginta.Quisdecem: fed vir
gregisfæpè quindecim. Canis quatuordecim, & quandoque vigintiTaurus.
quindecim. Bos,quia caftratus,viginţi. Sus, & Pauo viginti
quinque.Equus-vigioti,&non punquam triginta, inuenti funt, quiad
quinquageſimum peruenerint.Colum biodo, vti etiam Turtures. Perdix vi. ginti
quinque, vt &Palumbus, qui non nunquam ad quadrageſimumperuenit. Ex Alberto
Låddoloresarticulares electuariano mirabile. Periam electuarium illud mirabia
le, quo ego in doloribusiun &tura rum, & in arthritide cum felici
fucceffua nor femel vfus fum. Huius auctor Pem trus Bayrus eft,licetipfe
Galenicompofitionem efle dicat in -lib.18: fuæ Praski. Confiteor fubito ſoluere
finemoleſtia, ignitum caloré extinguere, & membra patientis adeo
contemperare, vtmultas viderim, endédie, qua pharmacum acce. perant, à ſella ad
locú propriúſine alte rius auxilio languētes redire. Capiútur Hermos Qua
propter, & coronas odoriferas į floreſquearomata, vnguenta pinguiſsi
magrati odoris, & alia iucundosodores fpirantia, ciues igni ſpargebant,quo
paa cro aer purus fa & useft, &ijà peftetuti fuerunt. Ea fuit magni
Hippocratis dia ligentia. Ex Galeno.. Portulara feminis contra lumbricos. magna
est efficacia. Nlumbricis necandis nonmoddPon tulacæ aqua ftillatitia aptiſsima
iudim. catur,verum etiam illius femen. Narrat enin: Arnaldus Villanoua, quendam
puerum, dum eſſet in mortis periculo! Conſtitutuspropter lumbricorum mula
titudinem drach.jem. feminis Portula cæ cum lacte ſumpfiffe,atque lumbricas
multos emifiſke,fuifíeque liberatum. * Quorundam animalium vita terminus.com
ftitutus,quis fit. epusannis decem viuere fertur, & Catus totidem.
Capraodo. Alinus triginta.Quisdecem: fed virgregis læpè. quin io rabia quindecim.
Canis quatuordecim, & quandoqueviginti.Taurus quindecim. Bos,quia
caſtratus,viginti. Sus, & Pauo viginti quinque.Equus-viginti, & non
punquam triginta, inuentiſuật, qui ad quinquagefimum peruenerint.Colum biodo,
veietiam Turtures, Perdix vi. ginti quinque, vt &Palumbus, qui nons nunquam
ad quadrageſimum peruenit. Ex Alberto Laddolores articulares electisarianos
mirabile. le,quo ego in doloribus iun & tura rum, & in arthritide cum
felici fucceffu non femel vfus fum. Huius auctor Pew trus Bayrus eft, licetipſe
Galenicompo fitionem efle dicat in lib.18. fuæ Brasti. Confiteor ſubito ſoluere
ſinemoleſtia, ignitum caloré extinguere, & membra patientis adeo
contemperare,vtmultos viderim, eadédie, quapharmacum acce perant, àſella ad
locú propriú fine alte rius auxilio languētes redire. Capiútur Hermodactylorum
alborum à cordis fuperiorimundatorum, & Diagridii an..
drach.ij.cofti,cymini,zinziberis,cario phyllorum an.dracij.trita, &
cribellata conficianturcum fyrupo fa & o exmelle, & vinoalbo inuicem
coctis,donec ſyru. pi bene codi formam recipiant. Dofis eſtà drach. ij.ad drac.
iiij.fecundum in firmi tolerantiam. Auctorconfitetur ter ab huiuſmodi doloribus
fuiffe correp tum,& femperinaurora huiusele & uarij (quod Diacoftum
vocat )vnc.ſem, acces piſſe, & in vna die conualuiffe. Ego dia-. gridium in
minoridofi,exhibuifemper & beneſucceſsit. Periculofumeft Bafilicum
continues adorari. Vantį ſit periculi, herbæ Baſilica frequens odoratus
plenus,ex Hol Jerij exacta obferuationeperfpicitur. Quidam enim Italus ex
continuo eius odoratuin vehementes, &longos inci-. dit dolores capitis ex
Scorpionein cere bro epato,cuius caufa morsconfequuta eft ck Ratio apud aliquot
huius euentus,ea potiſsima eft, quod Bafilici folia ſub te. ftafi & ili
putrefaéta in Scorpiones mu tentur, ex quo arguunt, frequentem o. doratum
animalcula quædam Scorpio onuminftàr, in cerebro geocrare. Vte cumque tamen
fit, Bafilici odoratus ad Syncopim, & animi hominum deliquia, mirumin modum
prodelle compertum cfts Piſcem Torpedinem, dolores capitis àcaufa calida
feliciter fanare. Nter fele & a, & quae dolores capitis à caula calida
auferunt remedia,Tor. pedo piſcis eft. Aitenim Celfus, quem ſequutus eft
Seribonius Largus, huius Puciscapiti affricatu,adeo tales dolores remoueri vtin
pofteru redire nequeant. Cauſa torpedinis qualitas eft,ipfa enim viua in mari,
& procul, & à longin $ quo velfi haftá; virgaveattingatur,tor porem
piſcatoris mébrisinduceredici. tur, vt Plinius lib.23.prodidit. Idcirco
etMatthiolus dixit) mirum non eft huiuſmodi affe& us, quodam ftupore:
feliciter ſola confricatione fanare. Queex occulta natura proprietate fiunt,
mirabilia videri. Aturæ arcana femper hominibus, admirationem præſticere:ratio
eſt,, quia caufas ignoramusproprias, & pro.. pterea in ſpeculandis his ce
pitamus, necaliud nobisreftat, quam føla admi. ratio. Quis enim non admiratur,
cur: Hyænæ vmbræ conta & u, canesobmya. teſcant?Cur Eryngium ore Capræſum.
ptum totum gregem fiftat? CurGallina, appenfo miluicapite nunquam quiefcea. re
valeant? Curappenſo allij flueſtris capite in ouis collo, quz in grege omnes
antecedat, Lupi ouibus nocere neque.. ant? Profe &to hæc mirabilia funt,
& in refum fympathias, & antipathias, & na-. turæ arcana
reducuntur. Nonnulla animaliareiuuenefcere: proditur. Agnum natura quibuſdam
anie. inalibus pro fene&tute euitandai, COA conceſsit releuamer, Ceruus
enim elu, ſerpentum renouari dicitur, quippès dum fentit fene&tute fe
grauari, ſpiritu, per nares è cauernis ſerpentes extrahit, fuperataque veneni
pernicie,illorum: pabuloreparatur.Colubri quoque alijq; ferpentes quoniamper
hybernas latebras. vifum obſcurari ſentiunt, primo vere, maratro, feu feniculo
feſe affricát,illud, que comedunt, ita vifum recuperant, &, exacuunt, &
vetuſta tunica depoſitag pelleque priori reiuuenelcere dicuntur.. Qgorandam
animalium carnes ad vitæ lorem. gitudinem palere. Longifsima vita aliquorum
ami.. malium vel eorum proprietate, multi fapientés vitæ longitudinem in
hominibusinuenire conati funt,volunt enim carnium efu longæ vitæ animali um,vită
poffe produci, re& ecenſulen. tes ſolidá nutrimentă,multú,diùq nutri R,
& à morbis defendere. Hac ratione Ceruicarnesprecipuè iuuenisadlógitu L6 dinem
vitæ valere autumant, Reculit Plinius quafdam nouifle principes fæ
minas,omnibus diebus Cerui carnes de paſtas, & longo ævo febribus, caruiffe..
Dioſcorides lib.z.longam ſençđuter cos agere dixit, qui Viperę carnibus,
veſcuntur.Propterea Pliniuslib.13»An tonium Muſam Cæſaris Augufti medi cum
dicebat, Viperas in cibis ijs dediffen qui ab vlceribus incurabilibus affligea
bantur,ratus hoc auxilium, vitam illis, producere,atque omnesſanafle.Exlib.3;
Conuiuij noftilitterarij. Abfürdan, ridiculain effe Paracelli opic. nionem,de
homunculi inpbialia vitrea g !.. meratione, de partu. NPara Onmodo
ridicula,ledinfanda eft: Paracelfi, damnatæ memoriæ opi-. niode
homymauliconceptione, & partu.. Scripſitenimex feminehumano in ama pulla
vitrea. conie & o:;: & aliquandiù: fub cquino, fuma, Itabulato, homun-.
Cului culum gencrari. Vt autem hanc hypo.. thefimfaliam ille impiusdoceret, exo
uo fumpfit conie &turam,quod cum op ſeruaret in loco calido concludipofle,
& ex eo tandem pulliim excludi, perſuaſit hoc idem in humano ſemine in
vitreo vaſculo reclufo poffe contingere. Sed vana, & fabulofa ſunt eius
figmenta, fi-. quidem ex putrefa& o femine, in an. pulla fub fimo recondita
talis homun.. culi partus fieri nequit, qualis enim eft cauſa,çaliseffe &
us conſequitur,proinde ex putrefacto nihil,piſi corruptum ori.. tur. Infuper in
fetusconceptu,vt ex fa. ais:diuiniverbidecretis capitur,ſemen virumque viri:
&mulieris concurrere opuseft, præterhęę conceptio haud ori turniſi. fuerit
vterus benetemperatus, tanquam hortulus à Deo deftinatus ad hanc prolem, cui
fanguis maternns fi mulaffluar: quippè fi.materni- fanguinis
deficeretappulfus,necfemenaugeri,nec ali planıę inftar, necpartes conformari
pollenr,, vt omnium philofophorum E. 7 conſenlus eft. Ad hæc inter fætum, &
vtero gerentem fympathia quædami requiritur, vr calorem, & nutrimená. tum à
matre recipiat, & à fætu viuena te inatsis calor augeatur: & abia' ad
cona coctionem, & produ &tionem feliciter fuccedant. Quæ omnia fallain
effe Pas tacelfi coniecturam atgtrunt: ille enim non perfpexit in ouofemen,
exquo puls dus fit, fimulcum alimento vernaculo conferri, & in teſta per fe
porracea tans quam invteroquidemconcludi; ex qua pullus ali, & refpirare
pofsit Semen vero humanum caloris, & fpiritus Cu iuſdam viuifici particeps,
&conforss quorum vi, & beneficio fir generatio, antequam in vitream
ampullam per funderetur, eodem temporis veſtigio exhalaret, & conceptio
euanefceret: Hue aceedit, quod deeſt fanguis, quo femen nutritur, &
augetur. Adde quod per ampullam vitream, fub fimo recon ditam tetas fpirare
nequiret confuta.. maergofunt Paracelfiftarum fomnia,& fabula fabulofa
eorum magiftri conie & ura; & vana de homunculi partu affertio. Ex.
Georgio Bertino Campano. In Armenia nines rúbentes fieri. Iues omnes(fublata
philofophand tium ratione)albæ funt, & ita ius d cat fenſus, vtnon immcrito
Plinius lib. 17. capite z: niuem vocaverit cæle ftiumaquarum ſpumam.
Nihilominus Euftachius Homeri interpres, in Ara menia niues rubentes confpici
retulit. Harumcolorçm multi fapientes rummi Aantes, non natura niues rubentes
fieri, fed accidentaliter illic voluere. Illa enim loca minio luxuriant, cuius
colo re ex halātiones, è quibus in Armenia ninesgenerantur, pallutæ, rubedincm.
acquirunti. Pro quartana febrejſalitaremedia. A Rnaldus Villanoua pra fecreto
ha. buit in febrequarrapaexhibere taxi barbaſsi radicem ex vino per dúashoras.
mote acceſsioné, & Dominus osdecorde: Ceruiad drach. Itidemex vino
alterator di& amocretico, ſaluta, chamedrio, chamæpithio, &myrrha ex
fucco abfynthit ad ſcrup.ij.caftorei eriam, & bituminis anſcrup. ij. ex
vino: Alij,vt quartanam excutiant, infirmis dum in acceſsione affliguntur,
timorem ex improuifo incu tiunt. Proptera Titus Liuius fcripfit, Quin &
umFabiuin Maximum in con fictu febre quartana fuille liberatum... Terra Lemonia
contra venena miram: babet efficaciam. Nterpræſtantiſsima auxilia contra
venena,terra Lemniaconnumeratur, quæ ad Cantharides,& adLeporem ma rinú
adeò pręſtat, vt quadam proprie. tate, deuorata, omnevenenum per vomitum
expellat, quemadmodum mul tis experimentis hæc omnia didicifle.
Galenusconfitetur, Lumacalapidem,partümulierum facilitati. Icitur Lumaca,
lapidem nobiliſsi.. me virtutis in capitcretinere, qué fi trio I tritum
ftranguriofis liquore aliquo conuenienti dederis, vrinam foluere, i breuiterq;
fanare comprobatum eft. AL mirabilem baberingrauidamulierecó. Senfum:quippe
appenfam fi ſecum por tauerit,in abortum minimè incidet, fin autem tempore
partus tritam,cum vino capiet,multa facilitate pariet: fiquidem lapides
himeatusmuèaperiunt, è qui-. bus fætui facilior datur tranfitus. Ex: Ifidoro..
Kamum fympathian in aliquet bruto mirabilem. elle Izaldus lib. 1. arcan:
&Podinus: lib.3,theat.nat.obſeruatű,exper tumque audiuiſſe aiunt,Vaccam,Quem
Equam, Afellam, Canem Suem, Felem; fimiliaq, foeminei generis animalia do
meſtica, & manfueta, dum vtero gerunt, autinterire, autabortum parere, fi
mas ex quo conceperunt,ma&tetur autocci.. datur,tam valida eft,ac
vehemens-illo rum inter fe fympathia. Hoc autem an verum fit,confiteor,
menondum fuiffe expertum.. oletno Oleam -arborem puritatis virginitate of
amantifsimam. Liva fimanuvirginea plantatur, & educatur,,vberiores fructus
præbe redicitur:, vſque adeo puritatis eſtamā tiſsima, & labis nefcia.
Hacde cauſa, ve Teor,abantiquis ſapientibus olea, Mi neruæ dicata, &
confecrata füit. Audiui equidem àmultis, alearum à laſciuis mulieribus non
femel fuifle collectas fructus,calq; fequenti amo parum fru &
ificaſſe,ExCarolo Stephanointideraruftia Aftronomiam Medicis effe neceffariam.
PRudens Phyſicus Aftronomiam in telligere debet, aliter perfe& usMe dicus
effe nequit.Cum autem ægros -Cųe rare intendet, Lunam afpicereoporte bit, fi
enim plena cſt,crefcitfanguis, & humiditas in homine, & beftiis, &
me dulla in plantis, ita voluit Hippocr.inl. dediſciplina Mahemas: qui apud
Galore peritur.Cum ergo quis in morbum in ciderit,fi Luna è combuſtione
exit,tunc iei creſcit infirmitas vfque ad oppofitio bis gradum, quo tempore per
a &to cceli themateaſpicienda Luna eſt,an cum alia quo planetarum ſocietur
fortunato, vel & infortunato;numin malovelbonofue. titalpe & u; &
an dominúdomus mortis. afpexerit; ita enim de morte, & vita; de morbi
longitudine, & breuitate infire morum accuratiusconie &turarepoterit..
Ex Hippers. 10ak. Ganjucto. Saturni,Martiſque coniun tionem inTauro,
Bobuspeftilentiam pradicere futuram. A. Strologorum ex multaobſeruan tia
decretum eft, cum Saturnus. Hupiter,& Mars, vel iftorum duo fimul iun
&ti fuerint ſub humano figno, cona. currenti ad eam ftellarum fixarun vea
Denoforum animalium afpe & u,morbos peftilentes hominibus effc futuros. Ex
diuerſitate autem Zodiaci brutis quan doque contagium appariturum, faluis
hominibus. Vnde notat Auguftinus Sueſſanus in comment.Apotelaſmatum Pro. Lomai,non
multis ante annis,obferualle, cum SaturniMartiſque coniun & io in Tauro
horrendiſsima frigora'excitallet, magnam Bobus calamitatem eueniffe. Ques autem
licet imbecilliores, füper tites tamen fuiffe. In Boues tamen pe ffis illa
defçuit propter cceleſte fignum, ad quod terreftris Bos refertur. Quæfi fuiffet
in Ariete, forfitam in Oues graf fata effet. Anno 1479. in figno humano Martis,
& Saturni fuit coniunctio (tefti monio Ficini ) & peftis crudeliſsima
ho mines inuafit,,vt& prius anno1408. & omnium peſsimaanno 1345. ex
trium Planetarium infimul conjun & ione. suffiiu bituminismulieres ab
byfterice '. 3 Vltis experimentis comproba audio,, lieres ab vtero ſuffocatas
lubitòad ſanie. tatem reuocari, & quod mirabiliuseft, Hyſterică
extemplobituméacceſsionen corrigere, fiue crudum, fiue vſtum mu. licrum naribus
admoueatur. Propterea mulieres,quętali pafsioni obnoxięfunt lans paſsione liberari.
CA lana exceptum, fiue goſsipiocolloap penſum,Medicorum conflio (Mizaldo ·
auctore ) in romullis locis habent, vt e, crebo olfactu paroxyſmum arceant.
Cantharides quandoque ſolo olfa & u fangui. nens, veltactuècorpore
euacuajſe. Antharidumvis, & venenú in fane guine purgando per vrinam, apud
paucos incognita eft, quippe in potui ex ceptas non modò veſicam exulcerare,
verumatque fuffocationes, & horrenda ſymtomatainducerecomprobatum eft. Imò
tantæ feritatis funt, vt quandoqué & tactu,vel olfactu hec efficiant,vt cui
damchirurgo Mediolani ſucceſsit, qui bis fanguinisprofluuio correptus fuit per
vrinam,folum portando cauterium ex cantharidibus in Byrfa. Ex Micbarle
Rafraljo. Podeortum fit adagium, Naniga Anticres. } MXneotericisMedicis,nigrum
Vlta obſertatione &à prioribus, & neotericis, helleborum ad infanos,
& mente captos peculiare auxilium eſſe, probatum eſt. Huiuspotio licet
periculoſa fit, cú cau telatamen fumpta, mirabiliter ijs pro deffevidetur.
Hellebori virtutem De. moſthenes innuere volebat, dum acti. onem mouens
Aeſchini, vt ſeſe pur. garet helleboro dicebat.Hoc in Anti. cyris duabus
ele&tiſsimum, & magniva. loris naſcitur, quo nauigare oportere a dagium,
quiab intania Canari cupit vt Strabo lib.9.Geograph,loquitur. Hinc Stephanus
deHelleboro loquens addit, Anticorenſem quempiã fuiſſe, quiHer çulem dato
Helleboro infania libera uerit, Grauidas simio fale prentes, parerifetus fine
vnguibus. Noneftàratione aliepum, quodab Ariſtot.dicitur 7 de biftor.animal.c.4
mulieresgrauidas, fi nimio ſale in cibis vſæ fuerint,fætusparere finc vnguibus
vngues enim,vt dixit Hipporc.in lib.de care FOS. 1 Carnibusex glutinoſa, &
viſcida materia geperátør, hincaecedente Galitorum v. Tu,materia illa viſcida
adeo attenuatur, &adimitur, vtfacilè illorum ortusde. ficiat.Comprobatur
hocetiam in ladá, tibus, quibusex aſsiduo, & nimio ſali torum vſu,lacomne,
paulatim deficere conſueuit. Oui badiin conuiuijsiucundi, feftiuiquelas
beantur. N conuiuijs profecto,vt hilariter'iu: Du { 11 X G 3 epulétur,tron
femel ludi aliquotper io cum apparantur qui omnes in iftanti um riſus,
&cathihnos mutantur. Inter multoshi erunt Feftiui:Si lintea;& map pæ
calchanti puluere confricantur, qui foti fe deterſerint ea parte nigrifient;li
ceti lintea prius candidiſsima apparue. sint.Si cultri fuccocolocynthidis, vela
fòe ta & ifuerit,amara oíaex ijs incita le tiétur:ex afla fætida autem
cuncta fæti da audientur:Si fuperpaſtillos nuper e fixos inſtrumétorü chordas
minutim in difasproieceris inftar vermium à calore V contracte apparebunt,
naufeamque rei inſcijs mouebunt. quibus vinum potui dabitur,cui caftancarum
cruftæſubtili ter tritæ fuerint inie & xà ventris «crepi
tibusſollicitabuntur. De amorisorigine aliquet controuerfia. OlentesPhyfici
amoris originem, velpotius furoris amatorijreperi te indaginem,ex
correſpondenti homi num complexione, leu verius ex con formi ipfius fanguinis
qualitate,nempe calida proficiſcivolunt, hancenim como plexionem valde amorem
gignere af firmarunt, Aſtrologi inter eos amorem exiſtere aiunt, qui in codem
aftrorum gradu conſiſtunt,vel qui in aliqua con Itellatione ex æquo
participant, & con formes ſunt,tunc enim fe redamare có. fingunt. Alij
Philoſophi amorem naſci afferuerút, quoties noftra luminainde.
fideratumobic&um conijcimus,voluat cnim quoſdam fpiritus ex ſubtiliſsimo,
puriſsimoque fanguine cordis noftri in rem concupitam exhalare, acque ocyſsi *
IN me ad mè ad oculos noſtros recurrere, ibique a in vapores'& 'humores
refolui,quifen. fim ad correlapſi, diffuſiq;per corpus, in oculis, rei dilectæ
quandam idem, inſtar fimulachri, & imaginis,non aliter, quam in fpeculo
macula permanet ve nenofi oculi, vel menſtruatæ,auriginoſi, aut fimili aliquo
morbo infecti, impri munt.Hacde caufa miſerum amafium, hiſce nouisille &tum
fpiritibus,qui natu ralem fuam fedem repetunt, & ad cor permeant, perditam
libertatem fuam dolere, lamentarique cogi affirma. Nonnulli autem naturalis
fcientiæ ad. 'modum ftudiofi,cum multa de amoris fcaturigine eſſent
imaginati;nec veram tam furiofi morbi originem inuenif. fent: in
hæcproruperunt:Amorem effe neſcio quid,natum neſcio vnde, qui vee wit neſcio
quomodo, &accendit nefcio quo pa&to,certam aliquam rem, &per ſonam.
Hominem apud Indos longiſsimam pitam babuiſſe. F Apud Lufitanicæhiſtoricæ
fecènti ores ſcriptores(interquos eft Fer din. Caſtanneda:)fidei probatiſsimę,
longa narratione, & certa, cuidam nobia li,apud Indosannorū, quibus vixit
tre. to centorum, & quadraginta fpatio,iuuenis tæ florem ter exaruiffe,
& ter refloruiffe: inuenimus:atque ex cuiuſdam Epifcopi relatu
nouiterpercurrimus.(Hocprofe to mirabile eft, & paucifsimis à Deo conceſſum.
At non minori admiratione illud dignum eft,quod à Langio de Or benouoproditur,inſulam
quádam fu. ifle repertam, Bonicam nomine,in qua fontis reperiatur ſcaturigo
cuius aqua vino preciofior fenium epota in iuuen tutem cómPomba. Ex lib.
1.debominis vita, vbi de Priorifla anu facta, & reiuueneſs eente fcribitur.
Hydrargyriminer aquomodo inueniatur. Ńter metallica ônia,hydrargyro ex
cellétius vix inueniri aliud cryditur, cum ad infinita tale accómodetur.Soler
tiinduftria opus eſt, vt vbi eius mineræ fit ſcaturigo coniectores deprehendant;
propterea menſbus Aprilis, & Maiiſub aurora, ſereno autem cælo afcendétes,
vapores in montibus fpe & ant; ſi enim inftar nebulæ fuerint, non altius
feat tollentis,fed humillimæ, ac quaſi terrae ad hærentis, argenti viuiibi
ſedem eſſe allequuntur. Ex Cardanode Subtil. Aqua mirabilis pro viſus
obfuritate. Periam aquam, quam ſcribuntre ſtituiſſe viſum cęco nouem anno.
rum.R.ſucci apij,feniculi, verbenæ,cha medryos, pimpinellæ, Garyophilatæ,
Caluię,chelidonię,rutę,centinodię,mor { usgallinæ,garyophyllorum, farinæ vo.
latilisan.vnc.j. piperis craſsiuſculètrití, nucis muſchatę,ligni aloes an.drach.
iij. Omnia imergătur in vrina pueri, & lex: ta partevini maluatici.
Bulliátbreuite pore, tú exprime,& percola.Repone va le vitreo benè
obturato.Hora sóni fingu. las guttas ſingulis oculis inftilla. Holler. Roris
marinipraftantiſstma'virtutes, Lanta illa, quam Romani, & Itali Roſmarinum
dicunt, inter plantas: nobiliſsima eft, magiſque quam ex F 2 iſtimetur
excellens, quamuis mulcitu. dine, & frequétia vilefcat.Eftenim fem per
virens,nulli nocens, & multis infir mitatibus inimica maximè comitiali
morbo, quiferè dæmoniacuseſt. Radix eius cum melle purgatvlcera, tormini. bus
medetur, & medendis ferpentum i & ibus cum vino bibitur.Prodeſt etiam
contra morbum Regium in vino cum pipere. Et tanto contra maiora mala præualet,
quanto maiori gaudet tutela, & fauore cæleſti, à quo omnis virtus
confouetur. Naturefagacitas in difficillimis morbus fac mandis magna ift. Agna
eft naturæ fagacitas in ali quot morbis ſanandis,qui medi. corum auxilijs
perdifficilc eft,vt ad fa nitatem perducantur. Ketulit Alexan. der Veronenſis
lib.2. Anatem.c.9.tr ulie rem Venetam,acum crinalem, qua cirri capillorum
intorquentur, quatuor die gitorum longitudine ore detinuiſle, dú obdormiſceret,
fomnoque ſopitam de M glutif Etv ghuiuifle: decimo autem menſe, quod m mirabile
eſt, per vrinam eminxiffe.Lan. Er gius etiá in alia iuuencula,quæ aciculam
deuorauerat, id etiam eueniffe fcribit, e Naturæigitur induſtria maxima eſt. *
Lapidis compofitio ignē fricationereddernisi. Ricatione cuiuſdam lapidis
facilli meignem excutere poterimus. Hæc eius eft compoſitio. Capimus ſkyracis,
calamitæ, ſulphuris, calcis viue, picise an.drach. iij. Camphorædrach.j,Alpalit.
dre iij critahæc pobanturinvalesce Teoroptimèconcoctecca Hapidécouertátur.Hic
panno fricatusu ceditur,fputo veròemoritur.ExRole! Naturam beftis,ad corporis t
ütelammulta remedia indicaffe. PlurimaşürNaturæ beneficiaquebê ftiis fuiffe
conceffa legimus.Hæcpro fectoruminans Plutarchus, præadmi. rationeinextaſin
raptus,Maturan mulo.. to plura in pecudes, quam in hominem contuliffe dixit.
Quippefibeſtijs Fors bus accidit.Naturamoxantidotum in F dicauit. Hinc Palumbes,
monedula, merulę,perdices, Lauri folijs deguftatis humores fuperfluos
expurgant. Lupi, Canes,Feles ſięgrotant,vel li excreme torum colluuie ftomachum,
vel viſcera oppleta fentiunt, gramina comedunt ra, re perfufa,herbam frumenti,
&rapiſtru decerpunt:quibus ſtomachum, aluumg; exonerant.Columbæ,turtures,pullique
gallinacei in morbis heliofelinum degu far. Teſtudincs morſus ſibi in flictos
ci cuta perfạnant.Cerui volnerati dictami paſtufagittas, excutiunt.Ivuiteladůmu
res venatur, ruta ſe munire confueuit,. vc validiuseosoppugnet. Vrlimandra-. *
goram quærunt in mala valetudine. A. priauté egrotanteshedera ſe colligunt.,
Ceteraverò animalia pro virę tutela di uerfa alia retinent auxilia.Ex
Arifter.pl njo,Nipho,&aliis. Lapidem Aetitem mulierum partus. accelerare.
Maison Agnam intulitnatura Aetitilapi. diin partu prægnantium accele rando
efficaciam: quippefiearum coxis argento cóuolutus partu inſtante fuerit
ligatus, miram ytero generabit láxitam tem,ex qua prægnantesfacilius parient.
Ab Aquilis pręlidium hoc'captum reorg illa enim dum arctiores ſe ſentiunt &
oua cum difficultate pariunt, Ae titem quærunt, ex quo laxiori matricis
orificio facto,leniusoua excernūt.Hinc Aeritis S-apis, Aquilinus di & us
eft, quiaz Aquilă hos in nidum portant,ibiq;verii reperiuntur. Intellexi ex
feminis, pria marias aliquot hos lapides in vſu,& pre cio habere,beneratas
partuslaboresfu Bleuare. Hellebori nigriradićem, Viperemorfus in bon Aysſanare.
(N magna æſtimatione apud multosis Helleborinigri radix habetur, ipſa enim
inter carnem, & pellem iumentià Vipera demorfiinſerta proculdubio faa -
mat.Confiteor profe &to fubulcum qué dam porcorú numerüigne perfico, fiue cryſipelate
peftilenti pollutum (hunc morbum vulgares, eo quod porcorum caput in
excreſcentiamagná deuenit,apo pellap (męobſeruante adfanitatéducti funt..
pellant Capoatto.) fola huius radice om.. nes incolumes feruaffe.In porcorum
au. ribus cultello circulum ad viuum fane guinem formabat,deindecentro,ex ſtye.
lo ferro perforato,radicisfruſtulum éfo. fingebat, ad paftumý;porcosmittebat,
ita equidemſolo học auxilio, omnes Hippiatros in equorum faciepitorum euul,
maculas albasfacere. N hominum canitie frequentescapil. larum euulfiones, vt
nonnulliin viu habent,vituperantur, eo quod illorum cuulſa niaior
generaturcmitics:Hippia atri enim cum maculas albas in equo-... tum facie
fingere intendunt, frequeno tiſsime pilosextirpant, qua continuata
euulſione,pilos excreſcere albos exper tum eft. Queapud Veteresmagis
erantcelebrata: pectaculam Nterorbis terręcelebrata {pe& aculag, Mauſolæum,
hoceft: 9.Maufoli ſepul chrum ES Noun
ehrum;Coloſſus folis apudRhodiosios uisOlympici fimulachturm,quodPhidias
-fecitex ebore:MuriBabylonis,quos ex. citauit Regina Semiramis; Pyramides in
Aegypto; Obeliſcus in via nobiliſsima Babylone à Regina ſupradicta erectus,
Rodigingso Marinum Vitulum à Cåeli fulmine non mo leftari. O pauci ſunt
ſcriptores,quiMaria num Vitulum, (multa obferuatiu. one peracta) à fulmine
incolumem effe perhibent.Propterea Seuerum Imperaitorem Lecticam fuam
Vitulimarinico riocontégi voluiſſe legimus,hoc enim animal ex marinis, à Cæli
fulminemio nimè percuti audiuerat. Inde fa &tum elte vt veteres,
pauidi,pefulmine ferirena tur, tabernacula ex iftiuspellibus con-.. tecta
retinerent,ita profecto àCæli fula. mine præſeruari poflcputabant. ExPline.
Captaminter bruta maxima Epilepsia tentari: Ippocratesin lib. de facro -morbou:
H Fs (si liber ille genuinus eius est) vt ab ' Èpilepſia homines præferuari
valeant monet, neque in caprina pelle decum. bendum effe,neq; eandemgeſtare
opor tere,beneratus tale animal; maximè ab Epilepſia tentari. Hocetiam
Plutarchus rerum naturalium perfcrutator indefef ſusaſleruit:propterea
veteresSacerdotes ab eius carne,ve morbida,abftinuiffe fe runtur, neguitantibus
aut tangențibus. modo, aliquid eiusmorbi induceretur.. Dinum in Asthmatisçura
ſele &tiſsimim.". V TInum pro fanando Aſthmate ab, mo, quo pater eius
cum fælici ſemper: fucceflu vſus eſt,adducitur. Habet yie. ni dulcis, quaie
potiſsimùm Verpacia eft,non craſsi,ſedtepuis,mellicraticoctii an, lib.decem:puluer.
Foliorum Tabe. bacciexicc.in vmbra vnc.j radicum polypodii quercini
recentis,acminutiſ.. fimeconcili ync.iij.radicum hellenij re..
motomcditullio,& inciſarum unc. iij..:? macerentur horis 48.poftea
verocolentur per manicam Hippocratis vocatam, conſeruetur vinum inloco frigido.
Dá - tur vnc. vj. pro vice; ſingulis diebus,; horis ante prandium quinque.
Homines a phrenttide correptos sania fortiores fierii On pauci admirantur, cur
homi. nesphreneticiflicet in ſanitate debiles fuerint prius ) ipfis fanis
fortiores: euadant?Equidem à morbi naturato- · tum procedere verendum non eft:
cum autem in phrenitide magis, ob exficcationem lædantur nerui fenſitui, quam
motiui, nulli dubium eft, tales quo ad motum ipſis ſanis fortiores, &
debilio. res, quo ad virtutem fenfitiuam fieri;: ratio omnium eft,quia
operationes,ner uorum fenfitiuorum humiditate magis perficiuntur: fecusmotiui.
Huicadiun gitur, quod phrenetici (mente læſa ). doloremnon fentiunt,idcirco
fortiores.com Ek Arculano. Tuberum efufrequenti, bomines in epile Pliam
incidere. 2 M2Aximopere (ve valuit Simeon Zethus) ſuberum continuattis v fus
vituperatur: adeo enim hornines crebro eorú eſu afticiuntur, vtepilepti ci;vel
apoplectici fiant. Apud veteres autem in pretio habebantur,illifq; cum Colo
quandam affinitatem,nec niſi to. nante loue nafai, credidit antiquitas.. Vnde
Iuuenalis: Facient optat atonitrus CHAS - Offri de corde Cerui à morfibus
venenofas; hos minespreferu476. Irabilis eſt profecto oſsiculorum, proprietas,
quæ in Ceruorum; corde reperiuntur;geſtata enim ad præ feruandiim à beftiarum
venenofarum morſibus, & i & ibusmaximeproſunt. In officinis tanquam
præſtantiſsimum an.. ridotum contra venenum, & febres pe tulentes,hxc eſſa
conſeruatur, &cum feelicifucceffu mediciindiesad hæc valere experiuntur::
multi tamen pre. ofic.cordis ceruipi, os.bubulum tradunt in magnam languentium
perniciem, & ped.com M propi eterمه 27 that medicorum afamiam.Ex Alexan.fro
Be Pedido. Hemicranian lapide Gegatisſummoueri. MW Vleo experimento Democritus:
Hemicranian, lapidis Gagatis ſo'a ad collum appenfione tolli com.. probauis
fcribit enim huiufmodi lapi. dem geftatum ſeinperniagis ponderare, quam
antequam appendatur: quafi in eo quædam attrahendi in fe fe humo. rem,à quo
dolor in parte cranij fufcitam. tar proprietasreperiatur.Mercurialis.
Epilepritof non perpetuoconcidere nee quefpumam facere. Vicomitiali morbo
laborátnánili in magoa ventrico !orum cerebriz cralo s humoribus obftru &
ione conci dere, & fpumam ferre confueuerunt: ſe cus vero in alijs cauſis,
vtin quadapu.. ella Aretina Beniuenius obferuauit. In cidit illa in Epilepfiam,
tamen neque concidebat,pequeexorefpumam emito. tebat. Sedſtanscaput hinc indecücere
wice uice, ac fi quid infpicere vellet
mous bat; nihil interim loquens, nihil fenti ens.Cum auté ad fe reuerteretur,
inter rogata quid egiflet, penitus ignorabat. Cauſam Beniuenius exiſtimauit,
quod non caderet quod contra & io, & tenfio ad cerebrum non
ferretur,cumfolus va por ſurſum aſcenderet: ex quonullor gore cerebrum ipfum
intentum, abot dinatis motibus-reliqua membra pre feruare potuit. Vermes rubros
in hominum cerebro, in qua dam epidemia natos effe. y Beneuenti,cum multi
ignoto morbo decederent è vita, medici tandem, hoc morbo quedam mortuum
incidere voluerunt, & in huius cerebro vermem cubeum breuem inuenerunt,
quem cum mulrismedicamentis vermesoccidendi vim habétibus interficere
nequiuiſſent, fruſta raphani inciſa in vino-maluatico vltimo decoxerunt,quo
vermis occilus eft,atque hoc eodem remedio deinde - mili morbo, quali epidemico
affe & i omness. Omnes curabantur. Foreftusex lib.Corne tỷ Roterodam.
Capillorum defluuium ex Laudano curari. TOn femel morboacuto egrotantia bus
(-ſiad fanitatem reducuntur è capite capillos decidere expertumelt. His
facilliinè fuccurritur huiufmodilia nimento, quo 'capillorum defluuium non
folum amouetur verú etiam amiſsi irerum renouantur. Laudanum cum vi. ño, &
oleo rofato ad decentem vnguen ti fpiſsitudinem coquitur, quo caput v niuerfum
linitur; breuique capillatum redditur, Ex Bayro.. An empiricis
tradararemedia,mortem ! non paucis:attulije.. ftrum baudelt, remedia, quæ ab
Kempricis adhibentur, morté aliquádo hominibus attulife, ij a. nulla ra. tione,
nullaq; methodofuffulti, fed fola experiméti indagine,nec caufasmorbo Tum verè
cognoſcere,nec ordine auxilia applicare poſiúnt.Proptereamilesquida
inmorboinueteratoluinepotis,quicapi. Member Aximopere (ve valuit Simeon
MZethus) ſuberum.continuattis V.. fus vituperatur: adeo enim, hornines crebro
eorú cſuafticiuntur,vtepilepti ci;vel apoplectici fiatt. Apud veteres autem in
pretio habebantur, illiſq; cum Colo quandam affinicatem, necniſi toe. nante
loue nafai, credidit antiquitas.. Vinde Iuuenalis: Facient opfataronitrua,
Cen45 -offi de corde Ceuiàmorfibus venenofisshos minespreferuatge -Irabilis eſt
protecto oſsiculorum, proprietas, quæin Ceruorum corde reperiuntur;geſtata
enimadpræ • Tóruandum à beſtiárum venenofarum I morſibus, & i&
ibusmaximeproſunt.In officinis tanquam præſtantiſsimum an-. ridotum contra
venenum, & febres pe.. bilentes, hæcoſſa conſeruatur, & cum. foelici
fucceffumcdiciindiesad hæc va lere experiuntur:: (multi tamen pro. ofic.cordis
ceruidi, osbubulumtradunt in magnam languentium perniciem, & M pedice medicorum
afamiam.Ex Alz xan.fro Bem nedido. Hemicranian laide Gagatia ummoueri. Viro
experimento Democritus Hemicraniam, lapidisGagatis fola ad collum appenfione
tolli com.. probauis fcribit enim huiufmodi lapi. dem geſtatum
ſempernagisponderare, quam antequam appendatur: quafi in eo quædam attrahendi
in fe fe humo rem,à quodolor in parte cranij ſuſcita.. tar
proprietasreperiatur.Mercurialis. -Epileptites nonperpetuo concidere nee que
fpumam facere, Vicomitiali morbo laborát nánili in magoa ventricolorum cerebria
crais humoribus obftruatione eonci dere, & fpumam ferre confueuerunt: ſe
cus vero in alijs caufis, vt in quadá pu ella Aretina Beniuenius obferuauit. In
cidit illa in Epilepfiam, tamen neque concidebat,pequeexore fpumam emit tebat.
Sed ftans caput hinc inde cucere vice, ac fi quid inſpicere vellet mout
bat;nihil interim loquens, nihil fenti ens.Cum auté ad fe reuerteretur,inter
rogata quid egiflet, penitus ignorabat. Caufam Beniucnius exiſtimauit, quod non
caderet quod contra & io, & tenfio ad cerebrum non ferretur, cum
folusva por ſurſum aſcenderet: ex quo nullori gorecerebrum ipfum intentum, ab
of dinatis motibussreliqua membra præ feruare potuit, Vermes rubros in hominum
cerebro, in quae dam epidemia natos effe., Beneuenti, cum multi ignoto morbo;
decederent è vita, medici tandem, hoc morbo quedam mortuum incidere voluerunt,
& in huius cerebro vermem rubeum breuem inuenerunt, quem cum
multismedicamentis vermesoccidendi vim habétibus interficere nequiuiſſent,
fruſta raphani inciſa in vino maluatico vltimo decoxerunt, quo vermis occiſus
eft,atque hoc eodem remedio deinde se smili.morbo, quali epidemico affe &
ij, omnes Nous ) omnes curabantur. Foreftusex lib.Corne-, i Roterodam.
Capillorum defluuium ex Laudano curari. "Onfemel morboacuto egrotantia bus
(-ſiad fanitatem reducuntur ) è capite capillos decidere expertumelt. His
facillimèfuccurritur huiufmodilia nimento, quo capillorum defluuium non ſolum
amouetur verű etiam amiſsi irerum renouantur. Laudanum cum vi. ño, & oleo
rofato ad decentem vnguen ti fpiſsitudinem coquitur, quo caput y niuerfum
linitur, breuique capillatum redditur, Ex Bayro.. An empiricis
tradararemedia,mortem ! non paucis:attulife: ftrum baudelt, remedia, quæ ab
tempricis adhibentur, mortéali quádo hominibusattulife,ijn. nulla ra. tione,
nullaq; methodo fuffulti, fed fola experiméti-indagine,neccaulas morbo. Tum
verè cognoſcere,nec ordine auxilia applicarepoflunt.Propterea miles quidā.
igjorbo inueteratoluinepotis,quicapi N + 136 tis achoribus erat fædatus,
finecautio. os,more empiricorum,nec ætate obfer uata, vnguentum ex arſenico,
ſulphure viridiæris, femine ſinapis confe&tum capiti appofuit;ita enim ex
quodam lio bro remedium collegerat, & mane ſee quenti puer ille, qui erat
duodecim an norum, in lecto mortuus inuentus eſt. Hi profe& o fru & us
empiricorum ſunt. ExValefio.. Triplici auxilio homines longauam vitam Af
quirerepofle. Ifi hominum frequens luxus exo NA vita
songior,ſaniorquevideretur,hi ay tem in luxum,epulas, & otia effuli, vix
trigefimum exceduntannum, abſque. fene & utis aliquo veftigio,vita enim
los. gæua,non luxu,& profufione nimia, fed triplici tantum
remediocomparatur;fie quidem pareitas cibi, & potus, bonus cibus,&
moderatum exercitiummorta - lium vitam, ex Philoſophorum decre to,producere
valebunt.Bartholom.Males ** Dino Gagorio. Nmin Quo paéto fingultum cohibere valeamus.
Onleui angaſtia angultum ho• mines cruciare quandoque vide mus adeò quod
multiin longiſsimā via. giliam huiuſmodi affe & u ducti funt, Multi funt,
quieximprouifo timorem ſingultientibus incuitientes,votum alle quumtur: alij
verò auricularidigito ito bentintus aures diu confricari;Lyfimam chus tamen
apud Platonem, fternuta. mento afperfione aquæ frigidæ, & re {pirationis
coñibitionefingultum cxčke ti propalauit. Quopado plebrios, tincios en
admiration nem -dustus. Plebeiprofe &to qui populi parsfino plicior eft,ex
leuifsima occaſione fa. cilè in admirationé ducuntur. Si optas autem vt
adftantes credantvel magico Çarmine, vel quodammiraculo te open. rari, manècum
Verbaſcum flores aperit æſtiuo tempore, iispræſentibus leniter moueto plantam:
flores enim paulatim decidunt, & exiccatur, cum magno ile. lorum ftupore,
fiquidem illius plantæ hæceſt proprietas, vt (Sole accedente ) flores decidant.
Quod fi magis irridere velis inutiliter aliquid murmurabis, vt admiratio excrefcat,
vltimòtandemor mpia in rifum finiantur. Ex Porta. Memoriam è thure epoto maximè
Augeri. Maximo hominibusadiumento eſt firma memoria, triftitiæ verò, &
Jabori, imbecillitas, iis præſertim, qui bonarum litterarum ftudio incúberec
ptant. Ita autem cófirmatur.Thus albife Gmuin in pollinem attritum,& cú
vino, li hyemsfuerit,velaqua deco & ionis paſ fularü, fięſtas;epotum,inLunęaugmen.
to,oriente Sole, necnonmeridie, & oC- t caſu, mirum in modum memoriam aya
gere fertur. Ex Rafi. Quo pačtofamis importunitascohibeatur: Vis Taurum
Philoſophum, eiufq; mendo famisimpetu? profe& o dumfa. maemaximèmoleſtabatur,
eius importurnitatem, compreſsis hypochondriis & ventris ſtri & ione
compefcebat. Apud. Aulum Gellium. Mulierem grauidationis tempore pallefcere.,
debilioremque effe. TOnlinerationemulieres, quoté pore vterum gerunt, virore
pallia dæ fiunt, purus enim illarú fanguiscono tinuò ex corpore deftillat,
& in vterum à natura demittitur, vtfætú tú nutriat; tú eius procuret
augmentü.Cum autem ipfis paucior in corpore-refideat fanguis neceſſe eſt fieri
pallidas, atq; alienos ci Bos appetere.In ſuper exco,quia fanguis folitusipfis
minuitur,debiliores fieri ne celle eſt. ExHippocr. lib. 1. de morb.mulier..
Myrifticam nucem à vira geftat am, vigo rofiorem fieri. MIrabilis eft
nucismyriſtice, quava cant muſcatam, cum homine fym pathia: ſi enim à
viro.geftatur, nomodò vigore proprium cóferuare, verù etiam
turgere,magifq;fucculentam, & ſpecio ſam ficrialkunāt, pręfertim
fiiuuenilis adultæque ætatis homines circumferát Ex Liuinio Lem. Hepaticos,
Gtienoſos decodochamading fanari. INter præſtantiſsima remedia, quæ I
hepaticis, & lienofis adhibentur pri mum Chaniædrium locum retinet: fie nim
ex aceto deco & a,per pluresdies ex. hibetur,hepaticos,atquelienoſos pro.
culdubio fanat: multisequidem experi mentis comprobatum eft tale decoctí
viſceraab infar &tu liberare:propterea ini febribus chronicis, eo quod
obitruction tres mire abigat, fdelici fùcceffo à multis: pro fingulari ſecreto
audio vſurpari. Pulfus deficientes,&intermittentes in ix. uenibus mortem
prædicere, O Vanti timoris in languentibus,pul sus deficientes, vermiculantes,
& formicantes exiſtant,apud Medicos notiſsimum eſt: ij enim ex proſtrata
natura exorti,exitiú efle in foribus aftédūt. In. termittentes autem duorúpulfuum
ſpa tie tio,non modò in omnibus fufpe & i ha bentur, verum etiam omnibus
maxime iuuenibus exitiofifunt; diſséticGalenus, qui in pueris, &fenibus non
ita fore ti mendos afleruit.Huius rei habuitexse. rimentum Proſper Alpinus in
Iacobo Antonio Cortulo octuagenario,pleuri. tiro, & febreardente vexato,
cui pulfus fuerunt cùm intermittentcs, tum defi cientes; tamen ille citò
conualuit.lib.s. de med. method. Mitbridatis Regis, ad venena maximum Antidotum.
D Euico Mithridato Rege maximo, in eiusArcanis Pompeius inuenifle in peculiari
commentario ipfius manu exarato compofitionem antidoti dici Inr.Cóftabat ex
duabus nucibus ficcis ite ficis totidem, & ruræ folijs viginti fimul
tritis, addito falisgrano.Si aliquis hoc iciunus allumeret, rullum ei venenum
nociturum illa die affirmabat, Ex Plinio. ONO Slidera Quo artificio offa,
velebora colorari valeant. I offa,vel ebora coloratahabere de lideramus,ca in
primis oportet abim munditiis purgare; deinde in aluminis aquadecoquere,tum
demumin vrină, vel calcis aquam in qua diffolutum fit verzioum, rubrica, aut
cæruleus color, fiue alius quem volumus immittere, & vna iterum coquere.Cum
autem perfri gerata in eodem etiam liquore fuerint, extrahenda ſunt; &
pulchra, & bellè tin eta habebimus. Alexius Pedemont. BRICA Bryonieradicio
è vinoalbo decoctum, hyfte. ricam paſsiorem reprimere. Ryonia in
fedandamulierum hyſte rica paſsione,egregiam habere vir tutem multis
experimentis dicitur.Ex multis obſeruationibus in quadam mu liere, quæ quotidie
ferè per multos an nos hocaffectu laborauerat, à Matthio lo experta eft. Hæccum
ſemelper heb. domadam, cius confilio, ſub fccti ingressum, vinum album, in quo
ip fius radicis vncia efferbuerat, hauſſet ex illa paſsione optimè conualuit.
Ne tamen amplius in fuffocationes deueni ret vteri,perannum integrum hoc me
dicamento vía eſt, nec morbus iterum recidiuauit. Quo fuffitu Serpentes
venenati à domibus, velpradiis arceantur. Vlta equidem reperiuntur, quo rum
ſuffitus adco o diolus eſt, vtà loco, vbi is. fiat,penitus arçeantur. Scribit
Florentinus in Geo pon. Venenatam feram numquam accef luram, vbi adepsceruinus,
aut radix Centaurij maioris, autLapisGagates aurDictamus creticus,aut Aquilæ,
vel Milui fimus cú ftyrace miftus fuffatur. Ex Gal. autem habemus in lib.de
med. fac. parab.ad Solonem.Pyretrum, ful phur,cornu ceruinum, pinguedinem,&
pulmonem Afini accenfum,ac fuffitum, cuncta animalia venenoſa efficaciter fu -
gare compertum elle. Herpetes exedentesTabucoicereto felicitors Sanuri.
Terorymus Aquapenders inl.:.de Tumoy prenat.6.20.5xedcotes her petes teſtatur
curaſſe quoad totum cor pus, ex ſero Caprino expurgatione con fecta,fæpèautem
cum fa !fæ parille de co & ione:partes affectas aquis therma lbus D.Petri
lauabat,vltimoiis, felici cum fucceſfu ſequens admouitCeratú. R.Succi Tabacci,
ſeu herbæ Reginæ vnc. iij.Ceræ citrinæ nouiſsime.vnc. ij.Refie næpinivnc.j.
Rofinz Tyerebintinæ vnc.j.Oleimyrtini quantum fuffic. pro formando Ceroto. Vina
alba, qua induſtrie inrubramu tentur. A Lba vina abſque vllo detrimento in
rubra(auctore Mizaldo ) tatim Conuertuntur,lipuluerem mellisad du rilsimă
conliltentiam deco&i, & ficcati in vinum albuin proiecerimus, &
tran Suaſandomiſcuerimus,Idautem minori faſtidio efficier lapathorum radix, fi
re cens, vel ficca in vinum mittitur. Flores in Aegyptoprope Nilum inode tar os
exiftere. O Dorin ficco fundatur, eidemq; in nititur;hinceuenit(auctore Theop.
6.de cauf.plantar.) vt fru & us agreſtesvro - banis ſui generis
odoratiores,eo quod - ficciores exiſtant vrbanis,habeátur.Heç quoq; caufa
eft,quod in Aegypto mini mèodorati flores naſcantur;vt n. Plini - us prodidit,
Aegypti aer à Aumine Nile tum nebulofus, tum roſciduseſt: cuius cauſa odor in
foribusadimitur. Abfynthium ventriculum roborare ſo lum adftri& ione.
Vantam Abſynthium in roboran do ventriculo vim retineat,in mul. tis locis à
Galeno exprimitur:bancau tem virtutem non ab amaritudinem fed propter adftri
& tionem abfynthio inefle verfimilc eſt. Conſtat hoc totum ab eius fucci
natura, qui corroborandi facultate deſtituitur, ex eo, quod ter rez partes, in
quibus adſtringendi vis poſita eſt, ab ipſo feparantur. Succus itaque folum
amarulentiamhabet, quz tantum abeft, vt ventriculum roboret, fed vt potius
illum infeſter. Ex epote Chalcantho, albos pilos è capi te decidere. Icet
Chalcanthi, fiuc vitrioli vſus, e reſumpti, apudGalenum ſuſpeatus habeatur: à
multis tamen audio maximè commendari. Inter graues fcriptores, Rbaſes eft,qui
29. Continentis, 6.24. ſe habuifle amicum quendam ſcribit; qui potata vitrioli
drachma, propènoctem pilos omnes, quos in capite habebatal bos, abiecit.Res
profe &to mira eft, pbrenitidem ex nigro Coralio felicitar Sanari. Oralium
nigrum, quod Antipallas, fiue Antipatkes dicitur,inPhrenitide morbo corrigendo,
& fanando perquá Airam habere facultatem exiſtimatur. Hoc nigerrimi.coloris
eft, & ob varie. tatem in magno precio tenetur, & cótra huiuſ HORTvĆvs
G & NI ALIS. 14h ** Merete huiuſmodi affectum tanquam præftan tiſsimům
remedium vſurpatur. Ex Ense lio de Gemmis lib. 3: Lethargicosà Satureia capiti
admota excitari. Vltis experimentis obſeruatum reperio,Satureiam cumfloribus
vino incoctam, & calentem occipitiad. #motam, Lethargicosdifficili ac
pertina E ci sono oppreſlos, ac veluti raptos exci tare, & reuocare.Vt
autem curæ folici $, or fit exitushuius decoctiguttæ aliquot fe infirmiauribus
inftillandæ funt. Hana diſchius. I peftilentias quasdam occulta anispat hia ho
minum corpora depafcere. M Vlta reperiuntur,quæ occulta qua dam antipathia, cun
&tis hominis bus aduerfantur. Huiuſmodi fuit aura illa peſtilens, quæ ex
arcula aurea in quá miles forte quidam inciderát (referente Iulio Capitolino )
in Babylonia orta eft, Ex hac nata fertur peſtilentia, quæ in - de Parthos
orbemý; compleuit. Huic haud abfimilis, vel prauior vtique fuit G peſtisilla,
quæ anno 1348.ab oriente in cipiens (teſte Guidone Cauliacenſi ) vniucrlum fere
orbem peruagata eſt, tảntaq; lauitie peragrabat, vt vix quar ta hominum pars
ſuperſtes euaferit. Bra M. Infantes eiulare quoties lar, nutricum mammas
papillas pangit. Slidua experientia comperimus f A mammasnutricum, &
papillas lancinat, & pungit,quippead infanculos tunc nu trices redire
videntur ftatim; cum pa pillarum mordicationem, ſiue vellica. tionem ſentiunt.
Duplici autem id fieri caufa credendum eft; vel quia quo tem porecoctionem
infantulus perfecit, eo dem momento nutricis vbera complen. tur, vel quia
tutela Angeli Cuftodisin fantis nutricem ad officium, leuiſsima vellicatione
follicitat.Hoc verius vide. tur eo,quod modo citiusmodo tardin fanteseiulant:
& vtriuſq; ſtatus non lem per idem eft. Ex Bodino lib.3.Theanatu. Sales Han
7 Salis Prunella virtus, &compofitio. al prunella,ob fingularem vim do
lores mitigandià quauiscaufacalida &inflammatione excitatos, quam reti-,
net, a nodynum minerale à chymicis apo pellatur. Eius compoſitio talis eſt:Para
tur ex,nitro optimo; quod in cruſibulo. funditur, paulatim ſuperinijciendo flom
res ſulphuris,quieiuspingaedinem tole Junt, idqueadeo pellucidum, purum que
reddunt; vt fi luper lapidemmar moreum effundas; omninò clarum, &
dlaphanuin appareat vitri inſtar: quod? đšinde Sal ſjuelapis
prunelle.dicitur,Sa lutare eit remediú ad ardentiſsimills febrem Hungaris
familiaré extinguento - dam, & edomandam:cuius ferocia tana' ta eſt, vt
ægrotantium linguas prorſus nigras, & prunis ardentibusfimiles ef ficiat.
Cum autem tanti ſymptomatislę. vitia extinguatarhuius vlu,leniatur, &
opprimatur: Sal prunellæ apellatus eft. Eft præterea idem remedium magnum
diureticum,& diaphoreticum. Querceta mus in Pharmacopes. 63 Hy ilico appetere.
1 adduxeram: qui Leonem, Gallum ve.. Hydrophobos è poto Catuli coagulo aquami
Iris laudibusCatuli coagulum in Aetio, ex tollitur: Illud enim fi femel tantum
ex aceto Hydrophobici guftauerint;ſta rim eos,aquæ pofus cupiditatem capere: ob
id medicamentum hoc præftantiſsi muth iudicamus, in huiuſmodi enim afa fe &
u, nulla falus ſalubrior iudicatur, quam aquæ potus: quo deficiente,mors in
foribus ſemper eſte Cur Leo Gallum timeat abfolutaz " izquifitio.
CVVmquodam die Cercelliani gra tia apud Carolum Cifellum luriſ conſult.
clariſsimum, meique amiciſsi. mum effem, forteinter nosde Gallina tura orta
fuir diſputatio; illa preſertim, cur Leo illum timeret? Pro dubii folu. tione
Ficinú inlib. z. de vit a celit. compar: reri ſcripfit, eo quod in ordine
Phoebeo, Gallus eſt Leone ſuperior. Hoc etiá ex Proclo confirmare volui, qui, Apollinca
Dæmonem;qui alias fub Leonis figura apparuerat, ftatim obiecoGallo diſpa ruiffe
prodidit. Ifle-autem quia bonarú Jiteraum citra legalem fcientiam admo
dumftudiofus et contraria rationeLeo i. nis timorem euenire contendebat. Ada
ducebat Leonardum Vairum in lib. 1. de Fafcino, quiex Gallorum oculis ſemina i
quædam, ac fpiritus exire profitetur gr I quibus Leonib'dolor,acmeror incredia
bilis inčuciatur, inde veluti effafciñatas ritere.Ego quidem licera Lucretio
hac etiam opinionem fuftentari viditlemi tamen poft,pleraque vltro, cirroque
inter nios de re hac ventilata;confeſſus füi apud me neutram opinionem vide ti
validam. Vbienim naturales rationes præualēt,nec ad Aftrologicas,nec adoc
cultascófugiendium eft.Leonesquoniá bile faya, & copiacaloris abundant,faci
le fit,vt ex fonoraGalli voce comoucka tur:ita profecto Canesex leui etiam al 2,
G4 terius 30 II terius latratu faciunt. Infuperrubicun da Galli criſta,flammæinftar
rutilantis, primo afpectu,colorisratione,bilem in Leonibus celeri motu excitat,
vt panni rubri armenta quædam fugare, & mo uerefolent,inde fit, vt
quodammodo Leones &afpe&tum, & Gallivocem ti meant. Haud tamen
credendum eft in iis (ledato primo impetu ) perpetuotimo. rem ex hac beftiola
durare, & induci poffe. Corues, morientium feditatem ſentire, ob id
fuperte&um infirmorum crocitare. Orui, quia hominibus meliorem habent
odoratum, vt voluitÀrift, corporis morituri fætidum odorem de longe fentiunt:
fecus eft in hominibus, licet prope maneant. Propterea ſuper te & um
infirmiCorui volitant, &cro. citant, quando eius corruptio, &fædi tas
magna eft, vt ea paſcantur: huiufmo dienim animalium genusrerum foeti
darummaximeauidum eſt; quibus pa fcitur: Charlie [ citur: idcirco in bellis,
&in peftilenti tempore, cum corpora mortuorum vel hominum velarimaliū humi
ia&a funt; Coruorucopiaprcualet.Homines vulga tes, & quiparú prudétes
funt;dů Coruos crocitantes fuper te &tum infirmiaſpici unt, illum
moridebere afferunt:hoc au. tem falfum eft: ii enim tantum fæditaté
inſequuntur. Sæpè tamen Déus permit tit Dæmonesin Coruorum, & aliorum
animalium forma ſuper domos: vel in domibusmorientiúapparere, quando be
ftialiter vixerút. Et Bernardino de Buftis. Quo artificio es aduratur, ut
cinnaba. ricolorem acquiraté Iæsvífum colore cinnabari, & ad ru bedinem
verlum habere volueris, o quemadmodum vult Diofcorides; AC i cipe
æristaminascuttricoftę profundas: non ſint autemęris alias fufi, quia in hoc
ſemper ſtannum commiſtum eſt, Has e ſuper ignitos carbones apta, cum autem i
illæ rubeſcere incipient,ſulphurispul.. uerem tenuiſsimum leniter deſuper có
iicito, Sleepin ijáto', videbisenim (cellante fulphuris Máma) Pris (quamu'as
euidenter extra hi,& euelli.Tumodol.perfe & e nó pol. Te cuelli
cognoueris, addito ſulphur. remtoties, quouſque lamulæ eradicari videantur:caue
tamen nevrantur, & ad nigredinem vergant. Extinéta tandem Sulphuris flamma,
& refrigeratis lami. nis;æris rubei ſquamulas habebis magni valoris,quasloco
Hydrargyri præcipi-. tati in medicamentis recipies alias aut tem huius vires
apudGalen. & Dioſco videto. Theodorus Ga4, quedinfelicitertex Arist,',
deHydrophobia conuerterit, à crimine abfoluitur. Heodorus Gaza vir do &
iffimus, dumArift.tex.8.de hiftor,animal.c. 22 traduceret,omnia animantia
voluit à Cane rabidodemorfa, ip - rabiem ági,. ac mori, excepto homine. Hoc
autem qqantum ſit falfum,quotidianademon Strát obferuantia. Homines n. demor
fi; in rabiem aguntur, & pereunt; niſi Tectè curentur, vtcuidam (pauci sunt
menses) hic iuueni accidit, quià Canc rabido in manu demorfus, nullo adhibi, to
to medico, fed folum circulatoribus com fiſus, in 40.die in furorem deuenit;
quo temporelicetme parentes vocaffent,fas s &o tamen
preſagio,quodbreuimorere I retur, tanquam deploratū reliqui. Hęc
igiturTheodoritradu & io pleroſq; in vi rioslabyrinthos deduxit:multin.,tum
i vtGazá defenderent,tum iavtArifto telem ab erroris ſuſpicione vindicarent,
textum ita acceperunt animantia omnia à cane rabido correpta interire, hominē 3
verò folum abſque periculo non ferua. rizita expoſuitIulius Pollux. Alii verès
inter quos eft Leonicenus, textum malè fuifle conuerfum, veleſle depra suatum
contendunt, & fic loco a pocos i legendum mpirs afferunt, quafi ho
mocorreptus, &in rabiem, & mortem deueniret, fed non ita citiùs, vt
ceteris animalibuscontingit.Hic fenfus quoad - negotij veritaté ver
eſt,quiahômo pro i pter oprimú téperamétum, tardius, qua: cætera violatur:tamen
Ariſtotelisinten. 2 tio neutiquam eſt ipfe enim ex profeſſo hominem à rabie,
& morte ſeruari fcri pſit,cuius textů Gaza fideliter traduxit, neque
deprauatum, neque commutan dum exiſtimo, quia mens Philoſophi peruerteretur.
Vtauté Ariftopinjoom nibus innoceľçat; hydrophobiamin ho minemorbum elle nouum,
illiuſq;tem peftateincognitum proponimus,ex quo iure expofuit animantia omnia
é: Canis rabie emori, homine excepto,quia hæc lues in homine nondú innotuerat.
Con-. firmat opinionem noftram Plutarchus 8. Sympoſiacorum, in probl.9. dum
exfen tentia AthenodoriMedici ſcripfit, hy drophobiam eſſe morbum nouum, atq;
apparuiſſe tempore Aſclepiadis, qui Sub Pompeio Romæ claruit. Confir mant etiam
hoc Scriptores ante Aſcle piadem, quideHydrophobia mentio. nem aliquam haud
faciunt:e od lima. nifeſtum fuiffet, non video cur lub fie lentio tantum morbum
occultaſſent, E go quidem Hydrophobiam antiquitus haud extitiſſe,perſuaderemihi
nonpof fum:innotuiſſe autem veriſimile eft, nó ob aliud, niſi quia morbushic
non ſtaa tim à vulnereaperitur: Siquidem multi in 40.die rabiunt, aliqui poft
fextum, autoctauum menfem,vel etiam poſtane num, vt fcribit Gal. Auicenna
adnota - uitpoftfeptimum; Albertus poft duo decim.Propterea
antiquitus,&precipue Ariſtotelis tempeftate,huius morbi cau fa
nóaduertebatur à Medicis innoteſce bat quidem aquę timor taméàcanisvul nere
& tabiem, & illa praua ſymptoma ta oriri imaginabantur: idcirco Ariſto
teles etiam, interillos, hominem com morſum à canerabido,necrabidum fi eri,nec
emori ſcripfit. Alai radicem pro expurg andis vomitu te nacibushumoribus à
ventriculo,effico cißimum eleremedium. Vanta Git Affari radicis non modo in ciendo
yon: itu,verum etiam in expurgandis àventriculo. & ab eius par tibus,
humoribus craſsis & tenacibus ef ficacia,fapientum aliquot edocuit obler:
uatio: fiquidem multinon folum in vis tiis ventriculi, ſed etiam in quartanafea
bre, aliisque longis affectibushac eua cuationefeliciſsimo cũfucceflu va funt..
Præparatur è fcrup.ij.aut Drach.j.radio cis Affari, quæ in hydromelite, aut
para fularum decocto fit diſſoluta, cuitan - tillum cinamomi, &firupi
violar. ade iicitur. Ex Fernelio. In conftruendis ſepulebris veteresfuiffeadu!
modum diligentes... Xáca Veteres in conftruendis fer Epulchris, webantur
diligentia:id circo admiratione maxima dignum eft illud, quodà Ludouico
Vluenarratur memoria patrum fuorum fepulhrim fuifleerutum, in quo ardens
lucerna inuenta eft.Hæcibidem (vt infcriptio ata * teftabatur Jante
Ann.M.D.condita'erat, - & poſita: manibusautēcontreccata, ex templo in
puluerécóuerſa eſt.Ex Langit. Ganicula exortum à veteribus maxime fuiße
obferuatum. Canis cAničulæ exortus antiquitus à prifcis ex eius colore, deami
ſtatu côtecturam capiebant. Illan, fiobfcurior, & veluti: caliginofa
oriebatur, graui, & peftilenté foreannu;ficlara & pellucida ſalubre ac
proſperu predicebant.Heraclides Põticubi. Aegyptiorum de'quatuor elementis
opinio. Vatuor elementa feceruntAegy, & fæmiam conftituunt. Aerem marem
iudicant,quà ventus eft, feminā, quà ne bulofus, &iners. A quam
virilevocant mare,mulieréómnem aliam.Ignévocát maſculum;qya arder fáma; &
fæminami quà luct;& innoxius eft tactu. Terram fortioré marem
vocent;faxiscautibusq; fæminçnomen aſsignant, tractabili ad culturam. L:
Senecakb.z.Natur. Quaft. Pbreneticos aliquandomirabilia loqui. Mirabile eft,
quod aliquádoin Phre« neticisobfcruamus,isturum enim, aliquot(benè inflammato
cerebro )}in guaLatinaloqui vel carmina cóponere cum prius fuerint eorum igna
viſ funt, fed quod mirabilius eſt, Nicolaus Flo rentinus refert, fe fratrem
phrenericum habuiffe, qui futura pradixit, quæ euer nerunt, ita vt eius
prædictiones magna ex parte poftea veræ inuentæ fuerint:de quibus tamen
fanusexiftens,nullam ha: bebat cognitionem. Infantium rupturn; qua via Sanare:
valeamus. Vltis obferuationibus, nullum remedium; Salubrius infantium rnpturis
inueniri expertum eſt, quam extritis cochleis, thure, &oui albumine
emplaftrum confectum. Hoc enim fi pare in affi &tæ apponitur,& infantes
eo temporinlecto detinétur miram in fa nando' affectu retinet efficaciam. Ex
Matthiolo. Digitum anularem, maximam cum cords retinere ſympathiam. Valem
anularis digituscum corde habeat confenfum, in animi defe & ibus, & in
fyncope experimur. Qui e. nim à talibus paſsionibus vexantur,vel. licato
articulo anularis digiti,feu medi. ci, vel attritu auri ad eundem cum croci
momento eriguntur. Per hunc prefecto vis quædamrefocillatrix ad cor perue nit,ex
qua ab animidefe & u collapſi vi gorantur, & in priftinam valetudinem
redeunt. Ex Lennio. Carnes code quomodo cruda vje deantur. N lautis conuitiis,nevoraces
gulofi que carnes coctas comedant, ticarti ficium
parabimus.Excipitur:leporis,aut agni ſanguis, quem congelatum, & fico.
catum in puluerem comminuemus,hic: fi fuper carnes coetas fpargitur ftatim
foluitur, illæq; colorem proprium mu tantes ſanguinofæ videbuntur, venau
feabundus, reijcias. In comeffationi.. bus contra paraſitoshoc eſt ele
&tumra medium. Ex Vuerckero... Adoris plcera, labiorumque fciffuras exper
HomasThomaiusin Idea fuivirida rij, Nicolaum Zannonem Chirur. gum guim Rauennæ
retulit, mirabili fucceffu: & artificio,oris, gingiuarum linguæ,&:
palari, nulla alia re, quam radicis penta phyon, fiue quinque foliorum decocto
vlcera fanare,atque labiorum fciffuras linimento,ex oleoamygdalarum dulci-, um,
cera, &maſtice, quam breuiſsimè adianitatem perducere. Exapri
tefticulis,fterilitatem in bomi nibus remoueri. MA Agnaeft vxoratis inquietudo,
& Gerileſque exiſtere: propterea.vt à xan to infortunio liberentur,
prolemq; ha beant,peraliquot dies ieiuno ſtamacho vir, & vxor cum iure
galli veteristeſti culorumapri,que verrisin vmbra exico catorum puluerem
capiant:ita profectò. breui tempore optatumadipiſcentur, vt in multisfterilibus
ex quacunq; cau « fa non ſemel expertum eft.Ex Democrito. Bufonistibiisdentium
doloreseuanefcere.'. Nter maximos cruciatus à quibus; dolores perniciofiſsimiexiſtimătur,ad?
cò quod multi & in animideliquia,& in manias deuenerint, multi etiam in
vitę deſperationem.Huius doloris remedio. um in odioſo & abominabili
animali natura repoſuit. Aperiam hoc arcanum maximum. Tibiæ Bufonis, fiue' ranz
terreſtris à carnibus mundatæ, fi fuper dentes condolences fricabuntur,imme
diatè dolorem remonent; adeoque cru ciatus ceffabit, vt quafi in dentium ſum
perficie dolor collocatusvideatur. Ex. perire modo, & fruere tanti arcani
theo fauro. Ex Florauanté. Cepam ab Hippocratemaximèdeteftario ' £pam
Hippocrates afpeétu inagis, quam efú coinmendauit, viſu bonā, elu malam elle
dicens. Idcirco lucubram tionibus, & litterarum ftuţiis addi& is
fùmmècauenda eft: oculos enim vitiati &viſum obtenebrat,bilemque exacuit..
Villicis, & folloribus, qui literis non ind. cumbunt huius eſús maximè
collauda tur: eius enim calore vires ad opera exercitanda magnopere
excitantur.Ex Plinio.. C Anima 164 B1: 1 c: L L /, Animalibus naturam non modo
terra, perum etiam fi um pra termino conftituiffe. Agna fuit conftituendis
terrarum terminis, & fitu quibufdam animalibus: ne simul vbique viuentia,
& hominibus & fibi ipfis perpetuo effent nocumento. Pro pterea
animalium pleraque in diuersű à proprio addu &ta fitum vtplurimum ægrotant,
& moriuntur. Hinccolligi musin Meda, Sylva Italia, non niſiin: parte
repeririglires. In OlympoMaceo doniæ monte Lupi minimè habitant, nec in Creta
Infüla. In Africa nec Vrfig. nec Apri, nec Cerui, necCapreæ viden tur: In
Illyria, Thracia, & Epiro Afini paruigenerantur: In Scythica terraa.. tem,
&Celtica neclunti Alini, nec vio. uunt Leones in Europa, Pantheræ in Aſia,
Ibisin Aegypto lolum commora tur. In Creta: nec Vulpes, nec Vrfifunt, necaliud
animal maleficum pręter Pha langium. In Ebulo Cuniculi non funt, catent in
Hiſpania, & Balearibus, In Seripho inſula Ranæ ſuntmutæ,illæ au tem fialiò
transferuntur, vocales fiunt. In Italia mures aranei venenati ſunt hos tamé
regio vltcrior Apenninohaud generat. Ceruiin Hellesponto ad alie nos fines non
commeant. In Ithaca illati lepores no viuunt. Sunt & alia animalia quæ in
determinatis locis, &non vbiqi viuunt, & generantur. Apjefum in menfis
apud Veteres infauftum extitiffe. X veteribus maiores nullum A pij genus in
cibis admittere folebant defun &torum enim epulis feralibus ab ipſis erat
dicatum, vtex Chryfippo Pli nius retulit. Multiautem non folum ex hoc, quia
ſepulchra coronabantur,Api umà veteribus fuiſle damnatum à men ſis, fed etiam
quia eius eſu viſus dimis nuitur, & Epilepſia generatur autumát: vnde à
Mcdicis nutrices moneri conſue lo, (frequenti enim huius vſu, lactum
decrementum, tum malam recipit qua titatem ECO 9. i > Samen litatem )vt ab
Apio abſtineant,ne lacté tes in morbum comitialem proni fiant. Dicunt in eorum
caulibus nonnulli cru diti ſcriptores vermiculos naſci, eoſque fterilefcere,
qui comederint in vtroque fexu: Satyri teſticulum carnofiorem Veneris in.
cendia excitæreflaccidum vero extinguere. Atyrium; quod Canis teſticulos vo
cant,magnæ apud fapientes eſt conſi derationis:in hoc enim,tum Venerem
excitandi,tum reprimendi à natura vi. detur eſſe remedium collocatum. Quip pè
maior planta bubulus, quiplenior, & mollior eft,ex ſuperflua &ventola
eius humiditate, in potu aſſumptus Veneris incendia excitate cóſueuit: minor
verò, qui flaccidior, & aridior eft illa reprime re,Veneremque
extinguerevidetur. Ob id(vt aiunt) in Theſſalia mulieres molle teſticulum in la
&te caprino ad ſtimulan. doscoitus,& bibere,& hominibus inpo tu;præparare
ſolent.Quod autem in Sa tyrio mirabilius eft,aiunt, alterú alterius in poo Sier o in potu ſumptų potentiam &
efficaciam refoluerezlı vterque teſticulusvpà exhi betur. Sterilitatem
hominibus,à fterilibus animali " bespoffe prouenire. I verum eſt, quod ab
Athenæo pro dicur,Malluin ter in vita parere,relis quoque tempore fterilem
efle, quod in eius vtero naſcantur vermiculi, à quibus femendeuoratur non
abfque rationeex iftius naturahomines pofle fterileſcere. Terpſicles apud
eundem dicebat.Mul lus enim fi viuusin vino fuerit fuffoca. arus,atque id vir
biberitçrei venerea -o peram darenon poffe creditur, quod ex 3 Plinio etiam
confirmatur, qui veneris incendia extinguere fcripſit. Cynorhodiradicem ad
Hydropbobiam pluri mum valere. Dmorſum canis rabidi vnicum " A
Pemedii,quodá oraculoroperti proponit Pliniuslib.8.cap.41. Hæc radix Hlueftris
roſæ eft, quæ Cynorhoda apl pellatur.NarratB.Fulgofius de quadam s fæmina quæ
per ſomniú admonita eft, vt 12 Hvide vtradicem Cynorhodi filio à cane ra. bido
demorſo, & aquas iam metuenti præberet, quæ ftatim ex Hifpania affer ri
curauit radice qua Hydrophobicus ce, lerrimè fanitati fuit reftitutus. Ex Gem.
m4Cofmacrit. lib.1. ap 6. Hominis vitam quibusfignis long am,velbres nem
metiamur. Ominis vita pomo perfimilis effe videtur; quod aut maturum,deci. dit
Spóte,aut ante iniuria tempeſtatum, ventorumue impetu deijcitur. Vitae breuis
figna colligimus, raros dentes, prelongos digitos,ac plumbeum habere colorem.
Contra longæ, incuruos hu meros, nares amplas, & tria ſigna primis
contraria, multos ſcilicet dentes, breues digitos, craſfosque atque clarum
reti. nere colorein Forcius. Extra£tum Hellebori nigri ad morbos inue ter
atosmagnaeffe praftantia. N thrities atqueaffectibus inueteratis, iiſque
potiſsimum, qui ex atro, & meo lancho T! ta ļ lancholico humore excitantur,
extra Ecü migriHellebori,remedium praſtancil efimum femper clle
inueni.Capianturnie gr Hellebori radices à fordibus purga tæ, & in pila
terantur groſſo modo: in fundantur vino albo,& in vafe terreo e bulliantur
quousquc radices benè emol liantur, quo facto prælo exprimantur,& iterum in
vaſe terreo leniter ebulliat (deic & is tamen radicibs) quod fucrit
expreſsum. Acquiret fuccus (piſsitudi nem inftar picis, quicum modico cinna.
somo,& pulucre aniſorum miſcendus eft. Dofis in grandioribuseft fcrup.ſem.
in minoribusà granis quatuor vſque ad ſex. Datur cum zuccaro in forma pilalar.
Confiteor in obſtructionibus, in c pilepticis, retentione menftruorum ex
cralforum humorum infarctu, & in alijs inueteratis affectibus, mirabiles
huius remedij fucceflus vid.Conficitur eti, am extra & um fine expreſsionc,
& cffi. - Cacifsimum cſt. AdLejenem induratum ejufqueobfrationen
efficacifsimaprafidia TE 3 Inte Nter ea remedia, quelienem, &fple. neticos
ab obſtru &tionibus liberare reperta sút,mihi femper ex voto fuccef
GtAbſinthijRomanideco &tum,ieiuno ftomacho epocú,quod à Cornelio Cel fo
fummècoromendatur:Vt autem eura felicior ſuccedat poft cibum,aqua Fabri
ferrarij; in qua pluries ignitum ferrum extindum fit, Lienoſis præbenda eft.
Experientia id totum manifeftauit, ani Talia enim apud huiulmodi fabrose
nutrita, ob eiuspotum, exiguos habere lienes obferuatur. Beniuenius, ciuem
Florentinum per feptennium ſplenis fcirro malè affe & um curaffe gloriatur,
atque ſolo eſucapparorum, & aqua per lanalle.Debenttamé hæc remedia mul to
tempore vfurpari,vtfcopú attingat. Hominem quendam fuiffe repertum, mira
vaftitatis,&ingluuiei. NdixeratMaximilianusCæſar Ann, MDX I.apud Auguſtú
comitia: quã. do illi vir quidam, prodigiofæ vaftita tis, & craſsitudinis
oblatus eft;at in illo incredibilis, & inſatiabilis erat ingluuies itavt
integrű virtulü crudun,vel ouem UN It incođá vna vice deuoraret, nec taméfa.
mem expleta diceret. Ferunt(vt Surius) hominēBorealibus regionibus ortú fuiſ fe,
vbiob locorú frigora folent homines elleedaciores.Hoc taménon folú in Scp
tentrionalibus partibus,verú etiam alibi bi repertú cft:Voraces n.fupramodú
fuifle referunt Aeliano auctore lib.3.de var. hift.) Pityreú Phrygem, Cambeten
Ly dium,Charidamcleonymu,Pifandrum, Charippum,Mithridatem, Ponticum.Et e
Anaxilas comicus dicit, Cefiam quendā infinitæ voracitatis extitifle. Antidot
erum aliquet contra penenum ab ſeruationes. Rcareca Viperamorfus, per impofi
tioné tormentille à campo penſili colle etę,illico liberatus eſt,Altercum ingen
ti dolore, & ardore premeretur fuper | dextra spatula, & ita angeretur,
vt vix ſe s pedibuscontinere, oculis videre, & lo. qui poſſet, veritus neà
fcorpione eller comorſus,oleum bibit,multú vomuit,& à dolore leuatus eft,
& quod mirabilius, Ha in ſpatula
nihil erat ſigni,vbi prius fue rat dolor.Quidametiamà fimili dolore, &
tremore correptus ex aflumpto Bolo armeno cum aceto ſubito cuafit.Puellus etiam
putredinem timens, & vermes al fumpfit Scordeum, &liber fa & us
eft. Ex Franci.Thomaſio depeste. Quoartificio Cancri pixiextemplo sodi vi
deantur. Inum ſublimatum, fiue aqua vita magnam habet efficaciam ia rubi
ficandis cancris viuis: propterea fi vis homines in admirationem dicere,accipe
viuos Cancros atque in vino fubliaato fubmergas, ita enim confeftim ruber
cent,acli perco &ti eflent cantaeft illius aquæ caliditas, & energia,vt
inſtar ignis exardeſcat: admiratio tamen indenaſci cur, quod rubefa &
i,& viui ab aqua e. cmpti ambulent. Quorradoflamme excit etw inagha. I
calcem non extin & am accipias,Sul & lalnitrum in partes æquales, ac
bene omnia fimul ailccas, puluis perabitur, qui forqui in aqua proiectus
inflammabitur, ac ducem reddet: quod parui mométi haud Berit,prçcipuè ſinodu
luce indigebis.Po e terit id fieri in valčulo aqua pleno, vt™ quidá amicusmeus
dū no & u in itinere lefſerexpertus eft,qui totum mihi fideliter comunicauit.
9 vbivigent morbi, ibi maximè remedia oriri. M.Agna eft Naturę prouidentia ia
ado iuuandis hominibus,quippè obſeros suatú eft,vbi aliquimorbi copiosè vaga.
ctur, ibi remedia accomodataad illlorum exterminiūnaſci voluiffe.Hincinaphri
bea, quę ferpentú eft feracißima,aromata? tanquã eorű veneno antidota,oriuntura
In Argo Scorpiones plurimi videntur; propterea ibi Locuſta adverſus Scorpio.
nesinſurgensnafcitur: ApudIndos Os cidentales Gallica lucs viget,ibi lignum
SanaaGuaiacum di& á exoritur, & il. lincad nosdefertur.Catharides
veneno ierodunt:ex illis remediú caput, alias & e pedes earum exiftere
obferuamus.Quia Stellionibus mordentur, iiſdem in potu Ghana fumptis,fanantur
Crocodili adeps, fi in ipfius vicera inftillatur,ſuo veneno me deri videtur.
Scorpiones,Draco mari. nus, & Paſtinaca contriti, & eorum pla gis
impofiti,procul dubio fanánt. Na. pellusmortiferum venenum eft, vbita men
nafcitur,ibi Antorareperitur.cuius radices cốntra Napelliperniciem,fingu Jare
ſuntpræfidium. Animantium lac ab alimentis recipere gut litatem. Lacomnein
animantium corporibus alimeati recipere qualitatem adeo verum et vt
demonftratione nonegeat: liquidem nutrices ex prauo in vidure giminenon ſemel
infecifle infantesvifa funt,hac etiá caufa lacin ijs modò.craf fum,modò
liquidum,aut ferofum cer nitur,eo quod cibusaut craffus, aut in eiſsius
fuerit,modò infantium cóftrin git aluum,modò ſoluit,quod vel con ſtringentia
vel foluentia nutrices come derint,Hocin pecoribus etiam manife ftum eft:in
locis enim vbi hæc fcamoniú Helleborum,aut mercurialem comedit, vtiq; lacomne
ventré,& ftomachūſub vertit: quemadmodú Dioſcorides in Iul ftinis moribus
contingere prodidit: vbi ficapre albúveratrū pro pabulo habue i fint, primo
foliorúpaftueunmere, & ea rá lacnauſea n epotứcreare atq; ftoma
chúvomitionibus offendere ait: Cum a.. adftringétibus pabulis,robore,lentiſcogs
frondibus oleagincis, & terebintho pe cus hocveſcitur, lac ſtomacho accómoe
datiſsimügenerare veriſimile eft. Ex pulcbritudine, da deformitate aſpoetuse'
mures viuentibus coniectusari. MAgmá nobis afpe&tus pulchritudo
veldeformitasnon folurn in homin I nib,fed etiã animalibus,& plátis
preſtaci cóiectură,qua benignos vel prauosmon res & naturas veoarifolemus;
intuitu nó pulchri corporiszfpeciofiq; afpe &tusmité naturam, benignofq;moresin
homine illo perfiſtere conieéturamus: contrain I deformicorpore,turpiafpe &
u timemus. enim neſcio quid calliditatis, & malitie i In animalibus
laudamus catellos, canes Venaticos, & ſagaces, venamur in eis benignam
naturam, & mites mores: (6.. tra in Maloſsis,inLupis,Pantheris, & fi
milibus, timemus crudelitatem, maliti am, & voracitatem. In plantisex pul
chritudine venamur falutares naturas, ex deformitate autem noxias, Rola,Li
lium, & Iris nobis præftát argumentum, quamplurimis pollere virtutibus: con
tra Cicutam, Aconitum, Napellum.ex deformitate enim plantarumhuiuſmo di,mortem
nobis poſſeinducere arbitra arur. Ex Poria in pbyſiognom. 1: partibus
Septemrionalibu sdeficitate tes exaceri. Laus Magnus de gentibus Septena.
rrionalibus loquens: Sunt (inquit ) Biariniidololatrę, & hamaxobii,Scytha.
rum more,atquein falcinandis homini.. bus inftru & iſsimi; quippè oculorum,
aut verborum, aut alicuius alterius rei maleficio, homines fæpe ad extremam
maciem deducút & tabefcêdo perdunt.. In hamorrhagia fele&tißimum
praſidium. Nfluxu fanguinis narium copioſople.. 5i9; & in animi deliquia,
& fyncopim deur.. perati intercant. A periam quod mihi deueniunt, multoties
etiam tanti peri cali bicmorbus eft,vtægrià ſalute deb u,fem * per adhibere
profuit.Burſa paftoris co I trita, ficum ouialbugine, & aceto,com i mifta
fuerit, & frontiapplicatur, confe * ftim fanguis conftringitur;ve mihinon £
femel in infirmorumcuracontigit. Vi in febricitantibus fitis, lingua ardor
compefcatur. Nfebricitantiú querimonijs ex ſiti, & linguæ ardoribus,
Criſtalli vfus inter præcipua iudicatur remedium. It lad enim fi diù in aqua
frigida agitatur, &ore deindedetinetur, fitim & calore corrigit, atque
linguam humectat: ma ioris tamen virtutis eft lapis albus, qui in lysacis
capite reperitur. hic porrò ſub lingua agitatus non modo fitim ca
loremquerefrenat; verum etiam faliva in ore excitat: vnde febricitátibus,&
ma kimè, fiticuloſis prælentaneum iudicae tur effe præadium. Ex Lemnio. Skolen
Al ignis prefidia fuiſsimè in morbis CW AX: dis Aegypties TerueTATE. Var
Aegyptij admodum proclives in languentium cura,adignea prælia dia
eligeada,propterea vftione vtuntur afthmatelaborantibus,in ſtomacho frie
gido,humidoque ab humorumque dea Auxu, &facibus repleto,Hepar,& Lic nem
obduratum, &refrigeratum,multa cum vtilitate inucunt; Hydropicos ſub
vmbilico, &fub hypochondrio finiftro linea petia ignita adurunt. In
doloribus dorfi,lumborum,colli, & orenium arti culorum,in ſpina dorli,lumbis,collo,
& alijs partibusdolore cruciatis,hocpræſi-. dium frequentant, In tumoribus
à crue. dis, pituitofisquc humoribus generatis ad ignem confugiunt, tanquam
auxiliú quod citò multosmorbos curet, inopia queproprium efle autumant. Ex
Alpines de Medic. Aeg opri.. Centium, & populorum ingenia bifuris,
prouerbäs: excogitari.. Vlius Scaligeri vir acutiſsimi inge nij,Gentium,&
populorum naturas tum ex hiſtorijs, tum ex prouerbijs, at que ex ore vulgi ita
excepir. Alanoruto luxus:Africanorum perfidia: Europeorü acritas.Mótani afperi.
Campeſtres mol liores,deſides.Maritimi prædones, mi ftis tamen moribus: eadem
ratione In fulani quoqueſunt.Indimobiles, inge nioſ, magiæ ſtudioſi,numcro
fidenteso Affyrij,Syri ſuperſtitioſi. Perſæ, Medi Baštriani,Pyrrhi,Scythæ,Sibi,Phryges,
Cares,Cappadoces,Armeni,Pamphilij, mercenarij, atquealijsbellicoſi, Aegyp tiz
ignaui,molles, ſtolidi, pauidi. Afria cres infidi,inquieti.Aethiopesanimofi,
pertinaces, vitæ mortifque iuxta con temptores. Thraces,Myfi,Arabes,Mo.
ſchouitæ, Pæones, Hungari,prædones. Illyrij, Liburni,Dalmatrz, iactabundi,
Germani fortes, limplices, animarum prodigi, veri amici, verique hoſtes,Sue.
tij.Noruegij.Grunlandi, Gorri, beluæ, Scoti non ininus. Angliperfidi, inflati,
feri,contemptorës,ftolidi,amentes, in ertes, in hoſpitales,immanes. Itali con
Atatores irrifores,fa &tioſi, alieni fibiip kis bellicofi,coacti,ferui vine
(cruiant, E H Dci 318 ! CEL: 1: 1: Dei contéptores. Galli ad rem attenti,
mobiles,leues,humapi,hoſpitales,'pro-. digi,lauri,bellicoli,hoftium contempto
ges,atque idcirco ſui negligentes, impa rati, audaces, cedentes labori,
equites, omnium longè optimi.Hifpanis vi& us, afper domi,alienis menfis
largi, alacres, bibaces,loquacesyia & abjadi lor 3.Poc-, tices. SCMabaum,Solis
Lunaque coniunčtionen piuentibus oftendere. Irabile eft, quod à natura Scara-.
bæus animal notifsimúedidicit, omnibus enim Solis, L'unaque coitum apertè
demonftrat.Hicex bibulo fter core pilulam ab ortu, ad occaſum totá. döverlans,
in orbis imaginem effingit, quam xxviii.diebus peracta humiicro beobruit ibique
candiu abfcondit, dum ZodiacuniLunaambiens fiat interme.. itiis,&
fileat:tum foueamaperit, & fide-. THM coniunctionem denuncians,nouam pralem
cdit: hæc enim eft iftius beſtio la necalia nafcendi origo Ex Mizeldo.i. exo # Bobilin 2x Quorundam aimalistu natur &..
Oseft conftans, afinus piger,equus: libidineincenditur, petitąue impe.. tnosè
femellam;lupusmiteſcerenequit; Vulpes inſidiola, aſtuta callida: Ceruus
timidus;Formicalaborioſa:Apis parca: Canis gratioſus, ad amicitiam propēlus,
Leoſolitarius,expers focietatis,nunqua pabulum externum admittens, tanta vocis
magnitudine, aut fonitu, vt ſolo Tugitu celerrimaanimantia profternat; Visſa
pigerrima,ſolitaria,corporegraui, compacto, indiftin & o: Panthera vehea
menis,& ad impetus faciendospropenfa, pernixoyedi& a quaſitota
fera.Anguis fæniculi paſtu oculorum lippitudinem carat: Formica temporishyberni
pabu lum æfiate condit:Item - fides in canibus, in elephante manſuetudo,ftudium
ore of natus in Pauone, çura vocis amanæ ſuam, uiſque in Lufcinia.Forciuss.
Cervorum vitam,eße lengisimam. Piabat Magnus Alexander poſteria -jari, Ceruorum
vitæ loogicudinem oftenders,propterea multoscapi iuſsit, quibus aureos torques
in collo in neđi voluit: in ijs temporis curri culum erat expreffum,
&Alexandri deo creturn; illorum aliquot poft centum annosab Alexádri morte
capti fuerunt, qui adhuc ætatis ſenium minimè pręfe ferebant.Ex Plinio.
Mafculinum fuum citius in ptero, gianfo mining animeri.. X omnium ferè
Scriptorum opi nionemaremfætum citiùs in vtero, quam fæminam animari capitur,
aiunt enim marem io dextra parte matricis ex feminecalidiori concipifæminam:
verò ex ſemine frigido, ſiue minus calido in finiftra partematricis,
quæcomparatiuè ad alteram frigida eft.Hincmasdie40. foemina verò 80.vel90..vt
plurimuma nimaridicitur:quod frigidum tardum fit,&pigrum in ſua operatione:
calidum. autem velox: idcircò virtutem forma tricem invno femine velocius,
& citius mébra organizare, & formare, quam in alio obferuamus. Ex
DominicoTbolofano fuper Leuit.cap. 1 o. Pici PictMirandulaniingenium, quam
maximè collaudatum. A,&, + PiciMirandulani,& ingenium, & &
multiplicem do & rinam collaudabant, & miro ordine
extollebant:Quando(in quit Picus) ron eft,vthac in re mihi,aut meo ingenio
velitisbiandiri: quin refpi.. cite potius afsiduis vigilijs, atq; lucu
brationibus,quàm noftro ingenio plau 9 dendum: & fimul aſpicite fupelle
& ilem noftram,atque librorum thefauros:oité I debat porro Picus
bibliothecam egre. gio ornatuconſtructam,atque omnigem nis libris ex varia eruditione
refertam. Ex Crimite InHydrargyro onnis metallica Supernatare. Akreexcepto.
Ercij,vel fi mauis, Argenti viui; proprietas mirabilis cit, quòd, omnia
mineralia ferè,vtplumbum, fer Tum, æs, & alia ponderotiſsima(excepto. auro
)in eo fuperpatent: aurum ditem, * fundum petir, & eius recipit, cola rem,
quiignis tantùm opeabfumitut & in fumú mali odoris refoluitur. Hu. jus
nidor, & virulentia nauſeam, nocu mentumque adftantibus inducit: inde
membra ſtuporem recipiunt, & nerui relaxantur; vt fæpifsimèip inauratorio
bus obferuatur. Ex Lem. oleicinnamomai rara o pretiofa como pofitio,plerisque
incognita. Icinnamomiolcum ad diuerfas infira: mitates parare optabimus caperec
portet, cinnamomicontriti lib.j.quam adinftar liquid: pultis cum oleo amyg-:
dalarum dulcium commiſcere ftude bimus, tum demum duodecim dierum ſpatio in
loco tepido clauſo vaſculo fituabimus, poftmodum ex torculari totam id
exprimatur fortiter: hac ett nim methodo oleum, odoris,.coloris, &
faporiscinnamomihabebimusad vo tum. Hocadvires reparandas, & Vio letudinem
conferuandam rarum eft ro medium, prodeft parturientibus, & in ftomacho
debilitatotam interius,quàna exterius vfurpatur; ngritudines frigi 18g A E das
arcet, & in partibus corporis ro u borandis eft tantæ efficaciæ, vt vix ale
v toruin conſimile inueniatur remedium.. e Marimum Herinaechin
tempeftates:mariti w pracognofcere. Dmiranda profecto: eft' Marini Herinacei
proprietas: hic paruus pifciculus eſt, nullatenus tranquillita tis tempore
naturali propenſione futu ram præcognoſcit tempeftatem. Ea im. minente ita fe
præparat: faburram fa cit, lapidem ore percipiens, ne maris flu &
us,vndaqueimpetuofæ facile eum diocodimouere, atque huc illuc in pellere
valeant. Nautæ id afpicientes: fucuram tempeftatem à piſciculo hoce. do &
ti percipiunt, ob id anchoras & fue. des, & fe ipfos parant,
tempeſtatibus maris reſiſtere poſsint.Ex D.Ambrofia, Miracuimdam fontis in
Epiro Proprietasi A naturz proprietas illius fontis, qui in Epiro (vbi Dodonæi
louis tema. plum olim inftru &tú erat, quacaufa hic faces facer di &tus
eft ) inuenitur. Ille fri. gidus eft, & immerſas faces, ſicut cx teri
extinguitcum: autemfine igne pro culadmouentur,mirabiliter accedit, A bulenfis
fuperGeref.cap. 13. de hoc menti onem facit, afferitque huiuſmodi pro prietatis
cognitionem Adam, & conté poraneis fuiffe apertam, diluviogue &
gentiumdifperfione effle perditam.vide Pomponium Melam. mHecla ignem emiffum,ficcis.extingui,
to que verò nutriri. Dmirationem, &fidem omnem ſuperaret, ignem ab aqua
nutriri, & non extinguiintelligere,nifiGeorgi us Agricola,vif noftræ
tempeftatis me moria dignus,oculatus adfuiffet in He cla.Narrat hic in Inſula
Irlandia mon tem nomine Heclam exiftere,, ex quo ignis emittitur,vt hodie in
Vulcanopro. pe Siciliam,Sicaniam dicam, & Puteo lis in loco vocato le
Fumarole, obſer uamus. Ille autem à cæteris diſsimilis ficcis extinguitur, aqua
verò alitur. Ex lib:noftro de Hydrom:Naty. Hominum aliquot fubtilioris,
plerofque au tem groſsioris ingenij adeffe. Ropterea Aftrologi, & præcipuè
Al. bumas,hominum aliquos fubtilioris i ingenij,aliquosverò groſsioris inueniri
volunt: quia in eorum natiuitate Mer. curius, vel bonam,vel malam habet pòa'
fituram.In quorú enim natiuitate Mer. curius in domo,velexaltatione Solis fue
sit, ij ſunt ingenio prædici; fi verò fuerit + in domo Lunæ, nafcuntur
groſsioresor Ptolemæus, Bropoſ. 70. in quorum ortu | Luna reſpicit Mercuriú,
fapientes fieri voluit;contra autem amentes:quiaLuna virtutes naturales
infundit,Mercurius verò rationales:vnde eum virtutes naa turales,quibus
corpusguberdatur, rati onem reſpiciunt, ille nafcitur sapiens; cùm autem non
refpiciunt, amens. Hac etiam de cauſa efficitur mentis hebes, & obliuiofus,
qui in natiuitate Mercurium babuerit retrogradum: fi enim dire &tus
fuerit,ingenijceleris fiet. HancAſtrolo. gi ducunt rationem, quòd ftellæ nóim.
peditæ,luas faciant naturales operatio nes; oppoſitum autem,fiimpediuntur.
Hisdecaufis frequenter Aſtrologosve sa pronoſticare de moribus hominiume"
accidit; non quòd ita neceſſariò eue. niant, fi homo per voluntatem, ratico pis
legem magis, quam ſenſusſequi vo luerit:fed quia pronuseſt ad ſequendum
appetitum fenfitiuum, in quo Aſtra influunt. Raxael. Matr. in Addit. Bartol..
Bibyl. Galenum omniumporiamcorporis, folum perfe& ifsimè inter veteres,
morbos Caraffe. Ratapud Aegyptiosinuiolabile de cretum, vt fingulis morbis,
finguli adhiberentur medici. Hinc illorum 0. cularii, auricularij, &
alterius,morbo rum nomenclaturæ aliquot vocabantur: arbitrabantur enim fieri
non pofle, vt v nus omnium curarum difciplinam re&tè teneret; quamuis in
vnadoctus habere tur, vt BaptiftaFulgofuslib. 2. adnota uit. Galenus tamen
illic temporis inter veteres, naturæ miraculum, omnium corporis humani partium,
tanquamfa. E pientiſsimus,morbusperfe& ifsimè fo lus curare nouit. In
lib.de Pet. Art.Med.c.2. Grecos feriptores de Iudeorum monumenti rutibi
pertractafle Riſteas, cuiushodielibellus extat de Translatione In terpretum,refert;
Ptolomeum Philadel phum, fecundum Aegypti Regem poft Alexandrum, quæluille ex
Demetrio Phalereo, quem ille inſtruendæ biblio thecæ præfecerat, curGræci
ſcriptores,.nullá dehiftoriis, &monumétis ludæo rummentionem feciſſent
reſpondiffe autem Demetrium, tentafle quidem id facere Theopompu,&
Theode&tem,no biles in primis fcriptores, & quedá ex lu.. dæorum
monumentis ioleruiſle fcriptis fuis: fed mox taméluifſe temeritatis pe
nas:illum enim amentia: hunc cæcitate diuinituspercuflum; ſed poftea mali fui
caufam agnofccntes, & ex animo dolen tes, placato Deo,ſanitari elle
reſtitutos. Eufebius lib.8 De Prapar. Euang. A Cane qido demo- fum, inftarCanis
la traffe proditumeft. Ex corrupta imaginatiua non femel à cane rapido commorh
latrare vifi funt:cognouit enim NicolausFlorenti nus quendam, quià cane rapido
morſus, curationem vulneris minimè quæfiuit; exercuit hic per dies 35.negotia ſua
abſ. que læſjone, maneautéfequentis diei è lecto ſurgens retrò vxorem ſuam
inftar canis ſtetic, cæpico;pofteam latrare: dú autemab illa
reprehenderetur,lubridés ſurrexit, idque pluries eadé die reperi uit. Serò
corrupta ex eius ratio, & die 40.mortuusà morſu illato repertus eft. In
Arthritidey Chiragra, quando mors fuccedas. Arò mortem in Athritide, & Chi
R corporis ignobilibus humor refideat; hinc (nouo haud fuperueniente morbo)
tales àmortis periculo, vexatidoloribus vindicantur. Has tamen mori com pertum
eft, quando circa finiftrum pectoris finum, cui cordis turbinatus mucro ſubeſt
humorum colluuies den cumbat,atque Gniſtræ manus digitus an Bulan Di mularis nodum acquirat, ac valde intu i
meſcat.ex Lemnis. Lienen ad -corporis tarpitudimem maximè Talere,
Vantacoloristurpitudine,qui ab in dicuntur,exiſtant, in dies obſervamus, non
modò in illius obftru &tionibus, verùm atqueScirrhis, alijſque tumori -
ribus. Hioc iure dicebat Galenus z.de Natur. Facult. Quibus corpus florefcit,
his lienem decreſcere,ac vice verla,qui bus lien creſcic, illis corpus
tabeſcere, & o vitiofis repleri humoribus. Caufa om nium eft, quòd lien ab
infar &tu fa & us imbecillis,nequit(fa &ta humorum ſeparatione in
Hepate) melancholicum fuc cumad ſe attrahere: hinc demiflus ille cum fanguine
corporisatro colore ani. bitum maculat. Iumenta clitellaria in itinare fibilo,
da Cana In à laboribus fubleuni. Vlicęconcencusſongriſ numeri maximè homines
delectant, ob id multi & cymbala, & alia muſica inftrumenta
frequentant, vt animus à mæftitiis fubleuetur. Hac coniectura obferuatum eft:iumenta
clitellaria in la boribus, & itinere, cantu, & libilo al
leuari:propterea mulones, vt muli, ce seraqueiumenta dicellaria,& tarcinam,
& alia onera minus laboriosè fentiant, tincionabulorum torques in illorú
col. lisfufpendunt, quorum fonitu, huiuſ modi valdedele &tari cognouerunt,
& perinde refici, & à laſsitudinc fubleyari. Ex Vairo kb.z.da Fafcine,
Mafalas nigras in acutis morbis apparentes, exitium prefagics. Neer ligna,
mortem languentiuni, quæ præſagiunt in febris acutis, illud maxime obſeruatu
iudicaui dignū, quod à Sauonarola multa experientia com probatum eft. Sienim
infacie, ſeu genis ægrerum,maculæ nigræ obortæ contpi cientur,prcculdubio
languentis exitium minantur,quippè venenofæ, & peftiferę materiæ in corpore
predominiú redun dere arguunt, ex quo mors ſubſequitur. Has cum obſeruaſiet
Sauonarola, ex tali ľ prognognoſtico,magnumhonorem fua ifle confequutum refert.
Acetum adictus venenofos epotumplurimum valere. X Cornelij Celli obferuatione
ace tum pertum eſt:quippecùm puer quidam ab j. afpide ictus eſſet, & partim
ob ipſum vulaus,partim ob immodicos æftus, fiti premeretur,cum in locis ficcis
aliumhu morem nó reperiret,acetum, quod fortè ſecum habebat, ebibit, &
liberatus eſt: coniecturandum eft acetum, quamuis refrigerandi vim habeat,
habere etiam difsipandi,quo fit, vt terra reſperſa co spumet. Propterea eadem
vi veriſimia le eft, fpifleſcentem quoq; intus humo. rem hominis, ab eo diſcuti,
& fic dari fanitatem, lib.s.de ictu afpidis. A quodam piſtisgenere febrem
illico ex citari. N Arota flumine Inſulæ Zeilã quod. dam piſais genus reperiri
referunt, quod manuapprehéfum febrem accen, 1 dat.Equidem piſcesillic neutiquam
el culenti ſunt, liceat flumen fitpiſcofiſsi mum, qui tamen piſcem febrium
appel fatum retigerit,confeftini à febre corri pitur;ſed quod mirabilius eſt,
demiſſo piſce, ftatim liberauit.Cardanus, & 566 lig.in Exercit. Fæminas in
maresfuiße commutatas fabulo fum non est. Pudmultosauctores ex pluribus obferuationibus
notatum reperio, foeminas in mares quandoque commu taras fuifle:referam folum,
quod tempo reFerdinandi I.RegisNeapolisfueceſsit. Erat Salerni quidarn
Ludouicus Guara rea, à quo quinque filiæ fufceptæ funt, quarum natu maioribus
duabus, alteri Francifcæ, & alteri Carolæ erat nomen. Hæ ambæ cùm
perueniffent addecimu quintum annum,in mares mutatę funt: ijs enim genitalia
membrainſtar marių eruperunt,mutatoquehabitu pro mari bushabiciſunt:
Franciſcus, &Carolus nuncupati.Ex Fulgoro. Sene & utis incommodatam
corporis quàm Animai NKINGT ANTUT: Quanta fint in fenibus, & corporis,
& animi incommoda, non modò à Scriptoribus, verùm arquecontinua,ob
feruatione experimar,vt iure afferere libeat,hanc hominis poftremam ætatis $
partem miferrimam iudicari. Mortales enim cùm ad fene &tutem perueniunt *
cor eorum affcum eſt,caput tremulú, (piritus languidus, anhelitus færidus,
frons caperata, corpus recuruum, nares mucores deftillant, vifus debilitatur, i
capilli decidunt, dentesputreſcunt. In fuper ſenes ſunt iracundi, inexorabiles,
moroſi,nimis creduli, rarò obliuiſcun. tur iniuriarum,laudantveteres, prælen
tia damnant,triſtes ſunt, languidi, iniu cundi, &
alperi:ſuntauari,ſuſpiciofi, o. neroli,difficiles.Exquibus fene &tutem
fentina, & cloacam efleomnium ford ú, & immunditiarum ætatis noftræ
confia tendum eft.Ex Lauren. Cupero. + Magnum Alexandrum, corporis ſudorem ha
buiffe redoleni em. Rat Magnus Alexander tam re & a humorúarmo I 2 nia,
& temperamento conftitutus, vee iusanhelitus odorem balſamiexpiraret; imò
fudor, quem è corpore emittebat, tanta ſuauitate, & fragrantia redolebat,
vt quoties eiuspori recluderentur, gra tiſsimis odoribus perfufus crederetur.
Quod autem mirabile, & difficile credi tu eft,cadauer eius tam
fuauiterſpira bat, vt aromaticis ſpeciebus repletum efle iudicauerint.. Ex
Quinto Curtio,& lib. noftro de Hydron.Natur. Diuerfe quorundam hominum
virtutes, ornamentA. P tibus,tumanimi magnificentia col. laudantur,omnes in
paucis earum per. fe &tionem, confirmant. Porrò Ablalo nisformam, &
pulchritudinem extol lunt:robur, &fortitudinem Sampfonis: fapientiam
Salomonis: agilitatem, & celeritaté Afaelis:diuitias, & opes Creo G:
liberalitatem Alexandri:vigorem, & dexteritatem Hectoris: eloquentiam
Homeri: fortuuam Augufti: Iuftitiam Traiani: zelum Ciceronis. Veteran Baderoase
no canna, & in papyro penna fcribebate Veterim ruditas, &infcribendo
vari Arbara equidem,& mifera erat ve teruminfcribendo ruditas:ij enim primò
in cinere, deindein corticibus, & folijsarborum,pofterin lapidibus,mox in
lauri folijs, exinde in laminis plum beis,conſequenter in pergameno, & tan
dem in papyro fcribere politiſant.Erat præterea illis in modo fcribendi, ins
Itrumentorum diuerfitas: in petrisenim:. ftylo ferreo, in folijs penicillo, in
cinere digito,incorticibus cultro in pergame. Eorum etiam atramentum varium
erat, primum fuit liquor pifcis illius, quem nos ſepiam appellamus;deinde
mororú fuccus;ad hæcex fuligine caminorum; mox eft fynopica rubrica,aut minio;
vl. timò tandem ex galla,gummi,, & vitrio o lo fieri cófueuit. Bx
Strabonede situOrbis. $ InAngira prauosatiuspilulami rabiles Periamnunc pilulas
meas maxi mæ efficacia, quibus in angina 3 prafo А pręfocatiua à cratsis
frigidiſý; humori bus exorta, ſéper cu felicifucceeflu vfus fum.Interalias
obſeruationes, in quibus tale medicamétum libuit experiri, luc cefsit calus in
R. Petro de Stephano Archipresbytero Cercelli, qui ferè fufa focatuserat, quare
vocatus anno 16156 vt eius ſaluti confulerem; cognito mora bo, quòd ex craſla
& viſcida à capite de ftillatione fieret, pilulas meas in aurora
exhibui,non fine loſephi de Simoncin medicinaDo&oris, mei collegæ admis.
ratione, qui rennebat quodammodo. medicamentum. Eratpilularum come pofitio ex
trochis, alandahal, & Aloes an.Scrup.Sem.j.Diagrid.Scrup.Sem.cú ſyrup.de
líquiritia conficitur maſſa. Ex hac plurimępilulæ,vtfacilius æger de glutiret,
confe&tæ fupe:Hisdeglutitis, iuriscicerum fubitò cya mbum propine. re foleo,quemadmodum
in hoc feci, qui fine moleſtia euacuauit, & breui delituit dolor &
gulętumor,benè reſpirauit,be nècomedit, & vna die fanus factus eft,
cummaxima multorum admiration & lgtigia. His pilulis vfus eftGalenus ad
linguam tumefactam, vi lib. 14. Method s med. ſcriptum reliquit: Capitis noftri
capillos, plant arumnatura mo ximè aRimilari. M Agnácapitisnoftris
capillicumplá tis retinent fimilitudine: quemaddum n.plantę nónullæ humoris
defe& u. inarefcétes contabeſcút,aliç verò alienis naturæ ipfarum humoribus
occurſantes: o pereunt; fic &capitis noftricapillisaccia: -1 dit:vel n.ex
humiditatisdefe & u,quanu. triútur; vel ex eiuſdé prauitate corrum- 3
puntut, & decidunt.inc defluuiú & alir eapillorūdefe& us in
cap'oriútur.Ex Gal. Qya dia volucrum pennits varite coloribus tirgere valeamus:
I volucrú pennas variisco !oribus tin--, gere 1 ter abluereoportet; mox in aqua
alumi.. nis decoquere,atq; du calent,in aquá cro co colorarā, ſi flauas eas
cupimus, conii. * ciemus:lina.cæruleas, in fuccú, aut vinü acinorú ſambuci vel
ebuli.In diluto fio. ris æris virides fiunt: codémodo colore minij,atraméti,
alteriusue coloristin &tas habebimus. Agric Poftulanie,à meluannesBerardinus Agricolas,
Filicibus pro frumentoconfervant do in borreis pri. Oftulauit Mazzocca à
Vitulano,magna expe cationis adoleſcens, ob flagrantem in ſtudia amorem, cuius
familjaritas apud me gratiſsima eft:CurAgricolę pto fru mento conſeruando,
filicibus pro ftra gulis in horreis vtantur; Equidem hu ius ingenium, &
animi indolem fepè de miratus fum: proptera in recurioſiſsima complacere
volui.Vtuntur Agricolæ fie 1 cibus in horreis, vt cerealia à corrupte la
præferuent: quippè filix à proprietate generationi obeft, hinc agrifilice pleni
reputantur fteriles. Hinc filix epota ne cat vermes, &ex aluo deiicit: in
grauie dis necar fætum, mulieresque reddit ſteriles: quapropter multa ratione
agria cula (1.cet tanti arcaniline ignari) filio cibus pro frumentorum
ſtragulis vtun ter: quia illorum corruptioni maxime refiftuor. Terrestres
Lumbrices digitorum panaricium: fanats. Panae sol PAnaricium in latere vnguium accidit,
&interapoftemata numeratur,quod tantum inducitdoloris, vt patiens, ne. que
diu, nequenoctu dormire valeat. Prohuiuscuratione, & dolorislenitione
multimultafcribunt: egoprofe & dcer. tiſsimo experiméto multoties compro
baui, lumbricos terreſtres viuos ſuper pánaricium alligatos,præfertim in prin.
cipio,mirabilitet apoftemacompefcere, & fanare, vt vix diei fpatium affe
&tus pertranſeat. € Galega, atqueScordimir am,contra lüemo peffifentemefe
efficaciam. M Trabile obſeruamus Galege, & Scordii efle virtutem cótra
febres malignas, & peſtilentes; fi quis enim Galegęfoliainacetariis,
autcarniú iure femetindiefumplerit,afebre hactutus, & incolumis
præferuabitur. Idem (Gam leni teſtimonio ) Scordium efficere pro batum
eft:fiquidem ex.veterum quorú, dammonumentis aduerfus putredinem Scordium
fingulare effe. remedium tra đitur, vt j.de Antid.capaz. legimus:nam Is cum nteremptorumcadauerain
pręliog multosdies infepulta máſillent; quęcund que ſuper ſcordium.fortè
fortuna cocia derant, multò minùs aliis computrue. runt; ea præfertim
particula,qua(cerdi um attigerant:ob quáremomnibus per ſuaſum eft,tam reptilium
venenisquàm noxiis medicamétis quæ corpusputred ſcere faciunt, fcordum
aduerfari. Anni bal. Camil En. Nodos. in infantis ombilico filiorumrume-, rum
haud oftendere. Pleriqueexnodis inkantis primènato bliorum numerum ex eadem
matre: naſciturumcognoſcere profirenturthoc autem caretratione; fæpèenim fit,
vt illa moriarur, aut cafta viuat:vel plutesge neret filios, & pariat, quàm
nodorum numerus exiſtat;fiue plures viros habeat: è quibuscum alio plures, cum
alio paung ciores filios fuſcipiat. Proptereà certio. kiratione afferendum,in
nodorum vm bilici primi infantis coniectura, exiſtin, mosfæcundosvteros
plerumque plures ! nodosininfátis parerevmbilicofteriles; miebe autem paucos,
eofque non ad vnguem diſtincos, vt frequens obſtetricum obą feruatio
demonftrat, & vt euentui hæc talia, vtplurimum concordare.viden i tur. Ex
Carda. 8.de Oryalum quem ſolo afpeétu auriginoſosbom. mines ſanare. Irabile
eſt, quod de Oryalo aue ecircumfertur. Hæc potrò talem dicitur fuiſle naturam
ſortita, vt icteria cum affectum, à quo homines plerum que moleſtantur, ad ſe
valeat ſolo oculorum afpectu attrahere; proinde vocao tur I &teribus,fiue
Galgulus à multis, ab ' Ariſt. autéin biftor.animal.Goryon. Sed 1 quod
mirabilius eft, auriginofus homo ab alite viſus fanatur,ales verò moritur.
Homines, quandoque ſolo intuitu Ophtbaho miam contrahere. Vita obieruatione
animaduerti Ophthalmiam fiue lippitudinis morbũ quádoq; contagiosú elle, &
folo perinde afpe & uab hominibuscontrahi:: oculi enim tunc adeò
perniciofam vim. $ retineat, xt in alios propriumaffectum, 6 ciacus ejaculari valeant. Pulchra ratione hoc
Vairuslib.j.de Fafci, quomodofieri por fit, differuit:Siquidem animus malèaffe
& us fuum quoque corpusmalè habet; ob id fianimusaliquomcrore, aut vi. tio
afficitur,colores.corporisetiam im mutar:ſi enimab inuidiacentatur, pallo re,
&croceoscolore corpus. inficit. Inde fitetiam, winuidia tabefcentes,ftocle.
Jos.inaliquem. liuentes.defigunt, animi fimul venenum vibrent, &
quafivirule.. tis iaculis confodiant.Proptereamirumi non-ef, hominesaliquando
ſolo.aſpe & uindippitudinemincideres,vt Hieron nymus,
Thomafiusmedicusinſignis, (dú ipfe Neapoli ftudijs.vacarem ) defeipfo. teftatus
eft. Adlapidessenum,din neficefrangendos mine rabile remedium.. Vidam -medicus
ecuditus, ad lapin desfrangendostanquam admiran dium.parauit cibum,cuiusefficaciam
a. dedimirabilem eſle cognouit,včad.lapi.. desexpellendos non folumà
renibus,& retisa;ſed etiamab anulo comedentis, efficacius remedium haud
confedus fu. erit.Paraturex hepate, pulmone, reni. bus,tefticulis cum priapo
hirci, quæ cú & croco, cinnamomo, & mellemifcentur, ac ijs hirci
inteſtina implentur.Doſis fint duæ, aut tres.buccella Res porrò mon ftruofa,faveraeft.Ex.Micbaele
Pafebl. lib. 1.Metbed.Meck. Veterum medicornmpro conferuanda Sanin tate
collegium lans Rifx potentiſsimus Afiæ, & Syrie, quialter Alexanderdi
&tus fum, it (vt ex Ariftiin libisecret.fiuede Regin.
Principa.habetur)medicos præftantiores exregionibus Indiæ, GregiæMediæ,, ac
aliarum mundi parcium congregauit, quibus impofuit,vttalem inuenirent medicinam,
qua fi homo vteretur, nec. medicis,nec adia: mediciņa indigeret, pollicitufque
fuitRex dirüsimus maxi mumpræmiumefle daturum.Illi autem pro maturèconfülendo e
rrium dierum fpatio postulato collegiú iniuére. Mox ad Regem cùmomnes cffent
requiſiti Sanages Grocus Medicinæ peritiſsimus, qui pręter ceterosdo &
trina & fciētiarua tilabat omniú conſenſu Regiindicauit, quòd fumere quoủibet
manè aquábisplez noore,efficiat,vt homo fanusperfiftat, &alia haud
indigeatmedicina.blocpro feccò à rationealienu non eft:vtenim in Arabum,
Græcorumque antiquifsimis voluminibus inuenitur,aqua ponderofitatis ratione ad
ftomachi fundum ten dit,auget calorem, & citiùs comprimit, & digerit
cibos, digeftionig; maximè au: xiliarur,ceteriſk; mébris corporispluri
múconducit. Fabrorú exemploid torú inquiritur, quiin accenſoscarbones mo dicum
aquæ conijciunt,vt ignis vi'maioriaccendatur.Idcirco binos aquæclear ræ hauftus
manè potare, menfe Iunio præſertim, propter choleram reprimen dam, multum
confert ad fanitatem cone feruandam. EfBurtbolam. Moles in lib. de;
ſanit.tuer.. Alexandrum Magnum fudorem fanguineum in pugna habuiſſe. * Vdare
fanguinem puruminteradri Skadar randa, quæ rard luccedunt,puimera. SUT 1 tur:vbenim in aliquot fudorex láguinis i
iclore cruentus corpore malè affecto,: vifuseft; & is nequaquam
fineadmiratie one, & iftuporezita di illeexputo danguis:
nexortusfuerit,atquein corpore fano; ) vtique maiorem præſtat-negotijcaufam
inueftigandi cupiditatem; vt futiſsimè nobisinlib.de Hydraniofazatura.olimedia
to pertraétatuet Referam nunc quod, Magno: Alexandro euenit; dum eſſet in
extremevitae pcriculo conftitutus.Is cũ, in pugna quadamedererum fumma cum
Indis.decertaters lub @ diarioque milisere deitituereto Milqucadedcholera: luccés,
[useftzvékotocorpore purú languinédes fudauerit; Barbariſgulecotus igneis
filáns misardere vifus fit.Hocautemtantum ijs terroris-ingcfsit, vt fe
Alexandra.com mittere coactant, Lüpathium rantie darworetaſtas,tenetrier mas,
efung aprusreddere. Rat apud veteres Lapathiorum vfus, pecu liare,eft,vt
carnes; &vedulia cú hiselixata vel link dugaa yesulta, & coriacea,terit
titatem, & mollitiemacquirant.Propte. rea,quòdcibos concoctu faciles przſta,
bant,& aluumemolliebant à vecerum à mélis raròhujuſmodi abfuifle legimus.
Catoncorum feminum:muccaginem combusa fionibus maximèopitulai Nter
præftantifsimaauxilia, quæ có buftionibus: adhibentur', feminun cotoneorum
muccagipesretinent prin cipatum. Referam:Petri Foreſti in pro prio filio experimentum,
Ille matri obo. fequioſus,,cümtefta carbone ignito re pletamkappostaret,cecidit
& igneoculos. combuftitit: Putem cum temen cotone. orum in quâ raſaceam
coniecifset,atq; muccagineoculosiçpiusabluiffet;mira
culi-infarpuer-comualuitabfq; combus ftionis veſtigio. Hoc etiãauxilio in f.
milibus cafibus feliciſsimè ſemper vsű fuiffe,idemconfirmat, In lib.6. Obf.
Medo Aegyptiospermotas figuras,fenfus,or. rummemoriameffingereconfueuiffe. A
Egyptiorum fcientia,quia inter cæterasprecellerorerat apud ve teres, (illa enim
ab Abrahan originem habuit) dcirco,& rudimento, &Hiero glyphicis ferè
occulra indicabatur. Si à qui illorum primi per figuras animaliú (CornelijTaciti
teftimonio)léfusmétis elfingebant, & antiquifsimamonumera humanæ
memoriælaxis impreſla cer. auntur, & literarum inuentores perhi. bentur.
Hinc in quibufdam Obeliſcis: - látcerę reperiuntur,quæRegum illorum diuitias,
acpotentiamdeclarant. Per a - pis enim fpeciemmella conficientis Re. gem
oftendebant. Siquem memorem s fignificare volebant; leporem aut vul. pemauritis
auribus, quod fummieſlent auditus,& inlignismemoriæ,effingebát: fi
veròmalum crocodilum:fi velocem, vel rem citò factam,accipitrem; quonis hæc
aliarum fermè auium fit velociſsie ma. Si inuidum, anguillam, quòd cum piſcibus
fit intociabilis.Si iuſtum,oculü: Gliberalem, dextram manum, digitis
paſsis:fiauarunn,ijfdem compreſsis.Per inſtrumenta quædam, & membra humana
pleraque fcribe Jant. De bis vide Pie arium, Diodorum, Srabonem. lum ritatem, &mollitiem acquirant.Propte. rea,
quddcibos concoctu faciles præſta, bant,& aluumemolliebant à veterum à
mėlis raròhujuſmodi abfuifle legimus. Cotoncorsimfeminum -muccaginemcombuso
fionibus maximè opitulari. Nter præftantiſsimaauxilia, quæ có. buftionibus
adhibentur',, feminum, cotoneorum muccagines retinent prin cipatum.Referam:PetriForeſti
in pro prio filio experimentum. Illematri obo... fequiofus,cum teſtá carbone
ignito re pletamkappúrtaret cecidit& igncoculos, combuft Pitemaeumtemen
cotone. orum iniquárafáceam conieciſset,atq;
muccagineocalosiçpiusabluiffet;mira. culiinffarpuce -Conualuitabſq; combus
ftionis veftigio. Hoc etiãauxilio in fi milibus cafibus feliciſsimè femper vsű
fuiffe, idem confirmat, In lib.6.obf. Medo Aegyptiospermotasid pguras, fenfus,
re rum memoriam effingere confueuiffe. Aegyptiorum fcientia,quia inter teres, (illa
enim ab Abraham originem habuit) dcirco,& rudimenen,& Hiero glyphicis
ferè occulta indicabatur. Si qui illorum primi per figuras animaliú 5
(CornelijTaciti teftimonio )jēlusmétis - elfingebant, &
antiquifsimamonuméta humanæ memoriæfaxis impreſia cer. auntur, & literarum
inuentoresperhi. bentur. Hinc in quibufdam Obeliſcis látceręreperiuntur,quæ
Regum illorum diuitias, ac potentiam declarant. Per a pis enim fpeciem mella
conficientis Re. gem oftendebant. Si quem memorem ſignificare volebant; leporem
aut vul pem auritisauribus, quod fummieſſent auditus, & inlignis memoriæ,effingebát:
fi veròmalum crocodilum: lì velocem, vel rem citò factam,accipitrem;quonis bec
aliarum fermè auium fit velociſsi ma.Si inuidum, anguillam,quòd cum piſcibus
fitinfociabilis.Si iuftum, oculu: G liberalem, dextram manum, digitis paſsis:fi
auaruin ijfdem compreſsis. Per inſtrumenta quædam, & membra hu. mana
pleraque fcribe vant. De bis vide Pie. crium,Diadorum,cSrabonem. Quamethodo
peftilenti tempore àluenos tueri yalcancus. Retiofa,acbreuis theriaca
reperitur, qua homines ab aere peſtilenti, ad jun & o vitę
regimine,præferuari poſsúr: Sumuntur caricæ,nuces iuglandæ, folia rutæ,
&iuni peri baccæ pondereæquali, confundanturfimul, atq cum aceto ro faceo,
vel communi diffoluantur; mox per pannum colentur, fuauiterg; expri
mantur;ſuccus verò, qui percolabit,fero uetur: vnúenim iftius cochleare, mane
ieiuno ftomacho ſumptum,non finit illa die hominemà peſtilentia corripi. Ex
Alpbane de Pefter Olivarum oleum unguium pun &tura mira biliter fanare. IN
fedando dolore vnguium expun, Aurisacu,vel ferro,atq; iisperſanan dis,nullam
remedium oleo oliuarum fa lubrius inuenitur; confiteor multa oba
feruatione,multisa; experimentis id toa tum comprobaffe. Honefta mulier; ac
vnicè dilecta, Laura de Otaro, mea vxor cariſsima, no femel, dum varia-ad femi liæornamentum,acu
contexerer, in vn guibus digitorum pun&a eft; limplicita menoleo oliuarumio
puncturiscollini to;&dolor confeftim euanuit, & falus introducta
eſt.Ego profe & ò ſemel pun. aus ferri cufpide ſubter pollicisvngue com
ſanguinis effufione, fubitò ad lini mentum ex oliuarum oleo, antequam
aquamtetigiſſem,deueni;quo adhibita dolor delituit,atque vulnus vnà breui ter,
& conſolidationé, & fanitatéhabuito Admirandüauxiliü ad vefica calculã,quoabt
que inciſione diffoluitur,& expurgtur. Nter admiranda auxilia, quæ ad cal
INTE culoſos adhibentur, connumerandum iudico remedium, à do &tiſsimo Hora
tio A ugenio experimento confirmatú in epiftolis addu& um,quo abfque inci
fione in vefica multorum Japides com minuit,& expurgauit.Réferam qua via
id, innotuita Aegrotabat calculo veſicæ cuiuſdam Typographi filius Romæ poft
varia aſſumpta remedia,cùm nulla lub fequutá noſlet ytilitatem,fecaricupidus;
de pretio cû Nurfino artificecóuenerate propterea Sacerdotem iufsit accerf ri,
vt ſumptis Ecclefiæ facramentis, fex le &tione moreretur, animæ fuiffet
confultum.Religiofus ex focietate Iefu, audita confeſsione, proponit illi phare
macum,de quo in leipfo, & in alijs peri culum fecerat: expeririæger voluit,
& magna aſsiſtentium admiratione fana s:Pharmacum ita erat concinnatum.
Puluerris Millepedum præparar,drach, i.ad fummum Scrup.iiij.aquæ vitæ vnc.
Sem.iuris cicerum rub.vnc. ix.velx.ca piatæger calidum,horis quinque ante
prandium. Efectus medicamenti talis fuit. Horarin duarum fpatio totum corpus
incalefcebat, anguſtiabatur z grotus fitiebat, ac ferè loco ſtare non
poterat,aliquandocirca pubem dolores vrgebant.Vrina hora quinta cceperunt
cralsiores:feddi,fed non multæ.Secunda die à pharmaco contingebant eadem,
fedvrinæcopioſiores, & craſsiores.Ter tia labulumapparuit multum. Septima
tandem adeò plena fabulo vifæ funt, ve rectequis diceret,easnihil efte quamfabulum
aqua diflolutum: omnia in me liorem ftatum redigebantur, ita vt, qui
proximèincididebebat, liber abomni malo nona fuerit die. Miliepedum ad
calculosRenum VP fuca preparatio. PRæparantur Millepedes ad Renum Velicæque
calculos talimodo r.Az fellorumquam volueris quantitatem, vinoquealbogeneroſo
abluito diligen ter, mox in ollam copiicito nouam, vi tro obductam, lutoque
aliquopiam ile lam incruſtato, demú in furno exiccen tur,ita vt poſsit in
tenuem puluerem rc. digi; tumverò affunde vini ciufdem gee neroli quantum
poterunt imbibere, & rurfus exiccato, ac tertiò imbibito & exiccato vt
ſupra,quartò veròpuluerem irrorato aqua fragarum deſtillationis &olei
exCalchanto Scrup.j. permifce to inuicem, & exiccato rurſus: vbi verò fic
fuerit exiccatum in tenuiſsimumque puluerem redactum,feruetur in vale vi. treo,aureo,yelargento.
Es codem. Frequentem ficoram efum fudorem parere abominabilem. Licetficorumvfus
multa hominibus commoda părturiat; ran & ij citifsi mè nutriunt, &
impinguant corpora, aluum emolliunt, & per vrinas, & per ambitum
corporis non pauca excernunt excrementa: tamen eorum continuus, & frequens
vfus fudorem generat abomi. nabilem, & corporis fæditatem; indici um huius
rei eft, quòd illorum eſu pe diculorum copia innaſcitur. Hinc apud Rhodiginum
lib.6.Antiquar. teet. Anchie molum, & Moſchuni Sophiſtas,legitur tota vita
fuiſſe hydropotas,acficis modò folitos veſci, & tamen robuſtos extitiflc,
ſed adeò fætentes,vt propter abomina bilem fudorem certatim in balneis aba.
liis excluderentur. Mulieres eximiam, &fuauemrerinete pinguedinem. Orpora
mulierum fuauiori, & ma: ori fulciuntur pinguedine, quàm hominium ipſa,quæ
profe& ò ob ſiccitaa tis, dominium,minùshumidi, & oleofia C ttatis retinere
videntur. Propterea apud Plutarchú 3.Sympol -4.habemus, vbi mul sta cadauera
promifcuè erất cóburenda, veterú tempeftate, temper decévirorú vnú mulier
brcímiſceri ſolitú: qualiil lud vnú tantú ſuppeditaret pīguedin is, vt cętera
faciliùs cócremari valuiſsent, Aſtu demonum, mirabiles in hominum.cor poribus
effectus procreari.: ribus Dæmonis aftu cffectus con ců, ſpiciuntur, vt quando
quis euomat am icus, clauos, pilos,oflamagna: vel quòd plumæ in lecto fint
ingeniofifsimè con ferta:multæ enim de iis obferuationes apud Hieronymum Mengum
in Malleo Maleficar. Paul:Grillandum, & Delrium reperiuntur. Quomodo autem
hæc fieri pofsint, talis eft ratio: aut enim ifta funt Diaboli illufiones,ita
quòd ea videátur, quz vera non funt, fiue per a&iua natu ralia hoc
efficiétia, ſiueper acrifiam,fiue per aeriscondenfationem;aut funt vera; quippe
Diabolusinuifibiliter huiuſmodi in hominis ftomacho intulit, & exinde
viſbi. Emin viſibiliter educit,licet ram
magna vide antur; nam &ea diuidere, & integrare poteft faltem apparenter,eò
quòd loca ſiter huiuſmodi corpora, & partes eorú, ad nutum moueantur, &
ad inuicem con glutinéter,Deo non impediente. Summa Sylueftrina de Malefic.
Carduum Benedi& um ab Hemicrania homi. nes preferuare. X India Carduum
Benedi& um pri mùmomniumad Imperatorem Fri dericum honoris gratia fuiſle
miſſum multi hiſtorici autumant, quod miris laudibus, ob peculiares eius
virtutes, planta hæccelebrabatur,&obidà mula tis Carduus Sanctus dicitur.
Hæcenim venena lupcrai, &confert cùm vlceri bus, tùm vulneribus, eft
præfentaneum remediumad peftem, necat vermes, & vtero prcdeft, & in
cibo, & potu viit pata, ab immenfoillo præferuat capitis dolore,
quemHemicraniam vocant. Ex Trago. Infantes preferuari Apoplexia.Epilepfia
fumpto prime fyropo de Cichor.cum Rhabar. vei Corallio, aut ſucco Rute. tibus
morbus epilepticus,apud au * Etores noftros paſsim legitur, ob id af. feetus
hic vocanturà nonnullis iLorbus * puerilis, liue mater puerorum: Vtau iem cùm
ab Epileplia, cùm apoplexia ghi præferuari valeant, multa obſerua tioneexpertum
eft,iis,antequam lacgu ftent, in primo ortu prebendo fyropum in cichorea cum
Rhabarbaro drach. ii.ab $ hacluepræſeruari,vt Nicolaus Florer - tinus fatetur.
Arnaldus Villanoua Co mit rallium laudat:nam fi diligenter triti të y Scrup.Sem,
infans hauſerit cum lacte, antequam aliquid guſtat, nunquam in Epilepſiam
incurrere obſeruauit. Ego quidem Marcello,Hieronymo, &Mare i co Antonio
filiolis meis ſuccũ ruiæ cum modico auro ad ſcrup. ii. cuilibet dedi, antcquam
lac guſtarent, &gratia Deiab Epileplia immunes exiſtunt.Helionora, K. quæ nunc
ablactatur, feremortua nata eft fumptoque & ieiunato paruo cochle airo
ſyropi de Cihor. cum Rhabar.re uixit, epilepfiam nunquam adhuc palla eft.
Menſtrualem mulieris fanguinema Tontta # nimaliaefe venenum. Nter naturæ arcana
reponendum eſſe iudicaui,quodàMetrodoro Sceptio traditur
demulierismenftrualifangui ne.Mulieres fiquidem fimenſtruationis ſpatio nudatæ
ſegetes ambiunt, erucas, vermiculos,fcarabços,ac alia noxia ani malcula
decidere faciunt. Tale enim à natura ijs virus inuentum eft.Non folú autem
huiuſmodi animalculis menftru alis mulierum fanguis nocere creditur, verùm
atque grandioribus; quippè cao pes, ex Plinij teftimonio menftruofan guine
guſtato, in rabiemutari vifi funt, quorú morſus inter difficillimos mora ſus
fanatu reputatur. At de re hac fupe riùsaliàs tractauimus. Thapfiam veficas,do
ademata corporifuper poftam excitare. Magna profectò eft Thapſiæ effi cacia in
veficis, & ædematibus ge nerandis,idcirco à nonnullis in peftife Eris
febribus vbi veficantia neceffaria súc cum felici ſucceſſu vſurpari audio.Cùm
autem corporis locum aliquem inflare quis deſiderat, veloſtentationis, vel cu o
riofitatis gracia, ponatur Thapfia in low i co conftituta:ibi enim breui
veſicas, & ædemata excitabit; vt tandem citra læ fionem id ſuccedat &
breui etiam fol jů uantur, cheriacam linire, vel curninum, i aut acerü
fuperponere oportet. Ex Car dano lib.8.devaret. | Antivfum inmedicinapro
conferuanda va letudine mirabilem obtinera proprie Mlimbi Irabilis efficaciæ
aurum in medi Lcina eſt:quippe innumeras illud pro corporis tuenda fanitate
retinet vir.? tutes.Eiusvſusin vino maximèexcellit capiunturpropterea
aurilamellæ, quæ ignitętoties in vino extinguútur,donec ferueat iſtud,mox
colatur, & vſuiſerua tur. Vigum bocpotatum ventriculo imbecillo fuccurrit,
concoctionem ad iuuat,foedum colorem emédat, & prin. cipalia membra
coroborat, & rcſarcia. Proinde obferuatum reperio,cor ab illo roborari
prauos humores calore fuo abi fumi,vitales ſpiritusclarificari, hepatia que
plurimum prodeffe fua virtute ile lius vſum. Multi certiſsimo experimen, to
huiufmodi vinum vitam prolongare cognouerunt,fpiritufque fynceros face re,atque
virestotius corporis renouare Nonnulli leproſis multum conducere Scribunt,ve ex
Mizaldo, & Zacharia à Puteo capitur. Quercetanus Auri falia in aliqua
betonicæ,autabfinthij confer lacommiſta, ac deglutita ſua fpecifica facultate
vétriculú corroborare fcripfit, Aliquot animalia ex nature eorumfimili tudine à
veteribusfais Dầsfuiffe dicat. veterum infania in rum falſa religione:
quippe,& i nimalibus cultum reddidiffe,infinitis ae lijs federibus, &
naturalibusrebuscircú. fórtur. Inter alia, quædago apud eos PO animalia erant,
quæ ex naturæ illorum proprietate, & fimilitudine, vtreor, ali quibus Dijs
reperiuntur fuisſe dicata. Hinc Canis Diana { ace: eft, Aquila lo 1 ui, Tigris
Baccho,Pawo luponi,LeoCy beli,EquusNeptuno,Cygnus Apollini, Anguis Aeſculapio,
CoruusPhoebo A finus Libero,GallusMarti,Colúba Vara neri,No& ua Mineruæ,
Lupus Marti, Anſer Iunoni,Soli Phenix.Ex Fonio. Veri V nicornu proprietas,
eiusque cognisio, Erum Vnicornu, quod in febribus peftiferis propinatur
languentibus veilitate maxima,in fyncopemaximo. Pere prodeffe videtur.Illud
auté non ex eo cognofcitur, quòd bullas excitet, vt plerique hominum ignari
perſuaſi ſunt: hocenim quodlibet cornu etiam facit: fed alia, diuerfaque
methodo. Hoc eſt præcipuum experimentum. Si ſcobem eius củ
arſenicogallina,turturi,aut co lumbædeuorandum dabimus, fi fuper Itesmanſerit,
vel vnicornuftatim poft arſenicum fumptum datum fuerit)verí K 3 & legitimum
Vnicornu pronuntiabi mus. Alii in aurificis fornacem demit. tunt, fiodorem
cornu à ſe emittet,ve rumefle prędicapt.Nonnulli experime toʻreferunt, quòd in
vftionepon omni no comburaturſed, augeatur potius minimeque in vſtione fætorem
cornu *habeat, tt in cornu ceruinioexperirilor elet. Ex Føreſto. Oxo artificio
mulierum cinni crocei euadant. CApillorum cullui mulieresmaximè vacát, illud
autem iisoprabilìus eft, vt Aauitiem acquirant. Referam mo dum, quo votum
aflequi poſsint. Su mito Rhabarbarifabæ magnitudinem, fæniGræci, croci
fylueftris, liquiri tiæ tabacci, corticum aranciorum quan.. titatem adtui
libitum, paleæ triticæ ft. militer, his quernum cinerem addito,, &
incoquito, vt tribusdigitisdefcen dat aqua, inde lauentur capilli: tanta enim
fauitie“ redundabunt, vt illos aurcos eſledicas.,. Ex Porta in Phitogn. tipios
A4 itib...Adexcitandum in fenibus nauralem caló lorem, eorum; vires deperdit
assenquandika confectio præftantiſsima. "Heſauris profecta comparanda eſt,
Marſilio Fici 4. no, in lib.z.devita producenda, Medicina Magorum appellatur,
quippe ſpiritus, naturalem, vitalem, & animalem fouet, confirmat,&
Toborat; & proptereaſenie bus præſtantiſsima eſt. Conſtat hæcex
thurisvnc.ij. myrrhæ vnc,j. auri in fo lia ducti drach. fem. contundere fimul į
tria oportet, atque aureo quodam mero confundere, & in pilulas ducere. Sumi
kä tur huius-mifturæ portiuncula inaurora ieiuno ſtomacho; in æftarecum aqua:
roſacea; in hyeme verò cum exiguo Quomodo febris in aliquo confeftim induci
palent.. VI febrem in aliquo velad oftentatio.. nem, vel ad remedium, curioſi
tatemque inducereoptabimus,(fiquidem in conuulfionibus, parakyſi, aliisque
frigidis affe & ibus,non parumaliquádo K4 febrew meri potu. 14 Sheh febrem excitare profuit, ) Scarabe cor buti in
oleo decoquantur, illogue arte ria brachialis iniungatur: tanta enim eſt corum
potentia, vt confeftim febris, & accenſiones corporis criantur. Ex Car
Nuno. Amultis animalibus anni tempora precognoſci. Tdcntur profe & ò
plerac; animalia anni temporaprecognoſcere:fiqui dem ex corum inſtinctu, illa
homines commentiuntur. Grues enim autumni tempore ad loca calida peruolant, hye
mis frigora fugientes. Hirundines ver nali tempeftate ad regiones noftras re
meant. Ficedulæ, coturnices. aliaque multa volucria, in anni temporibus,pa bula
commutare,aliaque loca adire con ſpiciuntur. Hæc autem non Ver, Autu mnum,vel
Hyemem dire & è præſentiút, quemadmodum nonnulli falsò ſibi per fuafi funt;
fed verius ex facta alteratio neà calido, vel frigido in eorum corpo ribus,fiue
occulta qualitate,has viciſsi sudines facere cognouerunt. Am ago Amantis ex
leuiſsima quidemoccafione sie furcenfere folent.: Viperditè amant,leui alioqui
mo mento iraici videntur: ratiohuius rei eft, quiainiurias, licet leues, graues
iudicant. Grauefiquidem exiftimatur, vtilleiniuriam in te committat, cui ma
ximeplacere ftudeas. Cæterùm quem admodum fubitò dolet», qui contra fui habitus
propenfionem facere quippiam conátur; ita &amantem facere conſpi cimas;moxtamen
rixarum,& odisper nätde, rurfusque fupplex iugumſubacta ceruice repofcit.Ex
Leona dojachine, IN Plenilunio, Nouilunio Pharmaci ex bibitionem àMedicis
maximè deteftai. Vlra rationc à Medicis in. Pleni junio, & Nouilunio
Pharmacam ehitatur: fiquidem Luna,cùm interme Hriseftzomhiijo caret
lumine,atqueſub radijs lotaribus ia &ta, & proinde ſolica caret
humiditate, quo fit vt corpora ne ftra magis licca maneant, & virtusteten
trix robuftior exiſtat. Idcirco fin No puilunio ipharmacum ægris exhibetur;a K
5 abfquedubio humores noxiosagitabit, atqueob retentricis facultatis inobedie.
entiam parum euacuabit.InPlenitapig ob Lunç porentiam corpora noftu yali de
calefcunt,humoresque augetur,Hing In pleniluniis no &tesicalidioreselle ex
perimur,cuius caufa, cailorem à centro ad circumferentiam attrahi, verilmile:
eſt's quas propter fihumores, corporis: noftriad ambitum tendunt, procul dus
bio pharmacum improbatur:illudenim à circumferencia ad centrum trahitmg. tumque
natureperuertit, quo facilefut cedit;vt virtus kadetur,&humorumsys
tiacuatio,velmale,veldeprauana.coring gat: Ex loann,de Pitch
19continuatamaſculorum generatione Jep, LR timanm mirabilembakere virtutem.:
TIG apud multos fcriptores repe rifles, feptimun mafculum com tinuatæ
generationis mirabilem habere virtutem interhæc noftra embammata minimehoc
adieciſlem. Volunt enim quando aliquis ſeptem filios maſculos Continuatim &
inter eos fæminam nul, Quod autem in
Hydrargiro mirabile pullam ſuſcipiat, ſeptimum mirabilem virtutem & ftrumas,
& alios plerofque effe & us retinere ſanandi, An autem ve rum fit,
ncſcio,cupio tamen à fapienti bus experiri. Forum Hydrargiri, fuperpofito
yclamine, 1: in molem Mercuriimatari, Yrifices dum valamineralla inau. rare
cupiunt, Hydrargiro pro bo peremoliendo vtuntur; illud autem in igneimpofitumin
fætores grauem, & fætidas exhalationesreſoluitur,pernici--- ofas quidem,
niſi abijscautè'euitantur. iudicatur, eft iftud, ſiſuper illius fumá linteolum
extendimus, in quo colligi. poſsit, vtique in argentum viuum fu moſitas illa
icerum conuertitur, & Hya, drargiram renouatur. Experimur hoc. etiam in
carbonum fumofitatibus in traffas fuligines reuertuntur, licet die uerfimodè ab
Hydrargiro,Ex Lemnie. Eæculas Bryonia viera mundificando mirane babere pirtutem.
5 K Singularis profe & ò fæcularum Bryo. niæ,tum pro matrice muodificanda,
tum ad hiſtoricas ipſius paſsionesſanan das eſt efficacia:quippe ex multis
expe. rimentis comprobatum eft,in huiuſmo di affiEtibus curadis inter
remedia,prin cipatum habere. Referam ipfarum con ſtructionem, Exprimatur pręło
ex Bry onix conciſis radicibus, & contufis fuca cus.crit primò
turbulétus,idcirco in va ſe aliquo afferuādus eft, vefæcalisma. teria
ſubſideat: detineatur in locofrigi doper paucosdies; in hoc enim fpatio
finclinato vaſculo,viturbulenta aguia) Separetur, & proijciatur) fæces
albiſsi mas inſtar amyli in fundo inueniemus quas iterum in pluribusvafculis
vitreis, aut terreis diuiſasin vmbra vt, exiccen tur feruabimus;ita
protectòintra paucas horaşexiccabitur, & formáanjyli acqui rarexpreſlum,
quã Bryonize foculá no minamus.Hac fingipoſſunt pilulex.aut xij. granorum
pondere, & cú palico ca ſtorci, & alfęferidę ſummü; ac precipuú. aratur
remediú cótra affcctusnarratos. Fæculæ huiufmodi etiamfi diffoluütur, inaqua
florum faþarú pro fuco ad orna tum mulierum,paneaſque defendas ef ficacifsimæ
funt.Ex Quercerano, Miſaldo, &Zubariaà Puted. Millefolium ad conſolidande
vulnera misam babere potentiam. Lurimis experimentis comprobatú audioMillefólij
virtutem ad vulne rum coitionem, indielğue nouis obſer: uationibus
confirmari.Referam folum quod ab Hellerioin Chirurg.adnotatur. Cuidam deciſus
naſus erat,qua osin car tilaginem definit: Ruſticus propenden tem partem
alteridigitis coniunxit,her bam tuſam,& èvino nigro tritam,quod Millefolium
appellant,impegit, rudius omnia colligauit, vede celerrimè reſti. tit fanguis
profuens, & vulnus pulchra e cicatrice brcui coijt. Chymicam aztem, reterum
tem; eftate floruiſe. Pud Veteres i maximo prctio ars p !eriſq;illiusftudio
vacabátur:inginte s A K7 enim diuitiarum copias illa methodo homines
componebant,quibus ditiores facti cum Regibus bellum adibant.Pro. pterca
DiocletianumCæſarem legitur poftquam Achillem Aegyptiorum Du cem o &
omenſcsin Alexandria obſeſsú: profligaflet, omneschymicæ artis libros,
diligenti ſtudio conquiſitos, deflagral. fe: pereparatis opibus, Romanisfacilè.
repugnarent. Ex Suidt, oOrolio. Quoartificio corpus glabrum reddi: poßit L Itet
varüs modis corpus depilatum; &glabrum reddipoſsit,nulla tamen via
præftantior eft,Varronis teftimo nio, quàm loca lauare aqua; vbi Bufo nes
decocti fint,donecad tertiam redcat: - quippè- fi tali decocto corpus Jauetur,
proculdubio glabrum,&fine pilis had bebitur.. Natiuitatis hominum tempora à
multis: obferuari On leuis profectò eſt.multorem: ſcriptorum obſeruatio in
homia. EN lp mum natiuitatis tempore: à multis enim occafiopibus temperamenta
corú. variant, &plerique àrnaturæ terminis, roaximédiftrahantur.
Porròquiinipfor terremotus i momento nafcuntur femper patent in tonitru ſemper
lan guidifumo qardenet Cometa coex ar... dendi complexjoneargentesfuntainter's
Lühiikempordebiles cuadunt, vel fals, temi Ariſtotelis teftimonio ) melan-;
eholici, & atrabile laborantes. Hydárrgýrum non effe vendnum in paura:
fumptums quam itme', fed adver: mes nes andas exiftere remedium ydrargyrum, vel
fimauisargenti vionm, quodà multis venenum exiftimatur, feliciſsimo fucceflu
contra vermes exbibeturjzáptægue certitudi-. nis illud in Hiſpania reputatur,
vtmu lienes, tenellis pueris, quila ĉçis vomi.. ty laborant, ad quantitatern
granorum trium in propria fubftantia propinare audgár:bacn, via morbuscellare
videtur: frequen A Hedmare frequentatisexperimentis. Ego quidem viduam mulierem
curani, quæ nouem dierum fpatio vomitibus continuis ex vermibuslaborauerat,
& ferè triduono comederatznec cibum retinere valuerat. Haiccùm fcrup.ij.
bydrargyri mortifica tii, cum tantillo adoniipropinaffem abfque vlla moleſtia
peraluum centum, & pluresemifitvermes, &eademdie lis berata eft, &
folita exercuit domi, & foris negotia,magna profe & ò parentum ſemper
eventu, domique continuò a quamhabeo, in quaHydrargyrum, in. furum retineo,
illaa que puerulis pro vermibus libentiſsimèconcedo, nec ad hucquempiam ex illo
noxiam recepifle expertus ſum. Vfuseft hoc remedioad
vermesmecandos,MatthiolusHoratius, Augenius, & plerique alii celebres viri,
qui omnes huiusauxilii maximè extol. lunt beneficium. Datur pueris in lub:
ftantia Scrup. ji grandioribus Scrup.ij. vel drach.j. Corrigitur illud, &
nrore ficatur in mortario vitreo cum zuccaro rubeo: ibi enim tam diù conteritur,
vt in partes inuiſibiles diffoluatur; ne au tem in priſtinam formam iterum
redeat, * olei amigdal,dulc.gurtulas binas adde re oportet, & cum zuccaro
rof. violato, vel cidoniato ieiuno ftomacho languen mtibus propinatur.Sciant
igitur curioſiin hac dofi nullum præbere periculum,in # maiori tamen non
dedi,neque concede tem:licet apud Aufonium Epigram.10. o legatur hydrargyrum
contra medicinas venenofas valere. * Datura flores, com ſemper, hominem in
ri(was; concitane. M ! Tra eſt Daturæ potentia in faſcinan.. dis, vt ita dicam,
hominum men tibus, adeò quòd, qui illiusflores, vel Temen ſumpſerit, à riſu,
cachinnisque non defiftat,donec més alienata ex plan tæ viribus in priſtinem
redeat tempera mentum, Apud Indos à furibus Datura vfurpatur;fores enim, vel
femen in ci bos eorum, quosdepredari volunt, exhi. bent, & in mentis
alienationé, & in riſum 2. conci. MA
it concitant: ita profecto furádi parantin duftriam.Durat illorum riſus, &
mentis error, viginti quatuor horarumtermipc.. Ex Gozdab Horto. Lupesſenio
confectos in renibus venenoſosgeo net areſerpentes. Agnum profectò in
præſentiarü arcanum aperio, multis hucuſ. que incognitum de luporum natura. Il
lud eft,cur à Lupis animalia commorfa modòfanentur, modòautemmoriantur..
Anquòdluporum aliqui venenoſi, ali qui verò ſine veneno exiftant?Equidem
CarolusStephanus lib7 Jus Agricult.cap.i. ſe obſerualle fatetur, ib Luporum
fenum renibus,primò ferpentes vno pede.Jona giores, & breuiores, qui
temporisſpa tio venenauſsimi effecti,Lupum enecás. Hac via facilius nobis
tribuiturconie &tura deLuporum morfibus.Si enimle piiuuenes fuerint,
animahaa, momor derint, ex benigniori eorum natura, mortem baud
inferunt,vtmultoties ob feruamus, niſifortè.vulnera in principi buscorporis
fuerint locis, vel tá grádia, vimori neceflc fit.Sin auté ſenio fuerint confe
& i,proculdubio leuiſsimo morſu animalianecabút, propter peculiare ve nenum
inLupo delitefcens,quod víu ve nit,vtpieraq; præmorla animalium, vel moriantur,
velmembrum morſum pu treſcat, vtfaltem difficillimè curetur. Ex. Gaſp Benkino.
Qualiartificio ab vxoribus homines mafcu losfilios fufcipere pale ant. Vita à
Scriptoribus ad marium M reperimus:hæcautem præcipua, & ve riora effe
exiftimaui.Primovthomo ex exceatur,folidiorig;vtatur cibo,atq; ra rius cócubat:
ita n. & calidius & fpiflius fe. méeuadit,fita; prolificum, & aptiſsimum
ad marium conceptum. Secundo mater, & incongreffu fuper latusdextrum
recubat & à coitu confeftim fuper illud conqui elcat: Siquidem
Hippocratesmaſculosin dextris,fæminas verò in finiſtris genera-. ri ſcripſit.In
dextris enim ab Hepate fo. uetur ſemen,quod eſt calidum: in ſini. ftris autem à
liene frigido quoquo pa.; do refrigeratur, & ad fæminarunt 3
conceptum'præparatur.Tertiò ſpiranti tibus Aquilonibus concubant, Auſtris vero
defiftát:Aquilo enim admares fuf. cipiendos accommodatiſsimum eft,Au fter verò
ad fæmellas. Capimus huius rei ab ouibus experimentum, quæ fiflá. te Aquilone
concipiunt, marem ferunt; Auſtro autem foeminam. Multi, inter quos Cardanus
eft,ad marium concep tum Mercurialis maſculæ elum extol lunt,hæc duos quafi
coleos pro feminie bus habet, & ab vtroq; coniuge depaſta, marem inducere
occulte vi exiftimatur. Magnumele in hac inferiora Lune con fluxum. Trabilis
profectò eft Lunæ vis in hæc inferiora: ipfa enim noctes illuminat, & fuper
humida poteſtatem haber,marisfluxus, & refluxus per quae draturasfuas
intētiùs, & remifliùs facit; quippèdum oritur,maria intumeſcunt, & in
æftuariafluunt, quoufque ad circu. lum meridianum illa perueniat; cùm autem ad
occafum inclinat, Oceanus ab æftuarijsrefluit ingurgites; quando ſub M Orizonte,
percurrit,mare ad confueca æftuaria conuertitur, quoad nocte me dia meridiei
circulum Luna atringat; poſtremdcùm ad Orienté tendit,Ocea Rusquoque ad folitos
alueos regurgitat. Ipſa in Agricultura rebus dicitur do, mina;propterea antiqui
gentiles, qui in terræcultura proficere optabant, Lund libamina ſpecialiter
obtuliſſe dicuntur; y ocabatur Diana, ſiue Latonia virgo, aut Plutonia coniux
velProſerpin. Leonardi asri deOdtimeftri pariu ſenten tiamdebilem effe.
Peculatur Vairus in lib. 2.de Faſcino, Cur partus odimeſtris vitalis mini mè
lit,innuit hic, vir alioquin doctus, talem partum non viuere, ob femen im
perfectum:quia non datur ſemen (vtar guit )quod ad illud tempus fætu procre.
are valeat: ſicutin genere triticiquod dam eft,quod tribus menſibusgignitur;
quoddam verò, quod nouem menſibus: fed debile eft huius fundamentum, quá do in
Hifpania, & Aegypto o & imeltres partusões vitales efle perhibcãt:Potior
ergo concluſionis ratio requiritur,quam nos alibi tábgemus. somniarumprofagizà
Deo diuinare, aliqus bus bominibus concedi. On omnibusfomniorum diuina N
doconcellavidetur,fed quibusà Deo ex ſpeciali gratia permittitur. Qui anim
fomnia proprio ingenio diuirare intendunt (dempta fomniorum intere pretatione,
quæ & caulis naturalibus in naſcitur, quorum præfagium ad media cos
pertinet) aut cæcutiunt, & delirant; aut dæmonum fallacijs inuoluuntur.
Iofeph apud Pharaonem, & Daniela pud Regem Chaldæorum (vt infacris habemus)
quia diuina afflati erant ſapi entia, fomnia diuinabant.Propterea mi niftris
fuis Pharaonem audita fui fom. nijinterpretatione,dixifle legitur: Num
inueirepoterimustalem virum, quifpiriru Deiplenusfit? & Rex Babylonis ad
Da. nielem:Audiui de te,queviäm fpiritum De orum habeas, ce
ſcientia,inselligentiaq, as Sapientia amplioresinuentafunsin tq.ExTa úello. Inter
Polypodium, & Cancrosmagxam in. eſſe antipathiam. Axima videtur inter
polybodie M, i quòd fi polypodiumſuper cancirú abie ceris viuum, breuiſpatio
tum pedum cortices,cum vngues ille eijcier:tanca eft i iſtius plantæ in illum
particularis viru 3 lentia,& efficacia.Ex Mashioto, Ć Dengan Ibidis,
ferpentesattonitos reddere. Irabilis eſt ibidis pennarumvis M contra ſerpentes,
quippe fi illius penna ad illorum quempiam inijcitur, Confeſtim in
veſtigiogreffus hæret: ad mirabiliustamé eft, quòd ſerpens quer pis
frondibuscontacta moriatur, quare circulatores aftantibus mirabilia fæpè
protrahere à racione inconucniens elle a non debet:multa enim iis funt, quæ ad
i mirandaiudicantur:quemadmodum eft Viperam viſo Fago perterri:experimé. "
to enim probatum eſt, illiusramo ante hocanimal iniecto, veluti attonitú fie
si, nec ampliusmoueri Hoc etiá cuenic Gha. ti ſi barundine feuilsime percutitur:
fin verò iterum eadem vipera incutitur confirmari videtur, & fugam repentè
adire. Mulieres rard inebriari, acbrd autem ſenes, Ontrariam naturam ſenile
corpus, Contd & muliebre fortita funt:ob id mulie. res rarò ab ebrietate
corripi afpicimus, crebò tamen'ſencs. Mulier quidem hu mida eft, vtà cutis
cenitate,& fplendo re.comperimus, fenex contra ſiccus, cucis
afperitas&ſqualor confirmat. M11, lier ex aſsiduis purgationibus fuperfluú
exonerat; ſenex autem ex corporis duri. tie,luperfluanonexcernit.Mulieriscor.
pus, quia variis purgationibus crat de putatum, pluribus foraminibus fuit có
fertum; non ſic ſenis corpus,propterea naturales meatus à corporis ſiccitate,
& duricie potiùs obſerantur. Hæc funt în caula, vt ebrii fenes facilè fiant,
muº lieres verò perquàm rard. Nam fià mu. liere largè vinumfuerit hauſtum,
illud magnam mulieris humiditatem incidens,vtiq;vimluam perdit; dilutiulý; fit,
& cerebriſedem non petit: nam per. varia foramina mulieris illius vapor re
Currit, & celeriter eius fortitudo euanel cit.In ſenibus vinum
contrarietatem no recipit: quia corpusillorum ficcum eſt; ob id vinum firmiter
adhæret, cerebría que petit, quia in durioribus membris; & aridis(vt ita
dică ) exhalatio nulla fit: hincab ebrietate facilècapiücur. Ex MA crobio
7.Saturn. Qua induſtria in vrgenti fomno, quis vac leat excitari. Agnus
Alexander,vt ingerendo imperio, occupatior eſſet,magnú contra ſomnum
excogitauit remedium, quoſi quis vtetur,facilèin ſomni graui tate excitari
valebit. Ille Vas æneu pro pè lectum conſtituebat, & pilamæneam fiue
argenteam manu compreſſam ha bebat,brachiumque ſuper vas illud ap tè
componebat,vt pila in ſomno elapſa in æneum procideret, & à fonitu excita
retur, & furgeret.Mira equidé fuit hu. ias ingenij dexteritas, licet hæc Alexandri
dormitatio potius quàm fomnus dici poſsit.Ex Ammiano Marcellino. Quibusfignü
corpora venenata cognoſci yaleant. L Icet venenorum genera multa fint, ex quo
difficile fit omnia figna repe rire,quibus cognofci valeant,afferam ta men qua
mcthodo corpora, quæ venenü fumpferint,intelligere poſsimus. Porrò magna fit in
corpore commotio, dum quis venenum hauferit;præcipuè fiillud calidæ fuerit
naturę:doloribus enim va lidis,atqueacutis in ſtomacho, & inte kinis
torbonibus languens cruciabitur, præcordiorum fentiet anguſtiam, fati gabitur
vomitu,& fuxu ventris, ſudor fuſcirabitur in fronte cum vultu frigi do:
colorægri erit pallidus, pulſus de bilis, inzqualis, & inordinatus,fynco pi,
&animi deliquiis affligetur. Hæchi omania, vel in maiori parte fuccedunt, o
porter celerrimèinggris.vomitum pro uocare, vt aflumptum vencnum eiicia ur. Ex
pal.Vilan. Luem Gallicam non modò homines,fed canes etiam inuidere. Tanta eft
morbi Gallici quandoque immanitas, vt non modò ex vno lan guente,vel
reſpiratione,tactu, autcom merci oplures homines ea lue polluan tur; verùm
atque canes, ſi vicera, vel vnguenta infirini lingere potuerint.Ex I perientia
hoc edocuit; viſus eft enim & quidam canis Gallica lue captus, quihe I
riſui emplaſtra linxerat. Ex obformatore if Iulii Scaligeri. 6. Poet. Quotermi
nocorporis hominispulchritudo conftitui debeat. Arii equidem funt Scriptores in
conſtituendo termino longitudi nis, & latitudiniscorporis pulchri:ihter
quos, ſententia loannis Goropii, in fua Gigantomachia, magis acceptanda vide
tur à fapientibus:colligit exHomeride Creto longitudinem hominis pulchri de
bere eſſe quatuor cubitorum, latitudi nem verò vnius cubiti. Cymrinum bominibus
palliditatem corporis inducere. More Multa profectd ſunt, quæ vultus colorem
hominum deflorare ob ſeruantur: fiquidem panis hordeacęi v fus facit homines
pallidos.Ex Ariftot. A quælutulentæ potus, vſus ſalitorum, & immoderata
Venus valde colorem de. turbant: inter ea tamen, quæ ex proprie. tate
decolerare putantur, Cyminivſus, &olfactus eſt. Duo enim de hoc exem pla
habentur apud Plin.lib.20.C.24.V. num fe &tatorum Portij latronis, qui, ve
illius imitarenturpallorem,cymino fre quenter vtebátur:alterum eſt Iulij Vine
dicis,qui, vt Neronen falleret,palloré Sibicymino conciliabat. Ex Mercurialide
Decorat. Regem Archelaum maximè Aſtronomie fi iffe imperitum. T
minibusneceffariaiudicatur,vt malè ciuitates, refpublicas;hominumo; cætus fine
illorumobſeruatione ij con leruare valeant.Vtique horum ope té pora,annos,
menſes, & horas metimur, &ſine his in, varia labyrintha inuolui mus mur.Hoc
apertè ille imperitus Aſtrono miæ Rex Archelaus oftendit,qui (vt vi ri ſummæ
fidei fcriptú reliquerunt) ob Solis Eclipfim,cuius caulam ignorabat, *
tantotimore correptus eft,vt regiam is clauferit,filium totonderit, iudicia è
fo ro fuftulerit, & iuriſdi& ionem penitts en intermiſerit: vltimum
enim orbis diem. eſſe arbitrabatur.Ex Magino. Mira grecilitatis quofdam bomines
fuilfe repertos. X Aeliano,& Athençoquofdam ho mines extremæ gracilitatis
fuiſſe * colligimus:legitur enim quendá Arche ftratum vatem fuiſſe, qui captus
ab ho ftibus tantæ gracilitatis repertus eſt, vt cùmlanci apponeretur, pondus
vnius obolihabuiſſet,quod incredibile,& ferè ridiculum exiftimatur.Philetas
Couse. tiaminuentuseft, quem ex gracilitate E vſque adeò inualidum fuiffe
fcribunt, vt ne à vento deijceretur, pondera ferrea pedibus, & foleis
geftare coge { retur, Anguit. Emine Anguillas cumAquilone mirambabere fyme
putbiam. Trabilis profe & ò conſenſus eſt, quem Anguillæ cum Aquiloni.. bus
habent: ipfis enim ſpirantibus fex. dies fine cibo, & aqua has viuere
fertur; cum Auftrisautem diſſentiunt, quippe his flátibus diu ſine cibo, &
aqua illæ vi.. uere non poflunt. Ex Bodino in Theat. Aſparagorum vſum corporis
facere pitorem. Nter ea,quæ nitorem; &pulchritudia nem tur, Aſparagorum
vfusconnumeratur, cuius efficacia à multis in corpore colo.. rando ferè
mirabilis iudicatur. Aſpara.. gi fætentem reddunt arinam, & perilla pratos
corporis expurganthumores:eb: id mirum non eft,fi,ijs euacuatis,corpus reliquum
non modò odoratum redda tur, ſed etiam nitidum, & coloratum: quippeex
humorum prauorum conge. rie, & palliditas, & defloreſcentia nobis
jonaſcitur, quibus ceflantibus, ceſat de. formitas, & colornitidus
exoritur. Ex Auicenna. Picem cum oleo; maximam babere colli gantiam. E X
congeneri ferènatura Picem, Rea ſinam, & hujuſmodi, magnam cum oleo
affinitatem retinereobferuamus:fi manus enim pice, vel refina fædantur vtique
eas oleum extergit,idque ob col": Tigantiam oritur. Oleum furfur tollit,
furfur aqua eluit; aquam demumlintco: ficcamus.Ex Cardino Mularumgenuse
propriapecieminime propag ari: MVlasequidem,& monftraconfimis lia,nec
parere,nechium genus prou pagare obferuamus:id fieri aiuntmulti;. ab
improportionato generandi tempe ramento: veriùs tamen cum Bodino in
Theau.Natur: hot contingere exiftimo, une fpecierú fit infinitas: natura enim
in finitatem abhorret. Ariſtoteles in Syria fupra Phænicesmulas parere ſcriplīt;
& Theophraſtus in Cappadocia illas genus 3, propagare voluit:tamen hoc
veriſimile haud eſt. Propterea magis credendum reor, in illis locis Aſinarum
quoddams: genus oriri mulabus conſimile, potiùs, quàm mulas, quarum partus à
noftris. prodigiofus, & funeftus effe dicitur, vt Iulius Obſeq.inlib de
prodig: adnotauit. Leones, Sole in Leone'peragrante,a'febribus, moleftari:
Irabileeſt, quod in Leonumfpecie contingit,dum Sol Leonis cælefte fignum
ingreditur:ijenim à febre tertia.. na in toto fyderis fpatio excruciantur:a deà
quòd fateri oportet, talium genus cum hoc fydere antipathiam habere &
tertianam recipere'; proinde Leoninaà multis hæcfeprisapperiatur,bene iudi.
cantibus, Leonemeſſe peculiarem. Leo. nes hoc temporetertio quoque die paſo
cuntur,neciemel etiam accidit, vt bidu um,veltriduum inediam ſufferāt, Ster
custunc ficciſsimum, & vrinam fatente excernunt,vt Ariſtotelesadnotatum re
liquit.Aiuntmulti, hocà natura forſitan eſſe factum,vt ferociſsimæ beſtiæ quo
quo pacto cohiberetur impetus, & à fre quentiori rapina coerceretur. Quo
artificio in fenibus barbas, albofque cam pillosdenigrare pale amus. Eferam
notabilem miſturam qua, ' R Jeant.Sumito lixiuij communis quantú volueris,
decoque in eo faluiæ, & lauri folia cum corticibusiuglandium viri. dium;
mox laua, aut ablue madefa &ta fpongia:ita enimnigredinem compara bis, quæ
diu durabit, &lætaberis effectu. Ex Porta: Mergum,& Anferem aquaticum
in Hydrsa phobiam plurimum valere Ntercuncta animalia adnotauit Arie ftoteles
Anſerem aquaticum folùm non rabire, ob id à multis huius efum in Hydrophobia
maximè celebrarur: mirifico autem experimento contra ram. bidi canis morlus
valere dicitur Mergus qui in aquis & maridegit, quippe ab Ace. tio,eius eſu
Hydrophobosillicoaquam efflagitare narratur. Lacertasmira magnitudinisapud
Indos iz... Meniria NInfula Sancti Thomę, quçdam La IN Ls certæ ſpécies miræ
reperitur magnitu dinis,quæ admodum illius gentibus fa miliaris, eft.In Ioſula
etiam Capraria,, quæ vna èFortunatis eft, ingentis ma gnitudinis hæc animalia
cerpūrur;habis tatores autépro ijs interficiendis, bom. bardis,fiue
ſolopetis,alijfque bellicis in. ftrumentis vtuntur. Ex Amate Luſsin Dia. ofcer.
In educandis iuuenibus, miran fulle aibe: niexfium induftriam. Moser Oserat
Athenientum in iuvenum educatione, vtij cothurnicibus, fio uc qualeis, aut
gallis pugnantibus ftudi. an impendcrent:Solent enim hiermo. di
volucres,vfquead extremam virium defeâionem certare. Qulo exemplo ad
ſubeundapericula; & vulnera contem merida, ifamınabant iuuencs increpan tès
au:bus minus ingenioſos effe homi. nes, non debere.Exsotino apud Lucianum
Serpentum eumapudl kudosfrequentari.. NCuba Inſula penes Indos,ferpentes loua
totius corporis ipecie, ac forma prediti inueniuntur,quippe ſelquipedis IM I
plerumque longitudine exiftunt,& ex terra, & aqua viuunt:Quod autem
apud illas rationes mirabilius videtur inlay tioribusmenfis, horum animalium e
fum,tanquam ibum ſapidiſsimum free quentari.Fx Petro Bembo. Quomifico,Po
ticaput; inmiram intumeſcentiam redderevaleamus. NterAgriculturæ arcana, non
infimi momenti methodus eſt, quaporri cam put in tumorem magnum reddere poro
Gimus.Aperiam abftrufum artificium:Si enim porri caput,arundine, vel ligneo
ſtylo pupugeris,atq; raporum,vel cucu- merum fomen vti foramine occultaueris
proculdubio propria capeo in tan tamtumorem deuenire, vtid prodigio- fum
iudicetur, Ex Mizaldo. Iwer Fraxinum, &Serpentes miram adeffe Antipathiami
Raxini fuccus ad ferpentum morfuss mirabili fuccelu à medicis vſurpa nec fine
ratione: hanc enim plans tam Serpentes, ex occulta antipathia ji miro odio
infequuntur: fiquidem illius L6 yobras OX tur, vmbras tùm matutinas,tùm
veſpertinas euitant,& lógiusaufugiunt. Retulit Pli nius lib. 16.cap. 13.ex
fraxino experi. mentum quòd figyrum frondibus fra xini,& igne apparatur, in
cuius medio ſerpens lit proiectus,procul dubio ferá in ignempotius, quàm in
fraxinu aufu gere:tantusefthorum diffenfus, &co. culta ſerpentum
inimicitia., Virginitatem in mulieribus, qua viaexperizi: paleamus. L Apathiū
maius in aperienda mulica rum virginitate aftantibus magnam retinet efficaciam:
ſi enim ex huius folijs faraturfuffumigium,fiue hęc fuper ig. nitos carbones
inijciuntur,vteffument, vbi mulierum fit corona, cum odor ad pudenda mulieris
perueniet, illius bon. nitatem,vel malitiam oftendet: quippe fi viro copulata
fuerit,abfque dubio v rinabit, fim verò fuerit virgo,vrina po tiùs
conftringitur, quam emictatur.Ide etiam faccre autumant,lignum Agallo chum,
fiue Xiloaloem, vel femen portu-, acæ fi fuper carbonesiniecta,adeò effument,
vt ad pudenda mulieris odor va leat penetrare: mouetur enim in deflo ratis
vrina quantò citiùs, fecùs verò in virginibus.Ex.Perta. Quomodo ex duabus aquis
claris, lac effings re illud valeamus.quod Virginale Pocatur. Ac illud,quodà
pleriſque ob colo Cris ſimilitudinem,liue ex nouo ori gine, Virginale
appellatur, ex duabus, aquis artificiosè corifedis exoritur ad multa equidem
corporis mala yti. Lifsimum.. Eius modus talis eft. Su mito lithargyrij in
puluerem redacti Vnc.ija acetialbivnc.si.commiſta infi-, mul per filtram lineum
deſtillato, & a quam clară habebis.Vtautem alteram componas, fumito Salis
gemmæ Vnc.), Aquæ cómunis, fiuepluuialis claræ Vnc. Mimiketo fimul, & fic
bimas habebisa quas magni valoris. Cùm verò vel ad oftentationem, vel
curioſitaré fiue ne. celsitatem lac Virginale conficere opta bis,aquas vtrafque
coniungesfimul mil cendogita profectò confeftim laquor la L7 Ereus M deus ſuſcitabitur, qui Virgineusvoca.
tur.Verrucæ in manibus fi hoc lacte per dies aliquot beneconfricantur, euanef
cunt. Impetigines,omneſq; faciei macu. læ,rubores, & ex foleardores,
hoclini. mento facillimè curantur. Caftrates lienem,velonorum vitellós durios?
res deglutire non poffe. Irabilc elt i: lud,quod in caftratis, circa cibum
obferuatur: hi enim nec lienem,nec duriores ouorum vitels losdeglutirepoffunt,
vt frequentiſsima apud multosinoleuirexperientia.Retulit Bodinus in
ſuoTbea.tales priùs fame fe necari pati, quàin lienem vorare por fe.Huius
reialia non creditur effe ratio, quã xſophagiiſtorú ex nimia adipecoão |
guftatio, & cóftri& io; cũ auté lienis fub-. Itātia spõgiofa
&flatuoſa fit,atq; in mã. ducationemagis infletur;facile fit, vtiji i ex
ælophagi anguftia talem cibum deo to glutire nequeant. Eadem ratio eftino uerum
vitellisdurioribus', qui ex ſuba Itantia glutinoſa,per anguftum non facie la
tranſeunt. Spatium humanæ vita, centum annorum fom cundum degyptios
compenſariin. teruallo. in. * " Vriofa magis, quàm veritari confo näns
mihi videtur Aegyptiorum aliquotopinio,dehominum vitęmenfu, ra:quippe illorú
multi, qui medcata cadauera feruart conſueuerant, ex quada conic & ura à
cordis humani ponderede fumpta in eam deuenerefententiam, ho. minisviram centum
annorum fpatio de Gniri.Sumebant experimentum in cora poribus, quæ fine
labemoriebantur; ho rumenim anniculi duarum drachmarú. pondtrisgcorretinere
videbantur, bini quatuor;& fic in iingulis annis, quo in anno quinquagelimo
bomines centum. drachmiscor in pondere retinere affiras mabant:à quinquagefimo
binas: dracha mas fingulisannis decreſcere, atque à cordis pondere detrahi,
minuijè dicea. bant, &fic in anno centefimo ad primum, fui ponderis:
fecundum iftorum conie... awan,corredibat.Ex Teicntio / arrone. Claro Pblibotomiam ex vena ſaluatella,
pleneticis: plurimumprodeffe. "VrabatGalenus ſpleneticum qué dam;&
cumdiù (vtipfe narrat)de illius cura eſſet ſollicitus,atque diligen. ter
remedia quæreret quadam nođeſó niauit,fe in infirmo de vena faluatella, quæ eft
interminimú,& annularem ma nus digitos ſäguinétrahere; quod fecit, &
fanatus illeeſt. Hoc diuinæ bonitati tribuendúexiſtimo, quæ multoties, ho mines
per bonosfpiritus dirigit, vt ca perficiant, quæ in corpornm valetudine
concernuntur.Ex Bartbol.Sibylla. Gymnoſophiftas apud indosmire,viſus, &in
genij dexteritatis inueniri. MIIrabile profectò illud eft; quod de
-Gymnoſophiſtis quibusdam apud Indos narratur. Hienim ab exortu, vf quead Solis
occaſū; oculis contentiscan. didiſsimi fyderis orbē intuentur,inglo bo igneo
rimantes fecreta quædam,a renilgue feruentibus perpetem diem al ternis
pedibusinfiftunt.Ex Solino. Quibus auxilysforumarum materia,per pri nis
paleasensachari. Bseruatum eft huiufmodi præfi O sibus euaneſcere.Adhibentur
primò in firmis aliquot clyfteria, ex fucco bryo niæ, & mercurialis,oleo,
& fale concin nata, quibus patiens tum gelu, tum ma. terias.viſcidas
copiosè purgari videbi. tur:mox cum oleo amygdalaru dulciū, vel mali aurantij
coleis, manè dilucu.. lo, cantharidum præparatarum grana quinque,velſex iuxta
corporis naturama. capiet.Cantharides autem per horas 24.. in aceto
infundantur,deindeexiccentur, &in puluerem reddantur.Hic enim ea.
rumpræparationis modus eſt. Huiul modiauxilijsftrumarummaterias, vri pas
euacuari compertum eft., Obferua uit hocDo & orPhyficusJoannes Domi. nicus
Donnus,cuitis familiaritas,animi queindoleseſt mihiſemper gratiſsima, mihique
tale remedium communicauit; robuſtis tamen corporibus folú adhibe ducéleo: ex
illius enim experiméto do lors BARCE- 1 II! lores ad inftar parturientis circa
pe &tine tale præſidium commouereaudiui. Alijs etiam modis, & auxilijs
(trupęcurătur, quippe fioleo,in quo rana terreſtris,tal pa vellacerto, (vulgò
dicitur racano )fi ue lacerta magna vocata ebullierit, diú ftrumæ,purgato
corpore, liniantur,abf que dubioexiccátur, & euaneſcunt.Het animalia viua
prius in oleo fuffocantur, cùm ad carnium ab oſsibus ſeparationé ebulliunt,
& oleum mirabile ad ftrumas componitur. Nonpulliad earum extir. pationem
caufticis vtunturmedicamen tis, quorú potentia caro aperitur, & ftru
mæetiacuantur.Componuntur hęc talia ex arſenici fublimati drach.j. lithargyrij
aur. & aluminis roccean.drach.ij.fabari vftulatur:numero quinq; hæc in
pulue. rem reda & a cum frumenti farina,aceto que acerrimo mifcentur, &
fit malfa, è qua orbiculi, vel plancentulæ formantur & exiccantur in Sole,
vel furno,admoué tur fuper ſtrumas, &fpatio horarum24. opus perficiunt,
Alexandri Magni magnanimitas in pofteros: ftudiofas. MVlta ratione Alexander
Macedo Magnusdi& us eft',cùm eius excel lentia non modò in litteris
apparuerit.. Ille quidem, vt Ariftoteles de animali bus
hiftoriasfcriberet,multa liberalitate in pofterum vtilitatem, octingenti auri
talenta, cum tribus hominum millibus dedit, vt fyluas,aularia, & viuaria,
omnis. generis diſquirerét, & opusab ipio per.. ficeretur.Illi autem per
Europain,Afriw. - Cam, & Afiam peragrantes,multa anima: tium gencra ad
Ariſtotelem attulerunt, quarum difle & ionibus, de vniuerfa fen? rè horum
natura accuratiſsimè Philofon phus fcribere potuit.Ex loanne Bodeno. I WA
Mulieres quafdam in oculis, equi effigiem, pel: geminaspupilas babere compertum
eft. NO On rarò quædam mulicres magæ reperiuntur, quæ vt plurimum a-. niculæ
funt, hominibus, animalibusý; vilu,nocentės. Solent hæ in fingulia, acut
oculis, velgeminam habere pupillam, (vt HieronymusMengus de Arte Exe orciſt.
adnotauit ) vel equi effigiem, quemadmodùm nonnullas Pontumin colentes habuiſſe
legitur. Referuntex iftarum oculis quofdam emittiradios, qui non ſecus iacula
& ſagitrę pro homi num cordibus faſcinandis exiftunt, ità profe & ò
totü pernicioſa quadam qua litate corpus inficiūt,breuique velnullo temporis
conſumpto interuallo,homie nes,bruta,ſegetes,arbores polluunt, & ad
interitum tæpè deducunt. sanguinem caninum HydrophobosCupareba PotumAutumant
Galenus N Serapio,& pleriq;fapiêtes,fangui nis canini potu,
canisrabidimorſum ca. rari teftantur: quæautem fit ratio,apud hos non legitur.
Referam tamen, quæ àMarſilio Ficino in lib. z. de Vit.produc. adducitur. Ego
opinor (inquit) ſali ziam canis rabidi venenoſam, impreſ fam hominis
pedilæſo,per venas paula tim ad corafcendere more veneni, nifi quid in
tereadiſtrahat.Si igitur interim canis alterius fanguinem ille biberit,fan guis
illecrudus ad multashoras natat in ftomacho, eum denique velutperegrie - num
deie & uro per alium. Interea cani. pus languis ifte,faliuam caniná fuperio
ra membra prenſantem, priufquam ad præcordia veniat, deriuat ad ftomachű: ná
&in canino ſanguine virtus eft ad faa liuamcanis attrahendam, & in
ſaliuavia ciſsim viftus ad fimilem fanguinem proſequendum. Venenum igitur à cor
defemotum, fanguiniqueimbibitum, in aluo natanti, vnà cum ſanguine per
inferiora deducitur, hominemque ita relinquit incolumen. Corallinam, ad
puerorum vermes necandos maximè laudari. COMOrallinæ, quam plerique muſcum
marinum appellant, in puerorum ť vermibusnccandis,miraeft virtus, & cf.
ficacia.Hanccirculatores in plateis vene dere folent,talegue remedium ad lum
bricorum internecionem, fummis lau. dibus extollunt. Profectò à veritate in hoc
negotio haud abſuot:hoc enim cão teris medicamentis, in rehacaccommo
datis,excellétius eft:experimento fiqui. dem comprobatum eft non modòlum.
bricos interficeretale præfidium; verùm atque eadem die, cùin aſtantium admi
ratione, oxpellere, vtiure dixit Mat thiolus, quòd quandoque viſus fit puer,
quiex aſſumpra huiuspulueris drachma, a centum vermes excreuerit. Qua induſtria,
labioram,meruum, capia tamgmamilarum citifsimèfifuras fanate vale anus. Periam
ele &tiſsimum præfidium, A tumque mamillarum fiffuris feliciſsimo fucceflu
fere millies vfus fum. Sumiro lithargyrii argent, myrrhæ, zinziberis an,vncj.redigantur
omnia in puluerem fubtilif. & ex cera recenti, melle,& oleo oliuarum ad
fuffic. fiat vnguentú. Vfus talis eft: primò liniantur fifluræ ex hu mana
ſaliua, mox defuper in tela exten fum applicetur vnguentum,ita cquidem paucis
diebus fanantur, Rhabarbarum cidoniatan, y terogerensabs que periculoalue
exonerare. IN graudis mulier bus, cùm grandi inorbo affliguntur, magna cautela
ſo lent medici medicamenta cuacuantiae ligere: vel enimhaud porrigunt,ne con
Ceptum diſperdant, & matrem occidant; velmitiſsima, & benigniſsima
excogi tant, & propinant. Multi Rhabarbarum ob eius caliditatem, &
amarulentiă recu fát: ſed perperá quidé, quádo illud cido nio Correptú, inter
ele& ifsima &benig piſsima connumerari debeat, Rcferam i qua induftria
à Ludouico Mercato,viro celeberrimo,prçparetur.Sumanturcoto nea, ab interraneis
repurgata, tes diuifa, (ſed fuperftite pellicula, quæ valde eft odorata) in
aquadonec tabuc rint ebulliant: mox per linteum colata, & exprefla,
optimolaccaro coquantur, & dumid fit,adiicies ad lib.j. huius con
diturz,vnc.j.Rhabarbari. Doſis cuius fit vnc.j.vel Aliud cidoniatum compo
nitur, quod eftgratius, & abfq; moleftia efficacius euacuat. Diuidatur
cidopium &fub God &in par 1 (264 & fublatis feminibuscủfolliculis,
parti um ciuitates puluere optimi Rhabar, negligenter triti,ac Drach.j.velj.-
aut ij.imp cátur, vel, ſi affectus poftulaueri agarici tantundem, vel foliorum
ſene; mox vniantur cidonij partes, papyro que inuoluantur, & ligata in
clibano,vel furnello coquantur ad perfe &tam co & i onem;poftremò abie
&tis medicamentis internis, pulpa manducetur. Hoc pro fe & ò medicinæ
genus fecurè cuacuat, & viſcera omnia corroborat. Animantium robur animi, à
femine inge terari. Vanta fit feminis efficacia, in aoda. cia hominibus
comparanda, nullo aliomedio ſecuriùs cognoſcitur, quàm caſtratorum natură
compéfare.Hipro fextò ſtatim atque teftibus priuantur, animi robur amittunt,
atque máſueſcár: fiquidem & à fpirituumcopia, & calore potiſsimùm
naſcitur audacia, quæ in teſtium natura valde { pongiola ge. merantur, & ab
ijs in corpus deferuntur.Ob id Galenus,in lib.1.de femine,le méSolicóparauit,
quod ſuo fulgoreorbe illuſtrat;iuxta cuius fulgorcs ſemē,& ipi rituú,&
caloris potentia, ferè corpusil luſtrare admonemur.Hinc Aegyptijſa
pientiſsimi,cum Regem fractum, hebe temq; repreſentare volebant,meritò Ti.
phonem caſtratum pictabant benè ani maduertentes,nil poſle verius hominem
infirmum oftendere,quàin hominem fie nc ſemine. Aegyptiorum aliquot ad
Quartanam febrens ſecreta experimenta. х bris quartanas Aegyptis familiaria
ſunt, hoc pro ſele &tiſsimo remedio ha bent,ægrotisdeco &tum ex menta
para. tum ad femilibram,calidum cum (polio ſerpentis puluerizatibinisdrachmisan
te accefsionem per horam propinare.A, lij cum decocto affati temporeacceſsio
nisvomitum procurant cum felici fuo. ceffu.Sunt & nonnulli,quiante acceſsio
nem pilularum drachmam exhibent. M He exagarici,gentianę,caftorei,mytrhe, rutæ
an, drach.ij.piperis longi,calamia romatici,crocian. fcrup.iv.theriacæ an tiquæ
drach. iij.conftant, & cum ſyrupo de granat. dulcib.conficiuntur. Aliis ve
ſitatiùs eft,exhibere drach. agarici,cum myrrhæ ſcrupulo, diſſoluram in pulegi
deco & o, Ex Alpino de Medic. Aegyp. Auesbacciarum taxi eſu nigro colore
fieri. Axus inter plontas virulentiam ha bere maximam videtur: quienim fub
iftius vmbra dormire audebit, in grauem affe & ionem incidet. In baccis
autem venenum potiſsimum viget.nam à viris comeftæ,ventris profluuia, atque
funefta pericula mouent: boues illarum vfu moriútur, quemadmodum &peco ra,ffortè
has comederint, Aues verò iftarum eſu minimè moriuntur, penna rum autem color
in nigrediné mutatus, Chelidonium Lapidem MIT APN epilepfiam baberepirtutcm.
VIItrus Chelidonii lapidis à pleriſque maximè extollitur: prelentaneum enim
Epilepticis réputatur remedium, adeò quòd non pauci iſtius vſu à tanta morbi
forociate liberati funt. Feruntin. Autumni principio,Luna creſcente, hũc
lapidem à ventre hirundinis extrahi, & contricum aliquo liquore epilepticis
in potum propinari:quippe facultatem re tinere dicitur, tenacem, & vifcidum
hu morem, qui caufa caducimorbi eſt exica candi. Multi,chelidonium non folùm
elu, fed etiam ſola ſuſpenſione, Epilep ticos à proprietate ſanare contendunt,
Ex Lomnio. Miram interafpides, & halic acabum inejſe Antipathiam. Irabilem
natura inter alpides, & halicacabum, quemaiorem veſi cariam inuenit
diſlenſum, & antipathi am:ijenim, fi iuxtà huiuſmodi plantæ radices quoquo
pacto corpora admoue rint,tanta ſtupiditate, & fomnolétia cor Tipiontur, vt
amplius nequeant excitari. Ariftotelem rerumcaufis maximum noſcena dis
adhibuiffe ftudium M M 2 Erat Aristoteles adeò cauſarum re, Erum cognitionis
ftudiofus,vedie cilè quiefceret, nifiad quæfitum exas ctum ſcrutinium deueniret:
ob id cumà. graui valetudineopprimeretur,atq; me dicus citra morbicausa,pleraq;
vetaret, fertur(teſtimonio Polybij ) sc.medico dixiſſe:Nemecures,vt bubulcú,
& for forem; fed prius caufas ediſſere, & ita pre ceptistuis facilè
memorigeratum habe bis.Cum autem in Chalcide exularet;ati que Euripi, qui inter
Aulidem Bcotia portum,& Eubeam infulam ſuntaugu iti freti,feptiesinterdiu
noctuq;alternis fluctibus ſtato tempore refluerent, ille maris recurſus
excogitans,atque caulam reddere non valens, tanto mærore affe & us eft,vtmorti
occumberet. Ex Iufting Martyr. Infates a nutricib mores,& téperiē recipere,
nfantes profe & ò à nutričibus non foi lùm circa temperiem, fed etiam mo
res multum recipere videntur.Ob id fat pienterà veteribus,Romulum à lupafu.
idela &tatum, proditum eſt, velhocfinx I erring erint, vel vera
narrauerint; fuit enimRo mulus ferinis moribus, callidus, fortif limus, &
incommodipatientifsimus.At præter hunc,multosà feris enutriros, & educatos
legimus; num autem hoc ijs, ex animi feritate fuerit tributum peſcio. Scribitur
Cyrum à cane fuiſſe nutritum, TelephumHerculis,filiumà cerua,Pelia Neptuni
filium abequa, Alexandrum Priamià vulpe,A egiſthum à capra,quo rum
inores,apudScriptoresnoti ſunt,vt apertènofcamus, quid nutrices infanti bus
afferant.Equidem quià capra lactá tur,ftulti fiunt, & fälaces;& ita
hircuselt;. quare ex hac conie & ura tales euadere in.. fantes, quales
fuerint& nutrices com perimus;fed mores virtute animi mode fari poffunt.
Qdo artificio vitrum diuidere valeamus. Icet vitrú folum ab adamante, cùm
plicabile haud fit, diuidiinueniatur, tamen alia induſtria etiam compertú eft
illud poſle diuidi,vt Cardanusrecenſuit Hic eft modus: Filum fulphure, &
oleo irabue, L M3 370 imbue,locum circunda,accende, repete, donec locus
optimècalefcat;mox confe ftim alio filo, aqua frigida madefa&to circundato,
& vitro in eo loco fractum, &diuiſum habebis.Ego quidéalio artie ficio,
& fecuriori vitrum, diuido,caſug; hoc mihi notuit. Habebat quadam die
cyathum vitri vino ſublimato,fiue aqua vitæfemiplenum, ad curiofitatem non
nullorum amicorum,a quamin flammá, accenfa candela,reddidi, vt vinum fub.
limatum accendi folet, confuiripta all tem flamma, cyathusin medio diuifus eſt,atque
co potiſsimùm loco, quema qua fupernatans attingebat.Ita ex curio.
loexperimento, vitruin diuidere apud alios amicosnon lemel valuir Gallinaceum
ftercusà fungorum virulentia bomines tueri. ' Vngorummalitia,ex multorum ex..
perimento, pleroſquevita priuauit quia autem homines ab illorum elu ob luxus
abſtinere nequeunt,referam quid àGaleno,tanquam arcanum,pro iſtorú. Fe
virulentia extirpanda,leu ſuperanda ada notetur.Erat in Myſia medicus quiho mines
penè ſuffocatos ab elu fungorum ad vitam ducebat, remedioa; tanquam arcano
quodam vtebatur: huncprecibus exorauit, vt tantum auxilium aperireta Stercus
gallinaceum ille adduxit, quo contrito ad- læuorem vtebatur, & cum:
oxycrato,autoxymelite propinabat in firmis, qui celeriter omnesadiutiſunt. Hoc
vſus fuitmox in quibuſdam Vr- r banis Galenus, & verum inuenit: nain: qui
præfocabantur, paulò poftvome bant pituitofum humoré omninò cral hiſsimum,
& exindeplanè liberati funt. Infuper Myſius ille vtebatur huiuſmodi
præſidio in diutinoColi dolorecú oxyo melite,propinato vino, velaqua, cum
felicifsimo fucceffu lob id Galenus ex Bolilongo dolore fpafmo correptos,ta li
remedio quoſdam perſanauit: nam & hoc colicum doloremaufert, qui caufa
ſpaſmi eſt.Ex Gal.16.simplic.cap.io. Varia deliramenta di vini
potentißimipotua.r exoriri. M 41 Multa Vlta equidem deliria in ijs,quia vino
potentiſsimo inebriantur, fecundùm humorum in corpore prædo-. minium ſuſcitari
ſolent:quippe iltorum nonnulliin riſum maximum mouentur, aliqui plorant,pleriq;
vociferantur, alij. profund ſsimo lomno quiefcunt.Refert Alphinus,in lib.de
medic, degypt. muliere quandam à vini potu largiori ebriam, primònimis euafifle
hilarem,atq; in ho.. mines la ciuiffe, quoscomplectebatur, & ofculis
tenebat;moxèrifu, & cantu, ad ram, & furias deueniffe ex quibus fami..
liares eam pertimentes, præcauebant;de. inumin mæftitiam,vtdefun &tos lamě.
tabili voce deploraret;poftremò à fom. no oppreflam,omnem ebrietatem digef
fiffe.Caufa omnium eft, quia vinum pri mòcalefacit,fecundò adurit,tertiò refri
gerat; ſi potésfuerit, & immodeſte poti. Ego profe & ò quendam cognoui,
qui a pud Marchionem primum Sancti Marci dominum meum erat in culina,vt lances
vaſaque culinaria in dies-collueret; vo cabant Iulium Colauentre. Hic epoto vino
grandi, quodBeneuento pro domi 13 ni menſa forebatur in tam immanemde uenit
ebrietaté, vt Dæmoniacus appare ret,os,manufq; extorquebat,in fe ipfum
fæuicbat, ia &tabatq; membra, & infinita agebat deliramenta. Aulæ
Sacerdos fa cris libris accingebatur ad exorcizandú hominem: quando vocatus,
ebrium illi effe faffus fum,meoqueiuſſu ferula,mo Te puerorum, circa
nates,flagelliſá; con tačius, breui ebrietatem dereliquit. Syrium inter
fydera.calidißime exiſtere matuth., Riente Syrio tantum aëris concipi.. præ
ardore langueſcant;canes in rabiem trahuntur;furiunt viperx, & ferpétes;
ftuant mariajaer occultam nocendi qua. fitatem recipit;ſemina, ia era ſub tali
ſy dere,minimènafcuntur: talis profectò eft Syrij natura. Exlib.2.de Hydr.natur.
Viterum in nuptis mulieribus varios fuiffe mores, o confuetudines.. 3 MS
Non N.DE dumprima On vna equidem apud
Veteresin. nuptis fæminis erat confuetudo: quippe conſueuerát homines in
finuPer. fico, littoreg;Orientali, Virgines nobi. les nubiles haud deflorare,
nifi brachijs, margaritarıım ļineis ornatæ incederent:: ab id illæ in
magņo.erantprecio.Deſije. a nuncmosille, & margaritæ vilius illice.
muntur.E « Garzi4 ab Horto. Catullus, in nuptijs Pelei, Tetbidw, aliam natat
con ſuetudinem, Virgo nupta, noctecun marito erat concubituva, ita tra &
abatur:ante coitum eiuscollinen.. fura filo circumdato meníurabatur,mae
nèhocrepetebant, quòd fi latius, quam vt filo comprehenderent, collum inueni
ebant, defloratam ça nocte cenfebant:ſin: Vitò dibilomaius,integram, aut antea.
fuille deuịrginatam habebant. Aļijalias. habuere confuetudines. Pupauetagrefte
mirabiliter Pleuriticum mere bum fanare, Efeet Galenuspapaueradolores miti gare,
atq; interanodyna reponiina multis locis referat;tamen agrelte,pleu, ritidem,in
lib deremed paras.facil.confel, - fus eſt perſanare. Aperiam quodà mo nacho
empirico mirabili fucceflu in hoc morbo fa & um vidi.Hic folia & ſemina
agreſtis papaueris,in vmbra exiccata,ſe cum continuo deferebat:cum autê quis
laterali morbo infeftabatur, eius confr lio ſanguinem à brachio ſecundum ca 1
nones extrahi curabat,mox deco&ú fo liorum in brodio pulli collatum, cum
drach.j.velj- iplius papaueris ſeminis capillamentorum, quæ poft colaturam
addebãtur,capiebat tepidè, & ieiunio * ſtomacho. In loco doloris hæc
Epithe. cata adhibebantur.Parabantur ex pul yere roris marini, &
ſalis,farina, & aqua" tres placentulæ,quæ ſuper calido latere in
firmam ſubſtantiam ducebantur: hiss locus,epithematis inſtar,fouebatur, &
breui tim dolor euanefcebat, tum etiá: apoftema rupebatur, & infirmus ad
fa. lutem magna admiratione priftinam rew. dibát, Corni plantam,
Singuinarie,vel SörbiHydrom phobiam curatam fufcitare. 1.1 ter 276 Je Nterrerum
admiranda, connumera tur aliquot plantarum energia, quæ ſopitam, atque curatam
in hominibus Hydrophobiam ſuſcitare, & renouare couſueuere. Pluries etenim
obferuatum reperio à Canerabidocommorfos, fi plă tam corni, yel fanguinariæ
tetigerintan. te annum exa & um, velfub forbo dor mierint, ineuitabiliter
in rabiem incide. Tę. Salius in lib.de affe&. part, virus hoc potius à toto
ſubſtantia, quàmàtempe ramenti ratione ſufçitari prodidit; nec enim à taląu,
necab vmbra intemperi es introducipoteſt. Itaquemirabileelt, ab iis lopitam
rabiem renouari, quod. fieri non poſſet, niſicum rabidalue, ha plantæ aliquam
haberent antipathiamy cuius alia potior haud adduci poterit ratio, quam
tetigimus, quod huiufmodi a proprietate hocperficiant. Qua induſtria penenum
illumptum deſcen.. diffe ad gibbum Hepatis pèlinteftina. rognoſcere valeamus...
iquopropinato,nullamajor me dicis, difficultas exoritur, quam veneni
refidentiam reperire, vtritè ca adhibe antur pręfidia, quæ talia oppugnare re
perta ſunt. Si enim venenum fuerit in ſtomacho,vomitum proderit excitare; fecus
autem,li tranſiuerit hepatis regio nes,Hiceft modus. Ponaturoui vitellus
cumalbugine, cum infirmi lotioin ma tula;fiinfra paucashorasnigrefcit, &
fee tet, venenum adiecoris gibbú peruenit; Tip verò rugetur,çitrinefcat, &
non fæte at, inteſtina haudtranfiuit. Hinc indica tionem corradimus, veneno ad
inteſtina Traiecto,non conferre vomitum prouo care, ExBAYTO. Plantas
peduconfimiles;congeneres retine YENİKHI€s. MVltis experimentiscomprobatum
Teperio,plátas,fruticelý; ligna, quę quadã aſpectus ſimilitudine cóueniunt,
congeneres retinere vires.Sic multi mea dicorum peritiſsimi locolingniGuaiaci,
Buxo vtuntur;loco falſę parillæ,ſmilace it aſpera, loco ſaſſafras,
žylucftrifoeniculo; pro polypodio, filicecligunt; protipfa M 7 na nyhor leum pro myrto,liguitrů; pro ea
buio,fambucum;pro china radicem no ftræ arundinis;pro Rhabarbaro, hippo
lapathú.Hçcn.facie corporeg; aſsimilá. túr,proindecöſimiles vires habere exia
ftimatur. Exlib.noftro de Hydran. Natur. Inter Arundinem. Fräcem,may nam inefſe
extipathiam. Aturali quodam odio inter ſe Fi lix, &Afando diſsidere
videntur: moritur enim filix, quæ ab arundinem: plantis circundatur; &
arundo quæ à fio licum virgultis: quo dudi experimen to agricolæ, arundinis
folia in colendis agris, vomeribus alligant, perſuaſi ab iſtorūdiſſenlu,
ſilices ab agris extrudere, &,vt audio votum in dies conſequütur. Apri
dentem ad Cynanchen, Pleuritiden mirabiliter valere. Agna eft efficacia dentis
Apriin NA ! uis eius oleo linino excipitur, ac locus affe &tus tangatur cum
pennę' extremitaa: tę,cx Arnaldo, & Auicenna habetur,bảo morbum
præfeptiſsimè curari.In curan da pleuritidenon minor eft virtus eius. propterea
folent practicantes admiſcere tum fyrupis,tum electuarijs huiufinodi dentis
puluerem,benèpoſcentes ab oc ! culta,&aperta proprietate talem pulue rem
prodeſſe: quippè extenuādi, & exic, candi vim habet. De hocdente mirum.
feribitur;occiſo enim Apro recentar,ip fius détes adeo feruere referüt, yt
capil losadmotos nonnunquam comburant. Id accidit., quia Apricalór magous eſt;
dumý; occiditur, ira & exercitatione fer uefcit; proinde dentespropter
denſam ſubſtantiam, magnamrecipiunrcalidita tem,cuius indicium ipmaeſt.
Aparagos ju arundineros fatosmirabiliter ex. crefcere. FAximuseft inter
arundines, & af par gos naturalis cófenſus;idcir... Iragos, &
pulchriores, & core pore?s atq; ſapidiores habere op tabit,ue, arundinetis
leminare procu rabitquippe ex naturali ſympathia mi rum in modum excreſcere,
& germinare, animaduertet. Meani co qui MVltis profe& ò notiſsima eft,
an Viero gerentes eſu cotoneorum induftrios; acuri ingenij parere filios..
Mirab Trabile eft illud, quodà multis de cotoncorum proprietate affirmari audio:
ſi enim.grauidæ mulieres,quàm læpius cotones-comedere folitæ fuerint, filios
& induſtrios, & maximaingenij pårere dicuntur:fiquidem cotoneis mia ram
hanc facultatem ineffe credunt. A. liud autem mirum in ijsreperiri apud Mizaldum
legi,grauidas mulieres háud parere, velfalte difficulter fætum ede re,ſi in
cubiculo, quotempore partus fuerint,cotosca feruauerint: credo ex eorum
conftringentiodore, velocculta. rationeid euenire. Heder am cum vinomiram
habere diſcordiam. tipathia, quæ inter hederam, & vinuinànatura infita eft;
fi enim ex hc deræ trunco cratera componitur, in qua vinum dilutumfuerit
impofitum,pro cul dubio vinum confeftim effluesfun detur aqua verò intus
retinebitur,adeò vini impatiens hedera exiſtimatur.Hoc ducti experimento
nonnulli in vinise mendis hederæ poculis vtuntur: ita e quidem num purum, vel
dilutum vi num exiftat;examinani, & cognoſcunt, Volatilium
piſciumg;fecunditatis,Ginteria. Tuprafagia. Oletin quibuſdam annis animanti bus
quædam peculiaris peſtis graſſa ri;hinc fit,ve (liannus valde pluuioſus
extiterit(auium, volatilium, bombycú ſericeorum,araneorum,erucarum,inte.. ritum
videamus;piſcium verò ftirpiúq;: fertilitatem, & valetudinem.Annus ay. tem
ficcusvolatilibus (apibus excepris) falutaris iudicatur;piſcibus verò perni...
ciofius:ficut enim in angulto aere, obim. pediram reſpirationein,fuffocamur,
vi. uereque nequimus;ita piſces in anguſtis aquis concluſi diu vicam agere mini
mè poſſunt. Gallinarum adipem(accharo obuolutam,vor modò a corruptela
preferuari;verùm atque oleum redderepretiofis fimun. Mira Mina Ira equidem eft
facchari virtus, in conferuandis àcorruptela adi pibus. Cum quadam
hyemePrudenria filiamea gallinarum adipes collegiſſeter acfaccharo albo benè
conuolutasin va ſculorepofuiflet,æftate ſubſequenti, il lud oleo femiplenum
reperit, adeòpel lucido, vtcumad medeferret excellen tius haud inueniri poffe
iudicaui. Hoc licet illa pro exornandis capillisvtere tur, tamen pro mitigandis
corporis do loribus,pro carnis (cabritie tollenda, ae liifque infirmitatibus
vtiliſsimum effe į cenfeo:Quod autem mirabiliusiudicaui: adipes illas:poft
multos annos conſerua.. tas, eodem colore,atqueodore, quo re-: centesin vafculo
fuerunt claufæ anim aducrti. A quodam Chirurgo amicoet ia nintellexi, humanam
adipem faccha. ro conuolutam;per longifsima tempo ra à carie, & rancido
præferuari: quodiſi. ita eſt, credo in omnibusanimantiumde. dipibus id
euenire.Qrare Magpatú cor pora condienda melius faccharo imple. ta, quàm
aromatibus pofle conſeruari crederem;eò magis, quia hoc præſidio, corpora in
propriocolore, vi deadipe dixi perfifterent. Cucameres naturali odżo
oleumabborreres - aquam verò appetere. INteſtina iudicatur diſcordia, quæ in,
ter cucumeres, & oleum ineft: nam, & ijaquam,appetere.à lege naturæ
viden. tur.Proinde virentes, atque è propriis. plancis pendentes, vafcula ff
aqua plena ſübterhabuerint,adeò longius extrahús, tur, vtaquam inſequiex
certitudine ex. iſtimentur; fin autem oleum fub his fue. rit eie & tum
procul dubio in feipfos, ve Juti vncus, retrahuntur;fiquidem ij olei
impatientes ex naturali antipathia co gnofcuntur.ExMatthiolo, Mandragoram
pitibusapplántatam,vim il tis infundere ſoporiferam. T Antam habét Mandragora
inducena, di ſoporem efficaciam, vteius pom vel comeſta, vel odorata,quandoque
ca taphoram exuſçirent. Illud autem mi rabilc eft, vitibus Mandragoram com
plantatam, propriam iis naturam infun-. dere, adeò quòd vinum ex huiuſmodi: confectum
ſophrem bibentibusinduce reconſueuerit, vt Rhodiginus adnota-, uit. De
Mandragora Iulius Frontinus hiſtoriam feripſit Strathagemwoz.Arn balà
Carthaginenfibus cõrra Afrosmit. ſus fuerat, qui cùn ſciret gentem illam vini
auidam eſſe,in quibuldam vini do liis, quæ in caſtris habebat, Mandragore
copiam coniecit,indeleui comiſſo bello, ex induſtria celsit, fugamque
ſimulauit. Barbari,occupatis caltris,auidèmedica. tum merũ cùmhaufiffent, in
captapho ram lapſi ſunt, & ab Annibale trucidatia: Quando, Aegypti
mortuorum corpora come dire foleant: E condiendis mortuorum corporibus, Aegyptiorum
ex monumena tis multa, tum ab Hérodoto, tum à Cæ. Jio Rhodigino exempla
afferuntur. Ae gyptii enimmortuoscondiunt, atq; do mi feruant: Ageſilai cadauer
cera condi. tum fuit, yt & Perfæ facere folent; Alex andri corpus melle
colitum eſt. Apud Iudæos exmyrrha, & aloe cadauera con diebantar,vé apud
Ioanné Euangeliſtam cap. Iceportabile equindependenciaenels C. 19. legimus:
quippeNicodemus myr rhæ, & alocs ad libras fermè centum mi. furam fecit pro
corpore Ieſu Saluatoris noftri condiendo. Magorum eratmos, non humare fuorum
corpora, nifià fer - ris ante laniata forent: Affyriorum Re gure fepulchra in
paludibus condita fu ile tradunt. Mellis vſum, vita hominibus inducere
diuturnitatem. Nenarrabili equidem potentia mel, corruptione cuſtodire valeret,
à natura productúeft:propterea Plinius l.20.maximè huius virtutem ad miratur,
ClaudioqueCæſari Hippocen taurum, exAegyptoin melleallatum, vt citra cariem
eſlet, commendauit: nam & hoc corpora computraſcere non ſinit; fiquidem
multi fenium longum mulſi tantum intinctu tolerauêre.Celebre eft mellis
exemplum in Pollione, qui cen tefimum annů excefsit: hicenim ab Au. gufto
interrogatus, qua ratione, &ani mi, & corporis vigorem, maximè cuſto
difíet,hocreſpódiſſe fertur:Melle intus, foris oleo. Proditur etiam Corficæ in
fulæ populos, ex aſsiduo mellis vfu, vi. tæ acquirere diuturnitatem, cuius rei
li cet Diodorus non comprobet exemplu eò quòd mel Corficú peſsimum cente at,
tamen non per hoc vſum mellis ad vi tæ produ & ionem improbauit. Gulinas
ouaparere quolibet anni temporefi femina urtica, velcanabisin cibis habuerint.
Scripſit Ariftoteles6.de Hiftor.animal. cap. 1, Gallinas toto anno oua parere,
exceptis duobus menlibus brumalibus. Hoctamen tempore, quo à fætura deti ftunt,
ferninis vrtica, & canabis auxilio faciliter gallinæ fæcundantur:fienim in
cibis iſtorum ſemina Ticca comederit, procul dubio tota hyemis tempeſtate, non
modò calidis temporibus oua pari ent. Hæc profectò earum corpora cale. faciunt,
& ad fæcunditatem diſponunt. Curyepbylatam infantium maculas è corpo Olent
tenella infantium corpora, dű vtero exiftunt materno, maculis 0 pore extricare.
Solenereexiftuntmaterno, quibusdam, næuis, lituris, veruciſque, quæ à matris
imaginatione fiunt, com maculari: hæcporrò quali ſigilla impri muntur,
&difficulter poft ortum elui poſluņi. Pro iis delendis principatum
habetCaryophyllata, cuius vis,& po tétia in huiuſmodi maculis extricandis,
mirabilis iudicatur.Sumitur enim plan ta hæc cum ſuis radicibus in fine menfis
Maij, quo tempore virtus vigorofror eſt atque à terreitate emundata, in alem
bicco deftillatur, mox ex aqua ſtil lata infantium lituræ maculæque Tæpius
lauantur, abſque dubio, eua. Deſcunt. Vrrica folia in lotio infirmi cuftodita,
vitam, vel interitumpreſagire. Ira equidem, ex abdito naturæ eſcrutinio, in
vica,morteq; infirmi praſagienda, vrticæ virtus,&potentia eft. Si enim
recensplanta extirpatur, ac -24.horarum ſpatio ia ægri lotio aderua tur,
vtiquefiviridis colore permanebit ex multorum experimentis,falutem, & vitam
infirmiſignificare dicitur:fin auté haud A cantu haud viridis
cuſtoditur,colorema; mura bit,mortem, velgrauepericulum deno tare, Ex Caftore
Durante. Philomelam axem miro conſenſu à viperade. pafci. Vis Philomela cx
cantu dulciſsi mo omnibus cognita eft; incogni tus autemeiusconfenſus eſt, quoà
Vipe rà depaſci permittit:dum enim ſub ar bore,in quacantans auis fuerit,
viperam viderit paulatim ex illa defcendit,&ad viperam accedit, vt illi
fiteſca. Ex Thoma Tomai. Caftorem fià canibus inuaditur, minimè te fticulos
fibi amputare. Linius,Solinus, & grauiſsimorú Scri ptorum multi,caftorem
fibi teſticu. los amputare referunt, quoties venato tes ipfum canibus
aggrediuntur quafi confcius exiſtat,quod(ijs reciſis ) à mof tis periculo ſit
ereptus; fiquidem vena tores hæc infequuntur animalia, vt ex his
accipiant,quodad medicinam vſur patur.' Rci autem veritate hi om. nes grauiter
errant; quippe caftor, Ppioru testiculi iuxta ſpinam inclufi funt, vt multis ex
anatome obferuatum. eſtiſte rum error ex velicis quibuſdam ortus eft, quæ in
vtroque, maſculo & fæmina, loco teſticulorum pendent, flauo plenæ liquore
ad medicinam vſurpatæ. Has vocant caſtereum aromatarii, teſticuii autem minimè
lunt. Quo atsficio miliciæ Duces, vt hoftes offen danti gnemmiſsilem
perniciofum -con ponere valeant. APeriam potentiſsimiigpis miſsilis, fiue
artificiari compoſitionem,cuius potentia tanta eft, vt eiusminimaItilla non
modò hominem viuum, verùmat que ferrum comburere valeat. Sumun turſandaracæ
factitiæ lib. 1o. ſulphuris viui lib.4.oleiè rafa, fiue ex adipealbur ni
ftillari lib. 2. ſalinitrifib.j. thuris lib.j.camphoræ vnc.6.vini ſublimati, fi
ue aquævitæ optiinę vnc.14.Omniahọc lento igne bene mifceátur; deinde fupa
obuoluta, atque accenſa in ollis, in ho ſtes inijciuntur. Ignishic, infernalis
di citur,tum ex eo,quòd mirabilia agat; tū N atque ex Paracelfi impij
ceſtimonio, qui retulit fc à quodam Dæmone fuille hunc ignem edocum. Demoſthmen
lingua duritiem, quibuſdama Lapillis confregiffe. DEmetrius
Phalereusalloquutus.com, quomodo fibi curaſſet linguæ impedi menta ſciſcitatus
eft.Habebat enim ille linguam duram, & ſcabram, &proinde adoratoriam
exercitationem impoten. tiſsimam ). Sanatam refpondit atque la. xatam fuiffe
linguam raſpondit ex non nullis lapillisoreretentis, quibus loqui
conabatur.Cuius Demofthenis præfidi í um difficilem habentibus loquutionem
faluberrimum iudico, vtexpeditius fer mo citari valeat.Ex Plutarcho. Vinum
quoddam àferpentibus venenatum, pleroſque àdifficillimis morbisconfanaffe.
Trabilise{t hiltoria,quęáProlpe Milocro Alpino,lib.4.de Medic.Method. de vino à
ſerpentibus venenato affertur In cella vinaria quidem ciuis Ferrariz inter alia,vinidolium
habebat, quod (i ne operculo diù apertum extiterat: - & proinde
compluresſerpentes,quos vul gus angues, & anzasappellant,ingreſsi in vinum
ſuffocati, & putrefa& i fuerát. Multiægroti ex febribuschronicis; atq;
difficillimis vexati morbis ignari,quod ſerpétes in eomortuielent, vinum à ci ue
emebant illud, quod guſtui gratum iudicabant, & breui fanati ſunt. Alij ab
huius viniſama ſuaui, cum paucos dies bibillent,itidem lanati funt, & poft
hos alijitidem eodem modo fere innumeri. Quare vinidominus tantæ vini faculta
tis admiratusvinum e dolio torum edu xit, & ferpétes complures ſemi
putridos inuenit,qui ré manifeſtá planè fecerunt. Veteres equorum lacrymas
inter auguria recepiſſe. Agnifaciebant veteres equorum Llachrymas, atq; ex ijs
auguriun vaniſsimumrecipiebant.Propterea ante Cæfaris mortem ad Rubiconemcqui
dedicati ab eo flebant,idquemagno au gurio excerptum eſt. Illorum autem N 2 inanitas,ſiue
ruditas vt ita loquar, mani feftiffima nobiseft:fiquidétépeftate no ftra fæpius
equos collachrymātes afpici mus, necperinde ex ijs alicui ſiniſtri quid
accidereobſeruamus. Vt ipſe non Semelexpertusfum, æftate potiſsimum equos
lachrymari conſpexi, idcirco vel illorum naturá efle,velmorbú iudicaui.
Crocimerallorum compofitio. Fferam Quercetani, Croci metal. Jorumcompoſitionem,
qui potens medicamentum tam vomitiuum, quàm purgatiuum fimul eſt, variisque
affecti bus accommodatum. Præparatur cum zquis partibus MagnefiæSaturninæ,
& Nitri inuicem mixtis, & inflammatis in quodã crucibulo vt vtar artis
vocabulis, & remanebit quædam materia calcina ta in colore Hepatis, quz
puluerizata, rubicunda apparet inſtarcroci Martis, quæque dulcoranda eft: Doris
-grana x. vel xij.cum vino,aut ațio liquore. Hominis compoſitionis mirabilia.
Ntet mirabilia, quæin hominis com I pofitionecontingunt,illud quidem mirum
eft,quòd tali corporis fit colla tusproportione,vt partes omnes pera. que toti
cópofito correſpondeat. Licet auto in eius ftatuia nec certa nec deter,
minatareperiatur mēſura;ex hominibo enim aliquibreues,aliquilongi ſunt;la
pienus nihilominus perfectioré homi. nis ſtaturam è ſex pedibus cóftareiudi
cauerunt, vel quod ſaltem feptem non trárcédar.Interproportiones voluit Vi
truuius cubitum quartam partem totius corporis exiftere; eandemſ;penſurat.
eſſed capitis vertice, ad pectorisinitisko Manus longitudo à cõiun &tione
ad mee dijdigiti extremū corporisdecimapars: eft.Facies à capillorum radicibus
ad ex® tremum barbę,eade eſt menſura.Maior pollicis coiú & io,oris
eftaltitudo.Tota manustotius faciei menfura eft, Maior iudicisconiun &tio,frontiset
altitudo, cilijs fcilicet ad capillorum radices; cæ teræ autem iftius coniun
& iones, nafi longitudinem oftendunt:Hominisproe funditas, ſi ſub brachiis,
pe& ore, & hu merismeluratur,ftaturæ illiusmedietas: 3 reperi
inanitas,ſiue ruditas vt ita loquar,mani. feftiffimanobiseft:fiquide tépeftate
no ftrafæpius equos collachrymātes afpici mus, necperindeex ijsalicui finiftri
quidaccidere obſeruamus. Vt ipfe non femelexpertus fum, æftatepotiſsimum equos
lachrymari conſpexi, idcirco vel illorum natura efle, velmorbú iudicaui.
Crocimet allorumscompofitio. Fferam Quercetani, Crocí metal. A medicamentum tam
vomitiuum,quàm -purgatiuum fimul eſt, variisque affecti busaccommodatum.
Præparatur cuin zquis partibus Magneſiæ Saturninz, & Nitri inuicem mixtis,
& inflammatis in quodá crucibulo vt vtar artis vocabulis, & remanebit
quædam materia calcina ta in colore Hepatis,quz puluerizata,
rubicundaapparetinftar croci Martis, quæque dulcoranda eſt: Dofis -grana x..
vel xij.cum vino,aut alio liquore. Hominis compofitionis mirabilia. I'
poſitione contingunt, illud quidem mirum mirtim eft,quod tali corporis fit
colla tus proportione,vt partes omnes pera quetoti copofito correfpondeat.
Licet autē in eius ſtatura nec certa,nec deter, minata reperiatur mēſura;ex
hominibe enim aliquibreues,aliquilongi ſunt; la pienas nihilominus perfectiorë
homi nisſtaturam è ſex pedibus cóftareiudi cauerunt, vel quod faltem feptem non
trárcédat.Inter proportiones voluitVi truuius cubitum quartam partem totius
corporis exiftere;eandemg;menfurami eſea capitisvertice, ad gedorisinitiúko
Manuslongitudo à cõiun & ionead mes dijdigiti extrema corporis decimapars:
eft.Facies à capillorum radicibus ad ex tremum Barbę,eadé eſt menſura.Maior
polliciscóiú & io,oris eftaltitudo.Tota manustotius facieimenfura eft,
Maior Indicisconiun & io,frontisettaltitudo,a cilijs fcilicet ad capillorum
radices; cæ teræ autem iftius coniunctiones, naf longitudinem
oftendunt:Hominisprop funditas, fifub brachiis,pe & ore, & hu
merisméluratur, ftaturæ illiusmedietas. 3 rreperitur. Cæteræ partes cum
aliistra. bentrationem,vtſuperius tetigimus. Apedumnaturam mirabilem effe. IN
Neer terreftria animalia,Aſpidum ne, tura mirabilis iudicatur. Ex his enim mas
& fæmina infimul vitam agunt, ta. tula; amoris affectus inter ambdsinge
ritur, vtfi cafu illorum alter occiditur viuens occiforem infequi, quouſque fo
dj,necem vlciſcatur,hauddeſinat.Quod autem mirabilius eft,ex Plinij, &
Ifidori Teſtimonio, occulta proprietate occiío on noicit,(talem ifs natura
indidit ) igi quemIrruit, licet in quantovis hominu agmine reperiatur.
Præceptum ergoo. mnibus eflc velim,vtocciſo iſtorum ani malium quopiã,celeri
fugaiter occiſor arripiat,ne à compare animali veneno fiſsimoinfeftetur,
Leporesomneshaudeffe bermaphroditos,con traVeterum opinionem. Mneslepores
vtriufq; lcxusexiſte re voluerunt Veteres, quod & M. Varro ctiam tradidit.
Error tamen eſt, vt diuturna docuit experientia, quama feulos fculos à fæminis
lexu eſſe diſcreros cognitum cft. Porrò tantorum inſcitia, abhoc, vt
reor,ortaeft, quia in leporum genere lępius, quàm in aliis animantibus
hermaphroditos reperimus: inde Hee brei naturæ arcana intimiùsſubodors tes,
leporéfæminino vocabulo léper ex planarunt,ARNEBETH, eò quòd in iis
foemineusſexuspræualet magis.Rej ve ritate noomncs hermaphroditiſunt,vt ex
peritiſsimis venatoribus audiui; exic & ione multorum cognoui,ficut.com iam
Bodinus edoctus fuit,vtivrhluth confitetur. Equidem Hermaphrodig plurimi
funt,fedfæcunditatem fervita. rumminimè recinéignecmares vnquam vtero gerunt,
necminus fuperfætant. Mirabilen eße Imaginationis po tentiam n vtero gerentibus
imaginationis po tentia apertè cognoſcitur.Si enim illæ inter virorum amplexus,
& fuauia,ali quid intensè cogitauerint, facilè in in.. fántium
corporisexternis partibus imax ginata imprimunt. Hinc variæ rerum formar Ire N forme,næui,lituræ, verrucæ, & alia figa na
in infantibus impreſſa conlpicimus, Lingmultæ ex leporum obeutu fætuse-, dunt
ſciſſolabello,aliæ fimis naribus,ore diftorto, vultumonftruofo,labris turpè
prominentibus,corporedifformi,ocu-, liſq; horrendis infantes genérant: quia
conceptus, vel grauidationis tempore, turpia,monſtruoſa,& horribilia fixa
co gitatione excogitarunt-Fæminisidcirce, præſertim nuptis, pulchras imagines da
mihaberecófulerem,atq;à turpibus av effe,ne pręuia imaginatione fætus mó.
Atruoſos, turpefá; concipiant. Veteres, Climaftericos annos admodum ti muiffe.
1 A mationis apud Aſtronomos exi ſtunt &re vera videtur in quolibet anni
feptenario quædam hominis mutation deò quod, ficuti in morbis dies criticos
timemus,ita in vita hominum annosClin mactericos,qui à multis ſcalares dicun
tui, quòd gradatim eueniant.Sunthi an ni, .Inte hos annos 49.63. magis
periculosos credunt; quiaconſtant è feptenario, duplici, &nouenario
complicato,obfero uatumq; àgrauibus auctoribusreperio, maiorem hominum partem
io anno 63. Mori contingere.Idcirco hos veteres ada modumpertinebant,&, vt
capiturin Gellio lib. Auguftus itaſcripfit ad Ça ium nepotem:Spero te lætum,
&bene uolum celebraffe, quartum & fexagefi mumannum natalem meum:nam,vt
vi des,Elimactericum communem fenio rum omnium, tertium & 'fexageſimum
annum euafimus. Dehis tractatum edi dit Iofephus de Roſsi à Sulmona vtilem
&jucundum. fMundiprimordiisinter homines, es ferpema tes
antiparhiaminfurrexiffe. IRRreconciliabile odium eft, quod inter homines,&
ferpérescadit,adeò, quòd expauefcit homo fi ferpentem inuenit, antvidet;magis
autem fæmina: fiquidé obſeruatum audio gravidam mulierem (vifo ferpéte )præ
timore abortire.Hu. ius difcordia illa ratio potiſsima eft quodàmundiprimordijs
ínterkanc, & QUnca Semuan -illum Gt ſtatuta inimicitia, & irreparaa
bile odium, quo altera-, alteram fpecia em inſequatur. Carolum V I. Francorum
Regem, Ceruum 4 latumpro infigniprimò habuiße. Iluanettum Rex Carolus venandi
cauſa fe contulerat, canum latratibus excitatusin fugam Ceruus, æneam tore.
quem collogerere viſuseſt, quem vena bulis,aut ferro appeti Rex prohibens,in
calles, & retia compellit.Erarin torque latinis litteris infcriptum:HocmeCçſar
donauit. Exeotempore Caroluserua alatum pro inſigni habuit; &alii,regibus
inſignijs (quęlilijsaurcis tribus conftát) circa latera, Ceruos duos apponere
con fueuerunt. Gaguilis in vita Carol. V I. HANC. Reg. Insaanimantia confenfum,
&difcas diane ineffe. Vllidubium inter animantia fym pathiam, &
antipathiam efle inter trpiantes ſubditur: fiquidem muſtelam miro eiulatu in
bufonis os deuorandam inueherelegimus; & bufonern in ferpen Npathi Lisa I
tis,botræ vocati, os ingredi.Inſuperci cutam, fturno eſle cibum; homini vero
venenum in dies obſeruamus: atqueveo Fatrum cotumices nutrire, hominem autem
lædere non eft ambiguum. Senaterem quendam, exconiuge liberos ſur dos,
&mutosfufcepiffe omnes. nature. omnesex, &mutos ſuſcipi,itaequidem à
Fernelio obferuatum eft in quodā Senatore.Cre didit Ambianus huius reiobfcuram,
& cæcam eſſe rationem, mihi autem altera fubeft, quæa Phyficis minimè
differt: fi quidem auditio grauis, atque ſurditas quæ à natalibus viſa fit à
conformatio nis vitio exoriens, hæreditarios mor bosgenerare creditur, &
perinde libe ros, exhuiuſmodivitioſis,ſurdos, &muin tos excitari:fæpè autem
non in filiis,ſed ! in nepotibus hæclues oriri videtur. Apud Garamantes.
mirabilem fonterros obferuari, Dmiranda profe& ò, eft fontis il.com
ARJiusproprietas, quiin oppido Der 1 bris apud Garamantes reperitur. Hices nim
die friget, no&c verò æftuat; adeò quòd memoratu incredibile videtur,
quomodoin tambreui temporis fpatio tantam natura ſui faciat varietatem. Equidem,
quinoéte fontem afpicit, ibi flammasignefqueæternos exiſtere cres dit:quiautem
die hyemales ſpectat: fca. tebras, vtique fontem perpetuò rigere exiſtimat.
Propterea Debris apud mudi nationes inclyta eſt: eius enim aqua qualitatem
excæleſti vertigine,mutare confpiciuntur.Ex Solino. Quo artificio Caminus per
ſuperiorem "api cem ſolum fumum emittere valeat. N Caminorum fru & ura,.non
modi aim tufferimus laboris, ne ignis fi molimtesin nos ipfos erumpant: fiqu.
dem in ventorum mutationc facile fit, vt fumi quandoque potius defcendant;
quàmadapicem aſcendant: ventorum enimvisillos deprimit, deſcenderequc
percaminum cogit. Egotale ad fumi ferlum impulfionem excogitaui artif. simm.Struktur
Caminus, cuiusfuperius fafti. zor faftigiu rotundú fit,ibique foramen la
pidibus fi &tilibus conſtructum fit: mox ahenum inſtar tympani ex-ære, in
cuius latere feneſtella extracta ſit, fuper lapi des affigito: ftylifớ
ferreisfubcingito; ita tamen,ve intus vagari, mouerique commodèpoſsitapta demum
fuper fer reos ftylos, & lebeten?' ex ære infuper vexillum,quod feneftellam
fubiec dia recto habeat,taliq;induſtria,vtin quo libet vexilli motu, moueatur,
& calda riumin gyrum,ita profe & ò è feneſtella, ventis
oppofita,fumuserumpet, & non deſcendet.Pleriq;, vt fpero, huit noftro fcruinio,ineliorem
addent Atructuram. meamque opinionem noníſpernent. Adconftruendum celerrime
Horologium muncrabile in paritte. Ncoritruendis, pingendiſque ſolari, bus
Horvlogiis, non modo lintā me ridianam,opuseft imienire, vthorarum tempus
fidele reperiamus, rerum atque Ortum, & Occalum, Borcam, &All ftrum cum
Aquinoctia, & Solftitia: in is.n. Solarismotusquarnaxime variat. N 7 Ego quidem,
vt labores fugiamus, tale excogitaui artificium.Globum planum. extabula lignea
formato in cuius medio ftylus ferreus ſitus fit;diuidito mox glo. bum lineis,ex
centro ad extremum du cendo illius in 24,portiones, demumin globiapice horas
ſignato, &vltimo in patiete contra Solis radios affigito. Vt auté ex
Solaribus vmbris diei, horas ve nari poſsis,Horologium portatile afpici.
conglobumý; ad horam illam accommo. dato:ita profectò,abfq;alio auxilio, ce
ferrimèHorologiumvmbratile in pari cre habebis.In Aequinoctijs, &
Solftitijs 1 eodem portatilis Horologijauxilio,fa. cillimè ad horarum
æqualitatem globů reducere poterimus. Infancium pir uitam, è capitefluerem, quo
artificio Chartaginenſes fiftere procurandTing, Xinfantium pituita, in
capiteredú. dante,plerique fuecedunt morbi in. ter alios, morbus comitialis
exoritur, qui à multis puerilis vocatur, quòd ijs,ve plurinum,eueniat.. Vt
autem infantes ab huiuſmodi pręſèruarent Pæni, illorú vedas capitis lana
ſuecida inurere,pitu. itainý; fuentem hoc præfidio compefa cere conſueuerunt.
Athiopes infantes te ditos,ab ipſo quoq; natali die,in fronte adurút,ita profe
& ò tumcapitis, tumo culorü humorfiftitur. Apud Inſubress. ex teſtimonio
Mercurialis, & pleroſque populos,veícribit Scipio Mercurius,l ditos
infantes fetonein collo muniunt, quod falutáre experti funt aduerſus mor.
bos,qui à capite Huunt, Inmise rasis pluuie,quapotiora ixdiceniny præfagia.
pluuiam imminentem,tum ex Gallo rum cantu intempeſtiuo,tum ex fre quenti
cornicis crocitarione multi præ dicunt.Hisautem addendum puto muf cas(ca
imminente)pulice's, pleraqzani malcula à furore vexari, intentula;mer il dere:hæc
enini à vaporum inaerem ctc. rationc à radijs falar bus perturbantur. Infuper (pluuia
imminente )odoris fra. grátia in floribus sétitur;apes ad alueária -
sedcut;bufones, vermeſi;èterraakédut Brina vifa eft per dies præcedentes; catti
manibus caput, quafi linientes, compri munt; ouescapitacommotient:afini hu
miles habent aures; ftercora fumát, ma legue olent.Horum omniumratio, va
poresàSole exhumidisfublatifunt:pro. inde animalia,cerebra humida habentia,
nonnulla magis extorquentur. Vinum à Verrribus fuiffe mulieribus inter di&
um. Agna fuitVeterum à vinivfuab. Itinentia:illudautem adeò muli. eribus erat
interdi & um,vtcapitale iudi. cium inirct,quæ vinum biberet. Porrò inoleuit
confuetudo,vtcognati, & affi. mes, mulieres ofcularentur, ore explo rantes,
an ex vinum bibiffent. Idem ve fusMafsilienfibus, Mileliis, pluribus; Græcorum,
&Barbarorum gentibusin,. valuit, apud quos muliereshydropota, & viri
erant abftemiz: Intermemoran da illor um temporum,EgnatiusMetel fus, vxorem,
quod vinum biberet,fufte necafe dicitur. Quo artifii io è plumbo Antimonii
flores ex Habere paleamase Ape nij, fiue Stibinon femel extrahere Periam
artem,qua flores Antimo à plumbo valui, quo præſidioin multis corporis affe
& ionibus feliciſsimo euétu voor.Capito Plumbicampanam, è qua aromatarij
rofarum aquam ftillatitiam extrahunt; hæc habet æris fundum: tu verò txargilla
eligito,quodacerrimoa etto fupra medietatem implendum con fuilo,eaq; induſtria,qua
rofæ ftillantur, in aceti deftillatione carbonibus bene ignitisagendum cít:caue
tamen, ne totus fillet acetum, ne aqua extracta vftioné fentiat.Hæcaqua auri
colore eft, fapore xerò facchari, & mellis; mirabilis tamen tum in potu,
tum extrinfecè vfurpata, ob ftib j flores ex plumbo extre & os. vomitu,
& aluo purgat, ob id frigidis affectionibus,obſtructionibusý; vtiliſ. fima':
In vlceribus putridis, fætidis acoribus, ſcabie, herpere exedente, & aliis
huiuſmodi,maximi eſt valoris.Doe ſis in potu ſît vnc.ij. Deforisad placitū.
Clarorum virorum exitum aliquot inte felicem fuiffe Aniene fluuio Aeneas poft
tot vi. & orias, torque clara facinora periiffe dicitur: nec
diſsimilisRomulo, Cæfari, Alexandro, Annibali, Scipioni, Iugur thæ,Mithridati,
atque alijs innumeris mors ſucceſsit:per quàm n. pauci viriex iis, qui
clari,atque illuſtres tum virturi bus, tum fortuna habiti funt, quos non
infælix exitus,tanq: á pro exemolo,fós offentäuérit porterial text caligero.
Defipientiam, mulierum natuefamiliarem indicati. MVlieres vtero
gerèntes,fiàphrenia tide capiuntur,Galeni teftimonio, rarò confanefcere legimus,
vt fcribit tamen Cælius Aur.femper minus graui ter,minuſquc periculosè, quam
viri,mu lieres ægrotant.Hoc autem, vt Merci. sialis opinatur,ab alia ratione
continge re non poteft, quam ab ipfarum natura, cuius familiarius eft
defipere,quam viri. Mirabile Annibalis, contra Romanos nauala fratagemia.
Nfolita,& mirabilis Annibalis milita Eisafutia contra Romanos iudicarur: hic
enim bello naturali cum iis dimica. curus, cum impares vires habere anim
aduerteret,rale ſtratagema inuenit. Ser pentibus, quorumvenenumconfeftim
enecat,pleraſq;ollas impleuit,opertasq; repente in hoftes iaculatus cít, quorum
ictibus plurimi cecidere.Hifceftratage matibus vir hic tanquam alter ſerperis,
multoties hoftium manus effugere con fucuit.Ex Gdenoin lib.de tbet.Akrijon
Ambarum cum vino alicui exbibitum, cena feftiminducere ebrietaisn. Mbarum, quod
à vulgo Ambrageye ſea vocatur,fomiſsisatiopam falfos opinionib &
bituminofis fontibus,qui in maris profunditate exiftunt, oritur, Hocautem
primòliquidum eft,cùm ve rò aquarum impetu ſurfum rapitur, ex
aerisfrigiditatecondenſatur, & Amban rum fir:Siquidem in maris concauo, ple
raq; mollia,teneraque obfèruantur, & interalia Coralliú, quod ex aqua exea
ptum, citiſsimè lapideſeit. In Ambaro illud mirabileiudicatur, quod ab alique
antequam vinum hauriat,odoratum, ina sttar ebrii eladat: cum vinoa, propina tū,confeſtim
notabiléinducere ebrieta tem multis experimentis eft comproba. tum. Ex Simeone
Sethi Greco auctore. oleam Lathyris Tympaniam, Colicas, affe& iones
mirabiliter ſanare. Irabile quidem,quod è Cataputię -ſeminibus extrahitur,
oleum eft, quippein expellendismorbis,qui à filao tu luccile;frigidis oriuntur,
principem habet locum.Contundantur huius ſemi na, atq; in aquatam
diùebulliant,vt ex cocta videantur;mox oleum in aqua fu pernatans cochleari
colligendúeft. Mos eft apudIndos tale oleum cómodius per decoctionem, quàm
expreſsionem cola ligere. Vfurpaturhoc feliciſsimo fuccef. fuin Tympania,colicis,
iliaciſq;dolori. bus,ftomachiaffe & ione,aurium furdita te,atq, in iis
morbis,qui à ſuccis frigidis, fatua;fiunt. Huius gutta aliquo lique re in potu
ſumpta aquam citrinam euan euat,in articulorumq; doloribus pitui tam,
humoreſque frigidos. Extrinfecè vfurpatur in omni Hydropis ſpecie: vbi tamen
flatuofitas viget, maximam in expellenda proprietatem habere vi detur. Ex Don
Garzia ab Horto. Verenum à diſsimili extingui; à fimili vero angeri.
Hocpropriumelle veneni,àfapien Lrioribus proditur, à diſsimili ex. tingui,
& a ſimili augeri, & robuſtius fi erizea propter non femel à perfidisho
minibus exhibita venena nullius valo risfuifleobſeruatum eft,cùmeadiſsimi
libusfuerint fociata. Aconitú, & Napel lus miram retinent vim necandi, com
pefcitur accamen corum potentia à ve neno diſsimili, ex quorum diſsimilitu
dine,vtriuſq;vis hebetatur.Mira eftAu. fonii hiſtoria de vxore mæcha, quzma
rito venenum propinauerat, vt a. illud robuftius effet, Hydrargyrum miſcuit ex
quo toxici virtusdempta eft, & vir immunis euafit. Hoc epigrammate ille
monftrat; Texica Zelotypadedit vxor mecha marito, Necfatis ad mortem, credidit
effe datum: Miſcuit HA Mifcuit agente
lethaliapandera viui, Cogeret vt celerem visgemindanecem. Digid at ber fiquis
faciunt difiseta venenü; Ansideram fumet,quiſociala bibet. Ergo inter fefe dum
noxia pocula cortant, Cele lethalisnoxafalurifora Protinus,Go Vacuos duipetiêre
receffiua, Lubrica deie& is,quaria nota cibis. Quanpia cura Deumprodeft
crudelier vxor, Elçüm fata voluns,bina venena juuans. Cornelij Celfy de
valetudine fanorum bomsi num conferuandatutißima præcepta. Nter
grauiſsimosmedicos,& fcripto res,nemo eft,qui in conſeruáda fano rum hominú
fanitate oculatior exiſtat. Afferă ciusverba ', ytfaluberrima iſtius præcepta
rectius intelligantur.Sanus ho mo,qui, &bene valet, & ſuæ (pontis eft,
nullis obligare fe legibusdebet, ac neq; medico,ncq; dcalipta egere.Húcoportet
varium habere vitæ genus, modo ruri eſſe,modòin vrbe,fæpiuſý; in agro: na
uigare, venari, quiefcere interdum: fed frequentius fe exercere.Siquidé ignauia
corpus hebetat labor firmat; illa matură lepc ſenectute, hic longăadoleſcentiá
reddir. Prodefteciâincerdúbalnco interdú,aquis frigidisyti;modòvngi,modòipsú
negli gere:nullú cibigenus fugere,quopopu. lus-vtatur:interdú in cóuiuio eſie,
inter. dum ab eo ſe retrahere:modò plus iufto, modò no ampliusaffumere:bis die
poti us quàm femel cibú capere, & fèper quá plurimum,dummodo hunc
concoquat. Secl vt huiusgenerisexercitationes cibi queneceſſarij
ſunt;ficathletici, ſuperua. cui. Nam, & intermiſſus propter ciui. les
aliquas neceſsitates ordo exercitati. onis,corpusaffligit, & ea corpora,
quæ more eorum repleta funt,celerrimè, & fenelcunt, & ægrotant. Hæc
firmis ſer: uapda fune,cauendumquene inſecunda valecudine, aduerfæ præſidia
cenſum mantur.Ex lib.i. Socrati à familiariDeironcde Plasonis indole Somnium
fuiffe immiſſum. Solene quandoq;malifpiritus homi nibus fomnia ingerere
futurarum re rú, vel Dei permiflione, vel vt nos ipfos dedecipiant. Hinc
Socratem legimus, vidiffe per ſomnium,oloris pullum ſibi in gremio plumefcere,
qui continuò exorcispennis & expanfisalis, in altum aduolans, fua tiſsimos
cantus edebat. Poftridie Pla tone adducto, hic eft (inquit ) Cygnus, quem ego
præterita nocte cam fuauiter canentem fomno videram. Hocfomnium, ve fcribit
Henricus de Aſsia, à fpirira fa. I miliari, ſub forma Cygni, quem Athe
nienſesVeneri dicarunt, fuit immiſsum Socrati, vt Platonem in diſciplinam re
ceperit ', à quo, quum ipſe uilil ſcrie ptum reliquerit, dulciſsimi ipfius
& Caluberrimai fermones proderentur, Magia ſeu inc antatianis ris. Onmeras
eſſe præftigias, quæ magica? arte efficiuntur; multis exemplis notum eft, fed
vno in primis, quod deſcribere vifum eft. Rufticus quidam magnis doloribus
ventriculi vexaba tur:: quos etfi variis, medicameutis depellere cogar zur illi
tamen non 1 ceffarunt, fed potius in dies recrudeſcere vifi funt. Quare
agricola doloruin impati ens, cultello ſibi guttur abfcidit. Dum au tem tertio
die mortuus ad fepulchrum ef ferretur, à duobus chirurgisin magna ho. minum
frequentia, illius ventriculus iraci. fus eſt. In ee (res mira, &
prodigiofa ) lignum teres, & oblongum,quatuor excha. lybe cultri, partim
acuti, partim ferræ in. ftar dentari, ac duo ferramenta aſpera re. perta
fuerunt:quorum fingulaſpithamęlos gitudinem excedebant. Aderat, &capillo.
rum inuolucrum globi inftar. Credibileen fanè, hęcin ventriculi cauitate
congeſta fu iffe, non alia arte, quàm Dæmonis aftu,& dolo. Quo artificio
epiftolam, in ouo celatam alicui afcribere valeamus Nter ſcripturarum
furtiuarum arcana non infinum locum tenere exiftimo, in ouo epiftolam celare,
atq; amico ſcribere, Videbis enim oui putamen illæſum, mun. dung; illo tamen
exempto, difruptos; cha paeteres apparebunt. Aperiam ſecretum. S? Atramento, ex
gallis, alumine &aceto con. fecto, in ouicortice literas ſignabis, votum
pffequeris. Has oportet in Sole calente ex ccare, mox ouum in muria concoquere
ita enim à cortice characteres euaneſcune, & ad interna gradiuntur:ſiquidem
putami. ne exempto, notæ oui durato albumine in ueniunturEx.Carolo Stephano. In
aquafrigida captanda maximum veterum fuiffeftudium. Aximam antiqui curam
adhibebát, vt aquam frigidam pro ætatis in. cendio temperando conferuarent:
quareex niuibus eam parabant, vt Athenæusretulit. Dequa re perbellè loquebacur
Seneca, & panas montium in voluptates transferunt, Alexandrini aquam
Soletepentem, in fene ftris ad ventorum incurfus exponebant, vt poctu
frigeſceret;manè autem inte Solis or ruin hani ponebant, folijſque lactucæ, ac
que pampinis iniectis frigidam tuebantur. HocGalen.parrat.6. Epidemior.
Plasarchu: 6.Sympus cotibus & filicibus aquæ inietti hoc fieri fcripfit.
Neronis autem in re har ftudium nobiliſsimum fuiffe proditur: ise genim,
vtninis voluptate, ablque njuisia iniuria fruererur, feruentem aquam vitro
immifiam in niues refrige jarimandabat:Ex Heur nie. Ecua Fæminas in prima
menftruorum eruptione in Venerem maximè incitari. e Erunpune,fceminis bera
exurgunt:Pana guis ille,inftar occifi animalis videtur, atq; in maiori copia
erumpit, cùm vbera ad du os digitos prominent, que tempore puella rum vocem in
grauiorem mutari confpici. mus, Illud autem maximè adnotandum eft, in prima
menſtruorum eruptione puellas in pudendis,valida tentigine, prurituque core
ripi,ex quo ad Venerem incitantur: quare per tempus illud cautè cuſtodiri
exiſtimo. Ex Arift.7.de Hift.anim. Qua induſtria Aegypti lapides à
vefica,abfiga incifione extrahant. Irabile quidem eſt Aegyptiorum ftudium in
extrahendo lapide à ve fica abſque inciſione, quando noftrates me dici,
lapidarij ſine illa facerenequeant, idque cum magno languentium vicę periculo.
Hiligneam cannulam accipiunt, octo di. gitorum longitudine, & digiti
pollicis latia tudine in opere abfoluendo. Hanc colisca nali admouent,
fortiterque infufflant;neau. tem flatus ad interioraperueniat, extre. mū
pudendimánu altera perftringunt, fo. samen deinde cannulæ claudunt, vt virga 0
% cabang M N eagalisiotumeſcat, latiorq; fiar. Quo facto miniſter digitoin ano
pofito, lapidem pau Jatim ad canalem virgæ, atq; in eius vasex tremun deducit.
Quivbipræputio lapidem appropinquare ſentit,cannulam à virgæ ca nali fortiter,
impetug; amouet, & lapis ex. trahitur. Ex Alpino. Mult a praſidia ab
animalibus, bomines accepiffe. On pauca equidem præſidia funt, quæ ad hominum
tutelam ab animalibus accepta ſunt. Chelidoniæenim virtutein ad oculorum morbos
ab Hirundine accepi. mus, quæ hanc conquirit herbam,vt furorú filiorum oculos,
vel vitiatos, vel.cæcos cu rer, Fæoiculi virtutem ad eandep tutelam ab'anguibus
didicimus, Ab Ibide, quæ in ftar Ciconię auis eft, clyftris vſum habui mus: nam
& illa roftre marinamaquam al lumere folet, illoſ; pro clyfteri vtitur, vt
ventrem nimis onuftum exonerare valeat. Inſuper marinus equus, Hyppopot mus di
etus, venarum fectionein nos docuit: illef. quidem mala oppreffus -valetudine,
ad re center fuccifas arundines graditur, acutio. riſ;cuſpidefanguinem è
cryrjuin venis adi mit. Quod autem in hocmirabile eft, vela guinem cohibeat, in
fimo, vel cono volutatur, & ica vitam tuetur, & fanguinem fim ftit. Ex
Plinio, alis. Equorum teft:cilos ad ſecundas depellendas miram babere pirt
utern. Ingularis profecto Equi teſticulorum ad nulierum fecundasdepellendas eft
pro prietas, adeò, quod teftatur Genſerus in e pift. Rufticum quendam,
quinquaginta in puerperis feliciter hoc vſum fuiſſe reme dio. Vfus eit &
Horatius Augerius in plu. ribus mirabili euentu: præſtantiſsimuin id circo à
grauibus auctoribus indicatur re ne diun),nam, & pluribusiam deploratis pro
fuit.Capiunturteſticuli equ: caftrati,& tria ftillatim conciſi in forno
exiccantur, quorü puluis quantum capitur tribusdigitis è jure bibendas datur in
neceſsitate; idé; fi opus eit, bis, auc ter reperitur. Humanam faliuam
Scorpiones interimere. Ominum faliua Scorpionibus infe ttiſsimum venenum eít,
adeò quòd ca tacti confeftim intereanc. Porrò ijs, ſaliua fora ſubſtancia
aduerfaelt, ve Galenus lib.io fimp, medic. experimento confeffus eft; ist. nim
à fola faliua morientem vidit Scorpio. nem, id; celeriter patientem à faliua
elue riencium, aut fit jentium; tard autem ab 3 illis,qui cibo, potuque fuerant
impleti,ina. liis autem proportione, Apium riſus,bominesridendo interfi. cere.
Scelerata eft herba quæ Apiamrifusdicia cur, quod ridendo homines interficiar:
fi quis enim gnftauerit ieiunus vtique ridendo exanimabitur, vt
Apuleiusteftatus eft: Ex hacillud adagium ortum habuit:Sardonius siſus; nam
& Sardonia eriam vocatur.Porrò on ex rifu, qui hác guftauerint, moriuntur
fed potius,vt placet Saluſtio neruos labio rum, & orismuſculosillius, qui
eam come dit, contrahere facit,adeò, vtridendo mori videatur. Qua induſtria
Partbi, Scytheque Sagittarum aciem venenajunt: AR'thorum, Scytarumque toxicum,
quo fagicrarum acies inungi folebant, humano fanguine, & viperinaſanie
confta bat, tantæquc feritatis erat hoc venenum, ve leui tactu animal
interimerer, Equidem Scythæ viperas recenter enixas venantur, eaſque
diesal.quoccontabelcere finunt, do necip fapien putre.cane, mox com visus
hominis fanguine in ollam effuſo, eam ex quifite coopertam; fimoque obrutam com
putrefcere finunt, cuius demum.1. ick or fan. PAT fanguini ſupernatans, fiue
ferum cuni vipe rarum faniecommixtum lethale Scytharum toxicum eft. Ex Arift.
Plinio, & Langio. Succinumpterogerentibus exbibitum, mire partum
accelerare. Mvicis experimentis comprobariaudio ſuccinum parturientibus drach.
ſemis pondere ex vipo albo potui dátum, mirè par tuin accelerare. Hoc eriam
facit eius oleum, fi gutta tantum ex aqua verbenæ parturienti
propinatur.Quidātamen medicusHetrufcus (Fallopii teftimonio
)exhibebatfcrup.i.bora• cis in decoctomatricariæ, velfabinæ diffolu tæ
difficulter parientib.mirag; faciebat: bre ui enim temporis fpatio feetus,vel
viuus,vel mortuns egrediebatur. Habebat ille medi euis pro arcano
præftantiſsimum hoc auxili um tamen neſcio quomodo postea fuerit de fetum. Ex
Andernaco Serpentum oua genituramí per imprudētiam in petu haufta,ſerpentesin
corpe ribus procreare: Dmiranda fuccedunt quandoq; fym dem imprudenter cum ea
femina, vel ova ſerpentú hauriuntur, è quibus moxſerpentes generantur. Genſerus
in lib 2. hift animal cap, de Ranis Rubetis, bufones in ventriculis in
reftinifq; hominum haufta eorum genitura, fieri, &nutriri probauit. Iacobus
Manlius, in lib.experim.in cuiuſdam equitis, exhau * Ita cuiufdam lacunæ aqua,
vbi erantſemina Serpentum, in ventriculo plures angues fu. iflegenicos
prodidit: quibus per internalla extractis, medicorum auxiliis, fanus factus
eft. Leuinus Lemnius Vermiculos cauda tos, atg; infolita forma beſtiolas vomitu
ciectas nouit. In nonnullis lacertas à phar. maco fuifle eductas obferuatum
eft, vt Gé. maCoſmocrit vidit. Quare maxima in a quæ potu hominibus opus eſt
animaduerfi. one huiufinodi exhanftis, pernicies corpo. Tis conſequatur. In
deſperato coli dolore Hydrargyruin, v4. glandem plumbeamexbibitam, multos
confanaffe. Irabile videtur, Hydrargyrum,quod à mulis venenum reputatur, in
der. peraro coli'dolore exhibitum, plurimun prodell:. Equidem Marianus Sanctus,
ex multorum confilio, qui ab hoc lethali mor bo fanati fint, fuadet, fi
obstructio perfeue rauerit, & fæces per os extrudantur, hau fire cum aqua
fola argenti viui libras tres, Probat hic exratione vinetuin feu duplicatű
inteltinum Hydrargyri pondere explicari, fæces detrudi,vermelý; fi ibi fuerint
interi. mi, &ægrum liberari. Haud ab hoc difsi mili auxilio quidam nobilis,
poft alia ten tata ad morbi huiuſinodi acerbita tem ma. chinamenta, liberatus
eft. Hic hauftis olei amygdalarum dulcium fine igne extraćti vnc. iij.cum vino
albo, &aqua parietariæ mixcis, mox deuorata glande pluoibea ar gento viuo
illita, planè à colico cruciatit euafit, illamque exano abſquelaborerede didjt.
Ex Pareo lib. 16. Infæniculorumfeminibus, vim quando que exitialem deliteſcere.
Grauibus ſcriptoribus comprobatur, ſerpentes fæniculorum elu, &fene ctam
exuere,&oculorum aciem rnonare. Hinc iis affricantur oculi anguium, vt vo.
tum affequantur, Ex attritu foeniculorum feminibus, praya quædam imprimitur qua
litas, è qua venenati producuntur vermi. culi,quorum eſu multi in peſsima
deuene. runt ſymptomata, &ab alexiteriis rarò ad iusj funt, tanta huius
veneni potentia eft. Quare foeniculorum ymbelli,antequam co. medantur,
aperiantur, & diligenter concu, tjantur, vtå vermibus emundentur. Præ, OS
Habis A A ſtabit al quantifper in frigida macerare. Ex Balthajaro Pifanello,
Noua admirandag; prafidia, ad Ang i nam, gutturules apoflemata. Fferanı
fingularia auxilia, è quibus ex grauiſsimis fcriptoribus, ad anginam &
gutturis apoſtemata mirabilia contigiffe proditur.Lignum hederæ ad gutturis
apoſte. mata à proprietate valere fcribit Ioannes Marquardus: quippe obſeruatum
eft, come dentem excochlearihederæ ligneo, fiue bi. bencem in aliquo ipfius
vafe ligneo, num quam, vel raro in gutturis, vel vuulæ apo. temaińcurrere,
Rubeta cocta, &pro em plaftroSynachicis impoſita,cófefim liberat.
Vermes.quandog, in cordis capſula pro creari, è quibus mors ſubitanea
pleriſqueexoritur. Abulofum haud eft, vermes in cordege: nerari. Hoc enim
Melues docet, Holle rius, Marth. Cornax, Alexius Pedemonta. nus, & alij
loan, Hebenftrit, in lib. de Pette, Principem quendam ex morbi fæuitia peri
iffe narrar, cuius cadauere diffecto, vermis albus præacito roſtello, eoq;
corneo præ. ditus, cordi adhęreſcere deprehenfus eft. Exmedicis, ſucco alii
feram hanc, tanquain ex indubitato remedio, interimi probatü eft. Petrus
Sphererius (vt ScheukinsBarratti lem
fiorentinum morte fubitanea correpti, atq; diſſecatum obferuauit, in cuius
cordis caplula vermis viuus repertus fuit. Aiunt multi certiſsimo
experimenco-ficco allii,ra phani, & nafturtii hos vermes pecari, qui, ex
teſtimonio Pedemontani, in corde deli teſcentes,ſyncopim, Epilepfian, &
mortem inferre folent. Mares pleroſque in mamillis, mulierum instar, lac
producere. Icet marium mamillæ fpiffa carne in fuiffe productum obferuatum eft.
Nouit hoc Arift. vtlib. 1. dehiſt. animal. docuit. Veſali us non femel id
confpexiffe in 1: 4. 15. Anat. commemorat, & Hieronymus Eugubius in libell,
de lacte: fic & Cardanus,lib. 1. de Sub til. qui ianuæ vidit Antonium
Denzium, è cuius mamillis lactis tantum profluebat, vt infantem fernè lactàre
potuiffet. At hifto ria, quæ affertur ab Alex. Benedicto mira. bilis eft:
aitenim, Syrum quendam,mortua coniuge, è qua infans ſupererar, ybera filio
admouiffe, ècuius ſuctu tanta lactiscopia i pupillam manauit, vt exinde loco
matris nn trire valuerit. Ego quidem in duobus filiis meis, in primis diebus à
partu obferuaui, ab obftetrice.mamillas cofrectatas, lacimpulſo (magno multorum
ftupore) emififfe: idậ; in aliis etiam infantibus contpexi, Lumbricosquandoque
tantaprocreari pi Tulentia, vt interior a corporis perfurare valeant. Nfanda
equidé fymptomata à vermibus aliquando proueniunt: refert enim Om bibonus, lib.
4. de morb. infant. Lumbricos ex vmbilico cuiuſdam erupiffe. Tralliani
teſtimonio habemus, hæc animalia ob ali menti inopiam inteftina laceraffe,
fuiffe ob ſeruatum. Id etiam ab Aegineta confirma tur: jofuper Hollerius
confpexit, vermes per inguina, & vmbilicum prorupifle. Ma. gna igitur cura
opus eſt in horum redua dantia, ne interioracorporis valeant lace fare, A
Infamis vmbilicam, & Ceruinumpenem mirabiliter conceptumfacere. Lexander
Benedictus, 1.30. de curand. morbis,vmbilicü infantis, qui fponte caditquoquo,
modo in ciboſumprú, fiigno rauerit mulier,adconceptum facere, pro.
didit;illumg; in brachialibus à muliere ge ftacuin conceptum inhibere eredir.
Cerui. aum inſuper penena aridum, & in fari. namredactum, oboli pondere, à
coitu forminis datum; procul dubio ad concipien. dum prodeffe experimento
probat, Baueri. us tamen conf: 50.vterum ceruinum fingu lari dote ad conceptum
valere prædicat, Vlmi vſum, recentem Elephantiafim curare fuiffe obferuatum.
Inquam certum remedium, Vimi vfus in curanda recenti Elephantiaſi à laco. bo
Douinero, lib.Tic.7. prædicatur. Vidit enim adoleſcentem tali affetu laboranté,
& decoctionis Vimi vſu (factis faciendis ) conualuiffe. Ea equidem pro omni
potu vte barur in quolibet paſtu, cum pauco vino al. bo, &cantiſudores
mouebantur graueolen tes, vt vix illos cuftodes ferre poffent. Ita viſcera
purgabantur, &magaa yrinæ copia excernebatur, quibus excretionibus fanus
factus eft. Cyprinorum efum podagricis elle infeflum. Vamuis inter piſces,
Cyprinusnobi. lifsimus exiftimetur, cum optimum præbeat nutrimentum,
exquiſitiſsimigsexi Atat faporis; tamen podagricis infeftuin ef. fe obferuatum
eft. Nouit enim podagroſum Iulius Alexandrinus (vt retulit lib. 15.6. 6.. de
salubr. ) cui Cyprinorum efu pinguium, parata érat femper podagra, ve in manu
illi th effet, eo pacto accerfere, cùm vellet. G Puluere pellis leporine,
perniones à Sep tentrionalibusfanari. Laus, lib. 2. Rerum Septentrionalium,,
tilsimè perniones experiri fcripfit, qui mor bus, non aliis ab iis fanatur
remediis, quàm puluere pellis leporinæ. Plinius verò Rapú domeſticum feruen's
calcaneis impofitúla. nareretulit. Ego ex Carolo Séephano, inlib. de Ragraria,
in quodam expertus ſum reme dium, & bene fucceflit. Accipit ille, ficos
crematos, è quorum puluere, & cera yngné tum parat;hoc pernionibus
impofitum bre uiliberat patientes. Hydrargyrum loco amuletigeftatum à pefte
faſcinog corpora defendere. Arfilius Ficinus, & P. Droerus, in lib. M,
fienim auellana perforatur, &extracto in. teriori nucleocum acicula,
argento viuote pletur, & collo fuspenditur; mirum in mo dum à peſte corpora
tuta reddit: ira profe etò à peftifera lue fæniente fe defenderuut multi. Hoc
eriam præfidio mulieres lactan. tes, à faſcivatricibus, ne lac fic ademptum,
quo infantes alendi funt, præferuari poffe, i Thomas Iordanus, in libe dePefte,
prodidit. - Q " ppe multis experimentis obferuatum re, tulit (hoc fecum
geſtao - ullas prorſus laga. ruin, lamiarú aut ftriguin infidias lacrátibus
nocere. CNICO Meſpili lignum,collo appenfum grauidas ab abo orth preferuare. Wm
quadam æſtate apud D. Ioannem Nicolaumn Cucillum Brancacium, mei amantifsimun,
ytpuerum curarem interef ſem, fortè inter me, & Doininam D. Man. já
Cotoneam e Toleris, eius vxorē, de abor tus præſeruatione, tunc vtero gerentem,
có: uentum est. Retulit domina hæc Meſpili li gnum collo appenfum mirè ab
abortu gra uidasdefendere;idq; millies à fuis maiori bus foiffe expertum.
Confiteor in plerifq;, tale lignum fuifle à me expertum, atq;certú, & rarum
remedium ſemper inueniffe fe: fi quidein multæ aborrientes, & dolore, &
fã. guinis fluxu (appeofo ligno reſtrictæ ſunt, &ab abortuſeruatæ, adeò
quòdined parti cularem virtutem abortú prohibendiinefile seor, Qua
induftriabomines abſtemios reddere valeamus. Vleis experimentis comprobatum re
perio Anguillas, vel Mullos in vino M fuffo peri sfuffocatos vini faftidium
inducere: & enim ex eo bibant homines, procul dubio abfte mii fiunt.
Infuper philoſtratus in vita Apol loni, ona noćtuæ elxaca, & infantibus pro
cibo allata, hydropotos in tota vita illos reddere ſcripſit. Mizaldus, Ragam
viridem, ex iis, quæ in fontibus ſaliunt, viuam in vi. no fuffocatam, idem
efficere, fi tale vinum potetur, prodidit. Rotundam Ariſtolochiam mirè piſces
ftu pidos reddere. Ira eſt Ariſtolochiæ virtis in piſces: ipfa enim illos odore
ad fe al licit,moxftupidos reddit. Proprerea fi eius radicem contritam, calciq;
commiſtam, fiue eius decoctionem cum calce pacato flumine aut maris littore
piſcatores confpergent, piſces agminatim confluere videbunt. Ili autem puluere
deguftata, veluti examina ti ſupernatantes capientur. Puellam veneno ab
infantia nutritam, Alexandro ab Indorum Rege fuiße miffam. Ndorum Rex Alexandri
fortunæ inuidés, vt illum interimeret, miræ pulchritudi nis mifit puellam,
ratus forfitan Alexandru confeftim cum ea concubiturum. Illa au tem Nappelli
veneno ferè à cunabulis erat educata, propterea more Serpentum ſcin tillances
habebat oculos. Hos Ariftotelesar piciens, caue tibi ab hac (dixit ) 6 Alexan
der; nam virus peftilentiſsimum alit, vode tibi exitium paratur. Poft paucos
dies pleri q; proci huius commercio venenari periere ex quo Ariſtotelis
praſagium mirabile fuit iudicatum. Ex Auerroe. Quale fitigneum prafidium,
quodin morbis ab Aegyptis, & * Arab.bus vfurpatur. N lib. deMedicina
Aegyptiorum prodi. dit Alpinus, quo pacto illiin morbis cor. pora adurant.
Accipiunteniin lineam peti. am cubiti longitudine, latitudine verò tri um
digitorum, quam ad formam pyramydis aptant goſsipioque implent; ipfius latior
pars, parti adurendæ applicatur, alterumg; capuc accendunt, comburió; cam dia
per miteant, ye faſciculus crematur. Continuò ramen dum cutis vritur, ferro
circumcirca accingunt carné,ne caloris incendio aliqua oriatur inflammatio.Hocinfuperinuolucro
parando obſeruant, vein medio meatus ex iftar fafciculi: ita enim euentatio fue
refa piratio aliqua paratur, In vftione autem per aćta offium medulla in
carneaduſta, quoad eſchara cadat yantur.Hic vrendi modusAe. gyptiis &,
Arabibus familiaris eft. Olim in Creta familiasquaſdam mirè faſes:
natricesadfuiffe A quoſdam, tum fæminas in hiſce parti bus animalibus,
pueriſque laudando faſci num attuliffe: adeo quodij;fiad ouile, por cileque
quodpiam adiuiffent,confeftim in teritum pleriſque produxiffe: Quare mirum haud
eft, quod legitur in Creta quaſdam fa. milias adfuiffe, quæ laudando faſcinum
is. ferebant. His profectonatura quædam ferè venenofa efficitur, & ex
oculis inde fpiritus efflant venenatos,quibusanimalia,pueri, & grandiores
faſcino maculantur. Laudando autem venenum promptiusoperatur: fiqui dem laus
propria, gaudium affert, quo cordis fpirituumque dilaratio oritur, & veneno.
a ditus præparatur.Ex Fracaſtorio - de fymp. sta Antypat.rer. Cyprint verticis
oſsiculum mirabiliter Epilep. ticisfubuenire. N Cyprini caluarix vertice
quoddam re peritur ofsiculum triangulare lapidisin ftar, quod in curanda
Epilepſia; principeng loců obtinereaiunt. Táta enim efficacia epi lepticicis
fubuenit, vt morbusis numquam reuertatur,Hoc, vbifuturæ in vertice calua six
Cyprinicômitrútur intus fubfiftit,prop I cerea terea ſi illa capello
penetratur, ſtacim fora profilit,Andernacushoc ofsiculum nummi Germanici
cruciferi appellati,magnitudine exiſtere prodidit,atque ſalutare eſſe Epilep
fiæ remedium, Calphurnius Bestia Romanus qua pia vxores dormientes interemerit.
Nonnulliex veteribus in venenisnofçé & dili gentiam inter alia Aconitum
venenorus omnium elle ocyfsimam comprobarlot: fi quidem tactis huiufinoti
veneno genitali bus lexus faninini animaliuin, eodem die mortem inferre viſiun
eft.Hacvia Calphur nius beitia, veditaretur forſiçan, vxores dor mientes
interemit, de quo à M.Cæcilio ac cufatus eft.Hincilla -atiox peroratio eius in
digito mertuas. Confimili induftria Ladica laus Neapolis Rex, cum cuiuſdam
medici Prochytami filiam adamaret, cum eaque concumberet, Florentinorum
confilio ex cinctus eſt, AcetoStitillitieo Bythagoram vitam longiſsi
meproduxiße. Afecit:feripfit enim eius viulongāhonia nes vitá conſequi, &
vfquead eius extremum: finem permanere integrè, & dextra valetu dine.lole
cu quinquagefimum ageret awaum hoc
remedio vfus eft &eius vfu ad centefi. muum, & decimum ſeptimum
productus et integer & nulla vnquam aduerfa valetudine tentatus: cuius
optimam facultatem admira. tus, confanguineis co umuuicauit, vt illings vfum
haberent. Oleiom lixiuio mixtum in lattis fpeciem tran fire. ' rmè experimen: o
oleum lixiuio mixtú, fi diuag retur,in lactis ſpeciem tranfire, comprobatum
eſt: eft enim lixiuium tenue, atque calidum,oleum autem cum aêreum fit à
lixiuio attenuatur, & proinde aerem con cipit,ex qua albedoiunaſcitur. In
aquis etis am, quæ diu agitantur,lactis ſpecies quædam exoritur ex confimili
induſtria. huius indi. In cium ſpuma eft, quæ cun fic tenuis, aérem concipit,
& dealbatur, Ex Cardano. Quainduftria Scythe abſque cibo, potu per plures
diesexiftant. Miraett herba Scythicæ operatio, qua scythæ per plures diesfiue
cibo, po - tuque viliere dicuntur. Hanc ij circa Boeri. am inueniuntcreſcentem,
& ad famem ficou timque tolerandam vtuntur: fi quidem guftu dulcis, vt
liquiritia eft, & in ore detenta fa mis, fitifq; fenfum habetar, Idem apud
cales C: Hippice præſtat, eò quòd hæc planta equis confimilem generet effectum.
Aiuntmulci, Scythas his herbis duodesos eriam dies, fac mem, &ſicim non
ſentire.Ex Martbiolo. Catellos calorem natiuum augere, membros rumque dolores
conſopire. P Ro excitando nativo calore, membro. rumque cruciatibus
demulcendis, Carelo li præſtantiſsimi(Galeni teſtimonio,7. Me thod
med.)exiſtimantur:illorun autem hu. ius naturæ haud omnes habentur, fed ijpræ
cipuè,quibus pilus concolor eft. Propterea in Chiragra, podagra, & in omni
Arthri. tis fpecie cruciatus, quamlibet efferatos, parti affectæ adhibitos s
præſtantiſsime confopire àmalcis comprobatuni repe ris. plurima è terra
furſumtapi, iterumque deorfum cum pluuis pracips tari, Aximam
yellera,rang,vermiculi,lapil li,ligna,vabijgeneris frumentacealac, fanguis,
& id genus alia terræ permixta, quæ cum pluuijs quandoque præcipitari
afpici. mus,, nobis præftant admiracionem, adeo quod à cafu infolito plerique
perterriti, Cæli mipas metuunt; Celiat aixen admira. tio,fi eorúcauſas
penfitamus:hæc enim pri mo mò ventorum effluuijs, ventorumque inipe tu terræ
permixta furfum feruntur,mox cum pluuijs iterum deſcendunt. Propterea nec
ſemper mirum,autinſolens à ſapientibusiu dicatur: CorneliusGemma,
inCoſmitriticaca 6.hæc caufas legitimas à coeleftibus Syzygi. is habere
prodidit: fed tamen eo vſque pro gredi ſoiere,cum fpecie fua, tum magnitu
dine,vt etiam in portentis principem inue niant locum, Cum Pſylis, &Marfis,
Serpentes haudbabere inimicitiam. M Irabile eft, Serpentes, quià mundi pri
uerfam,inimicitiainque iniuere,cum - Pſyl lis, & Marfis nec odium nec
difconuenienti am retinere, Neceſſe ctenim elt, ve ijs aliqua miftio non omnino
contraria oriatur,auto dor, autaliud, è quo fpecies minus ingraca videatur; ita
profecto inter homines ipſos. criam contingit: quandoque enim fine cauſa
nonnullos odimus,alios amamus,prout re sum.fpecies ad animam noſtram perue.
niunte, quibus conuenientiam, & diſconnenientiain capta mus. Ex Fracastor
rian - ) Oling Olim vasta, ego robuſtafuifle bominuincor pora. Vamuis
Plinius,cæteriq;ſcriptores, ho ninum corpora, robur, vitam ſemper imminui
conquerantur;tamen olim Gigan ces extitiffe, &vaſta hominum fuillecorpo. ra
negandum non eft.D.Auguftinus lib.15.de Ciuit.Dei.dentem gigantis in quodam flu
mine inuentum fuiffe prodidit,quiminutim diuiſus,centum ex noftris dentes
ſuperabas. De Pailante ſcribitur admirandum.Hic Ae neam contra Turnum Regem
Rutilorum adiuuit, mortuustandem, & fepultus, vbi nunc Roma eft, (reference
Solino)Anno O. atingefimo poft Chriftum Dominum dam quiædam ædificia
Romefierentcafu in ſepul chro quo arte mirabili cum lucerna ardenti códitus
erat, inuétus eft, & integer erectus altitudinem nuricapite excellebat.Quid
de Aiace, & quid de Turno; & de ingenti,faxo, quodvterque in hoftem
conjecir, referatur nouúhaud eſt.Quid tandem de Oreſte, filio
Agamemnonis,cuiuscadauer oéto cub tirá longitudinem excedebat, atque de alijs
in numerisdicatur,apud fcriptores reperitur. Idcirco præter ftirpem giganteam,quæ
poft diluuiumimminuca eft, alia corpora vastitatem & robur maximum
retinuiffe conce. dendum eft; in præfentiarum verò homi. num corpora huiuſmodi
comparata, tam pufilla funt, vt præ illis inania effe videan tur. Ex Helinando
Chronographo. Equum Phaleris accin&tum pulcbris, acri oremfieri., chris
ornantur phaleris, tum acriores, tum pulchriores iudicentur. Eſt de his cla.
rum exemplum de Bucephalo Alexandri, qui phaleris accioétus Regijs neminem
præter Alexandrum (teftimonio Aeliani) ad fe aſcendere paciebatur, &
quoderat 18 illo mirabilius, veaſcenſus facilior effet, demittebatur cum
dominus equitare vole bat.Phaleris autem remotis,quilibet medi. aftinus aſcendere,
&tractare poterat. Ego quidem domimulam habeo,cuius tanta eft ſagacitas,vt
fi feruus meus ephipium parat, habenafque illa humilis,demiffa, & quafi
gaudens perfiſtic,viAernatur, hilariſque in. cedit, & acrior: fin autem
clitellas, calcitro fa, indomita, feraque confeftim fit, necta lem ſarcinam,
niſi vinctis pedibus ferre ſu Atinet, adeò quòd feruus ab opere defiftere
cogitur. Exitiofißimum effe homini,ſub Lunaradijs ſomnum facere. Vnæproprium
eft,in hæc inferiora hu miditatem immittere: quare exitioſum elt,lub eius
radijs diu dormire; quippè dor mientes obleruatum eft ægrè excitari, atque
proximos infanis fieri, Lunæ vires in lignis, quæ ad ædificia
colliguntur,potiſsimum ex perimur:conciſa enim Luna creſcente, funt ferè
emollira per humoris conceptionem, idcirco tanquam inepta à fabricis reijciun
rur. Agricola 'experimento cognouerunt, fruméta de agris in Lunæ diminutione
colo lecta diutius ficca permanere. Hæc à veterie bus Lucina vocabatur, & à
parturientibus inuocabatur: Lunæ enim diftendere rimas corporis,meatibuſgue
viam dare munus eft: propterea, tale ſydus partui ſalutare, illum.
queaccelerare putabant. Archelaum,Mithridatispræfe&tum, ligneam turrim
incombuſtibilem confeiffe. Dmiranduin profectò iudicatum eft
AArchelai,Mithridatispræfe&ti,cótra Syllam commentum:hic enim turrim ligue.
ain iocombuſtibilem condidit,quam fruftra ille incendere conabatur. Erat
currista. bulata alumine collinita, in ijs autem cruſta durior erat obducta,
& alumen, plumbique albi albicineres
pigmentis copioſè commifti: quia induſtria ab igne feruata ſunt. Confio mili
artificio,Ceſar ex larigna materia cir. ca Padum,Caftellum etiarn conftruxit,
Ex Lemnio. Viſcum quercinum fola fufpenfioneEpilepti. cis fubuenire. X grauibusfcriptoribusmultiorbicua
losè viſco querciofola ſuſpenſione vulgari filo transfixos idem præftare in 2
molienda,& præcauendaepilepfia tradunt, quod peonię maſculæ radix,aut
ſmaragdus è collopendens efficere creditur, Reculit Iacchinus in Epilepticerum
curatione, fe mel ea ratione,qua ligno guaiaco vtimur, Viſcum quercinum per
dies 40. propinafre, & profuiffe quidem, non tamen Worbum
abituliffe,nequelicuilleiterum id temedij iofaciliori morbo experiri.
Isterbraſsicam o vites maxisnum ineſe dif fenfum. Focabilis equidem difcordia
inter braſsicam, & vites reperitur, propte reade Reruftica fapientes
fcriptores, VICCE à braſsica offendi, deterioreſque & fucco, &odore, fi
ſecusplancatur, fieri prodidere. Experimento hoc comperitur:nam gerinen
ijspropius cu accellerit, auerſü ab inimico Notabilis compulſum odore
retrograditur. Infuper G inollam, vbi braſsica elixatur, vini vel mi nimum
conijcitur, quippe nec braſsica cona coqui vnquam poterit, & quod
mirabilius eft, colorem proprium amitter. Hacmotira tione ſapiéres,ebriis
braſsicæ ſucçú propinát, quo ebrietas ſubitò foluitur. Conuiuates pa riter, ne
à vini copia potenciaģ; offendantur (Germanorum inftar ) braſsicam crudam primò
comedere debent: ita enim viruna ad ſatietatem, abfq; ebrietaris periculo haua
rire valebunt. Cati nigerrimiefum cerebrum, homines dementare, Ericulofum eft,
verſicoloris, &maximè nigerrimicati cerebrum alicui efirm prz bere: ad
iufaniam enim homines ducit, & quod peius, cerebri meatus obftruit, ſpiri.
Etuſý; impedit animales, Inter fcriptores Per trusApoinenfis, huius efuadeò io
ſanirehow' mines dixit,vt præftigiis quafiobnoxii videa antur. Ponzertus
pariter cati pilos venenoſos eſſe prodidit, citly; anhelitumfebrem heoti cam
induccre. Exbetulacorticibus, ardentesfaces comparari Etulæ cortices non modò
ignem confe. tim recipiunt, verùm atque flammam pariung Mha pariunt ardentem; quo fit, vepleriq;
faces, pro noctis obſcuritate fuganda, ex iis com. ponaot, bene rati lucidiorem
has flammam, quãpini fædam parere: ex liquore autem picis inſtar, qui dum
vtuntur deftillat, oriri hociu dicatur, cuius natura cùm facile accendatur,
mirum haud eft: talem effectum producere. Hæmorrhoidalemn berbam contactu Hamer
rboides fünare. Ira eft Hæmorrhoidalis vis, & poté. tia in perfanandis
Hæmorrhoides: fi enimhuius radicibus, Hæmorrhoidales do lentes tanguntur, atq;
illæ per diem circa fe. mur ferantur, & mox in camino fumanti (afpendantur,
procul dubio effectusfanatur: fiquidé Hæmorrhoides que atq; radices ex iccărur,
fiaccelcıyor: qua caufa herba ab effe ctu nomen deduxir, nec immeritò: namin
iftarum infiammatione, &doloribus, fi hu us radices contufæ applicantur,
confeftim, & dolor, & inflammatio mulcentur. Ex Ex Tante. Marine
Paltinuca radium,identium do loresmitigare. entium dolores multis experimentis
ex Marinæ pattinacæ radio mitigari vifi func; huius eniin radio, qui in piſcis
cauda cpa, situr, dentes tanguntur, & gingina ſcari. ! x herbis non paucæ
Ecale ſcar ficantur, quo præſidio quan cítiſsime dolor euanefcit. Prodidit
Dioſcorides, lib. 2,64p. 9. radiuin hunc dentes frangere, & e
urcare.quomodo autem hoc perficiat docu it Plinius lib. 3. cap 4. Conteritur
enim is, & cum Helleboro albo miſcetur, quorin miſtura fi dentes illiti
fuerint, fine vexatio ne extrahuntur, Plerasg, berbas, Solisexortum, &
occafuma ostendere, Solis ortum, & OC cafum noffe videntur tantaq;huius
lyde. ris ſectandi,talibus auiditas nafcitur, vt Gr. miter inter kas, &
folem magnam in ſe lym pathiam credamus. Profe&to fos calendula in Solis
ortu aperitur, &in occafii clauditur; ex quo villicorum horologium à nuleis
di citur. Sequuntur Solis fphæram non modo papauer, & illudtithymalli
genus, quod vo. cant helioſcopon; ſed etiam malua, lupini & cichorea;
intenſius autem Lotus herba re ctatur, &exortum quotidianum, &occafum
noſcit. Hæc (Theophrafti teitimonio ) cau lem, &florem veſpere mergit,
& circa me. diam noctem tota in lacum irruit, & adeo occulcatur, vt nec
manu admiffa quis valeat inuenire, verciturmox panlatimg; erigitur, &in
Solis exortu extra aquas confirrgit; for P 3 reing Temą; aperit, & patefacit, caliterá; etiam
num confulit, vc alièab aqua abeffe videa quarum Sodo Qualssin Sodomi, &
Gomorriveſtigiso riantur fru & us. LtiſsimiDei decreto quinq; vrbes 211a
ciquicus incentæ ſunt wuum, & Gomorrhum præftantifsimæ fiudj erbantur.Harum
in fauillis quædam noſcú. tur veſtigia; Giquidem cæleftis ignis reliquiæ adhuc
perfiftunt. Quod autem illic admira bile perfpicitur.viridancia fpectantur
poma, formaci vuarum racemi, nec quis elt, qui e dendi haud cupiditatem habeat:
illa. autem manibus capta faciſcunt, & in cinerem refol. uuntur,
fumuggsexcitant, quafiadhucarde ant. Ex Egeſippalib. 4. Magnam inter vterun,
ammasinef Seſympathiam. On exiguus inter mulierum vterum, & mammas
contéplatur confenfus: quip pe alterum alterius pathema oftendere on laruamus,
A venis inter has partes coniunctis maximè ratio ošteditoriri ſympathiá:ex iis
e nim materias ab vtrifq; contentis transferring &exonerari experimur.In
menftruorum re dundantia Cucurbitula fub mammisappofita, fluxum cohiberi ab
Hippocrate docemur, Lactis copia in
puerperis dum magna grauit q; fuerit, die feptimo puerperii octauo, 10 nog; in
vterum à naturaefunditur. Suppreisi menfes in virginibus, & viduis caftis,
non femel io mammasrefiliunt, & la & tis copiam fuſcitant. In mulierum
pubertate accedente menftruo vtramq; parteni creſcere vidernus. Quo artificio
Solis defectumfirmiter com prehendere paleamus. Aria induſtria pleriq; conantur
folis defectam deprehendere;hocautem có pertum eft, artificio illius
defectionem fir miter apprehendi, Pelues hora inſtanti capi. antur, quæ non
aqua, fed aut oleo, aút pice implendæ ſunt; ratio enim fuadet, humorem pinguem
non facile curbari, atq; imagines perinde, quas recipit conſernare. Equidem in
magines in liquido & immoto tantum appa rereconfueuerunt, propterea in
olen, & pi. ce, commodius, & firmius, quomodo Luna Solilc opponat,
& illum abſcondat accipere poterimus. Ex Seneca in Natur. Quaft.
Virginummammillarum tumorem acis cuta impediria Ac inter alias, cicuta pollet
efficacia, vt contufa cum vmbeila, atq; virginü B H mammillis impofita, tumorem,
& excref centiam valeat prohibere; fortaffe nutrimé cum impedit, quo minus
augeantur, vt in pu crorun tefticulis fuccedit, fi hæc adhibetur: ijenim
reatibus alimenti obtufis facilè ex iccantur. Aperiani in hoc loco quod à Bon
doletio nultis experimentis comprobatum Teperio de piſce Squarina: hicenim
mulie. rum mammis fuperpofitus, illas adeò con. ftringit, ve virginum mammillæ
appareant; credunt multi in genitalibus eundem fimili ter effectum producere.
Quercusgallis, anniprafagia comparari. Napoleon Onmodò à Plinio, verùm atq; à
plea riſq; rei rufticæ ſcriptoribus obſerua tum fuiffe comperio, à gallis
quercus maio sibus præfagium aliud anni, quodapud vece res in magno fuiſſe
pretio,&opinione legi. tur. Aperiuntur gallæ, quando integræ funt, ibig;
muſca, aranea, aut vermiculus repe. ritur: fiquidem planta hæc in gallis
huiuſmo di aninialium gignere confueuit. Si mufca volar, angi fertilitatem
& bellum futurum præſagiunt; ſin vermiculus repit, annonæ carentiam
arguunt; fi autem aranea profiliet fummam caritatem, & peftilentes affectus
prædicunt. His ego adderem, præfagia hu. iufmodi, fi Deo placuerit, confimiles
ſecta. tur elientus. Vitri puluerem, calculos comminuere. ron folum Galenus,
fed Anicenna, & mouendos vitri puluerem excollunt quomo do autem hæc fieret,
plurimum infudiui; tandem quæ ab Abecizoare componitur,mihi ex voto ſucceſsit,
& vitrum adurere didici. Capitur vieri albi, & perſpicui fruftulum,
quod terebinthina coll nire oporter totum, nyox tandiù in prunis detinere,
veexcandel. cat; hoc demum in aqua exſtinguicur, ſepti. eſg; iteratur, primò
tamen linitur, fecundò cxcoquitur, vltimò extinguitur; quo peracto, vitrum
conteritur, & in puluerem lubciliſsi mum mutacur. Propinamus languentibus
au rei pondus vel drach.j. cum vino albo, & ef ficaciter calculos comminui
experimur. Quo artificio aëris naturimexplorare valeamus. Eris qualitatem,
& naturam cum ex plorare libuerit, fpongia bene ficca, atq; munda ſèreno
cælo per noctem fub diuo exponenda eft; illa eniin fiſicca mane fuerit, ficcu's
P5 АБЫ liceus & aër erit; fi
humecta,nimbolus; fi anoll cervda,humidus,acroridus Inſuper ft recente pané
eadem induftria expofueris, di corrupto,ficuin contrahere videbitur;à fic co,
fiec ficcus;ab Humido aucem, à ftacu pro prionon mutabitur.Siaër fuerit
peftilens, carnesexpofitæ corrumpuntur,atque colo rem mutant;fic eciam &
adipes.Siaércraf fus erit,patebit in marmore, & filicibus, qnę in cali
natura admodum madere folent; cós tra verò in aere'tenui, liges humidus eſſet,
hę enim in tali con ica humeſcunt. Ex CATO dano. Quali fratagemate homines,
mortui Š videantur. Vltis experimétis confirmatum repe rio fublimatum, ffue
aqua vitæ cum fale miſce tur, ac in patina (ſublata qualibet alia lua ce )
accenditur in cabiculo, nocturno tem pore, vbi homines reperiantur; fiquidem
ipfi immobiles fuerint, fpeciem mortuorús repræſentabunt. Pleriq; vt Aethiopes
fin gant, lucernam accendunt oleo plenam, cum quo ſepia atramentum fit dilucum,
fi we calchantuni, aut ærugo, nec fine ratio ne:oftédit enim,lux eorû colores,
quæ in iis sát quæaccédācur: oportet tamen iu cubi culorcliquas luces adimere,
Nerein VA No Nereidesfaciehumana dy venufta, prezi que fuifferepertas Ereides,
quas vulgus Birenas appela lat, plurimæ in locis maritimisinué tę funt;quodauté
cátusdulcedine nauigātes hein foporem perliciant, & capiant,nos. in lib. 1.
de Hominis vita, abundedifferui mus, vbi de Tritonibus, Nereidibus, ho.
minibuſqs in maridegēribas, quos marinos vocant tractatur; Poetarumq; fabulæ
eno. dantur, Vidithas Theodorus Gaza & Gee orgius Trapezont ius, homines
nagnæ e ruditionis: Gaza in Pelepomeno exorta maris tempeftate, Nereidem
proiectain in lidcore reperije viuentem, & fpirantem, ynleu hrniano, facie
decora, corpore fqua mis hirto ad pubem vſq, cætera autem ia locuftæcaudam
definebant: ad hanc viſen dam magnus fuit concurſus, illa tamen e vac maefta,
crebrog, ſuſpirio fatigata & frequentia hominum circumdata gemitus dedit
& lacrymas emiſit,quibusmacus mi. fericordia,ad mare deduxit, vbimagno im
petu fluctus fecauit, & ex oculis omnium cuanuit. Quid Trapezontius,
pleriqs. alii viderint, in loco cita. to narrauimus De Apunx natura, earumque
mirabiliſa gacitate. Tu quidem anceps fui in fcrutanda A
pummellificatione,foetu, & cera:nam & apud auctores magna reperitur
controuer. fia, num illæ ge nerent, & aliundeprolem habeant.Poft auem
exactum fcrutinium cu iufdam amici va lido experimento Ariftoter lis opinionem
veram eflecomprobaui;fiqui dem Apese floribus fauos conftruunt, exar borum
lacryma ceram fingunt, & mella ex aëris'rore captant.Hæ primum fauos confi.
ciunt,mox fotin collocant, ore calidum ſpirantes,vt vitain
recipiat.Mellificanræfta. te, & autūno cibi caufa;mel autem autinale
cleatius eft.Foetus in vere ferotino debilis fit: nã & naiori ex parte
emoritur. Multi aiunt oliuas, & examinum copiam cógenerem ha. bere nataram:
nam fi altera augetur, alcera abundans fit: fi vna deficit,altera deprimitur
ratio eft:nam mella ficcitates augent;lobo. lem verò imbres; quofit, vt
ſimuloliuæ, & sopia examinam fit. Vinorum aliquot existere genera natura
mirabilis. R aliquot vinorum genera mirabilis naturæ quod? co A quod vua &
guftu, & fenfuà cæteris minime diſcrepanr, nec vinum á ymis; tamen quod
Heracliam Arcadiæ fit, viros reddicinfancs epotum, & mulieres fteriles:
& apudcabyni. am Achaiæ abortum facic: & in Thiffo vi num quoddam
lomaum producit; quoddam verò, vigiliam Ex Tbeophraſto lib.9. Plant.
Quoartificio ignem manibus abſque læfione tractare valeamus. Pud plerofque
fcriptores inueni, ig nem fine læſione poffe tractari, fi tri. tomaluauiſco cum
ouorum albumine, ma.. nus liniuntur,ac defuper alumen inducitur.. Hoc autem
experimentuin à Magno Alber to captum eſt, apud quem aliud legitur hu. ius
negotijartificium:fi enim Ichthyocolle, & aluminis æquales partes capiuntur,
& ad inuicem commiſcentur, fiacetum his ſuper funditur; quicquidtali
miſcellanea illitum in ignem proijcitur, vtique non comburie tür. Menftrua in
ſenio ferèquibufdam fæminés 46 cidere. Vàm fallax fit tum Ariſtotelis, tum ali
orum iudicium,quodin mulieribuscir ca quadragefimum annum,fiue quinquagefi mum
menftrua deficiant, quotidiana demone strat experiencia. Mulierem hic cognoui,
Qyour P7 Victoriam nomine, eamque honeftam & bene morigeratamshuic in anno
45.méftrua ceffarunt, & faufta valetudine vixit,cum au tem fexagefimum ferè
annum attingeret, ce teilli menfes rubei,bonique coloris redie. De vberague,
quæ priusflaccida erant,more: virginum turgidula facta ſunt lactifque tan ta
copia impleta,vt impulſu ferretur: quarez, vt puerulú filiæ fuæ lactaret
àmeadmonita eft. Alteram cognoui, quæ vfque ad annum 65.femper menftrua paffa,
& hodie viuit, & menftrua fingulis menfibus fuentia habet Hæcautem
raròcontingunt.. Bufonislapidem contra venena mirabileinha bere virtutem.
Pleriſque lcriptoribus excollitur lapiss ille terreſtrisinuenitur: ſiquidem
contra venena folo contactu valere expertü eft; propterea inflationes abeftijs
venenatis illatas diſcute re, venenúq; elicere aiut.Scribit Lemnius, tu mores,
& dolores ex forieibus,araneis, vel pis,fcarabeis,gliribus,
aliifuevenenofis 2. nimalibus caufatos fclo lapidis blaul do attritu.euanef
cere Aquarum Fluuios natur& mirabilis repe $ rire. N multis locis aquarum
exortas, mira cfficaciæ inuenirilegimus Scribit Arift. in terra Aſsirithidæ
aquas naſci, quas cum oues biberint,moxgs inierint, nigros agnos generare. In
Arandria dnos ineffe fluuios ad.. notauit, quorum alter candorem, alter nio
gritiem facit pecoribas:at Scamander am gis, quem Homerus Xanthuniappellauit,
fia uas reddere oues creditur. Mirabilers in concepta imaginationis effe per
rentiam Maginationis potentiam tam miram effe Phyfici confitentur ve viſa per
cóceptum in partu fæpiſsimè eluceſcant. Referam hi ftoriain admirandam ex
Ludouico Vives 12; de Ciuit.Dei de huius negotio conſcriptam In Brabantia Buſco
ducis quædam vrbs eft, in qua more eiufdem Prouinciæ quodam die rempli vrbis
feſtum celebratur, quo tempore varii ludi apparantur.Sunt aliquot, qui ſtato
die diuorum perſonas induunt:nönulli vera Dæmonů.Ex his vnus cū viſa puella
exarfif. fet, & demúfaltado ſe ſe recepiſſet, & apreprā Vt er at
perfonatus vxore fua in le &tum con. ieciſiet,ſe exeaDanonem gignere velle
di.. cells D cens, concubuit, &
concepit inulier: clim autem in partuinfantem peperiffet,'s fimul ac primum
editus eft, Calcitare cæpit forma, quali Dæ nones pinguntur. Dentium.stupores à
portulaca confeftim amoueri: Entium ftupores,qui ab acidis.edulijs Connarci
confueuere,ex aqua aut luc co, vel frondibus portulacæ commanfis, quam
citifsimèdiffoluuntur.Ipfe cum qua-. damæftate cùm fiti maxima, tùm dentium:
ftupore affligeretur,cömanfis ipfius frondi bus, &à fit, &à ftupore
fubito liberatussú, Ab amico quodam audiui parculacæ fuccúi collinitum,abfque
dubio verrucas exter minare,mihiautem experiundi locus haudi adhuc datus eft.
Ex Aphrodiſeo, Ceraferum aquam ftillatitiam in Epilepfia ! fummumeſſeremedium.
Ninitis experimentis Ceraſorum aquam 10 laccurrendis Epilepticis conprebari
reperio propierea à loanneAgricola in lib.. Herbar.maximèetiam extollitur. Qua
pro vita producenda inter arcana natu 12 connumerentur. APudreru naturalium
(crucatores acer rimos inueni, idque in arcanis conſer wari Hellebori nigri
fólia Saccharo cómilta degluci deglutientem ad iuglandis magnitudinenia in
offenſam valetudinem, ad ſenectutem vſ. que conſeruari.InfuperSilicem ignitum
lin. teiſque parum madidis inuolutum,& pedi. bus applicitum,pernicioſos
valetudinis vaki pores extrahere. Quoartificio in mulieribuscrinesdenfiores,
copiofiores comparare paluamus. Nter ſelectiſsima prælidia, quæ ad capil lorum
copiam generaodam ineffe cre duntur,Maluæ radix connumerari poteft:: fi enim
caput mulierum livinio lauatur in quo elixa fit maluæ radix, & deinde fucco
maluæ crines, inungantur, profecto ya bercim prouenient, & cicila fimé.
Giulio Cesare Baricelli (n. San Marco dei Cavoti) è un filosofo. De
hydronosa natura sive de sudore umani corporis Hortulus genialis Thesaurus
secretorum De lactis, seri, butyri facultatibus et usu Indice
baricelli — implicatura sudorosa — de hydronosa natura — de medicinae
praestantiae — amazones cur mammas dextras resecaverint — olearum sterilitatis praesagium
— nili flumines proprietas — de mundi creatione — murium sagacitas — pluviosa
tempestatis prognostica — agricolas non semper tempestates et serenitates
praedictunt — valeriana miravis contra epilepsiam — transformationes hominum in
bestias non esse reales — daemonis astutia apud indos — quid picus de
scientiarum varietatis sentiret — subditos principis vitam ut plurium
imitari — rutam et allium serpentibus adversari — animalis oriri et vivere
posse in igne compertum est — lacus asphaltritis mirabilis naturae — pisces
marinos salubriores et rapidiores fulminibis esse — mulieris — hominos —
cibus — gigantes in orbem — mulieres — excellentia — falsissimum est
salamandran in igne vivere posse — sabbatici — lactandis infantibus menstrualis — pharmacum — animal — tauri —
faxa — aegypti reges — sterilitatis praesagia — aeris salubritatem — lintea —
hominibus — hydropes — plenilunio — nationibus — romulus — serpentaria —
echinum — animi pudorem — animalia — alexandri morti — sanari — cervi sudori —
vires — balnei — adam — rutam — verbenam — anima — aeris — sulphuris —
caraba — baccas — linguam — galli — homines — magis — fuco — cacoethica —
vipera — traulos — morbos — lupi — vitrum — pregnantes — periculo — pro
corporis — corporum hominum — utero — paterna — araneus telas — menstruali —
rutam — corpora — achatis — hominibus — hominem — utero — praesagium —
utero — tritico — scorpionum — hominibus — bubulo — epilepsiam — arbores
lapides — bardana — literas — homines — hominibus — hominibus — filios parentibus
signum — mare rebrum — hydrargyri — lupum — epilepsia — flatu corpora — pestilenti — efficacia — animalium
— seminis — basilicum — torpedinem — animalia — armenia — febre — lumaca —
amantissimam — astronomiam — martisque — passione cantharides — adagium — parere fetus —
iucundi —de amoris origine — aqua — virtutes — sagacitas — lapidis — naturam —
partus — amorfus — equorum — spectacula — marinum vitulum epilepsia — vinum — homines — homines — cervi
— gagatis — epilepticos — hominum — laudano — mortem — pacto — a viro —
hepaticos — mortem — mithridatis — ossa — bryonia — herpetes — vina alba —
flores — absynthium — chalcantho — coralio — lethargicos — infantes — prunellae
— catuli — gallum — corios — artificio — theodorus — radicem — dilligentes —
canicula — quatuor elementis — phreneticos — digitum — carnes — vicera —
testiculis — dentium — hippocrate — animalibus — apii — satyrii
testiculum — hominibus — radicem hominis
extractum — praesidia — hominem — antidotorum — cancri — quomodo — morbi —
animantium — pulchritudine — septentrionalibum — hemorraghia — lingua
ardor aegyptios — gentium — solis —
animalium — cervorum — masculinum fetum — mirandulani — hydrargyro — incognita
— tempestates — epiro — hecla — hominum — galenum — graecos — cane — athritide
— lionem — iumenta — acutis — acetum — piscis — foeminas — corporis —
alexandrum — hominum — ruditas — angina — capillos — volucrum agricolas — galege infantis — oryalum — homines — lapides —
collegium — alexandrum — laparhiorum — feminum — aegyptios — methodo — olivarum
— admirandu — millepedum — frequentem — mulieres daemonum
carduum — infantes — menstrualem — corpori — medicina — animalia —
unicornu — mulierum — naturalem — febris — precognosci medicis — masculorum — hydrargiri —
bryonia consolidanda — chymicam — corpus
— hominum — venenum — semen — lupos — homines — luna — leonardi — hominibus
polypidium ibidis — mulieres —
industria corpora — gallicam — hominis —
hominibus — regem — homines — aquilone — usum — usum — oleo — genus — leones —
artificio mergum lacertas educandis — artificio — serpentes —
virginitatem virginale — vitellos —
humana vita — vena — materia — alexandri — mulieres — hydrophobos puerorum labiorum — utero semine — aegyptorum — taxi — epilepsiam —
aspides infantes — vitrum — homines —
vini — syrium — nuptis — agreste — hydrophobiam — hepatis — viventes —
arundinem cynanchem parere filios
vino — praesagia gallinarum —
aquam — mandragoram — corpora — vita hominibus — semina — infantium —
vitam philomelam castorem — duces lingua — vinum — equorum croci
hominis — aspidum
hermaphroditos imaginationis
potentian — climactericos — inter homines — carolum animantia
liberos — garamantes caminus horologium — infantium praesagia — vinum — virorum — familiarem romanos — ambarum — tympaniam — venenum
— toxica socrati magia — epistolam — aqua frigida menstruorum
lapides — homines testiculos humanam salivam homines ridendo — parthi — partum
accelerare — serpentum hydrargyrum vim —
anginam — vermes mamillis lumbricos —
infantis elephantiasim cyprinorum
leporine — hydrargyrum — gravidas
homines abstemios — aristolochiam — alexandro morbis — creta —
cyprini calphurnius bestia romanus — aceto
oleum — scythae catellos — plurima —
martis — robusta hominum corpora — equum — homini lunae — mithridiatu — viscum
— vites — betulae haemorrhoidalem — dentium dolores — sodomi — uterum — solis —
virginum — praesagia — vitri — aeris — homines — facie humana apum natura
vinorum ignem menstrua virtutem aquarum in conceptu imaginationis esse
potentiam dentium stupores epilepsia pro vita producenda mulieribus Giulio Cesare
Baricelli. Keywords: sweat, il sudore umano, sudore e la regola, stirgilo,
amore, Socrate, Aristotele, controversia sull’origine del sentiment dell’amore,
Socrate, l’idea di causa in Aristotele. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Baricelli” – The Swimming-Pool Library.
Baroncelli:
l’implicatura conversazionale della compassione – filosofia ligure – filosofia
italica – filosofia italiana – Luigi Speranza (Savona). Filosofo
italiano. Grice: “I like Baroncelli – he can be hyperbolic – “Mi manda
Platone,” surely he only requested! My favourite is his ‘compassione,’ which is
‘calco’ of ‘sumpatheia’ and therefore at the core of my balance between
conversational egoism and conversational altruism.” Flavio Baroncelli (Savona) filosofo Nato e cresciuto a Savona, si laurea in
filosofia all'Genova con relatore Romeo Crippa, di cui diventa assistente. Insegna Storia dell'età dell'Illuminismo
all'Trieste. E di nuovo a Genova, dove
tiene la cattedra di Storia della filosofia moderna. Viventa ordinario all'Università della
Calabria. L'anno successivo ritorna a Genova dove prende la cattedra di
Filosofia morale. Un grave incidente motociclistico durante una vacanza in
Turchia lo allontana per qualche periodo dall'insegnamento e dalla ricerca,
attività che riprende all'inizio degli anni novanta come visiting scholar
all'Madison, nel Wisconsin. Nel
frattempo collabora con molti quotidiani e periodici, come La Voce di Indro
Montanelli, Village, Il diario della settimana, il Secolo XIX. Tornato a Genova, diviene molto amico del
filosofo Franco Manti, segretario generale dell’Istituto Italiano di Bioetica.
Riprende la vita accademica per allontanarsene a causa della malattia. Il pensiero di B. ripropose un'etica
planetaria alla luce del mondo globalizzato, invitando a riconsiderare i valori
e le identità storiche dei gruppi umani occidentali riorientandoli a favore di
un sistema di valori e di identità individuali e culturali di tipo mobile e
pluralistico. Ha qualificato le varie culture come sistemi aperti in grado
comunicare e di essere traslati o esportati ovunque nel mondo, nella
convinzione che gli esseri umani appartengano tutti alla stessa specie e siano
tutti abitanti dello stesso pianeta.
Pensiero e la ricerca Profondamente influenzato da Hume e dallo
scetticismo inglese, si è occupato in prevalenza di temi etico-politici come il
razzismo, la tolleranza, il liberalismo e il politically correct. Altre saggi: “Un inquietante filosofo
perbene: saggio su Davide Home” (La Nuova Italia, Firenze); “Sulla povertà,
idee leggi e progetti nell'Europa moderna, Herodote, Genova-Ivrea); “Il
razzismo è una gaffe” “Eccessi e virtù del "politically correct",
Donzelli, Roma); “Viaggio al termine degli Stati Uniti Perché gli americani
votano Bush e se ne vantano” Donzelli, Roma); “Mi manda Platone, Il Nuovo
Melangolo, Genova Saggi "Giustizialismo" in Ragion Pratica, "Post-fazione"
a Lysander Spooner, No treason, "Etica e razionalità. Un finto
divorzio?" in Materiali per una storia della cultura giuridica, Il
riconoscimento e i suoi sofismi" in Quaderni di Bioetica, "Come scrivere sulla tolleranza" in
Materiali per una storia della cultura giuridica. Note
Franco Manti per la fondazione Pubblicità progresso, Manti, Diversity,
Otherness and the Politics of Recognition, in Nordicum-Mediterraneum, 14, n. 2, Akureyri,, Ospitato su archive.is.
Citazione: To B., a friend I met only too late, / whose lively intellect,
critical sense, friendliness / and clever irony I just had time to appreciate. Info dalla pagina del Dottorato in filosofia
dell'Genova. Registrazione audio[collegamento interrotto] dell'intervento a una
trasmissione di Radio 3 dall'archivio RAI Trascrizione di un dibattito con gli
studenti sulla tolleranza dal Enciclopedia Multimediale delle Scienze
Filosofiche di Rai Educational Necrologi Bertone, Vittorio Coletti, Salvatore
Veca e Pietro Cheli. Altri dello scrittore Morchio e dell'amico Miggino.
Sezione speciale della rivista Nordicum-Mediterraneum dedicata a B.. Pagina di
Wordpress B. con alcuni testi inediti. Flavio Baroncelli. Keywords: compassione,
filosofia ligure, Home, etica, ragione, giustizia. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Baroncelli” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Barone:
l’impliacatura conversazionale del linguaggio – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Torino).
Filosofo italiano. Grice: “I like Barone, but I’m not sure he likes me! You
see, in Italy, there’s ‘scienze filosofiche,’ and ‘scienza’ was indeed a way to
describe philosophy! But at Oxford, you have to take the great go! Lit. Hum.,
and I doubt Barone did! – ginnasio e liceo, as the Italians have it! Therefore,
his views on ‘filosofia e linguaggio,’ never mind his rather pretentiously
titled ‘logica formale,’ ‘logica trascendentale,’ ‘algebra dela logica,’ etc.
have little to do with, well, Italian!” Laureato in Filosofia a Torino nel 1946
come allievo di Guzzo e Abbagnano, visse a Viareggio. Professore di Filosofia
teoretica all'Pisa, dove fu preside della facoltà di Lettere e filosofia, fu
poi docente di Filosofia della scienza nonché direttore dell'Istituto di
Filosofia nella stessa università. Insegnò anche Filosofia morale alla Scuola
Normale Superiore di Pisa. Si dedicò soprattutto a studi di storia e filosofia
della scienza, pubblicando numerosi libri. Curò l'edizione italiana delle opere
di Niccolò Copernico. Socio nazionale dell'Accademia delle scienze di Torino,
della Società Nazionale di Scienze, Lettere e Arti in Napoli, e dell'Accademia
Nazionale dei Lincei, a Milano fu presidente del Centro del C.N.R. di studi del
pensiero filosofico del Cinquecento e del Seicento in relazione ai problemi
della scienza. Pensiero Particolarmente
interessato alla filosofia di Nicolai Hartmann, B. ne trasse spunto per un
confronto tra la dottrina realistica e quella neoidealista. La sua riflessione
filosofica si sarebbe poi focalizzata sui problemi epistemologici e della
filosofia della scienza. Come pubblicista
affrontò temi etico-politici sul rapporto tra individuo e società dal punto di
vista della ideologia liberale e liberista.
Il tema principale delle opere di Barone riguarda la filosofia della
scienza e la storia della scienza e della tecnica. Si deve a lui la prima
pubblicazione in Italia di una monografia sulla filosofia
neopositivistica. Il suo pensiero si
contraddistingue per lo stretto rapporto tra epistemologia e storiografia della
scienza, settore, questo, in cui Barone ha preso in particolare considerazione
il tema della nascita dell'astronomia moderna, da Niccolò Copernico a Keplero e
Galilei. Intorno agli anni sessanta,
inoltre, Barone si è dedicato con particolare attenzione agli sviluppi
culturali, epistemologici e filosofici della nascente informatica. Altre saggi: “L'ontologia di Nicolai
Hartmann” (Edizioni di Filosofia, Torino); “Rudolf Carnap, Edizioni di
Filosofia, Torino); “Wittgenstein inedito, Edizioni di Filosofia, Torino); “Il
neopositivismo logico, Edizioni di Filosofia, Torino); “Assiologia e ontologia:
etica ed estetica nel pensiero di N. Hartmann, Torino); “Leibniz e la logica
formale, Edizioni di Filosofia, Torino); “Nicolai Hartmann nella filosofia del
Novecento, Edizioni di Filosofia, Torino); “Logica formale e logica
trascendentale, I, Da Leibniz a Kant,
Edizioni di Filosofia, Torino); L'algebra della logica, Edizioni di Filosofia,
Torino) Metafisica della mente e analisi del pensiero, Edizioni di Filosofia,
Torino) 1748: viaggio di Hume a Torino, Edizioni di Filosofia, Torino); “Mondo
e linguaggi” (Edizioni di Filosofia, Torino); “Determinismo e indeterminismo
nella metodologia scientifica” (Edizioni di Filosofia, Torino); “Concetti e
teorie nella scienza empirica, Edizioni di Filosofia, Torino); “Nicola
Copernico, Opere (F. Barone), POMBA, Torino); “Immagini filosofiche della scienza,
Laterza, Roma-Bari); “Pensieri contro, Società Editrice Napoletana, Napoli); Teoria
ed osservazione nella metodologia scientifica, Guida, Napoli); Verso un nuovo
rapporto tra scienza e filosofia, Centro Pannunzio, Torino); La fondazione
dell'ontologia di Nicolai Hartmann (F. Barone), Fabbri, Milano); Leibniz,
Scritti di logica (F. Barone), Zanichelli, Bologna). Note Francesco Barone, Neopositivismo, in
Enciclopedia del Novecento, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana Treccani,
Barone, Francesco, in TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. Sito ufficiale, su
francescobarone. Francesco Barone, su
TreccaniEnciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. B., in Enciclopedia Italiana, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Francesco
Barone, su BeWeb, Conferenza Episcopale Italiana. Opere B., su openMLOL, Horizons Unlimited
srl. Opere di Francesco Barone,. David
Hume, il filosofo della non certezza di B., La Stampa, Addio a B. il filosofo
che diffidava dei paradisi in terra di Dario Antiseri, Corriere della Sera,
Archivio storico. Francesco Barone. Keywords: linguaggio, assiologia, la
semantica di Leibniz, la sintassi di Leibniz, logica matematica, logica
formale, logica trascendentale, logica aritmetica, Hume a Torino, simbolo,
logica simbolica, Leibnitii opera philosophica, assiologia ed ontologia, mondo
e linguaggio. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Barone” – The Swimming-Pool
Library. Barone.
Grice e Barone:
l’implicatura convrsazionale della dialettica fiorentina – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Alcamo). Filosofo italiano. Grice: “I like Barone;
at last a priest that takes Italian humanism SERIOUSLY!” -- Dopo avere finito gli studi teologici nel
Seminario Vescovile di Mazara del Vallo, fu ordinato sacerdote Frequenta, quindi, la Pontificia Università
Gregoriana di Roma dove conseguì la laurea in Filosofia trattando la tesi dal
titolo: L'Umanesimo filosofico di Giovanni Pico della Mirandola. Ebbe subito la nomina di Canonico della
Collegiata di Alcamo, poi quella di Vicario foraneo e Visitatore dei Monasteri;
fu nominato anche Canonico Onorario
della cattedrale di Trapani. Nel mese di
novembre 1956 fu pure nominato Cameriere Segreto Soprannumerario di Sua
Santità; fu quindi professore di lettere e filosofia del Seminario di Mazara
del Vallo e, per 16 anni, delegato Vescovile alla dirigenza dell'Istituto
Magistrale legalmente riconosciuto "Maria Santissima Immacolata" di
Alcamo. Per diversi anni, è stato anche
Rettore della Chiesa della Sacra Famiglia e della Badia Nuova; inoltre è stato
membro del Consiglio Presbiteriale diocesano e docente di Filosofia presso il
Seminario Vescovile di Trapani. Altre opere: “Il Santuario; Alcamo); “La Nuova
parrocchia di S.Oliva; ed. Bagolino, Alcamo); “Giovanni Pico della Mirandola profilo
biografico del celebre umanista; ed.Gastaldi, Milano-Roma); “L'Umanesimo
Filosofico di Giovanni Pico della Mirandola Studio del Pensiero Pichiano;
ed.Gastaldi, Milano-Roma); “Quattro saggi; ed. Accademia degli Studi
"Ciullo", Alcamo); “Donna IdealeIdeale di donna; ed. Accademia degli
Studi "Ciullo", Alcamo); “Didactica Magna di Comenius (traduzione
italiana); ed. Principato, Milano); “Scuola Libera, ed. Bagolino, Alcamo); “Il
Vero Maestro -Lineamenti di educazione; ed. Bagolino, Alcamo); “Verità e Vita;
ed. Cartografica, Alcamo, De hominis dignitate, di Giovanni Pico della
Mirandola, Firenze); “La Congregazione di Gesù Maria e Giuseppe nella chiesa
della Sacra Famiglia di Alcamo, Accademia di studi Cielo d'Alcamo); “La più
bella preghiera, Alcamo); “Antologia pichiana: letture filosofico-pedagogiche;
ed. Virgilio, Milano); “La docta pietas, di Sebastiano Bagolino erudito
alcamese; tip. Bosco, Alcamo); “Maria fonte di Misericordia e Madre dei
Miracoli Patrona di Alcamo; tip. Sarograf, Alcamo); “Dialogo con gli invisibili;
tip. Bosco, Alcamo). Note
trapaninostra,// trapaninostra /libri/ salvatoremugno Poesia_narrativa_saggistica
/Poesia_narrativa_e_saggistica_ in_provincia_di_Trapani_02.pdf Tommaso Papa, Memorie storiche del clero di
Alcamo, Alcamo, Accademia di studi Cielo d'Alcamo, Papa, Memorie storiche del
clero di Alcamo, Alcamo, Accademia di studi Cielo d'Alcamo, trapaninostra,//trapaninostra/
libri/s alvatoremugno/ Poesia narrativa_saggistica/ Poesia_ narrativa_ e_saggistica
_in_ provincia_di_Trapani_ Vincenzo Regina Tommaso Papa Identities -Biografie Biografie Cattolicesimo Cattolicesimo Letteratura
Letteratura Categorie: Presbiteri italiani Insegnanti italiani Filosofi
italiani Professore Alcamod Alcamo. Giuseppe Barone. Keywords: dialettica
fiorentino, pico, umanesimo toscano, pico, pichiano, pichismo, uomo, degno, la
degnita dell’uomo. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Barone” – The Swimming-Pool
Library.
Grice e Barsio:
implicatura conversazionale dialettica – filosofia italiana – Luigi Speranza (Mantova). Filosofo
italiano. Grice: “I like Barsio – he reminds me of G.Baker – there he is,
Baker, succeeding me – and an American! – as tutorial fellow in philosophy at
St. John’s, and dedicating his life to Witters – So when reminiscing, in my “Predilections
and prejudices” about them years, I said, “God forbid that you dedicate your
life to the oeuvre of a minor philosopher like Witters – it’s good to introject
into a philosopher’s shoes as you attain to grasp the longitudinal unity of
philosophy, but look for a non-minor pair of shoes!” – “Barsio is a radically
minor philosopher – in that, he never had to grade – I always hated grading and
seldom did it! – since he lived under the Gonzagas at Mantova – and he just
phiosophised to the sake of the pleasure he derived from it! My favourite is
his elegy to his enemy, Pomponazzi – but his satirical curriculum vitae is
fantastical, but possibly true!” -- Noto anche come Vincenzo Mantovano,
frequentò le corti del marchese Federico II Gonzaga e di sua moglie Isabella
d'Este, alla quale pare avesse dedicato il poemetto Silvia e la corte del
marchese di Castel Goffredo Aloisio Gonzaga, al quale dedicò il poema latino
Alba. Studia filosofia a Bologna. Altre opere: “Silvia, poemetto in tre libri,
Pamphilus; Alba, dedicato al marchese Gonzaga, signore di Castel Goffredo;
Labyrintus, dedicato a Federico II Gonzaga. Ireneo Affò, Vita di Luigi Gonzaga
detto Rodomonte, Parma., su books.google. Gaetano Melzi, Dizionario di opere
anonime e pseudonime di scrittori italiani, Milano, Coniglio, I Gonzaga,
Varese, B. in Dizionario biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. ICCU. B. su edit16 .iccu. Marsio.
Vincenzo Barsio. Barsio. Keywords. dialettica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Barsio” – The Swimming-Pool Library. Barsio.
BARTOLI search.gianpaolo
--
Grice e Barzaghi:
l’implicatura conversazionale della scuola di anagogia – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Monza). Filosofo
italiano. Grice: “Barzaghi is a genius; the Italians hate him! In his
“Compendio di storia della filosofia,” there’s no mention of Cicero!” – Grice:
“Barzaghi is the Italian Copleston – what is it with religious minds – cf.
Kenny – that have this inclination towards the longitudinal unity of
philosophy?!” – Grice: “Barzaghi just ignores the most prosperous period in
Roman philosophy; not so much Romolo, but whatever happened in Rome after that
infamous ‘embassy’ of Carneade, an Academian, Critolao, a peripatetic, and Diogoene
di Celesia, a stoic!” -- Direttore della
Scuola di anagogia, fondata dal cardinale Giacomo Biffi. Discepolo di Bontadini
e frate domenicano, è stato l'interlocutore privilegiato di Emanuele Severino
sulla questione di Dio e del cristianesimo. Nella sua opera Oltre
Dio, B. si interroga dapprima sull’essenza del cristianesimo per giungere ad
affermare la necessità, per il credente, di assumere alcune fondamentali
posizioni filosofiche riguardo la vera comprensione della realtà: «Se il
Cristianesimo è essenzialmente la partecipazione della vita di Dio, cioè della
vita eterna, per comprenderlo occorrerà porsi dal punto di vista di Dio, cioè
dell’eterno. Secondo B., l’Essere assoluto «non può essere inteso come qualcosa
accanto ad altre cose, e conseguentemente diviene il punto di vista rigoroso
per l’ispezione del tutto. In questo senso, la filosofia di Emanuele Severino,
che si presenta come alternativa al teismo, offre in realtà per B. il fianco a
un nuovo percorso argomentativo in favore dell’esistenza di Dio (un Dio però
non inteso come oggetto: da qui il titolo dell’opera, che evoca esplicitamente
un’espressione di Dionigi): se ogni cosa è eterna, e tale dunque è anche il suo
apparire, esso deve continuare ad apparire, eternamente, anche quando “non
appare”. «Dunqueafferma il filosofo –, se tale apparire non permane
nell’orizzonte dell’apparire che è la mia coscienza, perché consta
l’apparire-scomparire dell’ente, deve comunque continuare ad apparire in modo
determinatissimo, dunque alla sola scienza di Dio cui eternamente appaiono gli
eterni. Non ammettere questa scienza di Dio, cioè Dio, significa ammettere che
l’apparire, che è pur un non-niente, sia un niente nel momento in cui non
appare più determinatamente, individualmente. Questa scienzachiamata nel
linguaggio tomista scientia Dei visionis«ha la fisionomia dell’apparire
infinito di cui parla Severino nei suoi scritti. Nel pensiero barzaghiano, il
punto di vista sub specie aeternitatis (dal punto di vista dell’eternità)
diventa la condizione imprescindibile di tutta la riflessione teologica e
filosofica. In teologia, solo questa prospettiva riesce a rendere metafisicamente
plausibile l’affermazione rivelata dell’«Agnello immolato nella stessa
fondazione del cosmo» di cui parla il libro dell’Apocalisse, così da poter
parlare di una «inseità redentiva dell’atto creatore». Nella riflessione
filosofica, poi, la prospettiva sub specie aeternitatis consente di avere uno
sguardo «dialetticamente onninclusivo», per cui ogni ente rispecchia in sé
l’eternità del tutto e di ogni altro ente secondo la nozione di exemplar.
Ne Il fondamento teoretico della sintesi tomista, Barzaghi propone appunto
l’idea di exemplar come cardine speculativo, approfondendo e oltrepassando la
proposta di S. M. Ramírez, neotomista spagnolo di individuare nella “dottrina
dell’ordine” la struttura più sintetica di tutto il pensiero d’Aquino.
L’exemplar rappresenta «il minimo di complessità per muoversi nel massimo della
complessità. Ma per compiere questa operazione di analisi, occorre esprimersi
attraverso l’analogia, «riflesso logico gnoseologico dell’ordine ontologico e mezzo
inventivo ed espressivo del conoscere, che acquisisce conseguentemente una
notevole importanza nel pensiero di Barzaghi. Nell’esemplare (exemplar) si
trova il centro della spiegazione causale, dal momento che in esso si presenta
in modo simultaneo tutto l’ordine che lega le cause aristoteliche: il fine,
l’agente che intende il fine, la forma implicata, e la materia che la deve
accogliere. E l’esemplare trascende la mera dimensione funzionalistica: in
quanto contiene tutto (compreso l’esemplante nel suo riferirsi all’esemplato),
è una totalità, e possiede quindi caratteristiche di liberalità e assolutezza:
è «sottratto alla dipendenza e al dominio. In una frase, che sintetizza bene il
punto di vista anagogico della filosofia e della teologia di B.: «Dio,
conoscendo se stesso, conosce tutte le possibili realizzazioni similitudinarie
della propria essenza, cioè tutte le essenze create e creabili» (p.
96). Seguendo infine l’esempio specifico di Bontadini, suo maestro, egli
fa risiedere nell’atto creatore intemporale la consistenza della totalità delle
cose, cioè delle creature, giacché queste sono «nulla come aggiunta a Dio» (p.
98). Secondo tale prospettica dell’exemplar, si può così realizzare, senza
aporie dogmatiche, la visione del Deus omnia in omnibus (Dio tutto in
tutto). Il dibattito con Severino Il primo dibattito fra Giuseppe
Barzaghi ed Emanuele Severino avvenne nel 1995 nella forma di disputa tra le
posizioni della teologia cattolica tomista e quelle della filosofia
severiniana. Il dibattito trovò, al di là delle aspettative degli
organizzatori, alcuni punti di possibile convergenza, che portarono il
filosofo-teologo alla pubblicazione di Soliloqui sul divino, in cui l’autore
cerca per la prima volta di rileggere le intuizioni di Severino in un modo che
egli definirà più tardi voler essere quello con cui Aquino, filosofo e teologo
cristiano, leggeva e faceva tesoro dell’insegnamento filosofico di Aristotele,
filosofo pagano. Ciò rese il rapporto fra i due pensatori un dialogo di
reciproca conoscenza e stima. Severino dedica a B. un articolo sul Corriere
della sera, in cui indicava il sacerdote monzese come il fautore del più
interessante tentativo di riportare la sua filosofia al contesto cristiano da
cui si era volontariamente staccato. In tale articolo, il filosofo ateo
definiva “aperto” il dilemma sulla possibilità o meno per il cristianesimo di
porsi come casa abitabile per l’uomo contemporaneo, a patto però di diradare,
sull’esempio di Barzaghi, la nebbia che circonda il discorso religioso
attraverso una ripulitura dei concetti a partire dal punto di vista
dell’eterno. Seguirono poi altri dibattiti pubblici, come quello a Milano e quello
a Bologna. Altre opere: “Metafisica della cultura” (Bologna, ESD); “L’essere,
la ragione, la persuasione, Bologna, ESD); “Diario di metafisica. Concetti e
digressioni sul senso dell’essere, Bologna, ESD); “Soliloqui sul divino.
Meditazioni sul segreto cristiano, Bologna, ESD); “Philosophia. Il piacere di
pensare, Padova, Il Poligrafo); “Oltre Dio, ovvero omnia in omnibus. Pensieri
su Dio, il divino, la Deità, Bologna, Barghigiani); “Maestro Eckart, Cinisello
Balsamo, Ed. San Paolo); “Anagogia. Il Cristianesimo sub specie aeternitatis,
Modena, ETC); “Lo sguardo di Dio. Saggi di teologia anagogica, Siena,
Cantagalli); “Compendio di storia della filosofia, Bologna, ESD); “Compendio di
filosofia sistematica, Bologna, ESD); “La Fuga. Esercizi di filosofia, Bologna,
ESD); “L’originario. La culla del mondo, Bologna, ESD); “Il fondamento
teoretico della sintesi tomista. L’Exemplar, Bologna, ESD); “La maestria
contagiosa. Il segreto di Tommaso d’Aquino, Bologna, ESD); “Il Riflesso,
Bologna, ESD); “Lezioni di dialettica, Bologna, ESD); “Il bene comune secondo
S.Tommaso d’Aquino, in “Communio” L’alterità tra mondo e Dio: la verità
dell’essere e il divenire, in “Divus Thomas”, Ambientazione teologica del concetto
di “gioia”,in I. Valent, Cura e la salvezza. Saggi dedicati a Emanuele
Severino, Bergamo, Moretti & Vitali); “I fondamenti metafisici della
mistica, in M. Vannini, Mistica d’oriente e occidente oggi, Milano, Paoline, La potenza obbedienziale dell’intelletto
agente come chiave di volta del rapporto fede-ragione, in “Angelicum”, Articolazione
teoretica della teologia trinitaria in chiave tomistica, in A. Petterlini, G.
Brianese, G. Goggi, Le parole dell’Essere. Milano, Bruno Mondadori, Desiderio e
abbandono. Eckhart e Aquino: le due facce di un'unica metafisica, in C. Ciancio,
Metafisica del desiderio, Milano, Vita e Pensiero); Anagogia epistemica, in R.
Serpa, Antropologia, metafisica, teologia. Studi in onore di Battista Mondin,
filosofo, teologo, ciclista, Bologna, ESD); L’unum argumentum di Anselmo
d’Aosta e il fulcro anagogico della metafisica. Essere logici nel Logos, in T.
Rossi, Figurae fidei. Strategie di ricerca nel Medioevo, Studi, Roma, Angelicum
University Press, Anagogia: voce in “Enciclopedia Filosofica”, Milano, Ed.
Bompiani, L’epistemologia teologica di Tommaso d’Aquino. Analisi e
approfondimento, in G. Grandi L. Grion, Rivelazione e conoscenza, Soveria Mannelli,
Rubbettino,L’intero antropologico. Con Gentile oltre Gentile verso una
rifondazione metafisica dell’antropologia tomista. Ovvero le virtualità
tomistiche del discorso filosofico sull’autocoscienza e la corporeità umana, in
“Divus Thomas”. Il luogo poetico e contemplativo del sapere
filosofico-teologico. L’anima del giudizio scientifico, in “Divus Thomas” Mistica
cristiana come estetica assoluta, in
Mistica forum, Bologna, Lombar Key, Fenomenologia, metafisica e anagogia,
in “Divus Thomas”, Il bisbiglio del “Logos” e il suo riflesso nella ragione, in
“Divus Thomas”, Il destino sempiterno dell’Occaso. L’inseità mistica della
ragione, in A. Olmi, L’eredità dell’occidente. Cristianesimo, Europa, nuovi mondi,
Firenze, Nerbini, La commozione come filosofia del valore. Saper nuotare negli
affetti. L’ambiente invisibile della vita cristiana: il Fondamento, in V.
Lagioia, Storie di invisibili, marginali ed esclusi, Bononia University Press,
Bologna, Abitare teologicamente la natura. Lo sguardo metaforico di Aquino. Teoresi
e struttura. Riflessioni e approfondimenti sulla rigorizzazione bontadiniana,
in “Divus Thomas” Creazione dal nulla o relazione fondativa, in S. Pinna D.
Riserbato Fenomeno & Fondamento.
Ricerca dell’Assoluto. Studi in onore di Antonio Margaritti, Città del Vaticano,
Ed. vaticana, Anagogia e teoria del fondamento, in “Divus Thomas” Metafora. La
trasparenza nella trasposizione, in M. RaveriL. V. Tarca, “I linguaggi
dell’Assoluto, Milano, Mimesis,, L’eternità dell’essente in teologia, in G.
GoggiI. TestoniAll’alba dell’eternità”. I primi 60 anni de ‘La Struttura
Originaria’, Padova, Padova University Press, Dibattito con E. Severino, in
“Divus Thomas”. Il quadro anagogico e i segreti della musica di Bach. La
Ciaccona e il Contrappunto XIV de L’Arte della Fuga, in “Divus Thomas”. Postorino,
La scienza di Dio. Il tomismo anagogico di G.i... Data l'importanza dell'anagogia nel pensiero
di Barzaghi, gli è stata commissionata la stesura dell'omonima voce
sull'Enciclopedia filosofica (Bompiani), nonché, sul versante teologico, la
voce «mistica anagogica» sul Nuovo dizionario di mistica dell’Editrice
vaticana. RaiCultura: Dio e il concetto
filosofico di eternità del Tutto Dialogo
tra Severino e B. Severino, Nascere. E altri problemi della coscienza
religiosa, Articolo pubblicato sul Corriere della Sera, Dionigi, I nomi divini
(testo critico di M. Moranicommento di G. Barzaghi), Bologna, ESD,, II, 3. All'alba dell'eternità. I primi 60 anni de
'La struttura originaria' (UniPa)
Apocalisse Cfr. B., Lo sguardo di Dio. Nuovi saggi di teologia
anagogica, Bologna, ESD, Santiago María Ramírez op, De ordine placita quaedam
thomistica, Salamanca, San Esteban, Barzaghi, Lo sguardo di Dio. Saggi di
teologia anagogica, Siena, Cantagalli,
UniPdL’eternità dell’essente
RaiScuola: Giuseppe Barzaghi. Dio e il concetto filosofico… Si veda ad esempio: E. SeverinoG. Barzaghi,
L’alterità tra mondo e Dio: la verità dell’essere e il divenire, in: “Divus
Thomas” Severino, Nascere. E altri problemi della coscienza religiosa Dialogo Severino-Barzaghi a Milano Giornata di studio dello Studio filosofico
domenicano di Bologna RaiCultura.
Giuseppe Barzaghi, Dio e il concetto filosofico di eternità del Tutto su
raicultura. Interviste ai filosofi: Giuseppe Barzaghi su you tube.com. Giuseppe
Barzaghi. Keywords: scuola di anagogia, ana-gogia, il quadro anagogico,
anagogia, greco ‘anagogia’. Implicatura storica, la porta di velia, girgentu,
l’implicatura di milesso, il segno di boezio, filosofia italiana. Scuola di
anagogia, Bologna, fidanza, Aquino, filosofia romana, carneade, l’ambassiata
greca a Roma, filosofia, la scuola di Crotone, l’impicatura di Gorgia di
Leonzio. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Barzaghi” – The Swimming-Pool Library.
Barzaghi.
Grice e Barzellotti:
l’implicatura conversazionale -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Firenze). Filosofo
italiano. Grice: “The good thing about Barzellotti’s treatment of Cicerone’s
dialettica is that he pours in all his expterise on two fields: Italian
mentality, Roman mentality – so he can understand, in a way an Englishman
cannot, the way Cicerone dealt with the ‘dialectic,’ Athenian dialectic, if you
wish, and turned it into a ‘Roman’ dialectic --. He of course never considers
English interpreters, only German! And refutes them!” -- “You’ve got to love
Barzellotti – he is critical of the idea of ‘Italian philosophy,’ but not of
what he calls ‘The Oxcford school of philosophy,’ – Philosophy has no
country-tag; she belongs to humanity; a DOCTRINE, or a school, may have a
‘national’ identification – And part of the problem with Italian philosophy is
that there was Italian philosophy before there was Italy!” Grice: “My favourite
is his tract on Cicero, who he sees as an Italian!” -- Senatore del Regno
d'Italia nella XXII legislatura. Allievo di Terenzio Mamiani e di Augusto
Conti, entrambi filosofi spiritualisti, si professò poi seguace del
Neokantismo. Si interessò soprattutto alla storia della filosofia con
particolare riguardo ai problemi di psicologia artistica e religiosa. Ebbe la
cattedra di Filosofia morale alle Pavia e di Napoli. Divenne professore di
Storia della filosofia all'Roma. Fu ammesso all'Accademia nazionale dei Lincei.
Nominato senatore del Regno d'Italia. Fu
iniziato in Massoneria nella Loggia Concordia di Firenze, appartenente al Grande
Oriente d'Italia. Altre opere: “La morale
nella filosofia positive” (Firenze: M. Cellini); “La rivoluzione italiana” (Firenze:
Successori Le Monnier); “La nuova scuola del Kant e la filosofia scientifica”
(Roma: Tip. Barbera); “David Lazzaretti di Arcidosso (detto il santo), Bologna:
Zanichelli); “Monte Amiata e il suo
profeta, Milano: Fratelli Treves); “ “Santi, solitari, filosofi: saggi
psicologici” (Bologna: Nicola Zanichelli); “Studi e ritratti, Bologna:
Zanichelli); “Taine, Roma: Loescher); “L'opera storica della filosofia, Palermo:
R. Sandron). Note Vittorio Gnocchini,
L'Italia dei Liberi Muratori, Erasmo ed., Roma, Cappelletti, Giacomo
Barzellotti, in Dizionario biografico degli italiani, 7, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana,
Barzellotti, in Enciclopedia Italiana, Roma, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana, 1930, giacomo-barzellotti. TreccaniEnciclopedie on line, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana.B. su siusa.archivi.beniculturali, Sistema
Informativo Unificato per le Soprintendenze Archivistiche. B. su
accademicidellacrusca.org, Accademia della Crusca. Opere di Giacomo Barzellotti, su open MLOL,
Horizons Unlimited srl. Opere di Giacomo Barzellotti,. Giacomo Barzellotti, su Senatori d'Italia,
Senato della Repubblica. Filosofia Filosofo
Filosofi italiani Professore Firenze Piancastagnaio Accademici dei Lincei. Se questa ricostruzione, che vengo
tentando, del movimento filosofico in Italia, dovesse rigidamente obbedire alle
leggi di una storia della filosofia, alcuni filosofi, che rientrano nel nostro
quadro, ne andrebbero certamente esclusi. Lo notammo a proposito di T.
Mamiani;e torna opportuno dichiararlo per B.. La prima legge della storia della
filosofia è, che il suo oggetto è costituito dal pensiero filosofico, ossia
dalla metafisica, o concezione della realtà, che voglia dirsi.E però non
potranno far parte di essa gli spiriti che a questa conce zione non abbiano
comunque lavorato,o che non ne abbiano sentito il bisogno o che non ne abbiano
avuto le forze. Il Mamiani non ne ebbe le forze, benchè vivamente desiderasse
di pervenire a una filosofia, e ben presto creasse a se medesimo l'illusione di
esservi pervenuto. Il Barzellotti pare invece che non abbia sentito il biso gno;
e, ingegno letterario anche lui, abbia cercato nell'attività este tica
piuttosto che nella speculativa il vanto di scrittore: più accorto in ciò e sia
detto a sua lode del Mamiani, che per voler essere quel che non era, non fu nè
anche quel che fino a un certo segno,avrebbe potuto essere. B., invece, è
stato uno degli scrittori italiani più noti e più letti dell'ultimo trentennio
del secolo: il suo nome può dirsi a buon dritto che sia divenuto popolare: il
solo forse tra quelli di scrittori di cose filosofiche. Chi non ha letto i due
volumi di saggi pubblicati dallo Zanichelli: Santi, solitari e filosofi e Studi
e Santi, sol.efil., saggi psicologici, Bologna, Zanichelli, 2.a ediz., ritratti?
A questa popolarità egliappuntoaspirava,consciodelle attitudini del suo
ingegno; e ha messo da parte i problemi, a cui non era nato. Li ha messi
da parte come fanno tutti quelli che limettonodaparte,--negandone il valore. Ma
nell'averlimessi intanto da parte per suo conto è il suo merito e il
segreto della sua fortuna letteraria. Rileggiamo una confessione, che è
nella prefazione ai Santi, solitari efilosofi: « Più d'una volta al sentirmi
chiedere quasi come tessera d'ingresso ai posti distinti dell'insegnamento o al
favore di certi cenacoli letterari o filosofici una di quelle professioni
di fede assoluta nei dommi di qualche sistema,ho pensato involontariamente a
quelle domande che le signore fanno spesso nei giuochi di sala o nei loro
albums profumati, mettendo vi in mano illapis per la risposta:-- Guardi, mi faccia
ilpiacere di dirmi o di scrivermi qui, subito,che cos'è l'amore,e poi che cosa
ella pensa dello Shakespeare epoianche,secrede, del Goethe;ma chelarispostasia breve,
la prego,non più che dieci righe, perchè, quaggiù, vede,ha da seri vere
anche la mia nipotina ». Vale a dire: B. ha bensì aspirato ai posti
distinti dell'insegnamento filosofico. C'era avviato,era quella la sua car
riera:e l'ha percorsa ormai tutta con onore, fino alla cattedra di storia della
filosofia nell'università di Roma; ma egli non ha potuto mai persuadersi
che per occuparsi di filosofia bisognasse aver fede assoluta in un sistema:che
per mangiar frutta,direbbe Hegel, bi sogna contentarsi di mangiare
ciliege,pere,uva ecc.Non che pro prio abbia ricusato la filosofia, in generale.
La sua filosofia l'ha avutaanche lui; ma «diametralmente opposta»
aquelladichigli venne sempre chiedendo a quale sistema egliaderisse; opposta
«appunto in questo: che il suo resultato più sicuro, e ormai consentito da
quanti oggi vivono la vita intellettuale dei nostri tempi, si è la
dimostrazione critica dell'impossibilità di chiuder la mente umana inunaforma
sistematica d'interpretazione dell'universo da potersi dire definitiva per la
scienza». Un'opposizione,come puòvedere chiunque abbia studiato con mente
filosofica la storia della filosofia, affatto illusoria:fondata sopra quella
confusione dell'universale e del particolare (per rispetto al concetto della
filosofia) messa in canzonatura da Hegel nel luogo citato dell'Enciclopedia. In
realtà, nessuna forma sistematica ha voluto mai essere definitiva; ma s'è
St. e ritr. sforzata di organizzarsi a sistema, per essere qualche cosa di
filoso fico, per vivere nel pensiero, che non può esser pensiero senz'esser
uno. E lo stesso B. nota una volta che perfino il Kant,il grande avversario dei
sistemi,costrui anche lui la sua Critica in forma complicata ma strettamente
organata di sistema. E che questo orrore dei sistemi significhi, per B., non
negazione critica della metafisica (com'egli, si vedrà,avrebbe voluto
significasse), ma, a dirittura, liquidazione,anzi evaporazione della filosofia,
negata nella sua universalità perchè negata in tutte le sue forme particolari; loattesta,
non foss'altro, ladichiarazioneseguente: che il valore intimo di cotesta sua
superstite filosofia « sta tutto nel penetrar ch'essa fa oggi del suo spirito
critico i metodi e la parte più alta delle scienze naturali e matematiche non
meno che delle morali».Sit diva, dum nonsitviva .L'ideale delfilosofo, Helm
holtz (tante volte citato dal Barzellotti): un fisico. Voltando,quindi,in
effetti le spalle alla filosofia, B. sente bene di non dover riuscire ostico ai
nemici della filosofia, ossia agl'ignoranti di filosofia. Le sue idee intorno a
questo punto della secolarizzazione delle menti, riescono molto
interessanti e istruttive, perchè aiutano a intendere tutta la psicologia dello
scrit tore:« Tra noi in Italia,oggi,lo so da lunga esperienza,solo a far
balenare un momento sul frontespizio d'un libro la testa di filosofia c'è da
vedersi impietrar davanti dallo spavento o dalla noia quante facce di lettori
s'eran chinate a guardarlo ». Di chi la colpa? Della filosofia o dei lettori? B.
avrebbe una gran voglia di gettarla tutta addosso alla prima; m a poichè una
certa filosofia deve credere di coltivarla anche lui,una filosofia invisibile
perchè cela tasi nelle scienze speciali o nell'arte, un pochino di colpa l'ha
pur da dare ai lettori, lamentando « quell'abito come lo chiamerò d'antipatia o
di pigrizia mentale? – che nella scienza e nell'arte ci fa rifuggire dalle
forme più alte e più complicate del pensiero, che ci sanno di aspro o di
esotico ». Ma, s'intende, il maggior torto è della filosofia: È l'effetto
del discredito meritatissimo, in cui la filosofia cadde tra noi parlando per
tanto tempo il gergo barbaro del pensare e dello scri vere di troppi ormai che
ne hanno fatto una casistica da medio evo in ritardo,e che,o predicassero dal
pulpito delle nostre scuole ortodosse,o negassero Dio e l'anima mettendo in
cattivo italiano i loro imparaticci francesi, inglesi o tedeschi, hanno nella
filosofia impedito tra noi quasi sino ad oggi quella definitiva secolarizzazione
delle menti che per tutto fuori di qui segna da un pezzo l'avvenimento della
cultura moderna. In Italia, un lettore che abbia familiare l'abito di
mente inseparabile dalla cultura e dalla scienza contemporanea,è raro
che,aprendo per distra zione o in mancanza d'ogni altra lettura,un libro di
filosofia,non lo faccia con quello stesso viso con cui un giornalista della
capitale si la scia,in viaggio,dare le ultime notizie di una crisi ministeriale
da un suo corrispondente di Cuneo o di Brindisi.E avrà anche torto;ma che
dire,quando il fatto stesso del mancare tra noi un pubblico di lettori per la
filosofia mostra chiaro che in Italia la filosofia non sa,meno rare
eccezioni,farsi leggere,cioè non sa pensare e scrivere,non voglio dire
coipiùepeipiù,ma almeno coipiùcolti,con coloro che pensano;il che poi significa
ch'essa non vive ancora tra noi la vita della mente contemporanea? La
filosofia, per vivere la vita di questa mente contemporanea, deve abbandonare
il suo barbaro gergo. Si potrebbe pensare dataluno che l'unico movimento di
qualche vigore che si sia avuto in Italia negli ultimi tempi,è quello hegeliano
di Napoli. Ma quello, secondo il Barzellotti, riuscìpiùascuoter
elementi,chea fecon darle di germi durevoli,a cagione appunto della sacra
tenebra delle formule, nella quale i più di quegli scrittori
s'avvolgevano, del gergo tra barbaro e bizantino che facevano parlare al loro
pensiero oracoleggiante. Ma, che cosa è questo gergo e quest'oracoleggiare se
non la forma specifica della filosofia,inaccessibile,naturalmente, non solo ai
più, ma anche ai più culti, quando la loro cultura non abbracci anche la
filosofia; e la filosofia non liquida o vaporante nella sua astratta universalità,
ma solidae concreta nellasuccessione progressiva delle sue forme storiche, fino
a quella, alla quale una determinata ricostruzione della storia mette capo? E
la secolariz zazione dello spirito, e il farsi leggere della filosofia che
altro p o s sono significare se non distruggere quella differenza specifica
che costituisce il valore del grado spirituale proprio della filosofia?
Intendiamoci: non già che il filosofo debba scriver male. B. dice della Vita
del VICO (si veda) che ha dal lato letterario il difetto di tutti i libri
del granfilosofo: è male scritta. E non
è vero,com'è vero invece che è mal
composta, oscura,involuta. Oscuro e involuto rimase appunto gran parte del
pensiero di VICO; e quindi l'oscurità e l'involuzione della forma. Ma VICO (si
veda) scrive benissimo, esprimendo con efficacia potente d'immagini i
Vedi lo scritto Il pessimismo filosofico in Germania e ilproblema m o. rale dei
nostri tempi, nella N. Antologia Dal rinascimento al risorgimento, Palermo,
Sandron. suoi concetti; ma,s'intende,quando avevadei concetti: laddoveè certo,
come lo stesso B. dice, che a lui mancò « la co scienza chiara, luminosa del
proprio pensiero, che è la parte prima ed essenziale dello scrittore ». In
altri termini, egli non pervenne al possesso completode'suoi concetti,parecchideiquali,enon
i secondarii, rimasero in uno sfondo di penombra in quella gran mente che
così largo giro ne volle stringere nella sua speculazione, sbozzata con
persistente lavorìo intorno a una materia non veramente omogenea, tradistoriaedifilosofia.IlVico
scrive male dove e in quanto pensa male; e questo è il VICO che non conta
nella storia. Ma VICO (si veda) che conta, il filosofo vero e proprio è
uno scrittore sommo.E non potrebbe essere altrimenti,perchè l'arteelafilosofia
non sono due muse sorelle,ma l'unico Apollo,lo spirito, che non sale alla
filosofia se non attraverso l'arte, e non supera mai se stesso, come avvertì
per primo Aristotile, se non conservando se stesso, crescendo sempre sopra
disè.– Chiscrivemale, perciò,appunto perchè scrive male non è filosofo. Ma
lo scriver bene del filosofo non è lo scriver bene del poeta;altrimenti
verrebbe meno la differenza, tra l'uno e l'altro, che nessuno vuol negare. E
comeil poeta scrive sempre bene se vien poetando, così il filosofo scrive bene
anche lui se, anzi che pensare a scriver bene, pensa piuttosto e riesce a
filosofare, anche a costo di finire per ravvolgersi in un gergo. Non c'è pure
il gergo della poesia? O non era poeta chi diede l'espressione classica della
impopolarità essenziale delle forme alte dello spirito nell'odi profanum
vulgus? Per B., invece,il filosofo può farsi leggere,se si contenta di
metter da parte la filosofia. Nella menzionata confessione, premessa ai Santi,
solitari e filosofi, lo dice chiaro: « lo vorrei, senz'aver l'aria di
presumer troppo,poter dire press'a poco quello che un amico mio diceva ai
lettori d'un giornale,annunziandovi la prima edizione del Lazzaretti:
perdonate a questo libro quel po' di filosofia che l'Autore ci ha voluto,a ogni
costo,mettere (giacchè patisce, poveretto!,diqueste malinconie); perdonateglielaingrazia
di quel tanto dipiùedimeglioche illibro visaprà farpensare oviracconteràovi descriverà
come opera d'arte».Vedremo fra pocoinche consiste quel po' di
filosofiadacuiil B. non s'èvoluto mai distaccare;ma non bisogna dimenticare,che
quel che di più e di meglio egli ha inteso di mettere ne'proprii
scritti Santi, p. 52 n. Perchè dunque parliamo qui del Barzellotti, e
in questa parte dedicata ai platonici Ecco: queste note, senza voler
essere propriamente una storia,mirano piuttosto a rivedere criticamente i
giudizii correnti intorno agli ultimi scrittori italiani di filosofia. Ora
il Barzellotti, per giudizio comune, avrebbe partecipato al movimento dei
nostri studii filosofici, e avrebbe agito nella cultura nazionale appunto
come filosofo. Domandate ai suoi molti lettori se egli sia uno scrittore
di filosofia o un prosatore, un artista; novantanove su cento vi
risponderanno che è sì un artista,ma un artista-filosofo, o meglio un
filosofo-artista; uno dei pochi, o il solo dei nostri filosofi, che abbia
saputo liberare la scienza della forma pedantesca della scuola e del
barbarico gergo abituale, per esporla in saggi eleganti, ossia in maniera accessibile
a tutte le persone colte e di gusto. Ripeterebbero, insomma, quel che B.i
stesso ha sempre pensato e detto di sé. Perchè, bisogna pur dirlo,
niente riesce più a render perplessi e a sviare igiudizii,di questa
specie di sofisticazioni della scienza,operate dai secolarizzatori o
popolarizzatori della medesima. Il po ' di filosofia viene apprezzato non
in ragione del suo valore,che può esser nullo,ma in ragione dell'arte, in
cui si diceepuò parere che si siamesso; l'operad'arte,egual mente, non è
giudicata con tutta la severità che si userebbe verso le opere di arte
pura, che non avessero quella difficoltà di una materia ribelle
all'elaborazione artistica; e i critici letterarii, inetti a giudicare
quel po'di filosofia, indulgono a quell'arte gravida o sazia di sapere. Perchè,
s e h o detto che B. è u n artista più che un filosofo,non credo poi (se
mi è lecito proprio questa volta una digressione letteraria che possa dirsi un
artista finito, e che il suo capolavoro (Lazzaretti) siaun capolavororiuscito.
È ilmeglio riu scito di questi suoi tentativi artistici, pel senso vivo del
paesaggio e dell'anima popolare di quell'angolo della Toscana, in cui il Barè
al di qua della filosofia: è qualche cosa che può far pensare,una riflessione
morale e psicologica;è soprattutto opera d'arte. Dello scritto su Lazzaretti,
che può forse considerarsi come il capolavoro di B., il quale i nesso si propos
e ben sì di fare uno studio di psicologia religiosa,lo stesso autore dice che «
vorrebbe essere,se pure non pretende troppo, un'opera d'arte,ma senzadar nel
romanzo ».Vedi in questo fasc. l’art. del Croce, B. e vissuto fanciullo, e
tornato spesso a rinnovare le sensa zioni dei primi annim. Ma anche lì
quel po'di filosofia come stuona in quell'ambiente pastoralee nell'ingenua
psicologiadel misticismo lazzarettiano! E come appiccicato è lo studio
sull'origineelosvol gimento e i caratteri di quel moto religioso sulla cornice
dell'im mediata azione, in cui l'autore l'ha voluto inquadrare, per aver agioa
descrivere meglio iluoghi,che furono scena dei fatti del Lazzaretti,e
individuare itipi de'suoi seguaci! L'azione, troppo povera,è una gita di
caccia,a cui l'autore per altro non partecipa, restando sempre in disparte ad
almanaccare sull'anima del barocciaio di Arcidosso.Dopo la caccia c'è una
colazione,sull'erba;e alacolazione questa volta pare pigli parte anche B.. Ma quale
parte? Egli titrova nel cerchiounuomo del paese, Filippo, il,bigonciaio, un
discepolo del Lazzaretti; e subito ne profitta, dicen dogli che avrebbe avuto
caro di sapere « molti particolari intorno aDavid e alla vita che i suoi
seguaci avevano fatto con lui in quelluogo »,lisulla torre di Monte Labbro Il lettore,nemico
della filosofia, a cui B. s'indirizza, s'aspetterebbe la conversa zione
dell'autore con Filippo,il quale dovrebbe farci entrare a poco a poco con i
suoi ricordi in tutto quel mondo morale che l'autore civuolrappresentare. Difficileimpresa,
certo;ma soloachi,come B., non avesse davvero il suo Filippo rivelatore vivo e
parlante nella fantasia; sibbene gli scritti del Lazzaretti,gli appunti delle
relazioni fornitegli da amici del luogo,le deposizioni dei lazza r
ettisti, e poi i volumi del Renan, e l e opere dell’Hartmann e qualche
fascicolo del Nineteenth Century sul tavolino. B., che pure ha scritto un bel
saggio sulla sincerità nell'arte,in quel punto della sua opera non si
ricorda di quelle sue giustissime idee: e dopo aver detto come inducesse
Filippo a parlare,continua: « Mi rispose con un leggero atto della testa che
acconsentiva,e ci mettemmo tutti amangiare ».Ma alla conversazione non ci fa
assistere.«E ora mi pare da vero tempo che anche i lettori conoscano per:filo e
per segno i fatti cui ho accennato tante volte, e li conoscano, quello che più
importa,in ordine alle loro cause e alle condizioni sociali e morali de'luoghi,
o, come oggisidice, dell'ambiente nelquale ebbero origine ».E segue infatti il
corpo,per dir così,dello studio sul Lazzaretti: centoquaranta pagine, in cui
Filippo e la colazione sondimenticati.Poi l'autoreripiglia: Questecosemi
andavano per la mente cinque anni dopo la morte di David mentre co'miei
Santi, amici stavo nel piazzale davanti all'eremo di Monte
Labbro.Passato quel silenzio profondo dei primi bocconi. »;– e torna a
saltar su finalmente Filippo,che però il B. non ci fa mai udire.Sicchè nel
l'immaginazione dell'artista durante quella colazione,oltre che per tutte le
considerazioni seguenti sul carattere della fede di Filippo, ci sarebbe stato
il tempo per andar pensando a tutte quelle 140 pagine diroba! L'elemento descrittivo
e drammatico resta affatto estraneo e sovrapposto allo studio
storico-psicologico. E questa so vrapposizione,questa mancanza di fusione,che
accuserebbe per sè, quando non vi fossero le dichiarazioni esplicite dello
scrittore, le sue preoccupazioni artistiche, mentre egli realmente non si mette
mai inunasituazione sinceramente artistica, sono il maggiordifetto che io vedo
in questi suoi tentativi d'arte.- E un altro mi sia lecito anche notarne,che è
in fondo una conseguenza del primo,e mi fa tornare al mio soggetto
speciale: la lungaggine, la prolissità dello scrittore:difetto da lui stesso
additato come uno degli effetti più gravi della rettorica, della vuotaggine di
gran parte della lette ratura italiana. « Solo chi ha poco o nulla da dire dice
sempre di più di quello che dovrebbe dire » Appunto,la esiguità del con tenuto
spirituale del Barzellotti gli ha fatto scrivere molte e molte pagine a cui
s'attagliano parecchie delle osservazioni da lui fatte intorno a cotesto
difetto della letteratura italiana, dominata dallo ideale umanistico.Non c'è
scritto di lui in cui sia detto breve e chiaro quello che l'autore s'è proposto
di dire;e spesso si stenta ad afferrare il suo concetto, tra le molte parole
non abbastanza precise e determinate,in cui egli si sforza d'esprimerlo,cioè di
concretarlo,quasi per una serie di approssimazioni al pensiero, che non si
riesce afermare inuna formavivente. Tipica, per questo riguardo,mi sembra la
prolusione letta a Napoli:La morale come scienza e come fatto e il suo
progresso nella storia (2). E valga per esempio questo squarcio,che ne tolgo a
caso: Perchè è bene che io lo dica fin da ora,o signori,anche a titolo
di quella schietta professione di fede scientifica che mi pare d'esser
tenuto a farvi qui. Il modo in cui io concepisco la legge intima
dell'organismo e della vita delle scienze morali o,meglio,delle scienze che io
chiamo più propriamente umane,e quindi dell'etica,che se ne può dire quasi il
centro, non è quello stesso che pare presupposto da quanti oggi
ponendo, Dal rinascimento al risorgimento, Rivista ital.difilos.del FERRI,
con ragione, l'esperienza a fondamento di tutto il sapere umano,non di
stinguono con qual divario profondo il processo di costruzione ideale del
pensiero scientifico sui dati sperimentali si faccia nelle dottrine naturali e
in quelle morali e storiche. Là l'ufficio, l'opera della scienza sta nel
ritrarre, nel rilevare a uno a uno, sino a i piùintimi, i tratti della
fisonomia eternamente immota e impassibile della natura, che anche nel
l'inesausta ricchezza delle sue produzioni, ripete eternamente se stessa;
stanel far penetrare,se posso dir cosi,la parola,più e più criticamente
riveduta delle teorie e delle ipotesi,quasi scandaglio che tenti un fondo
impossibile però a toccare mai tutto,sempre più verso l'ultima espres sione
approssimativa di un vero che, inesauribile in sé,sappiamo però essere e durare
ab eterno eguale a sè stesso. Ed ecco perchè, una volta messe queste scienze
sulla via maestra del metodo sperimentale, e fu, o «signori, merito
imperituro della filosofia, latradizione del l'acquisto lento, faticoso, ma
sicuro del vero,vi si stabili con una fermezza che non ha pur troppo riscontro
alcuno nella storia delle scienze del l'uomo e della società. In questa
l'opera ideale costruttiva,la funzione che vi ha il pensiero scientifico di
assimilare a sè il vero dei fatti sperimentati e osservati e di trarlo quasi in
sostanza sua, è, mi pare, tutt'altro. È un farsi, uno svol gersi della vita e
dell'organismo riflesso della scienza insieme con quello spontaneo del vero
umano e sociale che si spiega,che fluisce inesauribilmente ricco, fecondo e
vario ne'secoli. E l'occhio delle scienze morali, intento a scrutarne le
leggi, è simile a quello di un osservatore che da punti di prospettiva via
via sempre nuovi studiasse, camminando, le forme,le proporzioni e la direzione
di un'immensa folla di oggetti che gli simostrano dinanzi. Sbaglierò; ma a
me pare che, tolti i fronzoli e i particolari inutili, il pensiero adombrato in
tutta questa pagina sarebbe stato espresso forse più chiaramente, se si fosse
detto press'a poco così: le scienze morali si fondano, al pari delle scienze naturali,sul
l'esperienza;ma siccome la natura è sempre quella, el'uomohauna storia, le
verità scoperte dalle scienze naturali hanno una stabilità e fermezza
incompatibile con quelle via via determinate dalle scienze morali, alle quali
spetta di seguire il processo storico del loro oggetto. Egli è che al Barzellotti,
mente coltissima, è mancata proprio quella qualità ch'egli è andato sempre
cercando:l'intimità,il con tatto dell'anima con le cose. Quindi l'artifizio e
lo stento,la forma levigata, elegante,ma alquanto vuota e sonora. Le sue
professioni difedefilosofica,percuilodovremmo aggregareaineokantiani, sono
semplici adesioni formali, spesso ripetute con la premura di chi tiene ad
apparire spirito moderno, del proprio tempo (come Nella N.
Antologia, Fil. Sc. Ital. egli ha detto di sè
tante volte); ma non corrispondono a una par tecipazione effettiva della sua
mente ai problemi critici e morali, ridestati dal ritorno a Kant.Lo scritto,che
secondo lo stesso Bar zellotti, dovrebbe essere più significativo per questa sua
adesione al criticismo (La nuova scuola del Kant e la filosofia scientifica
contemporanea in Germania ); e al quale egli infatti s'è riferito ogni volta
che ha voluto documentare l'affermazione sul suo in dirizzo di pensiero,è
un'esposizione informativa,condotta innanzi senza un indizio di vero consenso,
che le considerazioni dei neo kantiani trovassero nell'anima dell'autore. E
quando verso la con chiusione questi dice che « la natura relativa d'ogni
nostra cogni zione sensata è inconciliabile colla pretesa che ha il dommatismo
di determinare positivamente l'essere delle cose in se stesse, di poter
penetrare sino alle sostanze e alle forze ch'egli suppone al di là de'fenomeni
» non puoi dire sicuramente se questo sia il pensiero di chi scrive,o il
pensiero di quegli scrittori di cui que sticihaparlato. Meno che meno potresti
cogliere ilpensierodel Barzellotti nel suo precedente scritto La critica della
conoscenza e la metafisica dopo Kant, lavoro prevalentemente storico, per cui
l'autore si attiene più alle storie del Fischer e dello Zeller, che alle fonti originali.
In una storia dell'idealismo postkantiano,di cui questo scritto voleva essere
un saggio (ma si arrestò allo Schelling), un neokantiano vero non può non far
apparire i suoi criterii filosofici;
e non c'è sforzo d'oggettività storica che possa fargli dire che
l'interpetrazione realistica (a cui tenne sempre più fermamente lo stesso Kant)
della critica risponde alla lettera del kantismo,e l'interpetrazione
idealistica del Maimon,del Beck,del Fichte, ri sponde piuttosto allo spirito.
Un neokantiano non avrebbe scritto che il concetto realistico del noumeno (come
qualche cosa che è in sè,indipendentemente dalle forme del conoscere,ed opera
sui sensi)è in Kant un residuo del dommatismo antico che la Critica non era mai
riuscita a spogliarsi interamente, e che stuonava coi risultati negativi e
idealistici della dottrina della conoscenza;e che era una contradizione: un
pensiero non pienamente consentaneo a se stesso in ogni sua parte. Al
Barzellotti il partito di superare idealisticamentela Critica, come fece Fichte,
dopo l'Enesidemo, pare «ogni giorno più,non che consigliato, imposto
inesorabilmente dalla necessità logica che trascinava le dottrine del Kant
alle loro ultime conseguenze». Ma tutto questo è detto,anziripetuto, non
con l'accento energico di una convinzione maturata per proprio conto; sibbene
con quella stessa indifferenza che è propria di chi osserva da spettatore
assolutamente disinteressato. Che cosa pre cisamente debba pensarsi di quel
benedetto noumeno,che è lo spettro pauroso dell'idealismo moderno,non sembra
che sia affare che tocchi l'animo di B.: il quale potrà dirsi a sua voglia
neokantiano; ma nonfarà mai ilneo-kantiano,perchè non sen tirà mai veramente il
problema filosofico. E non ha fatto quindi nè anche ilplatonico,benchè
all'indi rizzo dei platoneggianti italiani egli si accostasse ne'suoi scritti
gio vanili,il principale dei quali è la tesi Delle dottrine filosofiche nei
libri di CICERONE, in cui si vede ancora lo scolaro di CONTI edi T. Mamiani
ROVERE. Egli doveva pensare anche a sè quando,discor rendo della Filosofia
delle scuole italiane,— della quale fu sempre uno dei compilatori
ordinarii,e se ne poteva dire la sentinella avan zata verso le letterature
filosofiche straniere,di cui scriveva una cronaca;– disse: «I collaboratori di
quella Rivistahannopienali bertà di pensiero e di discussione; anzi varii tra
di essi professano dottrine molte diverse da quelle del Mamiani; ma si
raccolgono intorno a lui come al rappresentante più autorevole di quel
moto speculativo,che aiutò il nostro risorgimento e ci riscosse da una inerzia
intellettuale di più che due secoli. Anche al B., insomma,piaceva di essere un
filosofo delle scuole italiane,insieme col Mamianielasuaonrevolgente. Anche
aluipareva,p.e.,che il«merito innegabile della scuola hegeliana (di Napoli) apparirebbe
maggiore allo storico imparziale, se essa avesse tenuto più conto delle
disposizioni naturali e tradizionali dello spirito italiano ». Egli dunque si
mise nella schiera del Mamiani; e io non potevo staccarnelo, non avendo
potuto trovare ne'suoi scritti la dottrina filosofica sua, che ne lo
separasse. Vedi specialmente le proteste nella pref, ai Santi,p.xxm n. La
filosofia in Italia, nella N. Antologia. Nella Rivista difilos,scientifica. Cosi
nel libro sul Taine qui appresso cit., dirà sempre: « La dot trina idealistica
chefa del mondo sensibile esterno un mero ordine di fenomeni e di segni datici
dalle sensazioni, debba dirsi, per ora almeno, l'ultima parola della scienza,
venuta a confermare la parte indubbiamente vera delle teorie del Berkeley e del
Kant ».Vedi poi l'articolo su L'idealismo di Schopenh. e la sua dottrina della
percezione, nella Fil. dellesc.ital.; la cui conclusione favorevole ai filosofi
che « tempo e spazio accolgono in se elementi, a u n tempo, ideali ed empirici,
subbiettivi e obiettiv i, hanno il loro essere e la loro legge così nel
pensiero come nelle cose,così in noicome fuori di noi – non vedocomepossaacc
larsiconl'idealismo berkeleiano! Masipuòpar lare di contraddizione? Credaro
nel Grundriss di UEBERWEG-HEINZE. Cfr. La morale come scienza e come fatto, Riv.
ital. di filos., e la pref. ai Santi,p.xxi n. Nella prolusione con cui
iniziò a Pavia il suo insegnamento ufficiale universitario, Le condizioni presenti della filosofia e il
problema della morale, puoi ravvisare tutto lo scrittore. Ivi più schietta la
professione di fede neo-critica: l'idealismo da Fichte a Hegel accusato non
solo di aver voluto costruire luni verso da un sol punto, con un solo principio
assoluto,ma di avere altresì dimenticato « quello che le aveva lasciato detto
il maestro, che cioè,se i fatti senza le idee sono ciechi,queste alla lor
volta, non cimentate coll'esperienza, riescon vuote e ingannevoli » (tra
vestimento del genuino pensiero kantiano e disconoscimento del genuino pensiero
hegeliano); la riflessione filosofica definita per artifizio; approvato-
comegià nella Morale della filosofia positiva l'indirizzo
psicologico-sperimentale dato dagl'inglesi alla filosofia dello spirito; fatto
buon viso alla loro teoria della re latività del conoscere (dove l'autore vede
un kantismo ricondotto addietro fino a Berkeley; dato corpo in certo modo
a quella specie di eccletismo, che gli è stato talvolta attribuito, e a
cui egli stesso in alcuni scrittisi può dire che abbia accennato parlando
di una mediazione tra il criticismo e l'evoluzionismo; rifatta un'altra volta
la storia del ritorno a Kant, nonchè della scuola spe rimentale inglese,per
conchiudere che oggi il filosofo « non prova più in sè quello che pure
era,ed è tuttora,così proprio de'meta fisici, il sentimento superbo di un
preteso primato sui cultori dell altre scienze, la vana persuasione di
potersi segregare da loro nella solitudine di un infecondo sapere assoluto,
superiore alle indagini pazienti de fatti e all'esperienza, e ambizioso di
tutto darle, senza nulla riceverne ». Qui si abbandona,come ognun vede,
esplicitamente l'eterno proposito della filosofia. Niente di superiore ai fatti
e all'esperienza. Il filosofo non deve aspirare se non,come tutti gli altri
scienziati,a fornire col proprio lavoro alcuni pochi tra gl'infiniti dati, tra
le infinite verità d'esperienza e di ragionamento a c cessibili alla mente
umana nel suo sublime tentativo d'interpretare l ' unità delle cose e
delle loro leggi. Nien t'altro che dati ! Non certo un'assoluta disperazione del
vero, ma una fede assai condizionata nel valore di quelle forme del vero che la
mente umana accoglie in sè successivamente »; un « abito di mente critica
inquisitiva per eccellenza, che non riposa mai o quasi mai in
una conchiusione, che rifà di continuo i proprii convincimenti ».
Abito di mente, insomma,da spettatore,non da artefice della verità.
E chi lo afferma si vede bene che,accortosi della vanità di
questo affaticarsi perenne nel tentativo sublime,quanto a sè,intende
mettersi da un canto,e stare a vedere.Qui, nella ricerca della verità, non
c'è l'anima di B.. Di questa ricerca egli non vede se non una vita
vana,dicui nessuno spirito può vivere.Onde vidirà: l'uomo è nato non tanto a
pensare quanto ad operare.E per operare ci vogliono quei saldi
convincimenti,che la scienza non può dare. Perciò è che la filosofia non può
prendere il luogo delle credenze religiose. B. non dice propriamente perchè, e
gira attorno a questo problema,che è dei più delicati circa il valore della
filosofia. Ma fa alcune osservazioni,che ritraggono lo spirito dello
scrittore. Non tutti possono vivere su principii, che siano il risultato del
ragionamento; infiniti sempre attingeranno la norma delle azioni « dal
cuore,dall'immaginativa, dalla fede, dalla per suasione affettuosa immediata, da
un che in somma non ragionato, m a sentito e intuito ». Contro chi cred e,
come Renan, che possa la scienza un giorno trasformare e governare tutta
la vita,bisogna notare che « delle due forme di conoscenza ond'è capace la
nostra mente, la concreta e diretta,o vuoi intuitiva, ha sull'astratta e sulla
riflessa infiniti vantaggi nella pratica della vita. Se non che,tale appunto
quale è, ottimo istrumento e guida all'azione, la conoscenza intuitiva ha in sè
questo di più specialmente proprio e suo e d'opposto all'indole del sapere
scientifico; appunto perchè concreta, particolare e attinta dalla viva
esperienza e quasi dal contatto delle cose e degli uomini, essa è tutta
individuale, e per ciò incomunicabile:più che vera e propria cognizione,
potrebbe dirsi un certo tatto finissimo. La scienza stessa., in ciò ch'essa ha
in sè di più intimo e d'organico, presa come un tutto che si muove e vive d'una
vita inseparabile da quella d'ogni mente che l'ha in sè e l'ha fatta sua
propria, riesce non meno individuale e incomunicabile di quello che sia
l'intuito, l'arte, l'esperienza immediata,la convinzione istintiva. Quindi l'inefficacia
della scienza; quindi il segreto della forza delle religioni,che s'impossessano
di tutto l'uomo. Perchè la religione abbia quest'afflato, che manca alla
scienza, B. non dice.E la verità dell'osservazione consiste,a parer mio,nell'esperienza
personale dell'autore, di cui essa deve ritenersi un indizio. È la scienza
sua,da cui egli si sente ingombra la mente,non riformata l'anima,che non può
cacciar di nido la religione. Se la metafisica, l'alta veduta speculativa
investe tutto l'uomo nei grandi pensatori, egli è che il pensatore in fondo è
un artista.Onde ilBarzellotti plau dirà al pensiero del Taine (in Idéal dans
l'art): « che tra i diversi modi,in cui l'uomo coglie la verità delle cose,il
più potente e il più vero è l'Arte.Essa infatti penetra,per dir così,giù sino
al cuore del grande organismo della natura,e non si limita a darcene,come
falascienza, soloi l profilo esterno,leleggigenerali quantitative,ma ce
n'esprime l'intimo senso,ce ne fa sentire nel loro lavorìo se greto le forze vitali,
le potenze originarie e germinali » E al Taine tributa la gran lode di aver
avuto « anima e mente da ca pire come la scienza,che ci dà solo gli elementi
generali e comuni dei fatti e delle cose,non riesca nello studio dello spirito
umano a rendercene tutto il vero, se non è compenetrata con l'Arte, che
intuisce il particolare, l'individuale, ciò che sfugge all'analisi e al
l'astrazione. E l'autore continua: « Qui sta con buona pace della pedanteria togata
di tanti che oggi si chiamano dotti– la superiorità dell'Arte,se siagrande
e vera, sulla scienza pura, quanto al comprendere l a vita, il carattere e
i sentimenti umani. Si può esser certi infatti che nessuno specialista, nessuno
scienziato nello stretto senso della parola,arriverà mai a scuotere una di
quelle grandi verità della coscienza e dell'ordine morale, che finora sono
state trovate tutte dai fondatori di religioni, dai metafisici sommi –
artisti del pensieroessipure— daipoeti,dagliscrittori,da co loro che il volgo
degl'indotti e dei dotti chiama uomini non p o sitivi Taine, Roma, Loescher E
così ci accostiamo al po'di filosofia di B.: a quel po'almeno, che è la nota
metafisica vera e sincera, che risuona nel l'anima sua. E questa nota
suona spesso negli scritti di B., benchè non sia che una nota. La religione,dice
in uno scritto su L'idea religiosa negli uomini di stato del risorgimento, è
«qualcosa di analogo all'artee d'irriducibile,per una legge del nostro
spirito,ad altre forme della sua vita interiore »: « la cer tezza delle verità
religiose venirci dal sentimento e dall'intuito, e appartenere a un ordine
affatto diverso da quello della certezza che cipossonodare le dimostrazioni
della ragione. E nello studio La giovinezza e la prima educazione di A.
Schopenhauer e di Leopardi: « L'uomo, egli (lo Sch.) soleva dire con parole che
esprimono forse l'aspetto più nuovo e più vero della sua filo sofia, ha le sue
radici nel cuore, non nella testa » Quindi quel sentimento,che in uno
scritto,anche precedente,sullo stesso Schopenhauer, è detto « ormai cessato da
un pezzo in Germania; ma dura tuttavia, e cresce nei lettori colti d'ogni
paese.: quello del bisogno che tutti abbiamo,ma che in specie gli studiosi
hanno di stringersi in più intima armonia colla natura e colla realtà. Questo
estetismo o misticismo estetizzante venne al B. dai ro mantici tedeschi,dallo
Schopenhauer,oggetto di suoi studi insistenti? Certo non ha che vedere col suo
preteso criticismo, che è uno scetticismo ingenuo, appena larvato. Ma visi riconnette
nel sensoche, dimostrandoci il temperamento spirituale dell'uomo, ci fa inten
dere la sua naturale avversione alla vera e propria filosofia.Questo estetismo
a me pare appunto la tendenza naturale del suo spirito; e non prende infatti la
forma dimostrativa e sistematica,che in altri scrittori si atteggia almeno a
una critica gnoseologica del natura lismo, dal Barzellotti non mai fatta; ma
resta sempre una ten denza, che determina l'indirizzo degli studii del
Barzellotti, quando egli trova la sua strada.Più che un concetto pensato e
ragionato dalla sua mente,è un carattere reale della sua mentalità:per cui egli
si può dire che abbia trovato la sua strada quando ha comin ciatoa scrivere I suo
studiieritrattiesaggi psicologici, intorno a scrittori,indirizzi di
cultura,epoche o popoli:dove non ha certo teorizzato sulla tendenza, che ho
detto, ma ha obbedito ad essa, cercando il concreto, l'individuum ineffabile,
con l'intuizione del Dal rinasc. al risorg. Santi. - l'artista, vedendo, come egli
disse, « nello studio dell'uomo oltrechè un'arte
d'intuito e di divinazione felice,la lenta opera d'una scienza che ormai ha
saputo prendere la sua via in disparte dai sistemi »: rimettendo,insomma,in
armonia sè con se stesso, riducendo tutta la filosofia all'arte, cui natura più
lo traeva. Se nonsivogliadire arte,dicasi storia; ma illavoro mentale di B. non
mira al di là della rappresentazione individuale del concreto.E questa è la sua
filosofia; la quale ha inteso a unireilpiùpossibile egli dice l'arte alla
scienza » e « provarsi a ritrovare sui modelli vivi, che danno la storia,
le biografie intime e l'osservazione delle cose sociali,quanti più poteva dei
tratti veri,parlanti di quell'anima umana, che la scienza delle scuole e delle
accademie ci ha per troppo tempo fatta conoscere solo in copie
vaghe,generiche,lavorate di fantasia e di maniera. Da Agostino al Lazzaretti,
dalla psicologia delle tentazioni a quella del pessimismo filosofico, dal Taine
al Nietzsche, dallo spi rito paganeggiante del rinascimento alla tempra morale
della deca denza, alla religiosità dei nostri uomini del risorgimento, al river
bero della nostra anima nazionale nella letteratura, B. dall'8o in circa ad
oggi si può dire che abbia raccolto tutte le forze della sua mente intorno a
particolari problemi storici di psicologia, cercando così attraverso i
procedimenti intuitivi dell'arte quella ve rità alla cui visione non s'era
potuto elevare col metodo razionale del pensiero speculativo:spargendo, in
verità,gran copia di osser vazioni fini ed acute principalmente sulla storia
dellaforma mentis, com'egli ama dire, del popolo italiano.Se incotestaarte,
peraltro, egli sia riuscito di solito a toccare il segno,non è il luogo
questo di ricercare: se dovessi esprimere il mio giudizio, direi che per sif
fatte indagini di storia psicologica a B. manca,per otte nere la
rappresentazione piena e viva dell'anima umana,ciò che forma davvero lo storico
e l'artista: lo sguardo diretto all'intimo della individualità; la quale non si
potrà mai ricostruire,se non s'affisa prima di tutto il centro vitale del suo
organismo; laddove B. gira troppo con considerazioni e divagazioni generali
intorno ai personaggi e agli stati morali presi a studiare. E gli manca
altresì, per lo più, quella piena e diretta conoscenza dei particolari, in
mezzo ai quali soltanto è dato d'imbattersi negl'individui vivi, in quelle
anime vere, che il Barzellotti è andato cercando. Santi. Di questa sua
veduta estetizzante dello spirito umano bisogna ricordarsi per intendere nel
loro genuino significato i motivi della comunicazione fatta dal B. intorno al
metodo storico nella trattazione della storia della filosofia al congresso
romano di scienze storiche: contro la quale insorse il vecchio Lasson
in nome della universalità della ragione e della scienza. Pel B. la
filosofia dev'essere rappresentata dallo storico come la filo sofia di una
nazione o di un'altra, quale in una certa epoca essa si costituisce in stretta
attinenza con tutte le condizioni della cultura circostante, e sulla base degli
abiti e delle forme di mente individuali del filosofoo prevalenti nel tempo
dilui. E certo una storia per ogni parte compiuta della filosofia non può non
tener conto ditutta cotesta condizionalità dei sistemi filosofici; ma ad un
patto: che si rammenti non essere la condizionalità, nè qui nè altrove, la
realtà condizionata;e quando tutta la cultura contemporanea che agi sullo
spirito di Kant sia nota,e tutta spiegata la psicologia per sonale di questo
pensatore e del suo secolo,restare tuttavia da in tendere tutta la sua
filosofia, in quel che ha di veramente filosofico, ossia di valore universale
ed eterno. Qui la verità affermata dal Lasson,edal B. disconosciuta, per quel
suo occhio, fatto per vedere il particolare,cieco all'universale. E poichè
l'universale è l'intimità vera delle menti speculative,anche qui ei conferma
ilsuo difetto di attitudine vera a penetrare nell'intimo degli spiriti. Egli
vede i pensatori, e non vede il pensiero; e però non vede n è anche veramente
i pensatori. Ne son prova isuoi molteplici saggi sullo Schopenhauer e
sul Kant. Ma B. è stato forse letto invano per la cultura intellettuale e
morale italiana? Io non credo. Non è stato un filosofo, e neanche un artista
riuscito. Ma è pure stato un nobile scrittore, che ha agitato molte menti e
molti cuori intorno a questioni morali e religiose troppo trascuratetra noi; è
stato un lucido specchio di molta parte della cultura filosofica straniera
contemporanea; ed è stato un forbito scrittore, imitabile esempio ai
pedanteschi filosofanti italiani degli ultimi tempi. -- Di alcuni criteri
direttivi dell'odierno concetto della storia, che restano tuttora da applicare
pienamente e rigorosamente alla storia della filosofia, massime di quel periodo
che va dal Rinascimento a Kant, negl’Atti del Congr. intern. disc. stor. (Roma). Fra
i più malagevoli ufficj della critica istorica è per certo il determinare come
e quanto contribuisca l'ingegno di ciascun popolo alla sua grandezza
intellettuale e civile, di quanto egli sia debitore alle tradizioni dei suoi
maggiori, o alla civiltà delle nazioni contemporanee; que stione ardua, e più
che alla storia appartenente alla filosofia, perchè risguarda una legge intima
ed arcana della natura, onde nell'armonia delle facoltà umane s'avvicenda
l'operare e il patire, il conservare e il produrre, la reverenza alle
tradizioni e la libertà dell'ingegno inventivo. Alla difficoltà d’un tale
esame, la quale cresce a misura che ci avanziamo verso i tempi più antichi,in
cui fanno difetto i documenti e le notizie necessarie ad illustrarne la storia,
sono dovuti i giudizj severi di molti critici in torno alle lettere e alla
filosofia de’ romani -- giudizj che introdotti da un pezzo nelle scuole, e
avvalorati dal quasi comune consentimento, negano del tutto o quasi del tutto
indole nuova ed originale alle manifestazioni dell'ingegno latino. Gl’argomenti
che si allegano per sostenere tali sentenze io mi dispenserò dal recarli, e
perchè assai noti nella storia delle lettere e della filosofia, e perchè tutti [Questa
ultima affermazione tanto più è conforme alla storia, in quanto, sebbene la
maggior parte dei critici odierni ricusi da un pezzo nome autorità di filosofo
al senatore romano, è per altro consentito da tutti che i suoi scritti
filosofici si conservarono chiari per benefica efficacia lungo tutta la
decadenza delle lettere e delle scienze latine, e per avere mantenuto e
trasmesso nei principii dell'Era cristiana, e giù pel Medio Evo le dottrine
della filosofia greca alle scuole de'Padri e de'Dottori] concordi nel sostenere
che ai Romani, poco atti sin da principio per naturale tempra d'ingegno, e di stolti
per lunga età dalle intestine discordie, dalla brama del dominare e
dall'esercizio delle armi, e finalmente abbagliati dallo splendore della
civiltà greca, manca una libera disposizione a ritrarre e a creare il vero ed
il bello negl’esercizj della scienza e dell'arte. Degerando, Brucker,
Tennemann, Ritter, Kuehner ed altri. Ai quali argomenti quando per sè non
rispondesse abbastanza la ragione istorica, la quale vieta potersi sempre
dedurre da ciò, che un popolo fa in certe condizioni di tempi e di civiltà,
quello che in altre condizioni avrebbe potuto e saputo fare. Se non mostrasse
il contrario la scuola dei giureconsulti, che dalla coscienza del genere umano
e dalle forme logiche greche compose con tradizione costante quella scienza del
gius costitutrice delle nazioni europee, se l’ “Eneide” emula all'Iliade, LUCREZIO
maggiore d'Esiodo, la Commedia di Plauto, le storie di Livio, di Sallustio, di
Tacito, la satira togata di Giovenale e di Persio, l'elegie di Catullo non
indicassero assai che il genio latino, libero nella imitazione, sa aggiungere
all'ideale del vero e del bello un che d'universale e di solenne, un certo
senso pratico e positivo, e un'intima rivelazione degl’umani affetti, ignota
fin allora ai gentili e resa più perfetta dal cristianesimo, io mi restringerei
alle sole opere filosofiche di CICERONE, che sono, parmi, una fra le prove
maggiori del come la scienza dei nostri padri, modestamente operosa, recasse la
sua parte alla civiltà universale. e all'età del Rinnovamento. Ritter,
Hist. de la Phil. ancienne, Paris, Ladrange. Kuehner, CICERONE, In phil. E jusq.
Partes merita. Hamburgi. La storia della filosofia ci mostra di fatto che CICERONE
fu a’ padri latini molto in pregio, e segnatamente a Lattanzio che lo chiama
eccellente, e lo cita nel de Opificio hominis, e nelle Institutiones divinæ più
volte; poi a Agostino che ri conosce dall' “Ortensio” la preparazione al
cristianesimo, e in più luoghi della Città di Dio,e altrove lo cita o ne tira
le dottrine; altresì a san Girolamo che tanto l'amò da riferire in una sua
epistola il sì famoso castigo avu tone divinamente, poichè, meglio di
cristiano, meritava chiamarsi “ciceroniano.” Fra iDottori più principali è noto
come BOEZIO togliesse da CICERONE il
pensiero sulle consolazioni perenni della filosofia, e apparisce lo studio che
di questo egli fa sì da'pensieri e sì dallo stile; come Aquino ne arrechi
l'autorità in più luoghi della sua Somma, come ALIGHIERI lo meditasse. Più tardi
Erasmo esalta CICERONE con lodi famose. Dopo, l’autore della “Scienza nuova”
attinge in parte dal libro “De Legibus” la filosofia d’un gius ideale eterno
celebrato nella città dell'universo col disegno della provvidenza. Ad una fama
sì lunga e sì costante, e che per certo dove avere una causa non soltanto, come
si afferma generalmente, in quella forma popolare e spontanea, onde le dottrine
del filosofo latino si porge all'educazione morale e civile, ma nell'intrinseco
loro valore speculativo, non disconosciuto nè anche oggi da uomini egregj
(Forsyth, Life of CICERONE, London), contrastano singolarmente i giudizj di
alcuni critici. La opinion e espressa da tali giudizj, a volerla riassumere in
breve, è la seguente. CICERONE, ingegno universale, acutissimo e disposto ai
combattimenti dell'eloquenza, più che alle severe indagini speculative, pensa e
compì negli anni del suo ritiro dalla pubblica vita un compendio
largo, chiaro, eloquente della filosofia in servigio dei suoi connazionali
di giuni sino a quel tempo di tali studj, o costretti ad attingerli da fonti esoteriche.
Da questa pretesa insufficienza dell'ingegno speculativo di Tullio, dal fine
pratico e letterario ch'e'sipropose, e dal difetto di studj preparatorj la
Critica deduce la natura delle sue dottrine; le quali, benchè guidate sempre da
criterio sano, e da una retta applicazione del senso comune, non vanno troppo
addentro nei fondamenti della scienza, affermano per lo più senza esame maturo,
nè costituiscono, come le dottrine dei migliori filosofi, un largo e ben
architettato disegno di scienza. Brucker, Hist. Crit. Phil., Tennemann, G.
Bernhardy, Grundriss der Römischen Litteratur. Braunsweig. Facendoci a cercare
l'origine di tali giudizj abbastanza severi, parmi se ne potrebbe addurre
innanzi tutto una causa assai remota, ma in parte relativa al modo ben
differente, con cui gl’antichi e i moderni giudicano il valore di certi uomini
e di certi principj. Tale è la ri forma cominciata in Italia col BRUNO col
Cartesio in Francia, e in Inghilterra con Bacone, che spezzando ogni autorità
del passato, e quanto sino allora un'eccessiva venerazione avea recato a
fastidio, proclamò l'assoluta libertà della riflessione filosofica, l'assoluta
novità dei sistemi. Come s'intendessero quella libertà, e quella novità; e
quali resultati ne seguitassero alle lettere, alle scienze, alle arti, al
vivere privato e civile, come se ne avvantaggiasse o ne patisse la morale e la religione,
la scuola, la famiglia e lo stato romano, non è qui luogo a mostrarlo, e le son
cose oggimai troppo note. Nè io voglio negare i benefizj innegabili della
riforma,e soprattutto di quella introdotta nelle scienze sperimentali da GALILEI
e Bacone; chè, se la riflessione libera ed esercitata desunse mirabili frutti
di dottrina da ogni campo dell'umano sapere, e se ne avvantaggiò la scienza
dell'uomo, ne crebbero l'erudizione, la filosofia, le discipline morali e civili;
perfeziona i suoi metodi la medicina, si levò gigante la chimica, la geologia
sfogliando il libro della natura vilesse le età del mondo. Se tanti
incrementi ne provennero alle industrie e alle manifatture, onde il viaggiatore
trascorre paesi e province con velocità più che umana, e in mend’un baleno il
salutori congiunge gl’amici, benchè separati dalla immensità del l'oceano, di
tutto ciò alla riforma della filosofia è debitrice l'Europa. Ma le è pur
debitrice di quella inquieta brama del sapere speculativo, onde si successero
sistemi a sistemi del tutto nuovi sui più impenetrabili misteri della
conoscenza umana, e quel nuovo si cerca da molti nell'inusitato e nello strano
più che nel vero; così co minciata in Italia la licenza della riflessione
esaminatrice sui fondamenti della filosofia, ecco il panteismo superbo di BRUNO
e CAMPANELLA. Poi, scontenti del panteismo, ci diedero dottrine dualistiche il
Malebranche e il Guelinx, l'idealismo e il sensismo ci vennero dal Berckeley e
dal Locke, lo scetticismo dal Bayle e dall’ Hume; più tardi le sconfinate
immaginazioni degl’alemanni,e un ridurre Dio e l'universo all'uomo, dall'uomo al
pensiero, dal pensiero all'idea, dall'idea novamente alla materia, ed ultima
conseguenza di tutto uno scetticismo più sconsolato, un correre con tinuo a una
felicità e a una beatitudine ignota senza raggiungerla mai;ecco i resultati
dell'aver voluto tutto inno vare! Posta in tal guisa la filosofia su questo
cammino delle restaurazioni assolute, e detto una volta che la scienza dee
rifar la natura (non,come è chiaro,dovere anzila scienza presuppor la natura
tal quale essa è, con tutti i suoi dati, con tutte le sue relazioni, dover
verificarla, non annientarla), l'indirizzo introdotto nell'esercizio del
pensiero filosofico da quella folla di sistemi eccessiva mente inquisitivi,
doveva esser tale,che quando poi, soffermata un istante la foga delle
invenzioni, il pensiero istesso si sarebbe rivolto sopra i suoi passi, e ne
sarebbe nata compiuta e perfetta la storia della filosofia, quella storia
ritenesse come presupposto del suo metodo, che unico,o quasi unico criterio per
giudicare della eccellenza di un filosofo e della sua filosofia, fosse
l'assoluta indipendenza del pensiero esaminatore dallo stato della naturale
certezza, fosse in una parola la compiuta novità del sistema. A questo
criterio, desunto dallo scetticismo e padre di parziali opinioni, furono
conformati più o meno quei metodi falsi e incompiuti che si seguirono da oltre
mezzo secolo in qua nello scrivere storie della filosofia, onde ne derivò in
Francia e nella Germania una folla di libri, come ad esempio la storia
comparata dei sistemi di Degerando,e la storia di Tennemann, dove si giudi cano
le varie filosofie alla stregua del problema sull'origine dell'umane
conoscenze, e dall'avvicinarsi che esse faccian più o meno alle dottrine del
criticismo di Kant; e un tal criterio ci spiega come più tardi negli storici
più temperati e meno imparziali, segnatamente alemanni, e nei filosofi delle
altre nazioni, immuni dal criticismo, continuasse ereditato dalla riforma
questo soverchio studio dei sistemi inventati, esclusivi, che ricusano dalla
natura qualunque presupposto sull'efficacia delle potenze conosci tive, e se ne
avvalorasse l'opinione levata a cielo ne’diarj e ne’libri di filosofia, sulla
così detta individualità d'ogni sistema,e incomunicabilità delle dottrine
speculative. Considerate le quali cose,non dovrebbe far maraviglia se quel
tempo che corse tra lo scorcio del secolo decimosesto e i principj del decimosettimo,quando
Italia e Francia, stanche dell'autorità abusata dagli scolastici, volevano
innovare tutta quanta la scienza (e fu allora appunto,come nota Brucker, che si
tentarono i primi lavori speciali sulle dottrine dei romani e di CICERONE),se
quel tempo, dico, non era troppo opportuno a giudicare imparzialmente una
filosofia studiosa delle più antiche e venerate tradizioni. E nel vero anche
più tardi in tutto il secolo XVII, se n'eccettui coloro che rifiutarono i dubbj
del Cartesio, ma tennero il suo metodo d'esaminare la coscienza, quali Bossuet,
Fénelon e i più segnalati di Porto Reale, agli altri che s'appresero ai dubbj,
e venner giù giù negando i pregj dell'antichità, nemici d'ogni tradizione, non
poteva andare a genio davvero quella riflessione modesta e tranquillamente
efficace che il grande oratore avea recato sulle verità eterne della coscienza,
desumendone le armonie universali delle dottrine temperate dal senno e dalla
moderazione latina. (Vedi l'opinione che ebbero di Tullio POMPONACCIO POMPONAZZI
e CAMPANELLA, citati dal Brucker. Ma d'altra parte, se per ispiegare questa
opinione si nistra invalsa in Europa contro la letteratura e la filosofia d'un
popolo, che fu per eccellenza il popolo delle tradizioni, giova riportarci alle
sorgenti diquella critica, ec cessivamente nemica al passato, questi giudizj
poco reve renti che oggi si ripetono dai più, apparvero solo nella storia della
filosofia nata ne'principj del secolo passato in Germania ed in Francia.Tra I francesi,
per tacere dei più antichi, Degerando vi spende un capitolo nella sua Storia
comparata dei Sistemi, dove enumerati prima gli ostacoli che impedirono ai
Romani un proprio esercizio dell'indagine speculativa,nota opportunamente non
essere stata abbastanza osservata dał comune degli storici la grande efficacia
che ebbe l'ingegno latino sulla filosofia trapiantata, ond'essa assunse colore
ed indole più positiva, e dalle soverchie astrazioni si ricondusse al reale.
Passa poi ad esaminare gli scritti di Cicerone nel quale rinviene le note
distintive d'ogni altro filosofo ro mano,cioè una scienza desunta dalle greche
tradizioni e composta con metodo ecclettico dalle scuole differenti, una
scienza accessibile ad ogni intelligenza educata, e confa cente a spirar vita
nell'eloquenza, ne'costumi, nell'arte politica; scienza supremamente pratica e
applicabile agli individui e agli stati. Histoire comparée des systèmes de
philosophie considérés relativement aux principes des connaissances humaines,
par Degerando. Giudizj assai meno temperati comparvero in Alemagna, dove
fiorendo mirabilmente le discipline filosofiche e istoriche, e pubblicandosi
tuttodì lavori speciali che illustrano con somma accuratezza ogni parte delle
lettere antiche, prevalse però più che altrove la severità della Critica, che
negava ogni nota originale alle lettere e alle scienze C Tra
i critici alemanni va innanzi agli altri in ordine di tempo e di autorità
Giacomo Brucker vero fondatore della storia della filosofia. Ma considerando
però il capitolo dove egli parla della filosofia de'romani e di CICERONE, ti
accorgi tosto che quell'uomo dottissimo moveva egli pure dal presupposto non
esservi stata in Roma che una semplice continuazione delle scuole greche; e
secondo le varie specie di queste scuole divide lo storico il suo trattato
intorno alle dottrine romane annoverando CICERONE tra iseguaci della Nuova
Accademia; quantunque confessi poco appresso ch'ei non seguì alcuna forma
particolare di setta, ma inclina a quel Sincretismo istituitoda Antioco.
Veramente Brucker nel proporsi il quesito,perchè mai i romani e CICERONE non
crearono una filosofia propria, non ne accusa, come oggi Forsyth, la infelice
disposizione dell'ingegno latino -- the unmetaphysical character of the Roman
intellect. Life of Cicero. Ma quanto ai Romani in generale ei ne trova la causa
nelle occupazioni della vita civile, e nella setta Accademica, che criticando e
sindacando tutti isistemi, svogliava gl'intelletti da nuove speculazioni; e
quanto a CICERONE, nella natura del suo ingegno, più immaginoso assai che
penetrativo, ond'egli (dice lo storico) prefere il probabile all'esame profondo
del certo, e delle dottrine rappresenta nelle sue opere la parte viva e
oratoria più che il severo ordine dei giudicj e delle deduzioni,e la generale
armonia del sistema. Brucker, Hist. Crit. Phil. Al giudizio dato da Brucker si
avvicina in gran parte quello di Tennemann,e nelle loro opinioni v'ha molto di
vero e di certo, oltre la solita accuratezza nella esposi 8 latine,
appoggiandosi ben di frequente a così deboli prove da far credere quasi che la
movesse un'infelice gelosia di nazione. Ora da qualche anno in Inghilterra e
nella stessa Germania si torna con più studio al passato, e molte parzialità si
correggono; ed io sono certo che ri composta in pace l'Europa, ilprimo debito
di giustizia alle memorie latine lo pagheranno gli scrittori di quelle grandi e
generose nazioni. zione dei fatti;ma per quanta possa essere la reverenza
dovuta ai due storici insigni della filosofia, come non accorgersi che il loro
esame,informato da un criterio an ticipato e parziale, riesce insufficiente a
cogliere il vero significato d'una dottrina, come quella di CICERONE, la cui
nota essenziale consiste nel rifiuto d'ogni opinione di setta, e in un
principio universale, che supera ogni si stema? Ma se tanto può dirsi a buon
dritto del Brucker e del Tennemann, merita più speciale considerazione l'esame
assai temperato,e per certo ingegnoso,che fece degli scritti filosofici di
Tullio, Ritter nella sua storia della Filosofia antica. Le indagini dotte e
meditate di Ritter movendo dai tempi antistorici della Filosofia,e procedendo
lungo i tempi della civiltà indiana, ionica e delle colonie italo greche fino
all'origine delle scuole socratiche, da queste al loro declinare e disperdersi
in una confusione di sistemi sparpagliati e sofistici, giungono a quello ch'ei
chiama terzo periodo dell'antica filosofia, all'età che intercede tra ilcadere
delle repubbliche greche sotto la romana, la rovina di quest'ultima, e il
sorgere del Cristianesimo. Due cause potenti egli allega del nuovo indirizzo
preso in quella età dalla filosofia greco-romana,e le ritrova nella storia
delle due nazioni, che allora si ricambiavano una vicendevole efficacia nelle
lettere, e nelle scienze, e nel vivere privato e civile. Nei Greci, perchè la
costoro scienza impoverita oramai dall'uso eccessivo della facoltà creatrice
nei tempi anteriori, dallo scadimento della li bertà e dei costumi, e
costretta, per accomodarsi all'in gegno e all'educazione dei nuovi dominatori,a
vestire le forme ed il metodo d'una disciplina scolastica, non d e sunse più le
sue dottrine immediatamente dalla riflessione, ma ritornò agli antichi
sistemi,li paragonò,li esaminò, li accordò, desumendo da essi stessi e incompiutamente,
non dalla natura intima del pensiero, il principio del l'esame e dell'accordo.
Nei Romani, perchè essi non of frirono ai Greci alcuna guarentigia di riforme
scientifiche, ma vissuti sino a quel tempo in mezzo ai tumulti della vita
civile,e fra lo strepito delle armi,tranne una certa tendenza, che li moveva
agli ordinamenti giuridici, nè la natura, nè la educazione loro si porgeva
punto alle indagini della scienza. Quindi (osserva il dotto alemanno) era ben
naturale che, date quelle condizioni morali,civili e scientifiche,
dall'accoppiamento dell'ingegno greco e latino derivasse un Ecclettismo
erudito; derivò infatti; e di questa filosofia, l'indole della quale è
sostituire la li bertà della scelta alla libertà dell'ingegno inventivo,
accomodarsi alla natura degli scrittori,abbandonato l'or dinamento scienziale
non fidarsi all'esame, e se occorre, attenersi principalmente all'autorità del
consentimento comune,eitrovò la più importante manifestazione,oltrechè nel
pendio generale dei tempi,nella vita,nell'animo e nelle opere di Cicerone. Ei
ne considerò con raro accor gimento la vita,e vedendo come la parte ch'ei tiene
nella storia della Filosofia, è perfettamente d'accordo con quella che occupò
nella storia civile dei tempi; come furono le medesime qualità e gli stessi
difetti che, se lo levarono alto nella vita pubblica e nella filosofia, non gli
consen tirono per altro di giungere al sommo e nell'una e nel l'altra, ricercò
queste qualità e questi difetti nell'indole di lui, e non gli parve rinvenirvi
accoppiata alla vivezza dell'ingegno oratorio, al sentimento squisito del
diritto, all'amore per gli altri,e particolarmente pe'suoi,all'ope rosità
indefessa,a una rara previdenza dell'avvenire,quella sicurtà in sè stesso e
quella fermezza di volere che costi tuisce il grande scrittore e l'uomo di
stato. Condotto, egli dice, dall'efficacia di condizioni esteriori a
filosofare, come nella sua gioventù, mentre applicava la filosofia
all'esercizio dell'eloquenza,egli avea frequentato le prin cipali scuole di
Grecia, così nel suo ritiro dalla pubblica vita non seguì una dottrina
particolare, ma trascelse il meglio di tutte; la quale incertezza di studj, che
non a p profondivano la scienza, ma la assaggiavano appena, ri sentiva della
incertezza della sua condizione politica, perchè ei scrisse le sue opere
principali durante gli scon volgimenti del primo triumvirato,la dittatura
di Cesare e il consolato di Antonio,tempi calamitosi per la libertà, nei quali
escluso da ogni ingerimento civile, e fuggendo il cospetto degli scellerati,
andava consolando la sua soli tudine colle meditazioni della scienza. Era
quindi ben naturale che il grande oratore, vissuto da lunghi anni in tanto
splendore delle pubbliche faccende, non si ripo sasse volentieri negli ozj
solitarj delle sue ville; la d e bolezza innata dell'animo suo, come gli avea
impedito di rimaner fermo al governo delle cose civili, di valersi della sua
autorità per contrastare ai principj della ti rannide cesarea, ora gl'impediva
di darsi a tutt'uomo agli studj della filosofia; ed ei ne scriveva ad Attico, e
all'amico dipingeva con vivi colori questo penoso on deggiar ch' ei faceva tra
l'amore onde era tratto agli studj, e il desiderio di prender parte ai pubblici
affari, tra la sfiducia sua nelle consolazioni della scienza,e una sublime
speranza che lo levava al disopra delle umane cose. Da queste intime qualità
dell'indole di CICERONE deduce l'istorico Alemanno la natura della sua
filosofia, ch'è,secondo lui,un moderato scetticismo,espressione fe dele di
animo titubante; scetticismo moderato,perchè seb bene talvolta, oppresso dal
peso delle sventure proprie e della patria, ei mostri dubitare del vero eterno
e della virtù, nondimeno conserva sempre intemerata la nobiltà della vita, e il
desiderio di una morte gloriosa; ma tuttavia scetticismo, perchè riconoscendo
la natura assoluta del vero, ammette solo come verosimili le dottrine che ne d
e rivano, e dubitando interroga tutte le scuole, prende ad esame tutte le
opinioni greche,e accordandole insieme più con intendimento politico, che con
vero criterio di scienza, ne vuole arricchire il patrimonio della romana
letteratura. Sennonchè tra le varie dottrine in cui si di videvano le scuole
greche, una ve n'era che s'accordava mirabilmente agli intendimenti, e
all'ecclettismo scettico abbracciato da Cicerone; e questa era la dottrina
della Nuova Accademia.Se Tullio infatti poneva ilfondamento della filosofia in
un dubbio moderato sui principj delle umane conoscenze, la Nuova Accademia,
guidata allora da Filone, che gli era stato maestro nella sua giovi nezza,
riconosceva come legittimo questo dubbio, e lo temperava con la verosimiglianza;
se l'oratore romano voleva che le dottrine della filosofia conferissero ad a d
destrare il pensiero e la parola negli esercizj della elo quenza, nessuna
scuola si porgeva meglio a questa di sciplina della scuola dei Nuovi
Accademici, che oltre all'essere stata sempre frequentata da uomini eloquentis
simi, si riduceva in sostanza a un metodo disputativo; infine se egli
raccoglieva le principali dottrine della filo sofia greca,per comporne una
scienza accomodata all'in gegno eall'educazionefilosoficadeisuoilettori,laNuova
Accademia,che disputava contro tutti e di tutto, che la sciava al filosofo la
maggiore libertà dei proprj giudizj, gli si porgeva opportuna a disegnare in
brevi tratti ai Romani lo stato della filosofia passata e contempo ranea, ad
innamorarne i lettori, senza perderli in vane e astruse dottrine, o incatenarli
a un sistema. Cice rone dunque (secondo l'opinione del Ritter) come ecclet tico
dubitante,come oratore e come espositore della filo sofia greca ai Romani,
abbracciò le dottrine della Nuova Accademia; e va notato particolarmente, sì
perchè questa è l'opinione più universalmente accettata intorno alla vita
filosofica di Tullio, e alla parte che tengono le sue dottrine nella storia
della filosofia, e perchè il comune degli storici ricollega quasi
sostanzialmente a quel si stema le sue opinioni sulle parti principali in cui
si divide la scienza. Così opina anche il Ritter, e prendendo ad esame le opere
tulliane, secondo la tripartizione plato nica della filosofia più comune agli
antichi (egli avverte però che,stante l'incertezza dello scrittore e delle
dottrine e la loro qualità, tutta pratica e positiva, la distinzione delle tre parti
non è abbastanza spiccata), rinviene in tutte più o meno chiaro,più o meno
deciso il dubbio della Nuova Accademia. V'ha dubbio deciso nella parte fisica,
perchè ivi abbondavano più che altrove le dispute e le contradizioni dei
filosofanti; dispute sulla natura delle cose, dispute sull'esistenza e
sulla natura di Dio e sua provvidenza, sulla natura dell'anima e sua
immortalità; e di tutti questi veri Cicerone o dubita compiutamente,o ammette
solo una leggera verosimiglianza. V'ha dubbio anche maggiore nella parte
logica, anzi è questa la più povera e la meno determinata di tutte le sue
dottrine,e perchè ei la collegava meno d'ogni altra agl' interessi pratici
della vita,e perchè il sensismo degli Stoici e degli Epicurei, che aveva a
combattere, non potea tener fronte agli argomenti della Nuova Accademia;
finalmente v'ha dubbio manifesto anche nella morale, perchè s'ei con traddice
ricisamente alla ignobiltà delle dottrine epi curee, la controversia tra gli
Stoici e i Peripatetici lo lascia indeciso da un lato tra un'idea trascendente
della virtù, a cui lo muove la grandezza dell'animo romano, dall'altro la
fragilità di natura; incertezza che pure lo segue nella politica, e nelle
attinenze della politica colla morale. Talchè Ritter movendo dal presupposto
che la filosofia di Tullio non fosse che eloquente dell'indole
particolare dello scrittore e dei tempi, negò ogni certezza e ogni legame di
scienza in ciascunasuaparte;ogniconcatenamentologicaledelle tre parti tra loro
(perchè quella logica e quella fisica non sono per lui che un'appendice della
morale, considerata da Tullio com'arte pratica della vita); negò ogni unità di
disegno scientifico, perchè mancava allo scrittore l'unità del principio
fondamentale, posto dalla riflessione, e a cui rispondesse l'universale armonia
del sistema.Onde a rias sumere in breve ciò che rappresentino alla mente del
l'istorico tedesco le dottrine tulliane,direi ch'e'le con siderava qualcosa più
e qualcosa meno d'un ecclettismo; ma una scelta a cui manca e libertà di riflessione
e criterio di scienza. (Hist. de la Phil. anc.) una manifestazione [Se noi ci
siamo alquanto trattenuti nell'esporre le opinioni di Degerando, Brucker e
Ritter, è stato segnatamente per due ragioni; la prima perchè poteva recare non
piccola luce intorno ad una questione che abbiam preso ad
esaminare,e su cui sono infinite le dispute dei critici e de'filosofi, il
giudizio degli storici migliori che vanti la nostra scienza; e in secondo luogo
affinchè i pochi cenni, che ne abbiamo dato,muovano gli studiosi a ricercare
con maggior diligenza le variazioni e iprogressi, che ha fatti sino a noi la
critica sulle dottrine filosofiche di Cicerone. Questa critica non pare
immeritevole di qualche considerazione, perchè rappresenta quasi in sè stessa
quel moto graduale dell'esame, e quel lento chiarirsi de' principj supremi, che
governano i fatti, o n d e si generava in Europa la storia della filosofia. I
primi tra questi storici,come Stanley e De Burigny, che nuovi del cammino, e
spaventati dalla grandezza dell'impresa, fecero lavori imperfetti e meglio
tentativi di storie, che storie vere, o tacquero affatto, o poco parlarono di
Cicerone che nella modestia delle proprie opinioni (magnus opinator) non aveva
dato un sistema. Negli storici se guenti, che abbiamo citato, e segnatamente
nel Brucker quella critica comincia a chiarirsi;vi si medita con più ampio
concetto la parte che ebbero i Romani nell'adu nare le greche dottrine, nel
farle proprie, e trasmetterle a noi;Cicerone v'è considerato,non già come un
filoso fastro qualelochiamò ilPomponaccio,ma comeunvasto e ben disciplinato
intelletto,che,scorrendo ilcampo della filosofia greca, ne chiamava a rassegna
ad uno ad uno i sistemi. E contuttociò quella critica era ancora ben lon tana
da un esame profondo e spassionato delle dottrine tulliane; dovevansi emendare
molte inesattezze, tor via molte preoccupazioni (qual era,per esempio,quella
che faceva di Cicerone un perfetto seguace della Nuova Accademia, e un
ecclettico dubitante), e, quel che soprattutto importava,trattandosi di M.
Tullio,che tanto ritrasse da Socrate e nel metodo e ne'principj,conveniva
cercare per entro alle sue dottrine l'immagine della vita e del carat tere
dello scrittore. Tale intendimento apparisce in alcune memorie del sig.Gautier
de Sibertche hanno per titolo,Examen de la philosophie de Cicéron, lette
all'Accademia francese delle Iscrizioni e Belle Lettere, nella seconda
metà del secolo scorso; dove si esamina accuratamente la parte oggettiva delle
dottrine tulliane, si dimostra il vincolo di sistema che le congiunge, e si
difende dalle accuse di scetticismo la fama del grande Oratore. Lavoro merite
vole di molta considerazione per sanità e profondità di giudizj, se a questa
non nocesse talvolta l'aver guardato più alla materia delle dottrine che alla
loro forma scien tifica, e considerato Cicerone come filosofo compiuto e
dommatico in ogni parte,anzichè avvolto di continuo nelle dispute degli opposti
sistemi.(Mémoir. de l'Acad. des Inscript. et Bell. Lett.) A questi difetti
sembra (come vedemmo) riparare in gran parte l'esame del Ritter, che sebbene
ritenga molto delle sue opinioni private e di quelle della filosofia che lungo
tempo ha dominato in Germania, nondimeno rias sume in breve quanto di meno
inverosimile può dirsi sul preteso ecclettismo ciceroniano. E dirò anche di
più, che l'esame del Ritter, fondato com'è in una conoscenza profonda delle
opere di Cicerone, contiene innegabili verità, qual è quella,per es.,che nello
svolgimento delle dottrine del grande Oratore esercitasse una singolare efficacia
i suoi tempi, la sua nazione, la sua indole propria; che speciale qualità di
questa indole fosse sovente un ondeggiare fra la fiducia e la dispera zione del
vero e del bene eterno,e che a queste dubbiezze contrastasse efficacemente il
senno pratico della natura romana. Ma d'altra parte noi siamo ben lungi dal
credere che il dotto Tedesco,e quanti innanzi e dopo ne tennero le opinioni,
abbiano considerato nel suo vero aspetto l'indole delle dottrine tulliane; chè,
se non può negarsi da un lato esservi in esse un che di necessariamente re
lativo alle condizioni dei tempi e alla natura dello scrit tore, e quindi
mutabile, non necessario e contraddicente alla natura assoluta e apodittica
della scienza,non è men vero dall'altro ch'ei pur rinvenne nell'intimo delle
dot trine contemporanee, e nello studio profondo dei veri eterni specchiati in
sè stesso e negli altriuomini,un criterio certo, universale, infallibile da
costituirvi la scienza. V’ha dunque nella filosofia di Cicerone questo che di
oggettivo e di soggettivo, di relativo e di assoluto, di mutabile e di
necessario; m a l'una e l'altra qualità si ricollegano insieme per nodi di
universale armonia; armonia di relazioni tra l'uomo di un tempo e l'uomo di
tutti i tempi,tra il romano e l'abitatore di tutta la terra, tra Cicerone
oratore e politico e Cicerone filosofo; armonia esterna e oggettiva a cui
risponde quell'altra interiore, attestataci dalla coscienza, tra il pensiero e
l'affetto, tra la volontà e la ragione,tra l'intelletto e le verità immortali.
E certo a queste considerazioni, disco nosciute dal Ritter e dagli altri
critici Alemanni, badò Raffaele Kuehner,autore sin qui del più compiuto esame
delle dottrine di Cicerone ch'io mi conosca,edito in Amburgo quando rispondendo
al quesito pro posto da uomini dottissimi; se Cicerone meritasse o no il nome e
l'autorità di filosofo,pensava che algrande Ora tore s'appartiene giustamente
quel titolo per l'ampiezza dell'ingegno,la vasta cognizione delle dottrine
contem poranee, l'uso ch'egli ne fece volgendole in latino a cul tura e
ammaestramento dei suoi concittadini, e infine per la facoltà unica in lui,
ond'egli seppe abbracciare tanta mole di scienza, fissare l'indagine della
riflessione sulle verità principali, e comparando tra loro le varie dottrine,
ricomporle coll'efficacia del proprio giudizio in unità di sistema.(M.T. Cic.in
phil.ejusq:partes merita, Auc.R. Kuehner.Hambur. Pars altera.Cap.VI; Utrum
Cic.philosophus judicandus sit,nec ne,anquiritur) E questi pajono anche a m e i
meriti veri e innegabili del senatore romano; e nondimeno ogni qual volta io
rileggo quelle sue opere, nelle quali spira tanta univer salità di pensieri e
d'affetti, universalità veramente latina, incui ilvero è sìprofondamente
immedesimato col buono, e tutta s'accoglie la sapienza delle scuole socratiche,
mi pare che la critica delle sue dottrine possa ricevere a n cora notevoli
perfezionamenti, sempre che col chiarirsi Posto ciò, non sarà difficile,
parmi, determinare con sufficiente chiarezza in quali confini si contenesse
l'effi cacia che l'ingegno di Cicerone ebbe nella riforma della filosofia
quand'essa fu trasferita di Grecia in Roma, e in quali vicendevoli attinenze
stiano tra loro quanto di già meditato e discusso gli venne dalle scuole
d'oltremare, e quanto vi seppe recare egli stesso rivolgendo il pensiero sui
fondamenti della scienza, questione che (conforme a quanto è detto più sopra)
noi ci siam proposti di chia rire nel presente discorso, fermandoci a tre punti
segna tamente:cioè,qual era la condizione della filosofia greco romana ai tempi
di Cicerone, e con qual metodo egli esaminasse e combattesse le dottrine delle
principali scuole tentando di conciliarle; finalmente qual filosofia derivasse
dalla deliberata opposizione e dal metodo compositivo del l'Oratore
latino. successivo di quella legge,che regola la filosofia nel tempo, se
ne va perfezionando la storia. Ora quella legge può solo spiegare, a mio
avviso,l'ufficio della filosofia de’Giureconsulti e di Cicerone, e dall'ufficio
desumerne la na tura e i principj. Può spiegarne l'ufficio, già manifesto e
considerato da molti rispetto alla Giurisprudenza e agli ordini militari e
politici, alla Religione e all'Architettura, che è di comprendere in sè il
buono degli altri popoli, tentando ridurlo a nuovi ordinamenti di scienza; può
spiegarne la natura, che è appunto quella comprensione universale, tanto
diversa dall'ecclettismo, che procede per accozzamento disordinato dei
sistemi,anzichè ricomporre le intime relazioni delle verità naturali sul
disegno della coscienza; finalmentepuòspiegarneil principio,cheèl'esa me
dell'uomo interiore, contrapposto sull'esempiodi Socrate al dubbio, o all'esame
arbitrario e imperfetto dei sistemi contemporanei; tre punti importantissimi, a
mio parere, e che, ben meditati, danno luogo a chiarire i principali problemi
esaminati sin qui dalla critica sulle dottrinedel sommo Oratore. Gli storici
più reputati della filosofia si accordano tutti in mostrarci un manifesto
scadimento delle dottrine greche,il quale apparve dopo il fiorire dell'antica
Acca demia e del Peripato, e crebbe fino ai tempi di Tullio,
accompagnandosi,come suole avvenire il più delle volte, colle vicende degli
ordini privati e politici. I quali sin dalla prima metà del secolo V avanti
l'èra volgare venuti a mirabile altezza d'incivilimento, e generatori in pochi
anni di tanti miracoli di virtù e di dottrina, quanti presso altre nazioni può
appena rammentarne la storia di molti secoli,mancata la virtù che liaveva
nutriti,prima ancora d'invecchiare, si corruppero e precipitarono, rappresen
tando in sè stessi un'immagine stupenda, abbenchè fug gitiva, della vita
dell'uomo. E invero la gioventù della Grecia fu tutta in quei memorabili anni
ne'quali i suoi figli per ben due volte ricacciarono in Asia gl'invasori
Persiani, in quei combattimenti ne'quali la sua m a rina doventò signora del
Mediterraneo, ne crebbero i suoi commerci e le sue industrie, ne trassero
argomento a sublimi ispirazioni i poeti e gli artisti; così da quel primo
incitamento si propagò in tutte le repubbliche greche,e segnatamente in Atene,
un moto fecondo d'opere, d'istituti,di dottrine,d'eleganti costumi,che nutriva
in sè nella crescente corruzione del Gentilesimo germi di
rinnovamento,fecondati più tardi dalla riforma di Socrate e dalla filosofia di
Platone, nelle dottrine de'quali tu vedi scolpita quella vita operosa del
pensiero e de'co stumi popolareschi, quel conversare continuo, quelle di spute
in piazza e per via, quella reverenza delle tradizioni sacre,quel sentimento
profondo del divino e dell'immor tale che accompagnava la giovinezza del popolo
greco. Ma passata appena una generazione dal fondatore del l'antica Accademia,
le conseguenze della malaugurata guerra del Peloponneso si facevano sentire, l'abuso
scon II. umana sigliato delle libertà cittadine recava frutti di
servitù, e la Macedonia invadeva.Chè se quella può dirsi con qual che ragione
l'età virile del popolo greco, nella quale raf forzatosi di potenti ordini
militari e principeschi sotto il regno di Filippo, portò guerra con Alessandro
nel cuore dell'Asia,vendicandoiTrecento delleTermopili,èquesta una virilità che
giàdeclina a vecchiezza;e n'è indiziola filosofia d'Aristotele,superiore a
Platone nel severo or dinamento scienziale, e nell'indirizzo fecondo dato alla
riflessione sul reale e alle scienze d’esperimento,ma su perato da lui nella
sublimità della dialettica, nella vi vezza delle tradizioni sacre, e nella
idealità del sistema. M a ormai la discesa dei tempi non si poteva più tratte
nere; e la Grecia passata dal dominio degli Spartani a quello de Macedoni, dai
Macedoni, morto Alessandro e diviso il regno nei successori, sotto un tritume
di piccole tirannidi, non ebbe nè anche, come più tardi avrebbe avuto
l'Italia,un legame di alleanza poli. tica fra i suoi stati tanto da conservare
un'effigie qua lunque d'unità nazionale,e mancò,come l'Italia,di quella
efficacia di salde istituzioni che una monarchia prudente suole introdurre nei
popoli guasti da libertà licenziosa. Non è quindi a maravigliare se quella
stessa Atene, che avea veduto un Pericle non attentarsi a spogliare delle
apparenze civili l'autorità quasi regia consentitagli dai cittadini, pativa più
tardi la signoria d’un Demetrio di Falera,e quel popolo istesso,che avea punito
di morte Socrate accusato d'irreligione, salutava col nome d’iddio un Demetrio
Poliorcete, e lui pro fanatore d'ogni cosa e divina accoglieva nei sacri
penetrali del Partenone. Sono questi i segni più indubitati della vecchiaia
d'un popolo, e quel lento e continuo scadere dell'ingegno e della vita del popolo,
oltrechè negli ordini politici, appariva in ogni altra parte della sua civiltà.
Scadevano sempre più gli ordini materiali, perchè a quel primo moto di commercj
e d’in dustrie,nutrito dalle libere istituzioni,era succeduto quel solito
languore, quel ristagno d'operosità, che è conse guenza necessaria
(e noi lo sappiamo) delle arti dei go verni assoluti;e la signoria de'mari,
ristretta per l'in nanzi agli stati del continente e dell'Arcipelago greco,si
allargava ora ai Fenicj, agli Asiatici, agl’Italioti.Si cor rompevano i
costumi, e la corruzione tanto più rapida procedeva, quanto più nel crescente
oscurarsi delle anti che tradizioni si sentivano funesti gli effetti delle cre
denze gentili; e quella vita di raffinata eleganza non più temperata dal moto e
dalla severità dell'educazione re pubblicana, si affogava ne'diletti del senso;
e al senso, non più al pensiero, servivano le arti del bello divenute
adulazione di tiranni e di meretrici; infine di tutto ciò come causa ed effetto
risentivasi la filosofia, di rado a v versando, più spesso secondando il pendio
della corrut tela universale. E noi, lasciato da parte lo scetticismo, che fece
un breve e inopportuno tentativo in Pirrone,di remo più specialmente dei
principali sistemi fioriti in questa età, e che spiegarono maggiore e più
diretta effi cacia sulla filosofia latina. Onde mossero dunque questi sistemi?
Ritenendo essi qual più qual meno, sebbene con notevoli alterazioni, il metodo
e il fondamento delle dottrine socratiche, co minciarono da un ritorno ai
sistemi che avean posto fine all'età antecedente della filosofia italogreca,
ritorno evi dentissimo negli Stoici, e che ci spiega com’essi, mentre
derivarono da Socrate la loro morale,e ne ritennero in parte il dualismo,
retrocedettero in fisica al panteismo degl'Ionj, e come contrastando alle
lusinghe dei tempi coll'idea sublime del bene, li secondarono poi brutta mente
desumendo la causa e la ragione suprema dalla materia e dal senso. E anche
questa volta la confusione del panteismo nacque da un modo fantastico e altutto
ar bitrario di conciliare ciò che si presenta alla ragione ed al senso,la
immobilità dell'essenza e la mobilità del fenomeno, il mutabile e l'immutabile,
l'ente e il non -ente, il necessario e il contingente, il relativo e l'assoluto;
e più, da un pervertimento del concetto di causa prima.Per pensare, 0, meglio,immaginare
quella conciliazione, bisognava porre un unico principio, in cui
esistessero ab eterno identifi cati in stato di quiete una potenza ed un atto
indeter minati ambedue, e che si determinassero poi al momento in cui
l'universo dall'indeterminatezza primordiale dovea passare alla forma e agli
atti successivi.Gli Stoici y'an darono alterando il concetto di causa prima.
Causa, essi dissero, è ciò per cui una cosa s'effettua; ora niente pro duce un
effetto, che non sia corpo; dunque l'essenza uni versale di tutte le cose è un
che di corporeo; e quindi essi partivano dal punto direttamente opposto a
quello dacuierano mossi Platone e Aristotele; chè, sel’Ateniese e lo Stagirita
concepivano la materia come negazione di essere (to un ow), e il primo
segnatamente poneva l' es senza assoluta nell'incorporeo e
nell'intelligibile,gli Stoici invece concepirono la materia corporea come il
primo principio e l'intima realtà delle cose tutte. Ma che cosa era questa
materia? Questa materia primitiva ch'è in Platone e in Aristotele, e che più
tardi troviamo negli Scolastici, senza qualità e senza forma, sostanza oscura,
infinitamentepassivaesuscettibilediforme,infinitamente divisibile,è una
finzione immaginativa, è una vTÓGeols (nel doppio significato antico e moderno)
collocata a capo delle cose tutte per ispiegarne in un modo qualunque la possi
bilità,ed eludere l'antico assioma ex nihilo nihil;ma non avvertivano que'
pensatori che, se v'è un caso in cui l'as sioma abbia un vero valore, è appunto
questo,poichè la materia pura potenza è un che vuoto,nudo ed inefficace, è il
nulla vestito dalla fantasia delle qualità del reale. Cercata la causa nel seno
medesimo dell'effetto, anzi iden tificata coll'effetto, il germe del panteismo
doveva svol gersi necessariamente,e sisvolse.Come?Si tornò al di namismo di una
parte degli Ionj, e poichè fondamento del dinamismo è l'ammettere che il moto
fenomenale delle cose si faccia per isvolgimenti di forze intrinseche ad esse,
si concepì nella essenza intima dell'universo,che a somiglianza d'Eraclito
dicevasi dagli Stoici essere il fuoco artificioso, rūp témuczor,un'energia
primitiva,un che infinitamente attivo,cagione unica di tutti i fenomeni delle
cose,e della loro forma determinata,perchè traendo ad atto le forze intime
della materia, ne va foggiando questo univers0 sensibile,(τον θεόν σπερματικός
λόγον όντα ToŬ zoopov. Diog.L.,VII,136,e Cic., De N. D. La falsa induzione che
per vizio d'antromorfismo finge le potenze e gli atti universali della natura
ad esempio delle facoltà umane,non si arresta qui, ma informa da cima a fondo
la fisica degli Stoici. Essi considerando che in noi principio primo di moto e
d'at tività è l'anima, chiamavano anima quella virtù infor matrice delle cose
tutte, e l'universo rassomigliavano a u n grand e animale; perchè, diceno
(usando un argomento di panteismo rigoroso adoperato più tardi da CAMPANELLA),
se le parti del mondo sono animate,sarà animato anche il tutto, e se le varie
parti del corpo sono mosse dall’anima, e l'anima è governata dalla ragione,
anche i moti del mondo proverranno dall'anima universale, il cui princi pato
risiede nella ragione. Quest'atto, anima e ragione dell'universo per gli Stoici
era Dio; e quindi si capisce com'essi trasportando sempre nel divino le facoltà
del l'umano, concepissero Dio da un lato come principio prov vidente e
ordinatore, e dall'altro come energia primitiva, come causa e unità di tutti
imoti fenomenali,e perchè,m e n tre lo simboleggiavano sotto la cieca e
inevitabile neces sità del destino (dep.zpuéva), che contenendo la materia
l'agitava di causa in causa con movimento perpetuo, attribuissero a questo
spirito divino abitatore della materia la divinazione delle cose future.(CICERONE.,De
N. D.,De Divin., De Fato,pass.) Concependo in tal modo la materia come
contenuta e vivificata intimamente dall'unità della forza divina (unità che per
il principio della filosofia s o cratica distinguevano in forze secondarie ed opposte),non
è maraviglia che gli Stoici, tornando anche in questa parte agli
Ionj,attribuissero qualità divine alle grandi potenze della natura, come agli
astri,agli elementi,ai vizj, alle virtù,e segnatamente all'anima umana,e ne
deri vasse la loro interpretazione fisica delle mitologie. Quindi dai principj
della loro scienza naturale uscivano la logica e la psicologia.Che cosa è
l'anima?Essa per gli Stoici,come tuttele altre cose,come Dio
stesso,ècorporea;ma come forza primitiva e principio di moto partecipante
all'atti vità universale, intimamente è divina; e la sua unione col corpo la
immaginavano come una compenetrazione, sì per il loro principio della
compenetrazione delle so stanze, e sì per la somiglianza, che l'anima dell'uomo
ritiene coll'anima universale compenetrante e vivificante l'universo delle
cose;e come quest'anima universale, seb bene distinta in altre forze seconde,è
in sè stessa prin cipio unico de'moti e de'fenomeni delle cose, così in noi
tutti i fatti dell'anima riducevano all'unità del principio dominatore
(nepovezov) che è fonte e causa motrice delle facoltà seconde. E qui è notevole
assai,che mentre l'in dirizzo dato all'osservazione dell'uomo interiore dalla
riforma di Socrate salvava gran parte della psicologia stoica dalle conseguenze
materialistiche del principio che la informava, quella loro inclinazione a
studiare i soli fenomeni della materia ricomparve nella dialet tica, e ne
proveniva il sensismo. Movevano anche que sta volta da un cattivo concetto di
potenza e di causa. E valga il vero. A quel modo stesso che in fisica aveano
pensato la prima potenza e la comune possibi lità delle cose come un che vuoto
e privo naturalmente d'entità e d'efficacia, così immaginarono nell'anima la
possibilità del conoscimento come una potenza nuda, inefficace e priva di
contenuto, simile, dicevano, ad una pergamena senza caratteri (ώσπερ χαρτίoν
άνεργον εις c.Troypapiv ), dove, svegliatosi l'atto dell'anima (come l'atto
primitivo di Giove nella materia) all'occasione delle sensazioni, imprime le
rappresentanze o le pav Tuoive delle cose. Che cosa poi fossero queste fantasie
è facile a immaginarlo, e ce lo dice anche il nome. Nel quale comprendevano gli
Stoici la totalità dei fatti interiori presenti alla coscienza ed originati
tutti dai sensi, nè potevano dare al conoscimento altra qualità in fuori dalla
sensibile, e perchè l'anima umana,come parte delDio animantelecose
tutte,ritiene ilsuo modo di conoscere,che conforme alla sua natură è un
cono scere sensitivo, e perchè essa stessa l'anima è corpo, e perchè, l'essenza
universale di tutte le cose essendo cor porea, non si può dar conoscenza se non
di corpo. Or che ne veniva da ciò? Ne veniva che ammettendo essi da un lato
ogni conoscenza derivare dai sensi, dall'altro non potendo negare la natura
dell'intelligibile necessaria, assoluta e profondamente opposta alla natura del
sensibile, ponevano le idee come una trasformazione della sensa zione operata
dall'anima, precedendo in tal modo i sen sisti francesi. M a, di grazia, sì gli
uni che gli altri sfug givanoforseallanecessitàdellacontradizione? Ne rimaneva
una intrinseca al loro sistema e maggiore di tutte,quella cioè di negare
all'anima un primo principio, una capa cità naturale al conoscere e immaginare
ch'essa poi ve nutale la materia di fuori, doventi all'improvviso o p e rante e
di operazioni tutte sue proprie. M a in tal modo il sensista tira più là la
questione, e non la risolve; per chè,quando eisarà pervenuto a un dato termine
dellasua dimostrazione, io gli mostrerò com'ei si trovi in opposi zione diretta
ai principj su cui l'ha fondata. Dice:Nego nell'anima qualunque notizia
primitiva e fontale delle idee;e aggiunge:ecco però come nell'anima stessa si
generano quelle idee.L'oggetto esterno fa impressione sui sensi; i sensi per
mezzo dei nervi comunicano le i m pressioni al cervello,e l'uomo acquista
l'idea dell'obbietto sentito. Ma è qui appunto dov’io prego il sensista a
darrestarsi. Poichè, manifestatasi in noi la notizia, che al certo provenne
dall'occasione de'sensi, se la mente si volge a considerarla nella sua
natura,vi riconosce bensì da un lato un referimento esterno all'obbietto onde
spe rimentammo l'efficacia causale,ma d'altro lato vi scuo pre anche una più
intima e segreta relazione cogli atti dello spirito, e coi sommi principj del
vero, obbietto i m mediato della potenza conoscitiva.Tale contradizione che
deriva dal confondere insieme la natura del sentimento e delle cose e la natura
ideale, non potranno mai fug gire i sensisti, se pure essi non vorranno
ammettere la conseguenza più legittima del loro sistema,vo'dire il m a
terialismo; al qual proposito bene osserva Leibniz nei Nuovi Saggi, che coloro
i quali s'immaginano l'anima informa di una tavoletta,o di un pezzo di cera,in
cui nulla sia scritto prima della sensazione, trasferiscono in lei le
condizioni passive e inefficaci della materia. Se consideriamo adunque
attentamente il sistema de gli Stoici,esso ci si presenterà da un lato come un
pan teismo, dall'altro come un dualismo. È un panteismo se guardiamo a ciò che,
secondo Ritter, ne formava il domma fondamentale, all'unità primigenia e finale
delle cose tutte e al concatenamento o consenso delle parti della natura
informata dall'anima universale e divina, ond'era costituita per gli Stoici la
legge del Fato; ma è invece un dualismo,se vi meditiamo la opposizione tra Dio
anima del mondo e il corpo del mondo, tra la materia e la forma, il passivo e
l'attivo, il più e men perfetto nelle esistenze, l'unità assoluta di Dio e la
diversità delle cose,diversità che pur dee terminare una volta rientrando nella
indifferenza primitiva di Dio. La quale opposizione, che ha reso non ben
definito il giudizio di parecchi istorici sulla qualità di questo sistema, io
credo derivasse non tanto da quella medesima incertezza tra la confusione dell'età
orientale ed italo-greca e il nuovo bisogno delle distinzioni dialettiche, che
è pur manifesta nelle dottrine di Platone e d'Aristotile, quanto dall'avere gli
Stoici, più assai de'loro predecessori,esagerata l'in duzione che dalla notizia
dell'uomo litrasportava a quella dell'universo e del divino. E fu qui dove
peggiorarono assai dai sistemi anteriori. Peggiorarono in fisica, perchè seb
bene Platone nel Timeo dimostrasse che l'universo tutto quanto era animato,e
Aristotile, adombrando per via con
trariaildivenirehegeliano,trasformasselamateriaintutte lecose, ambedue
silevaronpiùalto, eoltrequell'universo animato e al di là di quella
materia,l'uno contemplò l'Ar tefice divino, da cui s'irraggiava nelle cose e
nelle anime la luce degli esemplari eterni, e l'altro intravide il fine supremo
desiderato dalla universale natura; peggiora E d ecco circa in quei
medesimi anni, nei quali fioriva Zenone Cizico,e spiegava le sue dottrine
infette di panteismo e di dualismo, apparire la negazione particolare dei
sensisti e degli idealisti con Epicuro e con Arcesilao. E quanto al primo, chi
ben consideri la sua filosofia, vi troverà un nuovo e sempre crescente
pervertimento delle dottrine o anteriori o contemporanee; chè se già era
cattivo indi zio in Zenone e in Crisippo l'imitazione degli Ionj e d'Eraclito,
fu pessimo in Epicuro il ritorno ai sofisti della stessa età italo-greca, e
segnatamente a Democrito. Notammo anche come nonostante la rigidità e l'altezza
della morale stoica,vi si scorgeva chiaro un esame s e m pre più imperfetto e
parziale dellaumana coscienza;ora questo è anche più manifesto negli Epicurei,
i quali non si contentarono come gli Stoici, lasciate da un lato le naturali
tendenze,di porre la virtù e la beatitudine in un sublime disprezzo dei beni della
vita;m a scesero più basso restringendo l'una e l'altra al godimento dei
piaceri del corpo; e riducendo i piaceri dell'animo alla speranza e al ricordo
dei piaceri del senso.Nel che essi secondavano bruttamente l'abbandono sensuale
dei tempi; nè già mi reca maraviglia,in quella età in cui,rotto il freno ad
ogni licenza, si maturava negli ozj voluttuosi la servitù della rono in
logica,stante che se Platone,giunto alla nozione suprema dell'essere,se ne
faceva scala per salire agli universali divini, e Aristotile distinguendo dal
senso l'in telletto, poneva in quest'ultimo l'apprensione dell'uni versale, gli
Stoici non ammettevano che il senso, e dal senso desumevano la necessità della
scienza; peggiora rono finalmente in morale all'osservazione compiuta e
perfetta delle tendenze naturali, qual era nell'Accademia e nel Peripato,
sostituendo un esame sempre più povero e sminuzzato della coscienza morale,onde
il concetto del bene diventò più che umano, e quell'idea solitaria e i m
passibile della virtù parve quasi uno scherno in mezzo alle infinite sventure
deitempi.(CICERONE, De Fin.,IV,V. Ritter,XI,L. 1,2,3,4.) Grecia, quando la
Nuova Commedia svelavaagliocchi delle moltitudini affollate le più seducenti
sembianze del vizio,e ne'ginnasj d’Atene convenivano le meretrici a disputare
co'filosofi,immaginarmi Epicuro che siede dettando nei suoi giardini in mezzo
alle gioje del convito i precetti della morale.Eppure più secoli dopo in una
etànon meno ar rendevole al senso di quella d'Epicuro,e che precedè di poco
quel tuono di uno dei più grandi rivolgimenti eu ropei, v'ebbe chi nelle scuole
de'filosofi difese Epicuro mostrando velato nei suoi precetti morali sotto
l'appa rente arrendersi al senso un rigore più che da stoico; ma quel rigore,
nota bene CICERONE (De Fin.), era un finto stoicismo e una maschera da
saggio,che mal si addiceva sul volto del filosofo gozzovigliante,era una sod
disfazione ch'e’dava,malgradosuo,all'autoritàdelsenso morale e della pubblica
opinione. E poi,se quel sistema mancava d'ogni fondamento scientifico,come
poteva cer care nella necessità dei principj ilpernio della morale?E che tutto
per Epicuro fosse relativo,contingente,fuggitivo, nulla universale,necessario e
assoluto, lo mostra il con cetto ch'e’s'era fatto del giusto,stabilito da lui
come una norma destinata a tutelare la vita del saggio,e che quindi mutava
sostanzialmente a seconda degli interessi civili.Posto così a capo dei precetti
morali il puro sen timento animale,non poteva non derivarne una logica (o,come
Epicuro la chiamava,una Canonica) che peggiorasse il sensismo del Portico e non
movesse un passo oltre la sensazione. Infatti, mentre gli Stoici andavano
almeno fino all'idea che proveniva dalla percezione, e passavano dal soggetto
all'oggetto per l'attinenza di causalità (Vedi CICERONE nel secondo degli
Accademici), Epicuro,lasciata da parte l'idea,riconosceva il criterio del vero
nella sola realtà della sensazione, e negando che dal senziente si desse certo
passaggio all'entità del sentito, lastricava la via all'idealismo degli
accademici e alle dottrine scet tiche d'Enesidemo e di Sesto Empirico. Infine;
negata ogni interiore attività dello spirito, riconosciuta nella sola
opposizione dei resultati sensibili la verità e la falsità della
sensazione,ristretti i fondamenti delle inda gini scientifiche alla pretta
significazione delle parole, a m o 'dei Nominalisti; ecco in due parole la
logica dell’Orto (CICERONE., De Nat. Deor.) Nè a diverso cammino si volgeva la
fisica fondata da Epicuro sull'atomismo meccanico di Democrito. Ora,se ben con
sideriamo, questa dottrina naturale del filosofo di Samo paragonata al
dinamismo stoico è un nuovo perverti mento della ragione scientifica,e più che
con la filosofia del senso si accorda con quella della materia. E di fatto, laddove
gli Stoici che avean molto de'materialisti, pur trascendevano il fenomeno
sensibile,e vi rinvenivano l'intima energia, l'intimo atto che dava vita e
movimento alle cose, gli Epicurei lasciando da un lato la potenza nascosta, se
ne stavano contenti agli effetti, cioè alle trasformazioni esteriori delle
molecole materiali. Quindi la dottrina d'Epicuro intorno agli atomi,
mentre,come nota il Ritter, ha l'apparenza d'essere la confutazione della sua
logica materiale fondando tutta la scienza del mondo su quelle nature
elementari, non accessibili al conoscimento, n'è invece (dico io) la riprova
maggio re, perchè io non veggo in quelli atomi se non un abbaglio di fantasia
che pretende spiegare in modo ar cano i fenomeni più ovvj dell'aggregazione e
della dis gregazione molecolare.(De Fin.,L.I.)Che manchi,come io diceva più
sopra,nelle dottrine del filosofo di Samo qualunque criterio di scienza, si
vede quindi da ciò che in quelle intimamente repugna fra i principj e le con
seguenze. Egli non ammetteva nell'ordine dell' essere niente che non cadesse
sotto l'apprendimento dei sensi; ma
poseaprincipiodituttelecoseilvuotoimmensoegli atomi nè sensibili in modo alcuno
nè intelligibili. (De Fin..) Credè immaginando la spontanea diversione degli
atomi dalla perpendicolare, sottrarsi alla inesora bile legge del Fato; m a
s'imbattè in un'altra potenza non meno cieca e inconcepibile, nella potenza del
caso. (De N. D.,L. I;De Fato, C. X.) Finalmente un ultimo indizio di quanto
poco conto ei facesse dei veri immor tali presenti alla coscienza dell'uomo, è
che voleva spe gnere per mezzo delle sue indagini fisiche quel concetto arcano
dell'infinito per cui la nostra mente dalle cause seconde si leva fino alla
Causa prima, quell'intimo senso di stupore e d'ammirazione che destano in
noi,le tempeste, ifulmini,le meteore, icieli sereni,lenottistellate,le so
litudini de'mari, voce della natura a cui risponde dal profondo dell'anima
un'altra voce che ci parla di Dio. (LUCREZIO, De rer.nat., Ritter, Vedianche
gli op. di Plutarco tradotti dall'Adriani: Che non si può vivere lietamente
secondo la dottrina di Epicuro;2. Della superstizione.). Contemporaneo
d'Epicuro, e un poco posteriore a Zenone,poneva Arcesilao i fondamenti
dell'idealismo ac cademico. L'incertezza delle notizie intorno alla sua vita e
ai suoi scritti ha dato occasione a purgarlo dall'accusa di filosofo
dubitante,dicendosi ch'e'non negava ilpositivo delle dottrinesocratiche, ma
soloopponevailsuodubbio temperato al dommatismo stoico di Crisippo (Vedi
Gautier de Sibert, Mem. de l'Ac. des Inscrip. et Bell. Lett.,ed Agostino nel
libro Contra Academicos), ci rappresenta questa dottrina come un domma
filosofale, svelato prima nell'insegnamento del l'antica Accademia, e ristretto
poi nel mistero all'appa rire del sensismo stoico, e adombrante l'intimo
significato della filosofia di Platone: due essere i mondi, uno intel ligibile,
l'altro sensibile; quello vero, verosimile questo, perchè fatto a somiglianza
degli archetipi eterni; del primo per via delle idee generarsi nel saggio la
scienza, del secondo una semplice opinione di verosimiglianza. Ma quando io
penso che il vescovo d'Ippona dettava quel libro poco innanzi la sua
conversione, scampato appena dal dubbio della nuova Accademia, e che per
guarire lo scetticismo inveterato del tempo cercava le più riposte armonie
della sapienza antica colle dottrine cristiane, attingendo principalmente a
fonti neoplatoniche; quando ritraggo dalla testimonianza concorde dei più
deglistorici che Arcesilao andò più là di Socrate, dicendo non potersi nè anche
sapere di saper niente, che aprì scuola d'insegnamento pro e contro ogni
opinione, negando in tal modo il vero assoluto e ammettendo soltanto quello
relativo ai principj d'ogni sistema; e che finalmente quel suo idealismo operò
direttamente sul dubbio univer sale degli Empirici; allora son tratto ad
attribuire a un pervertimento delle dottrine Socratiche, e alla efficacia
de’tempi quello che Agostino riferiva al semplice accor gimento d'Arcesilao (CICERONE.,De
Oratore). Socrate opponendo all'orgoglio del sofista la modesta affermazione
del saggio,negava potersi trarre da una cavillosa dialettica l'onnipotenza
della ragione, e dalle dottrine meccaniche degli lonj il conoscimento intimo
delle cose.Platone tenne fermo quel dubbio, temperandolo col conosci te stesso,
e sceso a considerare i più riposti veri dell'umana coscienza, vi riconobbe il
combattimento della ragione coll'appetito, dell'intelletto colla carne, quel
non so che d'immortale e di terreno ch'è in noi, e che lampeggia nelle serene
aspi razioni del vero,del bello e del buono,e s'abbuja nelle tempeste
de’sensi;quindi trasportando quell'intimo co noscimento all'esteriore forma
delle cose,e al giudizio della loro perfezione, ne derivò la dottrina dell'ente
e del non ente, della üln e del cos. E qui (si noti) consisteva essenzialmente
il positivo e il negativo delle dottrine platoniche. Poneva egli, è vero, da un
lato il concetto della scienza nel salire dai particolari agli universali,da
ciò che muta a ciò che non muta, dalla sensazione al l'idea che rappresenta
l'essenza, e il fondamento della sua dialettica stabiliva nel cogliere fra i
molteplici ele menti de'fatti particolari il concetto supremo che tutti li
contiene.Ma d'altra parte mosso dall'idea trascendente della scienza,e dalle
tradizioni delle dottrine panteistiche orientali ed eleatiche, onde germinava
il dualismo, egli faceva del particolare, del mutabile, del sensibile un che
intimamente oscuro,e non soggetto al conoscimento, perchè partecipante della
materia che è l'opposto dell'ente,e alle Matematicheealla Fisica indagatrice de'fattinegònome
di scienza. Si dirà forse ch'e'rimediava a questa dualità riconoscendo
necessaria attinenza tra gliArchetipi divini e le cose, e nella mente
dell'Artefice eterno che le informava della perfezione di quelli, e nella mente
dell'uomo per via della reminiscenza, onde per lui si dava reale pas saggio
dalla opinione al sapere; m a la illazione del dubbio, che scendeva dalle
premesse del suo sistema,non si arrestava, perchè, se a Dio è coeterna la
materia,e l'una è negazione dell'altro, chi mi assicura che fra termini sì
disparati possa darsi attinenza di conoscimento?nè,derivato da Dio
l'intelletto, basta la sola ipotesi ch'egli fingeva della preesistenza degli
animi nostri in una vita anterio re,e un debole legame di verosimiglianza tra
iparadigmi e le cose,'per verificare la certezza di quelle notizie che
civengonodaicontingenti.E perfermo,indebolitacosìdal principio della filosofia
platonica la relazione tra il cono scente e ilconosciuto,non v'era che un passo
a negare o l'uno o l'altro di questi due termini; e il termine intelli gibile
negarono gli Stoici, alle cui innovazioni aveva aperto la via il semi-panteismo
materiale del Peripato, e quella negazione sensistica esagerarono gli Epicurei
col restrin gersi nello studio della materia; restava a trarre l'altra
conseguenza del sistema platonico negando il sensibile, e ciò fece Arcesilao
colla sua dottrina ideale-scettica, scetticismo però non al tutto compiuto,
perchè non n e gava l'entità del vero nelle cose, m a poneva soltanto in dubbio
la loro corrispondenza reale coll'apprensione del l'intelletto. È dunque vero
in parte quel che affermava Agostino che la dottrina della nuova Accademia (o
media che voglia chiamarsi) ebbe la sua ragione d'origine nel fondo del sistema
di Platone,e la sua ragione di svolgi mento nel sensismo contemporaneo di
Crisippo, m a è anche vera l'osservazione del Ritter che quel metodo di dubbio
fu corruzione del metodo socratico, e resultò dall'idea della scienza qual era
nell'antica Accademia,idea troppo trascendente la certezza naturale,e che
togliendo l'atti nenza tra il soggetto e l'oggetto imprigionava il pensiero
nella coscienza solitaria, e al dualismo innestava la Critica della
conoscenza.(Ritter) La quale non ancora matura e compiuta in Arcesilao si
svolse nei successori, perchè,laddove il filosofo Pitano sostenendo la sua tesi
contro i sensisti moveva special mente dalla fallacia de'sensi e dall'oscurità
della materia; Carneade,che gli successe,introdusse in quella tesi maggior
rigore scientifico,quando esaminò ex professo l'entità della relazione inclusa
nel conoscimento, e distinguendo nella percezione sensitiva o rappresentazione
due lati,uno ri feribile all'oggetto, l'altro al soggetto,mostrò XIX secoli
prima del Kant non darsi vera certezza del sapere, per chè il conoscente trae
in propria forma la materia del conosciuto. V'ha egli dunque un nuovo
peggioramento in Carneade? Sì; perchè e'negò fede espressamente alla validità
della ragione, dicendo non potersi dare un crite rio certo pel ritrovamento del
vero, e dovere contentarsi il sapiente della semplice verosimiglianza; onde per
lui l'idealismo accademico si accostò sempre più alla nega zione universale,
che compiendo le dottrine anteriori di Pirrone, ricomparve più tardi;e n'è
prova evidente il pas saggio ch'e'fece dal dubbio sui fatti esteriori al dubbio
sull'entità oggettiva delle idee universali che si specchiano nella coscienza,
manifestato da lui ambasciatore per gli Ateniesi in Roma nel discorso sulla
giustizia,dove to gliendo nota d'universalità e d'assolutezza al concetto del
bene, abbatteva i fondamenti dellamorale (CICERONE, De Rep. Ritter). E il discorso
di Carneade udivano assollatii Romani, nella cui patria splendeva quella gran
scuola paesana dei Giureconsulti dove l'idea della personalità umana,e la n o
zione del dovere e del diritto si desumevano da principj d'immortale necessità,
e dove la natura della legge dovea definirsi più tardi congenita alla natura di
Dio.(V. Cantù, St. Un.Brucker, Degerando, Ritter, Kuehner.Cic.,Tusc.IV, 1,2,3.)
È noto infatti come VICO nel suo l De antiquissima Italorum sapientia indagando
nella storia de’fatti umani iprincipj universali che reggono il sapere,
trovasse vestigj di antichissime e profonde speculazioni ne'linguaggi primitivj
d’Italia; il che,se non prova che presso quei popoli, come ad esem pio i
latini (intesi per lungo tempo e unicamente ai ne gozj civili),fiorisse un vero
e proprio esercizio d'indagini scienziali, mostra però che v'era nel loro
ingegno un'in tima disposizione a filosofare. E questa disposizione d o veva
attuarsi quando ilpensiero latino libero dalle stret tezze presenti, e
sollevato a un ideale più ampio,dal sen timento di nazione si sarebbe volto a
considerare l'umana natura specchiata in sè stesso, e nell'universalità della
storia. Queste erano le preparazioni e le cause del fatto; l'occasione esterna
venne dalla celebre ambasceria di Cri tolao, Carneade e Diogene babilonese. (A.
di R. 585. V. gli autori soprac.) Volgeva intanto a metà ilsecondo se colo
innanzi l'Era volgare,e Roma,vinto Antioco in Asia, distrutta Cartagine,e sottomessa
definitivamente la Grecia colle guerre Macedoniche, e colla memoranda presa di
Corinto,riceveva dai vinti la tradizione delle arti e delle discipline civili
per parteciparle novamente e sott'altra forma all'Europa ed al mondo. Ma quelle
arti e quelle discipline che giungevano d'oltremare non più informate dalla
libera spontaneità dell'ingegno dei padri, educato alla scuola del sentimento
civile e del magistero divino, ma guaste dal dubbio della nuova Accademia,e
infette da signorie corruttrici e da profonda sensualità di costu mi,trovarono
nei Romani dismesso l'abito della severità antica, e omai volgente a rovina
quella repubblica inde bolita dalle mollezze d'Affrica e d’Oriente. Sallustio,
Catil.,C.X.c.f.XI.XIV. Non èquindiamaravigliarechenon ostante i tentativi di
molti ingegni valorosi, dall'unione di due civiltà semispente non nascesse un
grande rinno vamento; chè ogni rinnovamento è possibile quando nelle rovine dei
popoli s'accoglie una favilla immortale di vita, e un impulso efficace li
risospinge ai principj; non possibile allora,in quelli anni ultimi dell'Era
pagana, in cui, ecclissato ogni lume d'antiche tradizioni, spenta la famiglia e
ridotto in pochi lo stato, Europa, Affrica ed Asia precipitavano nella
barbarie. Nè c'inganni quel moto apparentemente efficace di letteratura e di
scienza ma era 3 nifestatosi nelle città greche, e nelle
corti di Pergamo e deiTolomei.Tranne inRoma, dove fino allamorte d'Au gusto
durarono potente incitamento alla libertà degl'in gegni le sembianze,e la
memoria degli ordini repubblicani, nel resto d'Europa nell’Asia e nell'Affrica
le lettere e le scienze doventarono trastullo di principi e di cortigiane, o
sollievo di popoli in gioconda schiavitù sonnecchianti, o (come apparisce da
Filone Ebreo, dalla Kabbala,da Apol lonio Tianeo,Moderato, Nicomaco, Plutarco, Apuleio
ed altri) doventarono contemplazione solitaria di pochi stu diosi, onde alla
spontaneità dell'arte che crea sottentrò l'erudizione ragunatrice dei
commentatori e degli illustra tori, e il panteismo greco -asiatico da cui poi
derivarono gli Alessandrini; e un vero e fecondo avanzamento ebbero soltanto le
scienze matematiche e d'esperienza sostenute dai principi e dalle città
mercantili e dalla agiatezza dei tempi.Ma d'altra parte (ed è un esempio che
s’è rin novato più volte) indietreggiavano ogni giorno più le di scipline
speculative;nè solo (come vedemmo)quanto alla materia,ma altresì quanto alla
forma scientifica dei si stemi;perchè, se è legge connaturata all'umano
intelletto che in quella dirittura necessaria di relazioni, che passa tra il
soggetto esaminato e la riflessione esaminatrice, consista intimamente il
metodo d'una scienza,una volta guasta o distrutta la notizia dei veri principali,
se ne scom piglia l'indirizzo della riflessione, non si ravvisa più chiara
l'integrità della coscienza su cui cade l'esame,e n'è dis fatta la scienza.
Richiamando ora in breve le cose discorse, che mai ci mostra la storia della
filosofia da Socrate a Cicerone? N o n altro che un continuo scadere della
riflessione scientifica da sistemi più ideali e che al sentimento del divino e
del l'immortale accoppiavano il rispetto delle più antiche e v e nerate
tradizioni, ad altri infetti di materialità e dispregia tori d'ogni magistero
divino ed umano;quindi da dottrine che offrono più ampio disegno di
riflessione,e più perfetto ordinamento scienziale,si sdrucciola ad altre che
alla c o m prensione totale della coscienza e delle sue relazioni
fanno seguire un esame monco, spicciolato, minuzioso,eaimetodi positivi e
dogmatici (benchè misti di legittimo esame) im e todi semplicemente negativi e
gl'inquisitivi. Questo è il pen dío naturale del pensiero filosofico in
quell'età,che dalle altezze del disputare platonico ci conduce nelle ruvide a n
gustie di alcuni trattati aristotelici,dagli archetipi eterni, all'anima
informatrice della materia corporea, poi al Dio animante di Zenone e agli aridi
sillogismi di Crisippo per terminare nel materialismo d'Epicuro, e nella
negazione della nuova Accademia; che infine dalla interpretazione sublime della
Mitologia,qual era in Platone, ci guida all'in terpretazione fisica e storica
degli Stoici e d'Evemero. Ma la nuova Accademia di contro alle dottrine
d'Epicuro,se non forse quanto alla materia, era un nuovo peggiora mento quanto
alla forma scientifica, perchè Epicuro rico nosceva almeno molti veri, e
offriva un disegno di pro prie dottrine sulle principali teoriche della scienza;
gli Accademici negavano soltanto, e, tranne poche e sparpagliate affermazioni i
n fisica e d i n moral e, restringevano il soggetto della filosofia al problema
del conoscimento; ora da questo idealismo che solo ammetteva pochi veri par
ticolari, e scioglieva ogni attinenza del conoscimento coi proprj obbietti, non
v'era che un passo alla negazione scientifica d'ogni verità della scienza, e da
questa al d u b bio popolare e grossolano e ai sistemi empirici e positivi che
non sono più scienza. E anche allora fu detto o sot tinteso da uomini
dottissimi che unico criterio del vero era il mancare d'ogni criterio,che la
scienza era ilm e todo,e che unica e naturale forma del pensiero filosofico era
la storia;e da questi abbagli di critica stemperata che sirinnovano anche
oggiinFrancia,inAlemagna einItalia, nacque l'ecclettismo erudito degli Stoici e
de'Peripatetici, e le dottrine empiriche d'Enesidemo e di Sesto,come oggi dagli
eccessi della critica Kanziana pullularono gli Empirici Alemanni, l'Ecclettismo
del Cousin e la Filosofia P o sitiva di Augusto Comte.In quelle condizioni
della filosofia era,com'oggi,indispensabileunariforma,elariforma,come moto
contrario alle cagioni del male, dovea consistere segnatamente nel tornare
ai princip j della coscienza n a turale, abbracciando la universalità dei
suoi veri, e affer mando interoeindivisibileciòchelesetteaffermavano spar
pagliato e diviso.Fu questa l'opera immortale di Cicerone, e a tentarla egli
ebbe occasione e conforto dalle qualità dell'ingegno latino, mosso da antiche
tradizioni e da indole propria allacomprensione delle attinenze scienti fiche,
dallo stato politico e civile di Roma, e dal contrasto ai dubbj che laceravano
la scienza. Di fatto, se era pos sibile una riforma in tanto scadimento di
civiltà e di dot trine, più che altrove ella dovea tentarsi in Italia ed in
Roma, dove le sacre tradizioni primitive s'erano conser vate più schiette per
opera degli affetti di famiglia e d e gli ordinamenti civili; durava ancora
potente l'efficacia della civiltà etrusca ed italica, ed ora dilatato il
dominio romano all'Europa, all’Affrica e a gran parte dell'Asia, vi
correvano,come a centro comune delle genti conosciute, la scienza, la letteratura,
le arti, le industrie, compagne della grandezza, e vi s'accoglieva, quasi a
compire la maestà della gran repubblica dominatrice, lacoscienza del ge nere
umano.Quindi in Roma era più che altrove potente ilsentimento dell'universale, condizione
necessariaal na scere della Filosofia. D'altra parte,se volgiamo gli occhi alla
Grecia,ci si presenta un turbinìo d'opinioni e di sette a cui non tien dietro
la storia; la filosofia era lacerata in sistemi che ponevano la scienza nel
paralogisma, e sempre più tralignanti dagli istitutori scendevano il pen dío
della negazione universale; gli Epicurei e i Cirenaici, facili secondatori
della corruttela dei tempi, ogni giorno più sprofondavano nell'ateismo e nel
senso;i Platonici e iPeripatetici,come Cratippo,Stasea,AndronicodiRodi,
Alessandro Afrodiseo si diedero all'erudizione, e poichè non sapevano creare
nulla di nuovo,rimestarono con cri tica infeconda le dottrine anteriori; lo
stoicismo con P a nezio e con Possidonio, allontanatosi dall'aridità delle
dottrine di Zenone, favorì l'eloquenza trattando la filoso fia in modo più
popolare,e ravvicinandosi alle altre scuole socratiche; ravvicinamento anche
più manifesto in Filone e in Antioco,contemporanei ambedue e maestri di
Cice rone, l'ultimo dei quali segnatamente intese a conciliare il Portico colla
nuova Accademia,e riconobbe la validità del conoscimento. Infine secondavano da
un lato quell'in dirizzo le dottrine romane qual più qual meno imitatrici delle
greche, e perciò prive di u n metodo proprio e di proprie speculazioni; mentre
dall'altro lato (sebbene al quanto più tardi) si apparecchiava nelle dottrine
de'N e o platonici e Neopitagorici greci un congiungimento tra la sapienza
orientale e le scuole socratiche. Sembrerà forse a qualche lettore che dettando
questi cenni sui principali sistemi antecedenti a M. Tullio, ci siamo
allontanati di troppo dai confini di una semplice introduzione; m a il
rimanente di questo discorso farà m a nifesto che a ben chiarire la natura del
filosofo nostro,i suoi intendimenti, le fonti delle sue opere e il concettoche
egli ebbe di riformare e riordinare la scienza, era neces sario distendersi
alquanto intorno alle scuole precedenti e contemporanee e all'efficacia loro
sulle parti della filo sofia. Per fermo allorchè l'oratore latino, fuggendo
nella solitudine di Tuscolo e di Cuma il cospetto degli scelle rati,poneva mano
all'Ortensio, appariva,come ben nota Ritter, una straordinariapo vertà di
speculazioni scientifiche in tutta Europa; poche e sparpagliate verità
rimanevano intatte nei fondamenti del sapere; l'umana coscienza illuminata una
volta dai principj morali, allora in quella rovina d'ogni umano prin cipio
taceva, e al mancare della materia desunta dalla considerazione dell'animo
umano,la forma scienziale, seb bene apparentemente raffinata, impoveriva ogni
giorno. Impoveriva di fatti la logica, venuto meno colle dottrine di Zenone il
vero concetto del principio e dell'atto del conoscimento, e ridotta da
Arcesilao e da Carneade a cogliere solo, sfuggendo gli universali, le
contradizioni particolari dei varj sistemi;il semipanteismo stoico e dei
Platonici posteriori, confondendo sempre più l'ente col non-ente, il finito
coll'infinito, il relativo coll'assoluto, uccideva la fisica e s'attraversava
al buon uso dei m e 37 todi sperimentali; la morale per
ultimo risentiva d'ogni setta,massime della epicurea, le cui ultime dottrine ve
nute in luce nel secolo scorso dai papirj Ercolanesi colle opere di Filodemo
Gadarense, contemporaneo e famigliare di CICERONE, testimoniarono anche una
volta la vacuità e i vaneggiamenti di una scienza decrepita.(Vedi Hercu
lanensium Voluminum quue supersunt. Nap.) Pertanto in quelle condizioni di
civiltà e di dottrine due sole vie rimanevano aperte all'indirizzo del pensiero
speculativo; o un ecclettismo erudito, o un ritorno all'uni versalità e
all'unità della scienza coll'indagine dell'uomo interiore,del senso comune,e
delletradizioniscientifiche e religiose; impresa che, sebbene difficilissima e
degna di sublimi intelletti, non poteva esser sorgente a specula zioni copiose,
mirando più che altro a sceverare il certo dall'incerto, il teorematico dal
problematico, il necessario dal mutabile, il consentito dal disputato. La qual
cosa, mentre è una conferma dei meriti di Cicerone come filo sofo,e della
modesta grandezza della sua dottrina, ci spiega il divario notevole che lo
distingue dai filosofi contem poranei, e la brevità delle speculazioni latine;
e di fatti, se è vero che la storia della filosofia ci offre a quegli anni in
Roma un ecclettismo erudito, testimo nianza imperfetta dell'universale
disposizione degl' inge gni a ritornare sul passato, e a ricostituire la
scienza sull'armonia delle attinenze universali, è anche vero che Cicerone,
solo tra i suoi contemporanei, tentò ridurre l'ec clettismo romano a vera e
propria forma di scienza, imi tatore e seguace di quella scuola dei
Giureconsulti, che desumendo dalle consuetudini e dal gius naturale la santità
delle leggi, aveva aperta la via ad un ritorno della rifles sione filosofica
sulla coscienza morale. Quella sentenza del Segretario fiorentino, che af
ferma,doversi ogni umana istituzione ritirare verso i principj, fa manifesta a
chi consideri il cammino del pensiero e delle opere umane nelle età della
storia,una legge di scadimento e di progresso, di barbarie e di ci viltà, di
rovine e di restaurazioni, che si verificò in ogni tempo, così negli ordini
civili,come in quelli della filo sofia. La ragione di questo fatto m i sembra
chiara e nel l'un caso e nell'altro;è chiara negli ordini civili, iquali, se
hanno per principio e per fine l'adempimento delle necessità umane e la
conservazione del viver sociale,una volta allontanati da quello riescono a
contraddire la loro natura; è chiarissima poi nella scienza, e massime nella
filosofia, che costituita nel proprio essere di scienza pri ma da un ripiegarsi
della riflessione sul pensiero come pensiero,e sulle verità
universali,ricereimmediatamente dalla natura ilproprio soggetto, ipostulatiedilmetodo.
La filosofia dunque,come scienza sovrana che ha imme diatamente innanzi a sè la
ragion di sè stessa, è ripen samento del pensiero naturale e delle sue
leggi,è,in una parola, ripensamento della natura; la qual cosa concessa, sembra
doversi dedurre ch'ella abbia altresì nella natura la possibilità di un
indefinito svolgimento, e la possibilità delle proprie riforme, se pure non
vuol pensarsi che l'ef fetto sia inadeguato alla causa, e la vita dell'animale
e della pianta alla virtù generativa del proprio germe.A chi affermando
diversamente volesse mostrarmi, o che il pensiero non vale a trar fuori dalle
prime notizie, con progresso indefinito di dimostrazione,la scienza, o che la
riflessione del filosofo può introdurvi alcunchè non sup posto antecedentemente
dalla natura, io addurrei per ragione la coscienza, spettacolo sublime dei
fatti interni e dei più ardui problemi sulle verità principali, evidente e
misterioso ad un tempo,dove si acchiude come in ger me la possibilità del
sapere che si svolge ne'secoli, ad durrei per ragione la storia,che ci mostra
d'età in età i più grandi intelletti muovere alla ricerca del vero ignoto
dall'affermazione compiuta della coscienza, deftinirne le più alte questioni
concordemente alle tradizioni più a n tiche, e alla parola del genere umano e
di Dio, e fra i delirj e i vaneggiamenti delle sette conservare e tra mandarsi
l'un l'altro la Filosofia perenne. La testimonianza più lampeggiante di questa
verità ne’secoli pagani sono per certo le due riformedi Socrate e di Cicerone;
entrambi trovarono la filosofia perduta in dubbiezze infinite; entrambi la
rilevarono con uno sforzo supremo tornandola alla coscienza; l'Ateniese divino
in gegno, e iniziatore fecondo di un moto speculativo che non è ancora cessato;
più modesto intelletto ilRomano, ma non meno benemerito della buona
filosofia,per avere tentato, solo, in un popolo nuovo fino allora a ogni eser
cizio di speculazione e nell'universale scadimento della civiltà e della
scienza, ciò che il Maestro avea potuto compireincondizionimeno avversedelsapereedeipub
blici costumi. Per convincerci di ciò,basta paragonare la Grecia dei tempi di
Socrate con Roma dei tempi di CICERONE. E nel vero quel principio di corruzione
e di sfi nimento che il paganesimo già da lungo tempo recava in sè stesso,
s'era mostrato segnatamente in Grecia sin dal D'altra parte i tempi in
cui Cicerone, nato in ARPINO di famiglia provinciale il terzo giorno di gennajo
-- coss. C. Atilio Serrano, e Q. Servilio Cepione), venne a Roma per
apprendervi l'esercizio dell'eloquenza, che gli e via alle cause del foro e al
pubblico arringo, sono tempi di più profondi rivolgimenti civili, conseguenza
delle due grandi questioni che da lunghi anni empivano la storia romana, la
prevalenza degl’OTTIMATI sopra la plebe, la prevalenza di Roma sopra il resto
di Italia e del mondo. Cantù, St. Univ. Già sin da quando tonò la prima volta
nel foro la potente parola de’ Gracchi, un moto profondo in favore delle
franchigie popolari e dei diritti di cittadinanza romana s'e venne propagando
in Roma e nel rimanente d'Italia, e quel moto crebbe cogli anni, e
coll'ampliarsi della potenza repubblicana, e ruppe finalmente nelle dissensioni
civili di Mario e di Silla, e nella guerra sociale. Cominciarono allora
que'tempi pieni di sedizioni, di esilj e di sangue, ne'quali la libertà,
mantenutasi per tanti anni incorrotta, fu solo istrumento dell'ambizione di
pochi, e la gloria militare, guarentigia d'indipendenza, venne adoperata a
sovvertire le leggi; non più libera nel fôro la parola degli oratori,non più
inviolata la persona e le sostanze d'un cittadino romano, dispersa la pubblica
ricchezza, venduti a chi più li pagava i consolati e le
amministra l'entrare della guerra del Peloponneso; poichè pessimo segno
del decadimento di un popolo è sempre il succedere delle interne gare alle
lotte d'independenza; ma il vivo agitarsi della gente greca, calda ancora di
gioventù vi gorosa,ne'commerci,nelle riforme civili,ne'viaggi,nel
l'agricoltura, nelle arti, manteneva allora negli ordini materiali e politici
qualche seme di bene,e negli ordini in tellettuali volgeva le menti allo studio
amoroso del vero l'efficacia della filosofia italica, che avea recato dal
l'Oriente gran parte delle tradizioni primitive, la fantasia greca, intesa a
rendere l'animo interno nelle manifesta zioni dell'arte plastica, e infine una
gagliarda educazione del pensiero nella dialettica de sofisti. zioni
delle province, interrotti i giudizj, annullati i d e creti del senato e del
popolo; così passarono i settanta anni precedenti al regno d'Augusto, finchè
l'abuso della libertà messe capo ad un governo assoluto.Causa di tanta rovina
fu per fermo la crescente corruzione d'ogni principio morale, chè una libertà
partorita dal sangue di tanti uo mini grandi, e da secoli di virtù, non si perde
senza crollare i fondamenti dell'edifizio civile; e qual fosse a quel tempo la
pubblica moralità in Roma,ce lo dice Sal lustio complice e accusatore dei
delitti narrati. Sall., Catil. Quellacorruzione,profondanegli ordini civili,
non appariva minore negli ordini dell'intel ligenza; innanzi tutto perchè, il
progresso intellettivo di un popolo non andando mai scompagnato dal suo pro
gresso morale,e la scienza essendo un che vivo, affet tuoso, e supremamente
civile, l'armonia del sapere col l'armonia della vita è legge innegabile nella
storia delle nazioni; e secondariamente perchè la scienza era stata sino a quel
tempo più spesso istrumento di dominio in mano degl’OTTIMATI che manifestazione
della coscienza e dell'indole latina. Scendono da questi fatti due considerazioni
impor tanti sul nostro filosofo. Prima che, mentre (come nota più d'uno
storico) la letteratura e la filosofia fu colti vata in Roma dai principali
uomini di stato come arte di governo, Cicerone mostrò co’suoi scritti ch'e'fece
della scienza e della cultura, non già un istrumento per domi narela repubblica
e salire agli onori, ma,uomo dipace qual era,e conservatore degli ordini civili
che avean for mata la gloria degli avi, studiò la scienza del vero l'arte del
bello per contrapporla alla corruttela de tempi, e all'oscurarsi d'ogni
principio morale. La seconda con siderazione è che Tullio s'oppose
segnatamente, e con maggior vigore che a qualunque altra,alla dottrina degli
Epicurei.Ora,se consideriamo che l'epicurea era quella fra le scuole contemporanee
che avea posto più profonde radici in Roma,e che mentre ciò era al certo
l'effetto della civile corruzione, ne doventava poi alla sua volta. M a qui
c'imbattiamo subito in una questione importante. Cicerone e egli soltanto
condotto a filosofare da cause straordinarie ed esteriori? quando si pose a
scrivere aveva egli profondamente meditato sui più ardui problemi della vita e
dell'animo umano? possedeva quell'ampiezza e universalità di studj speculativi
necessaria per indirizzarlo nella via della scienza? Parecchi critici tra i
quali Ritter, Degerando, e Bernhardy lo hanno negato, e affermarono non potersi
chiamare “filosofo” vero esso che studia la filosofia come semplice istrumento
dell'arte di persuadere. Sembra altresì che una simile domanda gli e stata
fatta da taluni fra i contemporanei, quandoudiamo lui stesso, il testimone più
autorevole nella storia della sua vita, re plicare espressamente dicendo: io nè
cominciai tutto a un tratto a filosofare, nè da’primi anni della mia vita
consumai in questo studio mediocre opera e cura,e allora, quando meno parera,
io era maggiormente intento a filosofare -- De Nat. Deor. -- parole che
potrebbero forse sembrare dettate da soverchio amore di sè stesso, se i primiindizj
che ci rimangono de'suoi studj, e le opere antecedenti alle filosofiche non
mostrassero assai che il suo ingegno sivolse'sui principj, sui metodi e sui più
ardui problemi della scienza prima. Della qual cosa uno fra gl'indizj più certi
si è l'ain piezza e la comprensione ch'e'diede a'primi suoi studj, indizio
notevole per chi ricordi il disprezzo che i più fra i romani contemporanei
affettavano verso la filosofia relativistica di Carneade. Ma in Cicerone apparisce
un sentimento vivo, e quasi direi religioso, dell'unità della scienza; poeta
elegante e vigoroso, poi traduttore di cose filosofiche, udiva i più eccellenti
m a e stri d'ogni filosofia, studia con Q. Mucio Scevola il giure, coi più
autoreroli cittadini la scienza delle cose una causa, vedreino essere
immenso il beneficio che il grande uomo recò alla sua patria, più ancora che
come riformatore filosofo, come riformatore civile. civili, la
declamazione con Esopo e con Roscio, ed ebbe a maestri di rettorica Molone
Rodio, e Demetrio di Siria. Cic. Bruto, Forsyth, The life of CICERONE, London. Nutrito
l'ingegno con tanta larghezza di cognizioni, appena si fece avanti nel foro,si
accorse,com'egli stesso ci dice (Brut. 93,e pro Archia, V I), ch e a costituire
il perfetto oratore non e su f ficientela destrezzaelacopiadella parola, ma
bisognava che la materia scientifica desse pienezza e fondamento alla forma
dell'arte; quindi ei considerò sin d'allora la filosofiainunmodo involuto e comprensivo
come una scienza che abbracciava le regole della vita,dell'arte oratoria,del
diritto, d'ogni disciplina umana e divina, philosophiam matrem omnium
benefactorum benequedictorum(Brut.93); omnis rerum optimarum cognitio,atque in
iis exercitatio philosophia nominatur (De Orat.); concetto univer sale, che
apparisce in uno fra i primi suoi- scritti, nel de Inventione, dove parla delle
virtù secondo le dottrine platoniche, e introduce l'eloquenza fondatrice delle
città e del consorzio civile. Un tal concetto che certo doveva poi chiarirsi
cogli anni, e uscirne un disegno più specifi cato di dottrine morali e
speculative, mostra che il suo amore per la filosofia si accrebbe col suo
progresso nel l'eloquenza, talchè in lui (come osserva Ritter) l'oratore
preparò lo scrittore in filosofia, ed anzi leggendo attentamente il De oratore,
il Brutus e l'Orator vi senti spirare da cima a fondo un alito di speculazione
di scienza.Il dialogo De oratore è finto a imitazione del Fedro, e la tesi sostenuta
dei disputanti appartiene intimamente alla filosofia, poichè trattasi ivi di
sta bilire se l'eloquenza sia una dottrina universale od un'arte, s' ella debba
restringersi al puro esercizio del la parola, o allargarsi alla scienza delle
cose divine ed umane. E qui v'è contrapposto deliberatamente nelle stesse
persone dei disputanti il concetto più ampio e più universale,e per conseguenza
più filosofico,che Ci cerone avea del sapere, al concetto parziale e negativo
de'suoi contemporanei; Crasso infatti, che rappresenta l'opinione
dell'Autore, movendo dal principio che una sola è la sintesi delle materie
scientifiche,e che su tutte può e deve cadere l'esercizio dell'eloquenza,reputa
ne cessario al perfetto oratore quasi tutto lo scibile umano, e conferma questa
sentenza coll'autorità degli antichi presso i quali l'arte del pensare e del
dire erano state sino ai tempi di Socrate indivisibilmente congiunte. Lo stesso
argomento è trattato nell'altra opera Orator, dov'egli cercò pure l'ideale
dell'oratore perfetto assumendo a principio le idee archetipe di Platone;
talchè l'armonia della scienza colla vita, dell'una e dell'altra colla
letteratura e coll'arte,l'accordo della materia scien tifica colla forma
oratoria, e della ragione col gusto, costituisce nei libri rettorici di
Cicerone una vera e pro pria unità di concetto. Considerando questo principio
universale,a cui il filo sofo latino rannodava le discipline letterarie,e
l'alto sen timento ch'egli ebbe dell'arte, io sempre meglio mi per suado che la
vita d'oratore e di politico fu per lui un apparecchio necessario agli scritti
speculativi. Più tardi, allorchèla libertà venne in mano degli scellerati, e il
gran cittadino si astenne volontariamente dall'esercizio della pubblica
vita,tornò agli studj non mai interrotti dalla giovanezza, cercandovi la pace
che gli negava l'animo addolorato per le sventure civili,una nuova occasione ad
esercitarvi l'eloquenza muta nel senato e nel fôro, un mezzo per confortare a
virtù le fiacche generazioni, e arricchire la letteratura della sua patria di
questa nuova gloria, sino a quel tempo non partecipata coi Greci (Tusc., De
divin., De off., Ad fam.). Chi considerasse partitamente un solo di questi
fini, senza comprenderli tutti nell'unità della mente e dell'animo dello
scrittore, mostrerebbe di non averlo compreso; a lui l'inclinazione oratoria e
l'amor nazionale porgevano il pensiero di un nuovo accordo della scienza
coll'arte nelle opere di filo sofia, onde si aprisse questo nuovo campo
intentato agli ingegni latini; i mali e le necessità del suo tempo gli consigliavano
le dottrine morali e civili come riforma dei costumi corrotti, e
dall'intendimento letterario,nazionale e morale insieme congiunti e
contemperati uscì per l'ef ficacia dell'ingegno,degli studj anteriori, e della
riflessione psicologica, la riforma speculativa. La quale armonia di cause
determinanti e di fini fra l'animo dello scrittore ed i tempi, è notevole in
Cicerone; perchè vi si fonda quella unione socratica tra il vero ed il buono,
onde la filosofia di lui, come quella d'ogni socratico, tanto più è affermativa
e solenne,quanto più gli argomenti metafisici hanno attinenza colle ragioni
morali, nè ciò per quello che oggi si chiama senso pratico, e che si crede
diviso dalla ragione speculativa, m a perchè appunto la ragione prima del
conoscimento si riconosce identica colla legge dell'operare. Se tali erano i
fini, con cui si accinse a filosofare, tra l'indole positiva e morale delle sue
dottrine, e il loro cri terio speculativo non v'ha per fermo alcuna
contradizione, chè anzi quella contradizione apparente,che Ritter e Bernhardy
han creduto di rinvenirvi, si dilegua tosto quando raccogliamo dalla piena
lettura delle opere filo sofiche un'idea complessiva del concetto della
filosofia, e seguendo le varie definizioni ch'egli ne diede,perveniamo fino al
punto in cui concepisce chiaro l'ordine scienziale. Il primo e più
notevole concetto ch'egli ebbe della filosofia, considerata come vera dottrina,
si è di una scienza moderatrice delle azioni e istitutrice della vita: vitæ
philosophia dux, virtutis indagatrix, expultrixque vitiorum; animi medicina
philosophia; a questo propo sito il conosci te stesso di Socrate ei lo prendeva
in un senso puramente morale, senso che apparisce più volte nella Repubblica,e
nelle Leggi, e nelle Tusculane, dove si agitano questioni relative alla vita e
ai costumi,e per quanto abbiamo da chiari indizj appariva pure nell’Orten
sio,opera perduta,dov'ei tesseva l'elogio della filosofia rac comandandola allo
studio dei concittadini come dottrina su premamente morale e civile. (V.Hort., fram.,e
specialmente il fram. 21, L. I. ed. di Lipsia) Ora siffatto concetto
involgeva di necessità un criterio scientifico; innanzi tutto perchè chi medita
l'ordinarsi d'una dottrina scienziale, qualunque ella sia,ad un eser cizio
d'operazioni, si suppone averne penetrato l'intima essenza in cui quel
principio regolatore risiede; e poi perchè il vero relative alla vita,sebbene
manifestoin noi pel sentimento morale, s'attiene alle parti più vive e più
affettuose dell'essere umano,ond’è mossa la rifles sione a ripensare da sè
stessa e con proprj principj l'ordine speculativo delle conoscenze. Pervenuto a
tal punto il filosofo, non ha da fare che un passo per racco gliersi nella
coscienza morale, e quindi trar fuori con metodo ascensivo e discensivo
d'induzione e di deduzione tutto quanto il disegno dell'edifizio scientifico;
la qual cosa apparisce a chi prenda ad esaminare in Cicerone l'ordinamento
logico degli scritti morali. Dove si scorge com'egli procedendo di passo in
passo nell'induzione, dall'idea morale di legge e di diritto, che lampeggiava
nella coscienza d'ogni cit tadino di Roma,si levò a concepire un ordinamento di
relazioni e di gradi dagli esseri inferiori a'supremi; re lazioni che
intercedevano tra Dio e l'uomo per l'eccel lenza della ragione, tra uomo ed
uomo per somiglianza di natura intellettuale e socievole; e quindi usciva una
specie d'equazione ideale tra Dio e le creature, tra gli enti ragionevoli, e i
non dotati di ragione, per la reci procanza dei doveri e dei dritti;e vi
s'acchiudevano in germe Teologia naturale, e Antropologia, Cosmologia e
Filosofia del buono. Questo largo disegno di veri morali fu il principio da cui
Tullio moveva nella via della scienza, e lo mostrano i libri politici e civili
antecedenti in ordine di tempo alle altre opere speculative. 3. Ora
soffermiamoci un poco.Mostrato così per suc cinto quale idea egli avesse della
Scienza prima e dei suoi principj, domandiamo che cosa debba pensarsi sul
dubbio accademico quasi universalmente a lui attribuito. La questione su tal
soggetto,disputata a lungo dai critici e storici della Filosofia,
durante il secolo scorso,mentre gl'ingegni si dividevano incerti tra l'amore
dell'antico e la curiosità del nuovo,e l'Enciclopedia affermava dogma ticamente
le sue negazioni, mosse ne'più de'casi dal pre supposto che Cicerone,come
seguace della Nuova Acca demia, ponesse il dubbio universale a fondamento di scienza.
Così opinò Bayle,e,sebbene alquanto meno risoluti,lo affermarono Brucker, Degerando
e Bernhardy. Per combattere una siffatta obbiezione non rimanevano alla critica
che due sole vie; o negare di pianta lo scettici smo della Seconda Accademia, o
rifacendosi da un nuovo e più accurato esame delle dottrine di Tullio, cercare
quale e quanta efficacia vi esercitasse quel dubbio, o come metodo
semplicemente,o come principio fondamen tale ed interno. La prima di queste vie
fu seguita dal sig.Gautier de Sibert in una memoria scritta da lui sui Nuovi
Accademici,la seconda da Raffaele Kuehner.Ma il critico francese,sebbene
dottissimo,quando volle mostrare che la Nuova Accademia non negava la possibilità
della scienza, contraddisse alla storia, nè rispose al quesito del come
conciliare la certezza dei libri morali di Tullio col dubbio quasi assoluto
d'Arcesilao e di Carneade. L’alemanno mostra invece con maggior verità come il
filo sofo nostro, seguace della Nuova Accademia quanto al metodo inquisitivo
dei veri particolari,ne temperasse per altro il dubbio ravvicinandolo alle
fonti socratiche. Ma ilKuehner,cheraccolseconstudioletestimonianze fatte da
Tullio ne'più de'proemj sulla bontà e la modera zione del suo metodo,non ha
considerato abbastanza nei libri morali come a quel precetto apparentemente
negativo dinon cercare che il probabile,edirattenerel'assenso,con trapponga sempre,
ad esempiodiSocrate,l'altrosuprema mente affermativo del conosci te stesso.Nè
il tornare che egli fa tante volte a raccomandare ilfamoso placito del savio
ateniese, si prenda come artifizio rettorico,o come vano e miserabile ossequio
alle tradizioni. L'esame più diligente e spregiudicato delle sue opere (io lo
affermo sin d'ora) mostra che il dubbio universale e sistematico, il
dubbio di Carneade,del Cartesio e del Kant,non antecedeva nella mente
dell'oratore-filosofo allo stato di scienza. Egli,prima d'esserefilosofo,come
uomo,come romanogiàsisentiva e si riconosceva nel vero;e quel vero,a cui
l'animo spon taneamente piegava sin da'primi anni per inconsapevole virtù di
natura,l'intelletto glielo mostrava più tardi adu nato, e come raccolto
nell'evidenza interiore; evidenza non solitaria, non priva d'oggettività,non
fenomeno puro, quasi paesaggi riflessi sulla tela da magico apparecchio
dilenti,ma uno spettacolo interno,a cuirispondevano. tre grandi attinenze
dell'uomo con sè stesso,coll'universo e con Dio; un'armonia d'enti che la
scienza dovea tras formare in armonia di principj. “Nam quum animus cognitis
perceptisque virtutibus, a corporis obsequio indulgentiaque discesserit,
volupta sed Delphico deo tribueretur. Nam quiseipsenorit,primum. A questo
proposito ci giova riferire le sue parole tolte da un luogo eloquente del dialogo
delle Leggi, dove egli stesso in propria persona descrive il concetto ed il
metodo della scienza prima. Ita fit (così il testo latino, che io trascrivo per
maggiore esattezza secondo l'ediz. di Lipsia riveduta da Klotz) ut mater omnium
bonarum rerum sit sapientia, a cujus amore Græco verbo “philosophia” nomen
invenit, qua nihil a dîs immortalibus uberius, nihil florentius, nihil
præstabilius hominum vitæ datum est. Hæc enim una nos quum ceteras res omnes
tum quod est difficil limum docuitutnosmet ipsosnosceremus:cujuspræcepti tanta
vis et tanta sententia est,ut ea non homini cuipiam, aliquid se habere sentiet
divinum ingeniumque in se suum sicut simulacrum aliquod dedicatum putabit,
tantoque munere deorum semper dignum aliquid et faciet et sentiet, et,quum se
ipse perspexerit totumque temptârit,intelliget quem ad modum a natura
subornatus in vitam venerit quantaque instrumenta habeat ad obtinendam
adipiscen damque sapientiam, quoniam principiorerumomnium quasi adumbratas
intelligentias animo ac mente conceperit, quibus illustratis sapientia duce
bonum virum et ob eam ipsam causam cernat se beatum fore temque sicut labem
aliquam dedecoris oppresserit, omnem que mortis dolorisque timorem effugerit,
societatemque caritatis coierit cum suis, omnesque natura coniunctos suos
duxerit, cultumque deorum et puram religionem su sceperit, et exacuerit
illam,ut oculorum,sic ingenii aciem ad bona eligenda et reiicienda contraria,
quæ virtus ex providendo est appellata prudentia, quid eo dici aut cogitari poterit
beatius?Idemque quum cælum,terras,maria rerumque omnium naturam perspexerit
eaque unde ge nerata,quo recurrant,quando,quo modo obitura,quid in his mortale
et caducum,quid divinum æternumque sit viderit, ipsumque ea moderantem et
regentem paene prehenderit seseque non unius circumdatum mænibus loci, sed
civem totius mundi quasi unius urbis agnoverit, in hac ille magnificentia rerum
atque in hoc conspectu et cogni tionenaturæ, diimmortales, quam
seipsenoscet!quod Apollo præcepit Pythius, quam contemnet, quam despi ciet,
quam pro nihilo putabit ea,quæ vulgo ducuntur amplissima! » Atque hæc omnia
quasi sæpimento aliquo vallabit disserendi ratione, veri et falsi iudicandi
scientia et arte quadam intelligendi quid quamque rem sequatur et quid sit
cuique contrarium. Quumque se ad civilem societatem natum senserit, non solum
illa subtili disputatione sibi utendum putabit, sed etiam fusa latius perpetua
oratione, qua regat populos, qua stabiliat leges, qua castiget i m probos, qua
tueatur bonos, qua laudet claros viros, qua præcepta salutis et laudis apte ad
persuadendum edat suis civibus,qua hortari ad decus,revocare a flagitio, con
solari possit adflictos factaque et consulta fortium et sa pientium cum
improborum ignominia sempiternis monu mentis prodere. Quae cum tot res tantæque
sint, quæ inesse in homine perspiciantur ab iis, qui se ipsi velint nosse,
earum parens est educatrixque sapientia. De Leg. Qui s'espone a dettatura del
nostro filosofo il suo metodo dell'osservazione interiore induttivo e
deduttivo, quale uscì dalle dottrine di Socrate e di Platone, e si
continuò, accolto dal Cristianesimo, lungo le scuole m i gliori dell'universale
Filosofia. Vi si distinguono tre cose: lo ciò che antecede; 2o ciò che
accompagna; 3o ciò che sussegue alla scienza. Lo stato che antecede la scienza
non è il dubbio, m a un riconoscimento pratico e speculativo dell'ordine
universale.L'uomo ha innanzi tutto un sentimento ar cano della sua somiglianza
con l'Essere infinitamente perfetto; e quel sentimento della dignità umana, e
quel l'aspirazione all'immutabile e all'assoluto in cui vero e buono sono
congiunti, e la ragione procede da uno stesso fonte identica colla legge
morale, risveglia in lui l'evidenza intima de principj speculativi, ond’e’si
leva alla cognizione di sè stesso e di Dio, capisce pei mezzi l'eccellenza del
fine a cui nacque, e costituendo in ar monia pensiero e volere,premette la
riforma morale di sè stesso alla riforma speculativa.Due condizioni del sog.
getto rendono possibile in lui la contempla zione dell'og getto che è
scienza:prima la retta disposizione dell'animo purificato spiritualmente dalla
morale, l'istinto sociale educato dalla vita civile, l'istinto religioso
santificato e nutrito dal culto; in secondo luogo rende possibile la scienza la
capacità delle potenze conoscitive, che non sa rebbero potenze ordinate alla
notizia del vero,se un che di determinato e d'efficace, se una verità prima non
le costituisse tali nell'essere loro;ma è prima necessaria la retta
disposizione dell'animo,perchè ilpensiero avvalorato dalcuore (animo acmente) ravvisi
nell'intellezione prima (adumbrata intelligentia), un po'confusa e
indeterminata, le notizie riflesse. Ciò posto, si procede allo stato di
scienza,e il filo sofo movendo dall'esperienza interiore, col soccorso della
Dialettica dottrina delle conseguenze e conciliatrice dei contrarj, levasi alle
ragioni supreme dell'essere, del co noscere e del fare,si forma i concetti
d'origine e di fine, di contingente e di necessario, di temporaneo e di eterno,
che gli sono via a discendere di nuovo alla notizia di sè stesso e del mondo,
notizia comprensiva ed universale che lo palesa inferiore soltanto a Dio,
eguale ai suoi simili, e cittadino dell'universo. 3. Dall'ordine universale
della Scienza prima discen dono due dottrine applicate, e strette in vincoli di
co munanza fra di loro: la eloquenza civile e l'arte dello stato. Tali erano
per CICERONE i fondamenti, ed il metodo della scienza. Ora ecco, secondo che
riassume un istorico recente della Filosofia, quali erano isuoi criterj: «
Nella coscienza di noi stessi Cicerone, come Socrate,più di So crate forse
perchè romano,sentiva l'universalità del vero, distinta dalle opinioni
particolari,e l'amore che tende al vero, e l'essere nostro sociale e religioso,
relazioni uni versali anch'esse; e però egli inculcava sempre di fermar
l'occhio in ciò ch'è proprio dell'uomo,ossia nella retta ragione (De off); e
contro gli Epicurei fa valere gli affetti più generosi dell'animo (ivi, e negli
Acc.e ne'Tuscul.e quasipertutto);echiama insoste gno il senso comune e le
tradizioni umane e divine.Così ne' libri Tuscolani adopera l'autorità del senso
comune a dimostrare l'esistenza di Dio e l'immortalità dell'anima umana,e dice
ne' Paradossi contro gli Stoici: « Noi più adoperiamo quella filosofia che
partorisce copia di dire, e dove si dicono cose non molto discordi dal pen
sardellagente.»(Proem.) E nelleseguentiparolede' Tu scolani si vede com’ei
raccogliesse,di mezzo alle opinioni varie,le tradizioni universali de'filosofi
e le divine;« Inol tre,d'ottime autorità intorno a tal sentenza (cioè l'im
mortalità dell'anima) possiamo far uso; il che in tutte le questioni e dee e
suole valere moltissimo (in omnibus, caussis et debet et solet valere plurimum
); e prima, di tutta l'antichità (omni antiquitate); la quale quanto più era
presso all'origine divina (ab ortu et divina progenie ) tanto più forse
discerneva la verità.» (Tusc.,I,12).E tra'filosofi, ch'egli cita,preferisce
appunto Ferecide,come antico,antiquus sane;e indine conferma l'autorità con
quella di Pitagora e de'Pitagorici;il nome de quali, egli dice, ebbe per tanti
secoli tanta virtù che niun altro paresse dotto. E dice più oltre
che, secondo Pla tone,la filosofia fu un dono,ma quanto a sè,una inven zione
degli dèi: « Philosophia vero omnium mater artium, quid est aliud,nisi, ut
Plato ait,donum, ut ego, inventio deorum? » Nel che s'accenna il principio
divino della Sapienza e della tradizione.(Conti, St. della Filo sofia) Se per
ciò che risguarda i principj e i fondamenti della filosofia egli mosse
direttamente da Socrate affer mando la chiarezza naturale del soggetto
scientifico,e l'efficacia della conoscenza, quanto poi al metodo più
propriamente detto, indagatore dei veri particolari, fu se guace, o come ci
dice egli stesso,restauratore della Nuova Accademia (deserte discipline et iam
pridem relicte ), restaurazione che, a mio parere, può e debbe chiamarsi una
vera riforma; perchè l'idealismo d'Arcesilao e di Carneade tralignava nel
dubbio, e, piuttosto che all'An tica Accademia, si ricongiunse agli scettici
dell'età italo greca e a Pirrone; m a Tullio attingendo alle fonti socra tiche
si riscontrò nelle tradizioni genuine della sua scuola. Questo fatto s'è
rinnovato in Italia nel secolo XVII, quando Galilei tornando al vero metodo
aristote lico dell'induzione, restaurava la filosofia naturale; più
peripatetico in ciò, come egli stesso scriveva al Liceti,di tutti i
peripatetici de'tempi suoi. Riassumendo il tutto in poche parole, Cicerone
attri buiva alla filosofia universalità di fini, di principj e di metodo, e
tutto ciò comprendeva,come Socrate,nel senso generalissimo della voce sapienza,
talchè dopo averla descritta ne'libri oratorj come un semplice esercizio di
raziocinio, e in alcune opere morali come una dottrina puramente pratica e
positiva,ne'Tuscolani e nel secondo libro degli Officj la chiamò con
significato più largo: scienza delle cose divine ed umane e delle loro cagioni.
Suolsi affermare comunemente dai critici e dai filosofi che Cicerone diè prova
di scarso ingegno speculativo non componendo le sparse verità in un sistema
ordinato. La quale accusa vuol bene determinarsi; perchè,se con essa
si nega che Cicerone aggiungesse copiose speculazioni alla materia delle
dottrine contemporanee, e che componesse le verità antecedentemente trattate dalle
scuole socrati che in un compiuto e perfetto sistema, ha ragione la critica, m
a la critica ha torto,se vuol negare che a Cicerone mancasse qualunque disegno
di scienza, o un proprio cri terio per l'ordinamento formale delle dottrine.
L'affermar ciò, rispetto a Cicerone, importerebbe nel vero affermarlo pure di
Socrate,e d'ogni altro riformatore; chè il sistema della filosofia di Tullio
(se così vuolsi chiamarlo), come quello di Socrate, non è ordinato secondo un
disegno po sitivo corrispondente all'ordine del soggetto ripensato dalla
coscienza, ma si svolge nella stessa opposizione alle sette, e in quella
opposizione egli scuopre il concetto della scienza,e il metodo,e i criterj che
gli son guida,indizio manifesto che,mentre da un lato egli demoliva le dot
trine sofistiche dei contemporanei, edificava dall'altro sui fondamenti
incrollabili della coscienza umana. Ora si avverta come il considerare in tal
modo questa temperata efficacia della speculazione di Tullio, che ri pensa e
rifà le dottrine degli altri con un proprio criterio positivo di paragone e di
scelta,in contrapposto alla pas sività negativa dell'eclettico erudito che
ricopia quelle dottrine e le raguna nella memoria, anzichè comporle nella
riflessione; è metodo forse non seguito fin qui dai prin cipali critici di
Cicerone,e tale che potrebbe condurre a meglio comprenderlo e giudicarlo col
chiarire molte que stioni, tra le quali non ultima quella sull'uso ch'egli fece
dell'autorità quanto ai fonti delle sue dottrine,trattata a lungo in Germania,
e sì bene dal Kuehner nel capitolo quinto, parte seconda della Dissertazione
citata. E tale è il metodo che noi abbiam preso a seguire, ond'escono
alcune conseguenze e regole pel nostro esame. In primo luogo, poichè solo per
nostro avviso, il contrapporre Tullio a'suoi contemporanei può dimostrare
quanta altezza d'ingegno e potenza d'analisi gli abbisognasse per isceverare
dalla confusione de'sistemi le verità principali, chiarirle e ordinarle in
forma di scienza, terremo l'uso d'esporre ogni volta le principali
opposizioni de' sistemi, e poi qual giudizio ne recasse il filosofo latino. In
secondo luogo avremo questo a principio di critica, notato da altri, che,
poichè le opere di Cicerone sono per la m a s sima parte dispute scritte, e,
come tali, ritraggono nei varj personaggj il conflitto delle opinioni, e le
nature differenti degl'interlocutori, convien distinguere con ogni diligenza
quando egli riferisce la propria, e quando l'opi nione degli altri, quando egli
stesso prende parte al dia logo, o si tien fuori, quando tratta ex professo una
m a teria,oquandosoltantol'accenna (V.Degerando, Brucker, Kuehner, Middleton.)
Finalmente si consideri bene che l'ordine di questo ragionamento mostrerà come
una pro gressiva verificazione dei principj supremi nella mente di Tullio, a
misura ch'egli passa dalla filosofia fisica alla logica, e poi alla morale; ed
è perciò che qualche argo mento interrotto in una parte delle dottrine, verrà
ab bandonato e poi ripreso in un'altra, quand'egli,conside randolo sotto un
aspetto diverso, sempre più lo verifica, e sempre più lo chiarisce. Le fonti da
cui trarre le dottrine di Cicerone, sono principalmente i suoi libri di
filosofia, che ci pervennero la maggior parte, se n'eccettui le traduzioni
Oeconomica Xenophontis,Protagoras ex Platone, Timæus de Universo (trad., come
app. dal proem., dopo gl’Accademici; i libri vriginali, Hortensius de
philosophia,Consolatio de luctu minuendo (scritta poco prima dei Tuscolani), De
Gloria, Commentarius de virtutibus,Cato,sivelausM. Catonis, Deiure civili in
urtem redigendo; de'più fra'quali rimangono frammenti. Gli altri, non interi
tutti, e che in ordine di tempo si distribuiscono cosi: De republica, De
legibus(composti dopo il De republica), Paradoxa,Academicorum (ne fece due edizioni
dette Acad. priorum in 2 libri, e posteriorum,in 4 libri;della prima c'è
rimasto il secondo libro, della seconda il primo; anno 709), De finibus bonorum
et malorum; Tusculanarum disputationum (compiti avanti la morte di Cesare), De
natura Deorum, De Divinatione, De fato, De officiis, Cato major de senectute, Lelius
de amicitia (scritto dopo il Catone maggiore av.gliOfficj); furono variamente
distinti dai critici secondo la loro materia e la forma. Ritter li distinse in
riposti ed in popolari, clistinzione che più esattamente potrebbe ridursi
all'altra de'dialoghi speculativi, come i libri Accademici, de'Fini, delle
Leggi,della Natura degli Dei;dagli scritti che hanno È noto quanto siasi
discusso tra i critici sulle dale dei libri di Cicerone.Cilusa principale del
dissenso è il non trovarsi d'accordo quauto al determinare l'anno della nascita
dell'Autore. Forsyth lo dice nato il 3 di gennaio, ma aggiunge in nota a p. 2,
che, secondo il calendario Giuliano, egli sarebbe nato l'ottobre. In questo anno
pongono la sua nascita Middleton, Kuehner ed altri autori meno recenti;onde
seguita che,mentre, a cagione ll'esempio,essi fanno il De
consolatione,l'Orlensio,gli Accademici, il De finibus e le Tuscolane, e le opere
De Natura deorum, De Divinatione, De Fato, De Offi riis, Cato Vajor e Lælius;
il Forsyth e l'edizione di Lipsia (riveduta dal Clolz so quelle dell'Orelli e
dell'Ernesti), riferiscono i primi cinque trattati. Noi stiam o col critico di
Lipsia, e col Forsyth,perchè mollo recenti,e temperati assai nei giudizj.Del
resto di parecchie opere si conosce la data.Intorno a quella del De Republica e
De Legibus rimane qualche incertezza. Il dott.P. Richarz. in una dissert., De
politicorum Ciceronis librorum tempore natali (Wirceb.), stabilisce avervi speso
Cicerone oltre a dieci anni, Questa ed altre molte dis sertazioni di critici
tedeschi e francesi, citate da noi,ricevemmo dalla cor. tesia dell'illustre Vannucci,
a cui rendiamo pubblica testimonianza di gratitudine. un fine pratico,ad
esempio gli Officj, dell'Amicizia, i Para dossi, le Tusculane e qualche altro.
Noi abbiam seguito l'altra distinzione più principale, ammessa da tutti icri
tici, e che fino a un certo punto concilia l'ordine logico o sistematico o
tematico dei libri coll'ordine di tempo,
tra le opere fisiche – filosofia naturalis -- De natura Deorum, De divinatione,
De fato, e il Somnium Scipionis parte della Rep.), le logiche -- Academicorum,
Topica, De inventione, etc. --, le morali – De finibus,Tusculanarum, Paradoxa, De
legibus, De officiis, De republica, De senectute, De amicitia). Avvertendo che
la distinzione non siprenda troppo assoluta, ma che si guardi alla qualità che
prevale. Fonti secondarj, ma dausarsiconmolto riserbo, sono,secondo nota
opportunamente Middleton nella vita di Cicerone,le Orazioni e l’Epistolario; e
noi vi aggiungiamo le opere rettoriche, segnatamente il De Oratore e l'Orator.
La distinzione accennata delle opere fisiche,logiche e morali risponde al
concetto della scienza, e al metodo della antica Accademia seguito da Tullio
nell'ordina mento generale delle dottrine, e ne partisce la filosofia nelle tre
grandi teoriche dell'essere, del conoscere e del l'operare. Premessi questi
principj generali, si passi ora al l'esame più specificato delle dottrine. Il
prendere ad esame con quella larghezza e diligenza,che è necessaria alla critica
istorica, le varie parti delle dottrine tulliane, è cosa invero che ricerca un
abito non ordinario di osservazione, e un sentimento vivo delle attinenze
scientifiche; perchè, sebbene, come fu notato nel capitolo antecedente, non si
trovi nell'Arpinate un pieno disegno di filosofia ordinata a sistema, basta leg
gere alcuno dei suoi libri speculativi per accorgersi tosto ch'ei ritraeva da
Socrate,non soltanto ilmetodo esterno del disputare e la sobrietà dell'esame, m
a altresì quella riflessione larga e compiuta, onde l'Ateniese coglieva
nel l'universo delle idee la unità della scienza. E di fatto socratici veri
sono, come ben nota Ritter,tutti coloro che videro chiaramente la necessità di
collegare la scienza de'fatti interni con quella dell'universo, l'osservazione
morale coll'esperienza e la fisica colla psicologia. Nes suno dunque fu più
vero e perfetto socratico del nostro Autore. Anch'egli si accorse, come già il
suo Maestro, che se un sentimento naturale, abbenchè indeterminato,
dell'attinenza tra il pensiero nostro e gli oggetti, mosse la riflessione
ne'primi passi della scienza a riconoscersi per illusione identica col mondo
esteriore,illusione da cui poi i Pittagorici, gli Eleati e gli Ionj traevano il
pantei smo,e uscì la dialettica de'sofisti, un secondo passo a ristorare la
scienza caduta nella materia e nelle astra zioni eccessive, doveva essere
l'affermazione dell'uomo interiore, e di quella sintesi intellettiva e morale,
sola realtà oggettiva, in cui mirando il pensiero potesse rav visaresèstesso in
attinenza colle cose con Dio.Suquesti fondamenti Socrate restaurava la vera
dottrina dell'es sere,dottrina che tratta di Dio,dell'universo e dell'uomo,
considerati nella loro esistenza, natura e relazioni su preme, e abbraccia in
sè le scienze fisiche e matemati che, la teologia naturale, la psicologia e la
cosmologia. Tutto ciò veniva compreso dagli antichi sotto il nome universale di
Fisica (usato in più luoghi da Cicerone ), e la Fisica includevano nella
Filosofia, perchè questa trat tando degli enti nel loro ordine universale
contemplato interiormente dalla coscienza,porge alle dottrine d'osser vazione
esteriore il soggetto e i principj. Or qui bisogna avvertire che questa unione
intima delle parti scienziali, sentita vivamente dalle scuole antiche italiane,
e confer mata da Socrate (il quale, nemico della fisica sofistica degli
Ionj,favorì invece coll'osservazione interiore la fisica buona), dava
occasione, come sempre, ad un bene e ad un male; il bene era l'altezza della
riflessione scientifica, che comprendendo nell'unità de'principj
l'intelligibile e il sovrintelligibile, la natura e il divino, scorgeva
sempre più addentro i legami che stringono la teologia naturale, la
psicologia e la cosmologia; il male era che le scienze sperimentali così
intimamente collegate alla filosofia spe culativa,mentre se ne avvantaggiavano
da un lato rispetto all'universalità, traendo dall'accordo colle altre parti
del l'umano sapere occasione a più vera e perfetta compren sione della propria
materia, dall'altra ne scapitavano quanto ai metodi, allorchè all'osservazione
esteriore o induttiva, che sola ci può condurre alla notizia dei corpi, si
volle sostituire la deduzione, che da pochi generalissimi, posati a priori,
scendeva di salto, come nota Bacone, al particolarede'fatti. Due
fontiperennid'errorenellescienze sperimentali furono pertanto il panteismo e il
dualismo; ilprimo,perchè,data l'unità di sostanza,ne consegue la medesimezza
dell'ordine ideale col reale,onde deduce il filosofo darsi vero passaggio dalle
idee alle cose,senza necessità di sensata esperienza; il secondo, perchè, fatta
coeterna a Dio la materia,ne viene alterato il concetto di finitudine, e il
mondo si pensa non più finito e tem poraneo, ma infinito ed eterno, e animata
la materia e incorruttibiliicieli;pertalmodo panteismo edualismo ci diedero la
fisica fabbricata a priori, quale fu nelle scuole dell'India,nelle
Pittagoriche, nelle Eleatiche, in Platone, negli Stoici e nei Peripatetici del
medio -evo. Le quali considerazioni son necessarie,parmi,a chiunque voglia
esaminare la metafisica di Cicerone, e chiarire come mai,mentre la fisica superioreeledottrinesuDio,
sull'uomo e sull'universo sono fondate da lui sopra prin cipj sì alti, vi
prendono pochissima parte e indiretta le indagini sperimentali. Ai tempi
dell'Arpinate in cui, venuta all'ultima corruzione la Gentilità, si rinnovarono
esiesageraronotutti gli errori delle età anteriori, quello strano accozzo delle
scienze fisiche colle metafisiche era venuto al suo colmo, e potente occasione
di scetticismo era il contrasto delle opinioni. Ora v è un luogo sulla fine
degli Accademici primi,dove Tullio descrivendo in persona propria la di scordia
delle sette contemporanee nelle tre parti della scienza,e volendo
mostrare come quella discordia giusti ficasseildubbio dellaNuova
Accademia,sitrattienepiùspe cialmente sulle dottrine de'Fisici (Acad.) Da quel
luogo apparisce che il panteismo e il dualismo italico spingendo all'eccesso
l'induzione astrattiva, per stabilire l'identità della sostanza prima, avean
con cepito a priori un'essenza nascosta e universale delle cose distinta dalle
loro qualità manifeste pel senso,e che si convertiva in tutti gli elementi; m a
sulla natura di quest' intima essenza si disputava segnatamente tra le scuole
pittagorica, eleatica ed ionica. D'altra parte sor geva questione tra le
differenti scuole socratiche sull'or dine e sui destini dell'universo;gli
Stoici ammettendo una continua successione di mondi, affermavano temporaneo il
presente ordine delle cose; Aristotele lo diceva eterno; i primi trasportando
l'immagine dell'uomo nel principio supremo, concepivano Dio provvidente nei
particolari e negli universali; m a Stratone da Lampsaco e Democrito gli
rifiutavano ogni ingerimento nelle cose del mondo, inentre
Aristotile,accordandogli la provvidenza dei generi e delle specie, gli negava
quella dei particolari. Tal m e todo di ragionare a priori sull'essenza delle
cose,occulta intimamente all'umano intelletto,non piaceva a Tullio,
ond'e'consigliavaun più modesto sapere; mostravacome la notizia, che noi
acquistiamo de'corpi, movendo dagl’effetti, non comprende l'intima essenza e
l'efficacia delle cause, e se all'occhio stesso dell'anatomico, che pur p e
metra ne'corpi, non si manifesta l'attività che li avviva, molto meno ella si
manifesterà al Fisico, che non può tagliare e dividere la natura delle cose per
indagare i fondamenti su cui posa laterra. Procedendo di questo passo l'Autore
faceva vedere negli Accademici, nei Tusculani e nel libro della Natura degli
Dei,come i dubbj opposti alle eccessive affermazioni de'Fisici intorno alla
essenza delle cose si trasportavano dalla Nuova Accade mia sull'esistenza,natura
e destini dell'anima,sull'esi stenza e natura di Dio e sue relazioni
coll'universo, e sulle altre principali verità della scienza. Nei luoghi
citatiadunque e in qualche altro ancora,in cui l'oratore latino dipinge il
dissidio delle scuole sulle verità naturali, non può negarsi ch'egli si faccia
seguace della Nuova Accademia; e non pertanto s'ingannerebbe col Ritter chi,
attingendo di preferenza a quei libri che han fine principalmente metodico, e
dove le dottrine della Fisica superiore si toccano per incidente, ne inferisse
il dubbio universale di Cicerone sui fondamenti di tutta la scienza. Nella
fisica ciceroniana si vuol distinguere infatti le verità problematiche dalle
teorematiche; le prime ri feribili all'intima essenza e natura de'corpi, alle
leggi de’loro moti,alla costituzione fisica dell'universo;l'altre risguardanti
l'esistenza e natura di Dio, dell'uomo e del mondo, considerati nell'ordine
loro e relazioni supreme. Quanto ai problemi naturali,egli non impugnava la pro
babilità che la scienza pervenisse a risolverli, e, come primo presupposto
somministrato dalla filosofia alle dot trinesperimentali,ammetteva
lapercezionede'corpi;ma di contro all'orgoglioso dommatismo degli Stoici, degli
Ionj e degli Eleati gli pareva assai più degna del saggio la modesta
verosimiglianza della Nuova Accademia,e fu per certo impresa vantaggiosa alla
Fisica, in una età come quella quando gli errori del panteismo,e il difetto dei
metodi e degli istrumenti toglievano fede alle verità di sensata esperienza,
professare una modesta ignoranza del vero per arrestare in tal guisa i rapidi
progressi dello scetticismo universale. E lo scetticismo, diceva Cicerone, si
sarebbe aperta la via quando que'filosofi dommatici non avessero considerato,
come sentenziando con assoluta certezza di cose occulte e dubbiose, si
toglievano poi l'autorità d'affermarne altre d'evidenza maggiore; os servazione
importante e che mostra come anche rispetto alla scienza sperimentale Tullio
non professasse un dub bio assoluto, m a riconoscesse un ordinamento di gradi
dal verosimile al certo. Acad .prior.e De repub. M a la prova maggiore si è
che, mentre le intermi nabili e vane questioni ond'era ingombra la fisica, lo
la sciavano sconfortato e dubbioso,un desiderio nutrito dall'ingegno potente e
dall'animo roma no,loinvogliava delle indagini naturali,di quelle indagini onde
ci leviamo sopra noi stessi, e dispregiando la picco lezza delle umane cose, proviamo
un vivo sentimento del divino e dell'immortale. « Nè anche io penso (così
scrive Cicerone) che sidebbano tor via tali questioni dei fisici; poichè viè un
certo naturale alimento degli animi nel considerare e contemplare la
natura;ce ne sentiamo inal zati,e fatti più grandi, e nel pensiero delle cose
supe riori e celesti dispregiamo queste nostre del mondo come leggiere e di
nessuna importanza; anche l'indagine stessa di cose grandissime e occultissime
diletta oltremodo; se poi c'imbattiamo in qualcosa che sembri verosimile,l'ani
mo nostro è compreso da quel piacere che supremamente è degno dell'uomo.» (Acad.prior.,
De fin.5). Innamo rato quindi della fisica, come fonte di più alte specula
zioni, egli rigettava le fantasie grossolane di Democrito e d'Epicuro . De fin.
Loda Zenone perchè imitatore dell'antica accademia diligente indagatrice della
natura (De fin.); e i quesiti del l a fisica che lo mossero a tradurre il Timeo
di Platone, gli avevan det tato qualche anno avanti le pagine più eloquenti del
trattato sulla Repubblica; il ragionamento di Filo e lo stupendo sogno di
Scipione. De rep., De fin., Tuscul. Due conseguenze,per quanto ci
sembra,discendono dal contesto generale dei passi sopraccitati, e da una
lettura complessiva dei libri fisici di Cicerone: 1o che il filosofo latino, a
misura che dalla ricerca delle cose sensibili, e dell'essenza loro occulta
all'intelletto dell'uomo,argo mento de problemi, si levava col discorso
induttivo ai teoremi della scienza, scopriva illuminate da una luce interiore
le verità più alte, sebbene in mezzo alle tene bre del gentilesimononardisse determinarle;
2ache,ofosse la dottrina stoica a cui pendeva,o l'indole viva e meri dionale
del suo ingegno, nella natura egli sentiva e rico nosceva il divino; e tale
attinenza sentimentale e logica della sua mente tra ilfinito e l'infinito,tra
il contingente e l'assoluto, tra il temporaneo e l'eterno gli era
scala a pensare la relazione ontologica;e questa poi per abito
alsemipanteismo-dualistico di Platone e degli Stoici lo conduceva probabilmente
a immaginarsi l'intelletto umano emanato da Dio,e Dio e le creature supreme
disgiunte dall'universo de'corpi. In questo metodo che sale per gradi di
verosimiglianza dalla natura al divino, metodo improntato sulle meditazioni
socratiche,sta l'essenza della fisica di Cicerone,e n’escono chiarite e per
ordine le sue dottrine sull'esistenza e natura di Dio, dell'universo e
dell'uomo, sulla provvidenza e sulla libertà dell'arbitrio. 2. La dottrina
sull'esistenza e natura di Dio tiene il primo luogo nella fisica di Cicerone.La
causa di questo primato apparisce evidente innanzi tutto per la sovranità
incontestata dell'idea di Dio nella scienza. Dio, oggetto necessario e reale
assoluto ed eterno che si manifesta come prima causa al di fuori di sè stesso
nell'universo degli enti, e li governa volgendoli ad un fine immortale, che ne
è prima legge, in quanto si rivela all'intelletto dell'uomo nel mondo
degl'intelligibili,come ragione prima,signoreggia per fermo tutto l'ordine
scienziale; e infatti,sebbene l'inda gine della coscienza interiore sia
principio e fondamento al sapere nell'ordine della riflessione, è pur certo che
i veri, i quali si dicono da’filosofi più noti rispetto a sè stessi, e son
centro d'infinite relazioni, come quello di Dio,partecipano all'uomo
quell'ampia veduta ideale,che sola lo conduce alle armonie della scienza. Nè il
primato del concetto di Dio si menoma punto se la mente sale da ciò che muta a
ciò che non muta,e dalla natura al di vino, una volta ch'ella v’ascende guidata
da un concetto necessario d'attinenza causale, attinenza di termini cor
relativi, l'uno dei quali è Dio stesso presente con arcana e invisibile
efficacia nel soggetto pensante. Anche senza l'unità assolutadeipanteisti,lafilosofiasicompone
dunque in forma di scienza,e la psicologia e la cosmologia si congiungono
insieme nel massimo problema della teologia naturale.La qual cosa è assai
provata dal metodo di Socrate, che movendo dalla coscienza produsse in
Platone una compiuta armonia di sistema, e aiuto il filosofo latino,
venuto in tempi di povere e scucite speculazioni, a ser bare un vincolo di
dottrine nei suoi libri di fisica, che scritti in ordine successivo di materie
e di tempo,debbono quindi esser presi ad esame da noi come un solo trattato.
Premesse queste cose, viene spontanea la domanda: quale fosse il pensiero dell'oratore
latino intorno a Dio.Se dopo una attenta lettura dei passi delle sue opere,
dove tal pensiero s'accenna,e un diligente ragguaglio di questi passi tra
loro,ci facciamo tal quesito, verrà spontanea pure larispostach'egli dell'esistenzadiDio,diquelladell'anima
e sua immortalità, della provvidenza e del libero arbitrio non dubitava,e
soltanto accoglieva una più o meno decisa incertezza quanto al determinarne la
natura; e il suo criterio in sì ardua questione della filosofia era un vivo
intuito e un sentimento più vivo dell'eccellenza e della armonia delle cose
palesata internamente dalla coscienza morale, esternamente dai principj supremi
di universale consenso. (Kuehner. Scholten, Dissertatio philosophico-critica de
philosophiæ ciceronianæ loco qui est de Divina Natura. Amstelaed. In questo criterioioravvisoil
riformatore e il filosofo vero; il riformatore, perchè m o veva da ciò che v’ha
di più vivo e di più efficace nel l'uomo, dall'autorità delle tendenze morali,
il filosofo, perchè non se ne stava già al testimonio privato e indi viduale,ma
con deliberata indagine scientificacercavale note del vero nella ragionevole
natura dell'uomo, e nel suo carattere d’universalità. Tale osservazione è degna
d'es sere avvertita sin d'ora,perchè parecchi istorici della filo sofia,tra
iquali anche Ritter,considerando ilmodo ora dubitativo, oradommaticoconcui Cicerone
si esprimeinsif fatta dottrina, ilsuo riserbo nell'accettare le opinioni degli
altri, nell'esaminarle, nel ventilarle, han voluto dedurre che egli in questa
parte,filosofo di non troppo sottili spe culazioni, più che a una severa
riflessione, se ne stasse al sentimento individuale destituito da criterj
scientifici. (Ritter, Hist., Brucker, Degerando.) Ma questi storici non
hanno considerato a quali tempi si abbattè Cicerone; tempi di sfrenate
passioni, di orribili scelleratezze, di guerre sterminatrici, ne'quali ogni fon
damento dell'edifizio civile crollava, e la scienza,abban donato il sublime
ministero di propagatrice del vero, si prostituiva alguadagno. Allora la voce del
senso comune e degli affetti naturali, alterata dalla Gentilità, non so nava
nelle plebi,quale una volta,testimone dei veriuni versali e delle tradizioni
primitive; la voce del popolo non era più quella di Dio. Allora la tradizione
scientifica, che ravviata da Socrate s'era andata continuando, benchè con
notevoli alterazioni,lungo le scuole socrati che, pervertita dagli ultimi
sofisti avea perduto ogni sen timento del vero;talchèalfilosofo,chenon avesse
voluto o bestemmiar colle plebi o delirar coi sapienti, non ri maneva che
cercare iprincipj della scienza nella propria natura non corrotta e
nell'antichità veneranda. Ecco il fondamento che cercò Cicerone alle principali
dottrine della teologia,ed ecco icriterj che lo guidarono in mezzo ai
ravvolgimenti delle scuole sofistiche. Qui per altro è necessario notare
che,quando diciamo che in tempi di sì corrotta filosofia Cicerone ebbe e
metodo, e indagini pro prie,e guide non fallaci del vero,noi non lo rappresen
tiamo immune del tutto dalla funesta efficacia delle dot trinecontemporanee, nèintendiamo
ch'e'fossesì fortunato da ravvisare scevre d'errore nel santuario della
coscienza le verità principali.- Ebbe egli compiuta e perfetta n o tizia della
natura di Dio e delle sue perfezioni? conobbe senza mischianza d’errori i d o m
m i della spiritualità e i m mortalità dell'anima umana?ravvisò semplici e
schiette, senza infezione di panteismo e di dualismo,le attinenze dell'Ente
supremo coll'intelletto dell'uomo e col mondo? - I o so che tali quesiti furono
proposti più volte dagli storici della filosofia, e poichè parve che Tullio non
sempre rispondesse chiaro e deciso all'esame dei postulanti, gli fu negato nome
e autorità di filosofo, e valore d'in gegno speculativo. (Brucker lo difese
dall'ateismo; redi Bayle, Diz. Art. Spinoza). E veramente la
conclusione Il metodo ch'e'si propose apparisce manifesto dai tre libri D
e natura Deorum; e tal metodo discende dal fine di tutto iltrattato. Or qual
eraquelfine? Chiamare scenderebbe di necessità dai principj, quando si
potesse provare che la riflessione scientifica s'è trovata in ogni tempo nel
medesimo stato di certezza di contro al sapere naturale e al soggetto della
scienza,o che lo spirito umano nonsegueun cammino di progressivo svolgimento nella
età dellastoria; e sela criticamoderna immune da preoccupa zioni, adoperasse
sempre una stessa severità imparziale nell'esame d'ogni filosofo. Ma la cosa
procede ben altri menti; perchè da un lato il razionalismo alemanno coi suoi
seguaci d'ogni paese, che ammette ogni perfeziona mento scientifico come un
prodotto spontaneo e succes sivo della ragione nel tempo,non potrebbe,senza
rischio di contraddire ai principj del proprio sistema, negare che la forma
logicale e il fondamento delle dottrine dei filo sofi antichi sia rispetto a
quel de'moderni notevolmente imperfetto; d'altra parte il filosofo del
Cristianesimo, che afferma oscurate e corrotte prima della venuta di Cristo le
tradizioni e le verità primitive, e restituite dalla parola rivelatrice del
Verbo quelle tradizioni e quelle verità all'intelletto dell'uomo redento, non
può non ravvisare nelle dottrine cristiane un perfezionamento notevole delle
dottrine gentili; infine, ed è conseguenza del già detto, nessuno rimprovera ai
filosofi Indiani, Italo-Greci, a So crate, a Platone, ad Aristotele
l'ignoranza, l'errore e le manifeste dubbiezze intorno a parti sostanzialissime
della scienza. Le quali cose premesse, è inutile,parmi, far conside rare al
lettore di Cicerone ch' e' non vi troverà deter minato senza ondeggiamenti
d'idee e d'espressioni il con cetto di Dio; anzi dirò di più che tal concetto
in parecchi luoghi delle sue opere (come nel De natura Deorum ) apparisce più
assai negativo che positivo. Resta ora che cerchiamo in breve per quale
indagine lenta e progressiva giungesse il filosofo nostro a una verificazione
sempre m a g giore di quel concetto divino. ad esame le principali
opinioni de'filosofi intorno a Dio, discuterle,confutarle, e mostrare come le
loro controversie sovra una parte sì nobile della scienza siano ben sovente
occasione e pericolo di scetticismo. Con questo intendimento venuto egli ad
esporre l'occasione del dialogo, racconta come essendo stato invi tato nel
tempo delle Ferie latine in casa dell'accademico C. Aurelio Cotta pontefice e
suo familiare e trovatolo insieme con C. Vellejo, che allora avevavoced'esserein
Roma ilprimotragliEpi curei,e Q. Lucilio Balbo, stoico da paragonarsi ai più
prestanti fra iGreci, cominciarono questi a disputare, lui presente, della
natura degli Dei, spartendo tutta la m a teria in tre punti principali; vale a
dire: se vi fossero Dei,quale fosse la natura loro,e quale intervento aves sero
nelle cose del mondo e degliuomini. La qual spar tizione è conservata in
appresso sì nell'esposizione delle dottrine di Vellejo e di Balbo, come nelle
risposte di Cotta, che replicando ogni volta a ciascuno di loro, li confuta
entrambi. Il dialogo sulla natura degli Dei,che è dei più im portanti fra i
libri speculativi del nostro autore, si riduce in sostanza a una esposizione
viva ed eloquentissima delle incompiutezze dei sistemi sofistici,
contraddicenti alla c o scienza e al suo naturale riconoscimento, e si vede
quivi come gli errori più perniciosi sul concetto di causalità prima che è
fonte a noi del concetto di Dio,accumulati da secoli, corrompevano allora le
speculazioni gentili. Il panteista, immedesimando Dio colle creature,
pervertiva l'idea della sua natura infinita e assoluta, introducendo nell'ente
senza difetti il maggior de'difetti,la negazione dell'infinito e dell'assoluto;
il dualista che svolge l'unità primordiale del panteismo, segregando il
Creatore dalle cose create e indiando la natura, si perdeva nella contra
dizione immortale di due infiniti coeterni, onde moltiplicando il divino,
l'annienta; il materialista e l'idealista l’un o affogato nel senso, l'altro
confinato nella fredda solitu dine dell'idea, o si vedevano dileguare il
concetto di Dio tra i fenomeni della materia, o lo perdevano di vista
nelle indefinite astrazioni; m a l'uno e l'altro riuscivano a n e garlo,perchè
sempre si nega per necessità di sofisma l'evi denza non affermata per difetto
di logica. Ora egli è a p punto questa legge inesorabile dell'errore che
Cicerone volle rappresentare mettendo alle prese l'Epicureo con lo stoico, e
sottoponendoli entrambi al sindacato della Nuova Accademia. E invero
quell'ardita e sconsigliata filosofia d'Epicuro che riesce sì lusinghiera
vestita dello splendore di Lucrezio, si mostra in tutta la sua nudità nel
discorso di Vellejo. Po neva egli come certo che gli Dei sono,perchè la natura
avea impressa negli animi di tutti la loro anticipata notizia (apódnbev),e ne
accennava vagamente l'essere e la figura, facendoli eterni e perfettissimi e
conformati a si militudine umana,ma non da materia corporea e sensi bile,bensì
da un fortuito accozzo d'immagini simili rin novantisi all'infinito (imaginibus
similitudine et transi tione perceptis); gli Dei così costituiti dipingeva
beati, e non curanti nè di sè stessi, nè delle cose pertinenti agli umani. Ora
è chiaro che le conseguenze d'una siffatta dottrina eran ridurre la natura di
Dio ad un puro con cetto della mente,ad un'immagine d'inerzia non conci liabile
coll'ordine e col moto d'ogni cosa creata. Ma a più alto concetto di Dio si
levava lo stoico Lucilio. Gli Stoici che,come vedemmo nella prima parte, ammettevano
contenuta nell'indeterminatezza primordiale della materia passiva, oscura,
divisibile, capace all'infinito di forme un'intima energia che traendola
all'atto ne costituiva la vita dell'universo, concepivano Dio in questa vita,e
m o vevano per affermarlo esistente dall'universale consenso, dai
prodigj,dall'armonia delle cose,e dalla eccellenza dello spirito umano.
Sostenuta da questi argomenti la prova fisica della provvidenza di Dio che va
dal C. XXXIII al LXVII del libro secondo, è uno dei più mirabili tratti
dell'eloquenza romana. Giunti a questo punto,se esaminiamo la polemica della
Nuova Accademia contro le dottrine d'Epicuro e di Crisippo, ci si presenta la
questione, a lungo agitata nelle scuole, qual sia in questo libro il vero
pensiero di Tullio su Dio,e se il dubbio accademico si manifesti in lui sotto
la per sona di Aurelio Cotta. I critici più antichi lo affermarono
risolutamente, alcuni più recenti come Scholten, Kuehner e Ritter, con qualche
riserbo. Ma sì gli uni che gli altri si avvicinarono al vero senza comprenderlo
a pieno; perchè essi ponevansi ad esaminare quel libro preoccupati dal concetto
che Cicerone conforme a ciò che dice in varj de'suoi proemj,e nel proemio del
De natura Deorum, partecipassequividel tutto il dubbio fon damentale e
sistematico, il dubbio di Carneade sulle verità principali; laddove bisognava
invece considerare come il quesito proposto risguardasse intimamente il
complesso delle dottrine, nè quindi potesse essere risolto badando a qualche
frase staccata, m a solo serbando nell'esame la rigorosa armonia delle parti
col tutto. Alla qual cosa, se non m'inganno, noi ci aprimmo la strada sin da
prin cipio,quando distinguemmo nell'oratore latino due parti, e quasi due forme
dell'indagine scienziale; per l'una, che chiamerei intrinseca e dommatica, egli
si ravvicinava ai principj socratici, e ammetteva i fondamenti del vero nei
fatti della coscienza; per l'altra estrinseca e negativa, che eraildubbio della
Nuova Accademia, moderatamente partecipato da lui, egli confutava i sistemi
contemporanei con dedurre da più negazioni particolari una compiuta
affermazione del vero. Assumendo egli in tal guisa le dot trine d'Arcesilao,
più come istrumento metodico e inqui sitivo,che come sostanza delleproprie
opinioni,ed anzi, quel che è maggiormente notevole, rifiutando il dubbio
fondamentale sulla validità della scienza,stabilito da A r cesilao e da
Carneade, doveva avvenire (siconsideri bene) che il fondamento delle teoriche
tulliane contraddi più volte a quella sua apparenza di dubbio,talchè vi fos
sero in lui quasi due persone distinte, l'una delle quali negava,l'altra
implicitamente edecisamente affermava. Ora si avverta un poco come questa
contradizione, non però sostanziale,apparisca, più che altrove,evidente
nel l'opera che noi esaminiamo; e come,introducendosi ivi da un lato Cicerone
che assiste al dialogo senza prendervi parte, e dall'altro Cotta che vi
sostiene la parte di con futatorecol metodo della NuovaAccademia,èdato occa
sione alla critica di verificare con bastante certezza le sue opinioni,
raffrontando insieme la persona del ponte fice con quella dello scrittore. A
persuadersi di ciò ba sterebbe considerare qualmente, se Cicerone intendeva
celarsi sotto la persona di Cotta,era inutile allora che introducesse sè
stesso;ma egli si dipinse là in mezzo a que'disputanti, chiuso in un silenzio
veramente sublime, per rappresentare in sè l'immagine viva del sapiente, che,
sebbene certo per natura di veri infiniti, tuttavia procede cauto e riguardoso
all'acquisto della certezza scienziale. Noi affermiamo sin d'ora che Cicerone
possedeva da n a tura la certezza del teorema che prendeva a chiarire, perchè
egli stesso,alludendo a ciò nel proemio dove dis corre in persona propria, ci
dice che le discordie dei dotti intorno a materie importanti sono occasione
potente di scetticismo anche a coloro che han fiducia in qualche cosa di certo;
e perchè i due primi capitoli del libro primo sono un testimonio irrepugnabile
del come il filosofo latino ponesse l'esistenza di Dio e la sua prov videnza
sui fondamenti della certezza morale. Il dubbio di Cicerone nel libro De natura
Deorum era dunque semplicemente verificativo delle ra gioni già possedute, e
avea per fine sostituire alla cer tezza naturale la certezza scientifica. M a
d'altra parte chi guardi le dottrine della Nuova Accademia, quali ci sono
rappresentate nella persona di Cotta,che le conduce alle ultime
conseguenze,siaccorge tosto che la loro indole negativa non era già apparente e
metodica, m a procedeva dall'intima essenza dell'idea lismo d'Arcesilao, il
quale dubitando d'una reale corri spondenza tra l'essere delle cose e le
potenze conosci tive, dovea dubitare pur anco della certezza naturale e del
senso comune, testimone per lui d'un'ingannatrice evidenza. Questa è la
ragione per cui Cotta nelle sue ri sposte moveva dal negare agli Epicurei ed
agli Stoici la nozione preconcetta di Dio, attestata dal senso co mune. Ora
siavvertacome la Nuova Accademia non affermando un proprio e fermo fondamento
di vero negli umani giudizj, e solo una tal quale verosimiglianza eguale per
tutti, mancava di prin cipj certi e positivi da costituirvi la scienza,e
conseguen temente anche di un criterio sicuro a cui ragguagliare la critica
de'sistemi contrarj. Questi sistemi, conforme alle opinioni della Nuova
Accademia, non erano quindi alcun chè di vero o di falso secondochè si
avvicinavano o si dilungavano dai principj irrepugnabili della scienza; con
tenevano tutti, sebbene in gradi differenti, la verosimi glianza concessa
all'umano intelletto, e solo quando il legame logico, che intercede di
necessità tra le conse guenze e i principj, non era strettamente serbato,
allora soltanto si dava in essi l'errore. Un tal criterio, sostan zialmente
negativo e relativo,abbisognava (si dirà) diun criterio positivo e assoluto
desunto dall'evidenza de'prin cipj supremi, su cui posa incardinata la
necessità logica d'ogni sistema;ma laNuova Accademia non vibadava, e
ragguagliando ciascuna filosofia colle premesse del pro prio sistema, tentava
coglierla in evidente contradizione. (Nelle opere di Cicerone passim.) Un
si manifesto contrasto tra il dubbio verificativo e scientifico del nostro
Autore, e il dubbio scettico della Nuova Accademia apparisce in ogni passo
de'suoi libri, in cui egli introduce la persona di qualche Accademico che
confuta gli opposti sistemi; apparisce poi più evi dente che mai nella
conclusione del De Natura Deorum, dove Tullio, uditi i filosofi disputanti,
termina dicendo: la disputazione di Cotta (Accademico) sembrò a Vellejo
(Epicureo)più vera;a me l'altra diBalbo (Stoico)più verisimile; il che è quanto
dire che la Nuova Accademia dubitando di Dio si avvicinava agli Epicurei,
mentr'egli, certo di questo vero,si allontanava dagli uni e dagli altri
accettando in parte le dottrine del Portico.E che dim e gli opoteva eglifareinmezzoalturbiníode’sistemi?Estinte
quasi del tutto le sacre tradizioni, il consentimento p o polare offuscato dai
vizj, da un lato, imbestiati nella materia negavano gli Epicurei la
spiritualità del concetto di Dio, e la sua provvidenza, dall'altro negavano gli
Accademici la efficacia del senso comune nell'affermare Dio,e sottili
argomentatori lo contrapponevano al male; ai primi Tullio opponeva nel proemio
citato la dignità dell'umana mente, il bisogno innegabile della religione
consentito da tutti;ai secondi,l'efficacia del testimonio universale,gli
affetti dell'animo,isupremi principj della ragione e la libertà del volere (Tusc.,
d e Nat. Deor., De Leg., passim);del resto egli pendeva verso gli Stoici,e
perchè consentivano il consentito da lui, e perchè lo in namorava quel loro
sublime concetto della umana eccel lenza e dell'armonia delle cose.Come poi
egli movesse dalla coscienza morale, osservata al lume d'un criterio
scientifico, sarà dimostrato in altra parte di questo dis corso col libro delle
Leggi, dove l'efficacia esercitata nell'animo nostro dall'idea d'una suprema
sanzione gli faceva porre a proemio di tutte le istituzioni civili Dio
provvidente,e allegarne per prova la natura dell'uomo, solo fra gli animali, in
cui sia innata la notizia di Dio, e alberghi un animo immortale originato dal
cielo. De Leg. Premesse queste considerazioni, se ne possono dedurre tre cose. Il
vero intendimento di Cicerone nello scrivere il De Natura Deorum fu,esporre e
confutare i principali sistemi contemporanei, e a tal fine egli assunse come
istrumento metodico e inquisitivo il dubbio della Nuova Accademia,senza
accettarne lo scet ticismo. Cicerone non rappresentò sè stesso nella per sona
di Cotta, m a soltanto la forma estrinseca del m e todo proprio; Il filosofo
latino volle significare nelle parole del proemio, e della conclusione,e nel
silenzio ser bato in tutto il dialogo ch'egli aveva di Dio un alto concetto,
che quel concetto nella sua mente era certo di certezza naturale, m a che in
mezzo alle tenebre del Ge n tilesimo e alla discordia dei dotti,non ardiva
determinarlo in ogni sua parte, e sostituirvi una assoluta cer tezza di
scienza. Ora si domanda, perchè non riuscisse a Cicerone definire a sè stesso
questo concetto. Dimostra l'Ontologia come l'intelletto dell'uomo investigando
le proprietà metafisiche dell'ente in ordine ai concetti universali, distingue
l'essenza dall'essere di una cosa;quella come idea generale rappresentante una
possibilità di cose indefinita, questo un che d'attuale, di esistente e di
determinato in sè stesso. Ora si badi che ciascuna cosa esistente, sebbene
offerta all'intendimento dell'uomo dall'intelligibilità universale della sua
essenza, in quanto è esistente,vale a dire in quanto è un atto reale
dell'essere, cade per via de'sensi sotto l'apprensione delle potenze
conoscitive,e come tale è appresa particolare e finita; dall'apprensione poi di
molti finiti nella serie degli atti intellettuali la mente dell'uomo,soccorsa
dalla riflessione, le va si al concepimento delle cose infinite. Ma il concetto
dell'infinito, che è cima della piramide ideale,può es sere inteso in diversi
significati; l'un significato che ci offre l'entità assoluta, necessaria e in
ogni sua parte perfetta; l'altro che ci rappresenta una semplice entità
indetermi nata,e un mero portato dell'astrazione mentale.Però sebbene un
intervallo notevole disgiunga nell'intelletto del filo sofoe dell'uomo volgareitre
concetti del finito, dell'infinito e del non definito, merita di essere
considerata quella ragione qualunque di rapporto e di similitudine per cui essi
possono scambiarsi talvolta. La riflessione naturale aiutata dal lume della
scienza e dalla pienezza delle tra dizioni divine, avea concepito ab antico,
indi al termine dell'Era pagana ravvisò con evidenza maggiore nelle dot trine
cristiane l'idea dell'infinito assoluto, dell'ente per essenza correlativa
necessariamente all'idea del finito, vide in quest'ultimo, naturalmente
determinato e imper fetto,come non darsi possibilità d'attoinfinito,così nean
che necessità d'eterna esistenza,onde dedusse ilfinito procedere per atto
creativo dall'infinito, il temporaneo dall'eterno,il contingente dal
necessario.Tale è la teorica cristiana della creazione, fondata sopra una serie
logica di concetti, la cui necessità è confermata a noi tutti fino dai
primi anni in una voce interiore che ci parlò sublimi cose di Dio, in un
continuo desiderio,che ci travaglia inconsapevoli per tutta la vita in cerca
d'una perfezione immortale. Nel procedere che fa la mente a questo apice dei
concetti v’ha per altro un pericolo d'arrestarsi per via;chè sebbene
ilsentimento e l'intuito dell'infinito non possa verificarsi nell'uomo senza
una segreta unione del l'intelletto con Dio (qualunque poi sia questa unione,e
in qualunque modo s'effettui), e sebbene per l'attinenza di creazione l'atto
infinito ed eternale del Creatore costi tuisca nelle cose finite alcunchè di
somigliante a sè stesso, cioè un'indefinita potenzialità d'atti,di forme, di m
o menti,è però assurdo scambiare quell'attinenza coll'iden tità, e quella
potenzialità indefinita coll'infinito che la pone.Tale assurdo è l'origine del
concetto d'indefinito applicato alla causa creatrice.Fingasi ch'io pensi
iltempo, lo spazio, o l'indefinita potenza del mio pensiero; allora (e può
facilmente avvenire ciò che tutti provammo alla vista di pianure interminate e
di mari, o in un facile abbandono della mente a sè stessa), se in quell'arcana
presenza di Dio la fantasia prende il di sopra sulla r a gione, io mi
rappresento quell'ordine d'atti, di durate, di coesistenze come infinitamente
continuato, continuato per una perpetua remozione di limiti che, a dir
così,sono e non sono ad un tempo; e quell'abbaglio di fantasia si muta in un
concetto reale,ed io penso l'infinito,l'eterno, l'immenso di Dio sotto
l'immagine d'indefinito.Così nacque ilpanteismo in Asia,in Italia ed in
Grecia;e così pen sano l'assoluto i panteisti Alemanni, e l'Hegel segnata
mente. Veduta la differenza d'origine dei tre concetti di finito, d'infinito e
d'indefinito,si domanda ora quanto all'essere loro quale d'essi sia negativo.
Per fermo l'infinito,se ne togli il materiale significato della parola,
evidentemente nel suo concetto non ha nulla di negativo, desso che non ha
limiti ond'è costituita negli enti la negazione dell'es sere; non limiti di
contingenza,perchè necessario, non limiti di tempo, perchè eterno, non
limiti di modi e di mutazioni,perchè assoluta sostanza;anzi èinfinitamente
positivo come causa infinita, e perchè dotato d'efficienza assoluta pone dal
nulla l'effetto, e perchè ne rappresenta in sè in modo sopraeminente e
immensurabile le perfezioni finite.Il finito poi da un lato è negativo nella
sua essenza ideale, come rappresentante all'intelletto un che fornito di
limiti, dall'altro lato è positivo nel suo essere come atto sussistente e
determinato; l'indefinito che è propria mente l ' i po y dei greci, è negativo
nell'essenza e nel l'essere; nell'essenza c o m e astratta potenzialità del
finito, nell'essere come un qualcosa che perennemente diviene, e non è mai; e
dico che è negativo in ogni sua parte, per che se il positivo del finito
consiste nell'essere determinato come atto individuo e concreto, l'indefinito
che nega quella indeterminatezza, si riduce ad una pretta astrazione mentale e
per ultimaconseguenzarisolvesiinnulla.A chipoisi maravigliasse che ilconcetto
d'indefinito, cima delle astra zioni, si fosse pôrto per tanto tempo e a tante
nobili menti in luogo del concetto più naturale assai d'infinito a spiegare la
divina entità, io addurrei per ragione lo strano giuoco della fantasia che
nelle nature vivamente passionate si mesce alle operazioni delle potenze cono
scitive, addurrei l'oscurarsi delle sacre tradizioni onde avviene che
nell'animo abbandonato a sè stesso la divina luce dell'intelletto soggiaccia
agli adombramenti del senso, e infine, ultima conseguenza di ciò,la superbia
dell'uomo che Dio e l'universo volle rassomigliati a sè stesso. Io parlo cose
ben chiare a chi abbia sufficiente notizia della Storia della Filosofia, quando
dico che la Paganità tutta avanti l'Era volgare,e nell'Era volgare tutti i
filosofi più o meno infetti di paganesimo ignorarono ilvero con cetto
dell'infinito applicabile alla natura di Dio;dico il vero concetto,e non
escludo che anche tra'pagani alcuni, e segnatamente Platone,vi si accostassero
in parte; tale è l'evidenza suprema di quella idea all'umano intelletto, e tale
il sentimento non repugnabile che la creatura rav vicina al Creatore. Ma
tornando alnostro filosofo,egli,come tuttipiùo meno gli antichi, come tutti i
pagani, rimase molto al di qua dal concetto genuino e legittimo dell'infinito.
C o n tuttociò,sebbene nel De Natura Deorum rappresenti del concetto di Dio la
parte più negativa, tra perchè quivi egli procedeva per metodo d'eliminazione
confutando i sofisti, e perchè mostrò avvicinarsi all'idea indefinita che ne
avevan gli Stoici,è noto alla Storia della Filosofia che nelle sue dottrine
s'incontra sovente l'altro concetto più positivo degli attributi dell'anima
considerati come corre lativi, o analogici agli attributi di Dio. Questa
teorica, accennata in fine del De Natura Deorum, ritorna negli ultimi capitoli
della Repubblica,e nel primo libro dei Tusculani. Argomento di quei capitoli
della Repubblica è il sogno di Scipione Affricano imitato dalla Repubblica di
Platone, ed è necessario fermarvisi un poco, perchè, sebbene ivi si tratti
dell'immortalità come premio delle virtù domestiche e civili, e perciò la
materia contenga un intendimento morale, l'essenza di quelle dottrine si ri
connette intimamente alla fisica.La ragione poi è chiaris sima. Nel fondo di
tutti isistemi gentili, per quanto con nessi consottilissime prove, eanimatidaun
intimo principio diidealità, si annidava pur sempre una ragione dimateria
lismo, procedente dall'idea indefinita ch'essi qual più qual meno s'eran
formati dell'infinito,e che originandosi da un ristagno dell'immaginativa nei
fenomeni della m a teria e del senso,ivi la riconduceva pur sempre giù dalle
altezze più metafisiche della scienza. I Gentili, e segna tamente gl'Ionj,
considerando in tal guisa l'operare delle cause naturali,per quindi dedurne la
prima causa del l'universo,tra i fenomeni esterni posero particolare atten
zione al moto, e perchè al moto si riducono sostanzial mente tutte le
trasformazioni della natura, e perchè al moto s'attribuisce in generale la
causa de'fecondamenti terrestri; il moto poi richiede un'intima forza motrice
delle sostanze, altrimenti non si spiegherebbe come, data l'inerzia della
materia,dall'una sostanza e'si comunichi all'altra;ecco perchè negli antichi
panteisti e semipanteisti, e nei loro imitatori moderni primeggia il concetto
di forza (Büchner, Forza e Materia ); applicate poi questo concetto delle forze
particolari all'universalità delle cose, e immaginate un'unica sostanza a cui
segua necessaria mente un'unica forza, e avrete il panteismo dinamico di
Capila, degl'Ionj, del Timeo e degli Stoici.Questo sistema dinamico ritiene nel
suo fondo l'impronta del pensiero che lo concepisce. Di fatto, poichè in esso
la riflessione procede astraendo per ragionamento induttivo lungo una serie di
cause modali dalla più manifesta e determinata ad una occulta e generalissima
cui sidà ilnome di causa prima, e tra le cause modali,fornite di più intima e m
a nifesta efficacia, l’anima,che ha coscienza viva del proprio essere,è tratta
a concepire sè stessa per prima, ne viene che l'ultima causa si pensi ad
immagine dell'anima come un alcunché diuno,origine difattimolteplici,presente
col l'unica attività a ogni parte della materia informata,fonte di vita, di
movimento,di senso. Stabilita questa dottrina panteistica, apparisce chiaro
quali conseguenze ne prover ranno alla dottrina dell'anima. Il filosofo gentile
che dal concetto dell'anima è tratto a pensare la causa prima dell'universo, e
la natura di Dio che lo informa, discen dendo novamente da Dio e dall'universo
in sè stesso, immaginerà l'anima d'origine e d'attributi divini (h u m a nus
animus decerptus ex mente divina. Tusc.), ne spie gherà l'intima efficacia e il
modo d'operare delle sue facoltà a somiglianza della natura divina, e
finalmente confondendo l'eternità, attributo dell'ente infinito, col
l'immortalità che appartiene agli spiriti finiti, farà eterna e immortale
l'anima,dicendo con Platone che essa è una causa,origine di moto ad
altre,senzaorigine essa stessa e perciò senza fine. De Rep., e Tusc. Questa è
la sostanza del sistema panteistico (o semi panteistico) esposto dal filosofo
nostro negli ultimi capi della Repubblica. Ivi descrivendosi in modo stupendo
la costituzione dell'universo, si rappresenta la terra circon data dalle nove
orbite dei pianeti animati da divine menti, dei quali l'ultimo che
contiene tutti gli altri,è sommo e principe Iddio. D a questi fuochi sempiterni
disceso l'animo dell' Da queste considerazioni apparisce quanto sia intima
mente collegata alla teologia naturale la psicologia del filosofo latino.Se noi
volessimo recare per esteso la ra gione più generale di questo legame, e
spiegare coi filo sofi recenti quel modo d'induzione correlativa, onde la mente
negando al finito le sue limitazioni, si leva a cono scere l'infinito di
Dio,trascenderemmo di troppo itermini della presente questione. Invero la
notizia che all'uomo è concessa dell'assoluto divino,procedendo per analogie e
rap presentanze il cui contenuto ci è pôrto da elementi speri mentali, dee
riuscire di necessità inadeguata all'oggetto; uomo, è il divino esso pure
che governa e muove il corpo come il divino principe, l'universo;sempiterno,immortale,
rinchiuso nel corpo come in un carcere,e desideroso della sua dimora
celeste,dove restituito dopo la morte in premio delle virtù cittadine godrà
eternamente la compagnia degli spiriti immortali.In questo luogo son chiare le
remi niscenze di Platone e degli Stoici; ma degli Stoici v'è poco; laonde io
non vi riconosco col Ritter un prevalere del concetto stoico di materialità sul
concetto della spiritualità divina (Hist. de la phil. anc.); perchè, sebbene
Cicerone volendo abbellire della fantasia le sue dottrine fisiche ai lettori
romani,riproducesse ivi la parte più immaginosa e più sensibile del sistema pla
tonico del Timeo,è noto come quelle immagini nascon dono nell’Ateniese una
idealità di concetti sublimi,e più m'è argomento che Cicerone in questo luogo
si scostò dagli Stoici, il vedere com’ei faccia immortale non sol tanto l'anima
universale, m a anche le anime particolari, mentre per confessione del dotto
Alemanno, « era con forme alle dottrine degli Stoici il ricusare all'anima indi
viduale, come parte dell'anima universale, l'immortalità insensoproprio.» (Ritter,
Physique des Stoïciens. Vedi però nelle Confessioni del Mamiani, Ontologia,
acutamente accennata l'opinione contraria.) inadeguata, io dico, perchè
l'animo che giunge al concetto di Dio trascendendo infinitamente sè stesso,non
può far sì che nelle conseguenze di quella induzione non soprabbondi tuttavia
il sensibile e il contingente che si conteneva nelle premesse; e perchè in
quella via che dalla natura ci mena al divino,noi siamo ancora molto di qua dal
ter mine che dovremmo varcare,sebbene pur di qua piova su noi la luce
incommutabile dell'infinito riflessa dal l'universo a quel modo istesso che il
sole, non ancora spuntato sull'orizzonte, si rifrange scintillando nel mare. È
questa la vera causa per cui Cicerone, comecchè s'avanzasse d'assai soccorso
dall'indole sublime,e l'universalità dell'ingegno latino, non giunse però (e lo
vedemmo) al concetto ben determinato dell'infinito; ma è vero altresì che uno
fra gli studj più belli della Storia della Filosofia si è il cercare nei suoi
libri popolari e speculativi come il concetto di Dio,correlativo a quello del
l'anima, si va grado a grado perfezionando nelle opere fisiche, finchè perviene
alla sua pienezza nelle dottrine morali. Un primo passo di questa ardita
speculazione noi lo vedemmo nel De Natura Deorum,libro essenzialmente istorico
e disputativo, in cui Cicerone, avvolto nella di scordia delle sètte,e inteso a
paragonarle tra loro e a combatterle con ogni argomento,non sa affermar che ben
poco, e si restringe all'esame delle altrui opinioni; tien dietro a questo
nell'ordine de'suoi pensieri il Sogno di Scipione, dove il concetto di Dio si
determina meglio, e apparisce anche più chiara la tendenza alle dottrine
platoniche; m a quelle dottrine sono trattate ampiamente nel primo libro delle
Tusculane,testimonio del suo metodo che de sume i principj dell'osservazione
intima della coscienza, e si sforza, trascendendo il creato, di profondarsi nel
l'essenza di Dio. In quei capitoli si tratta dell'immorta lità, secondo il
metodo della Nuova Accademia;cioè vuol provarsi (giusta l'intendimento metodico
del libro) come ammessa o non ammessa la indistruttibilità dell'anima
umana,segua in ogni modo che la morte non è da te mersi; l'immortalità poi si
dimostra movendo dalla tra dal dizione degli antichi, tradizione efficace
quod propius aberant ab ortu et divina progenie, dal consenso univer sale che è
legge di natura, manifesto nelle consuetudini, nelle leggi, nelle cerimonie,
negl'istituti, e dal senti mento naturale, onde alberga nelle menti degli
uomini, e segnatamente dei grandi,il desiderio della gloria che Cicerone chiama
con bella immagine un augurio de'se coli futuri. Sostenuto da tali prove la cui
efficacia de riva dal fondo del pensiero platonico, egli per ispiegare la
condizione dell'anima dopo la morte, ricorreva a de terminarne la natura, e
contro gli Stoici che le aveano concesso un'immortalità temporanea, affermava
con ra gione essere più difficile assai pensare l'anima rac chiusa nel corpo,
che immaginarla libera da ogni m a teria, e tornata ad abitare nel cielo
ond'ella è discesa. In queste parole si accenna la spiritualità che prevale tra
gli attributi dell'anima; sennonchè il nostro filosofo,che avea penetrato il vero
senso scientifico della parola, dicendo: ciò che è spiri tuale, sebbene non percepibile
al senso, andar soggetto per altro all'apprensione del conoscimento, venuto poi
a determinarlo, rimase un po'titubante; onde,sebbenetra cinque elementi, che
secondo Aristotele costituivano la sostanza terrestre, scegliesse il quinto non
nominato, più che non inteso a costituirne l'essenza, e rifiutasse le gros
solane fantasie d’Aristoxeno, di Democrito e d'Epicuro, quando se la immaginò
separata dal corpo, necompose una dottrina non al tutto spirituale. Concedansi
queste incertezze, da cui non anda assoluto neanche Platone, al bujo sempre
crescente delle speculazioni gentili.Ma da modesti principj si leva il filosofo
latino alla sublimità della scienza. Egli è tanto inclinato con Platone ad
affermare l'anima come una natura perfetta e immune da ogni contagio colla
materia, che la vuol rinchiusa nel corpo come in un carcere; colle dottrine
della filosofia moderna ne inferisce la semplicità dal sentimento unico ch'ella
ha del molte plice;riproduce,come nella Repubblica, il noto argomento platonico
tolto dall'eternità de'principj motori, e chiama plebei quei filosofi (gli
Epicurei)che non ne consentivano l'efficacia; espone anche l'altro che
all'anima attribuisce l'immortalità per l'intuizione degli eterni esemplari. Che
dunque inferiva da queste prove? Egli stante la incertezza de'filosofi
contemporanei, non si perdeva a determinare in che proprio consistesse
l'essenza dell'anima, o dove la sua sede nel corpo; atte nendosi al concetto di
causa,rivendicava al ragionamento induttivo sui fatti interiori la sua validità
di contro al l'induzione delle scienze sperimentali; e si volgeva agli empirici
materialisti,maravigliandosi come negassero poter concepire l'essenza dell'anima
separata dal corpo,essiche pur tanto
poco conoscevano dell'initimo operare della materia; argomento valevole
anch'oggi a smascherare i pretesi nemici della Metafisica,se la reverenza alla
ne cessità logica de principj fosse mantenuta nel fatto, come è predicata a
parole,da quanti amano chiamarsi seguaci delle discipline speculativ e. (Tusc.,
Cf. Cato M., de Am. Meditando i capitoli della Repubblica e delle Tuscu lane,
alcuni del Catone Maggiore e del Lelio, e qualche squarcio delle Orazioni (Miloniana),
si vede in tutta la psicologia del nostro filosofo, anzi in ogni parte della
sua fisica questo ritorno costante dell'induzione correlativa;nè sfugga
all'osservazione del critico una nota importante di questa dottrina, e cioè
che, sebbene parrebbe a primo aspetto avere Cicerone desunto la cer tezza
scientifica della esistenza e delle perfezioni di Dio dalla contemplazione
dell'universo e dell'animo umano, apparisce invece in più luoghi che un
sentimento vivo del l'eccellenza di Dio,nutrito dall'indole religiosa, e dalle
tradizioni latine, dà lume e certezza al concetto positivo dell'anima. E
invero, se egli mostra talvolta di dubitare della semplicità e immortalità
dell'anima u m a n a, dell'esi stenza di Dio e delle sue perfezioni infinite
non dubita mai.«L'origine dell'anima umana,egli diceva nel De consolatione, non
può in alcun modo trovarsi su questa terra. Non v'ha in essa niente di
misto, nè di concreto o di terrestre; niente d'aria, d'acqua o di fuoco. I m
perocchè tali sostanze non sono suscettibili di m e m o ria, d'intelligenza o
di pensiero, nulla hanno in loro che ritener possa il passato, prevedere il
futuro, c o m prendere il presente; le quali facoltà sono unicamente divine, e
non possono in guisa alcuna essere venute nel l'uomo,se non discendon da Dio.
La natura dell'anima è perciò d'una specie singolarissima, e da queste comuni e
cognite nature distinta; talchè, qualunque esso sia, ciò che in noi sente e
gusta,vive e si muove,deve essere per necessità celeste e divino, e però
eterno. Infatti Dio stesso,che èinteso da noi,non può intendersi in altro modo
che come una mente liberissima e pura,sgombra da ogni concrezione mortale, che vede
e move ogni cosa, e sè stessa con sempiterno moto; di questa sorta e di questa
stessa natura è l'anima umana.» Con queste parole conchiude Cicerone nel primo
dei Tu sculani la dimostrazione dell'anima e di Dio, dimostra zione mirabile
per lucentezza speculativa, e per schietta e dignitosa eleganza; qui lo vedi
abbandonato al nobile istinto del genio, e a un'immortale devozione pel bello,
levarsi nel mondo degli universali, nella dimora degli spiriti eterni, e
indovinare quasi sui vestigj di Platone i fondamenti ove posa la teologia del
teismo; salvochè, se il lettore tien dietro al procedere delle prove, e al le
game segreto che le connette,s'accorge tosto come per l'abito d'indurre dalle
cause modali manchi alla sua d e finizione di Dio la vera trascendenza logica
del concetto, sebbene (come vedremo) ve lo ravvicinasse d'assai nel primo delle
Leggi la viva coscienza dell'ingegno latino. La maggior parte di coloro che ci
hanno preceduto nella critica di Cicerone, hanno esaminato diligentemente
l'indole delle prove a cui s'appoggiava la dottrina del l'immortalità, e alcuni
andarono tant'oltre, nonostante le sue continue e ripetute affermazioni,che da
certe epi stole consolatorie agli amici (la sedicesima e l'ultima del libro V,e
la ventunesima del libro VI, ad Diversos)de Principio etherio
flammatus Iuppiter igni Vertitur et totum collustrat lumine mundum, Menteque
divina cælum terrasque petissit: Quæ penitus sensus hominum vitasque retentat,
Ætheris æterni sæpta atque inclusa cavernis. » (De suo Consul. De Divin. dussero
ch'egli ne dubitava; m a a queste accuse rispose vittoriosamente Gautier de
Sibert nell'Accademia di Francia,e Kuehner piùtardilo confermava.Delresto per
ciò che risguarda gli attributi divini, e se Cicerone ammettesse uno o più
dèi,e se quest'unico Dio facesse veramente eterno,onnipotente,necessario, immutabile,e
qual fosse conforme alla sua dottrina la condizione degli animi separati dal
corpo, questione trattata da parecchi critici, io son d'avviso che tutto ciò
non possa stabilirsi con assoluta certezza, varie opere del nostro filosofo es
essendo andate perdute, nè trattando egli espressamente tali materie nelle
altre che ci sono rimaste.E nondimeno per chi mediti senza preoccupazione i
suoi libri v'è tanto ancora quanto basti a mostrare,come in mezzo a una re
pubblica corrottissima e ad uomini scelleratissimi l'ora tore latino cercasse
nel concetto genuino di Dio e del l'immortalità un degno conforto alle sventure
civili, e un magnanimo entusiasmo alla sua parola propugna trice ultima delle
libere istituzioni; egli che in uno dei suoi poemi,composto nel bel mezzo della
vita politica, avea definito Dio con quella immagine sublime di vera poesia:
Oratornandoalla dottrinateologica, questosegregare la mente dell'uomo da ogni
natura corporea,e sublimarla a una parentela soprannaturale con Dio, il che è
già accennato nel sogno di Scipione,dove nel senso platonico la natura
materiale del corpo è opposta a quella del l'anima, e la vita nostra è chiamata
una morte ci dà oc casione a stabilire un punto importante della fisica di M.
Tullio, cioè il suo dualismo, o semipanteismo. Di tal dualismo mi pare
sipossano arrecare due cause;l'una comune alla legge con cui si svolgono isistemifilosoficinella
storia,l'altra ristretta particolarmente all'ingegno di Cice rone.Quanto alla
prima causa,se ricordiamo ilgià detto in torno al modo con cui l'uomo partendo
da sè stesso conce pisce nell'indefinito del suo pensiero l'indefinito di Dio,e
l'anima lungo la serie delle cause modali da sè,prima causa più manifesta e più
vicina a sè stessa,immagina la divina causalità, intenderemo come fra le
contradizioni del panteismo quella che subito si porgeva più chiara alla
riflessione esaminatrice,fosse la medesimezza dell'anima e di Dio infi
niticollamateriafinita,passibile,imperfettaedalrifiutodi questa contradizione
uscisse il dualismo di Dio e della m a teria,dell'anima e del
corpo,dell'intelletto e del senso.Tal dualismo desunto da Platone, benchè in
fondo contradit torio esso pure,indica un vivo sentimento dell'eccellenza di
Dio e dell'essere umano, e mi piace riconoscerlo come proprio degli uomini
sommi; laonde è ben naturale vi dovesse aderire Cicerone, non tanto perchè
innamorato degli esempj delle scuole socratiche la cui efficacia infor mava
vivamente le dottrine romane, quanto perchè poco amante della incertezza delle
scienze sperimentali, e testi mone egli a sè stesso dell'altezza dell'umano
ingegno,la cui onnipotenza tante volte gli apparve ne'combattimenti immortali
della tribuna. (Vedi più luoghi negli Ufficj e segnat. L. III, c. XLIV, ed
opere pass.) E poi se quel dualismo soddisfaceva da un lato le aspirazioni dei
più grandi intelletti, e metteva la notizia diDio al sicuro da ogni condizione
del finito, d'altro lato il concetto astratto che dava di quello la scuola
socratica faceva nascere il dubbio sul come spiegarne le relazioni, pur
necessarie, coll'universo dei corpi. Tal dubbio implicava il solito quesito sul
come conciliare l'ente col non -ente, il finito coll'infinito, il relativo
coll'assoluto, la perenne mutabi lità de'moti fenomenali colla quiete
immutabile dell'es senza prima, quesito continuamente proposto dalla G e n
tilità,nè mai risoluto,perchè mancava a sciogliereilnodo il vero concetto
d'attinenza creatrice.(Vedi Platone, Sofi sta.) Quindi la mente desaggj
ondeggiava di continuo da un termine all'altro di quella contradizione
immortale. Enrico Ritter, più volte citato, esaminando il sentire del filosofo
latino intorno a siffatto quesito, e rappresentando con vivi colori
quell'opposizione ch'ei pose tra la natura e il divino, non ne conobbe forse la
causa più vera; la quale gli sarebbe apparsa evidente se in luogo di vol gersi
soltanto all'indole dello scrittore, l'avesse cercata in questa contradizione
che affaticava da più secoli la filosofia pagana. Ma il Ritter s'appose anche
in parte, poichè quel vivo intuito delle perfezioni divine ed umane, e della
differenza tra la materia e lo spirito che prima avea salvato Cicerone dalla
dottrina d’un'unica sostanza, ora lo teneva sospeso nelle contradizioni del
dualismo, massima delle quali era il contrasto tra la libertà divina ed umana e
le leggi fatali della natura che spegneva ogni fede nella provvidenza, nel
libero arbitrio e nella religione degli avi. Come il nostro filosofo mantenendo
il dualismo inten desse di conciliare l'efficacia della prima cagione nelle
cagioni seconde col moto necessario dell'universo, come spiegasse quell'atto
misterioso di causalità con cui l'in finito si congiunge al finito, e lo
comprende e lo sostiene senza identificarsi con esso, e, mentre faceva con
Platone emanato da Dio l'intelletto,rivendicasse all'altra parte del
l'uomo,identica colla natura sensibile,l'autonomia de'pro prj atti,e l'imputazione
morale,è quesito di non poca dif ficoltà, sì perchè la sua dottrina fisica del
dualismo non è abbastanza accertata,e perchè d'altra parte ne’libri che
esaminiamo al presente, ma più ne'morali, s'incontrano affermazioni decise e
ben ragionate sulla provvidenza di Dio e la libertà dell'essere umano. (De Leg.,
Fin., Tusc., N. D., Catil., pro Marcello, ad Att., ad Div. Certo s'egli non
fosse nato nell'ultima età dell'era pagana, e avesse accolta quella teorica
della creazione ex nihilo, chiamata giustamente da Terenzio Mamiani una delle
maggiori conquiste ottenute dalla speculativa dei nuovi tempi sulle età
trapassate, (Conf.) ha tratto dalla notizia di Dio creatore un concetto
chiaro delle sue re lazioni col mondo, e i due ordini naturale e soprannatu
rale gli sarebbero apparsi intrecciati fra loro per quel legame di causa che
congiunge la teologia colla scienza del mondo.Ma Cicerone, come tutti
igentili,rifiutavala dottrina della creazione, sebbene proposta alla mente dei
filosofi e delle plebi forse dalla memoria d'antiche tradi zioni, il che mostra
un frammento del libro terzo De Natura Deorum, conservatocidaLattanzionellibro
secon do,c.8 delle Istituzioni divine. Esclusa la teorica del congiungimento
tra l'infinito eilfinito perattinenzacrea tiva,non rimanevano,come vedemmo, che
due sole vie;o l'unità consustanziale di Dio e dell'universo,o l'assoluta
separazione di questo da quello, del molteplice dall’uno, dell'assoluto dal
relativo. Ma la dottrina de'panteisti menata alle sue ultime conseguenze,oltre
all'incorrere in quella lunga serie di paradossi e di antinomie che in parte
accennammo, e la cui dimostrazione ha esercitato per tanto tempo l'ingegno
de'filosofi d'ogni parte d'Eu ropa, repugnava secondo Cicerone all'indole
pratica e positiva del politico e del cittadino; laonde egli la c o m battè
acutamente colle armi della Nuova Accademia nel quesito proposto dagli Stoici
sulla divinazione o previ sione del futuro. Secondo questa dottrina che usciva
dalle premesse della fisica di Zenone,l'uomo poteva prevedere ilfuturo
daisegnidellecoseanimateodinanimate,essen dochè l'universo fosse collegato ab
eterno da un ordine necessario di cause efficienti;ordine necessario nell'uomo,
che era una particella o determinazione dell'anima uni versale;necessario nella
natura,dove ogni fatto è gover nato da leggi, e racchiude in sè la ragione
de'fatti con secutivi; necessario in Dio stesso che, immutabile per sè, si
trasforma ne'fenomeni della natura come in uno svol gimento fatale della
propria esistenza. Questa dottrina che si finge esposta dal fratello di
Cicerone nel primo De divinatione,è poi confutata dal l'autore nel libro
secondo; e quel dialogo è di somma importanza nella storia delle credenze umane,perchè
trattando la gran questione del soprannaturale agitata ai tempi di
Tullio,riproduce nel calore della controversia quello stato penoso degli
animi,sospesi nell'incertezza dei più nobili veri, e in un'età in cui la rovina
del politeismo già preparava il rinnovamento cristiano. La conciliazione tra
l'ordine necessario del mondo e l'autonomia dell'essere umano è accennata
nell'operetta de Fato.Questo libro,o meglio questoframmento,dove si espone un
dialogo avuto dall'Autore presso Pozzuoli con Aulo Irzio, console, scritto, insieme coi due libri della
Divinazione,a supple mento dell'altra opera de Natura Deorum per sostenere la
libertà dell'arbitrio contro il concatenamento fatale delle cause, e temperare
le ultime illazioni de'panteisti e de'dualisti contemporanei. Il metodo
dell'osservazione, applicato nei soli termini della natura sensibile, menava al
lora (come oggi) alcunifilosofisperimentali ad accettarela dottrina del Fato
(detto dagli Stoici eiuzpuévn),inteso come un ordine e una serie di
forze,manifestanti la natura di cause, e che s'intrecciano fra loro d'effetto
in effetto per leggi costanti d'antecedenza e di conseguenza.Ora è chiaro che
da questa dottrina condotta alle ultime conseguenze,
uscivaalteratol'ordineuniversale,eilconcettodinecessità che lo sovraneggia. Era
alterato dal panteismo,dove ve rificandosi l'identità de'due ordini
soprannaturale e natu rale,ogni atto fisico ed umano si riduceva a un deter
minarsi necessario della causa divina; era alterato dal dualismo che opponendo
Dio allanatura,e immaginando quest'ultima come sospinta da un ordine fatale di
cause intrinseche ad essa,non poteva spiegare in eterno come in quest'ordine
naturale si dessero fatti liberamente o p e rati. Ma Cicerone si schermiva da
questi errori ricor rendo alla osservazione interna, e al concetto di causa.
Che cos'è la libera volontà? salità poi non dee intendersi costituita
dalla pura e semplice successione de'fatti,ma dallasuccessione lorounita
coll'efficienza degli uni sugli altri.Or dunque (riprendeva ilfilosoforomano controCrisippo),argomentano
benegli Una libera causa; lacail Stoici dicendo che nell'ordine
prestabilito della natura tutto si opera per cause antecedenti ed esterne, m a
non hanno ragione se vogliono turbata questa legge della n a tura dall'operare
dell'arbitrio; « poichè quando diciamo di volere o non volere qualche cosa
senza una causa, fac ciamo uso non buono di una consuetudine del linguaggio
comune, intendendo dire, senza causa esterna ed antece dente, ma non senza una
causa qualunque;di fattiil moto volontario degli animi ha tale natura che è in
nostropotereeciubbidisce,non peròsenzacausa;chè la causa di tutto ciò è la sua
stessa natura. Non ci è permesso riferire qual fosse in ogni parte la dottrina
diTuiliosullalibertàdelvolere,perchè il libro De Fato racchiude importanti
lacune; m a apparisce però da più luoghi ch'egli la fondava sulla certezza
dell'imputabilità degli atti umani,e per tal via si apriva il passaggio dalle
opere fisiche alle morali,nel modo che appositamente e con ordine verrà dimostrato
nel capitolo quarto. Concludendo, alle dottrine sin qui esaminate si re stringe
le serie delle opere fisiche di Cicerone. Nelle quali vuolsi considerare
com'egli avviluppato in una moltitu dine di sistemi contradittorj e negativi,e
costretto ad esercitare l'esame della riflessione sopra una materia scientifica
ingombra nelle parti più sostanziali dalle te nebre del sofisma, distinse le
verità disputabili dai teoremi della scienza,sceverò con critica coscienziosa
ilbuono ed il certo delle filosofie contemporanee ponendo l'una a ri scontro
dell'altra, e temperandole ne'loro eccessi. Per tal modo le principali verità
mantenendosi intatte, soc correvano il pensiero a ricostituire l'Ontologia nei
prin cipj della scienza cristiana; e questo è davvero un m e rito insigne e
innegabile della fisica ciceroniana, come altri notati da noi sono la sua
temperanza verso le affer mazioni eccessive degli sperimentali, il concetto di
Dio, ravvicinato alla dottrina di Socrate,e sciolto,per quanto
erapossibileallora, dallecondizionielimitazionidell'uomo, la natura spirituale
dell'anima,la sua libertà dimostrate in tempi di abbattimento morale e di
costumi nefandi. Su questi principj fondava l'oratore latino la sua fede
religio sa;chè se (come nota bene Vannucci) « nella Divinazione ed altrove, allontanandosi
dalle forme timide della Nuova Accademia con argomentazione più forte che in
ogni altro scritto combattè da arditissimo novatore le credenze usate già come
istrumenti oratorj e politici,e mostrò il vano e il ridicolo dell'arte
divinatoria, e dei prodigj, e delle imposture sacerdotali; » Senatore e console
di Roma, egli voleva una fede ritemprata alle sorgenti incorruttibili della
morale, e che diventasse vero fondamento alla rico stituzione civile della sua
patria. 1. Se la scienza, come affermammo più volte, è un portato delle
naturali notizie; se, ritenendo essa nel suo svolgimento la natura del
principio che la informava, la unità dell'oggetto scientifico, riconosciuta
dalla riflessione, si fonda in un primitivo ordine di veri presenti tutti al
l'armonia della coscienza,che costituisce il soggetto scien tifico; nessuno può
dubitare che i principj della teorica del conoscere, o della Logica non si
colleghino intima mente con quelli della teorica dell'essere, coi principi
dell'Ontologia. Il fondamento di questo legame che, a n teriore al fatto della
scienza, si riproduce tal quale nella scienza stessa, ha la sua ragione
nell'idea della persona lità umana, da cui, come da unico fonte, rampolla la
triplice attività dell'esistere,del conoscere,dell'operare; l'ha nella stessa
natura del vero che unico in sè, se lo esamini sotto duplice aspetto, è prima
essere nelle cose, e poi si fa vero contemplato nell'intelletto. La medesi
mezza delle due parti suddette della filosofia apparisce per modo indiretto
nella continua attinenza che strin fra loro le questioni più importanti della
logica e del l'ontologia dai più remoti principj della nostra scienza fino ai
tempi a noi più vicini. È un fatto omai noto nella storia della filosofia come
il quesito fondamentale della logica, qual sia la relazione che corre tra
l'ideale e il reale, quale la corrispondenza tra le leggi del pensiero e quelle
della natura, e se dandosi passaggio dall'intelli gente all'inteso,se ne
costituisca la possibilità della scienza, quesito contenuto ab antico nella
materia delle specula zioni pagane, ricevesse la sua vera espressione
scientifica dalle dottrine critiche della Riforma. È altresì noto ai di nostri
come dalla posizione deliberata di tal quesito si diramarono due scuole; il Criticismo
francese e alemanno, e il Criticismo cristiano, che cominciato dai Dottori e
dalla buona Scolastica ne'tempi di mezzo,segue a fiorire segna tamente in
Italia ai dì nostri. Ambedue queste scuole, di verse sostanzialmente nei principj
ontologici del sistema, dissentono pure nella logica. La prima desumendo le sue
dottrine dal panteismo e dualismo antico, resuscitato più tardi da un ritorno
della civiltà cristiana ai dommi del Gentilesimo,disconobbe l'attinenza manifestatrice
che per legge di natura intercede tra il pensiero e le cose, tra il soggetto e
l'oggetto, e quell'attinenza ode naturò in identità colle dottrine d'un'unica
sostanza, o riduce a separazione ammettendo col Cartesio un'intima differenza tra
le qua litàdell'esteso elequalità del pensiero, d'onde il sistema delle cause
occasionali del Malebranche, quello dell'armonia prestabilita del Leibnitz e lo
scetticismo di Bayle e Kant. La seconda scuola movendo dal principio che la
libertà del pensiero scientifico soggiace per legge di natura alla condizione
di non potere alterare l'ordine necessario degli enti fra loro, trovava con
sublime e trascendente concetto il legame dell'idealità col reale e nell'intima
essenza dell'atto creativo di Dio, che pose primitivamente una coordinazione
d'atti fra l'essere delle cose e gl'intelletti creati; e in Dio stesso nella
cui n a tura infinita e impartibile s'immedesima l'idealità colla realtà, la
realtà dell'essenza coll'eterne idee rappresen tative e causative degli enti creati.
Or che si deduce da ciò? Che se il principio del Criticismo, ond'è ridotto a
problema il teorema della conoscenza, ha un intimo riscontro nei fondamenti
della dottrina dell'essere, ei si. Ma qui cade per altro una considerazione importante.
Il panteismo e ildualismo,sebbene alterassero dai fonda menti la dottrina della
conoscenza o distruggendo la re lazione ond' è manifestativo il pensiero, o
affermando un'incomunicabilità primordiale tra ilsenso e la materia, principio
di corruzione e d'ignoranza, e lo spirito eterno emanato da Dio, non negavano
per anco esplicitamente nè l'un termine nè l'altro dell'attinenza conoscitiva;e
quando in un sistema, sia pur guasta e corrotta,sia pure implicitamente
negata,siconserva nell'intimo significato delle dottrine la piena comprensione
del soggetto su cui cadelascienza, qualunquedisputaintornoaiprincipalipro blemi
si offre sempre con probabilità di scioglimento alla riflessione esaminatrice.
Quella probabilità cessa quando sensismo, materialismo e idealismo, negando due
parti sostanziali del soggetto, l'intelletto e l'idea manifestante, causa e
mezzo del conoscimento, e la cosa manifestata, termine della cognizione, si
chiudono la via ad affermare intera la notizia dell'essere umano, denaturano il
legame che intercede tra l'ideale e il reale, e rendono impossibile la psicologia,
ingannatrice la logica. Un breveaccenno di questa legge necessaria che si
riscontra nella storia delle controversie filosofiche, l'abbiamo già fatto
nella prima parte toccando dei sistemi principali che apparvero dal primo
scadere della scuola socratica fino ai tempi dell'Arpinate; allora fu osservato
da noi come a n dasse di pari passo coll'oscurarsi sempre maggiore dei veri
principali e delle antichissime tradizioni l'impoverire della forma logicale
dei sistemi,e come l'ultimo grado di questo scadimento fosse segnato dal
sistema d'Epicuro, e dalle dottrine logiche della Nuova Accademia. Ora
poi stemi che alterarono questa dottrina sono contemporanei ai primordj
della filosofia, antichissimo deve essere il fon damento del Criticismo; e ne
sono testimonj le più strane teoriche sul modo del conoscimento procedenti
dalla fisica de'sistemid'India, d'Italia,diGrecia,come,ad esempio, gli atomi di
Capila, gl'idoletti di Democrito,leimmagini fluenti d'Epicuro e di
Lucrezio. ci sia permesso venire su questo proposito a maggior
particolari, perchè, giunti a questa parte delle opere di Tullio dove conviene
esaminare la controversia tra gli Stoici e l’Accademia sulle dottrine del
conosci mento,rappresentatada luineilibri Accademici, importa massimamente il
notare perchè e come ai tempi del filo sofo latino,o poco avanti,ilproblema
fondamentale della logica si fosseristretto alla percezione sensitiva; e come
dal punto diverso e dai confini onde le due parti dispu tanti consideravano il
quesito intorno al conoscere, di penda il valore delle prove allegate, e il
principio su premo che governa la controversia. 2. Venendo dunque al proposito,
il sistema d'Epicuro e le dottrine dell’Accademia, non che lo scetti cismo e
l'empirismo finale ci palesano quasi una spos satezza del pensiero greco, che
non val più ad abbracciare la totalità del soggetto scientifico con
quell'ampiezza di principj e di leggi con cui Platone e Aristotele l'avevano
abbracciata;ma un peggioramentoimportantenellaforma scienziale già si notava
nel sistema degli Stoici. Consi derate un poco la sostanza di quelle dottrine,e
vi troverete due principj che danno a tutto il sistema due qualità e due
aspettiben differenti.Il cardine del sistema di Ze none è infatti l'unità
primordiale e finale delle cose tutte, la unità della sostanza prima indistinta
e indeterminata, che poi si determina e si partisce per l'efficacia del prin
cipio attivo e divino svolgendo da un unico germe la dualitàde'principj.La
sostanza prima, distinta allora in un'anima e in un corpo universali, causa
delle anime e dei corpi particolari, costituisce l'essere del mondo che
rappresenta la vita di Dio; quella vita diffusa in tutte le cose animate ed
inanimate le fa partecipare per un in timo principio di compenetrazione alla
natura e all'effi cacia di Dio,e l'anima umana,ch'è più vicina a quella
sorgente universale, ne ritrae maggiormente, informando e compenetrando il
corpo, a somiglianza dell'anima uni versale, e come quella riducendo a un solo
principio m o tore le facoltà seconde; talchè per gli Stoici
dall'unità dell'essenza prima esce identificato l'intelligibile col reale,
il pensiero cogl’oggetti, l'intendimento col senso. Considerato
inquestegeneralità il sistema di Zenoneabbraccia tutto intero il complesso dei
veri palesati dalla coscienza, alterandone la natura col Panteismo.Ma se vieni
ad esa minarlo più particolarmente, allora i molti principj con tenuti nel seno
fecondo della materia prima,e in lei de terminati più tardi, il divino e materia,
anima e corpo,intelletto e senso, pensiero ed oggetti,scompajono tutti,e
siriducono ad un solo; alla natura informe e indeterminata della materia.
Allora ti apparirà vizio capitale di quel sistema la riflessione esaminatrice
che, sebbene apparentemente voglia svincolarsi dal senso e dalla materia,
concependo a m o 'degli Ionj dinamici nel seno dei fenomeni naturali un'intima
energia infinitamente diversa dalla materia, e cagione di que'moti,non sa
dominare la fantasia, e ab bandonata al pendío voluttuoso dei tempi,trasporta
in quella forza primitiva e in Dio stesso, che la pone in atto, le qualità
corporee. Così la dottrina degli Stoici sin dalle sue radici s'infettava di
materialismo. Ora è tale il ri scontro dei veri principali nella legge
necessaria del co noscimento, che, oscurato il concetto di Dio e delle cose, se
ne oscura alla mente dell'uomo la nozione di sè stesso Non è dunque a
maravigliare se per gli Stoici al mate rialismo in fisica tenesse dietro il
sensismo in psicologia; quindi, già lo accennammo, alterato il vero concettodi
potenza conoscitiva,scambiarono inostril'occasionedel l'atto apprensivo, che ci
viene dai sensi,colla causa intima di quello,veramente causatrice, che è
l'attività dello spi rito;quindi,non bene distinto l'operare dei sensi e del
l'immaginativa dall'operare dell' intelletto, diedero al complesso dei fantasmi
le qualità del pensiero. In questo esame parziale e negativo delle facoltà del
soggetto, quale ci offre la psicologia degli Stoici, si nascondeva per fermo
una potente causa di scetticismo;chè movendo dal lato indiretto da cui la Stoa
considerava il fatto dell'umano conoscimento, e negli angusti confini in cui
restringeva la coscienza delle interne operazioni dell'animo,era facile a
sottili ragionatori trovare appiglio per dubitare di qual che cosa o di
tutto.Vi si prestava la natura dell'idea, che avendo il proprio essere in
un'attinenza manifestatrice, se la consideri identica ai fatti animali, ti
doventa un mistero; vi si prestava la natura del senso, inesplicabile, oscuro e
sostanzialmente erroneo, se non lo risguardi illu minato dalla luce
dell'intelletto; vi si prestava infine la fantasia perenne creatrice del falso,
facile a denaturare coi più vivi colori del senso gli ultimi resultati della p
o tenza astrattiva. Così dal sofisma degli Stoici (e sofisma vuol dire sempre
difetto) germinava quello dell’Accademia. Chè, se fu cattivo abito della
riflessione esa minatrice nelle dottrine di Zenone il fare ombra dei fe nomeni
materiali allo splendore delle idee,e ridurre quasi ciò che v'ha di più vivo
nell'umana personalità allo sviluppo meccanico delle funzioni apprensive,fu
pessimo nella Accademia,non già l'opporre ilvero all’er rore,il compiuto
all'imperfetto esame della coscienza,lo che essa non fece; m a profondarsi
nelle sole astrazioni, m a restringersi nel pensiero vuoto, fenomenale,
apparente, o al più negl'inganni d'un fallace conoscimento. Quindi a una
negazione di negazione si riduceva ai tempi di Tullio, o poco innanzi, la
polemica tra gli Stoici e la Accademia.Ed ecco (ciò che cieravamo proposti a
mostrare) perchè dopo i notevoli perfezionamenti che la dialettica avea
ricevuto dalle scuole italica ed eleatica, da Platone e dall'Organo
aristotelico, la teorica sulle fonti del cono scimento, complessiva di tanti
veri, s'era allora ristretta alla disputa sulla percezione sensitiva. 94
Tal disputa, dipinta con tanta verità di colori da Tullio nei due libri degli
Accademici Primi, e massime nel se condo (chè il breve frammento rimastoci del
primo degli Accademici Posteriori, dedicato a Varrone, si riduce ad una
semplice esposizione istorica delle principali scuole socratiche), rappresenta
in fondo la lotta di tutti i tempi tra il dommatismo inconseguente e lo
scetticismo presun tuoso. Quel venire ai cozzi di opinioni eccessivamente af
fermative con altre assolutamente inquisitive era, come dei nostri,
un portato naturale dei tempi di Tullio,tempi di contradizioni profonde, nei
quali, come oggi, da una parte tutto si disfaceva con rabbia sterminatrice,
dall'altra con puntigliosa rigidità si sosteneva qualunque lato anche debole e
imperfetto del vero,imperfettamente considerato. La superbia e ildisprezzo
erano le armi con cui si scon travano i combattenti, e l'una e l'altro stavano
bene a quelliuomini,eloquenti,come noi,nell'esaltareiprincipj, e non logici
quanto conveniva nel dedurre da quelli le gittime conseguenze; altrettanto
facili ai propositi gene rosi,quanto
difficilinell'eseguirli;filosofidaaccademia,e da piazza; politici predicanti la
severità antica nelle m o l lezze moderne; uomini a cui mancava la lena di
levarsi sulle ali del pensiero alle universali armonie della scienza nel
vero,nel bello e nel buono,capaci soltanto d'impri gionarsi nelle angustie
d'una dialettica ingannatrice o p ponendo sofisma a sofisma,contradizione a
contradizione. Quindi massimo argomento in questo, come in simili casi, del
difetto delle due parti che disputavano, era che, se tu esamini l'una e l'altra
con animo non preoccupato, e poi non imiti il Cousin, che dall'accozzo fortuito
degli errori volle ricomporre il corpo formoso della filosofia, quasi statua da
brani dispersi sopra antiche ruine, m a cerchi di compirle ambedue colla
pienezza dei veri atte stati dalla coscienza naturale, soltanto allora elle
t'appa riranno perfette, e risoluta la tesi, ti vedrai brillare al pensiero la
luce d'un irrepugnabile convincimento. La disputa è finta da Cicerone come
avvenuta presso Baule in una villa d'Ortensio, presenti lo stesso Ortensio,
Catulo e Lucullo. Gl'interlocutori principali sono Lucullo e Cicerone. Lucullo
sostiene le parti d'Antioco, del Portico, contro Filone, dell’Accademia. Tullio
quelle di Filone contro Antioco. Or qual era il principio da cui moveva, e
quali i punti più segnalati in cui si spartiva il ragiona mento? Qui occorre
ridurci a memoria un'importante osser vazione del Ritter. Il quale nella sua
Storia della filosofia antica, tenendo dietro all'indirizzo che la dottrina
sulle fonti del conoscimento avea preso da Aristotele in poi, quando nota
la differenza segnalata che correva tra gli Stoici e il filosofo di Stagira,
mentre questi moveva sì dalla sensazione, ma senza negare il resultamento del
l'attività intellettuale dell'anima, laddove gli Stoici, più vicini in ciò agli
Epicurei,cercarono di ravvicinare di più in più il pensiero razionale alla
sensazione concependolo solo come una sua conseguenza e trasformazione,
aggiunge inoltre che nell'evitare le grandi difficoltà, le quali si opponevano
alla dimostrazione di quel loro sensismo, si rias sume intera la dottrina degli
Stoici intorno al criterio del vero. Ritter. L'osservazione di Ritter è giusta.
Di fatti per quella solita opposizione che trovi in ogni filosofo di setta tra
le tendenze vive dell'animo e l'indirizzo artefatto della riflessione, si
vedevano negli Stoici due disposizioni opposte che imprimevano qualità
contradittorie al loro sistema; da un lato il pendio del l'età e il decadimento
della forma e della materia scienti fica li inchinava al sensismo e alla meditazione
incompiuta del soggetto su cui cade la scienza; dall'altro la tradi zione
socratica e la voce non muta del senso comune li chiamava ad abbracciare il
complesso dei veri di natura, le facoltà dell'animo e i termini loro, e a
rendere possibilmente perfetta la forma scienziale; antitesi d'opposte tendenze
che pur si specchia in quell'ondeggiare continuo del loro sistema tra il
panteismo ionio e il dualismo so cratico. Ora che ne veniva da ciò? Dal lato
imperfetto da cui gli Stoici consideravano l'umana coscienza quanto alla
dottrina del conoscimento, resultava ch'essi sbaglia vano il concetto di
potenza,di causa,di relazione, fondamenti primi di tal dottrina;quindi la loro
logica si re stringeva alla dimostrazione del conoscimento acquistato per via
de'sensi,di cui ponevano l'essenza nella rappresenta.zione vera o comprensiva
(parrugia 2270)atlyn), ch'è un patire dell'anima,a cui risponde da un lato
l'operare del l'oggetto sentito, dall'altro l'operare dell'anima stessa che
conseguentemente alla sensazione ricevuta assente,giudica e ragiona.Ma qui, giova
il ripeterlo, stave la fallacia dell'argomento; gliStoicimovevano
dalnulla,edaquelnullaface vano uscire la pienezza del soggetto e dei principj
costituenti la scienza.E veramente io non negherò mai alla buona filosofia che
ilfatto della percezione sensibile,intesa come attinenza reale tra il sentito e
il senziente, mi riporti al l'esistenza di due termini de'quali l'uno è causa
esterna e occasionale della sensazione, l' altro è causa intima e veramente
efficace; non negherò mai che l'illazione di causalità mi mova ad affermare la
reale natura dell'ente che opera sugli organi de'sensi,e che il concetto di po
tenza m'induca a concepire nelle facoltà conoscitive un qualcosa che le
costituisca operanti,un che di positivo e d'efficace che risponde alla
passività negativa del sentimento; m a io nego agli Stoici quel loro metodo di
facili illazioni, onde identificata la potenza intellettiva col senso volevano
dedurre in virtù di universali prin cipj da una condizione passiva delle
facoltà del sog getto l'efficacia dell'intendimento, e dalla sensazione
mutabile e fenomenale l'incommutabile necessità della scienza.Ma il fato della logica
non's'arrestava; e gli Stoici ristretti in tal modo nelle angustie dei fenomeni
sensibili, tanto più quanto levavano lo sguardo alla cima del sa
pere,rammentando le tradizioni del Sofo ateniese, vede vano l'importanza di
ribattere le prove degli avversarj che paragonavano la mutabilità e
l'incertezza de'fatti animali colla natura assoluta del vero contenuta negli
universali concetti,onde germoglia e si sviluppa la scienza. Quindi proveniva
il bisogno vivamente sentito da loro di movere da un fatto e da principj
indubitabili ed evidenti -- Acad. Quindi la necessità di mostrare,primo, come
si possa distinguere la rappresentazione falsa dalla vera; secondo, come
movendo dal reale della rappresenta zione apparisca che la mente stessa che è
fonte dei sensi, e che essa medesima è senso,abbia una naturale energia per cui
tende a ciò che la move al di fuori; mens ipsa que sensuum fons est,atque etiam
ipsa sensus est,naturalem vim habeat quam intendita deaquibus movetur. Da
questo concetto,fondamentale nella logica degli Stoici, [La prima parte
cadeva sulla domanda: se la perce zione sensibile avesse impressi in sè certi
segni della v e rità dell'oggetto rappresentato; il che negava la Nuova
Accademia,affermando che in una percezione,fosse pur vera, non era alcuna certa
nota per distinguerla da una falsa; dubitavano dunque che per mezzo dei sensi
l'entità della cosa sentita passasse tal quale ella era nell'appren sione del
soggetto conoscitore. Posta in tal modo la questione, è chiaro che poichè il
mezzo di passaggio del vero conosciuto dalla cosa, occasione del sentimento, alle
potenze conoscitive, è il senso ed isuoi organi, conveniva innanzi tutto,a
provare la realtà della cognizione, argomentarla dalla veracità naturale dei
sensi.Dai quali movendo Lucullo ne afferma chiaro e indubitato il
giudizio,nulla valendo, ei dice,gli artificiosi argomenti degli avversarj
intorno alle false apparenze delle percezioni; poichè: ,dato che i sensi siano
sani,col buono uso ch'io ne faccio posso ret tificarne i giudizj,posso
coll'esercizio e coll'arte aumentarne mirabilmente la forza, il senso è dimostratovero
ne'suoi giudizj dal successivo lavorìo della mente sulla materia da esso
somministrata formandosene i concetti delle qualità e delle specie che son via
ai principj più universali, ai quali naturalmente l'intelletto dà fede, e tolti
i quali ogni arte,ogni scienza,ogni regola della vita cadrebbe. Tutta la
teorica si regge manifestamente sul principio di causa e di relazione. Se io,
diceva Antioco, ho sperimentato in me l'effetto della percezione sensibile,
questa mi riporta ad una causa per via d'una necessaria attinenza. Ma Filone
invece (e in ciò è imitato dagli scet tici odierni) ammettendo la possibilità
del fenomeno come di un che vuoto,di una mera apparenza senza alcun con tenuto,
poneva come probabile che la sensazione non ci scoprisse l'entità di veruna
cosa. M a, riprendeva A n tioco, primieramente oltre i naturali giudizi e i
giudizj scientifici, che nascono e si fanno manifesti in noi per l'occasione
de'sensi, dal germe del conoscimento spunta 98 il ragionamento d’Antioco
si dirama in due capi: della percezione e dell'assenso. Il ragionamento di
Lucullo, compreso dal quinto al ventesimo cap.del secondo
librodegliAccademici,edove l'umano intelletto fa prova di quella forza
irresistibile che in mezzo alle contradizioni del sofisma pur lo sospinge ai
principj universali del vero, è uno dei più mirabili tratti della filosofia e
della eloquenza latina, e chi n'ha seguito con gioja confidente il cammino, se
poi si volge ad aspettare la risposta di Cicerone, gli par di vederlo quale si
dipinge con vivezza egli stesso « non minus c o m motum quam solebat in caussis
majoribus. » Egli per aprirsi la via a dimostrare la sua tesi, non move da una
professione di scetticismo assoluto, m a bensì da una cri tica temperata; e si
fonda in special modo sull'argomento con cui Arcesilao avea combattuto Zenone,
cioè sull'in discernibilità delle percezioni vere dalle false,onde avve niva
che al sapiente non rimanesse alcun assenso deciso, m a una semplice opinione
di verosimiglianza. Comunque sia, s'è domandato da molti. Cicerone non sostiene
egli in questo libro le parti dello scetticismo accademico contro le dottrine
stoiche della percezione? non si professa più volte ne'proemj delle sue opere
seguace della riforma il fiore dell'appetito istintivo, il quale se voi mi
negate avere persuoproprio enaturaltermineilvero,inquanto è conosciuto
appetibile, io sono condotto ad affermare nell'uomo l'assurdo di più facoltà
naturali che natural mente s'ingannano. Poi il falso non può mai essere ter
mine dell'apprensione intellettuale, perchè ilconoscimento coglie di sua natura
l'essere delle cose, ma il falso è appunto,rispetto al conoscimento, lanegazione
dell'essere; dunque il falsonon può mai cadere sotto ilconoscimento.
Finalmente, se nulla è vero, sarà almen vero questo che nulla è vero, perchè
una scienza,una dottrina qualunque, per essere costituita nella sua natura,
ch'è ordine di veri conosciuti,ha bisogno,come di un metodo e di un fine a cui
vada e a cui giunga,così di un principio da cui mova indubitabile e certo. Lo
stesso ordine di concetti desunto dal principio di potenza e di relazione regge
a un di presso la teorica dell'assenso (Guyaute 985e»). introdotta
da Arcesilao? non scrisse egli i due libri,che voi esaminate, per mostrare ai
Romani l'ottimo metodo del filosofare sull'esempio della Nuova Accademia? non
han ripetuto e non ripetono ancora a una voce quasi tutti gli storici della
filosofia che Tullio, seguace nella sua gio ventù dell'Antica Accademia,
s'accostò già maturo alla Nuova, a cui lo traeva il suo istinto oratorio, lo
scetti cismo de'tempi, l'animo incerto in tanta folla didottrine
contradittorie, e la forma ecclettica di filosofia ch'e'si era proposta? Dunque
Cicerone nelle tre parti della scienza,emassime inlogica, seguitò il dubbio dell’Accademia.(Brucker,
Degerando, Bernhardy, Ritter).Tal conclusione,di cui demmo qualche accenno nel
cap.I di questa parte,sebbene apparentemente provata da parecchj testi divisi
del filosofo nostro, da varie sue esplicite affer mazioni,e segnatamente da
tutto il tenore di questi due libri, dove e'prende con lungo ragionamento in
persona di Filone a confutare la certezza delle notizie che ci ven gon dai
sensi,e dove in ultimo contrappone ex professo la sua dottrina del dubbio
sistematico e della probabilità alle contradizioni in cui si lacerava la logica
contempo ranea, tal conclusione, dico, non regge avanti al tutto delle dottrine
esaminate spassionatamente, e avanti a quella norma di critica, che ponemmo sin
da principio,di badar bene alle opinioni che Tullio combatte,e ai metodi che
rappresenta in sè stesso senza per altro interamente accettarli. Le
affermazioni eccessive della critica odierna, bene merita per tanti rispetti
della civiltà e della scienza,hanno la loro sorgente esse pure nel falso
principio del Criti cismo speculativo, che togliendo il pensiero scientifico
fuori delle sue naturali armonie con sè stesso, colle cose, col Creatore e col
genere umano, non riconosce più nello scienziato e nel filosofo l'uomo,e fa
della più socievole fra le dottrine un gergo incomprensibile e
solitario.Bisogna invece nell'esame dei sistemi non uscir mai dalla n a tura di
que'tempi, di quegli uomini, di quelle passioni, di que'pregiudizj, di quelle
consuetudini; bisogna immaginarsi i filosofi quali furono in realtà, disputanti
e pensanti, uomini di tribuna e di tavolino, soggetti essi, come noi, alle
contradizioni frequenti di qualche dottrina anche erronea concessa nel calore
della disputa alle prove degli avversarj, colla interna coscienza, testimonio
irrepugnabile al vero. Tale è più volte ilcaso di Cicerone, e tal metodo noi
tenemmo nella parte fisica delle sue dot trine, e terremo nella logica e nella
morale. Il Ritter scrittore accuratissimo nella critica'de'filo sofi,e alemanno
davvero nella coscienziosa ricerca dei passi e dei documenti, talvolta, ci
duole a confessarlo, compo nendo con disegno ingegnoso brani staccati di varie
opere, ne fa resultare in conferma delle proprie opinioni un si gnificato che
forse non germoglia dalla totalità del sistema. Così nell'esame della
dialettica di Tullio, sebbene non n e ghi che il filosofo latino si leva al
concetto dei principj e delle idee universali, cardine dell'intelligenza, pure
af ferma che in logica ei riferì una singolare importanza al sentimento,
pigliando questa parola nel significato in cui laintendono iRazionalisti,come
di un che sostanzialmente opposto alla scienza, e soggetto alla cieca fatalità
de gl’istinti. Hist. Ma inprimo luogo, oltrechè Cicerone (e lo vedremo meglio
in morale) non fece mai del sentimento un qualcosa di opposto alla scienza, e
anzi lo allegò sempre in un significato essenzialmente scientifico, quale una
necessaria attinenza del l'affetto spirituale col vero -- De Fin. -- è poi
esattaabbastanza l'asserzione di Ritter, checioèiprincipj fondamentali della
sua filosofia naturale lo conducessero alle dottrine logiche per via della sensibilità?
Sefosselecito affermare risoluto contro l'autorità dello storico insigne, direi
invece che due cause, intrinseca l'una,l'altra estrin seca alle dottrine di
Tullio,lo guidarono in logica a con clusioni direttamente opposte, e lo
ravvicinarono (pro gressorarointanta corruzionedi tempi) aidommi sublimi
dell'Antica Accademia. In tal questione egli si trovò in mezzo al proprio
semipanteismo e dualismo e alle dottrine materiali e sensistiche di Zenone. Non
è egli vero che il dualismo semipanteistico da un lato rifuggendo alle con
tradizioni del panteismo che più repugnano agl'ingegni sovrani, e gratificando
dall' altro agli affetti spirituali, segregò la materia da Dio, lo spirito dal
senso,e pose la ragione del conoscere nella medesimezza fondamentale
dell'intelletto divino e degl'intelletti secondarj? Ora tal sistema,
partecipato da quasi tutte le scuole socratiche e da Tullio,rompeva l'attinenza
tra il pensiero e I pensati, tra l'ideale e il reale, e restringeva
l'intendimento alla semplice e inefficace visione degli universali. Se così è,
pare che il filosofo latino dovesse essere ben lungi dal porre nei resultati
delle potenze sensitive la certezza del conoscimento;e lo prova la sua fisica
dove sull'esem pio di Platone si rigettano i metodi delle scienze speri mentali
come incapaci di somministrare una sicura notizia de'corpi, e l'indagine
naturale si ammette solo come via di levarsi in virtù di principj superiori ai
veri della scienza soprannaturale; lo prova la sua psicologia che tante volte
contrappone il fenomenale della materia e del corpo al l'essenza dello spirito,
che afferma il commercio dell'anima col corpo risiedere in una semplice
comunicazione di moto, isensiesseresoloun emissariodell'anima,un'intelligenza
ammezzata, e la personalità umana un gastigo. (Tuscul., De Leg., De Rep.nel
sogno di Scipione). L'altra causa estrinseca che allontanò Cicerone dalla fede
che altri poneva nel conoscimento prodotto dai sensi, è l'opposizione ch'ei
dovette fare al dommatismo degli Stoici, nella quale opposizione si vede che,
mentre da un lato egli temperava colla moderazione dell'ingegno latino il
dubbio eccessivo a cui l'avrebbero forse condotto le dottrine della Nuova
Accademia, dall'altro sapeva con raro acume di logica smascherare e combattere
le intime contradizioni degli avversarj. Qual era la fonte di tutte queste
contradizioni? Noi già la conosciamo;era l'eterna differenza che corre tra il
sentimento mutabile e fenome nale e l'incommutabile necessità della scienza.
Questa necessità sembrerebbe a primo aspetto bastantemente di mostrata nel
sistema degli Stoici dal porre ch'essi face vano il conoscimento
scientifico nel possesso delle idee pure, e nel rappresentarcelo quasi l'ultimo
grado di ferma convinzione,a cui lo spirito umano perviene col passare pei
gradi intermedj della ouzoté0:015 – “adsentio” -- e della 2.zténnyes –
“comprehension” -- , movendo come da suo principio dalla suurusis, o
rappresentazione sensibile – il “visum”. (Ritter; Cic.,Acad.). Ma, seconsideriamo
meglio,gli Stoici con quella loro immagine della mano stesa e del pugno chiuso
ed aperto determinavano in qualche modo l'idea di una differenza tra il
sentimento e ilsapere,ma non uscivano dai fenomeni animali,non sapevano accen
nare quella nuova parte essenziale intrinseca al soggetto, che congiunta colla
oggettività della percezione costituisce il conoscimento; laonde la Nuova
Accademia avrebbe po tutodirloro:è vero che ilsaperedifferiscedalsenso,che il
possesso sicuro delle rappresentazioni resulta dalla c o n trazione e
dall'energia dello spirito(TÓvos);ma sepervoi l'intelletto non è che il
travestimento del senso,mostra teci orsù come la potenza derivi dall'impotenza,
l'asso luto dal relativo, il necessario dal contingente. Ora la Nuova Accademia
senza levarsi a questi principj universali ch'essa non ammetteva,ma, giusta il
suo costume, no. tando piuttosto quelle contradizioni che sidesumevano dal
sistema stoico paragonato a sè stesso, pure implicitamente li confessava.
Fallita infatti agli Stoici la definizione del concetto della scienza dato per
via dell'attività spontanea dell'anima,non rimaneva loro altro scampo che
ridurre la ragione del conoscimento alla indubitabilità della p e r cezione
vera.Ma come mai dimostrare tale indubitabilità? Questo mutamento notevole che
doveva introdursi nel l'indirizzo della questione sul problema della conoscenza
per la legge a cui è soggetta necessariamente la vita d'ogni sistema,è
attestato dalla storia; perchè, come os serva il Ritter, i primi Stoici
dimostravano la necessità del sapere per quella forza interna dell'animo che si
mani festa nell'atto d'apprendere la sensazione,e pel bisogno d'ammettere qual
termine della facoltà intellettiva e appetitiva il vero ed il bene; laddove gli
Stoici susseguenti, al numero de'quali appartiene Crisippo, vedendo che
ciò contraddiceva ai principj del sensismo,trassero alle ultime illazioni il
sistema ponendo il criterio del conoscere nella rappresentazione vera che si
manifesta da sè stessa come prodotta da un obbietto reale analogamente alla sua
natura. Nonpertanto una grave difficoltà rimaneva sempre a risolvere anche dopo
la modificazione introdotta da Crisippo. Chè se il vizio fondamentale di tutta
la loro dot trina stava nel disconoscere quell'intreccio d'attinenze interne ed
esterne ond'è manifestativo ilpensiero;iprimi Stoici guardarono troppo al lato
interno e soggettivo di quelle attinenze, mentre Crisippo, eccedendo per
l'altra parte, si fermò unicamente all'esterno; e quindi rima neva sempre
intatto il quesito, se la rappresentazione percetta offrisse piena e indubitata
qual era la realità dell'obbietto rappresentato. E invero si ponga mente.
Fingasi che un oggetto qualunque a cui noi riferiamo date proprietà di freddo,
di caldo, di liscio, di ruvido, d'ottuso, di tagliente etc., faccia impressione
sui miei organi s e n sorj,e che l'impressione, trasmessa per la treccia
de'nervi al centro del senso, sia occasione a farmi concepire l'idea d'entità;
se io esamino allora lo stato interno della mia coscienza, il fatto del
conoscimento, unico in sè, mi si paleserà resultante da una mirabile armonia di
fatti se condi, successivi bensì nell'esame della riflessione, con temporanei
tutti nell'atto delle potenze spirituali. Ciascuno di questi fatti sarà
l'operare d'una special facoltà, e cia scuna di quelle operazioni avrà il
proprio termine; io poi che mi faccio ad esaminare quel nodo d'attinenze tra il
soggetto e gli oggetti, vedo che la qualità dell'atto conoscitivo resulta bensì
dalla qualità di ciascuno di quelli atti secondi, ma la sua certezza proviene
da una legge di natura che li costituisce contemporanei e correlativi. Fa'che
io tolga via col pensiero o l'uno o l'altro di quegli atti e i termini loro,
quella stupenda armonia di natura mi si spezza davanti agli occhi, e io cado di
n e cessità nello scetticismo; tolgo via l'impressione sensibile [Il
sistema cristiano, che movendo dalla formula di creazione riproduce in uno
stupendo ordinamento di veri palesati dall'intimo della coscienza l'universale
armonia del creato, può soltanto offrire un'adeguata risposta ai quesiti dello
scetticismo sulla questione del conoscimento; perchè solo in quel sistema le
attinenze dell'umano pensiero con sè e cogli obbietti sono rigorosamente
serbate, nè può lo scettico separando o negando creare vane apparenze quasi
dell'intelletto segregato in sè stesso,o della fantasia o del senso producenti
fenomeni vani non retti ficati poi dal paragone dei giudizj mentali. L'ingegno
di Agostino che meglio d'ogni altro comprese in sè stesso le armonie del
Cristianesimo e della scienza de'Padri, dava un esempio del confutare
cristianamente gli scettici nell'opera Contra Academicos, dove chiaro apparisce
lo studio profondo degli scritti di Cicerone, e come quei e il termine
materiale? e la conoscenza mi si presenta come un fenomeno soggettivo;non vedo
più l'azione dello spirito e il termine ideale in cui cade? e il conoscimento
doventa un qualche cosa d'estraneo a me stesso, un in ganno misterioso del
senso e della materia.Quest'ultimo segnatamente fu il vizio fondamentale della
dottrina degli Stoici nuovi, e in ciò, nota bene Cicerone, essi furono assai
meno conseguenti degli Epicurei. Costoro movendo dal principio, che data
unapercezione fallace mancava ogni criterio per verificare la certezza delle
umane notizie, ponevano quel criterio nella realtà stessa del fenomeno
sensibile, più conseguenti, dico, degli Stoici, i quali non ammettendo come
veretutte le percezioni, ma solo quelle che presentavano in sè l'evidenza della
cosa percetta, nè riconoscendo d'altronde, come sensisti,la natura pro pria
dell'intelletto a cui solo spetta il giudizio sui resultamenti del senso, si
chiudevano la via per discernere la conoscenza vera dagl'inganni
dell'immaginazione; e quindi a buon dritto la Nuova Accademia allegava contro
gli Stoici i soliti argomenti della fallacia del senso degl'inganni dei
ragionamenti sofistici. Acad. -- germi immortali di vero che il filosofo romano
seppe raccorre con rara indagine scientifica nel suo tentativo di conciliare le
scuole greche,producessero una vitaope rosa di scienza fecondati dal calore di
una dottrina rin novatrice. Nel libro Contra Academicos Agostino serba a un di
presso lo stesso ordine della disputa seguito da Lucullo e da Cicerone, move
dagli stessi principj, ribatte le medesime contradizioni;ma un non so che di
insolito, d'efficace, d'affettuoso che annunzia una civiltà e una religione
nuova tu lo senti là dentro,e non tanto nello stile che, non paragonabile mai
all'eleganza tulliana, ritrae pur qualche volta la vivezza e il brio del
parlare improvviso, quanto nell'energia insolita dell'argomentare che sfuggendo
iparticolari, dove facilmente sipuò intro durre il sofisma, si rifugia
nell'evidenza de'principj s u premi. Ma ilmodo d'argomentare usato da
Sant'Agostino non calzava agli Stoici; chè essi non ammettendo un'in tima e
reale attività dello spirito distinta dal senso e capace di rettificarne
gl'inganni, non potevano rinvenire nell'essere stesso della percezione segni
indubitati ch'ella fosse verace; e il loro concettualismo non li lasciava af
fermare contro il dubbio aceennato dalla Accademia sulla validità del pensiero.
Gli storici della filosofia ci han serbato in fatti memoria di una strana
dottrina degli Stoici procedente del resto dall'intimo del loro sistema e da
quella tendenza dualistica che vi si mesco lava ai principj del panteismo.Qual
era questa dottrina? Gli Stoici ponendo in fisica per un lato la realtà delle
cose nella sostanza corporea, nè per l'altro costretti dalla logica riuscendo a
negare del tutto l'essere delle idee universali, distinsero queste dal reale
corporeo,e ne fecero alcunchè di non reale, ma capace d'essere concepito
dall'intelletto ed espresso in proposizioni (Asztóv). Distingueno quindi due
specie di vero; il sensibile contenuto nelle percezioni de'corpi, e il
pensabile ristretto alle in tellezioni della mente,questo procedente da quello
e a quello correlativo; volevano con tale dottrina porre su stabili fondamenti
la necessità de'principj in cui cade la scienza, nè gli acuti pensatori
s'avvidero che, se l'idea può rappresentarmi il reale, ciò accade appunto in
con seguenza ch'ella stessa è reale, non s'avvidero che n e gando qualunque
conformità tra il concetto universale e l'essenza del concepito, si cade nel
concettualismo rinno vato poi da Abelardo nei tempi di mezzo.La Accademia
recava alle ultime loro illazioni questi falsi prin cipj della scuola stoica;
dal principio del sensismo traeva occasione a dubitare della veracità della
percezione sen sitiva; moveva dalle conclusioni del concettualismo per negare
la realtà del pensiero imprigionato in sè stesso, e diceva (argomento assai
notevole infatti) la dialettica non potere giudicare delle leggi della
geometria,perchè aliene dal proprio ordine di veri,non giudicare delle pro
prie, perchè non può il pensiero rivolgersi sopra sè stesso per giudicarsi.
L'argomento è di recentissima data,come ognun vede,e lo ripetono anch'oggi
iseguaci del Comte, I Positivisti francesi. E recenti pure sono le conseguenze
che ne deduceva la Nuova Accademia; poichè racchiuso una volta il pensiero in
sè stesso, e negata la sua atti nenza colle cose reali,manca ogni criterio a
risolvere il problema dei giudizj contradittorj,nè v’ha che un passo a dedurne
che dunque la contradizione è una legge ne cessaria dell'intelletto. Questa
ultima conclusione, che accenna per altro un notevole perfezionamento della
rifles sione nelle teoriche del criticismo, è dovuta al filosofo di
Conisberga,m a già è racchiusa implicitamente nei sofismi disgiuntivi della
Nuova Accademia. Ac. Costituita dunque in questi termini, la controversia sulle
fonti del conoscimento conduceva la Nuova Acca demia a uno scetticismo
assoluto,e noi già ne vedemmo non dubbj segni in Carneade; m a era qui appunto
dove Cicerone si arrestava temperando col suo vivo sentimento dei veri naturali
e colla moderazione latina gli eccessi del metodo da lui fino allora seguito.
Quindi usciva la sua teorica sulla verosimiglianza delle percezioni sensibili
che riporterò così riassunta dal Ritter. « Les Stoïciens,en admettant la
possibilité de saisir quelque chose avec tant de précision qu'il ne puisse y
avoir erreur,n'accordaient ce savoir qu'au sage. Ils ne faisaient donc en cela
que de refuser cette espèce de savoir aux hommes ordinaires, car eux-mêmes ne
pouvaient dire quel est l'homme qui est ou qui a été sage; ils regardaient, au
contraire, tout le monde comme insensé, et refusaient en conséquence le savoir
véritable à tout le monde. Cicéron n'aspire pas à un pareil degré de savoir;
mais il veut que le non -sage aussi sache quelque chose,c'est-à-dire, qu'il ait
une per suasion de la vérité des phénomènes sensibles,sans cepen dant pouvoir y
croir avec une parfaite certitude.Son opinion est, qu'il y a des impressions
sensibles auxquelles nous pouvons nous fier, parce qu'elles ébranlent fortement
notre sens ou notre esprit;mais sans pouvoir cependant les adop ter comme
parfaitement vraies.Telle est sa théorie de la vraisemblance. Il ne veut pas
faire disparaître la différence entre le vrai et le faux; nous avons raison de
tenir quelque chose pour vrai et de rejeter autre chose come faux; mais nous
n'avons aucun signe certain de la vérité et de la fausseté.Il croit pouvoir
prévenir l'objection,qu'il y a ce pendant ceci de certain,qu'il n'y a rien de
certain en te nant aussi pour vraisemblable seulement qu'il n'y a rien de
certain. C'est ainsi qu'il se purge du reproche que la théorie qui donne tout
pour incertain est impossible dans la vie pratique, car cette vie se conforme à
la vraisem blance, et la plus part des arts qui s'y rapportent avouent même qu'ils
ont plutôt pour but la conjecture que la science. Il ne voit d'autre différence
entre son opinion et celle des dogmatiques, si ce n'est que ceux-ci ne dou tent
pas de tout ce qu'ils soutiennent;mais qu'il est vrai qu'il considère au
contraire beaucoup des choses comme vraisemblables, qu'il peut suivre, sans
pouvoir cependant les affirmer avec una parfaite certitude. On voit bien que
cette théorie de la vraisemblance s'éloigne un peu de la doctrine de la
nouvelle académie, du moins telle que Carnéade l'avait exposée; car elle
n'aspire pas à un art de tout rendre également vraisemblable et
invraisemblable, mais elle tient quelque chose pour vraisemblable, autre
chose pour invraisemblable. Cicéron remarque même qu'en ce point il s'écartait
de ses maîtres, particulière ment pour ce qui est des préceptes de la morale. Il
avoue à la vérité qu'il n'est pas assez hardi pour réfuter le doute de nouveaux
académiciens,par rapport à la morale, mais il désire les atténuer. » (Stor..)
4. Il fondamento della teoria tulliana sulla verosi miglianza è dunque nella
questione del criterio del vero; e qui, segnatamente nel giudizio sulle
percezioni sensibili, apparisce il moderato scetticismo dell'oratore latino;m o
derato, dico, e parmi sia chiaro dopo le cose predette che egli avvolto, come
Socrate, in mezzo ai combattimenti del dommatismo e dello scetticismo
eccessivo, serbò una norma scientifica nell'affermare e nel dubitare, temperò
gli Stoici non accordando una fede illimitata al solo te stimonio de'sensi;
temperò gli Accademici sostituendo al loro dubbio,uguale per qualunque
opinione,una graduata verosimiglianza ne’ casi particolari, combattè gli uni e
gli altri rigettando il dubbio assoluto sui principj fondamen
taliesulleveritàteorematiche.(Vediiproemj particol. De Off, De Div.,De
Nat.Deor., Acad. La sua psicologia in quelle parti che si collega alla logica,
sebbene qua e là infetta del dualismo socratico, fa fede com'egli emendasse il
vizio della scienza contemporanea opponendo all' i m perfetta riflessione
de'sofisti un esame comprensivo del umano soggetto. Con metodo induttivo egli
moveva dalla coscienza, ed ivi,riconosciuti inaturali concetti dell'oltre
naturale e dell'intelligibile, s'innalzava con essi alla c o gnizione
dell'animo -- Tuscul. Nell'animo distingueva la ragione dal senso;la
ragione,sovrana delle facoltà umane,ha un immortale e quasi divino istintodel
vero,legame primigenio tra il Creatore e icreati;isensi, satelliti e nuncj
dell'anima,le danno di molte cose certa notizia confusa e ammezzata, cheèun
qualche fondamento alla scienza, e la scienza ne sorge per la libera efficacia
dell'animo, che comprendendo in sè il particolare e ilm u tabile dei
sentimenti, si leva alle idee e alle nozioni uni versali; quindi i sensi ben
guidati da natura,nè torti da mala educazione, hanno una naturale rettitudine
al vero, nell'animo dove cade il libero giudizio della riflessione, ivi
soltanto può introdursi l'errore. De Leg., Tusc., Ac. Così col metodo induttivo
di Platone egli sale fino ai principj più universali, d'onde col deduttivo
d'Aristotele ridiscende ai particolari; e ne son prova i libri rettorici. Tra i
quali merita speciale considerazione la Topica, o logica inventrice, intitolata
a Trebazio giovane giurecon sulto e discepolo dell'autore,e dove ogni precetto è
ac compagnato da esempj di giurisprudenza. In questo libro che ha per soggetto
tutte quelle distinzioni e scomposizioni dialettiche che si ricercano per
l'invenzione degli argo menti, e si operano sui concetti che ne sono signifi
cativi, Cicerone divide la logica in inventiva e giudica trice, la prima delle
quali parti porge gli argomenti per disputare,la seconda li dispone,li analizza
e lim a neggia per persuadere.La logica Ciceroniana,osservata altresì
ne'dialoghi,ed esposta nel De Inventione, e nel De 'Oratore, è in fondo la
istessa logica d'Aristotele quale più tardisimo dificòne gli StoicienellaNuova
Ac cademia, e l'accettarono in gran parte i giureconsulti romani e gli oratori;
la qual cosa, perciò che risguarda i Topici, si disputava lungamente, non sono
molti anni, in alcune università tedesche, come apparisce da un'ac curata
dissertazione,De fontibus Topicorum Ciceronis,di Giovanni Giuseppe Klein.
(Bonnae) Ivi l'autore prendendo ad esame la questione proposta dai critici a n
teriori,se e quanto e con qual metodo Cicerone seguisse in questo libro la
Topica d'Aristotele che ci pervenne, ovvero se attingesse ad un'altra di
presente perduta, come qualche critico mostrò sospettare; conclude dopo un dili
gente ragguaglio dei due scrittori,che le opere loro quanto aiprincipj,e in
molte partisecondarie,differiscono note volmente; che Cicerone nella sua Topica
non si propose (il che apparirebbe a prima giunta dal proemio) di fare un
semplice compendio dei libri Aristotelici;ma resulta da tutto il contesto avere
l'oratore latino attinto la m a teria del libro dai Rettorici dello Stagirita e
da alcuni precetti degli Stoici e della media Accademia,e poi averla composta
col proprio giudizio in una forma di vera e par ticolare disciplina. Sui Topici
di Cicerone scrisse con fine più filosofico un ampio e bel commento Severino
Boezio,in cui la storia della filosofia ravvisa il primo passaggio tra le
dottrine dei Padri e quelle de'Dottori,tra l'ultimo spirare della civiltà
latina sotto le conquiste de barbari e ilprimo rinnovarsi delle lettere e delle
scienze nella nostra Italia.Or quel c o m mento, che all'indole del trattato,
già di per sè stesso analitico, accoppia il rigore della dialettica della
Scuola, e congiunge i nomi di Aristotele, di Tullio, di Trebazio Testa e di
Severino Boezio, mi rappresenta al pensiero l'armonia delle scienze giuridiche
colla filosofia, dell'ana lisi colla sintesi,della dialettica colla storia,
della pratica colla speculazione, dell'amore operoso e civile colla sa pienza
cristiana. 1. Entrando ora a parlare dei libri morali, apparte nenti alla
teorica sulle azioni, l'ordine della materia sembra invitarci, come facemmo nei
capitoli precedenti, a dire qualche cosa in generale del disegno scientifico
che li collega, e delle attinenze loro più immediate e più rigorose colle altre
parti della filosofia di Cicerone. In vero la scienza morale nata sui rudimenti
del senso co mune,quale Socrate la menava a conversare famigliar niente fra gli
uomini,e più tardi venne accolta e trasmessa sino a noi dalle scuole migliori,
si può assomigliarla ad uno stupendo poema, se guardiamo la sublimità de'suoi
veri,illegame che unisce i principj alle conseguenze,e l'armonia delle
speculazioni colla parte più affettuosa dell'uomo e colla vita civile. Il
principio n'è dato dalla IV. natura, presupposto indispensabile
della scienza; chè la riflessione posta una volta su quel cammino ov'essa pro
cedendo incontra e ravvisa ad una ad una leveritàpiù prin cipali della
Filosofia, move dai primordj della vita vege tativa e animale, manifestati
nella puerizia dai sentimenti indefiniti e dagli istinti,passa su su agli inizj
della vita razionale, allorchè quei sentimenti illuminati dallo splen dore
della conoscenza si palesano come tendenze amorose al vero, al bello ed al
bene; in quei termini riconosce la ragione di fine,ed il fine,considerato come
qualcosa onde nasce armonia nelle operazioni d'un ente,guida la rifles sione al
concetto di legge, d'un archetipo assoluto ed eterno che per mezzo
dell'intelletto indirizza il volere a un'immortale destinazione. Principj
naturali, bene, fine, legge; ecco i concetti che, intrecciati mirabilmente fra
loro nell'armonia della coscienza, costituiscono l'ordito dell'Etica, allaquale,
considerata per questo rispetto come scienza direttrice della più nobile parte
dell'umana n a tura, fan capo le altre scienze costitutrici della filosofia. La
Fisica, come la intendeno gl’antichi, la quale meditando il principio primo
dell'essere nell'universo e nel l'uomo,ne ravvisa facile il fine che
nell'universo è un termine oltrenaturale di naturali armonie, desiderato dagli
enti tutti, e nell'uomo è un'idea di perfezione immortale, appresa
confusamente, nè mai raggiunta nell'ordine delle creature. La Logica, perchè
trattando dell'ente sotto la ragione di vero,ne scorge facileilpassaggio alla
ragione di bene pel concetto d'amabilità, testimonj i sentimenti più schietti
della natura che antecedono ilvero e ne ger minano come tendenze ed affetti. Vi
conduce la Scienza dei doveri e dei diritti;chè dovere e diritto sono concetti
eminentemente morali in quanto da un lato discendono dall'idea della legge,le
cui divine esigenze s'impongono alla coscienza degli enti creati,capaci di
cognizione,pur ri spettando quelli enti nell'ordine della loro natura; dal
l'altro lato vengono su dall'idea dell'uomo,ente dotato d'intelletto e
d'amore,che riconosce in sè e nel suo libero arbitrio la sanzione di quella
legge,la quale osservando si sente capace d’immortali destini. Così
l'ontologia, la logica, la scienza delle obbligazioni e il gius di natura si
appuntano, come in unico centro, nella morale, da cui pur si dirama il gius
civile, la politica, la legislazione, la storia e ogni altra scienza
meditatrice dell'uomo. Il Cristianesimo, dottrina e religione moralmente inci
vilitrice, che nata in tempi di costumi nefandi operò un mirabile rivolgimento
nella vita dell'uomo, ponendo a capo dei suoi precetti l'amore santificato da
tanto sangue di martiri, e ad esempio dei nuovi costumi, l'immagine più che
umana del figlio di Maria,il cristianesimo solo poteva dare un perfezionamento
vero alle teoriche della morale. E quel perfezionamento lo diede allorchè
dichia rando senz'ombra di dubbio l'infinita natura di Dio,la finita natura
dell'uomo, si valse dell'idea intermedia di creazione per assorgere al concetto
più puro delle loro attinenze, potè meglio chiarire l'idea di fine, di bene e
di legge,ricostituire l'ordine dei fini nella natura in telligibile e
sovrintelligibile, vedere l'uomo e l'universo ordinati a un disegno della
provvidenza;e quindi,posto a capo di tutta la Filosofia il concetto di Dio, se
ne sparse nuova luce sulle dottrine del soprannaturale e del naturale, sulla
psicologia e la logica, sulla teorica dei doveri e dei diritti; le scienze
politiche e civili e la storia ne apparvero nobilitate. Il che è tanto vero,
che quel tendere continuo dalle miserie di nostra natura all'i m mortale,
all'assoluto, all'eterno,può solo spiegarci le sca turigini arcane onde move
un'aura d'ineffabile bellezza, chela scienza cristiana respira,sono ormai più
che quat tordici secoli, dai dialoghi di sant'Agostino, e dalle let tere di san
Girolamo in poi,sino alla Divina Commedia, alla Somma dell'Aquinate,e alle
sublimi fantasie di Serbatti. Considerate le quali cose, se alcuno mi
domandasse onde accadde che la Paganità, in tanto e continuo sca dere di
costumi e di scienza, riconobbe più volte, senza pur cadere in errori
sostanzialissimi,le principali verità della morale,di che abbiamo esempj
segnalati nelle Indie, in Magna Grecia e soprattutto nelle scuole
socratiche e in Cicerone nostro, addurrei per risposta la vivezza delle umane
tendenze e l'efficacia de'sentimenti,che ger minando da naturaciportano
inconsapevolialvero ignoto, l'istinto della socievolezza e l'amore per gli enti
della medesima specie, che essendo un vivo bisogno dell'uomo, gli mantiene
fresca nell'animo la voce degli affetti do mestici e civili, e infine la
notevole differenza che corre fra l'apprensione astratta del vero e il
sentimento che n'hai nella vita, onde spesso il filosofo discorda dal l'uomo, e
il popolano e la povera vecchierella fanno a m mutolire coll'evidenza della
rozza parola il superbo sa piente.In Grecia,e segnatamente inAtene,dove nacque
Socrate, e dove si conservava nell'amore del bello e nei gentili attici costumi
un germe di rinnovamento, rimase aperta la via a tornare sulle antiche
tradizioni, attestate dalla coscienza e dal linguaggio, e a derivarne, come
scintilla da selce,i principj della morale che fanno sì bella parte delle
scuole socratiche. M a quei principj (già lo sappiamo) erano forse più facili a
ravvisarsi l’età sus seguenteallasocratica,inRoma;e perchèinRoma s'era
insanguinata e commista la civiltà dei popoli italici, in cui si manifestò ab
antico una notevole inclinazione alla scienza avvivata dal sentimento e da fini
di pratica a p plicazione,eperchè in Roma erafioritaefiorivalascuola dei
Giureconsulti, il cui pernio era l'idea morale della legge e del dritto,e
infine perchè, se una riforma era da farsi in tanta corruzione di civiltà e di
costumi,in tanto scadimento delle relazioni domestiche e civili, e nella
notevole prevalenza che da circa due secoli avean preso le dottrine epicuree,
certo quella riforma dovea comin ciare dai principj della morale.L'Etica
ciceroniana, che è uno dei più nobili tentativi fatti dall'umano ingegno per
opporsi, senz'altro ajuto che l'evidenza del vero de sunta dalla natura viva,
alla rovina d'un'intera nazione, era dunque preceduta da un grande
preparamento; chè giammai si compie un gran fatto senza che nei tempi e nella
società,da cui nasce,se ne acchiudano i germi. E i germi della
riforma morale iniziata da Tullio furono, oltre le condizioni civili e
politiche di tutta l'Italia e di Roma, i Giureconsulti e le sètte, alle quali
s'oppose il riforma tore; le splendide tradizioni delle scuole socratiche, e
segnatamente idommi platonici,aristotelici e stoici;ivi egli mirando componeva
il disegno scientifico della sua morale;-m a quel nobile magistero l'avrebbe
ajutato ad accozzare brani di verità,non a comporre una vera dot trina, a
ragunare nella memoria, non ad unire nella ri flessione esaminatrice, s'e'non
avesse avuto l'occhio in un principio più alto, superiore ad ogni opinione e ad
ogni setta, nell'esemplare della natura considerata nel suo popolo, in Italia,
in Grecia, in Europa, nelle genti tutte conosciute, e più viva in sè stesso,
cittadino gene roso,scrittore sommo,oratore che tante volte dall'alto della
tribuna avea signoreggiato gli umani affetti colla parola onnipotente. Questa
meditazione profonda dell'uomo interiore, il cui fine era dedurre le ragioni
del giusto dalle attinenze dell'anima e dell'universo con Dio,valse a Cicerone
le accuse di quell'acuto intelletto che fu Michele Montai gne. Ma Montaigne,
osserva opportunamente un altro scrittore francese, cercava forse troppo
sovente materia al sorriso nell'invilire l'uomo e nel rassegnarlo tra i bruti; Cicerone
lo stimava creato a qualcosa di più alto e di più solenne (ad majora et
magnificentiora quædam ), e riconosceva da Dio la nobiltà dell'umana natura,e
l'ef ficacia della ragione e del libero arbitrio, per costituire la morale e
con essa la vita civile su fondamenti non peri turi. Premesse queste
considerazioni, l'Etica di Tullio, in cui Francesco Forti osservava
rappresentarsi la maturità della ragion naturale presso gli antichi, si
distingua i n nanzi tutto in due parti determinate intimamente dal l'indirizzo
del suo pensiero speculativo nell'esame dei veri morali, estrinsecamente dalla
forma filosofica de'trat tati. Una parte è teoretica e principalmente
speculativa; e in essa Cicerone esaminò la ragione delle tendenze n a
turali nell'umano soggetto per ispiegare il problema sulla natura dei
beni, e si levò coll'induzione da questo esame ai concetti universali di legge,
di dovere, di diritto (De finibus, De legibus); l'altra parte, in cui prevale
un fine pratico o di applicazione, movendo essa pure dai principj fondamentali,
innanzi chiariti, scende a determi narli nella vita dell'uomo individuo e
sociale e nelle dot trine sulle forme di governo (Tusculanarum, Paradoxa, De
officiis,De republica,De amicitia eDe senectute).Se poi si considera bene,nella
prima parte di tal distinzione, avvertita pure dal Kuehner, è compresa
manifestamente un'indagine soggettiva e oggettiva; soggettiva e ogget tiva ad
un tempo,perchè nel problema, posto da Tullio intorno alla natura dei beni, la
riflessione scientifica si volge da un lato sulle tendenze e sugli affetti
spirituali, mentre dall'altro vi riconosce un riferimento necessario a qualcosa
d'assoluto, d'immutabile,d'infinito, di essen zialmente oggettivo,
all'esemplare di legge, da cui si ge nera in noi l'obbligazione morale; e
quindi è che la teorica de'Fini si distingue nel filosofo nostro da quella del
Dovere,e sorge fra l'una e l'altra, come centro unitivo delle armonie morali,
la teorica della legge. Ponendo mano impertanto all'esame della parte
speculativa,cominceremo dalla dottrina dei Fini, trattata ex professo, e con
intendimento al tutto scientifico, nel libro D e finibus, a cui fanno corredo
con secondaria i m portanza, e con oggetto non immediatamente speculativo, le
Questioni Tusculane, e l'operetta dei Paradossi.Thorbecke in una sua dotta
dissertazione universitaria sul principio della Filosofia e degli Officj
desunto dalle opere di Cicerone, osserva che il quesito dei Fini,o del sommo
bene,occupa un luogo principalis simo nella sua morale. Il critico tedesco
allega a questo proposito l'autorità stessa del nostro oratore, che più volte
nelle sue opere, e segnatamente nel primo libro degli Officj,riferisce
ilfondamento delle dottrine morali alla disputa sul fine dei beni,e nel De
finibus nota oppor tunamente contro gli Stoici non potersi separare,
come [Due metodi si presentavano alla riflessione esamina trice per
risolvere il problema sulla natura dei beni. L'uno,che èmetodo comprensivo
edessenzialmente scien tifico, necessario in qualunque parte della filosofia,e
so prattutto indispensabile in questa, stava nel riprodurre esattamente
coll'ordine del pensiero speculativo l'ordine del soggetto, nell'abbracciare
quella stupenda armonia di tendenze e di fini, che ci manifesta l'uomo
interiore senza nulla tralasciare,nullanegare,nullaesaminare im perfettamente.
L'altro metodo invece, che s'informava dalle qualità negative e parziali del
sofisma, consisteva nel dimezzare colla scienza ciò che la natura avea unito,
nel considerare l'essere umano soltanto in certe sue dis posizioni e facoltà,
tralasciando le altre, nell'offrire come opera compiuta del vero e di Dio un
informe viluppo di contradizioni e d'errori. Questa seconda fu la via torta e
fallace seguita dalle sette grecoromane; quello il m e todo di Socrate e della
coscienza tracciato da Tullio, come n'è testimone l'intero trattato de'Fini. La
quale avvertenza occorre fare fin d'ora;perchè parecchj storici della Filosofia
trovarono anche in questa parte della m o [ termini identici d'una stessa
relazione morale, il principio dell'operare e il fine dei beni. Tale suprema
importanza scientifica del trattato dei Fini si desume ancora dal con siderare
che la materia di quel problema si estende per un larghissimo campo di
relazioni intercedenti fra la psicologia e le dottrine morali.Invero il
filosofo,che pone mano a risolverlo,bisogna che mova dai rudimenti di natura,
comprenda con diligente esame tutto l'essere umano,e rifacendosi dalle prime
tendenze,dove appena appena si manifesta l'affetto, e da quelle che palesano
nel sentimento, nell'associazione dei fantasmi e nella m e moria lo svolgimento
della vita animale, e il germe del raziocinio, si apra la strada ad esaminare
tutto l'uomo nella conoscenza che più tardi acquista dell'essere pro prio,dei
proprj doveri,delle prime notiziescientifiche,e a considerarlo come parte della
famiglia, come individuo e come membro della civil società. rale di
Cicerone un appicco alle accuse;dissero non avere egli compreso il vero aspetto
scientifico della questione dei Fini, e poichè, sprovveduto di un saldo
criterio di scienza, tentava comporre le più disparate dottrine, quali erano
quelle degli Stoici e degli Accademici e Peripatetici antichi, la tentata
conciliazione provare anche una volta la povertà del suo ingegno speculativo. Ritter,
Brucker. A una simile accusa, benchè apparentemente sostenuta da validi argomenti,
rispondemmo altravolta,eciparve che la prova più solenne e palpabile contro le
afferma zioni dei critici avversi forse il prendere in mano le opere del
filosofo latino, svolgerle con diligenza, ed esponendo que'suoi dialoghi pieni
di tanta vita d'eloquenza e di speculazione, rappresentarlo,se fosse
possibile,alla fan tasia dei lettori quale io me lo immagino là nelle cam pagne
di Tuscolo e di Cuma seduto all'ombra della quer cia di Mario, e inteso a
conciliare le negazioni de'sofisti nell'affermazione compiuta dell'umana
coscienza. Il dialogo de'Fini è diviso in tre giornate,e ciascuna comprende una
disputa,nella quale Tullio assume sem pre la parte di giudice e di confutatore,
argomentando in favore d'Epicuro, degli Stoici e dell’Antica Accademia il
consolare L. M. Torquato, M. Catone e L. Pupio Pisone. Il dialogo è introdotto
ora nella villa di Cicerone in quel di Cuma, ora nella biblioteca di Lucullo presso
Tuscolo, e in fine all'ombra silenziosa deplatani nell'Accademia d'Atene. Per
cominciare dalla disputa contro Epicuro,occorre qui rammentarci come nella
prima parte di questa tesi esami nando le principali scuole che fiorivano in
Grecia avanti i tempi di Cicerone, e tra queste la scuola epicurea, vi trovammo
un nuovo e sempre crescente pervertimento delle dottrine anteriori o
contemporanee,e come tal per vertimento consistesse,a nostro avviso, in un
esame sem pre più povero e parziale del soggetto su cui cade la scienza,
manifestato, segnatamente in fisica, col fermare l'osservazione al nudo
meccanismo degli atomi,in logica con ridurre ogni facoltà dello spirito al senso,
e nella morale restringendo la virtù e la beatitudine ai piaceri del corpo e i
piaceri dell'animo alla speranza o al ricordo dei piaceri del senso.Una
siffatta dottrina,che spegnendo ogni più nobile tendenza dell'uomo, riduceva il
sapiente alla condizione del bruto, subito la riconosci come il por tato d'un
ingegno profondamente sofistico, solo il sofisma togliendo all'uomo l'intuito
vivo delle armonie di natura; chè, posto a capo dell'Etica il puro sentimento
animale, se ne oscura la notizia dell'uomo, ente capace non solo disentimento, ma
d'intellettoed'amore,noncapiscipiù la possibilità del dovere che dee cercarsi
per sè,non già per diletto,e s'offende la dignità dell'umana natura e delle
virtù ponendo fra esse la voluttà come una meretrice in un'assemblea di matrone.
De fin., De off. Tali sono gli argomenti, tolti altresì dalle in time
contradizioni di quel sistema, che Cicerone vibra di rimando contro Epicuro
colle armi d'una concitata elo quenza,e davvero la sua risposta a Torquato è un
con tinuo contrapporre a un cattivo e sofistico esame del l'umana natura, un
esame più alto e più vero delle sue leggi, de'suoi destini, del suo aspirare
all'immutabile e all'assoluto;chèilnobile animo dell'accusatorediVerre, e del
persecutore di Catilina e d'Antonio poneva da parte ogni dubbio combattendo
nelle dottrine epicuree una tra le cause maggiori dell'affrettata rovina di
Roma. M a v'è un luogo,noterole su tutti gli altri, in cui l'Ora tore latino,
volendo mostrare come l'affetto abbia efficacia viva e spontanea per ricondurci
nel vero,rappresenta quella contradizione tra il pensiero e l'operare, tra le
dottrine e la vita,non rara neppure ai dì nostri in uomini spon taneamente
inclinati al bene per virtù di natura, e che han guasta la mente da malvage
filosofie. In quel luogo egli si volge a Torquato, e invoca la sua coscienza di
cittadino, il suo desiderio di gloria, le tradizioni de'suoi avi famosi e il
suo magnanimo affetto alla patria in te stimonio delle dottrine da lui
professate; e gli chiede p e r chè mai non oserebbe sostenerle nei comizj, alla
presenza del popolo, o in pieno senato. Crede egli con intimo coif vincimento
unico fine della vita ilpiacere? E allora perchè mai v'è tanta
contradizione tra quello che fa e dice come cittadino e quello che sostiene
come filosofo? Teme egli forse l'odio del popolo? Ma badi, risponde Cicerone,
che in questo caso l'errore dell'intelletto non venga raddiriz zato dal cuore;
badi che il sentimento universale, onde ogni popolo della terra si leva come un
sol uomo a con dannare Epicuro,non sia iltestimonio interiore e inappel labile
della natura, repugnante alla teorica del piacere! Questo intimo
disaccordo tra la ragione ed il cuore, tra le dottrine della scienza e la vita
civile, rappresen tato in Torquato, oltre al mostrarci un alto principio della
filosofia di Socrate e di Tullio, che vuole il cono scimento del vero
costituito da un'interiore armonia del l'affetto coll'evidenza, serve poi in
questo caso a ritrarre mirabilmente i tempi dello scrittore, e a partecipare al
dialogolavitaeilmovimento deldramma.I tempi di Cicerone in molte parti
somigliavano ai nostri. Dismessa a poco a poco nelle mollezze la severità del
costume, s'era affievolito negli animi umani, per l'abito fatto a dottrine
sensuali, quel profondo discernimento del retto che non patteggia mai colla
coscienza,e sdegna chiamare con altri nomi da quello che sono il bene ed il
male. Quindi, come sempre avviene, l'errore nelle opinioni d o
ventavapoicausanon lievedidecadimento neicostumipri vati e civili,e non pertanto
alla corruzione profonda degli intelletti e delle volontà contrastava
potentemente nei più, e in special modo nel volgo,l'efficacia ingenita dell'af
fetto del bene. Ora questo che ad altri poteva sembrare niente più che un
argomento di fatto della differenza tra le opinioni volgari e le dottrine dei
filosofi, avea per Cicerone il valore di una prova scientifica, come testimo
nianza resa dalla natura ai supremi principj morali, e questa testimonianza ei
la vedeva,da un lato nell'efficacia degli affetti osservati in ogni individuo,
e dall'altro nel riscontrarsi la veracità di questi affetti coi pronunciati
solenni e infallibili del senso comune. Sennonchè, mentre nel secondo libro
de'Fini era i m presa di non grande difficoltà pel filosofo latino il con
futare Epicuro la cui dottrina mancava d'ogni severo prin cipio di
scienza, la sua parte di giudice e di contradittore doventa non lieve quando
nel terzo e nel quarto libro egli prende ad esame la morale del Portico difesa
dall'autorità e dalle parole di Catone Uticense.E invero,qualunquevolta a
mostrare la solidità e l'ampiezza dei principj etici e speculativi su cui
Zenone fondava la teorica de costumi, non bastasse il suo esame diligente
dell'animo umano e degli affetti spirituali osservati in ogni età della vita,
varrebbe soltanto ilrichiamare ch'ei faceva la morale, nelle sue parti più
generali, ai sommi principj della scienza della natura. Il filosofo di Cittio
avea fondato la sua dottrina sul riconoscimento pratico e speculativo del
l'ordine naturale, espresso in quella sentenza:vivi confor me alla natura.
Πρώτος ο Ζήνων... τέλος είπε το ομολογ ouuevos rõ qurat Eno, così Diogene
Laerzio; e in quella sentenza, chi ben la consideri, si riconosce l'efficacia
del l'insegnamento socratico, continuato in Zenone, onde a v veniva, e lo
notammo più addietro, che, mentre la sua logica e la fisica erano infette da un
esame parziale e meschinamente sofistico dell'universo e dell'uomo, la m o rale
offriva un assai più largo disegno di veri speculativi. Il principio fondamentale
dell'Etica degli Stoici era fuor d'ogni dubbio il concetto puro e assoluto del
bene in attinenza cogli affetti spirituali;tuttavia se fu merito insi gne di
quella dottrina che essi pervenissero a tale concetto dopo un largo esame
psicologico delle umane tendenze,il vizio era che partiti dalla comprensione
totale dell'essere nostro e giunti all'idea di virtù, restringevano ogni cosa a
quest'ultima,non abbracciando più tutto l'uomo nello spirito e nel senso,
nell'intelletto e nel cuore, in sè stesso e nelle condizioni esteriori. Le
cose, diceva Zenone, si conoscono dall'uomo o per esperienza,o per giudizio di
causa,o per analogia, o per raciocinio comparativo, e in quest'ultimo cade la
notizia del bene, alla quale l'animo ascende universaleggiando da quelle cose
che sono secondo natura. Laonde dal concetto del bene come d'un che ideale,
assoluto e simile soltanto a sè stesso, venne poi il concetto della virtù,
al quale il filosofo del Portico saliva per la nozione intermedia d'onesto. Che
cos'era l'onesto? L'onesto per gli Stoici altro non era che la convenienza
dell'atto umano colla natura, riconosciuta dalla ragione; e quindi essi
dicevano, avvolgendosi in un paralogisma, che poichè quel riconoscimento
pratico e razionale avveniva nella pienezza delle facoltà intellet tuali dopo
l'infanzia, che è quella età in cui le prime cose conformi a natura (prima
nature) (tá apota xato qusiv) si appetiscono inconsapevolmente,da queste prime
inclina zioni della natura move il principio dell'operare, ma non però quelle
cose,che n'erano il termine, si annoveravano tra i beni. Questo principio era
vero in parte, ma nel l'esagerarlo sta il vizio fondamentale della morale del
Portico; l'esagerazione poi consisteva in considerare l'atto m o rale come
avente a fine sè stesso, niente altro che sè stesso, nell'astrarre da ogni
condizione esterna della vita privata o civile, e da quell'armonia che
intercede tra la ragione e gli affetti, onde il libero volere o è condotto o
conduce; nel porre in petto al sapiente quella virtù fredda, impassibile,
solitaria, divisa dell'universo e da Dio, come immobile quercia radicata nei
macigni delle Alpi. Se poi si considera più addentro nelle ragioni isto riche
del sistema, il concetto eccessivo della virtù ci palesa un vivo contrasto
della morale stoica coi tempi. Qual fosse il secolo di Zenone facemmo vedere
più in nanzi. Ora se immaginiamo in quel secolo un uomo di gagliardo volere e
di generosi propositi, che ponga mano alla filosofia coll’intendimento di
fortificare il co stume,e di avviarlo ad un fine più alto,subito si capi sce
come a quell'uomo, profondamente ristucco dalla ignavia dei tempi, la vita del
saggio dovesse sembrare una lotta continua della ragione innamorata del bene
cogli affetti interiori, col rigoglio dei sensi, colle ree c o stumanze civili,
e l'onesto una perfezione quasi supe riore all'umana, e conseguibile solo da
pochi sapienti. (De finibus, tutto il libro terzo; Kuehner e Thorbecke passim.)
Esponendo e confutando i principj più generali della morale stoica,abbiamo
esposto in gran parte intorno a questa materia le opinioni del filosofo nostro.
Solo ci ri mane da cercare in qual modo egli svolgesse le proprie dottrine
morali in contrapposto alle dottrine del Portico, e come l'erroneo concetto del
bene supremo da lui combattuto nel quarto libro, movesse la sua riflessione a
pensare un più vero e men difettivo scioglimento del gran problema morale.Non
v'ha forse luogonelleopere da noi esaminate,in cui questa facoltà potente
dell'inge gno speculativo di Cicerone si faccia meglio manifesta, e con essa il
suo metodo delle attinenze che concilia gli opposti sistemi nell'unità non
divisibile dell'uomo. I principj su cui è fondata la confutazione, movendo
dalle idee più comuni e più popolari intorno alla poca conve nienza delle
dottrine del Portico colle necessità e cogli usi della vita civile, procedono
poco appresso a cercare le cause più remote del paralo gisma nei fondamenti del
sistema avversario.I giudizi del filosofo latino, informati da un metodo rigoroso
d'esame, cadono sempre sul concatenamento scientifico delle dot trine, e sulla
loro armonia coll'indole del soggetto; nè sembreranno,iocredo,eccessivamente
severi,come parvero a Kuehner, qualorasipensiche Cicerone, traisistemi
maggiormente seguiti a'suoi tempi, preferiva ad ogni altro lo stoico, e che
inoltre la storia moderna della filosofia riassumendo l'esame di lui sulle
dottrine m o rali del Portico, solennemente lo confermava. In prova di ciò
Enrico Ritter, più volte citato, considerando l'idea che del saggio s'erano
formati gli Stoici, e su cui fondano la morale, vi scopre il principio d'ogni
lor paradosso, e di parecchie false opinioni sulla vita dell'uomo; poichè, se
da un lato, egli nota,si nascondeva in quella idea un alto intendimento civile,
ne veniva poi necessariamente alterato il concetto della vita e dei doveri
affermandosi quivi l'apatia del saggio, ovvero (come suona in greco quella
parola) il suo affrancamento assoluto da ogni pas sione e da ogni causa esterna
che turbasse la tranquillità del suo spirito. Ritter, Morale des
Stoïciens, Questa era un'ambiziosa ostentazione del sommo bene, così la chiama
il nostro Oratore,ostentazione degna d'una filosofia da ottimati che faceva
privilegio della s a pienza, e l'appartava lungi dalla modesta sublimità del
senso comune. Laonde gli Stoici (prosegue Tullio), per non essere da quanto il
volgo, mutavano i principj della natura,dicevano che l'uomo è anima e corpo,che
visono nel corpo alcune cose desiderate da noi come beni; m a poi,avendo fatto
nell'uomo eccellente l'animo sopra ogni altra sua facoltà, designarono per modo
la natura del bene sommo come se l'anima non sovrastasse soltanto,ma fosse
unica parte della umana persona. E qui è notevole davvero come ricercando il
nostro filosofo le cause ultime dell'errore nel principio stoico del bene
supremo,si va gradatamente avvicinando al con cetto positivo e scientifico
della morale.Io dico che dalla confutazione degli Stoici esce un concetto
positivo e scien tifico della morale, perchè quivi egli non segue le forme
irresolute della Nuova Accademia, nè desume gli argo menti più validi dalle
contradizioni relative e parziali del sistemaavverso,ma procede piùinnanzi, indagasottilmente
l'intervallo che separa il conoscimento diretto dal cono scimento riflesso, e
pone la vera indole della scienza nel suo differire dalla natura,a quel modo
che il compiuto differisce dall'incompiuto, l'attuale dal virtuale e il per
fezionamento dal perfettibile. La scienza, dice Cicerone, move dai principjdi
natura, e come tale ha nella stessa natura la possibilità d'ogni suo sviluppo
ulteriore; la scienza non crea l'uomo,ma ne è un perfezionamento, non genera le
notizie dirette,m a le chiarisce,le distingue, le corregge,le riduce a
principj; non disegna ella stessa l'immagine dell'umana virtù, nè dispone
l'uomo a desi derarla, m a trae in atto quelle essenziali e ingenite dis
posizioni; talchè l'opera sua è un continuo avvicinarsi al concetto del
bene,seguendo un archetipo eterno di perfezione, e somiglia all'opera dello
scultore che riceve da altri già disegnata e delineata la statua per
ridurla poi a compimento colla virtù del proprio scalpello. « Ut Phidias
potest a primo instituere signum idque perficere, potest ab alio inchoatum
accipere et absolvere,huic similis est sapientia: non enim ipsa genuit hominem,sed
accepit a natura inchoatum. Hanc ergo intuens debet institutum illud quasi
signum absolvere.Qualem igitur natura homi nem inchoavit? et quod est
munus,quod opus sapientiæ? quid est quod ab ea absolvi et perfici debeat? Si
nihil in quo perficiendum est præter motum ingenii quemdam, id
est,rationem,necesse est huic ultimum esse ex virtute agere: rationis enim
perfectio est virtus: si nihil nisi corpus, summa erunt illa, valetudo,
vacuitas doloris, pulcritudo,cætera.Nunc de hominis summo bono quæ ritur. Quid
ergo dubitamus in tota ejus natura quærere quid sit effectum? Quum enim constet
inter omnes,omne officium munusque sapientiæ in hominis cultu esse occu patum,
alii ne me existimes contra Stoicos solum di cere, eas sententias adferunt, ut
summum bonum in eo genere ponant, quod sitextra nostram potestatem,tam quam de
inanimo aliquo loquantur, alii contra, quasi corpus nullum sit hominis, ita
præter animum nihil cu rant, quum præsertim ipse quoque animus non inane nescio
quid sit -- neque enim id possum intelligere --, sed in quodam genere corporis,
ut ne is quidem virtute una contentus sit,sed appetat vacuitatem doloris.Quam
ob rem utrique idem faciunt, ut si lævam partem negli gerent, dexteram
tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Herillus, cognitionem amplexarentur,
actionem relinque rent. Eorum enim omnium, multa prætermittentium, dum eligant
aliquid,quod sequantur,quasi curta sententia. Atveroillaperfectaatqueplena
eorum,quiquum de hominis summo bono quærerent,nullam in eo neque animi neque
corporis partem vacuam tutela reliquerunt.» Questa bella dimostrazione,
che il Kuehner annovera tra le dottrine interamente proprie di Tullio, e che
trascorre con tanta signoria di sè stessa dalle nature inferiori alle
superiori, ponendo la legge che governa il sapere a riscontro colla legge
dell'universo, mostra quanto alto fosse pel filosofo romano il concetto della
Scienza Prima,ed è uno splendido testi monio della sua potenza speculativa e
dell'universalità dell'ingegno latino.Concepiva il Romano lascienzacome un
ripensamento della natura, e la natura, considerata nell'ordine che la informa,
era per lui un'arcana ar monia d'attinenze; talchè la scienza ei la immaginava
come un ripensamento delle naturali relazioni, che in tercedono tra i varj
gradi della vita nell'universo, tra le varie parti della natura fisica,
intellettiva e morale nell'uomo, e poi tra la natura e la speculazione, e tra
la speculazione e la vita civile. Filosofo vero è per lui chi ripete
veracemente, tal quale gliela diè la coscienza, quell'armonia di
natura;filosofo falso o sofista chi con fondendo o separando riesce a negarla.
Quindi era sofista l'epicureo, che meditando l'uomo solo nella parte più bassa
di sua natura, e chiudendo gli occhj davanti alla luce non estinguibile
dell'intelletto, poneva nel piacere il supremo dei beni; era sofista Erillo che
disconoscendo la libera attività del volere, confinava la virtù nell'in
tuizione inefficace e disamorata del vero scientifico; ma non errava meno lo
stoico, che pervenuto al concetto di virtù movendo dalle naturali tendenze, a
un tratto le abbandona per rifugiarsi in un ideale di sapienza che alla natura
dell'uomo contraddiceva. Cf. De legibus. Considerata sotto questo
rispetto,l'idea altamente c o m prensiva,che Tullio s'era formata della scienza
morale, lo ravvicinava ai principj delle scuole socratiche.La ra gione parmi
assai chiara; poichè,posto una volta,com'è di fatto, la scienza non essere
altro che un fedele ripen samento dell'umano soggetto, e dall'ordine dei
principj intrinseci ad esso venire l'ordine esterno costitutivo del metodo
dilei; ammesso inoltre infilosofiailrinnovamento essenziale d'ogni riforma
essere,come nelle istituzioni ci vili, un ritorno verso i naturali principj
dell'animo; da ciò consegue che la misura per determinare la bontà del metodo
d'una scuola, e il suo avanzare o allontanarsi dall'istituto riformatore,sarà
ilparagone tra la pienezza della forma scienziale e l'integrità della materia
esaminata; talchè, dato un degeneramento delle scuole successive dal principale
istitutore, chi prendesse a confutarle richia mandole ad un esame più pieno
dell'umana coscienza, s'incontrerebbe per via diretta negl'intendimenti del ri
formatore. Tale è il caso da noi esaminato rispetto al filosofo latino. Il
principio della morale delle scuole so cratiche è il conosci te stesso. Ora è
noto quale fosse la pienezza e la comprensione del significato, che il filosofo
ateniese dava a quel precetto in ogni parte della filosofia, e come il
sentimento della perfezione ideale, connaturato all'ingegno greco, e reso più
vivo dalle armonie pitta goriche, traesse lui, uomo di smisurato intelletto, a
im maginare la virtù costituita da un armonico concorso delle facoltà umane fra
loro e coi termini esterni, e a conce pire il cittadino nell'ideale dell'uomo
perfetto. Tale indirizzo dell'ingegno greco nei principj costi tutivi della
morale seguitarono Platone e Aristotele; ma l'uno, giovane della fantasia e
dell'affetto,e nato in una civiltà, giovane ancora, e che serbava nell'evento
delle istituzioni civili tutte le speranze d'un avvenire glorioso, sebbene
affermasse l'effettuamento del bene assoluto non potersi dare q u a g g i ù,
perchè il bene assoluto è l'ente i n finito, in sè e per sè sussistente,e
partecipato solo im perfettamente dalle cose finite, pure faceva consistere la
virtù in un continuo avvicinarsi dell'uomo a quell'esem plare immortale di
perfezione, e riconosceva nei beni ter reni un'effigie lontana e appena
un'analogia della beatitudine eterna (Quo i w s i s Sew. De rep. e Thea et. ).
Aristotele, ingegno più virile e più temperato e ritraente dai tempi, in cui, perduto
il fatto delle libere istituzioni, se ne ve niva creando con affetto maggiore
la scienza, se rinvenne il perfetto della vita nell'intuizione del vero specula
tivo, si volgeva di preferenza alla pratica, e faceva del pensiero un semplice
avviamento all'azione, della politica la parte principalissima della sua
morale. Il concetto del bene, rimasto assai indeterminato nelle
dottrine del figlio di Sofronisco, si bipartisce dunque nel l'Accademia e
nel Peripato; Platone lo congiungeva alla psicologia e alla dialettica;
Aristotele lo ravvicinava alla politica; con che, si avverta bene, noi vogliamo
solo far notare certa speciale prevalenza nella forma scientifica delle due
scuole, non già determinare una essenziale diver sità nei fondamenti della morale.
Chè la pienezza dell'osser vazione interiore, tanto raccomandata da Socrate,
durava lungo tempo ancora nei successori d'Aristotele e di Pla tone, e fu tra
le cause principali ond'essi, concordi con Zenone nel sostanziale del sistema,
ne combatterono il metodo e il concetto del bene supremo come un trali gnamento
dalle dottrine dei loro istitutori. Da queste considerazioni s'inferisce più
cose.Primie ramente si comprende come il pensiero dell'oratore latino sulla
teorica del bene morale, considerato sotto il rispetto o semplicemente
speculativo, sia universale, comprensivo e di un importante valore scientifico,
sia un testimonio di più del suo risalire mediante un principio più alto e più
generale,non certamente partecipato dalle scuole negative e sofistiche, ai veri supremicostituenti la scienza. Da que
ste considerazioni esce anche nuova luce sull’intendimento a cui mira il libro
De finibus. Quest'opera è di una singolare importanza per la storia della
scienza morale, e, a considerarla bene, si vede che Tullio a fin di mostrare e
chiarire la perfetta dottrina sulla natura del bene su premo, si valse del
metodo più famigliare a Socrate e a Platone, metodo che potrebbe dirsi ab
absurdis, assai usato nelle dimostrazioni dei problemi di Geometria; pose cioè
più concetti particolari e negativi del bene perfetto, e su via di
contradizione in contradizione si levò elimi nando, e integrando insieme, al
concetto più universale e più comprensivo. Per talmodo egli,imitando il Socrate
del Convito, del Fedro e della Repubblica,addestrava il giovane ingegno latino
a scoprire nel particolare e nel mutabile delle opinioni l'idea universale che
signoreggia la scienza. Conforme a tal metodo, se egli nel primo e nel secondo
libro confutava Epicuro mostrando quant fosse difettivo il suo
principio che ponera il bene ed il fine nel puro sentimento animale,e se nel
terzo e nel quarto esponendo e correggendo le dottrine del Portico richiamava i
filosofi a meditarne la parte imperfetta, cioè il prevalere soverchio del
principio spirituale e sog. gettivo nel concetto del bene;nel quinto libro
intro dusse a coronamento della morale ilsistema dell'Accademia e del Peripato.
Questo libro è una sintesi di tutta quanta la scienza; vi si studia l'uomo dai
primi rudimenti della vita vegetativa e animale su su fino agli albori della
vita intellettiva e morale; vi si mostra come l'istinto primitivo della
conservazione esca in sentimento, il sentimento germini in affetto,e
quell'affetto,incerto e inconsaputo da prima, a poco a poco coll'apprensione
più viva di noi stessi e della differenza che ci distingue dagli
altrianimali,simuta inconoscimento; vis'insegna come debba la filosofia tener
conto nelle sue meditazioni di questa piega üei sentimenti animali e
spirituali, perchè le sono scala all'evidenza del vero che più tardi la ri
flessione esaminatrice coglie nei penetrali della coscienza. Invero quando io
leggo il trattato dei Fini non mi posso capacitare come vi siano stati alcuni
critici che han vo luto scoprire nel quinto e nel quarto libro, e nella con
ciliazione ivi proposta tra gli Stoici e l'Antica Accademia, non altro che un
misero tentativo dell'eclettismo latino; poichè (giova ripeterlo)mentre
investigava ilfine scientifi camente,Cicerone conciliava le scuole,ma
integrando col metodo dell'osservazione interiore; procedeva sì ravvici
nandoisistemide'filosofi,ma ilprincipiodellaloroarmo nia desumeva
dall'esemplare della natura, ch'è sistema immortale di Dio. Vedi riassunto e
citato diligentemente ilDe finibus nella dissertazione già allegata di Thorbecke,
e in quella di Kuehner, Vedi pure per ciò che risguarda ilconcetto di tutto il
trattato l'importante dissertazione di Hinkel: De variis formis doctrine
moralis Peripatetico rum usque ad Ciceronem, earumque cum cæterarum scho larum
placitis comparatione. Marburgi Cattorum). Il concetto scientifico della
morale di Cicerone, quale noi l'abbiamo meditato sin qui,comprendendo nella sua
pienezza tutti i principj costitutivi di quella dottrina, e unificando in un
termine superiore, che era l'integrità del soggetto umano, le contradizioni
parziali delle scuole, dà luogo a risolvere una delle più importanti questioni
mosse dagli storici sulla morale dell'oratore latino. I m perocchè ci spiega in
qual modo, concorde coll'antica Accademia e col Peripato nei principj supremi e
nel l'idea del bene e della virtù, quanto poi alle parti a c cessorie,che
avevan per fine determinare il contegno del saggio rispetto a sè stesso,e nelle
relazioni civili,egli se condasse talvolta gli Stoici la cui severità,
civilmente con siderata,glipareva un argine saldocontrolastraboccata corruttela
dei tempi. Procedendo con tal criterio, i libri attinenti a questa parte
soggettiva della morale appajono informati da un solo ed unico disegno di
scienza,e ven gono distribuiti per classi in ordine al metodo e agli in
tendimenti. Infatti dall'opera dei Fini, la quale tiene la parte suprema
dell'Etica, ch'io chiamai soggettiva, e discorre del bene e della vita con fine
immediatamente scientifico, scendono conforme a questo principio le Questioni
Tusculane, e il libro dei Paradossi. Manifestano un fine positivo o
d'applicazione e un esercizio di metodo le dispute Tusculane,dove in mezzo ai
precetti stoici,esposti nella maggior parte dell'opera, traluce l'intendimento
di offrire, in tanta corruttela delle pubbliche istituzioni e dei costumi
romani,un alto esemplare del saggio,capace di volgere le menti a studj più
generosi; e divisa la filosofia in più questioni (loca),si prende in ciascuna a
ribattere le istanze proposte col metodo della Nuova Accademia. Poi un semplice
esercizio di metodo forense rivelano i Paradossi, nei quali Tullio poco dopo la
morte di Catone Uticense prese a lodare secondo i principj stoici le virtù
dell'amico, e mostrò agli studiosi dell'eloquenza come qualunque soggetto di
filosofia, il più remoto dalle opi nioni volgari,si porgesse ad un utile
esperimento dell'in gegno oratorio. « Ego vero (così egli dice nel
Proemio) illa ipsa quæ vix in gymnasiis et in otio Stoici probant, ludens
conieci in communes locos.» 3. Insino a questo punto, esponendo fedelmente l'in
dirizzo delle indagini speculative di Cicerone nella con troversia intorno al
bene supremo,noi paragonammo volta per volta le sue opinioni coi principali
sistemi contemporanei. Da quindi innanzi procederemo con metodo di verso e più
spedito, giunti a parlare di quella parte della sua filosofia, dove egli si
avvenne a minori opposizioni,e dove la sua riflessione era soccorsa più
largamente dalle idee nazionali e dai principj del Diritto romano. mente
la parte soggettiva della morale,che,come vedem il fine dell'operare affetti e
nel più intimo della coscienza mo sinqui,indaga umani, e col riscontro di
Tullio non lieve di veri incer avvalorata indubitabili tezza alla riflessione
più che altrove cadendo l'indagine affettuosa dell'essere mai dalla scienza,
potea far velo al giudizio; separabile o perchè la discordia senza metodo più
ragione i problemi e le controversie. Ma con si governa sicuro, e con più
evidenti da sottili argomenti, offriva ai tempi esaminatrice. Forse perchè in
quella oggettiva della nella quale egli,esaminate tendenze,el'istinto
filosofale sulla umano,ilfomite delle sette vi avea moltiplicati principj
morale di Cicerone la parte, ossia quella parte le naturali felicità, e ciò che
per rispetto del della l'adempimento bene e alla suprema universale della legge
e del dovere. E proprio feconda speculazione va dal soggetto all'oggetto
dall'esame e conoscitive eterni, tanto più, come chi senta del fine, si leva al
concetto idealità anche in, che quanto più il nostro questo è im fatto notevole,trascende
minuto delle potenze affettive alla contemplazione per la via della scienza
degli intelligibili animoso procede della valle a una alleggerirsi vista
interminata il respiro uscendo dal basso teorica della della filosofia di
pianure e di mari. La e del dovere è dunque il fondamento legge civile di M.
Tullio; e certo a questa chiarezza dei sommi parte più delle passioni,non E
vera degli,perquanto nella piega a noi costituisce tempi di pensiero il
sensibile,e passa principj morali da cui ella è desunta,e dove il pensiero
del filosofo latino si ferma per rinvenire le armonie più remote della scienza
morale colle dottrine dello stato e della vita politica, conviene attribuire
quella pienezza di speculazioni largamente intrecciate all'esame del mondo e
dell'animo umano,onde il libro delle Leggi riassumendo le teoriche civili,si
rannoda da un lato col dialogo dei Fini e coll’Etica soggettiva,e dall'altro
cogli Officj e col libro della Repubblica. Talchè, a voler direpienamente il
pen siero del filosofo romano, tutta la scienza morale sì del l'individuo come
dell'umana famiglia, e la filosofia civile nelle sue più remote congiunzioni
colle altre dottrine, muovono, come due maestose riviere di fiumi perenni, da
quel fonte immutabile, che è il concetto della eterna legge. Le dottrine della
filosofia civile di Cicerone furono da molti anni soggetto di lunghe e
diligenti ricerche in Germania, in Inghilterra ed in Francia, tanto che su
questa più che sopra qualunque altra parte delle sue opere forniscono le
biblioteche copiosa materia di lavori storici, critici e dottrinali agli studj
dei commentatori e dei filosofi.La quale abbondanza di ricerche sulle dottrine
posi tivedelfilosofolatinoprovennealcerto,cosìdaunatalquale novità e armonia di
disegno scientifico che egli dava ai suoi studj sulla filosofia civile,
applicandovi l'esempio di Roma e i larghi principj della Giurisprudenza e del d
i ritto latino;come da quell'opinione invalsa universalmente tra i dotti
ch'egli avesse un ingegno più fecondo nel l'applicare che nel trovare, più
acconcio ad esporre i pre cetti della scienza che a fondarne i principj per via
di rigorose indagini speculative. Ma niente è più contrario a questa opinione
quanto un severo esame del libro De legibus. Meditando con attenzione questo
dialogo,uno dei più eloquenti che mai uscissero dalla fantasia largamente
inventiva del nostro filosofo, ti accorgi tosto essersi in gannati a partito
coloro i quali sull'autorità di alcune poche parole di lui nel cap. VI: «
quoniam in populari ratione omnis nostra versatur oratio,populariter
interduin loqui necesse erit », vollero indurre doversi annoverare questo
trattato fra i libri mancanti di vera speculazione scientifica, e volti ad un
fine semplicemente pratico popolare.Ora per risolvere una siffatta questione,
non certo di poca importanza nella critica della morale di Cicerone, e
risguardante quei principj che ne collegano le varie parti in u n disegno
ordinato di scienza, io distinguo nel libro De legibus due rispetti parimente
importanti in cui può essere considerato:un rispetto istorico, o giu ridico, e
un rispetto semplicemente speculativo. E a par lare innanzi tutto del primo,
non debbo lasciare indietro come dal 490, età della prima guerra cartaginese,
al 628, anno della distruzione di Numanzia, mentre gran parte all'oriente e
all'occidente d'Europa, e l'Africa stessa venivano in potere dei Romani, la
repubblica (come dice il Forti) rapidamente si corrompesse.S'indeboliva a poco
a poco l'ordine delle famiglie, si mutava la moderazione in crudeltà e
capriccio, l'ossequio e l'ubbidienza in vile condiscendenza ai vizj con animo
rivolto a sciogliersi dai legami della famiglia, perdera forza la religione del
giu ramento; nel VI secolo frequenti i privilegj, caduta in discredito
l'autorità sacerdotale, frequenti le prorogazioni degl'imperj; indi a grado a
grado cessava Roma dal l'avere una costituzione fissa e un prudente consiglio
che la dirigesse, e s'avviava all'anarchia popolare. Di queste condizioni
civili,che rendevano sempre più facile il vivere sciolto da ogni legge morale,
dovea risentirsi la disci plina del dritto. La quale nata da una viva disposizione
dell'ingegno latino a ricercare la suprema legge del vero nella moralità delle
azioni, e guidata dalla sublime idea del giure che G. B. Vico riconobbe nel
linguaggio dei primitivi italiani, si perfezionava tra il sesto secolo e il
settimo a causa del bisogno vivamente sentito di ridurre le consuetudini a
leggi scritte, per l'uso delle lettere greche, per lo studio dell'antichità
necessario alla notizia delle leggi,e per l'efficacia della morale stoica.Va
frat tanto la sparsa materia del diritto romano non si ordi nava in forma di
scienza; non già che molte massime generali delle XII tavole e dei pretori
non fossero d e sunte dall'intimo della filosofia, e che l'applicazione e lo
svolgimento delle dottrine non desse impulso efficace al l'ingegno speculativo
de'Giureconsulti.Vi s'opponeva un difetto,antico nella costituzione
romana,percuicadendo in dissuetudine le leggi, spesso occorreva di rinnovarle,
l'autorità troppo larga dei legislatori, onde, al dire di Cicerone, si
studiavano piuttosto gli editti del Pretore e le opere dei Giureconsulti, che
il testo delle XII tavole, e poi il moltiplicare delle massime e delle
questioni per cui avveniva che la scienza, anzichè ordinarsi a sistema con universalità
di disegno, si veniva soltanto applicando gradatamente ai bisogni civili. M a
verso la metà del settimo secolo,quello stesso in cui Cicerone scriveva la
Topica,eaRoma epertuttoildominiodella repubblica s'era da un pezzo largamente
propagato lo studio della filosofia e delle lettere greche,l'ingegno romano già
esperto nell'esercizio della logica, e maturo all'abito della rifles sione
interiore, cominciò a dare forma più rigorosa di scienza alle discipline del
giure. Uno di coloro che più vi si volse, e che, per testimonianza di
Cicerone,vi recò un vero abito del raziocinio nutrito da studj profondi di
filosofia, fu il giureconsulto Servio Sulpicio,di cui si parla con molte lodi
nel libro De claris oratoribus ; e dopo lui il nostro filosofo, al quale chi
legga il libro delle Leggi non può negare il merito insigne di avere meditato
una riforma del giure, desumendone l'origine,come dice egli stesso, dall'intimo
della filosofia, e tentato un codice del diritto pubblico per sopperire al
bisogno,allora viva mente sentito,di ridurre a principj universali e a dise gno
ordinato le sparse discipline del Diritto romano. (Libro I, e sey.) Ma questo
stesso proporsi una riforma del giure e meditarne l'ordinamento scienziale, chi
non vede ch'era già nella mente del nostro filosofo un naturale appa recchio
all'indagine speculativa dei principj morali? L'oratore latino a cercare che
cosa è legge, mosse,come i giureconsulti odierni, dalla considerazione di due
rispetti nei quali la legge può meditarsi, cioè in quanto ella
esiste nel fatto come regola coattiva delle azioni, ovvero in quanto ha una
ragione d'esistere,o vogliam dire una origine razionale (Forti). Ei risguardò
di preferenza il secondo rispetto, e cercando nella sua definizione l'ottimo
ideale, « si rifece da un gius naturale anteriore alle leggi, variabili secondo
il volere dei legislatori,norma razionale al paragone della quale si potesse
distinguere la legge buona dalla cattiva, che in sostanza è una violazione del
giusto sostenuta dalle forze della società. Questo termine di confronto delle
leggi civili lo ravvisava nella legge di natura,ossia nella somma ragione
dell'economia che gli dèi, signori dell'universo, avean posta nel governo delle
coseumane.Da questo fonte derivava la giustizia assoluta ed eterna, che
definisce il bene ed il male indipendente mente dagli stabilimenti sociali e
dalle opinioni degli uomini. Idea di assoluta giustizia,che,come Cicerone
avverte egregiamente, non può star separata dalla credenza reli giosa in un
supremo legislatore cui sia a cuore il bene e l'avanzamento dell'umanità. I
comandi e le proibizioni di questa legge suprema sono noti agli uomini, secondo
Cicerone, per natural lume di ragione, solchè essi vogliano esaminare se stessi
e consultare la coscienza. Laonde è da considerare sapientissimo il detto
dell'antico savio, che pone a fondamento di sapienza il conoscer sè stesso.
Conoscendo sè stesso, l'uomo vede di essere naturalmente socievole, e va
persuaso che la società è uno stato neces sario al genere umano.Vede eziandio
che gli uomini tutti fanno una sola famiglia, che ha un padre e regolatore
comune,che tutti ama ugualmente e gliobbliga a vicen devoli uffizj. » Francesco
Forti, nome caro alle lettere e alla giurisprudenza toscana,così riassumeva nel
I libro delle sue Istituzioni civili le dottrine del dialogo sulle Leggi; ed io
lo citai augurando che per suo esempio il trattato insigne del filosofo latino
porgesse materia di larghe e fruttifere meditazioni agli studiosi del Diritto.
Tra le cause adunque che dettarono a Cicerone il dialogo delle Leggi, sono in
primo luogo da annoverarsi l'incertezza del vero senso del giure per la
moltiplicità delle massime,deglieditti, delle leggi, degl'interpretanti, onde
spesso si perdeva il significato filosofico e morale nella aridità delle
formule, ed era opera di scienza vera e fruttuosa il ricondurvi le umane menti;poi
una ragione politica che voleva richiamate ai principj morali le libere
istituzioni;ed infine un contrasto alle scuole greche, e specialmente alla
Nuova Accademia,la cui dottrina po teva riuscir fatale all'Etica e alla
Giurisprudenza, fon data com'era,non già sull'osservazione interiore o sopra un
vero criterio scientifico, m a sui deboli artifizj della dialettica e del
sofisma. Ora si consideri bene come ilnotare diligentemente questo con trasto
del filosofo latino colle scuole negative degli asso luti principj morali,ci
mena a poco a poco a scoprire la parte altamente speculativa delle sue indagini
intorno alle leggi,la quale dobbiam confessare avere sin qui assai poco
considerata i critici e i commentatori. Eppure ogni età della storia (e lo
notammo più innanzi) ci porge ampie e innegabili testimonianze di questo
tornare della riflessione all'esame della legge morale e della genesi dei sommi
principj che ne derivano, e si manifestano all'intelletto fecondi
d'innumerevoli attinenze con qua lunque parte dello scibile umano,ogni volta
che le dot trine dei sofisti pullulate dalla profonda corruzione civile e
dall'intepidire del senso morale, ponevano il bene ed il giusto
nell'attraimento degli istinti animali, e nel l'esca dell'interesse. In quei
tempi di grandi sventure private e pubbliche, massima delle quali è per certo
il dilungarsi degli ordini civili dalla notizia dei sommi prin cipj, gl'intelletti
più alti,nutriti nella meditazione e negli studj dell'antichità, mossero la
riforma morale da quella relazione chiarissima e primitiva che intercede tra
l'in telletto e l'assoluto, e si manifesta nell'energia dell'im perativo
morale.Questo intendimento di opporsi allo scet ticismo coll'esame della
realità oggettiva del supremo concetto di legge,è manifesto nelle teoriche del
Vico,è m a nifestissimo in quelle degli Scozzesi, e dettò le pagine
più eloquenti di quel famoso libro che s'intitola dalla Ragione pratica,sebbene
l'affermare,come essofa,chelamia ra gione è un che d'imperativo, che la mia
volontà vi si sente soggetta, e che quindi m'accorgo che quell'impero è
universale e viene da Dio legislatore,creatore e prov vidente, sia pronunciato
assolutamente contrario al si stema della scuola critica e alle dottrine del
filosofo di Conisberga. M a poichè in questo luogo facemmo espressa menzione
del libro della Ragione pratica,vogliamo invitare inostri lettori a seguirci in
un paragone per certo singolare e inaspettato delle dottrine di due
differentissimi ingegni. Il filosofo di Conisberga, abbeverato alle dottrine
del Cartesio, e seguace, benchè inconsapevole, dello scetticismo di Hume, Kant
i primi baleni di quella filosofia, onde più tardi sfolgorava la rivoluzione
fran cese, ammise a fondamento del suo sistema l'assoluta impossibilità di
trapassare dal soggetto all'oggetto, rap presentando il pensiero racchiuso in
sè stesso e pensante le cose con proprie forme o categorie. La qual dottrina,
oltre al contraddire, come fa, alla natura del pensiero e all'evidenza
immediata della percezione,e porre il filo sofo nell'assoluta impossibilità di
edificare la scienza nel tempo stesso ch'egli sipropone ilproblema,se lascienza
è possibile, distrugge ogni certezza morale, e vieta alla mente di aggiungere
mai colla riflessione scientifica l'ori gine vera della legislazione assoluta.
Per Kant (osserva giustamente Mamiani) l'anima è onninamente legisla trice di
sè medesima e crea l'assoluto dovere,crea,dico, non meno di un assoluto; e
quella forza invincibile di approvare o di biasimare è pur fattura dell'anima,
onde ella identicamente e simultaneamente è comando e obbe dienza, è autorità
ed obbligazione, è diritto e dovere, è attiva e passiva, è finita e infinita
(perchè ogni assoluto vero è infinito), e rimordesi talvolta amarissimamente
delle azioni contrarie all'imperativo di cui ella stessa è autrice spontanea. Cotal
dovere e cotale legislazione assoluta che emerge tutta ed unicamente dall'umano
subbietto, appare nel Kant (se è lecito dirlo)più contradit toria assai che
negli Stoici antichi e nei moderni panteisti germanici.Imperocchè appo entrambe
le scuole la volontà e libertà umana si sustanzia in ultimo con la divina e
assoluta. Quindi nelle loro dottrine morali ricomparisce la contradizione
perpetua d'identificare azione e passione, finito e infinito e così proseguì;ma
non vi si dee ravvi sare cotesta forma particolare di ripugnanza tanto più
deplorevole quanto la scienza morale à un carattere sacro e interessa il genere
umano e la vita civile più che altra disciplina quale che sia. » Confessioni. Tale
è pertanto la differenza notevole che corre tra le contradizioni morali del
Kant e quelle del nostro filo sofo. Già vedemmo parlando delle dottrine sulla
natura come da parecchj luoghi dei suoi trattati apparisca assai chiaro
ch'egli, seguace del semipanteismo platonico e stoico,faceva consustanziali
l'intelletto umano eildivino; la qual dottrina applicata nel dialogo delle
Leggi avrebbe dovuto condurlo per legittima illazione a identificare la natura
infinita del precetto morale colla ragione finita dell'uomo.Ora una volta
ammessa questa dottrina,come mai poteva dedurne il filosofo l'azione
trascendente e as soluta dell'imperativo morale sull'anima nostra? Come concluderne
che la ragione perfetta, in quanto risplende dell'assoluto concetto del bene,
s'impone alla mente e prende natura di legge? E d'altra parte è chiaro a chi
sia mediocremente versato nella storia della nostra scienza che l'oratore roman
o, il quale rifiuta nel libro De finibus la parte soggettiva della morale del
Portico,come il su perbo concetto del perfezionamento umano,l'indifferenza ai
beni esteriori e l'eguaglianza delle imputazioni, qui nel dialogo delle Leggi
ne accettò pienamente la parte oggettiva, vo'dire l'idea della legge eterna e i
concetti dell'obbligazione e della città universale. Tale repu gnanza del semipanteismo
platonico e stoico accoltoda Cicerone coll’autonomia dell'umano arbitrio, e
coll'effi] [Veramente non è ben chiaro se Cicerone si facesse mai tal
domanda; ma, a dirla breve e come io la penso, il sentimento più naturale e
spontaneo ch'io ritrassi dalla prima lettera del libro De legibus, fu una ferma
opinione che il filosofo latino movendo dalla indagine sul concetto di
legge,soccorso dalle tradizioni del diritto romano, d o vesse riuscire a
rappresentarsi quell'azione trascendente della legge morale sull'animo nostro
siccome derivata dall'intima natura di un assoluto,distinto dalla ragione
dell'uomo e a lei superiore. Argomento valevole assai per confermarmi in tale
giudizio,è l'altezza a cui poggia l'indagine speculativa di Tullio,che
allontanatosi dal l'esame particolare e sottile delle scuole antecedenti e
contemporanee, e dalla parte soggettiva della stessa d o t trina stoica,riordinava
la scienza tutta al lume dei sommi principj, più tardi usciti a fondamento
della sapienza cristiana.cacia trascendente di quella virtù onde si genera in
noi l'obbligazione morale, involge un importante quesito di storia della
filosofia. Nel quale si domanda, se il filosofo latino propose giammai
nettamente innanzi all'esame della sua riflessione questa controversia da cui
dipende il principio costitutivo dell'obbligazione e del bene m o rale; e se
chiese a sè stesso come potessero mai conci liarsi l'identità di natura tra
l'intelletto divino e l'intel letto dell'uomo con quel sentimento di soggezione
assoluta che in noi s'accompagna all'impero della legge morale. Un'altra prova
di non lieve importanza è altresì la dif ferenza notevole che corre tra i libri
fisici e morali del filosofo nostro.In quelli egli dubita il più delle volte,e,meno
che nei principj fondamentali,segue irresoluto leforme della Nuova
Accademia;neilibrimorali partuttoun altr'uomo, e le sue conclusioni rivelano
sempre una maravigliosa armonia del sentimento colla riflessione speculativa. A
l tresì non v'è dubbio alcuno che i concetti correlativi di Dio e dell'anima
umana e del libero arbitrio,assai inde terminati nel De natura deorum,nelle
Tuscolane, nel Sogno di Scipione e negli Accademici primi,qui nel
libro delle Leggi profilano più nettamente le loro fattezze,e ne discende
ordinata e architettata nelle sue verità uni versali tutta quanta la scienza.Il
concetto del divino sopra ogni altro giunge in questo libro ad un'altezza scono
sciuta alla maggior parte dei filosofi antichi.Egli è rap presentato al lume
delle tradizioni romane come inente eterna ed eccelsa che tuttoprovvede,che a
tutto impera,e veste idue caratteri dell'arbitrio e dellam o ralità, che, al
dir del Gioberti, ne costituiscono le origi nalifattezze. L'indagine tulliana della
leggesuprema pa lesa poi,per mio avviso,un vigore non ordinario d'ingegno
speculativo.Posta a capo di tutto ilragionamento lano zione di legge universale
come un riscontro delle leggi particolari e una misura intelligibile a cui
ricorrendo si potesse apprezzare l'essenza delle cose giuste od ingiuste, tal
nozione presentava in sè due rispetti intimi ambedue
eambeduenecessarj.Lapoteviconsiderarecome idealità suprema,come
infinitagiustiziaonde ilgiusto sipartecipa, benchè imperfettamente, alle cose
finite, e come primo assoluto ed universale, che volgendo le menti alla comune
dispensazione del bene porgesse quasi l'unità morale del l'umana famiglia.
Considerata nel primo rispetto, la n o zione di legge si offriva alla mente del
filosofo latino come idealità suprema e assoluta,e come un intelligibile primo
che rappresentando ilperfetto nell'ordine della ra gione le si imponeva come
regola dell'operare.Egli dunque concepiva quella nozione come un vivo riverbero
dell'as soluto, e poichè l'assoluto è divino, e la sua idea si palesa
partecipata come luce dall'alto nella perfetta ragione dell'uomo, unico di
tutti gli animali che abbia innata nell'animo la notizia di Dio, quell'idea gli
parve una partecipazione segreta ed arcana dell'assoluto nell'umano intelletto.
Udiamo le sue parole: « Est quidem vera lex recta ratio,naturæ
congruens,diffusa in omnes,constans, sempiterna, quæ vocet ad officium jubendo,
vetando a fraude deterreat, quæ tamen neque probos frustra jubet aut vetat nec
improbos jubendo aut vetando movet.Huic legi nec abrogari fas est neque
derogare ex hac aliquid una licet neque tota abrogari
potest,nec vero aut per senatum aut per populum solvihaclegepossumus,neque
estquæ rendus explanator aut interpres ejus alius,nec erit alia lex Romæ, alia
Athenis, alia nunc, alia posthac, sed et omnes gentes et omni tempore una lex
et sempiterna et immutabilis continebit unusque erit communis quasi magisteret imperator
omnium deus:illelegishujusinventor, disceptator, lator, cui qui non parebit,
ipse se fugiet ac naturam hominis aspernatus hoc ipso luet maximas p æ
nas,etiam si cætera supplicia, quæ putantur, effugerit. De Repub. -- riportato da
Lattanzio Instit.div. – Stupenda definizione èquestadel principio regolatore
degli atti umani,e tale da mostrare una volta per sempre che qualcosa più di
una semplice continuazione delle scuole greche s'acchiudeva nei prin cipj
dell'Etica romana. Vi s'acchiudeva la speranza e la promessa immortale del
Cristianesimo! Considerato al lume di questi principj, il dialogo delle Leggi
ci si offre come una sintesi vasta di tutta la scienza. Una volta posto con
tanta chiarezza ilconcetto di legge nella cima dell'umana ragione,e l'umana
ragione stretta da un legame arcano d'attinenza coll'assoluto, se ne chiariva
alla mente del nostro filosofo la nozione di Dio e quella dell'uomo e
dell'universo, e il fondamento primo dei doveri civili. La causa di tutto ciò
era per fermo nel l'intima natura del metodo di lui, il quale movendo dalla
coscienza morale e dal vivo sentimento dell'obbligazione, coglieva nel suo
stesso principio la più ampia e la più feconda di tutte le armonie scientifiche;
siccome quella in cui soggetto e oggetto si trovano unificati in un ter mine superiore
e trascendente,onde poi si diparte,come da unico centro, l'ordine universale
delle idee e quello dei fatti.La qual cosa non accade per certo nella ragione
informatrice del sistema di Kant, e degli altri critici e razionalisti moderni.
In tali sistemi il pensiero (per valerci delle loro stesse parole) non esce mai
da se stesso,non coglie la realità viva e concreta che è pre sente all'intuito,
nè anche, dico, in questa parte della filosofia de'costumi, dove la mente
afferma ogni volta per ingenita necessità di natura l'indipendenza del pre
cetto morale assoluto dall'atto informatore del nostro spirito. Non ha dunque
la filosofia soggettiva un punto stabile e fermo in cui getti le prime
fondamenta dell’edi fiziomorale,eillegameintimodeipensierichene con nette le
parti, non avendo corrispondenza nella realità obbiettiva dei sommi
principj,dee riuscire per necessità fenomenico, relativo e contingente. Eppure,
come ben nota il Gioberti,vano è il voler riformare la dottrina del Buono senza
risalire ai principj, che è quanto dire, senza considerarla come una scienza
seconda,fondata sui canoni della scienza prima. (Del Buono) Questa nobile
impresa, degna di un condiscepolo dei Giureconsulti romani, fu tentata
dall'Autore del dialogo delle Leggi. L'esame della sua dottrina,solo che
illettore se lo riduca per poco al pensiero, ci ha mostrato assai largamente
che il metodo Socratico dell'osservazione in teriore lo condusse nei libri
fisici e logici ad accettare il conoscimento come un dato legittimo della scienza,e
nella disputa contro gli Stoici intorno al fine quel metodo istesso lo
avvertiva doversi trovare la ragione constitutrice del bene per rispetto
all'uomo nell'indagine piena dell'umano soggetto. Da questa cognizione
dell'animo si levava il Romano per l'evidenza dei comandi morali alla notizia
più perfetta di Dio,e lo concepiva come mente e ragione infinita in cui posa
l'idea della legge eterna, di questa legge obbiettiva,immutabile,
necessaria,anteriore a tutte le leggi civili, più antica d'ogni città e d'ogni
gente, e coevaa quel Dio che governa laterraedilcielo.Da Dio è disceso l'uomo;
egli uscito nel mondo ultimo degli ani mali, allorchè la natura fu disposta ad
accoglierlo,benchè mortale nelle altre parti dell'esser suo,nell'animo è ge
nerato da Dio.Egli solo quindi tra tutti gli animali ha notizia del Creatore,
solo è capace di virtù, e può valersi in suo servigio dei frutti della terra, e
inventò per a m maestramento della natura innumerevoli arti che imitate poi
dalla ragione gli procacciarono le cose necessarie alla vita. L'uomo
dunque è primitivamente simile a Dio; similitudine che può vedersi dal fine a
che la natura stessa lo destinava, e dai mezzi che gli diede a conseguire quel
fine; conciossiachè prima ordinò la intera costituzione del mondo in suo
beneficio, e all'uomo stesso diede conosci mento veloce, e del conoscimento
ministri e satelliti i sensi,e gl'impresse nell'intelletto certe oscure nozioni
di cose innumerevoli che furono in qualche modo fonda mento alla scienza: Diede
anche all'uomo forma dimembra acconce a significarne la natura
intellettuale;poichè,mentre gli altri animali fece inchini alla terra per l'uso
del pasto, il solo uomo rivolse al cielo quasi alla contemplazione del l'antica
sua patria, e ne atteggiò il volto per modo che vi si leggesse profondamente
scolpita l'effigie dell'animo. Sarebbe lungo il seguire M. Tullio in
questa larga deduzione dei veri morali e psicologici ch'egli trasse dal
concetto di legge. Basti per noi l'osservare che son belle e vere dottrine, più
tardi ripetute dai Padri e dai Dottori e dalle recenti scuole
italiane,l'autorità assoluta dell'im perativo morale,la sua attinenza con Dio
provvidente, l'idea dell'imputazione e dell'atto umano, e finalmente quella
grande città in cui l'ordine mondano e sopram mondano si congiungono insieme
nella universale comu nione degli spiriti eterni. (De leg.) Esaminata la legge
nel suo primo rispetto,vale a dire in quanto essa è
obbiettiva,necessaria,immutabile, eterna, il filosofo latino passa a
considerarla come un principio universale, che si dispiega al di fuori di sè
stesso in un ordine di relazioni,ed è norma comune dell'operare agli umani
intelletti. E qui egli veniva cercando la comunità del concetto di legge nella
somiglianza di natura intel lettuale, onde avviene che a significare tutta
quanta la umana specie vale una sola definizione,e principio del consorzio
civile è la comune e vicendevole partecipazione del giure. « Non est enim (egli
diceva) singulare nec solivagum genus humanum.» Quindi esce altresì nel primo
della Repubblica la bella definizione della città, fonda mento alle sue
dottrine politiche: « est igitur respublica] [Il cardine della morale di
Cicerone posa dunque manifestamente in questa dottrina della legge, il cui
merito insigne si è di avere volto le sparse discipline del diritto romano
contemporaneo ad un ordinamento più razionale, e fondata la metafisica e la
filosofia civile sopra principj assoluti di scienza. Questo intendimento del
nostro ora tore è tanto più manifesto, in quanto che egli,dopo spie gata per
ordine la dottrina della legge suprema, assume nel primo libro la questione più
tardi agitata nel De finibus, e contro le dottrine di coloro che il buono misu
ravano dall'utile, si distende a provare la virtù sola d e siderabile per sè
stessa, e l'efficacia del buono venire dalla natura anzichè dalle mutabili
opinioni. La qual cosa, mentre è una prova di più per mostrare come
l’oratore-filosofo dai punti capitalis simi della morale, scendesse con unità
di concetto alle più remote applicazioni, prende in fallo quei critici che
supposero di fresco avere Cicerone abbandonato improv visamente la dottrina
dell'Antica Accademia sulla legge naturale per accettare il metodo peripatetico
nel suo più recente trattato dei Beni. Ma innanzi tutto noi domandiamo a quei
critici come mai,se Tullio si ribellò più tardi alla ragione informatrice delle
dottrine platoniche, qui nel libro delle Leggi espone con fronte sicura la
stessa teorica trattata nei Fini? In secondo luogo, fra le due opere v'è certo
diversità nella ragione del metodo esterno (procedendosi deduttivamente nel
libro delle Leggi, e induttivamente nel libro dei Fini), ma la diversità non
involge alcuna contradizione; poichè nel trattato dei Beni, quando esaminava
quella controversia da parte dell'umano res populi; populus autem non
omnis hominum quoquo modo congregatus, sed cætus multitudinis juris consensu et
utilitatis communione sociatus,» dove egli af ferma ilnesso primitivo tra il
diritto naturale e ildiritto delle genti, e contro Platone che attribuiva
l'origine del consorzio umano alla debolezza degl'individui,riconosce invece
quell'origine nella comunità di una legge assoluta e soprammondana. cætus 1
soggetto, affermò nella vita presente non pervenire l'uomo al compiuto
adempimento del fine se non svolgendo e perfezionando ogni parte integrale di
sua natura,laddove qui nelle Leggi salito ad un concetto più universale, m e
ditò oggettivamente l'idea del buono e dell'obbligazione, riconoscendovi
un'assoluta efficacia indipendente dall'atto dello spirito umano.Così da questi
due larghissimi aspetti in cui può essere meditata la materia della scienza m o
rale, e dove all'intelletto del filosofo appajono congiunti l'assoluto e il
relativo, il contingente e il necessario, l'anima e Dio,deriva secondo la mente
di Cicerone, il vero e più ampio concetto della dottrina sul buono. La
diligente esposizione impresa da noi degli scritti del filosofo latino ci ha
condotti,come avranno osservato i lettori, a trattenerci alquanto intorno alla
parte specu lativa delle sue dottrine morali, e segnatamente intorno ai due
trattati De finibus e De legibus. La qual cosa abbiamo fatta coll'intendimento
di porre innanzi agli occhi degli studiosi i principj fondamentali e il disegno
scien tifico dell'Etica latina,esposta da Cicerone,sembrandoci che questo esame
fosse stato assai leggermente condotto sin qui dai critici precedenti, i quali
o tenerano Cicerone in luogo di un eclettico e di un moralista positivo e spe
rimentale, o non facendo professione di filosofi, conside ravano nei suoi
trattati meglio la parte istorica e lette raria che l'intimo nesso e il metodo
speculativo delle dottrine.Eppure convien confessarlo) questa critica preoc
cupata e parziale è sommamente contraria alla giusta estimazione dei libri
speculativi di Tullio.Per essa avviene che i principj e la unità delle sue
dottrine morali ci ri mane ignota per sempre; ci sfuggono le più alte indu
zioni che il grande oratore e i Giureconsulti adoperarono intorno ai
pronunciati del senso comune,e riesce un fatto senza ragione alcuna quell'ampia
utilità applicativa del l'Etica romana,da tutti riconosciuta,se il filosofo
morale non ne rintraccia i principj nelle speculazioni più remote intorno al
vero ed al buono. Premesse queste osservazioni, veniamo ora alla
parte positiva dell’Etica tulliana, nella quale ci terremo più
brevi secondo è richiesto dalla natura principalmente fi losofica di questo
scritto. L'indagine che si contiene nel primo libro delle Leggi, porge
naturalmente il passaggio dai supremi principj speculativi alle dottrine
pratiche della morale, pel con cetto d'obbligazione e di vicendevole comunanza
del giure, onde il libero arbitrio sperimentando in sè l'efficacia trascendente
del precetto morale, e riconoscendovi un impero incondizionato che si dilata
nell'universalità del l'umana famiglia, si sente stretto all'osservanza degli
officj religiosi, individuali e civili. Officio dunque (così lo domandavano le
scuole socratiche) è illibero conformarsi della virtù all'impero della legge
morale. E importa assai determinare il significato scientifico della parola,
perchè si capisca come la teorica dell'officio che ha tanta parte nel sistema
del Portico,mentre discende immediatamente da quella del dovere (considerato
nella sua genesi razio nale),ha poi certi suoi peculiari rapporti che la connet
tono colla parte più positiva della scienza morale. Due specie d'officio
distinguevano gli Stoici.L'officio retto o perfetto (29Tóptospa, zadrzov
téheLov) che cade uni camente nel saggio,o in colui che abbia ottenuto l'ultimo
grado del perfezionamento morale;e l'officio comune,o medio (2997zov uésov),che
era un ordinario conformarsi della virtù agli obblighi della vita privata e
civile,o,come direbbesi oggi popolarmente,un fare da persona dab bene. Ora
insorse controversia tra i critici, se Cicerone nel suo trattato, da tanti anni
notissimo nelle scuole, de finisse scientificamente l'officio. Il Manuzio e il Facciolati
difesero Cicerone; il Lilie con altri più antichi, citati dal Kuehner, giudicò
veramente omessa quella definizione; mentre il Binkes,il Kuehner e il Grysar
avvisavano avere Cicerone definito soltanto l'officio medio, di cui prese a
trattare espressamente nel suo libro,in quelle parole del
capitoloIII,1.I:«medium officiumidesse,quodcur factum sit ratio probabilis
reddi possit. » (Vedi Lilie, Comment.de Stoic. doctrin. mor.ad Cic. libr.De
off.,1, Kuehner. Fran. Binkes, Responsio ad quæst. juridicam etc., Franeq.,
Prolegomena ad Cic .libr. De Off. scripsit, Grysar, Köln). Questa opinione dei
commentatori tedeschi tanto più è conforme alla natura del libro D e officiis e
al metodo espositivo che quivi si propose l'autore, in quanto che egli stesso
ci dice nel capitolo III: due questioni potersi fare intorno all'officio; l'una
che si riferisce al fine dei beni,l'altra che cade nei precetti ai quali in
ogni parte si può conformare l'uso della vita; parole meritevoli di speciale
considerazione, conciossiachè mentre spiegano quell'intimo nesso scientifico
che annoda le dottrine p o sitive colla teorica del bene morale, stabiliscono
poi il vero oggetto del presente trattato,il quale non è altro, come
giustamente osserva un critico moderno, che la determinazione dei nostri doveri
particolari. Coloro d u n que che dal libro degli Officj prendevano argomento a
ravvisare nel filosofo latino un mediocre valore scientifico, perchè egli
trattando dell'officio non si solleva ai supremi principj della morale, non
osservarono quale attinenza corra tra i libri speculativi e pratici della sua
morale, onde egli investigato prima che cosa è il bene nell'umano soggetto (De
finibus), si leva alla nozione oggettiva di legge (De legibus), e scende per
ultimo alle applicazioni più remote dell'Etica nella vita privata e civile. (De
of ficiis, De republica, De amicitia, De senectute.) Migliore giudizio invece
recarono quei critici, segna tamente francesi, i quali considerando di
preferenza questo speciale rispetto tutto positivo e civile, in cui possono
meditarsi gli Officj, quindi desumevano i pregj e i difetti del libro. Infatti
il trattato degli Officj non è un'opera semplicemente speculativa,o un'opera di
psicologia. Ivi si richiamano, è vero,le altre parti delle dottrine m o rali,
vi si accenna la distinzione stoica tra l'officio per fetto e l'officio
comune,e il pensiero dello scrittore si leva talvolta a indagare la qualità
morale degli atti nel l'intima natura dell'uomo,ma l'intendimento primo a
La gentilezza degli Attici educata nell'ordine m a t e riale della
civiltà da fina eleganza di costumi, e dallo spettacolo d'una natura ridente,
li traeva ad una viva e, quasi direi,religiosa ammirazione del bello,onde il
pen siero dalla convenienza e armonia delle parti reali che genera il perfetto
nei corpi,passava all'invisibile bellezza degli animi. Ma in Rom a dove ogni
istituzione fu vôlta sin da principio a rafforzare i legami che vincolavano il
cittadino allo stato, e il rispetto delle relazioni civili superava a gran
pezza gl'interessi domestici e il culto delle arti, regnava dominatrice
siffatta la pubblica opi nione che in lei risedeva il solo e inappellabile
arbitrio di giudicare le azioni. E per fermo i Greci considerando nella virtù
la corrispondenza ideale che corre tra l'ar monia interiore dell'animo nostro e
le forme più elette della natura sensibile,la nominarono bellezza, pei Romani
la virtù sono quasi convenienza delle azioni colle leggi sociali. Laonde
Cicerone che qui negli Officj la conside 148 cui mira quel libro, è un
intendimento civile, e Tullio che lo compose dopo la morte di Cesare, quando to
nava per l'ultima volta nel fôro in difesa delle libere istituzioni, volle
lasciare a suo figlio in luogo di testa mento il codice più compiuto della
morale politica. A questo proposito nel libro degli Officj merita spe ciale
considerazione una dottrina che pel modo in cui fu trattata da Tullio palesa un
rispetto istorico,e un'atti nenza immediata colle istituzioni e coi costumi di
Roma. Tale è la dottrina del decoro (Tpétrov), esposta nel capitolo XXVII del
libro primo. Cicerone,osserva acutamente il Ritter, traduceva nei Paradossi la
sentenza degli Stoici: crcpovovaysoró 2.016; il solo buono è bello, collepa
role: quod honestum sit,id solum bonum esse;onorabile è solamente ciò che è
buono. Ora questo diverso concetto che i Greci e i Latini s'erano fatto della
virtù, e che più volte ritorna nel De officiis, come in quel libro in cui
Cicerone conformò forse maggiormente le sue dottrine morali al pensare e al
sentire romano, si spiega assai facilmente ricorrendo alla Storia.
rava in un rispetto quasi esclusivamente civile, l'accom pagnava al
decoro, o vogliam dire a quella luce esterna di onoratezza, onde la stessa
virtù si porgeva all'ammi razione della pubblica coscienza. Considerato per
questo rispetto, il libro D e officiis, mentre si attiene alle altre opere
speculative, presenta nelle sue parti più sostanziale un vero ordinamento di
scienza. Il filosofo latino segue liberamente Panezio, e perchè autore di un
ottimo libro intorno agli Officj, adesso perduto, e perchè assai temperato
nelle dottrine dello stoicismo,come portava l'età.Da Panezio,eforseda Pos
sidonio, continuatore di lui, trasse in gran parte le dot trine intorno
all'onesto ed all'utile, che offrono soggetto ai due primi libri, e v’aggiunse
del proprio la materia del terzo, ovvero il combattimento dell’utile
coll'onesto, omessa dallo scrittore greco. La parte più bella e più filosofica
di tutto il trat tato, e dove splende più pura la nobiltà dell'animo di
Cicerone, è quella dov'egli toccando le relazioni della politica colla morale,
biasima altamente quei fatti, nei quali l'interesse dell'utile pubblico avanzò
le norme della giustizia e della onestà, e propone al figlio i più sui blimi
esempj dell'antica virtù ne'quali l'animo ritem prando possa uscire
incontaminato dalle scelleratezze dei tempi. E i tempi dovevano esser tristi
davvero, se con sideriamo parecchj esempjd'ingiustizia contemporanea che Tullio
ricorda al suo Marco, e ch'egli sebbene commessi da uomini potentissimi nella
repubblica e amici suoi, ge nerosamente condanna.Nè dee far maraviglia che
fosse cosìa chi consideri come il disgiungersi della morale dalla scienza di
stato è uno dei maggiori indizj della corru zione civile, e che tutto allora in
R o m a precipitava a ro vina, religione, costumi, esercito, cittadinanza,
popolo, senato, magistrati, privati; e in quel rovescio d'ogni cosa e divina
poneva i fondamenti sanguinosi la ti rannide degli imperatori. Nel terzo libro,
discorse le attinenze della politica colla morale, passa il filosofo latino
alle attinenze della umana morale colle altre scienze sociali,
la Giurisprudenza e l'Economia. In queste pagine di Tullio, a sempre più
smentire l'opinione di quelli che non trovano nei giure consulti romani le
tracce d'una profonda speculazione,si vede chiaramente come la giurisprudenza
latina, benchè costituisse da sè stessa un vero e proprio corpo di scienza con
norme immutabili e fisse, con ordine scienziale di dottrine, desumeva
da'principj della filosofia i suoi fon damenti; il che mostra Cicerone citando
parecchie que stioni esaminate dagli antichi giureconsulti, e definite con
formule certe che più tardi assunsero la forza di legge. La qual cosa apparisce
vie più manifesta quando ne' seguenti capitoli Tullio, dopo definite alcune
questioni di morale, appellandosene al testimonio della coscienza e della retta
ragione,quasi a riprova di quei principj ne cerca il riscontro nella più antica
e venerata delle legislazioni romane, nella legge delle XII Tavole. Questo
ricorrere ai più vetusti testimonj, oltrechè era proprio al metodo di Cicerone,
che cercava nell'antichità più presso all'origine divina,le verità naturali più
schiet te,e le prime tradizioni,ha qui un'importanza d'oppor tunità, perchè
egli di fronte alla corruzione della morale civile voleva additare lo
scadimento della repubblica. Lo che è chiaro in tutto il libro; chiarissimo poi
dove avendo citato gli esempj di Fabbrizio e di Cammillo e dell'antico senato
romano,soggiunge l'infamia di L. Silla che coll'autorità del senato raggravava
i dazj antichi so pra alcuni popoli che se n'erano sciolti pagando, nè
restituiva il danaro; e prorompe con mobile sdegno: p i r a tarum enim melior
fides quam senatus! Il De officiis accolto nelle scuole d'Europa sino dal primo
risorgimento delle lettere antiche, e stampato per la prima volta a Magonza,
levò di sè tanta fama da affaticare per ogni tempo l'acume degli eru diti e dei
commentatori. Un esame critico di questo trattato, che Paolo Janet chiama « il
più belmonumento filosofico della letteratura latina, » fu recentemente pro
posto dall'Accademia delle scienze morali e politiche di Francia,e ne
usciva nel 1865 il libro del signor Arthur Desjardins col titolo: Les devoirs,
essai sur la morale de Cicéron. In quest'opera ricca d'ingegno, di filosofia e
di larga dottrina in ogni parte della giuris prudenza e delle lettere
antiche,l'autore con utile esem pio, che vorremmo rinnovato in Italia, prende a
esami nare largamente il libro De officiis, ne mostra le varie attinenze coi
principj supremi della morale tulliana, e lo confronta coi migliori filosofi
antichi, e coi giurecon sulti moderni. È un lavoro di critica larga e profonda,
in cui la gravità del soggetto è abbellita dallo stile ele gantemente sereno. E
accresce lode al critico francese la schietta imparzialità dei giudizj, onde
egli intento solo a conoscere la verità, difese da ingiuste accuse la fama del
grande oratore, ne osservò opportunamente le omissioni o la brevità soverchia
per quel che risguarda i doveri verso il divino, la famiglia e noi stessi, e
rappresentò il De officiis come un codice compiuto di Etica civile, in cui si
ragiona dei doveri del cittadino verso lo Stato,e il concetto della umana
famiglia e della carità universale perviene a tale altezza da annunciarci vicino
il grande rinnovamento dell'evangelo. Dai principj della filosofia civile
e dai precetti par ticolari intorno ai costumi si varca alla teorica dello
Stato. Questa fu esposta da Cicerone nel De republica, giudicato universalmente
dai critici come una delle opere le più ori ginali del nostro autore.Gran parte
ne andò sventu ratamente perduta,ma le reliquie del primo e del se condo libro
fanno assai splendida testimonianza che l'ora tore latino vi avea diffuse
largamente le memorie della antichità greca, le grazie severe dell'eloquenza,eigrandi
insegnamenti della vita politica. Quando prese a trattare dello Stato,egli avea
innanzi a sè due scuole egualmente illustri, egualmente seguite dagli
scrittori: la scuola di Platone e la scuola d'Aristotele. Ma ei dovette certo
considerare che l'ingegno dell’Ateniese, poderoso d'invenzione e di veduta
speculativa, non intese forse nei termini del vero le attinenze della filosofia
colla politica. Il merito insigne di aver sostituito alle dottrine
ideali l'autorità degli esempj, è pur quello della Repubblica di Cicerone. In
quest'opera, spartita in sei libri, e condotta con larga unità di disegno, il grande
oratore imitò Platone nella forma letteraria e nel tono dello stile, del resto
si attenne al metodo aristotelico; e volendo fare opera non solo utile alle lettere,
ma vantaggiosaallapatriae alle più lontane generazioni, incarnò i suoi precetti
nel grande esempio di Roma. L a dottrina sui reggimenti civili si r i duce alla
disputa delle tre forme monarchica, aristocra tica e popolare, alle quali egli
preferiva la mista, invo cando le ragioni d'Aristotele e di Polibio e tutta
quanta la storia di Roma. Da queste
premesse esce a compimento delle dot trine morali la disputa sull'immortalità. E
qui Cicerone lasciando al tutto le orme dei Greci, seguì l'indole pro pria e
della sua nazione, e fece di quel problema una vera e compiuta dottrina. Forse
l'incertezza in cui aveano la sciata la controversia sui destini dell'anima i
panteisti [La quale, mentre ha bisogno per disegnare e applicare le
civili istituzioni di ricorrere talvolta ai principj uni versali della
natura,non può trascurare per altro nel l'ordine dei fatti le imperfezioni
dell'essere umano, e quella lunga serie d'esperienze infelici per cui soltanto
nella storia dei popoli si perviene ad applicare le istitu zioni alle necessità
dei tempi. A questo metodo, chiamato da'Cesare Balbo un metodo razionale, si
opponeva l'altro sperimentale d'Aristotele. Il filosofo di Stagira, disposto
per natura d'ingegno a un accordo più perfetto della spe culazione col senno
civile,e cresciuto alla scuola di Fi lippo e d'Alessandro, intravide con occhio
più fermo le armonie delle dottrine scientifiche coll'esperienza, applicó alla
scienza dello Stato quell'analisi sicura e paziente che negli ordini del
pensiero e della natura lo avea condotto a creare la logica e la fisica;
raccolse da ogni parte gli esempj dei governi migliori, li ordinò, li paragon
), li ridusse a principi, e ne trasse la sua Politica fonda mento della scienza
civile. Ma a tali prove di ragione e
difatto altreseneag giungevano per lui desunte dall'affetto individuale e
civile. L'indole del suo ingegno, inclinato a quanto v'ha di più grande e di
più sublime nelle opere della natura e di Dio, gli svegliava nell'animo un vivo
desiderio dei sommi estinti, e massimamente di quelli la cui vita consacrata
alla patria nelle scienze,nelle lettere, nelle arti, nei pubblici negozj, li
raccomanda alla riconoscenza di Roma. Gran parte,e la più bella forse della sua
vita,s'era pas sata nella società di quei grandi; chè molti n'avea co nosciuti
da giovinetto, e seguiti nello studio delle leggi e nella pratica del fôro; di
molti avea udito favellare al padre e agli zii paterni, m a di tutti gli
restava impressa nell'anima una memoria viva e costante, siccome di per sone
domestiche e care.La vita lungamente agitata nei pubblici affari in tempi di
grandi rivolgimenti, non gli tolse quest'abito di ritornare sul passato, e
perchè vi pendeva l'animo naturalmente mite, e disposto a racco gliersi in sè
stesso, e perchè la sua parte di conservatore lo menava in politica a
desiderare il ritorno della virtù e degli antichi costumi. Più tardi le
sventure della patria lo strinsero a ritirarsi dalla vita pubblica, e allora la
fantasia nutrita negli studj speculativi gli consolava spesso colle grandi
memorie i dolori civili e le meditazioni della scienza. E quindi si spiega
perchè quelle meditazioni,in cambio di riuscire una fredda copia delle opere
greche, gli si convertivano spesso in dialoghi vivi e passionati, e l'abito di
conversare coi s o m m i estinti gliene porgesse gli interlocutori, e si spiega
altresì come la dottrina del l'immortalità occupi tanta parte nel Sogno
dell’Affricano e dualisti italici e greci, contribuì non poco a svogliarlo
d'immaginarie astrazioni, e volgerlo a una via più sicura. Fatto è che nelle
Tusculane,ma più nel De republica e negli opuscoli popolari della Vecchiezza e
dell'Amicizia, egli chiese di preferenza le prove dell'immortalità alla
coscienza morale, alle antiche tradizioni, ai riti delle tombe, al desiderio,
connaturato nell'uomo, del divino e dell'assoluto.] e nel Catone Maggiore,
dov'egli imitando il Socrate di Platone, paragonava sè stesso ai sommi che
l'avean preceduto, e si consolava di speranze immortali. Un'altra
occasione, opportuna a indirizzare le medita zioni del nostro filosofo sulla
controversia dell'immorta lità, e a dettargli intorno al soggetto affettuosi e
mesti pensieri, fu per certo la morte della sua Tullia, avvenuta il mese di
Febbraio dell'anno 709. Nelle solitudini della sua villa presso Astura, là dove
avea in animo d'inal zare un tempio alla figlia perduta, egli scrisse un
libretto che poco appresso indirizzò ad Attico, e che intitolava Consolazione.
Su questo libro,adesso perduto,gli eruditi studiarono a lungo,e dai pochi
frammenti che Cicerone stesso ci conservava,e da quel che ne dissero parecchj
scrit tori antichi,in special modo Lattanzio nelle Istituzioni di
vine,tentarono restituire per sommi capi il disegno gene rale e lo spartimento
delle materie. Schneider ne ragionava in un saggio dove suppose Cicerone avere
trattato a lungo dell'immortalità degli spiriti nell'opera della Consolazione,
come apparisce in gran parte dal primo libro delle Tuscolane. La quale
supposizione, che riteniamo a buon dritto per certa,ci fa grandemente deplorare
la perdita di questo monumento della letteratura latina,una forse delle opere
più originali di Cicerone,e da mostrare come il desiderio della figlia perduta
gli volgesse a più gravi e più solenni ispirazioni l'ingegno naturalmente
fecondo. Può sembrare opportuno ai lettori (se pure ne avemmo in questo esame
della filosofia di M. Tullio) che noi dopo aver discorso delle scuole
precedenti o contem poranee all'oratore latino,del suo metodo e concetto della
scienza e finalmente dei libri fisici, logici e morali, con sideriamo adesso
sotto un rispetto più universale il valore speculativoel'indoledellesue
dottrine.La qual cosa,ol tre all'essere richiesta dalle leggi severe delle
discipline scientifiche, in cui l'uso della sintesi non deve mai scom pagnarsi
da quello dell'analisi,si porge opportuna a con futare l'accusa, che da alcuno
potrebbe esserci mossa,di attribuire al più grande degli oratori latini una
potenza d'ingegno speculativo che mai per avventura non ebbe. La critica
intorno alle opere dottrinali di Cicerone, ne gletta dagli eruditi e dagli
storici più antichi, e infor mata a una severità eccessiva da quelli del secolo
scorso e del presente, è tempo ormai che ritorni a più maturo
esameeapiùimparzialigiudizj. Ma ciòammesso,non resta men fermo quell'altro
supremo pronunziato che Tacito invocava eloquentemente in un'età scellerata
come norma dell'ottima condotta civile, e che comanda allo spirito umano
di seguire una via lontana del pari dalla venerazione cieca, e dal disprezzo
non ragionevole del l'autorità. A questa via ci siamo attenuti nell'esame delle
opere di Cicerone. E non pertanto al critico che prende in mano quei suoi
scritti così varj, così fecondi, dove si mesce tanta parte della vita e delle
memorie latine, soprag giungono di tratto in tratto infinite difficoltà; non
ultima per certo quella, avvertita altra volta da noi, di accom pagnarlo
nell'indagine di tanti sistemi discordi, di racco glierne le sparse dottrine,e
quindi ricomporle nell'armonia dei principj e delle conseguenze. La
imparzialità delle opinioni, e il largo apprezzamento di quel tanto di vero e
di buono, che si trova sempre in ogni sistema, mentre costituisce un pregio
capitale della filosofia di Cicerone, fa sì che ella non si porga sempre
favorevolmente al giudizio della critica odierna,la quale troppo più spesso
vien cercando nelle materie speculative lo stupore delle invenzioni, anzichè la
legittima novità dell'esame e delle attinenze scientifiche. Ma per contrario
nulla v'è d'in ventato, nulla di strano nella filosofia di Marco Tullio. Ella è
la filosofia del senso comune e delle grandi tra dizioni, la quale, per
definirla con uno dei nostri filosofi, « non presume in alcuna cosa di saperne
più là della stessa natura:ma di questa,invece, si dichiara attenta disce pola,
e ne accetta i pronunziati siccome oracoli;.... filosofia tanto riguardosa e
modesta, quanto serena e sicura nei suoi giudicj,e della quale fu detto averla
Socrate pri mamente levata dal cielo,e condotta a conversare famigliarmente in
mezzo agli uomini.” (Mamiani). Tale è l'indole vera della filosofia di Marco
Tullio; e contuttociò crediamo avere abbastanza mostrato in que sto nostro
lavoro, come alla semplicità de'principj e dei metodi si congiunga,segnatamente
nella parte morale,il procedimento rigoroso e l'unità di scienza. Coloro
poi che misurano il valore degli ingegni spe culativi dall'ardimento delle
innovazioni, e giudicano Marco Tullio una povera mente perchè dice
egli stesso di professare dottrine non arroganti, e non molto disco ste dalle
opinioni popolari, non hanno considerato a b bastanza in quanti modi si possa
esercitare la spontaneità del pensiero nelle materie scientifiche. V'hanno
infatti di quelle filosofie che esaminando e sindacando combattono gli errori
de'tempi loro;ve ne hanno altre che esponendo un nuovo ordine di pensieri,
ricostituiscono sopra diversi fondamenti l'edifizio scientifico;e nell'un caso
e nell'al tro l'intelletto del filosofo è attivo nelle materie esami nate od
esposte, e in quella efficacia speculativa v'ha pure sempre del nuovo. La
critica e l'esposizione delle dottrine speculative, sebbene quanto alla forma
estrin seca de pensieri sia opera d'arte, quanto alla materia è un esercizio
rigoroso di ragionamento e di filosofia; im perocchè al critico, se non vuol
fermarsi nella superficie, m a penetrare nel fondo e nell'anima delle
cose,convenga rifare,a dir così,il concetto dell'autore e trasformarsi in lui
stesso,convenga svelare illegame intimo che annoda le idee principali,
concepirne una moltitudine di acces sorie, da cui soltanto rampollano quelle,
vedere i trapassi e le attinenze più remote tra concetto e concetto,e scom
posta la totalità del sistema, ricomporla poi novamente colla viva efficacia
del suo pensiero. Apparisce da queste considerazioni che la novità e il valore
speculativo delle dottrine di Tullio si potrebbe soltanto dedurre dalla critica
assennata, e spesso profonda, ch'e'fece delle dottrine a n tecedenti e
contemporanee, raccogliendo con rara lar ghezza di principj e d'esame quanto di
meglio gli por gevano le scuole greche, per suggellarlo dell'impronta latina,e
svogliare iconnazionali della imitazionede'fo restieri. Questa parte espositiva
e confutativa delle greche dottrine, che tanto prevale nei libri tulliani, noi
la m o strammo contrapponendo ai pensieri proprj del sommo oratore l'analisi
de'sistemi da lui combattuti ed esposti; e tanto più perchè sappiamo essersi
affermato piùvolte da critici insigni che mancò a Cicerone una notizia pro
fonda della filosofia greca, mentre è cosa omai notissima Cicerone adunque
può innanzi tutto considerarsi come un istorico insigne della filosofia, degno
d'essere raggua gliato con Aristotele e con Platone per l'ampio studio delle
dottrine antecedenti e contemporanee. Chè se dai critici più recenti è tenuto a
ragione come fonte non principale di storia, perchè spesso allega testi divisi,
e perchè l'indole della sua riflessione scientifica lo menava non di rado,come
Platone,a suggellare del proprio pen siero le dottrine d'altri sistemi, ogni
età debbe essergli riconoscente d'aver campato tanta e sì nobile parte delle
greche meditazioni dalla ingiuria de'tempi e dalla barbarie degli uomini. Ma
d'altro canto, dopo una lettura ben considerata degli scritti tulliani, può
egli negarsi che vi si rinvenga una parte dommatica, e un esercizio suo proprio
della riflessione speculativa? A una simile domanda ci sembra avere
bastantemente soddisfatto nella parte antecedente di questo discorso
coll'esporre ilmetodo di Cicerone nelle principali teoriche della scienza; e
qui facemmo manife sto come un tal metodo di fina osservazione consistesse per
lui nel ridurre ai semplici elementi delle verità prin cipali i sistemi, e,
sceverati gli errori, comporre un'altra volta quelle verità nell'ordine del
sapere. Difficile i m presa,che in tempi funesti alla scienza ricercava un in
gegno universale, e un potente esercizio della riflessione. La quale,adoperata
da Tullio al lume dell'evidenza in teriore, lo condusse a salvare dal naufragio
dello scetti cismo le più nobili parti delle dottrine speculative.In Fisica
mantenne la distinzione, quantunque non piena, tra il finito e l'infinito, il
contingente e il necessario, la natura e il divino, l'esistenza del divino,
dell'universo e dell'uomo, la natura delle cose corporee inferiori alle
spirituali e all'eterne, l'ordine universale, la eccellenza della] filosofia [nelle
storie che la critica degli antichi scrittori, segnatamente per opera degli
Alessandrini, fioriva ai tempi di lui, eruditissimo nella lingua de' Greci, da
cui tradusse più libri di letteratura e di scienza, e che indirizzava i suoi
scritti ai più culti ingegni di Roma.] ragione, il libero arbitrio e
l'immortalità. In Logica tenne salda la capacità del conoscimento a cogliere il
vero, il concetto di potenza, i sommi principj della ragione, la evidenza
interiore, la distinzione tra senso e intelletto e il metodo inventivo delle
conoscenze. Nella Morale al lume dei sentimenti interiori e del senso comune
ricom pose il sistema perfetto di quellascienza,e
salendocon metodo induttivo dalle tendenze e dai fini della natura all'oggetto
universale di legge e di dovere, ne seppe d e durre tutto l'ordine dei veri
relativi alla famiglia, all'in dividuo e allo stato.Veramente se ad un
uomo,apparso in quella età quando tutta la scienza,divenuta un pro blema, si
lacerava fra i delirj di una moltitudine di so fisti, nasca il pensiero di
ricomporla a sistema, e riassu mendo l'impresa di Socrate,raccolga le verità
principali in una sintesi vasta; e se vissuto in mezzo ai pregiudizj di un
patriziato superbo, e in tempi d'ateismo e di co stumi nefandi, egli invochi a
soccorso della riflessione speculativa l'esame delle antiche tradizioni e delle
verità fontali, contenute nella coscienza del genere uma n o e nei
piùnobiliaffetti, aquest'uomo,parmi, non sipossanegare il nome di filosofo
grande. L'indagine dei dommi primitivi e dei sentimenti nella natura e nel
linguaggio dei popoli voleva in Cicerone un ingegno forte e addestrato a
meditare, e un uso continuo dell'osservazione interiore. Del che sono splendido
testimonio le Orazioni, l’Epistole, il primo libro delle Tusculane, il secondo
e il quinto dei Fini e il proemio delle Leggi; che esposti senza preoc
cupazione rettificherebbero d'assai il giudizio sul valore speculativo dei suoi
libri, e mostrerebbero com'egli esa minasse con vero criterio di scienza
l'umana natura nelle varie età, nelle diseguaglianze de'sessi, degl'ingegni e
de gli ordini civili, e sino dall'alto della tribuna, o seduto agli spettacoli
del circo cogliesse le verità eterne della coscienza nelle manifestazioni
spontanee del sentimento popolare. Parecchj critici di Cicerone, e segnatamente
quelli che gli negano ogni facoltà d'ingegno speculativo, non hanno inoltre
considerato qual uso ei facesse della tradizione scientifica,e come, movendo
dalla coscienza, contrappo nesse all'esame imperfetto e negativo de sistemi un
esame comprensivo di tutto il sapere. Dissi più volte ch'egli moveva dalla
coscienza; e questo fatto dell'osservazione interiore, manifestissimo nelnostro
filosofo,ogni volta che egli prende a trattare importanti materie morali, non
può mai andare disgiunto nell'esame compiuto dei suoi scritti dallo studio
ch'e'fece de'sistemi antecedenti e contem poranei, perchè ci porge la più
intima ragione del suo metodo esterno, chiamato da molti impropriamente un
eclettismo;e ci spiega come nella viva armonia dell'animo umano egli cercasse
quell'unità informatrice delle sue dottrine,che il metodo sincretico d'Antioco
e d'altri eru diti avrebbe indarno aspettato dall'accozzamento inge gnoso di
cento scuole. Certo Cicerone non ebbe quella potenza inventrice d'ingegno
speculativo, e quella rara felicità degli ardimenti metafisici, che hanno
Socrate, Platone, Aristotele tra gli antichi,e tra imoderni Cartesio, Emanuele
Kant e Vico. Il suo ingegno non altrettanto acuto, rapido e penetrativo, quanto
uni versale,comprensivo e solenne,più che in escogitare nuove dottrine, e in
architettare sistemi mirabili per ipotesi a u daci e tirati a filo rigoroso di
logica, piacevasi nel sot toporre ad esame le antiche dottrine,sceverarne gli
errori, ribatterne le istanze,scoprire nuove armonie della ra
gionescientificacolsensocomune, e iltuttopoi ricom porre in un vasto disegno di
scienza concorde colle arti, coi costumi e colla vita civile. Nel che mirabilmente
lo secondavano itempi.Allora,come era avvenuto nel secolo di Socrate,e come per
molte parti accade ora nel nostro, si manifestava nella condizione delle
discipline morali un'imperiosa necessità di riforma. L'eccesso delle specu
lazioni avea spossati gl'ingegni, e la scienza e l'arte tor navano al vero
della natura,unica fonte delle opere grandi. Era dunque suprema necessità
deporre la vana superbia delle innovazioni assolute, farsi discepoli della
natura, tornare agli adagj della sapienza popolare, e chiedere
alla tradizione de savj, non già il supremo criterio del vero,m a il sindacato
delle opinioni attinto nella coscienza più eletta del genere umano. Tale è la
parte modesta, e a un tempo solenne, che Marco Tullio rappresenta nella storia
della filosofia. Se ne'suoi scritti prevale il criterio della tradizione scien
tifica, perchè poco o nulla rimaneva da aggiungere alle speculazioni dei
filosofi greci; e se, parlando ai concitta dini innamorati della letteratura e
delle dottrine stra niere, si mostra studioso al sommo dell'altrui autorità,
confessa però nel 1° degli Offici, ch'e'non seguiva gli a n tichi come
interprete, m a per proprio arbitrio e con li bero esame attingeva ai loro
fonti. È scritto nel primo dei Fini che egli sosteneva quelle dottrine soltanto
che erano approvate da lui,e vi aggiungeva un ordine pro prio di scrivere. Come
poi quest'ordine di scrivere (si gnificante non altro che un ordine di
pensieri) si esten desse per lui al collegamento necessario di tutta la
scienza, te lo dice in quelle parole dei Tuscolani (II, 1): « Difficile est in
philosophia pauca esse einota,cui non sint aut pleraque aut omnia.» Noi
dunque invitiamo gli studiosi delle lettere e della filosofia antica a prendere
in più seria considerazione quella sentenza, divenuta pur troppo comune, che fa
del filosofo latino non più che un seguace d'Antioco, e un modesto raccoglitore
delle dottrine greche. Di quanto in tervallo egli si lasciasse discosti i
migliori filosofi greci contemporanei può apparire assai manifesto a chi
ricordi quanto è detto nella prima parte di questo discorso. Fra i latini poi
non sapremmo chi contrapporgli,se non forse il dottissimo M. Terenzio Varrone
suo familiare, rammen tato nel primo degli Accademici,e della cui filosofia per
altro o poco o nulla sappiamo. Veramente, ammesso che l'oratore romano fosse un
eclettico, nella schietta e ger mana significazionedellaparola,eglinon
solo(siconsideri bene ) avrebbe dovuto accettare le principali dottrine della
scienza tal quali gliele porgeva la Grecia, senza nulla mutare o innovare,ma
l'autorità della tradizione scien 11 tifica sarebbe stata per lui
unico e assoluto criterio per venire dall'opinione al sapere.Ma per contrario,
esami nando nella loro pienezza le dottrine di Tullio, si vede ch'egli, anzichè
inchinarsi a servile imitazione, intese l'uso dell'autorità come un legittimo
ossequio della ra gione al vero riconosciuto per altrui testimonianza, e
propose a sè stesso il gran problema (chiarito poi dai moderni) del passaggio
dalla certezza naturale o volgare alla certezza scientifica. Pensatore e
scrittore di cose fi losofiche in una età in cui la scienza si divideva tra un
dommatismo eccessivo e uno scetticismo quasi assoluto, stimò che avrebbe ben
meritato dell'umana ragione e della patria,seguendo una filosofia modesta in
mezzo agli estremi del tutto credere e del tutto negare; e scelse a suo metodo
la verosimiglianza della Nuova Accademia senza parteciparne lo scetticismo.
Condotto da questo metodo in mezzo alla confusione dei sistemi e alle rovine
dell'edifizio scientifico, ne sottopose ad esame le princi pali dottrine, e
nelle parti incerte e dubbiose ammise più gradi di verosimiglianza; le verità
d'evidenza interiore affermò risoluto. Nella fisica sperimentale non ebbe che
verosimiglianze; in teologia naturale, in cosmologia,in psicologia ed in logica
ondeggiò tra il verosimile e il certo; nella morale soggettiva e oggettiva,
nelle teoriche del Diritto e dello stato romano si volse alla luce innegabile
della coscienza e affermò con certezza assoluta. Talchè in cia scuna parte
delle sue dottrine, e nella successione delle tre parti fra loro si nota
quest'ordine di gradi che vanno dal verosimile al certo. Tale procedimento, che
si attiene all'intimo del suo pensiero speculativo,l'osservi anche talvolta
nella forma estrinseca e nell'ordine logi cale delle
dottrine.Imperciocchè,mentre isuoi scrittisono per la maggior parte inquisitivi
e disputativi,e la disputa ferve specialmente nelle teoriche dell'essere e del
cono scere e nei principj della teorica dell'operare, quanto più procediamo
nell'esame di questa, e dai giudizj dei sistemi particolari e dalle pure
opinioni ci leviamo al concetto del divino, che pose nell'umana ragione,a
testimonianza di sè stesso,laleggemorale,lacontroversia gradopergrado
diminuisce,e questa parte,cominciata col De finibus,dia logo contenzioso, segue
col De legibus e col De officiis, opere espositive, terminando colle dottrine
della Repub blica, e co'dialoghi popolari dell'Amicizia e della vecchiezza.
Esaminando nella successione dei libri fisici, dialettici e morali questo
procedimento del pensiero di Tullio, le sue dottrine ci rappresentano quasi un
tentativo di ricom porre la filosofia nell'ordine perfetto delle conoscenze. Fu
provato assai largamente nel Capitolo primo della seconda parte, e in più
luoghi delle dottrine morali, come il nostro filosofo concepisse chiara la
relazione che inter cede tra la pienezza del soggetto scientifico, su cui si
volge il pensiero, e la unità oggettiva de'principj che danno legamento e
connessione rigorosa alla scienzaprima. Certo,checchè ne dicano il Brucker e il
Bernhardy (il secondo de'quali afferma che gli ultimi fondamenti del sapere
rimasero dubbiosi per Cicerone),apparisce evidente dai libri morali che il
nostro oratore seguendo la ragione informatrice del sistema platonico e
dell'Etica di Zenone, intese la sovranità dell'idea del Buono nell'ordine delle
cognizioni, e cercò in quel principio la più vasta di tutte le sintesi, che gli
porgesse unificata e spiegata nelle più remote sue applicazioni tutta la
scienza. La qual cosa crediamo avere posta sufficientemente in chiaro, esami
nando il dialogo delle Leggi. Ma il por mente a questa unità informatrice
delle dottrine tulliane, ci spiana la via per vedere come il suo metodo
conciliativo delle scuole particolari si risolvesse inun criterio intrinseco di
ragione. Quistail divario essenziale tra la filosofia di Cicerone e la
filosofia degli eclettici. L'eclettico infatti raccogliendo le sue dottrine da
sistemi contradittorj e infetti sostanzialmente d'errore, come non può sperare
di levarsi mai colla riflessione a principj assoluti di scienza, così è
costretto a scambiare la vera filosofia,che è semplice ed una,con un viluppo di
multiformi dottrine senz'armonia e senz'accordo. La verità,cheèingenita,assoluta,immortale,nonpuò
uscire in eterno dall'accozzo fortuito del falso; e la scelta a b bandonata a
sè stessa e senza un criterio intrinseco ed uno, mancherà sempre di principj
saldi, universali, apodittici. La qual cosa non conobbe abbastanza quella
scuola fran cese,fiorita nella prima metà di questo secolo, e a cui giu
stamente si attribuisce la lode di avere spento il sensismo, e restaurati gli
studj istorici della filosofia nella nostra Europa, quando sentenziava che i
sistemi più avversi si compiono tra loro, e che lo spirito umano procede d'er
rore in errore per cammino non interrotto alle armonie della Scienza prima. Ma
Cicerone intese ben altrimenti il principio costi tutivo delle sue dottrine.
Per lui la tradizione scientifica trovava un riscontro nell'esame immediato dei
fatti in terni, e quindi egli desunse il criterio con cui variamente conciliava
i sistemi. Ora a questo criterio che è la parte propria ed originale di sua
dottrina, e che rappresenta un vero esercizio dell'indagine filosofale nel
sindacato delle scuole particolari,fa d'uopo aver l'occhio per ve dere come e
quanto egli attingesse ai fonti delle opere greche. Sennonchè in tal questione,
come osserva Kuehner, che ne disputava a lungo, e con rara diligenza, si affacciano
naturalmente non lievi difficoltà. In primo luogo, perchè M. Tullio, fornito di
varia e multiforme erudizione, volse in proprio uso tutte le migliori dottrine
dell'antichità italica e greca; secondariamente, perchè parlando di un dato
soggetto, non se ne stava contento all'autorità di un solo autore, m a
interrogava la m a g gior parte di quelli che ne avevano trattato, moltissimi
tra’ quali andarono per noi sventuratamente perduti; e infine perchè il nostro
filosofo o tace non di rado, o accenna di passaggio i fonti a cui attinse, o
soltanto rammenta gli autori quando gli accade di confutarli. Passando poi a
determinare il metodo con cui Cicerone attinse ai greci filosofi, osserva
giustamente il critico te desco che questo metodo si esercitava in tre maniere.
Traduceva egli dal greco, trasportando liberamente in latino, tanto (come
egli stesso ci avverte nell'operetta “De optimo genere oratorum”) da serbare il
colorito e la forza nativa del testo. Nelle altre opere filosofiche segui
principalmente un solo autore, adoperandovi sopra con libera efficacia di
riflessione ilsuo giudizio,e componendo le materie con proprio ordine di
pensieri;ricorse ad altri scrittori ove quello che seguiva fosse riuscito
mancante, e v'aggiunse del proprio.Era altresì suo costume inter rogare varj
libri che avean preso a trattare un m e d e simo soggetto, e ove fosse stato
possibile il conciliarli, trar fuori dalle loro dottrine un tutto perfettamente
connesso ed armonizzato. Quindi,prosegue Kuehner,è necessario al critico di Cicerone
avvertire con diligenza gli scrittori da lui citati e accennati, raffrontare
spesso i suoi libri coi grandi monumenti dell'antica filosofia, che ci
pervennero intatti, osservare quello ch'egli trasse dai suoi maestri,e non
piccola luce daranno le congetture assennate e prudenti. Esposte queste
norme più generali di critica, noi non seguiremo più oltre l'erudito tedesco
nell'indagine minuta intorno alle fonti delle dottrine tulliane. Tale indagine
infatti, oltrechè si allontanerebbe di troppo dal l'indole speculativa e dai
confini di questo scritto,e riu scirebbe inutile al tutto per noi che non
neghiamo avere il filosofo latino attinto le sue dottrine migliori dall'an
tichità greca, è piena altresì d'incertezza e di congetture là dove i fonti
originali andarono perduti, e dove riesce difficile lo sceverare quanto
appartiene all'ingegno del nostro filosofo, e quanto debba invece attribuirsi
all'au torità stessa dei Greci. Del resto, concludendo coll'au tore della
dissertazione, M. Tullio ne'libri fisici, e in special modo nella disputa
sull'immortalità,seguì princi palmente Platone; nei libri logici e nella
questione sul criterio della verosimiglianza e sulla percezione sensitiva,
attinse dal Portico e dalla Nuova Accademia; nei libri morali poi, discepolo
degli Stoici e dell'Antica Accade mia e del Peripato per ciò che risguarda le
dottrine speculative del bene e della legge, nelle materie politi che e
civili seguì a preferenza Aristotele,Teofrasto e Polibio. L a qual cosa per
altro vuole essere intesa discre tamente; poichè, a considerare bene il metodo
con cui egli compose i varj sistemi, si vede che, sebbene in più luoghi attinse
separatamente dagli Stoici e da Platone,tut tavia la natura dell'ingegno latino
lo menava a tempe rare l'austerità degli Stoici colle massime dell'Ateniese; il
che fece in più luoghi, e segnatamente nel secondo libro della Natura degli
Dei, e nel primo della Divina zione. Come poi usando le opere dei greci
scrittori, è attingendo ai loro fonti la materia di sue dottrine, ei conservasse
non pertanto la libertà dell'ingegno, con queste parole lo attesta il Kuehner:
« Negari quidem non potest Ciceronem disputationes suas philosophicas e
Graecorum fontibus hausisse; sed græca non interpretis modo ad verbum in
linguam latinam convertit,sed suum ipse iis adjunxit judicium, suum scribendi
ordinem,viam rationemque atque orationis lumen.Reputemus nobiscum, quantum
ingenii judiciique dexteritatis Cicero probaverit in hauriendis sapientiæ
præceptis e græcorum philosophorum monumentis. Nam ex omnibus omnium æta tum
græcorum philosophorum disciplinis, ex hac ingenti materiæ quasi silva,ea
delibavit,quæ ad fingendos mores sapientiæ præceptis,et ad omnem vitam
conformandam vim omnino habebant saluberrimam.” Cicerone dunque, a riassumere
il tutto in poche parole,non fu nè Stoico,nè Accademico, nè Peripatetico, ma fu
vero Socratico con libertà di riflessione e di esame. Come Socrate, egli non
compose un sistema per fetto di cognizioni, m a tentò una riforma; non pervenne
agli estremi resultamenti delle indagini iniziate da lui, ma ne accennò la via
più sicura; non chiuse tutta la scienza nell'ambito angusto d'un'ipotesi,
d'un'inven zione o d'un fatto; m a assorgendo colla mente alla più feconda
delle armonie scientifiche, che è la ragione m o rale, vedeva in un'occhiata
spiegarsi da quella sintesi l'ordinamento necessario della scienza prima. Per
certo l'ingegno onnipotente dell’Ateniese, la cui efficacia dura da
ventiquattro secoli nell'indirizzo delle dottrine specu lative, è unico
esempio, e non mai superabile, nella storia della filosofia. Ma consideri un
poco il lettore, come al filosofo romano, ingegno senza dubbio men vasto e meno
inventivo, mentre si attraversavano per via le stesse dif ficoltà, e forse
maggiori,non arrisero altrettanto propizie, quanto al greco, le condizioni dei
tempi e dei pubblici costumi. Tullio non s'abbattè,come Socrate, ad un po
polo,qual era quello d'Atene, poderoso della fantasia, supremamente inclinato
da natura agli studj speculativi, e innamorato d’un amore infinito del bello e
del perfetto. La gente romana, sebbene felicemente disposta a sentire ciò che è
certo e applicabile fra i resultamenti dell'umano ingegno, sebbene disciplinata
nelle deduzioni morali dal magistero dei Giureconsulti, ritenne per se coli
quei costumi severi e quell'abito politico e militare, non facilmente
conciliabile colla vita meditativa della scienza e dell'arte. Più tardi
allorchè l'impero esteso a due terzi del mondo, e il vivere agiato, e la
necessità di allontanare il pensiero dallo spettacolo della tirannia nascente,
volgeva i migliori tra i Romani agli studj della filosofia, maestra ai
vincitori d'ogni arte e di ogni disciplina civile, li trasse a sè, sviando la
sponta neità degl'ingegni col facile diletto dell'imitazione. Chè, se ciò non
può dirsi assolutamente delle lettere e delle scienze latine da chi consideri
quel tanto d'originale che pur v'è nelle imitazioni di Lucrezio, di Catullo e
di Virgilio, e che sappiamo esservistato nei libridiVarrone,ora perduti,non
resta men vero che tanta era la servitùdel pensiero ai tempi di Tullio da
costringerlo a scusarsi pubblicamente per avere usata la propria lingua nelle
materie speculative. Opera altamente civile, altamente romana fu adun que
quella che imprese il nostro filosofo, procacciando di volgere il linguaggio
latino alla significazione dei veri scientifici. Nel che, tanto più egli si
mostrò gran maestro, quanto minori e maggiormente imperfetti erano gli esempi
di coloro che l'avean preceduto. Amafinio e Rabirio epicurei, rammentati da lui
nel libro terzo delle Tuscolane e ch'egli dice non averlettoneppure,scris sero
primi di cose filosofiche in modo informe ed incolto. Più tardi Tito LUCREZIO
Caro esponeva splendidamente nelpoema De rerum natura la filosofia d'Epicuro; ma
tutti questi scrittori, dei quali il secondo non era uscito dalle pastoje della
poesia didascalica, non aveano potuto al certo esercitare un'alta efficacia sul
linguaggio filo sofico di Roma,ristretti com'erano nelle cerchia d'un sistema
povero e meschinamente sofistico.Noi dunque con corriamo ben volentieri nella
sentenza del Ritter, assicu rando che soltanto ai tempi di Cicerone la
filosofia volse in proprio uso l'idioma latino; la qual cosa,per quanto è
lecito pensarne ai moderni, può unicamente affermarsi dei libri di lui dove la
lingua filosofica è già formata, e dove la parola si porge per modo mirabile ad
ogni m o venza e inflessione del pensiero. L'impresa che Cicerone tentava, era
dunque novissima, e l'istrumento ch'egli ha fra mano, il meno acconcio a
compirla. Perchè non si trattava già d'esporre le dottrine d'un solo filosofo,
come avean fatto Amafinio, Rabirio e Lucrezio,ma con veniva volgersi a tutte le
scuole, e addestrare il linguaggio latino nell'intero ámbito della
scienza.Talvolta, è vero, gli mancò la parola più appropriata al concetto, e
ristretto entro i termini d'una lingua non disciplinata ancora nelle indagini
troppo sottili, procedè incerto sulla significazione di qualche frase scientifica
appresa dai Greci; m a nella maggior parte dei suoi scritti egli ebbe in grado
supremo la facoltà di lumeggiare e colorire l'idea, e di far sì che il pensiero
rispondesse nella p a rola, come figura bella in limpido specchio. Sentenziando
ch'è vana impresa e da fanciulli voler dire con favella ornata le cose sottili,
plane autem it perspicue posse, docti et intelligentis viri -- De fin. -- seguì
uno stile che fosse egualmente lontano dalla forma splendida degli oratori, e
dalla aridità faticosa di parec chj contemporanei. Quinci egli trasse quel
genere d'ora zione che negli Officj chiamò æquabile et temperatum. L'ingegno
universale e comprensivo di Cicerone apparisce in ogni parte delle sue
dottrine. Venuto in Roma, dove facevano capo le faccende d'Italia e del mondo, tollerante
per natura delle altrui opinioni, e disposto a tolleranza maggiore dallo studio.
Intorno allo stile filosofico di Cicerone scrive con molta dottrina Ferrucci,
in un suo discorso “De singolari meriti di Cicerone nella lingua ed eloquenza
latina, edito recentemente in Pisa coi tipi del Nistri. La severità della
meditazione scientifica è in lui sempre solenne, ma variamente temperata
dall'indole del soggetto. E sobrio l'uso delle metafore. Il periodo procede ora
maestoso, ora interrotto, ora veloce, ora lento, a sconda della materia, e
talvolta, come negli Accademici, imita il linguaggio familiare, talaltra, come
nelle Tuscolane, sembra avvicinarsi piuttosto alla forma oratoria. Chi poi
considerasse a parte a parte la varietà degli stili nelle opere differenti,
osserverebbe potersi queste distin guere in più classi, modernamente in più manière,
corrispondenti ai varj tempi in cui l'autore le scrive. Il “De republica” e il “De
legibus”, appartenenti al primo tempo, in cui egli era ancora indefessamente
occupato nei negozj pubblici e del foro, hanno più del carattere oratorio. “Gli
Accademici”, il “De finibus”, il “De natura deorum”, scritti poco prima la
morte di Cesare, palesano uno studio deliberato, continuo della severa forma
speculativa; laddove nel “De officiis”, nel “Cato Major” e nel “De amicitial”
t’av vedi come l'abito della meditazione e la lettura degli ottimi esemplari o
avessero condotto al miglior temperamento dello stile didattico colla forma
oratoria. Imitatore delle melodie d'Iocrate, e innamorato dello splendore di
Platone, ch'egli chiama il divino dei filosofi, lo segue non soltanto nella
forma estrinseca de' suoi trattati, e nel metodo del dialogizzare, ma improntò
sul Fedro, sulla Repubblica, sul Fedone, sulle Leggi i tratti più belli delle
opere sue, rimasti fino a noi come uno dei monumenti più solenni delle lettere
antiche imparziale che fa delle dottrine contemporanee, con trasse per tempo
quell'abito universale d'osservazione, e quel sentimento delle armonie
scientifiche, così vivo in ogni tempo nelle menti romane, in lui straordinario.
Cresciuto intempi funesti alla libertà, e testimone di quanti esilj e di quanto
sangue contaminasse l'Italia la rabbia scellerata di Mario e di Silla, egli in
mezzo allo strepito delle armi e all'imperversare delle civili discordie
applica dì e notte con ardore inestimabile ad ogni generazione di studj. Più
tardi per restaurare la salute, inde bolita dalla pratica del fôro, si reca in
Grecia, dove udì le scuole migliori, peragra tutta l'Asia, si trattenne a Rodi,
e torna in patria ammaestrato da una larga notizia d’uomini e di cose,e dalla
famigliarità coi più pre stanti oratori. La sua eloquenza, nutrita negli spazj
dell'Accademia, ebbe ampiezza misurata e solenne, tanto diversa dalla nervosa
concisione di Demostene, e quale s'addiceva alla pienezza e solennità de'suoi
pensieri. Nella ragione intima dell'arte sua cirimane occulta, qualora si
consideri nel “De oratore”, nel “Bruto” e nell'”Orator” il significato
vastissimo ch'egli riferisce alla parola elo quenza. Quindi il largo concetto
dell'unità del sapere, espresso in varj luoghi del “De oratore”, e meglio in
quella sentenza: « omnem doctrinam ingenuarum et humana rum artium uno quodam
societatis vinculo contineri,» ci fa manifesto com'egli intendeva l'officio
dello scrittore,e come nella sua vita di cittadino, d'oratore e di filosofo si
mostrasse uno degli uomini più universali che mai siano apparsi nel mondo. Come
uomo di stato, egli vagheggiò la carità universale del genere umano, e ne
scrisse mirabili parole negli “Offici” e nelle “Leggi.” Giovane ancora, patrocinando
la causa di una donna Aretina, giustifica le pretensioni delle città italiane
alla cittadinanza romana. Nel suo consolato sven tando la congiura di Catilina,
salvava da pericolo certo e imminente la libertà di Roma,e tentava comporre
l'or dine senatorio e l’equestre in un saldo partito contro il prevalere della
fazione plebea.Come avvocato e come oratore politico (così scrive di lui
Vannucci),«creò un nuovo genere d'eloquenza composto di tutto ciò che v'era di
più bello a Roma. Per giungere a questo con l'amore e con l'entusiasmo,che è
padre di tutte le egregie cose, coltivò gli studj trascurati da altri, e con
siderando che il poeta e l'oratore dal lato degli orna menti hanno, com'egli
scrisse, molte cose comuni, con esercizj poetici ingentili e perfezionò lo
stile latino. Ricerca i modelli più famosi dell'eloquenza romana,svolse i
Greci,ne tradusse per suo uso le orazioni più belle.Sti mava che per esser
grande oratore si vuol sapere ogni cosa,e avere tutte le dottrine come compagne
e ministre. Quindi afforzò la sua ragione colle dottrine dei grandi filosofi,
si arricchì della scienza del diritto, non lasciò niuno studio da banda; e così
apparecchiato rappresentò nel fôro la grandezza romana ingentilita dall'arte
greca, e apparve come splendido esempio dell'oratore perfetto, di cui mandò a
noi il ritratto ne'suoi scritti didattici.» (Studi storici e morali sulla
letteratura latina, Firenze, Le Monnier) Non è dunque maraviglia se, dis posto
per abito di mente e per disciplina a sentire l’uni versalità in ogni cosa,
espose più tardi ne'suoi scritti speculativi ilmeglio delle scuole greche, e
tornando ai fondamenti e ai principj di tutto il sapere, vi cercò quel legame
unitivo che desse vita e armonia alle sparse membra della tradizione
scientifica. Se in lui dopo l'oratoreeilpoliticoconsideratel'uomo, dovrete
riconoscere negli scritti speculativi profondamente scolpite le tracce del
sentimento e dell'animo suo. In essi,quanto alla manifestazione degli affetti,
ritrovi quella sua schiettezza d'indole generosa, quegli amori potenti di
gloria, di famiglia e di patria, quell'abbandono di t e nerezza,ond'era caro
finchè visse ad ogni anima gen tile, e l'incertezza dei propositi, che talvolta
lo rese in feriore all'impeto degli avvenimenti, e un desiderio di lodi un po'
troppo sincero lo sentì qua e là nell'irreso lutezza delle espressioni e nello
stile maestoso non senza, pompa. L'esempio di Roma antica ch'egli seguì e
studio con amore,quale un perfetto monumento di sapienza civile ,non gli
tolse però di vederne e di biasimarne i difetti, come l'eccessivo potere del
popolo che spesso trascorreva in licenza, l'abuso dell'autorità ne'patrizj, le
guerre volte a istrumento di grandezza privata,la prolungazione degli imperj,
idisordini quotidiani nel fôro, e quelle leggi agrarie e sui contratti, la cui
promulgazione sciogliendo i diritti di proprietà e l'osservanza della fede, era
un vero attentato alle basi della società civile. Dalla critica meno benigna si
allegano alcuni passi dei suoi scritti politici in cui parve dimenticare i
principj della giustizia e della moralità lodando il tirannicidio, tentando
giustificare col titolo della civiltà il primato oppressivo dei Romani sulle
altre nazioni, ammettendo come teorica di condotta civile il cangiar partito a
seconda delle circostanze.Nè io lo difendo da queste accuse;ma rammento solo
per debito imparziale d'istoria, che le stesse ragioni recate da lui a' suoi
tempi per giustificare le conquiste romane, sono state addotte in pieno secolo
XIX da una delle nazioni più civili del mondo per iscusare non meno odiose
conquiste; e che,se la storia non giustificò Tullio nel diritto, l'ha in parte
giustificato nel fatto, mostrando di quanto lume di civiltà la moderna Europa
sia debitrice alle conquiste romane. I giudizj intorno alla sua condotta morale
e politica, già di troppo benigni nelle opere del Middleton, e del
Niebuhr,troppo severi in quelle di Melmoth, Drumann e Mommsen, furono non ha
guari saviamente temperati in un bel saggio di Forsyth, venuto alla luce in Londra, e di cui abbiam veduta
quest'anno una nuova edizione. Tullio, così osserva sapientemente il biografo
inglese, fu qualche volta debole, timido, irreso luto,m a a tali difetti
rispose in altre condizioni di tempi con una nobile condotta civile. Ei si
diportò da uomo e da cittadino nella congiura di Catilina, e nel finale c o m
battimento contro il triunviro Antonio.Chè se non sem pre fu pari agli
avvenimenti che lo incalzavano, se non sostenne coraggiosamente l'esilio, e
restituito in patria, ondeggiò a lungo tra la parte di Cesare e quella
di Pompeo, bisogna considerare quanto difficili tempi fossero quelli a
chi, come lui, non avea mai patteggiato colla coscienza, e riconosceva nella
religione del giuramento, e nella santità dei costumi civili il principio
tutelare delle libere istituzioni. Questo alto sentimento del buono,po
tentissimo nel nostro oratore, è la ragione che diede sublimità vera alle sue
dottrine morali; e ci spiega come nei libri degli Officj, della Repubblica e
delle Leggi egli desunse i principj fondamentali della filosofia civile dal
concetto più puro dell'onesto e della legge; e vissuto in tempi nefandi intese
a conciliare l'interesse dell'utile pubblico colla giustizia assoluta,
nell'idea della famiglia, nell'idea dello stato, nel possesso, nella
legislazione e nei diritti di guerra e di pace. Tale pure è l'opinione esposta
dal signor Gaston Boissier ne'suoi dotti articoli sulla politica di Cicerone,
stampati nella Rivista de'Duc Mondi. Corre adesso in Europa un tempo assai
propizio alla critica degli scrittori latini.Invero gli studj che accompa
gnarono fra noi ilprimo risorgimento delle lettere anti che, mossi da curiosità
e da desiderio di un passato a cui la notte tempestosa dei tempi di mezzo
sembrava aver cresciuto splendore, non mantennero sempre una giusta eguaglianza
fra il libero esame e l'ossequio dovuto alle tradizioni. Ma tal difetto venne
largamente emendato in età più vicina, allorchè da molti si esaminò solo per
negare,e le passioni politiche e religiose fecero impaccio più volte alla
schietta manifestazione del vero. Oggi la quiete dei tempi,e questo nuovo
ricomporsi d'Europa a monarchie nazionali,avvicinando i popoli tra loro e ren
dendo sempre più facile il sindacato delle opinioni, per suade le menti a
giudizj più severi e imparziali. Ne mancano esempj di queste nuove condizioni
della critica odierna, segnatamente per ciò che risguarda gli studj del
l'antichità latina; non ignorano infatti i nostri lettori che,mentre in
Germania il Bernhardy e il Mommsen giudicarono con molta severità Cicerone, in
Francia e in Inghilterra hanno parlato con bella temperanza delle sue
dottrine morali e della sua vita politica il Desjardins e il Forsyth. Fra
noi gli studj istorici della filosofia o non furono sin qui troppo
favorevolmente accolti, o rimasero oscuri nella solitudine dei gabinetti,
mentre le lettere esercitavano un ufficio civile, e all'unità e all'indipen
denza dava opera l'intera nazione. È tempo oggimai che torniamo a così nobili
studj;e la critica istorica e filosofica faccia prova di richiamare nella
memoria ricono scente degli Italiani la storia di quel popolo da cui
venne il Desjardins e il Forsyth. Fra noi gli studj istorici della
filosofia o non furono sin qui troppo favorevolmente accolti, o rimasero oscuri
nella solitudine dei gabinetti, mentre le lettere esercitavano un ufficio
civile, e all'unità e all'indipen denza dava opera l'intera nazione. È tempo
oggimai che torniamo a così nobili studj;e la critica istorica e filoso fica
faccia prova di richiamare nella memoria ricono scente degli Italiani la storia
di quel popolo da cui venne la prima luce delle nostre istituzioni. Allora
soltanto le dottrine di Cicerone saranno meglio studiate e apprezzate, e la
natura comprensiva dell'ingegno romano,dicuiegli fu esempio solenne, ci
apparirà come una sintesi vasta e feconda in cui s'accoglieva la coscienza dei
popoli antichi.Giacomo
Barzellotti. Keywords. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Barzellotti” – The
Swimming-Pool Library.
Grice e Basilide: il portico a Roma: il tutore del
principe – filosofia italiana – Luigi Speranza (Roma). Filosofo
italiano. Member of the Porch. A teacher of Antonino. Basilide.
Grice e Basilio: il circolo di Giuliano -- Roma –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Roma). Filosofo italiano. He studied
philosophy alongside the future emperor Giuliano. Basilio.
Grice e Basso: gl’ortelani -- Roma – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Roma). Filosofo italiano. According to
Seneca, a follower of the philosophy of The Garden, who bore witness to his
school’s teachings in the way he copes with prolonged ill health. Lucio Aufidio
Basso. Basso.
Grice e Basso: il portico a Roma – filosofia italiana
– Luigi Speranza (Roma). Filosofo italiano. A member of the Porch. Tito
Avianio Basso Polieno. Basso.
Grice e Batace – Roma – filosofia italiana – Luigi
Speranza
(Nizza). Filosofo italiano. A pupil of Carneade.
Grice e Battaglia:
l’implicatura conversazionale dei valori italiani – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Palmi).
Filosofo italiano. Grice: “You gotta like Battaglia; he plays with the Italian
language in ways I cannot play in the English language; e. g. consider his
philosophising ‘between being and value,’ ‘tra l’essere e il valore.’ Surely
the thing is the copula: A is B, A is worth B.’
-- “A e B,” “A vale.” “A vale B.” – “We cannot say that a dollar is
worth a dollar --. Stricctly, we CAN, it’s true – but the implicaturum is ‘I’m
an idiot or a philosopher.” Grice: “And I can say, “Socrate e,’ i. e. Socrates
is. And ‘Socrates vale,’ i.e. Socrates has value.’” Grice: “When I did my linguistic botanising on
‘value,’ I followed Austin’s misadvice: never contrast with Anglo-Saxon, but
actually ‘worth’ in Anglo-Saxon WAS a verb, and cognate with Battaglia,
‘valere.’!” In seguito al terremoto di Messina lasciò la Calabria,
trasferendosi con tutta la famiglia a Roma, dove intraprese il suo percorso di
studi. Si laurea con una tesi su Marsilio
da Padova. Ottenuta la libera docenza di filosofia e un contratto
d'insegnamento dall'ateneo capitolino, si trasferì a Siena, dove vinse la
cattedra nella medesima disciplina. Si
sposta da Siena a Bologna, dove già teneva delle lezioni. Nell'ateneo bolognese
insegna, contemporaneamente, filosofia morale e filosofia del diritto nella
Facoltà di Filosofia, di cui e preside. Rettore dell'ateneo di Bologna. Il Comune
di Bologna gli ha dedicato una strada, e Bologna intitola a suo nome la Biblioteca
del ‘Dipartimento’ di filosofia. È stato autore di numerosi saggi in diverse
branche del diritto e della filosofia e, in loro connessione, sulla storia del
pensiero, sia antico che modern. Tale interesse declina anche in chiave
pedagogica, a testimonianza dell'intensa attenzione rivolta alla storia quale
concreta fonte dell'organizzazione sociale umana e del complesso e diffidente
approdo allo spiritualismo. Con i
sostenitori attualisti dell'autonomia della categoria filosofica della
politica, pensa che occorresse lasciare alla storia tout court quanto non fosse
pensiero sistematico, preservando così la storia delle dottrine da ogni
contaminazione con le dialettica sociale e istituzionale". Altre opere:“Cuoco e la formazione dello
spirito nazionale in Italia” (Bemporad, Firenze); “Marsilio da Padova e la filosofia
politica del Medioevo” (Felice Le Monnier, Firenze); “La crisi del diritto
naturale: saggio su alcune tendenze contemporanee della filosofia del diritto”
(La Nuova Italia, Firenze); “Diritto e filosofia della pratica: saggio su
alcuni problemi dell'idealismo contemporaneo” (La Nuova Italia, Firenze); “Thomasio
filosofo e giurista” (Circolo giuridico di Siena);“Scritti di teoria dello
stato” (Giuffré, Milano); “Orientamenti metodologici nella storia delle
dottrine politiche” (Tip. Nuova, Siena); “Problemi metodologici nella storia
delle dottrine politiche ed economiche” (Foro Italiano, Roma); “Corso di filosofia
del diritto” (Soc. editrice "Foro italiano", Roma); “Il domma della
personalità giuridica dello Stato” (Zanichelli, Bologna); “Impero Chiesa e
stati particolari nel pensiero di Alighieri” (Zanichelli, Bologna); “Libertà ed
uguaglianza nelle dichiarazioni francesi dei diritti: testi, lavori preparatorii,
progetti parlamentari” (Zanichelli, Bologna); “Il valore nella storia” (Upeb,
Bologna); “Il problema morale nell'esistenzialismo” (Zuffi, Bologna); “Saggi
sull'Utopia di Tommaso Moro” (Zuffi, Bologna); “Cenni storici intorno al
concetto di lavoro” (Zuffi, Bologna); “Filosofia del lavoro” (Zuffi, Bologna);
“Lineamenti di storia delle dottrine politiche” (Giuffré, Milano); “Morale e
storia nella prospettiva spiritualistica” (Zuffi, Bologna); “Nuovi scritti di
teoria dello stato” (Giuffré, Milano); “I valori fra la metafisica e la storia”
(Zanichelli, Bologna); “Linee sommarie di dottrina morale” (Patron, Bologna); “I
valori della pratica e l'esperienza storica” (Patron, Bologna); “Il valore
estetico” (Morcelliana, Brescia); “Cinque saggi intorno alla sociologia” (ISturzo,
Roma); “ Parva Desanctisiana” (Patron, Bologna); “Economia, diritto, morale” (Coop.
libraria universitaria editoriale bolognese, Bologna); “Croce e i fratelli
Mario e Luigi Sturzo” (Longo, Ravenna); “Rosmini tra l'essere e i valori,
Guida, Napoli); “Mondo storico ed escatologia” (Clueb, Bologna); “Le carte dei
diritti: dalla Magna Charta alla carta del lavoro” (Sansoni, Firenze); “Le
carte dei diritti: dalla Magna Charta alla Carta di San Francisco” (Sansoni,
Firenze); “Meis, I problemi dello stato moderno” (Zanichelli, Bologna);
“Sanctis, Lettere a Villari” (Einaudi, Torino); “Lettere di Meis a Spaventa”
(Azzoguidi, Bologna); “Il pensiero pedagogico del Rinascimento” (Sansoni,
Firenze); “Locke, Antologia degli scritti politici” (Il Mulino, Bologna). Il
pensiero di Felice Battaglia, Atti del Seminario promosso dal Dipartimento di
Filosofia di Bologna, Matteucci e Pasquinelli, Bologna, CLUEB, A cent'anni
dalla nascita, Bologna, Baiesi, Dal
filosofo all'uomo, Atti del convegno di studi su B. (Palmi), Chiofalo, Palmi,
Arti Grafiche, Ferrari, La filosofia italiana, in «Storia della
Filosofia», (La filosofia
contemporanea. Seconda metà del Novecento), t. I, M. Paganini, Vallardi, Milano,
Marchello, B., Edizioni di Filosofia, Torino, Matteucci, Felice Battaglia,
filosofo della pratica, in Atti della Accademia delle Scienze dell'Istituto di
Bologna, Classe di Scienze Morali, Rendiconti, (ora rifuso in Id., Filosofi
politici contemporanei, Il Mulino, Bologna, Polato, B., Dizionario Biografico
degli Italiani, Volume 34, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, Scerbo, B.:
la centralità del valore giuridico, Edizioni scientifiche italiane, Napoli, Anzalone,
Lo abstracto y lo concreto en la Teoría del Derecho de Battaglia. Felice
Battaglia y el dilema entre Croce y Gentile, Atelier, Barcelona, A. Anzalone, B.. Per una teoria giuridica tra
idealismo crociano e gentiliano, Euno edizioni, Leonforte. Anzalone, Las
aparentes contradicciones de la filosofía jurídica y política de B., in «Studi
in onore di Sinagra», Miscellanea,
Aracne, Roma,, A. Anzalone, El Estado,
sus fines y su relación con el derecho. La perspectiva de Felice Battaglia, in
“Lex Social (Revista jurídica de los Derechos Sociales)”, Anzalone, La
integración europea como modelo para Latinoamérica según Felice Battaglia, in
«Temas de Filosofía Jurídica y Política», SFD, Córdoba, Cotroneo, B. e la
"filosofia dei valori", in Benedetto Croce e altri ancora, Soveria
Mannelli, Rubbettino, Onorificenze Dottore honoris causanastrino per uniforme
ordinariaDottore honoris causa — Universidade de São Paulo. Ufficiale
dell'Ordine di Leopoldo IInastrino per uniforme ordinariaUfficiale dell'Ordine
di Leopoldo II Cavaliere dell'Ordine di San Gregorio Magno (classe civile) nastrino
per uniforme ordinariaCavaliere dell'Ordine di San Gregorio Magno (classe
civile) Grande Ufficiale Ordine al Merito della Repubblica Italiaanastrino per
uniforme ordinariaGrande Ufficiale Ordine al Merito della Repubblica Italiana —
Cavaliere di gran croce dell'Ordine al merito della Repubblica italiananastrino
per uniforme ordinariaCavaliere di gran croce dell'Ordine al merito della
Repubblica italiana. Vittor Ivo Comparato, Vent'anni di storia del pensiero
politico in Italia, Il pensiero politico, Università degli Studi di Bologna,
fondata nel sec. XI. Annuario degli Anni Accademici Bologna, Tipografia Compositori, Dettaglio
decorato, Presidenza della Repubblica. Sito web del Quirinale: dettaglio
decorato. Dizionario biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. ULTURA
MODERNA - Quaderni di Storia, Filosofia e Politica cura di Battaglia L'opera di
Vincenzo Cuoco e la formazione dello spirito nazionale in Italia R. BEMPORAD
& FIGLIO - Editori - FIRENZE Rappresentanti per il Piemonte: S. LATTES
& C. Torino. R. BEMPORAD & Firenze, Stab. Pisa & Lampronti. La
tradizione italica. Il Settecento e la sua importanza. L’Italia ritrova sè
stessa nella sua storia. Il processo unitario. L'erudizione: Muratori. La
filosofia: Vico. Antitesi al cartesianismo. Esperienza filologica. Italianismo
di Vico. De antiquissima italorum sapientia. Vico impersona la nuova tradizione.
A lui si ricollega Cuoco. La fortuna di
Vico nell'alta Italia e le origini del nuovo pensiero. Cuoco e i suoi studiosi.
La rivoluzione napoletana. La cultura rivoluzionaria e prerivoluzionaria.
Razionalismo, astrattismo. La classe colta di Napoli. Riformismo governativo.
Rottura tra stato e borghesia. Carattere passivo della rivoluzione. Le origini
sacre della nuova Italia. Gli storici della letteratura e della vita del popolo
italiano, che vogliano trattare del Risorgimento nostro con piena e sicura
conoscenza di cause e di effetti, devono necessariamente rifarsi al secolo
XVIII. Nel secolo XVIII sono le scaturigini di quel vasto e nobile movimento,
denso più di idee che di fatti, poi che i pochi e modesti avveni menti ricevono
luce ed acquistano nobiltà solo nel riflesso delle idee, di quel vasto e nobile
movimento, ripeto, che condurrà all'unificazione e all'indipendenza italiana.
Mi rabile la continuità della vita di questo popolo antico d'Italia: i secoli,
che ad una critica occhialuta sembrano i più torbidi, si presentano, poi, a chi
sappia investigarli con amore e con coscienza, gravi di preparazione, pon
derosi d'esperienza: è tutta una vita che si prepara, si svolge, sente il
bisogno di concretizzarsi, finchè scoppierà in foga d'eroismo e di volontà. È
una preparazione lenta diuturna faticosa, la quale fa emergere figure grandi di
filosofi e di poeti, di giuristi e di uomini di governo o di chiesa. La critica
ha il dovere di rivendicare questi secoli e di valutarli al paragone di
concetti superiori di filosofia. È ridicolo condannare alcune età nel corso
d'un popolo, alcuni secoli in blocco per altri secoli, chiamare questa età di
decadenza, quella età di fioritura. I periodi storici, le ere, i secoli sono
quello che sono con le loro istituzioni, col loro pensiero, con la loro arte,
con i loro uomini, soprattutto coi loro uomini. È ridicolo condannare il passato
come si usava sino a venti anni fa, critico spietato, Minosse che giudica e
manda senza appello, il nostro maggiore poeta, Giosue Carducci. La storia ha invece
diritto alla nostra ammirazione come i secoli, in cui i destini della patria si
sono venuti maturando, attraverso un rinnovato fervore di pensiero, di critica,
di storiografia, preludio modesto mafaticoso di opere civili, attraverso un
rifoggiarsi, insomma, della coscienza nazionale, che da universalmente umana
tende a divenire più veramente, se pure più ristrettivamente, italica. È forse,
se l'affer mazione non trovasse nella sua rigidità una smentita nell'oceanica
figura di Vico, un chiudersi in noi stessi, un rinnegare gli ideali
cosmopolitici, per ritro vare il particolare più veramente nostro, l'essenza
della stirpe. La storia è l'esperienza del nuovo spirito, che gradual mente
viene formandosi. Il popolo della penisola s'astrae, si ritira, si allontana
dalle grandi competizioni politiche e culturali europee. Il centro del mondo si
è spostato: non più Roma, ma Parigi, Lisbona, Madrid, Londra, Vienna. Mentre le
altre genti si gettano tumultuose nel 7 fervore della conquista, nella lotta
per il predominio, e noi siamo le vittime, la nostra razza si chiude nel guscio
della propria coscienza, nel culto della propria essenza. Perchè? Per essere
più italiani, per essere noi stessi, per riacquistare a noi tutto noi stessi,
per sapere il nostro passato, per foggiare nello spirito l'avvenire. Così
quell'Italia, che ai miopi occhialuti corifei dello storicismo positivo sembra
assente tra la seconda metà del Seicento e la prima metà del Settecento, per
riacqui stare vita nuova proprio con la critica razionalista pre
rivoluzionaria, e poi con « gli immortali princípi » del l '89, è invece viva e
desta, sempre, in ogni tempo, per ritrovarsi, essa stessa, di fronte
all'irrompere delle giovani schiere galliche con un patrimonio nobilissimo di
schietto pensiero italico, di sapienza civile antica, di esperienza politica
nuova. Lo storico deve valutare tutto. La storia della cultura, ben altra cosa,
notiamo, dalla storia dell'arte, particola ristica, d'un subiettivismo che
rinnega ogni sviluppo che non sia nello spirito individuale e creatore, ha una
sua mirabile continuità, una sua ininterrotta evoluzione: l'oggi sorge dal
passato, nel passato si prepara il pre sente, il presente è la fucina in cui si
foggia il futuro. La storia deve valutare tutto e trovare i nessi ideali tra
gli avvenimenti, se vuol essere storia, cioè studio critico e superiore delle
idee, che muovono gli uomini gli uo mini sono sopra tutto idee, spirito —, e
non cronaca astratta di ciò che gli uomini fanno e potevano anche non fare. Lo
storico deve dunque, se vuol rinvenire l'origine vera del nostro Risorgimento,
salire assai più indietro che di solito non si faccia ed osservare più le idee
che i fatti, poi che i fatti a volte sono puri e semplici fenomeni senza
conseguenze, che si spengono come stelle cadenti nel cielo dopo un breve ciclo,
mentre le idee vivono, germinano nell'oscurità, generano altre idee, seguendo
la trama fatale del corso delle stirpi. Le idee rivelano quel mondo dello
spirito, ove si foggiano gli eventi, rivelano il segreto della génesi de'
popoli, il loro assurgere all'im 8 pero, le cause della grandezza politica.
Dietro il fatto sto rico c'è l'idea, la cui vita, vita storica cioè dinamica,
lo studioso deve analizzare nella sua complessa formazione e non rinnegare per
i preconcetti del proprio cervello. La rinascita dell'elemento italiano,
particolaristico e nazionalista, è un fatto estrinsecamente assai prossimo a
noi, intimamente preparato da lunga meditazione, da lunga speculazione, da
lunghe ricerche. Una storia vera della cultura, specie della cultura politica,
non può non ricollegarsi, anzi, per ri trovarvi le origini vere dell'Italia di
oggi. Dove si foggia questa nuova coscienza, questa nuova italianità?
Nell'angolo della penisola, che per il momento, guardando in modo sommario la
distesa temporale della storia, è il più li bero dall'influsso culturale
straniero. Non Venezia, non Milano, non Torino, non Firenze.... Napoli. Venezia
è decaduta non già, come la retorica vuole, per la corruzione d'una nobiltà
festaiola e carnevalesca, ma per un fatto storico ed economico
incontrovertibile, perchè la vita commerciale d'Europa ha disertato le antiche
vie dell’oriente, per spaziare negli oceani, ove le navi venete non possono
andare, troppo lontane dall'infelice scalo della città di San Marco (1 ).
Torino è più francese che italiana, più sabauda che nazionale. Firenze è il
centro d’uno Stato troppo piccolo, per imporre un'idea politica alle città
vicine, ed è estenuata per il rigoglio anteriore. Milano sola può essere il
centro delle nuove fortune nostre, e vedremo poi come essa col di sastro della
Partenopea riprenda tutto il tesoro ideale del popolo italiano per rendersene
degna depositaria. Ma Milano oggi è troppo aperta all'influenza straniera,
risente troppo gli effetti d'una vita non propriamente italiana, è troppo
cosmopolita, troppo mondana. Bisogna che il rinnovamento si inizi altrove.
Milano poi com pirà l'unità spirituale dell'italianismo, sui primi anni Rosi,
L'Italia Odierna, Torino,
dell'Ottocento, fondendo i due elementi propri della no stra natura: il
suo positivismo, più o meno razionalistico secondo i tempi, con
l'idealismo.concretamente storico e critico del mezzogiorno, per foggiare quel
carattere mentale del rinato popolo italiano, che rifugge così dalla metafisica
nubilosa di certe filosofie straniere come dal materialismo volgare, ritrovando
la sua sana vita in tima nel ponderato storicismo d'una filosofia dello
spirito. Napoli, posta dalla natura nel più incantevole luogo della penisola,
arrisa dal cielo e dal mare, beatificata dal sole, Napoli mite e pensierosa
impersona la nuova vita nazionale; essa, chiusa nella sua remotezza dalle
grandi vie commerciali dell'alta Italia tra Francia ed Austria, sola può
custodire il patrimonio culturale della nazione. L'Italia era senza dubbio
indietro di fronte alle grandi speculazioni, di fronte alla grande cultura
straniera. Car tesio, Grozio, Spinoza, Locke, Hobbes erano nomi re centi per la
gloria della filosofia delle altre stirpi, nomi grandi illustri, pietre miliari
nello sviluppo del pensiero moderno. Che avevano gli italiani da contrapporre?
Nulla, fuor che la loro povertà nuda ed altera. Lo spirito ita liano era chiuso
in sè stesso, ho detto, quasi disdegnoso della merce straniera, che gli si
voleva donare. E pure questa cultura, questa filosofia straniera pas sava da
noi ed acquistava diritto alla cittadinanza, spe cie a Torino e a Milano, in
quelle città più aperte ai nuovi rapporti civili. Il cartesianismo ovunque si
imponeva e con esso il classicismo francese lineare geometrico arido. L'Italia
però non filosofava. Il Muratori nella sua solitu dine di Modena cercava,
ricercava, spogliava, compilava con foga di ricostruttore, traeva dagli archivi
polverosi i resti della storia nostra, e il lavoro di paleografia e di
trascrizione diveniva poi lavoro di sceveramento, d’ana lisi, di critica. Il
nuovo italianismo rinasce con un rin novato fervore di studi storici. « Il
serio movimento scientifico » scrive Sanctis « usciva di là dove si era
arrestato, dal seno stesso dell'erudizione. Lo studio del passato era come una
ginnastica intellet tuale, dove lo spirito ripigliava le sue forze. Alle
raccolte 10 successero le illustrazioni. E vi si sviluppò uno spirito d'in
vestigazione, di osservazione, di comparazione, dal quale usciva naturalmente
il dubbio e la discussione. Lo spi rito nuovo inseguiva gli eruditi tra quegli
antichi monu menti. Già non erano più semplici eruditi: erano critici » A
Modena, intanto, studiava il Tiraboschi, a Roma il Crescimbeni, a Napoli il
Gravina; altrove Fabretti, Bianchini, Maffei e con essi una vera pleiade di
dotti « segnano già questo periodo, dove la scienza è ancora erudizione e nella
eru dizione si sviluppa la critica ». A Napoli e poi in un remoto paese del
Cilento si for mava intanto il Vico. E a VICO bisogna rial lacciare tutto il
complesso movimento filosofico politico meridionale, tutta la fortuna
dell'italianismo, di cui lo scrittore del quale imprendiamo lo studio, Vincenzo
Cuoco, è il rappresentante maggiore. La filosofia del Vico nasce da una parte
in antitesi al cartesianismo aritme tico e razionalista, dall'altra sopra una
perfetta consape volezza, sopra un vero fondamento di ricerca storica, nell’un
caso e nell'altro come reazione al pensiero stra niero e ritorno alle fonti
nostrane. Solo l'antitesi al cartesianismo, cioè alla filosofia im perante,
avrebbe potuto portare Vico ad affermare l'im possibilità d'una scienza della
natura, e in questa scienza era la gran cieca fede del razionalismo, e la
sicurezza d'una scienza perfetta nel mondo umano, morale e sto rico. La
conversione del vero col fatto (verum ipsum factum), impossibile nel mondo
naturale agli uomini, di vien possibile nel mondo morale. Per conoscere una
cosa occorre farla, o rifare il processo creativo: ciò è impossi bile
nell'ordine naturale a tutti, fuor che a Dio, divien possibile nell'ordine
umano, spirituale e storico, fatto dall'uomo, nel quale l'uomo opera come Iddio.
Le scienze morali, la politica, la poesia perdono il mero carattere di
probabilità e brillano di pura luce nello spi SANCTIS, Storia della letteratura
italiana, Milano, Treves ed.] rito. È un nuovo principio gnoseologico, il vero
è riposto nel fatto: a questo principio si rifà tutto il nuovo sistema storico.
Ma domandiamoci: questo nuovo principio, che è il nucleo d'ogni futura
filosofia dello spirito, quest ' in versione, che è la nuova gnoseologia, era
possibile come semplice reazione ad un cartesianismo, che al Vico era
pervenuto, sia pure, come scrive il De Sanctis, in una forma antipatica e
menomatrice dei suoi studi, ma certo non in maniera del tutto opprimente e
scettica? Io credo di no o almeno credo che la rivoluzione non sa rebbe stata
possibile senza considerare un nuovo ele mento, le pure ricerche storiche, che
portarono in fine il Vico a conclusioni inattese. Vico, scritto il De ratione
studiorum, il De antiquis sima italorum sapientia, s ' ingolfò negli studi
eruditi di storia antica, di diritto romano, negli studi di diritto naturale,
di pura linguistica, di filologia. Dice bene quindi Croce che, se pure il
grande napoletano non fu condotto alla filosofia, al nuovo orientamento della
sua gnoseologia, in virtù di un processo puramente filolo gico, certo lo
stimolo e la materia gli furono offerti da gli studi sopra detti, « attraverso
i quali egli ebbe a fare un'esperienza solenne; e cioè che quella materia di
studio Ecco quel che scrive SANCTIS, Storia, La materia della sua cultura è
sempre quella: dritto ro mano, storia romana, antichità. La sua fisica è
pitagorica, la sua metafisica è platonica, conciliata con la sua fede. Base
della sua filosofia è l'Ente, l’Uno, Dio. Tutto viene da Dio, tutto torna a
Dio, l'unum simplicissimum di Ficino. L'uomo e la natura sono le sue ombre, i
suoi fenomeni, ecc. ecc.... ». Dentro a questa coltura e contro a queste
credenze venne ad urtare Cartesio. La coltura non ha valore: del passato
bisogna far tavola. Datemi materia e moto, ed io farò il mondo. Il vero te lo
dà la scienza ed il senso. Cosa dive niva l'erudizione di Vico, la fisica di
Vico, la metafisica di Vico? cosa divenivano le idee divine di Platone? e il
simplicis simum di Ficino cosa diveniva? e il dritto romano, la storia, la
tradizione, la filologia, la poesia, la rettorica non era più buona a nulla?
Nella violenta contraddizione Vico sviluppo le sue forze, ecc. ». 12 non poteva
essere e non era elaborata dal suo pensiero senza l'aiuto di certi princípi
necessarî, che gli si ripre sentavano in ogni parte della storia da lui presa a
medi tare. Un tempo gli era sembrato che le scienze morali, ragguagliate al
metodo matematico, occupassero, quanto a sicurezza, l'infimo posto. Ora, nella
quotidiana fami liarità con quelle scienze, gli veniva apparendo il con trario:
niente di più sicuro del fondamento delle scienze morali. Verum ipsum factum: «
ove avvenga che chi fa le cose, esso stesso le narri, ivi non può essere più
certa l'istoria » Il nuovo pensiero italiano s'afferma schiettamente storicista:
il carattere della tradizione se guente serba questo carattere: Cuoco, il
discepolo di Vico in un'età caratterizzata da una profonda negazione della
storia, riaffermando l'italianismo, riafferma la storia, Tutta la filosofia
dell'autore della Scienza nova nasce da questa scoperta, e questa scoperta
nasce da un'affan nosa ricerca storica. La resistenza a Cartesio, a Malebran
che, al razionalismo francese sarebbe rimasta resistenza, cioè in parte
incomprensione, se il Vico non avesse potuto superare Cartesio stesso in una
nuova visione della realtà. Solo la gran vita della storia, l'eterno farsi de'
po poli, gli imperi che sorgono si mutano si sviluppano muoiono, solo l'analisi
delle istituzioni politiche, del di ritto, delle religioni, delle lingue, delle
arti ne' loro par ticolari potevano dargli la superba certezza:... il pen siero
si fa, il pensiero è in quanto diviene, in quanto ha una sua propria dinamica.
Il vero è in quanto noi lo facciamo, in quanto lo rifacciamo pensandolo. Le
scienze morali s'aprono a nuova vita. Solo in esse v'è perfetta scienza, vera
conoscenza. « Il pensiero è moto che va da un termine all'altro, è idea che si
fa, si realizza come (1 ) B. CROCE, La filosofia di Vico, Bari, Laterza, Vico,
La scienza nuova giusta l'edizione, a cura di Nicolini, Bari, Laterza GENTILE,
Dal Genovesi al Galluppi, Napoli, Edizione della Critica] natura, e ritorna
idea, si ripensa, si riconosce nel fatto. Perciò verum et factum, vero e fatto,
sono convertibili; nel fatto vive il vero; il fatto è pensiero, è scienza; la
storia è una scienza, e, come ci è una logica per il moto delle idee, ci è
anche una logica per il moto dei fatti, una storia ideale eterna, sulla quale
corrono le storie di tutte le nazioni. Ora ritorniamo al nostro argomento. Non
interessava me tanto ridire quel che sul Vico fino ad oggi si è detto e che
coglie assai bene la génesi e il valore della spe culazione del grande
napoletano, se non per dimostrare come la nuova filosofia d'Italia, il nuovo
italianismo nasca da una vera e propria esperienza critica ed erudita. Il Vico
stesso nel De antiquissima italorum sapientia es lignuae latinae originibus
eruenda aveva compiuto uno sforzo mirabile di ricerca etimologica, che lo aveva
por tato ad affermazioni di grande audacia e nobiltà, se pure non accettabili,
quale l'esistenza di una setta filosofica italica preromana, l'esistenza
d’un'antica filosofia etrusca, generatrice d’un linguaggio filosofico, che poi
trascorse in altre lingue nostre, quali il latino, in cui si trovano singolari
tracce altrimenti inspiegabili, filosofia autoctona nostrana, antichissima, di
cui Pitagora stesso sarebbe un fievole epigono. Nella sua seconda gnoseologia
il Vico rinnegherà il principio informatore dell'opera: il linguag gio cessa
d'essere in rapporto alla logica, trova la sua spiegazione « nei principi della
poesia, cessa d'avere la sua origine nella volontà per acquistare maggiore
sponta neità e naturalezza, Ma intanto resta acquisito lo sforzo vichiano della
conquista d'un vero italianismo pre latino e preellenico, sforzo in parte
rinnegato dallo stesso autore, che trova al suo pensiero nuove vie, ma sforzo
non perciò meno degno, dal punto di vista culturale nazionalista. È una
riconquista dell'italianità nella tra [SANCTIS, Storia; CROCE, La filosofia di
Vico; SPAVENTA, Prolusione e introduzione alle lezioni di filosofia, Napoli,
Vitale] dizione, nella storia. La storia è fatta dall' uomo: la storia d'Italia
dagli italiani: trovare lo sviluppo della storia italiana significa trovare lo
sviluppo di quella volontà, di quello spirito, di quelle idee, che formano il
popolo nostro. Dai « rottami dell'antichità » nasce la storia italiana. Nel Nord
della penisola la cultura era razionaliştica e cosmopolita. I dotti parlavano
francese, non potevano sottrarsi all'influsso di Cartesio o di Locke. A Napoli
invece la cultura è storica e filosofica e particolaristica mente italiana,
sebbene pur comprensiva ed universale. Vico si sottrae al pensiero europeo,
ritorna a Pita [Intendere il Vico e staccarlo in un certo senso dallo sfondo
comune delsuo secolo è necessario per colui, che voglia studiare la storia, in
cui senza dubbio sono le origini della nuova Italia e del nuovo pensiero. Ciò
non ha saputo fare, per esempio, Gabriele Maugain, autore di un dotto Étude sur
l'évolution intel. lectuelle de l'Italie environ (Paris, Hachette), in cui
ritorna ed insiste l'antica tesi (carducciana tra l'altro ) d'una decadenza e
di una stasi dello spirito nazionale durante un periodo più o meno lungo. Ma,
se non accettiamo questa visione parziale del fenomeno, come poi spiegarci
tutta la fio ritura del secolo XIX? Dobbiamo crederla davvero, mancando una
tradizione italica, una fioritura estrinseca, mero riflesso della cultura
rivoluzionaria francese prima e romantico -germa nica poi? O invece il periodo
anzi detto è periodo di prepara zione metodica, e in esso sono i germi della
nuova Italia? Questo viene al pensiero di chi legge il libro accennato, in
conclusione assai dotto ed interessante. Questo venne al pen siero di Giovanni
Gentile, che nella Critica recensì l'opera del Maugain (recensione riveduta e
ristampata in Studi vichiani, Messina, Principato), e che, pur riconoscendo che
nel complesso, se si eccettui la figura titanica del Vico, questa storia è una
storia di cui non abbiamo molto a com piacerci, nota come il Maugain la renda
più malinconica di quanto non sia. A prescindere dal fatto che proprio nell'età
di cui si tratta fiorisce Vico, e Vico per noi è il genio dell'Italia nuova, la
tradizione insomma a cui il succes sivo italianismo si ricollega, occorre
pensare che dalla morte rinascerà la vita, e si preparerà l'Italia che
accoglierà la Rivoluzione, e si scuoterà tutta, e ri prenderà la sua via in
tutte le manifestazioni della vita spiri tuale, e si aprirà un varco nella
politica de grandi Stati, e ri. sorgerà come nazione ». Ora ciò sfugge
all'autore del libro. 15] gora, a Platone, ai filosofi cristiani da un lato,
dall'altro, come vedemmo, procede da sè, per una via del tutto nuova. La
Scienza nova è, come scolpì Sanctis, « la Divina Commedia della scienza, la
vasta sintesi, che riassume il passato e apre l'avvenire, tutta ancora in
gombra di vecchi frantumi, dominati da uno spirito nuovo. Essa non è intesa per
il momento, non importa ! Lo stesso Vico non si rende conto dei formidabili svi
luppi che si trarranno dai suoi studi. Ma il seme, get tato in glebe feconde,
germoglierà. Il pensiero meridio L'Italia rinasce e si rinnova, dal cosmopolitismo
antinazio nalistico nel culto d'un universale umano l'Italia diviene na
zionalistica nel culto d'un tradizionalismo più nostro, pur non dimenticando
d'esaurire il mondo morale nella filosofia del Vico, proprio nel periodo che al
Maugain sembra morte e stasi. Ben nota il Gentile a proposito (Studi vichiani ).
Non bisogna dimenticare che quella stessa che diciamo morte, è una morte
relativa; ed è anch'essa vita, perchè condizione e momento di quella che dicesi
vita: e senza intendere l'una, non è possibile giungere all' intendimento
dell'altra. Tutto sta a non cercare la vita nella morte: e non volere una cosa
nell'altra. Lastasi del periodo studiato dal Maugain non è il progresso della
creazione, ma è pure progresso, se è la pre parazione del progresso ulteriore.
Noi infatti non potremmo intendere l'Italia nuova, nutrita dalla cultura
europea compene trata con la tradizione nostra, quale la troviamo p. e. nella
poe sia del Foscolo e nell'Italia tutta del tramonto e degli albori del
seguente, [ quale la troviamo, mi permetta l ' illustre Maestro la chiosa, nel
nostro CUOCO (si veda)] se la innestassimo immediatamente all'Italia tutta
italiana, crea trice in filosofia come in arte, maestra ancora all'Europa tutta,
e vivente di una vita spirituale sua, del 500 e del primo 600. L'Italia è
l'Italia che accoglie il riflusso della cultura europea, su cui ha esercitato
ella prima l'azione sto rica rinnovatrice: e in questo lavoro di
riassorbimento, che dev'essere ed è anche reazione (esempio solenne Vico), è la
vita sua nuova rispetto al passato. Il senso di questa vita nuova, se non
m'inganno, non c'è nel libro del Maugain.... ». Precisamente così: può darsi
che chi rilegga i fogli dei vari Giornali de' letterati vi ritrovi morte, ma
chi trascorra le su date carte del Muratori e le induzioni geniali del Vico non
può che rinvenirvi la vita, e le origini grandi della nuova patria, la fonte
onde trassero la linfa vitale Cuoco e Foscolo. SANCTIS, Storia] nale si
ricollega tutto al Vico e col Vico medita i nuovi concetti e i nuovi concreti
problemi della storia e della vita; col Vico si presenta, dopo la caduta d'una
repub blica, ad incontrare il pensiero settentrionale per ani marlo, per
storicizzarlo nella realtà dello spirito, donde nascerà la nuova cultura
veramente nazionale, e non più lombarda toscana napoletana. Così solo si
possono spiegare molti atteggiamenti della cultura di Monti e di Cesarotti, di
Manzoni e di Foscolo. La tradizione vichiana è in fine la tradizione del più
puro italianismo. Da Napoli passerà a Milano, intanto notiamo come a Napoli
stessa, nel suo centro ideale, là dove il genio di Giambattista s'era formato
nell'umiltà borghese della vita d'ogni giorno, fra amarezze familiari, fra
disavventure accademiche, fra l'incomprensione di quella che la retorica chiama
alta cultura e poi non è che la più presuntuosa saccenteria, come a Napoli
stessa questa tradizione non fu sempre dominante, nè sempre uguale, battuta in
breccia dal francesismo, prima carte siano, poi illuminista, volterriano, ecc.
Comprensione vera e propria, infine, il Vico non ebbe neppure in vita (1 ):
immaginiamo, dunque, se dopo la morte del grande au tore della Scienza nova la
patria potesse intendere affatto l'oceanico spirito del suo figliolo. «
Certamente a Napoli, nel secolo decimottavo, ci fu in molti una confusa
coscienza della grandezza dell'opera vichiana; ma in che propriamente questa
grandezza con sistesse non si poteva determinare, perchè facevano an cora
difetto l'esperienza e la preparazione adeguate. Lo stesso discepolo ideale del
Vico, colui che a, detta di Vincenzo Cuoco, solo può condurci al maestro, solo
può servirci di guida per raggiungere i suoi voli, non fu immune da
contaminazioni estrinseche: il vichismo in Mario Pagano è mescolato al nuovo
sensismo francese (3 ). CROCE, La filosofia di Vico; Cfr. VINCENZO Cuoco,
Saggio storico sulla rivoluzione napoletana, Bari, Laterza Nella carriera
sublime della 37 potè volgersi alla compilazione d'una legge - base per la
repubblica, e architetto un progetto. Il lavoro porta nell'edizione che ho
sott'occhio il seguente titolo: Pro getto di costituzione della repubblica
napoletana per Pagano, Logoteta e Cestari, ed è diviso in un Rapporto del
Comitato di Legislazione al Governo provvisorio, opera del Pagano, chè lo stile
e tutto lo appalesa, e in una Dichiarazione dei diritti e doveri dell'uomo, del
cittadino, del popolo e de' suoi rap presentanti, a stendere la quale fu certo
maxima pars il celebre autore dei Saggi politici. Per mezzo di Vincenzo Russo
il Pagano dovette farne pervenire una copia al Cuoco. Questi rispose coi
Frammenti (2 ). di uno scrittore. Potremmo a questo punto intraprendere una
confutazione delle operazioni del Tria, ma non lo facciamo, per chè la
confutazione scaturisce da tutto il nostro lavoro, e perchè già fatta da N.
RUGGIERI, e da M. ROMANO, op. cit., p. 51 e sgg., i quali non hanno nulla
tralasciato per lu meggiare storicamente la complessa figura del molisano. Noi
per conto nostro abbiamo insistito su questo punto per mettere in guardia il
lettore su certi atteggiamenti del Cuoco, che, certo in antitesi con
l'atteggiamento del tempo suo, occorre valutare da un punto di vista molto
elevato, quasi metastorico, come quello che spesso trascende l'èra sua per
incontrare nel passato e nell'avvenire la più vera essenza del popolo nostro. (1)
Seguo per la Costituzione del Pagano l'edizione nap. del Rapporto al cittadino
Carnot sulla catastrofe napoletana del 1799 per LOMONACO, con @enni sulla vita
del l'autore, note e aggiunte di AYALA ed infine il Pro getto di costituzione
della repubblica napoletana per PAGANO,
LOGOTETA E CESTARI, con note di LANZELLOTTI, Napoli, Lombardi; I Frammenti si
credono quasi certamente anteriori al Saggio, scritti quindi proprio durante la
rivoluzione, a meno che non si riesca a provare, il che non mi sembra facile,
che siano stati scritti col Saggio o del tutto dopo. Del resto ideal mente
vanno innanzi. RUGGIERI, li crede an ch'egli, scritti durante il tempo della
Partenopea: a pag. 132 della sua monografia conferma il suo giudizio
cronologico, e in nota dà notizie sulla bibliografia del Progetto del Pagano,
inedito fino al giorno, in cui CUOCO (si veda) stampa il Saggio con l'ap.
pendice dei Frammenti, pubblicato la prima volta a Napoli da Lancellotti,
seguito da 30 note, 10 sue, 20 38 La critica al progetto ci mostra intero
l'animo di Vin cenzo Cuoco e la sua lucida netta precisa opposizione agli
immortali ed astratti princípi. Ma prima due parole su Russo. Potrebbe sembrare
un puro caso che le lettere siano a lui indirizzate. Si dirà: una grande ami
cizia univa il Russo al Cuoco, amicizia d'antica data, in trinsichezza fraterna;
si dirà: il Russo ha fatto pervenire all'amico studioso il Progetto di
costituzione, ond' egli ne prenda visione per le sue ricerche, quindi è
naturale che a lui sia diretta la critica ideale della legge. Sì, tutto ciò va
bene, ma non bisogna dimenticare che proprio Vin cenzio Russo è il
rappresentante tipico dell'astratto rivo luzionarismo, di cui il nostro fa la
requisitoria, proprio il Russo il corifeo dell'estremismo che il Cuoco detesta (1
), proprio il Russo, il socialista che crede furto la proprietà che l'amico
invece pone base della nuova società e del nuovo ordinamento civile, come
diremo. Teniamo pre sente ciò e le lettere assumeranno un duplice valore, di
critica scientifica e giuridica, d'opposizione ad un si stema politico
culturale. Sono, ripeto, l'una contro l'altra due filosofie, due sistemi, il
sistema rivoluzionario, esu berante e fiducioso nel momentaneo trionfo
dell'idea, il sistema liberale moderato, più realistico, che solo nel tempo
lentamente spera di vedere sanzionata dalla storia la sua forza. Chi era Russo?.
Basta leggere i suoi Pen del Cuoco, ripubblicato con le sedicenti note del
Lancellotti nella cit. edizione napoletana, ROMANO] crede i Frammenti anteriori
al Saggio. Lo stesso il CROCE, La rivoluzione napoletana, CROCE, La rivoluzione
napoletana, p. 108 e sgg., scrive a proposito del Russo e del suo estremismo: «
Certo, anche gli amici che gli volevano bene e l'avevano in grande stima per la
sincerità e nobiltà dei suoi convincimenti, come il suo compagno della prima
giovinezza Vincenzo Cuoco, non potevano appro vare la via senza uscita per la
quale egli si era messo ». Su Russo vedi CROCE, La rivoluzione napoletana, pp.
85-112; nonchè G. DE RUGGIERO, Il pensiero politico meri dionale nei secoli
XVIII e XIX, Laterza ed., Bari, 1922, p. 120 e sgg., che ci offre una buona
analisi del pensiero del 39 sieri politici, sui quali lo stesso Cuoco esprime
nel Saggio un giudizio un po' incolore, sebbene ne tra peli una critica, per
intendere il suo astrattismo. Rileg giamo, a proposito, le parole di Benedetto
Croce. Il suo sistema si fondava « sull'idea di una repubblica popo lare, in
cui ciascuno possederebbe un pezzo di terra da coltivare direttamente e da
trarne i mezzi di sussistenza. Non testamenti e non atti tra vivi, e neanche
succes E sioni legittime; alla morte del possessore la quota di lui sarebbe
tornata alla repubblica per una nuova di stribuzione. Gli uffici esercitati
dagli stessi cittadini agricoltori, epperò senza stipendio, altro che i mezzi
di sussistenza a coloro cui fosse tolto il tempo di lavorare personalmente la
terra; al qual uopo si sarebbero fatti leggieri prelevamenti sulle quote dei
coltivatori. L'in dustria, domestica e ridotta al puro necessario; e il com
mercio ridotto, del pari, a permuta di cose necessarie. Nessun lusso di nessuna
sorta; l'istruzione si sarebbe ristretta principalmente alla morale
repubblicana e ai princípi dell'agricoltura. Nessuna religione, tranne forse «
un tal quale vincolo di fratellanza nel centro di una idea sublimamente
tenebrosa »; e quindi, non classe sa cerdotale. Non grandi città: una serie di
piccoli villaggi costituirebbero le nazioni. E, tra le nazioni, non più guerre,
tranne quelle per liberare le nazioni oppresse o per respingere tentativi di
oppressione. Le nazioni, in unione tra loro, avrebbero poi formato, come
termine ultimo, la « Società universale. Era nel Russo, come in molti
rivoluzionari, special l'insigne martire, specie nelle sue derivazioni dal Leib
nitz e dal Rousseau. Un sunto delle dottrine del Russo ci of frono FIORINI e
LEMMI. Il periodo napoleonico, Milano, Vallardi, Il giudizio (Saggio) è il
seguente. La sua opera de Pensieri politici è una delle più forti che si
possano leggere. Egli ne preparava una seconda edizione, e l'avrebbe resa anche
migliore, rendendola più moderata ». In quel miglio ramento nella moderazione
sta tutto CUOCO (si veda)! CROCE, La rivoluzione napoletana mente meridionali,
un misto curiosissimo di anticlerica lismo e di romanità, di filosofia ellenica
e di razionalismo moderno, di evangelicità e di naturalismo, che univa insieme
Leibniz e Mably, Condorcet e Bruno, Campa nella e Tacito, Platone e Saint- Just,
un misto di fierezza spartana e di retorica petroliera, di rigidità catoniana e
di montatura civica. Ma se guardiamo il Russo e la sua opera, non vi troveremo
certo il gonfio anticlé ricalismo e le diatribe di Francesco Lomonaco, che potè
col suo scilinguagnolo incantare il giovinetto Manzoni, ma non potè incantare
la posterità; troveremo, invece, contrasti, contraddizioni, astrattismi, ma in
fondo un sistema, una volontà, un regime di vita e una aspira zione, sia pure
non realizzata, al concreto. Nella prefazione ai suoi Pensieri politici scrive:
« Io non ho volta la mente nè alle antiche repubbliche nè alle moderne, non
alle nuove nè alle vetuste legislazioni: ho consul tato nelle cose stesse la
verità ». Quindi un desiderio di analizzare l'uomo ne'suoi bisogni specifici, e
sovra di essi fondare la sua repubblica, mentre i bisogni stessi
individualmente indeterminabili, concetti economici in sommo grado subiettivi,
gli sfuggono. In fondo anche il Russo è un astratto e non si distingue dai
repubblicani, se non per ingegno, non certo per diversità di metodo e di
pratica politica. Basta rileggere i Pensieri e lo studio del Croce per
convincersi che i suoi concetti, democra tizzazione sistematica, educazione repubblicana
e sta tale, fraternità tra i popoli, sono quelli della generalità, La prima
edizione dei Pensieri politici è di quando il Russo, esule da Napoli, trovavasi
a Roma, e fu stampata per sottoscrizione:Pensieri politici di Russo,
napolitano, Roma, presso il cittadino Poggioli, anno I della ri stabilita
repubblica Romana. L'opera fu ristampata in Milano (Milano, Tip. Milanese in
Strada nuova); e poi ancora a Napoli (ed. a cura del D'Ayala ) (ed. a cura di
Peluso con pref. di Marinis). Vedi a proposito B. CROCE, La rivoluzione
napoletana, CROCE, La rivoluzione napoletana, civile. Aggiungiamo a ciò quella
sua ritrosia, quella specie di natural pigrizia, di cui abbiamo detto, e
comprende remo un altro elemento della solitudine di Vincenzo della sua critica.
Ma la causa principale del suo atteg giamento negativo è sopra tutto, innanzi
tutto spirituale culturale. Che cosa è la rivoluzione per lui, nutrito di studi
con creti d'economia e di storia? La documentazione della risposta sta in tutto
il Saggio storico, ma io credo che egli, sin dagli inizi del movimento
sovversivo, dovesse pensarla come si espresse in seguito, altrimenti non si
spiega in qual maniera egli abbia potuto in piena repub blica scrivere i suoi
Frammenti di lettere dirette a Vincenzio Russo, in risposta al Progetto di
costituzione di Mario Pa gano. Nella dedicatoria del suo Saggio, nella Lettera
del l'autore a N.Q. scrive: « Come va il mondo ! Il re di Na poli dichiara la
guerra ai francesi ed è vinto; i francesi conquistano il di lui regno e poi
l'abbandonano; il re ritorna e dichiara delitto capitale l'aver amata la patria
mentre non apparteneva più a lui. Tutto ciò è avvenuto senza che io vi avessi
avuto la minima parte, senza che neanche lo avessi potuto prevedere: ma tutto
ciò ha fatto sì che io sia stato esiliato, che sia venuto in Milano, dove, per
certo, seguendo il corso ordinario della mia vita, non era destinato a venire,
e che quivi, per non aver altro che fare, sia diventato autore. Tutto è
concatenato nel mondo, diceva Panglos: possa tutto esserlo per lo meglio! Egli
dichiara che nella rivoluzione tutto si i è svolto senza che egli vi abbia
avuto nessuna parte, senza che egli vi sia intervenuto. L'affermazione è vera
solo in quanto si sappia intenderla. Il Cuoco ha preso parte agli avvenimenti
politici del tempo, egli primo lo sa, e i nuovi studi lo confermano, anche
quando per prudenza tace con il fine di non compromettere persone, che non vuol
compromettere. Nel capo I del suo Saggio, esplicando la natura del suo lavoro,
studio di idee e non di fatti, con cui quasi intende prevenire il giudizio
della Cuoco, Saggio storico] posterità sugli avvenimenti, di cui è stato
spettatore e di cui imprende la narrazione, s'esprime diversamente. Dichiaro
che non sono addetto » scrive « ad alcun par tito, a meno che la ragione e
l'umanità non ne ab biano uno. Narro le vicende della mia patria; racconto
avvenimenti che io stesso ho veduto e de quali sono stato io stesso un giorno
non ultima parte; scrivo pei miei con cittadini, che non debbo, che non posso,
che non voglio ingannare. Dunque di fatto l'autore stesso accetta la partecipa
zione. Che vuol dire? Cuoco sin dall'inizio della rivo luzione ha la coscienza
della passività di questa, in quanto è opera d'una classe colta, che ha suoi
bisogni speciali, più intellettuali che materiali, e non opera del popolo, il
vero agente delle grandi rivoluzioni; ha la coscienza della fatalità del
movimento repubblicano, in quanto non spontaneo, scaturito invece da
contraccolpi internazionali, che nessuno può evitare e dirigere; ma nello
stesso tempo egli non può sottrarsi al terribile vortice che lo attrae, perchè
la sua educazione e in parte la sua cultura sono quelle della classe dirigente,
perchè conosce la nobiltà dei propositi di questa, perchè sa, e questo sovra
ogni altra cosa è decisivo, l'ignominia che da dieci anni in qua ha guidato i
Borboni e i loro fa voriti, incapacità, cupidigia, sfrenatezza. La rivoluzione
per Vincenzo è davvero un fatale vortice. La parola « vortice » per
caratterizzare la rivoluzione ricorre spesso ne'suoi scritti. Egli non ne
condivide le idee, ne critica la genesi, ne prevede la triste fine, ciò non per
tanto non può sottrarsene perchè i suoi bisogni, la sua classe, la sua
posizione sociale infallibilmente lo traggono ad una par tecipazione, che noi
possiamo, come la rivoluzione stessa, chiamare passiva Nè basta ! Egli vede che
la rivo luzione di Napoli è più francese che italiana; che gli uomini, che sono
alla testa della cosa pubblica, sono più CUOCO (si veda), Saggio storico, Oltre
i brani citati cfr. Saggio storico, illuministi che non i pensatori francesi,
che s ' astrag gono dalla realtà e costruiscono sull'acqua, alla ricerca d'un
bene che dovrebbe provenire dalla pura ragione, senza nessi con i bisogni
concreti delle masse, senza legami con l'immanente vita pubblica, che vuole
essere soddisfatta con provvedimenti specifici e non con le pa role. Questo il
Cuoco nota, e doveva aver già notato da un pezzo: fin dai primi processi il
giovine Vincenzo ha dovuto notare l'astrattismo repubblicano, con sacrato del
resto dal sangue de' martiri, e meditarlo aspramente, molto aspramente, se poi
darà nel Saggio giudizi rudi contro i fanciulli e gli studenti infrancio sati. Queste poche osservazioni bastano a spiegarci
il contegno di Vincenzo Cuoco nei grandi eventi, contegno di critica, dunque,
dovuto ad un diverso tem peramento culturale, ad una vera antitesi o incompati
bilità d'educazione e di metodo tra il nostro e i suoi compatrioti, non già,
come qualche storico vuole (2), ad un vero e proprio antifrancesismo,
antifrancesismo, che, se potè essere difesa de costumi e del pensiero italiano
contro la moda straniera, non fu mai astio contro la nobile nazione gallica,
nella quale anzi l'autore degli articoli del Giornale italiano, di cui
parleremo a lungo, ebbe grande fiducia per l'avvenire d'Italia. Questo può
spiegarci la natura dei Frammenti di lettere a Vincenzio Russo, che ci appaiono
non l'appendice, come giusta mente nota il Romano, ma i precedenti solidi e
sobri del Saggio storico. Rosi; CROCE, La rivo luzione napoletana, pp. 194-230,
ove troverai abbondanti notizie sui primi movimenti sovvertitori a Napoli, sui
primi processi, sulla morte eroica di De Deo, Vitaliani e Galiani. HAZARD, op.
cit., 219 e sgg. (3 ) Prima di andare innanzi bisogna pur dire poche parole
intorno ad una questione cuochiana. Si tratta d'un argomento già dibattuto e
risolto, ma su cui mette conto indugiarsi, poi che la figura del nostro dal
contrasto s'avvantaggia e non è menomata. U. Tria in una sua nota, Vincenzo
Cuoco a propo sito di due sue lettere inedite, pubblicata in Rassegna critica
della 36 Dopo che il Governo provvisorio di Napoli fu diviso in due
commissioni, la legislativa e l'esecutiva, la prima letteratura italiana, getta
gravi ac cuse sulla figura morale del molisano. Le lettere, sulle quali il Tria
basa la sua requisitoria contro il nostro autore, sono state alui date dal
signor L.A.Trotta di Toro (Molise). « In tutte e due le lettere », scrive il
Tria « il Cuoco di scorre liberamente con il fratello (Michele Antonio] di sè
stesso, dei suoi interessi, dei progetti, delle speranze sue. Evidente mente
egli non si angustiava del suo avvenire, non perchè le difficoltà incontrate
aMilano fossero moltissime, ma, anelando egli a raggiungere una condizione
migliore e più comoda degli indugi si infastidiva, e per sè stesso e per il
vantaggio dei suoi, che sempre aveva nel cuore. Nè gli studi sulla storia degli
an tichi italiani, che proprio in quegli anni andava facendo, nè le vicende non
liete della patria sua oppressa, nè il rumore degli inauditi successi di
Napoleone lo distoglievano dal suo particu lare, siccome avrebbe detto molto
esattamente il Guicciardini ! », Cosi il Tria: e tutto ciò, perchè il povero
Cuoco, pur tra le angu stie economiche dell'esilio, rivolge il pensiero ai suoi
cari ! Ma fin qui poco male, se il Tria, basandosi su alcune frasi dello scri
vente, non avesse voluto gravar la mano anche sull'uomo poli tico. Vediamo
prima di tutto le frasi incriminate. In quel tempo il governo borbonico era
disposto a concedere a CUOCO (si veda) il perdono, ma egli lo rifiutò. « A che
ritor nerei io in patria scrive l'esule al fratello. —- Se io fussi reo,
accetterei un perdono: ma un uomo che non ha avuto la viltà di far un delitto,
un uomo che ha potuto esser condannato solo perchè si trovò strascinato in un
vortice che egli odiava, ma a cui era im possibile resistere; un uomo in cui l'
amor della patria, della pace, della virtù non sono parole, un tale uomo non
deve cer tamente esser contento di un perdono che gli lascia sempre l'apparenza
di reo ». Alte sublimi parole, che non possiamo non raffrontare con quelle non
meno alte e sublimi, con cui l'Ali ghieri rispondeva all'amico fiorentino, che
gli annunciava l'umi liante grazia del sospirato ritorno in patria. Ebbene in
esse il Tria vede un indice di disdegno verso la rivoluzione, dal Cuoco
designata col nome di vortice. « Le parole sue» commenta, « hanno un certo
sapore di pentimento e di ritrattazione, che non gli fanno onore: ora egli
sconfessa gli atti e gli scatti del cittadino Cuoco, che pure, durante la
Repubblica, s'era reso benemerito della patria; si dice un fuorviato, dimentica
i compagni di lotta, di patimenti, li rinnega », Abbiamo citato abbondevolmente
dal Tria, tanto più per di mostrare come ci si discosti dal vero, quando,
sedotti dalle ap parenze ci si abbandona ad esse, senza penetrare nello spirito
45 senso che le costituzioni siano una formazione assoluta mente irriflessa e
popolaresca, che il giurista osserva senza intervenire, passivo, ma nel senso
che non possano prescindere, sia pure quando sono opera di studio perso nale e
di ricerca dotta, dalla concreta realtà della nazione. La faccenda si
chiarifica. La Volkseele dello Schelling, la coscienza giuridica popolare del
Savigny diventano, sono in Cuoco, più concreto e positivo, i bisogni del po
polo, bisogni economici e materiali, religiosi e morali, qualcosa di più
tangibile. « I nostri filosofi, » scrive « sono spesso illusi dall'idea di nu
ottimo, che è il peggior nemico del bene. Se si volesse seguire i loro
consigli, il mondo, per far sempre meglio, finirebbe col non far nulla. L'ottimo non è fatto per l'uomo. Costoro, ai
quali accenna il critico, sono i rivoluzionari astratti, che credono ad un
universale, che non è, e vanno tanto alto da perdere ogni contatto col mondo.
Una costituzione non può scaturire dal cervello di un uomo, come Pallade dal
cervello di Giove, armata e folgorante; deve sorgere dopo mature riflessioni,
sulla natura della nazione deve avere una base. « Questa base deve poggiare sul
carattere della nazione, deve precedere la costituzione; e mentre con questa si
determina il modo in cui una nazione debba esercitare la sua sovra nità, vi
debbono esser molte cose più sacre della costi tuzione istessa, che il sovrano,
qualunque sia, non deve poter alterare. Nessuno può « törre al popolo tutti i
suoi costumi, tutte le sue opinioni, tutti gli usi suoi, che io chiamerei base
di una costituzione. CUOCO (si veda), se osserviamo bene la questione,
distingue due momenti: una elaborazione incosciente del popolo che crea
istituti giuridici, per consuetudine, desumendoli dalla sua stessa essenza; una
elaborazione cosciente e riflessa, che sistematizza e regola ciò che nel popolo
era mera pratica senza norma. Questi due momenti si compene Framm. trano e sono
indispensabili. La consuetudine, senza la legge, può divenire anarchia, dominio
della volontà parti colare. La legge, che astragga dalla volontà dei singoli, è
mera parola, generalità senza significato. Siamo lon tani dallo storicismo
tedesco dell'Hugo e del Savigny. La base, alla quale accenniamo, è d'una grande
com plessità. Il costituzionalista, in particolare il legislatore, deve avere
riguardo non solo ai costumi, agli usi, alla religione, ai bisogni economici,
ma anche ai pregiudizi, ai difetti, ai mali del popolo. La vita non è ottima,
nè buona: è male e dolore. Gli uomini sono buoni e cattivi, generosi ed
egoisti, eroi e birbanti. Il più grave pericolo è che il legislatore, più
filosofo che uomo politico, alla ricerca dell'eterno dimentichi il transeunte,
alla ricerca dell'ottimo dimentichi il buono, creda non esservi il male. Le
costituzioni debbono parlare alla fantasia e ai sensi dei popoli, avere una
certa solennità, quasi un ele mento sacro, perchè « dopo le sue opinioni ed i
suoi costumi, il popolo nulla ha di più caro che le apparenze della regolarità
e dell'ordine. È un consiglio di este riorità. Poco importa ! Le plebi amano l'esteriorità.
« Quelle leggi sono più rispettate dal popolo, che con mag giori solennità
esterne colpiscono i sensi. Dunque, ammesso che un legislatore possa dare una
costituzione, interpretando più che sia possibile le esi genze di una nazione,
come potrà e dovrà egli compor tarsi?.Un popolo ha dei costumi. « Non vi è
nazione quanto si voglia corrotta e misera, la quale non abbia de costumi, che
convien conservare; non vi è governo quanto si voglia dispotico, il quale non
abbia molte parti convenienti ad un governo libero. Ogni popolo che oggi è
schiavo fu libero una volta.... Quanto più pesante sarà la schiavitù di un
popolo, tanto più questi avanzi degli altri tempi gli saran cari; perchè non
mai tanto, quanto tra le avversità, ci son care le memorie dei tempi felici.
Quanto più il governo che voi distruggete è stato Framm. Ibarbaro, tanto più
numerosi avanzi voi rinvenite di an tichi costumi; perchè il governo, urtando
troppo violen temente contro il popolo, l'ha quasi costretto a trince rarsi tra
le sue antiche istituzioni, nè ha rinvenuto nei nuovi avvenimenti ragione di
seguirli e di abbandonare ed obbliare gli antichi. Nello sviluppo storico nulla
si perde completamente: l'evoluzione vitale degli uomini e delle istituzioni loro
è trasformazione e non distruzione, onde sotto la scorza della modernità si
possono ritrovare i nuclei ancor verdi dell'antico. La tradizione non è un
culto senza dèi, pro prio de' letterati e de ’ filosofi, è la vita della
nazione, è quel che di più sacro essa ha, poi che rappresenta la sua
continuità. Ciò non deve dimenticare il legislatore, come colui che è più
vicino al palpito dei popoli, dovendo re golare le manifestazioni più svariate
della loro attività privata e pubblica. « Questi avanzi di costumi e governo di
altri tempi, che in ogni nazione s ' incontrano, sono preziosi per un
legislatore saggio, e debbono formar la base dei suoi ordini nuovi. Il popolo
conserva sempre molto rispetto per tutto ciò che gli viene dai suoi mag giori;
rispetto che produce talora qualche male, e spesso grandissimi beni. Ma coloro,
che vorrebbero distruggerlo, non si avvedono che distruggerebbero in tal modo
ogni fondamento di giustizia ed ogni principio d'ordine so ciale? Noi non
possiamo più far parlare gli dèi come i legislatori antichi facevano: facciamo
almeno parlare gli eroi, che agli occhi dei popoli son sempre i loro antichi.
Un popolo, il quale cangiasse la sua costituzione per solo amor di novità, non
potrebbe far altro di meglio, che darsi una costituzione all'anno. Ma, per
buona sorte, un tal popolo non esiste che nella fantasia di qualche filosofo. Un
legislatore quindi può realmente fare del bene alla nazione, ma deve seguire la
natura, cioè la na zione stessa nel suo spirito, e trarre da essa il sistema
costituzionale, non il sistema costituzionale da princípi Framm. che non sono
nella natura, ma nella testa dei filosofi. « Tutto è perduto quando un
legislatore misura la infi nita estensione della natura colle piccole
dimensioni della sua testa, e che, non conoscendo se non le sue idee, gira per
la terra come un empirico col suo segreto, col quale pretende medicar tutt'i
mali. CUOCO (si veda) ci si presenta come un tradizionalista e un moderato. Non
bisogna distruggere per distruggere, perchè si può perdere il buono per un
problematicissimo ottimo; non bisogna atterrare, perchè non sempre si può
ricostruire; non bisogna aprire un novus ordo, perchè i novi ordines dei
filosofi sono in cielo e non in terra. Bi sogna costruire su quel che già è,
edificare sulle fonda menta della storia, che non soffre soluzioni di
continuità, riformare e non distruggere. « Io non credo la costitu zione
consistere in una dichiarazione dei diritti dell'uomo e del cittadino. Essa è
qualcosa di più profondo: è il popolo, il quale da sè stesso trae le norme
regolatrici della sua esistenza, della sua attività, della felicità. « E chi
non sa i suoi diritti? Ma gran parte degli uomini li cede per timore;
grandissima li vende per interesse: la costituzione è il modo di far sì che
l'uomo sia sempre in uno stato da non esser nè indotto a venderli, nè costretto
a cederli, nè spinto ad abusarne. Ciò è possibile solo in quanto la
costituzione assicuri un medio benessere, attinga quella umana felicità, alla
quale abbiamo ac cennato. Le rivoluzioni nascono da un malessere economico
generalizzato. Le costituzioni post-rivoluzionarie debbono ristabilire
l'equilibrio, il benessere, l'armonia, la vita pa cifica ed operosa. Per fare
ciò bisogna intendere le esi genze e i bisogni della nazione, i suoi costumi,
il suo carattere. Ecco perchè Cuoco ci dice che, se egli fosse invitato a dar
leggi ad un popolo, vorrebbe prima stu diarlo e conoscerlo; ecco perchè Cuoco
ci dice che egli Framm. forse più accentuati da una dinamica naturale d'ora
tore, da un estremismo fervente, che voleva, credo, far dimenticare in una vita
intemeratamente vissuta un istante di antica debolezza (1). Queste esagerazioni
non sono proprie del tempera mento meridionale, ed in genere italiano. Ma, come
bene osserva il Romano, calcando un giudizio di Zito, mentre all'inizio del
movimento, i nostri alle teorie nuove davano di proprio la misura e la calma,
in seguito invece l'intrepidezza deduttiva propria del tempera mento francese,
non trovò più freni neppur da noi, e sovente le dottrine non furono sottoposte
a tentativi di analisi e di giudizio. Ed è proprio così ! Anche Mario Pagano,
mente geniale e solida, è travolto dalla corrente e segue l'andazzo. Il suo
vichismo non è coerente a sè stesso, e risente gli influssi esterni, e, se pure
gli studi suoi non sono pura speculazione metafisica, « giovevole se mai nella
scuola e presso che inutile, se non pure dan nosa, nell'attrito reale del
governo di uno Stato, è certo però che il grande autore del Processo criminale
si mostrò insufficiente all'ardua opera della ricostru zione. Dare la
costituzione ad un popolo è l'opera più grande che un uomo possa a sè stesso
assegnare, opera da far tremare le vene e i polsi non solo ai legislatori di
oggi, ma a menti divine, come quelle di Platone e di Aristo tele. La
costituzione non può essere una sovrastruttura, che i dirigenti impongano ad un
popolo, perchè le costi tuzioni non si dànno ab externo, ma si formano nelle
coscienze prima che sulla carta, e, se pure si impongono, non si reggono sulle
armi e sui fucili. Il popolo è una realtà concreta viva palpitante, ne' suoi
molteplici bi sogni, ne ' suoi desiderî, ne' suoi costumi, ne' suoi pre CROCE,
La rivoluzione napoletana, Zito, Vita cd opere di Pagano, Potenza, Garramone,
ROMANO. Il giudizio sull'opera di Pagano è eccessivo e non può essere
senz'altro condiviso da noi. 42 giudizi. Egli non sopporterà mai una legge, che
non intende la sua intima vita e il suo benessere, che tra scenda la sua
natura. « Le costituzioni sono simili alle vesti: è necessario che ogni
individuo, che ogni età di ciascun individuo abbia la sua propria, la quale, se
tu vorrai dare ad altri, starà male. Non vi è veste, per quanto sia mancante di
proporzioni nelle sue parti, la quale non possa trovare un uomo difforme cui
sieda bene; ma, se vuoi fare una sola veste per tutti gli uomini, ancorchè essa
sia misurata sulla statua modellaria di Poli clete, troverai sempre che il
maggior numero è più alto, più basso, più secco, più grasso, e non potrà far
uso della tua veste. Non esiste un ottimo costituzionale, esi ste un buono
relativo alla vita delle singole genti. « Le costituzioni si debbono fare per
gli uomini quali sono e quali eternamente saranno, pieni di vizi, pieni di er
rori; imperocchè tanto è credibile che essi voglian de porre que' loro costumi,
che io reputo una seconda natura, per seguire le nostre istituzioni, che io
credo arbitrarie e variabili, quanto sarebbe ragionevole un calzolaio che
pretendesse accorciare il piede di colui cui avesse fatta corta una scarpa. I
due raffronti con la veste e la scarpa, tratti dal mondo fisico, sono d'una
evidenza mirabile. Il legislatore deve intendere il popolo, e costruire sulla
base dei bisogni del popolo. Il popolo non parla. Ma per lui parla tutto,
costumi, usanze, religione, pregiudizi, vizi. Le costituzioni non si fanno nei
gabinetti e negli studî, nelle scuole e nelle accademie, nascono da sè, sotto
l'impulso di concrete esigenze dell'anima collettiva, o più vichianamente della
collettività, e il legislatore non può essere che un interprete di essa
collettività, della (1 ) Seguo il già citato testo di NICOLINI, edito dal
Laterza di Bari, che come tutte le altre ed. cuochiane, porta i Fram menti di
lettere a Russo in appendice al Saggio. Per le ci tazioni basterà quindi la
sigla Framm. seguita dal numero d’ordine I o II ecc., e dalla pagina
dell'edizione barese, Framm. sono sua
coscienza, non già il saggio che dal suo cielo di sa pienza impone norme e
nomi. L'obietto delle costituzioni sono gli uomini, e gli uomini sono pieni di
vizi, pieni di errori. Ora, chi si propone di legiferare deve prendere gli
uomini, come sono, e non andare alla ricerca di un ottimo, che in na tura non
è, contentarsi di rendere felici gli uomini, e ren dere felici gli uomini si
può solo, soddisfacendo alla loro natura, che è un misto di buono e di cattivo,
d'eticità e di pregiudizi, di religione e di ferocia. Siamo, come ognun vede,
penetrati nel pieno della critica cuochiana, ma la mia mente, riflettendo su
queste acutissime osservazioni, non può non instaurare un pa ragone tra il
relativismo giuridico del nostro e lo stori cismo germanico di Hugo e Savigny.
È curioso ! Negli stessi anni, nell' infierire della rivoluzione francese, o
quando ancor fresche ne le conseguenze, con basi, cultura diametralmente
diverse, con intendimenti presso che uguali, scrivono in Italia il Cuoco, in
Inghilterra il Burke, le di cui Riflessioni sulla rivoluzione francese sono publicati,
in Germania l'Hugo che nello stesso anno formula in un suo libro quei princípi,
che poi il Savigny, nella polemica col Thibaut, svilupperà nell'operetta: Della
vocazione del nostro tempo per la legislazione e la giurisprudenza. Ma tra il
Savigny e l'illuminismo rivoluzionario c'è uno sviluppo continuo di pensiero
germanico, tra il Cuoco e la rivoluzione non c'è transizione, poi che egli
scrive i Frammenti nella rivoluzione stessa, quando già i san fedisti di Ruffo
sono alle porte della città. Notiamo però come un certo parallelo c'è: il
nostro si ricollega al Vico, tradizione perenne d'italianità; il Savigny parla
di una coscienza giuridica popolare, che non può non tro vare la sua origine
nella filosofia idealista tedesca, Schel ling e Hegel, ai quali il grande
giurista si ricollegano. Guardiamo brevemente la questione. Col Cuoco siamo da
un punto di vista filosofico giuridico più innanzi, ma il parallelismo non
manca. Che cosa è il diritto per il Sa vigny che combatte l'unificazione
legislativa e la codificazione proposta dal Thibaut? Non certo un quid
astratto, vivo nel solo pensiero del legislatore. Il diritto ha úna vita sua
propria nella vita d'ogni giorno, che non è che consuetudine irriflessa e
pratica comune. Ricor diamo lo Schelling: il principio dello spirito
collettivo, principio animatore in perpetuo divenire, si sviluppa dalla sua
filosofia, dall'evoluzione stessa della natura nell'infinita sua produttività,
concepita non più come mero oggetto, ma come soggetto, nucleo di sviluppo di
tutto il pensiero germanico, che dal dualismo di Kant risolve il problema,
attraverso Schelling, in Hegel, ul tima conseguenza della posizione kantiana.
Il concetto evolutivo della natura trascorre nel diritto. Il diritto è la
manifestazione d'una coscienza giuridica che è nel popolo, il quale popolo ha
una sua anima (la Volkseele dello Schelling ), che determina la morale, l'arte,
il lin guaggio, e così pure il diritto e la costituzione politica. Quel che
nello Schelling è generalmente accennato all'ori gine della costituzione e
degli ordini civili, nel Savigny è applicato ad una questione concreta: se
convenga im mobilizzare il diritto, elaborazione istintiva e irriflessa, viva
nella consuetudine, in un sistema di codici. Donde una illazione: la
costituzione, legge fondamentale, non può che essere la risultante
d’un'elaborazione incosciente del popolo, che il legislatore può cogliere ed
inquadrare per princípi, ma non ex novo, così come il grammatico studia la
lingua già formata e non crea la lingua. CUOCO (si veda) più concretamente non arriva alle conclusioni
un po' anarchiche del Savigny, il quale in reazione ad una filosofia che
pretendeva di sistematizzare e creare tutto a fil di logica, si appalesa ostile
ad ogni costituzione scritta, come ad ogni codificazione; il Cuoco ammette in
vece che un legislatore possa compilare un progetto di costituzione. Ma come?
Il legislatore deve interpretare i bisogni del popolo, alla felicità del quale
vuol provve dere. Il principio base è uno. « Le costituzioni durevoli sono
quelle che il popolo si forma da sè. Ciò non nel Framm. civile. Aggiungiamo a
ciò quella sua ritrosia, quella specie di natural pigrizia, di cui abbiamo
detto, e comprende remo un altro elemento della solitudine di Vincenzo e della
sua critica. Ma la causà principale del suo atteg giamento negativo è sopra
tutto, innanzi tutto spirituale culturale. Che cosa è la rivoluzione per lui,
nutrito di studi con creti d'economia e di storia? La documentazione della
risposta sta in tutto il Saggio storico, ma io credo che egli, sin dagli inizi
del movimento sovversivo, dovesse pensarla come si espresse in seguito,
altrimenti non si spiega in qual maniera egli abbia potuto in piena repub blica
scrivere i suoi Frammenti di lettere dirette a Vincenzio Russo, in risposta al
Progetto di costituzione di Mario Pa gano. Nella dedicatoria del suo Saggio,
nella Lettera del l'autore a N.Q. scrive: « Come va il mondo ! Il re di Na poli
dichiara la guerra ai francesi ed è vinto; i francesi conquistano il di lui
regno e poi l'abbandonano; il re ritorna e dichiara delitto capitale l’aver
amata la patria mentre non apparteneva più a lui. Tutto ciò è avvenuto senza
che io vi avessi avuto la minima parte, senza che neanche lo avessi potuto
prevedere: ma tutto ciò ha fatto sì che io sia stato esiliato, che sia venuto
in Milano, dove, per certo, seguendo il corso ordinario della mia vita, non era
destinato a venire, e che quivi, per non aver altro che fare, sia diventato
autore. Tutto è concatenato nel mondo, diceva Panglos: possa tutto esserlo per
lo meglio! Egli dichiara che nella rivoluzione tutto si è svolto senza che egli
vi abbia avuto nessuna parte, senza che egli vi sia intervenuto. L'affermazione
è vera solo in quanto si sappia intenderla. Il Cuoco ha preso parte agli
avvenimenti politici del tempo, egli primo lo sa, e i nuovi studi lo
confermano, anche quando per prudenza tace con il fine di non compromettere
persone, che non vuol compromettere. Nel capo I del suo Saggio, esplicando la
natura del suo lavoro, studio di idee e non di fatti, con cui quasi intende
prevenire il giudizio della. Cuoco, Saggio storico] posterità sugli avvenimenti,
di cui è stato spettatore e di cui imprende la narrazione, s'esprime
diversamente. « Dichiaro che non sono addetto » scrive « ad alcun par tito, a
meno che la ragione e l'umanità non ne ab biano uno. Narro le vicende della mia
patria; racconto avvenimenti che io stesso ho veduto e de'quali sono stato io
stesso un giorno non ultima parte; scrivo pei miei con cittadini, che non
debbo, che non posso, che non voglio ingannare. Dunque di fatto l'autore stesso
accetta la partecipa zione. Che vuol dire? Cuoco sin dall'inizio della rivo
luzione ha la coscienza della passività di questa, in quanto è opera d'una
classe colta, che ha suoi bisogni speciali, più intellettuali che materiali, e
non opera del popolo, il vero agente delle grandi rivoluzioni; ha la coscienza
della fatalità del movimento repubblicano, in quanto non spontaneo, scaturito
invece da contraccolpi internazionali, che nessuno può evitare e dirigere; ma
nello stesso tempo egli non può sottrarsi al terribile vortice che lo attrae,
perchè la sua educazione e in parte la sua cultura sono quelle della classe
dirigente, perchè conosce la nobiltà dei propositi di questa, perchè sa, e
questo sovra ogni altra cosa è decisivo, l'ignominia che da dieci anni in qua
ha guidato i Borboni e i loro fa voriti, incapacità, cupidigia, sfrenatezza. La
rivoluzione per Vincenzo è davvero un fatale vortice. La parola « vortice » per
caratterizzare la rivoluzione ricorre spesso ne' suoi scritti. Egli non ne
condivide le idee, ne critica la genesi, ne prevede la triste fine, ciò non per
tanto non può sottrarsene perchè i suoi bisogni, la sua classe, la sua
posizione sociale infallibilmente lo traggono ad una par tecipazione, che noi
possiamo, come la rivoluzione stessa, chiamare passiva Nè basta ! Egli vede che
la rivo luzione di Napoli è più francese che italiana; che gli uomini, che sono
alla testa della cosa pubblica, sono più Cuoco, Saggio storico, Oltre i brani
citati cfr. Saggio storico] illuministi che non i pensatori francesi, che s ’
astrag gono dalla realtà e costruiscono sull’acqua, alla ricerca d'un bene che
dovrebbe provenire dalla pura ragione, senza nessi con i bisogni concreti delle
masse, senza legami con l'immanente vita pubblica, che vuole essere soddisfatta
con provvedimenti specifici e non con le pa role. Questo il Cuoco nota, e
doveva aver già notato da un pezzo: fin dai primi processi del '94 il giovine
Vin cenzo ha dovuto notare l'astrattismo repubblicano, con sacrato del resto
dal sangue de' martiri, e meditarlo aspramente, molto aspramente, se poi darà
nel Saggio giudizi rudi contro i fanciulli e gli studenti infrancio sati (1 ).
Queste poche osservazioni bastano a spiegarci il contegno di Vincenzo Cuoco nei
grandi eventi del 1799, contegno di critica, dunque, dovuto ad un diverso tem
peramento culturale, ad una vera antitesi o incompati bilità d'educazione e di
metodo tra il nostro e i suoi compatrioti, non già, come qualche storico vuole (2),
ad un vero e proprio antifrancesismo, antifrancesismo, che, se potè essere
difesa de costumi e del pensiero italiano contro la moda straniera, non fu mai
astio contro la nobile nazione gallica, nella quale anzi l'autore degli
articoli del Giornale italiano, di cui parleremo a lungo, ebbe grande fiducia
per l'avvenire d'Italia. Questo può spiegarci la natura dei Frammenti di
lettere a Vincenzio Russo, che ci appaiono non l'appendice, come giusta mente
nota il Romano, ma i precedenti solidi e sobri del Saggio storico. Rosi, CROCE,
La rivo luzione napoletana, ove troverai abbondanti notizie sui primi movimenti
sovvertitori a Napoli, sui primi processi, sulla morte eroica di De Deo,
Vitaliani e Galiani. HAZARD, op. cit., 219 e sgg. (3) Prima di andare innanzi
bisogna pur dire poche parole intorno ad una questione cuochiana. Si tratta
d'un argomento già dibattuto e risolto, ma su cui mette conto indugiarsi, poi
che la figura del nostro dal contrasto s’avvantaggia e non è menomata. U. Tria
in una sua nota, Vincenzo Cuoco a propo sito di due sue lettere inedite,
pubblicata in Rassegna critica della [Dopo che il Governo provvisorio di Napoli
fu diviso in due commissioni, la legislativa e l'esecutiva, la prima
letteratura italiana] getta gravi ac cuse sulla figura morale del molisano. Le
lettere, sulle quali il Tria basala sua requisitoria contro il nostro autore,
sono state alui date dal signor Trotta di Toro (Molise). « In tutte e due le
lettere », scrive il Tria « il Cuoco di scorre liberamente con il fratello
[Michele Antonio] di sè stesso, dei suoi interessi, dei progetti, delle
speranze sue. Evidente mente egli non si angustiava del suo avvenire, non
perchè le difficoltà incontrate aMilano fossero moltissime, ma, anelando egli a
raggiungere una condizione migliore e più comoda degli indugi si infastidiva,e
per sè stesso e per il vantaggio dei suoi, che sempre aveva nel cuore. Nè gli
studi sulla storia degli an tichi italiani, che proprio in quegli anni andava
facendo, nè le vicende non liete della patria sua oppressa, nè il rumore degli
inauditi successi di Napoleone lo distoglievano dal suo particu, lare, siccome
avrebbe detto molto esattamente il Guicciardini ! ». Cosi il Tria: e tutto ciò,
perchè il povero Cuoco, pur tra le angu stie economiche dell'esilio, rivolge il
pensiero ai suoi cari ! Ma fin qui poco male, se il Tria, basandosi su alcune
frasi dello scri. vente, non avesse voluto gravar la mano anche sull’uomo poli
tico. Vediamo prima di tutto le frasi incriminate. In quel tempo, siamo tra il
1871 e il 1802, il governo borbonico era disposto a concedere al Cuoco il
perdono, ma egli lo rifiutò. « A che ritor nerei io in patria — scrive l’esule
al fratello. - Se io fussi reo, accetterei un perdono: ma un uomo che non ha
avuto la viltà di far un delitto, un uomo che ha potuto esser condannato solo
perchè si trovò strascinato in un vortice che egli odiava, ma a cui era im
possibile resistere; un uomo in cui l ' amor della patria, della pace, della
virtù non sono parole, un tale uomo non deve cer tamente esser contento di un
perdono che gli lascia sempre l'apparenza di reo ». Alte sublimi parole, che
non possiamo non raffrontare con quelle non meno alte e sublimi, con cui l'Ali
ghieri rispondeva all'amico fiorentino, che gli annunciava l'umi liante grazia
del sospirato ritorno in patria. Ebbene in esse il Tria vede un indice di
disdegno verso la rivoluzione, dal Cuoco designata col nome di vortice. « Le
parole sue» commenta, « hanno un certo sapore di pentimento e di ritrattazione,
che non gli fanno onore: ora egli sconfessa gli atti e gli scatti del cittadino
Cuoco, che pure, durante la Repubblica, s'era reso benemerito della patria; si
dice un fuorviato, dimentica i compagni di lotta, di patimenti, li rinnega ».
Abbiamo citato abbondevolmente dal Tria, tanto più per di mostrare come ci si
discosti dal vero, quando, sedotti dalle ap parenze ci si abbandona ad esse,
senza penetrare nello spirito 37 potè volgersi alla compilazione d’una legge-
base per la repubblica, e architetto un progetto. Il lavoro porta nell'edizione
che ho sott'occhio il seguente titolo: Pro getto di costituzione della
repubblica napoletana del 1799 per Mario Pagano, Giuseppe Logoteta e Giuseppe
Cestari (1 ), ed è diviso in un Rapporto del Comitato di Legislazione al
Governo provvisorio, opera del Pagano, chè lo stile e tutto lo appalesa, e in
una Dichiarazione dei diritti e doveri dell'uomo, del cittadino, del popolo e
de' suoi rap presentanti, a stendere la quale fu certo maxima pars il celebre
autore dei Saggi politici. Per mezzo di Vincenzo Russo il Pagano dovette farne
pervenire una copia al Cuoco. Questi rispose coi Frammenti (2 ). di uno
scrittore. Potremmo a questo punto intraprendere una confutazione delle
operazioni del Tria, ma non lo facciamo, per chè la confutazione scaturisce da
tutto il nostro lavoro,e perchè già fatta da N. RUGGIERI, op. cit., p. 34 e sgg.
e da M. ROMANO, op. cit., p. 51 e sgg., i quali non hanno nulla tralasciato per
lu meggiare storicamente la complessa figura del molisano. Noi perconto nostro
abbiamo insistito su questo punto per mettere in guardia il lettore su certi
atteggiamenti del Cuoco, che, certo in antitesi con l'atteggiamento del tempo
suo, occorre valutare da un punto di vista molto elevato, quasi metastorico,
come quello che spesso trascende l'èra sua per incontrare nel passato e
nell'avvenire la più vera essenza del popolo nostro. (1 ) Seguo per la
Costituzione del Pagano l'edizione nap. del 1861, Rapporto al cittadino Carnot
sulla catastrofe napoletana del 1799 per FRANCESCO LOMONACO, con cenni sulla
vita del l'autore, note e aggiunte di MARIANO D'AYALA ed infine il Pro getto di
costituzione della repubblica napoletana del 1799 per PAGANO, LOGOTETA e
CESTARI, con note di LANZELLOTTI, Napoli, Tip. di M. Lombardi. (2 ) I Frammenti
si credono quasi certamente anteriori al Saggio, scritti quindi proprio durante
la rivoluzione, a meno che non si riesca a provare, il che non mi sembra facile,
che siano stati scritti col Saggio o del tutto dopo. Del resto ideal mente
vanno innanzi. N. RUGGIERI, op. cit., p. 17, li crede an ch'egli, scritti
durante il tempo della Partenopea: a pag. 132 della sua monografia conferma il
suo giudizio cronologico, in nota dà notizie sulla bibliografia del Progetto
del Pagano, inedito fino al giorno, in cui il Cuoco stampa il Saggio con l'ap.
pendice dei Frammenti, pubblicato la prima volta a Napoli nel 1820 da Angelo
Lancellotti, seguito da 30 note, 10 sue, 20 38 La critica al progetto ci mostra
intero l'animo di Vin cenzo Cuoco e la sua lucida netta precisa opposizione
agli immortali ed astratti princípi. Ma prima due parole su Vincenzio Russo.
Potrebbe sembrare un puro caso che le lettere siano a lui indirizzate. Si dirà:
una grande ami cizia univa il Russo al Cuoco, amicizia d'antica data, in
trinsichezza fraterna; si dirà: il Russo ha fatto pervenire all'amico studioso
il Progetto di costituzione, ond' egli ne prenda visione per le sue ricerche,
quindi è naturale che a lui sia diretta la critica ideale della legge. Sì,
tutto ciò va bene, ma non bisogna dimenticare che proprio Vin cenzio Russo è il
rappresentante tipico dell'astratto rivo luzionarismo, di cui il nostro fa la
requisitoria, proprio il Russo il corifeo dell'estremismo che il Cuoco detesta (1
), proprio il Russo, il socialista che crede furto la proprietà che l'amico
invece pone base della nuova società e del nuovo ordinamento civile, come
diremo. Teniamo pre sente ciò e le lettere assumeranno un duplice valore, di
critica scientifica e giuridica, d'opposizione ad un si stema politico
culturale. Sono, ripeto, l'una contro l'altra due filosofie, due sistemi, il
sistema rivoluzionario, esu berante e fiducioso nel momentaneo trionfo
dell'idea, il sistema liberale moderato, più realistico, che solo nel tempo
lentamente spera di vedere sanzionata dalla storia la sua forza. Chi era
Vincenzio Russo? (2 ). Basta leggere i suoi Pen del Cuoco, ripubblicato conle
sedicenti note del Lancellotti nella cit. edizione napoletana del '61. Il
ROMANO, op. cit., p. 22 e p. 62 e sgg. crede i Frammenti anteriori al Saggio.
Lo stesso il CROCE, La rivoluzione napoletana, p. 108. (1 ) B. CROCE, La
rivoluzione napoletana, p. 108 e sgg., scrive a proposito del Russo e del suo
estremismo: « Certo, anche gli amici che gli volevano bene e l'avevano in
grande stima per la sincerità e nobiltà dei suoi convincimenti, come il suo
compagno della prima giovinezza Vincenzo Cuoco non potevano appro. vare la via
senza uscita per la quale egli si era messo ». (2 ) Su V. Russo vedi B. CROCE,
La rivoluzione napoletana, pp. 85-112; nonchè G. DE RUGGIERO, Il pensiero
politico meri dionale nei secoli XVIII e XIX, Laterza ed., Bari, 1922, p. 120 e
sgg., che ci offre una buona analisi del pensiero del, 39 sieri politici, sui
quali lo stesso Cuoco esprime nel Saggio un giudizio (1 ) un po ' incolore,
sebbene ne tra peli una critica, per intendere il suo astrattismo. Rileg giamo,
a proposito, le parole di Benedetto Croce. Il suo sistema si fondava «
sull'idea di una repubblica popo lare, in cui ciascuno possederebbe un pezzo di
terra da coltivare direttamente e da trarne i mezzi di sussistenza. Non
testamenti e non atti tra vivi, e neanche succes sioni legittime; alla morte
del possessore la quota di lui sarebbe tornata alla repubblica per una nuova di
stribuzione. Gli uffici esercitati dagli stessi cittadini agricoltori, epperò
senza stipendio, altro che i mezzi di sussistenza a coloro cui fosse tolto il
tempo di lavorare personalmente la terra; al qual uopo si sarebbero fatti
leggieri prelevamenti sulle quote dei coltivatori. L'in dustria, domestica e
ridotta al puro necessario; e il com mercio ridotto, del pari, a permuta di
cose necessarie. Nessun lusso di nessuna sorta; l'istruzione si sarebbe
ristretta principalmente alla morale repubblicana e ai princípi
dell'agricoltura. Nessuna religione, tranne forse « un tal quale vincolo di
fratellanza nel centro di una idea sublimamente tenebrosa »; e quindi, non
classe sa cerdotale. Non grandi città: una serie di piccoli villaggi
costituirebbero le nazioni. E, tra le nazioni, non più guerre, tranne quelle
per liberare le nazioni oppresse o per respingere tentativi di oppressione. Le
nazioni, in unione tra loro, avrebbero poi formato, come termine ultimo, la «
Società universale » (2 ). Era nel Russo, come in molti rivoluzionari, special
l ' insigne martire del '99, specie nelle sue derivazioni dal Leib nitz e dal
Rousseau. Un sunto delle dottrine del Russo ci of. frono V. FIORINI e F. LEMMI.
Il periodo napoleonico dal 1799 al 1815, Milano, Vallardi, s. d., p. 167 e sgg.
(1 ) Il giudizio (Saggio, L, p. 209) è il seguente: « La sua opera de Pensieri
politici è una delle più forti che si possano leggere. Egli ne preparava una
seconda edizione, e t'avrebbe resa anchemigliore, rendendola più moderata ». In
quel miglio ramento nella moderazione sta tutto Cuoco ! (2) B. CROCE, La
rivoluzione napoletana, p. 90 e sgg. 40 mente meridionali, un misto
curiosissimo di anticlerica lismo e di romanità, di filosofia ellenica e di
razionalismo moderno, di evangelicità e di naturalismo, che univa insieme
Leibniz e Mably, Condorcet e Bruno, Campa nella e Tacito, Platone e Saint-
Just, un misto di fierezza spartana e di retorica petroliera, di rigidità
catoniana e di montatura civica. Ma se guardiamo il Russo e la sua opera (1 ),
non vi troveremo certo il gonfio anticle ricalismo e le diatribe di Francesco
Lomonaco, che potè col suo scilinguagnolo incantare il giovinetto Manzoni, ma
non potè incantare la posterità; troveremo, invece, contrasti, contraddizioni,
astrattismi, ma in fondo un sistema, una volontà, un regime di vita e una
aspira zione, sia pure non realizzata, al concreto (2 ). Nella pre fazione ai
suoi Pensieri politici scrive: « Io non ho volta la mente nè alle antiche
repubbliche nè alle moderne, non alle nuove nè alle vetuste legislazioni: ho
consul tato nelle cose stesse la verità ». Quindi un desiderio di analizzare
l'uomo ne'suoi bisogni specifici, e sovra essi fondare la sua repubblica,
mentre i bisogni stessi individualmente indeterminabili, concetti economici in
sommo grado subiettivi, gli sfuggono. In fondo anche il Russo è un astratto e
non si distingue dai repubblicani, se non per ingegno, non certo per diversità
di metodo e di pratica politica. Basta rileggere i Pensieri e lo studio del
Croce per convincersi che i suoi concetti, democra tizzazione sistematica,
educazione repubblicana e sta tale, fraternità tra i popoli, sono quelli della
generalità, (1) La prima edizione dei Pensieri politici è dell'anno 1798,
allorquando il Russo, esule da Napoli, trovavasi a Roma, e fu stampata per
sottoscrizione:Pensieri politici diVINCENZIO Russo, napolitano, Roma, presso il
cittadino V. Poggioli, anno I della ri stabilita repubblica Romana. L'opera fu
ristampata in Milano tra il 1800 e il 1801 (Milano, anno IX, Tip. Milanese in
Strada nuova, n. 561); e poi ancora a Napoli nel 1861 (ed. a cura del D’Ayala)
e nel 1894 (ed. a cura di B. Peluso con pref. di E. De Marinis ). Vedi a
proposito B. CROCE, La rivoluzione napole tana, p. 98, p. 112. (2) B. CROCE, La
rivoluzione napoletana, p. 92 e sg. 41 forse più accentuati da una dinamica
naturale d'ora tore, da un estremismo fervente, che voleva, credo, far
dimenticare in una vita intemeratamente vissuta un istante di antica debolezza (1
). Queste esagerazioni non sono proprie del tempera mento meridionale, ed in
genere italiano. Ma, come bene osserva il Romano, calcando un giudizio di G.
Zito (2), « mentre all'inizio del movimento, i nostri alle teorie nuove davano
di proprio la misura e la calma, in seguito invece l ' intrepidezza deduttiva
propria del tempera mento francese, non trovò più freni neppur da noi, e
sovente le dottrine non furono sottoposte a tentativi di analisi e di giudizio
» (3). Ed è proprio così ! Anche Mario Pagano, mente geniale e solida, è
travolto dalla corrente e segue l'andazzo. Il suo vichismo non è coerente a sè
stesso, e risente gli influssi esterni, e, se pure gli studi suoi non sono pura
speculazione metafisica, « giovevole se mai nella scuola e presso che inutile,
se non pure dan nosa, nell'attrito reale del governo di uno Stato » (1 ), è
certo però che il grande autore del Processo criminale si mostrò insufficiente
all'ardua opera della ricostru zione. Dare la costituzione ad un popolo è
l'opera più grande che un uomo possa a sè stesso assegnare, opera da far
tremare le vene e i polsi non solo ai legislatori di oggi, ma a menti divine,
come quelle di Platone e di Aristo tele. La costituzione non può essere una
sovrastruttura, che i dirigenti impongano ad un popolo, perchè le costi tuzioni
non si dànno ab externo, ma si formano nelle coscienze prima che sulla carta,
e, se pure si impongono, non si reggono sulle armi e sui fucili. Il popolo è
una realtà concreta viva palpitante, ne' suoi molteplici bi sogni, ne' suoi
desiderî, ne' suoi costumi, ne' suoi pre (1 ) B. CROCE, La rivoluzione
napoletana, p. 87. (2 ) G. ZITO, Vita ed opere di Mario Pagano, Potenza, Tip.
Garramone, 1901, passim. (3 ) M. ROMANO, op. cit., p. 61. (4) ROMANO, op. cit.,
p. 63. Il giudizio sull'opera del Pa gano è eccessivo e non può essere
senz'altro condiviso da noi. 42 e giudizi. Egli non sopporterà mai una legge,
che non intende la sua intima vita e il suo benessere, che tra scenda la sua
natura. « Le costituzioni sono simili alle vesti: è necessario che ogni
individuo, che ogni età di ciascun individuo abbia la sua propria, la quale, se
tu vorrai dare ad altri, starà male. Non vi è veste, per quanto sia mancante di
proporzioni nelle sue parti, la quale non possa trovare un uomo difforme cui
sieda bene; ma, se vuoi fare una sola veste per tutti gli uomini, ancorchè essa
sia misurata sulla statua modellaria di Poli clete, troverai sempre che il
maggior numero è più alto, più basso, più secco, più grasso, e non potrà far
uso della tua veste » (1 ). Non esiste un ottimo costituzionale, esi ste un
buono relativo alla vita delle singole genti. « Le costituzioni si debbono fare
per gli uomini quali sono quali eternamente saranno, pieni di vizi, pieni di er
rori; imperocchè tanto è credibile che essi voglian de porre que' loro costumi,
che io reputo una seconda natura, per seguire le nostre istituzioni, che io
credo arbitrarie e variabili, quanto sarebbe ragionevole un calzolaio che
pretendesse accorciare il piede di colui cui avésse fatta corta una scarpa » (2
). I due raffronti con la veste e la scarpa, tratti dal mondo fisico, sono
d'una evidenza mirabile. Il legislatore deve intendere il popolo, e costruire
sulla base dei bisogni del popolo. Il popolo non parla. Ma per lui parla tutto,
costumi, usanze, religione, pregiudizi, vizi. Le costituzioni non si fanno nei
gabinetti e negli studî, nelle scuole e nelle accademie, nascono da sè, sotto l
' impulso di concrete esigenze dell'anima collettiva, o più vichianamente della
collettività, e il legislatore non può essere che un interprete di essa
collettività, della (1 ) Seguo il già citato testo del NICOLINI, edito dal
Laterza di Bari,che come tutte le altre ed. cuochiane, porta i Fram menti di
lettere a V. Russo in appendice al Saggio. Per le ci tazioni basterà quindi la
sigla Framm. seguita dal numero d'or dine I o II ecc., e dalla pagina
dell'edizione barese. Framm. I, p. 218. (2 ) Framm. I, p. 219, 43 1 sono sua
coscienza, non già il saggio che dal suo cielo di sa pienza impone norme e
nomi. L'obietto delle costituzioni sono gli uomini, e gli uomini sono pieni di
vizi, pieni di errori. Ora, chi si propone di legiferare deve prendere gli
uomini, come sono, e non andare alla ricerca di un ottimo, che in na tura non
è, contentarsi di rendere felici gli uomini, e ren dere felici gli uomini si
può solo, soddisfacendo alla loro natura, che è un misto di buono e di cattivo,
d'eticità e di pregiudizi, di religione e di ferocia. Siamo, come ognun vede,
penetrati nel pieno della critica cuochiana, ma la mia mente, riflettendo su
queste acutissime osservazioni, non può non instaurare un pa ragone tra il
relativismo giuridico del nostro e lo stori cismo germanico di Gustavo Hugo e
di Federico Carlo Savigny. È curioso ! Negli stessi anni, nell' infierire della
rivoluzione francese, o quando ancor fresche ne le conseguenze, con basi,
cultura diametralmente diverse, con intendimenti presso che uguali, scrivono in
Italia il Cuoco, in Inghilterrà il Burke, le di cui Riflessioni sulla
rivoluzione francese sono del 1790, in Germania l'Hugo che nello stesso anno
1790 formula in un suo libro quei prin cípi, che poi il Savigny, nel 1814,
nella polemica col Thibaut, svilupperà nell'operetta: Della vocazione del
nostro tempo per la legislazione e la giurisprudenza. Ma tra il Savigny e
l'illuminismo rivoluzionario c'è uno sviluppo continuo di pensiero germanico,
tra il Cuoco e la rivoluzione non c'è transizione, poi che egli scrive i
Frammenti nella rivoluzione stessa, quando già i san fedisti di Ruffo sono alle
porte della città. Notiamo però come un certo parallelo c'è: il nostro si
ricollega al Vico, tradizione perenne d'italianità; il Savigny parla di una
coscienza giuridica popolare, che non può non tro vare la sua origine nella
filosofia idealista tedesca, Schel ling e Hegel, ai quali il grande giurista si
ricollegano. Guardiamo brevemente la questione. Col Cuoco siamo da un punto di
vista filosofico giuridico più innanzi, ma il parallelismo non manca. Che cosa
è il diritto per il Sa vigny che combatte l'unificazione legislativa e la codi
44 ficazione proposta dal Thibaut? Non certo un quid astratto, vivo nel solo
pensiero del legislatore. Il diritto ha una vita sua propria nella vita d'ogni
giorno, che non è che consuetudine irriflessa e pratica comune. Ricor diamo lo
Schelling: il principio dello spirito collettivo, principio animatore in
perpetuo divenire, si sviluppa dalla sua filosofia, dall'evoluzione stessa
della natura nell'infinita sua produttività, concepita non più come mero
oggetto, ma come soggetto, nucleo di sviluppo di tutto il pensiero germanico,
che dal dualismo di Kant risolve il problema, attraverso Schelling, in Hegel,
ul tima conseguenza della posizione kantiana. Il concetto evolutivo della
natura trascorre nel diritto. Il diritto è la manifestazione d'una coscienza
giuridica che è nel popolo, il quale popolo ha una sua anima (la Volkseele
dello Schelling), che determina la morale, l'arte, il lin guaggio, e così pure
il diritto e la costituzione politica. Quel che nello Schelling è generalmente
accennato all’ori gine della costituzione e degli ordini civili, nel Savigny è
applicato ad una questione concreta: se convenga im mobilizzare il diritto,
elaborazione istintiva e irriflessa, viva nella consuetudine, in un sistema di
codici. Donde una illazione: la costituzione, legge fondamentale, non può che
essere la risultante d’un'elaborazione incosciente del popolo, che il
legislatore può cogliere ed inquadrare per princípi, ma non ex novo, così come
il grammatico studia la lingua già formata e non crea la lingua. Il Cuoco più
concretamente non arriva alle conclusioni un po' anarchiche del Savigny, il
quale in reazione ad una filosofia che pretendeva di sistematizzare e creare
tutto a fil di logica, si appalesa ostile ad ogni costituzione scritta, come ad
ogni codificazione; il Cuoco ammette in vece che un legislatore possa compilare
un progetto di costituzione. Ma come? Il legislatore deve interpretare i
bisogni del popolo, alla felicità del quale vuol provve dere. Il principio base
è uno. « Le costituzioni durevoli sono quelle che il popolo si forma da sé » (1
). Ciò non nel (1 ) Framm. I, p. 218. 45 senso che le costituzioni siano una
formazione assoluta mente irriflessa e popolaresca, che il giurista osserva
senza intervenire, passivo, ma nel senso che non possano prescindere, sia pure
quando sono opera di studio perso nale e di ricerca dotta, dalla concreta
realtà della nazione. La faccenda si chiarifica. La Volkseele dello Schelling,
la coscienza giuridica popolare del Savigny diventano, sono nel Cuoco, più
concreto e positivo, i bisogni del po polo, bisogni economici e materiali,
religiosi e morali, qualcosa di più tangibile. « I nostri filosofi, » scrive «
sono spesso illusi dall'idea di nu ottimo, che è il peggior nemico del bene. Se
si volesse seguire i loro consigli, il mondo, per far sempre meglio, finirebbe
col non far nulla ». « L'ottimo non è fatto per l'uomo.... » (1 ). Costoro, ai
quali accenna il critico, sono i rivoluzionari astratti, che credono ad un
universale, che non è, e vanno tanto alto da perdere ogni contatto col mondo.
Una costituzione non può scaturire dal cervello di un uomo, come Pallade dal
cervello di Giove, armata e folgorante; deve sorgere dopo mature riflessioni,
sulla natura della nazione deve avere una base. « Questa base deve poggiare sul
carattere della nazione, deve precedere la costituzione; e mentre con questa si
determina il modo in cui una nazione debba esercitare la sua sovra nità, vi
debbono esser molte cose più sacre della costi tuzione istessa, che il sovrano,
qualunque sia, non deve poter alterare » (2 ). Nessuno può « tôrre al popolo
tutti i suoi costumi, tutte le sue opinioni, tutti gli usi suoi, che io
chiamerei base di una costituzione » (3 ). Il Cuoco, se osserviamo bene la
questione, distingue due momenti: una elaborazione incosciente del popolo che
crea istituti giuridici, per consuetudine, desumendoli dalla sua stessa essenza;
una elaborazione cosciente e riflessa, che sistematizza e regola ciò che nel
popolo era mera pratica senza norma. Questi due momenti si compene (1 ) Framm.
I, p. 219. (2 ) Framm. III, p. 245. (3 ) Framm. III, p. 245. 46 trano e sono
indispensabili. La consuetudine, senza la legge, può divenire anarchia, dominio
della volontà parti colare. La legge, che astragga dalla volontà dei singoli, è
mera parola, generalità senza significato. Siamo lon tani dallo storicismo
tedesco dell'Hugo e del Savigny. La base, alla quale accenniamo, è d'una grande
com plessità. Il costituzionalista, in particolare il legislatore, deve avere
riguardo' non solo ai costumi, agli usi, alla religione, ai bisogni economici,
ma anche ai pregiudizi, ai difetti, ai mali del popolo. La vita non è ottima,
nè buona: è male e dolore. Gli uomini sono buoni e cattivi, generosi ed
egoisti, eroi e birbanti. Il più grave pericolo è che il legislatore, più
filosofo che uomo politico, alla ricerca dell'eterno dimentichi il transeunte,
alla ricerca dell'ottimo dimentichi il buono, creda non esservi il male. Le
costituzioni debbono parlare alla fantasia e ai sensi dei popoli, avere una
certa solennità, quasi un ele mento sacro, perchè « dopo le sue opinioni ed i
suoi costumi, il popolo nulla ha di più caro che le apparenze della regolarità
e dell'ordine » (1 ). È un consiglio di este riorità. Poco importa ! Le plebi
amano l'esteriorità. « Quelle leggi sono più rispettate dal popolo, che con mag
giori solennità esterne colpiscono i sensi » (2). Dunque, ammesso che un
legislatore possa dare una costituzione, interpretando più che sia possibile le
esi genze di una nazione, come potrà e dovrà egli compor tarsi? Un popolo ha
dei costumi. « Non vi è nazione quanto si voglia corrotta e misera, la quale
non abbia de' costumi, che convien conservare; non vi è governo quanto si
voglia dispotico, il quale non abbia molte parti convenienti ad un governo
libero. Ogni popolo che oggi è schiavo fu libero una volta... Quanto più
pesante sarà la schiavitù di un popolo, tanto più questi avanzi degli altri
tempi gli saran cari; perchè non mai tanto, quanto tra le avversità, ci son
care le memorie dei tempi felici. Quanto più il governo che voi distruggete è
stato (1 ) Framm. III, p. 246. (2) Framm. III, p. 246. 47 barbaro, tanto più
numerosi avanzi voi rinvenite di an tichi costumi; perchè il governo, urtando
troppo violen temente contro il popolo, l'ha quasi costretto a trince rarsi tra
le sue antiche istituzioni, nè ha rinvenuto nei nuovi avvenimenti ragione di
seguirli e di abbandonare ed obbliare gli antichi (1 ). Nello sviluppo storico
nulla si perde completamente: l'evoluzione vitale degli uomini e delle
istituzioni loro è trasformazione e non distruzione, onde sotto la scorza della
modernità si possono ritrovare i nuclei ancor verdi dell'antico. La tradizione
non è un culto senza dèi, pro prio de letterati e de ' filosofi, è la vita
della nazione, è quel che di più sacro essa ha, poi che rappresenta la sua
continuità. Ciò non deve dimenticare il legislatore, come colui che è più
vicino al palpito dei popoli, dovendo re golare le manifestazioni più svariate
della loro attività privata e pubblica. « Questi avanzi di costumi e governo di
altri tempi, che in ogni nazione s ' incontrano, sono preziosi per un
legislatore saggio, e debbono formar la base dei suoi ordini nuovi. Il popolo
conserva sempre molto rispetto per tutto ciò che gli viene dai suoi mag giori;
rispetto che produce talora qualche male, e spesso grandissimi beni. Ma coloro,
che vorrebbero distruggerlo, non si avvedono che distruggerebbero in tal modo
ogni fondamento di giustizia ed ogni principio d'ordine so ciale? Noi non
possiamo più far parlare gli dèi come i legislatori antichi facevano: facciamo
almeno parlare gli eroi, che agli occhi dei popoli son sempre i loro antichi.
Un popolo, il quale cangiasse la sua costituzione per solo amor di novità, non
potrebbe far altro di meglio, che darsi una costituzione all'anno. Ma, per
buona sorte, un tal popolo non esiste che nella fantasia di qualche filo sofo »
(2 ). Un legislatore quindi può realmente fare del bene alla nazione, ma deve
seguire la natura, cioè la na zione stessa nel suo spirito, e trarre da essa il
sistema costituzionale, non il sistema costituzionale da princípi (1 ) Framm. I,
p. 220 e sg. (2) Framm. I, p. 221. 48 che non sono nella natura, ma nella testa
dei filosofi. « Tutto è perduto quando un legislatore misura la infi nita
estensione della natura colle piccole dimensioni della sua testa, e che, non
conoscendo se non le sue idee, gira per la terra come un empirico col suo
segreto, col quale pretende medicar tutt'i mali (1 ). Vincenzo Cuoco ci si
presenta come un tradizionalista e un moderato. Non bisogna distruggere per
distruggere, perchè si può perdere il buono per un problematicissimo ottimo;
non bisogna atterrare, perchè non sempre si può ricostruire; non bisogna aprire
un novus ordo, perchè i novi ordines dei filosofi sono in cielo e non in terra.
Bi sogna costruire su quel che già è, edificare sulle fonda menta della storia,
che non soffre soluzioni di continuità, riformare e non distruggere. « Io non
credo la costitu zione consistere in una dichiarazione dei diritti dell'uomo e
del cittadino » (2 ). Essa è qualcosa di più profondo: è il popolo, il quale da
sè stesso trae le norme regolatrici della sua esistenza, della sua attività,
della felicità. « E chi non sa i suoi diritti? Ma gran parte degli uomini li
cede per timore; grandissima li vende per interesse: la costituzione è il modo
di far sì che l'uomo sia sempre in uno stato da non esser nè indotto a venderli,
nè costretto a cederli, nè spinto ad abusarne » (3 ). Ciò è possibile solo in
quanto la costituzione assicuri un medio benessere, attinga quella umana
felicità, alla quale abbiamo ac cennato. Le rivoluzioni nascono da un malessere
economico generalizzato. Le costituzioni post - rivoluzionarie debbono
ristabilire l'equilibrio, il benessere, l'armonia, la vita pa cifica ed operosa.
Per fare ciò bisogna intendere le esi genze e i bisogni della nazione, i suoi
costumi, il suo carattere. Ecco perchè Cuoco ci dice che, se egli fosse
invitato a dar leggi ad un popolo, vorrebbe prima stu diarlo e conoscerlo; ecco
perchè Cuoco ci dice che egli (1 ) Framm. I, p. 221. (2 ) Framm. II, p. 233. (3
) Framm. II, p. 233. 49 vuol ritornare all'antico, e all'antico ricollegare il
pre sente, perchè il popolo ama le antiche istituzioni, che in passato gli han
pure dato felicità; ecco perchè il Cuoco vuol riformare solo ove è male ed ove
le istituzioni antiche non rispondono più ai nuovi bisogni, ed è tra
dizionalista all'eccesso, laddove la mania novatrice cerca distruggere istituti
e norme consacrate da secoli. Questi i convincimenti del critico. Ma che cosa
in vece era avvenuto a Napoli, qual'era, com'era la costi tuzione che Mario
Pagano aveva elaborato? Ogni po polo ha una individualità ineffabile. Il popolo
napole tano, quindi, ha pur esso una sua natura specifica, che risulta da un
complesso di cose. Parliamo perciò, dice il Cuoco all'amico Russo, « della
costituzione da darsi agli oziosi lazzaroni di Napoli, ai feroci calabresi, ai
leggieri leccesi, ai spurei sanniti ed a tale altra simile genìa, che forma
nove milioni novecento novantanove mila nove cento novantanove decimilionesimi
di quella razza umana che tu vuoi tra poco rigenerare » (1 ). Cioè discendiamo
ai fatti, al concreto, vediamo se il progetto costituzionale del Pagano
risponde alla natura delle cose. Il Cuoco ri sponde risolutamente: « Per questa
razza di uomini par mi che il progetto donatoci da Pagano non sia il migliore.
Esso è migliore al certo delle costituzioni ligure, romana, cisalpina; ma al
pari di queste è troppo francese e troppo poco napolitano. L'edificio di Pagano
è costrutto colle materie che la costituzione francese gli dava: l'architetto è
grande, ma la materia del suo edifizio non è che creta » (2 ). Il Pagano,
nonostante il suo vichismo, è caduto nell'er rore tipico di tutti i
rivoluzionari alla francese, ha cre duto in un ottimo che non è; ha creduto
negli immortali princípi che le masse non intendono, poi che gli uomini sentono
solo i bisogni e non i princípi che parlano al l'intelletto di pochi; ha fatto
quella, che il critico mo lisano chiama una costituzione da tavolino; « e
quindi ne è avvenuto, che siesi perduta la vera cognizione delle (1 ) Framm. I,
(2) Framm.] cose e della loro importanza » E nel dispiacere del fallimento, che
al nostro appare evidente, c'è una punta d'ironia, che al lettore è facile
avvertire pur nell'amiche volezza dell'espressione: « Oh ! perdona. Non mi
ricor dava » dice il Cuoco al Russo « di scrivere a colui, che, sull'orme della
buona memoria di Condorcet, crede possi bile in un essere finito, quale è
l'uomo, una perfettibilità infinita. Scusa un ignorante avvilito tra gli antichi
errori: travaglia a renderci angioli, ed allora fonderemo la re pubblica di
Saint- Just. Per ora contentiamoci di darcene una provvisoria, la quale ci
possa rendere meno infelici per tre o quattro altri secoli, quanti almeno, a
creder mio, dovranno ancora scorrere prima di giugnere all'esecu zione del tuo
disegno » (2 ). Anche l'amico fedele Vincenzo Russo, come il grande maestro
Pagano, è un illuso, un astratto ! Ma osserviamo bene. Quest'astrattismo, che
il Cuoco rimprovera al suo Pagano, non è solo del Pagano, è di tutto un
sistema, che il nostro vivamente deplora. Primi i francesi, coloro per cui la
rivoluzione nacque spontanea esplosione di lungamente compressi bisogni, per
cui il moto repubblicano fu attivo e non passivo com'è a Na poli, caddero negli
stessi errori. « I francesi aveano fondata la loro costituzione sopra princípi
troppo astrusi, dai quali il popolo non può discendere alle cose sensibili se
non per mezzo di un sillogismo; e quando siamo a sillogismo, allora non vi è
più uniformità di opinioni e non si potrà sperare regolarità di operazioni » (3
). Di ciò il molisano dà un esempio concreto. In Francia si volle stabilire
come norma costituzionale il diritto all'insur rezione. Ma senza quelle
circostanze, che l'accompagna vano e la dirigevano in qualche paese
dell'antichità, ove simile norma era stata applicata, essa non poteva pro durre
che sedizioni e turbolenze, seguite da una reazione violenta del governo
attaccato, in barba ad ogni princi F (1 ) Framm. III, p. 241. Framm. I, p. 220.
(3 ) Framm. III, p. 247. 51 pio legale. « Per buona sorte della Francia »
commenta iro nico il nostro « questa massima fu guillottinata con Robe spierre
» (1 ). Vedete, dice, « la costituzione romana era sensibile, viva, parlante.
Un romano si avvedeva di ogni infrazione dei suoi diritti, come un inglese si
avvede delle infrazioni della Gran carta. In vece di questa, immagina per poco
che gli inglesi avessero avuto la Dichiarazione dei diritti dell'uomo e del
cittadino: essi allora non avreb bero avuto la bussola che loro ha servito di
guida in tutte le loro rivoluzioni. I romani eccedettero nella smania di voler
particolarizzar tutto, per cui negli ultimi tempi formarono dei loro diritti un
peso di molti cameli. Ma, mentre conosciamo i loro errori, evitiamo, anche gli
ec cessi contrari, e teniamoci quanto meno possiamo lon tani dai sensi. Se la
molteplicità dei dettagli forma un bosco troppo folto nel quale si smarrisce il
sentiero, i princípi troppo sublimi e troppo universali rassomigliano le cime
altissime, dei monti, donde più non si riconoscono gli oggetti sottoposti » (2
). Questi sono gli errori dei francesi. L'esasperazione dei princípi dovea
portare necessariamente agli errori fatali. Questa è l'idea che il Cuoco ha
della costituzione francese del 1795. Una « costituzione è buona per tutti gli
uo mini? Ebbene: ciò vuol dire che non è buona per nes suno.... » (3 ). Il
Pagano, ritorniamo a lui, s'è ingolfato negli stessi errori. Seguiamo il nostro
autore nel suo excursus e nella sua critica minuta del progetto; ma per
intendere come egli colpisca nel segno, e come i Frammenti siano una
meditazione veramente profonda, una critica sincera e non sistematica,
rileggiamo le prime righe del Rapporto al governo provvisorio, che precede la
Dichiarazione dei diritti e dei doveri dell'uomo, e che è certo opera di Mario
Pagano. « Una costituzione, che assicuri la pubblica libertà, e (1 ) Framm. III,
p. 247. (2) Framm. III, (3) Framm. I, p. 219. p. 247. 52 che slanciando lo
sguardo nella incertezza de ' secoli av venire, guardi a soffocare i germi
della corruzione e del dispotismo, è l'opera la più difficile, a cui possa
aspirare l’arditezza dell'umano ingegno. I filosofi dell'antichità, che tanto
elevarono l'umana ragione, ne presentarono i principii soltanto, e le antiche
repubbliche le più celebri e sagge ne supplirono in più cose la mancanza con la
· purità de' costumi, e colla energia dell'anime, che ispirò loro una sublime
educazione. Gran passi avea già dati l'America in questa, diremo, nuova
scienza, formando le costituzioni de' suoi liberi Stati. Novellamente la Fran
cia, che ha contestato straordinario amore di libertà con prodigi di valore, ha
data fuori altresì una delle migliori costituzioni che siansi prodotte finora ».
Fin dalle prime battute si sente l'uomo geniale, ma insieme lo scolastico, che
ha bisogno di rifarsi ai prece denti generici (1 ). Il Comitato di legislazione
« ha.... adottata la costitu zione della madre repubblica francese. Egli è ben
giusto, che da quella mano istessa, da cui ha ricevuto la libertà, ricevesse
eziandio la legge, custode e conservatrice di quella. Ma riflettendo che la
diversità del carattere mo rale, le politiche circostanze, e ben anche la
fisica situa zione delle nazioni richiedono necessariamente de' cam giamenti
nelle costituzioni, propone alcune modificazioni, che ha fatte in quella della
repubblica madre, e vi rende conto altresì delle ragioni che a ciò l'hanno
determinato ». La derivazione è confessata, e con essa l'astrattismo. Senonchè
il Pagano afferma una esigenza, che in lui na poletano e vichiano, deve essere
sincera, ma che resta poi in pratica insoddisfatta: tenere conto dei bisogni pe
(1 ) L. PALMA, I tentativi di nuove costituzioni in Italia dal 1796 al 1815, in
Nuova Antologia, a. XXVI, v. XXXVI, 16 no vembre, 1-6 dicembre 1891, p. 441. Il
Palma ci offre una buona analisi della costituzione di M. Pagano in rapporto
alle altre costituzioni francesi ed italiane del tempo, nonchè un'acuta critica
di essa, critica che fondamentalmente coincide con quella cuochiana. Sulla
costituzione del Pagano vedi pure V. FIORINI e F. LEMMI, op. cit., Milano,
Vallardi, s. d., p. 170 e sgg. 53 ) ) culiari della nazione alla quale si
provvede; e nel resto dell'opera legislativa si rivela per quello che è, cioè
un mero teorico. Vediamo. « La più egregia cosa che ritrovasi nelle moderne co
stituzioni, è la dichiarazione de' dritti dell'uomo. L'uguaglianza non è un
diritto, ma la base di tutti i diritti, che da essa scaturiscono. «
L'uguaglianza è un rapporto, e i dritti sono facoltà. Sono le facoltà di oprare,
che la legge di natura, cioè l ' invariabile ragione e cono scenza de '
naturali rapporti, ovvero la positiva legge sociale, accorda a ciascuno ».
Sembra di leggere un trat tato di filosofia giuridica e non un rapporto di un
comi tato legislativo, che presenta un progetto di legge. « Da tal rapporto
d'uguaglianza di natura, che avvi tra gli uomini, deriva l'esistenza, e
l'uguaglianza de' dritti: es sendo gli uomini simili, e però uguali tra loro,
hanno le medesime facoltà fisiche e morali: e l'uno ha tanta ragione di valersi
delle sue naturali forze, quanto l'altro suo simile. Donde segue, che le
naturali facoltà indefi nite per natura, debbano essere prefinite per ragione,
dovendosi ciascuno di quelle valere per modo, che gli altri possano benanche
adoprar le loro. E da ciò segue eziandio, che i dritti sono uguali; poichè
negli esseri uguali, uguali debbono essere le facoltà di oprare. Ecco adunque
come dalla somiglianza ed eguaglianza della na tura scaturiscano i dritti tutti
dell'uomo, e l'uguaglianza di tai dritti ». Io qui non istò a riferire come
Mario Pagano « dall'unico e fondamentale dritto della propria conservazione »
derivi « la libertà, la facoltà di opinare, di servirsi delle sue forze
fisiche, di estrinsecare i suoi pensieri, la resistenza all'oppressione »,
modificazioni tutte del primitivo innato diritto, che l'uomo ha di na tura, il
conservarsi. Tutto il sistema si sviluppa con una logica impeccabile filosofica
e giuridica, e noi non sap piamo che ammirare la grandezza di uno spirito
geniale e deplorare la sua morte immatura e tragica. Le defini zioni paganiane
sono stupende di sintesi. Ecco la li bertà ! « La libertà è la facoltà
dell'uomo di valersi di tutte le sue forze morali e fisiche come gli piace,
colla !! 54 sola limitazione di non impedire agli altri di far lo stesso ».
Tutto s ' impernia su un principio - postulato e scaturisce di lì. Dal primo
fonte di tutto il diritto deriva la pro prietà, poi che « la proprietà reale è
una emanazione e continuazione della personale ». Gli stessi diritti ci dànno i
doveri; i diritti e i doveri dei cittadini, i diritti e i doveri dei magistrati
e dei pubblici funzionari, e così di seguito. Nè mancano sani princípi
costituzionali, che occorre an che oggi meditare. V'è un vigile e vichiano
senso della dinamicità delle costituzioni, che, sebbene carte sacre di un
popolo, non per questo sono inviolabili, cioè non mo dificabili, poi che la
vita stessa e le rinnovate esigenze delle nazioni dànno origini a riforme
naturali nel loro stesso seno. « La società vien formata dalla unione delle
volontà degli uomini, che voglion vivere insieme per la vicende vole garanzia
de proprii dritti. L'unione delle forze fa la pubblica autorità, e l'unione de'
consigli forma la pubblica ragione, la quale, avvalorata dalla pubblica
autorità, diviene legge. Quindi l ' imprescrittibile dritto del popolo di mutar
l'antica costituzione, e stabilirne una nuova, più conforme agli attuali suoi
interessi, ma demo cratica sempre; quindi il dritto di ogni cittadino di es
sere garantito dalla pubblica forza, e il dovere di con tribuire alla difesa
della Patria; quindi finalmente i dritti e i doveri de'pubblici funzionarii,
che per delega zione esercitano i poteri del popolo sovrano, e per do vere sono
vittime consacrate al pubblico bene ». E dire che ancor oggi questo principio
della vita giu ridica, che è dinamicità come ogni altra manifestazione dello
spirito, non è inteso, e la riforma dello Statuto ita liano è temuta come un
terribile evento sovvertitore, mentre le leggi fondamentali sono una vuota
forma senza contenuto materiale, vuota forma premuta da esigenze nuove, e,
purtroppo, dal più sfacciato illegalismo dei partiti ! Ma, se dal Rapporto
passiamo al Progetto costituzio nale, quanto astrattismo ! Quanta artificiosità
ne' sin goli istituti, in quell'eforato, che ricorda Sparta, ma che 55 non è
che il direttorio o potere esecutivo francese; in quella distinzione tra
assemblee primarie ed assemblee elettorali espresse dal seno delle prime; in
quell'istituto censorio, che arieggia la censura di Roma, ma che in uno Stato
moderno e vasto è inconcepibile e vano ! Se guardate il Progetto di
costituzione nel suo complesso la critica del giovane Cuoco vi appare
pienamente giusti ficata e altamente vera. Essa non si limita ad appunti
d'ordine pratico, ma risale pure ai princípi, e traccia, direi, l'abbozzo d'una
nuova scienza costituzionale, che nel nome di Vico e di Machiavelli da un lato,
di Monte squieu dall'altro, vuol essere positiva senza cadere nel l'empirismo.
La sovranità del popolo si manifesta in due maniere: la legislazione e
l'elezione. Negli Stati antichi, nelle città primitive, a base democratica, il
popolo stesso era legi slatore: negli Stati moderni, che trascendono la greca
Tól.is, la romana urbs, numerosi di popolazione, vasti di territorio, il popolo
sovrano può legiferare solo per mezzo della rappresentanza. La costituzione del
Pagano adotta il sistema rappresentativo, ma lo travisa, per mezzo di
un'assurda divisione delle assemblee popolari in primarie, alle quali spetta il
compito di eleggere un certo numero di cittadini, ai quali è deferito il
compito supe riore della scelta del deputato, e in elettive, alle quali è
assegnata la vera sovranità, la nomina del rappre sentante in seno al
Consiglio. Così il prescelto è allonta nato, divenuto rappresentante della
nazione napolitana e non del dipartimento che lo nomina, dal popolo, di cui
dovrebbe sentire i bisogni e rendersene esponente. Il Pagano, in sostanza, non
accetta l'elezione con man dato. Il Cuoco vuole invece che il deputato riceva
dalle popolazioni memoriali veri e propri, utili avvertimenti, e che, durante
l'esercizio della sua carica, viva a contatto con le sue masse elettorali, e
non si perda ne' meandri d'una politica, che, per volere essere nazionale e
generale, finisce per essere astratta e generica. Tutte le deficienze del
sistema parlamentaristico, specie nelle degenerazioni de' nostri paesi, saltano
al pensiero, nelle lungimiranti 56 notazioni del nostro autore. E dire che non
era necessario che guardarsi attorno per rinvenire il sistema più adatto ai
fini, che la Commissione legislativa o il Pagano per lei si proponeva ! « La
nazione napolitana offre un me todo più semplice. Essa ha i suoi comizi, e son
quei par lamenti che hanno tutte le nostre popolazioni; avanzi di antica
sovranità, che la nostra nazione ha sempre difesi contro le usurpazioni dei
baroni e del fisco. È per me un diletto (e qui il Cuoco pensatore diviene un
pochino lirico ) ritrovarmi in taluni di questi parlamenti, e ve dervi un
popolo intero riunito discutervi i suoi interessi, difendervi i suoi diritti,
sceglier le persone cui debba affi dar le sue cose: così i pacifici abitanti
delle montagne dell'Elvezia esercitano la loro sovranità; così il più grande,
il popolo romano, sceglieva i suoi consoli e deci deva della sorte
dell'universo » (1 ). Il sistema nostro na zionale è il più spontaneo, il più
naturale, consacrato dalle glorie dei nostri comuni, enti che hanno avuto un
giorno in una storia grande indipendenza e forza, ed hanno subìto un'evoluzione
millenaria. La costituzione francese del 1795 ha distrutto tutto ciò. « I municipi
non sono eletti dal popolo, e rendono conto delle loro operazioni al governo,
cioè a colui che più facilmente può e che spesso vuole esser ingannato » (2 ).
Ma il Cuoco si spiega tutto. La storia insegna molte cose. L'ac centramento in
Francia è naturale: questa nazione non ha avuto mai l'esperimento dei comuni,
una vera e propria municipalità, poi che questo paese ha trovato l'unità assai
presto. In Italia la faccenda è assai diversa. In Italia il comune è stato un
istituto spontaneo, espres sione della rinascente romanità contro il feudalismo
fer rato, istituto che non è morto mai, e s'è sviluppato, perpetuato, anche
allorquando da ente sovrano è dive nuto ente subordinato entro gruppi politici
più vasti, come il principato o signoria e lo stato monarchico. Il Cuoco non
dice tutto ciò, ma si intravede chiaramente (1 ) Framm. II, p. 223. (2 ) Framm.
II, p. 224. 57 che questo è il suo pensiero. « Io perdono » scrive « ai fran
cesi il loro sistema di municipalità: essi non ne aveano giammai avuto, nè ne
conoscevano altro migliore: forse non era nè sicuro nè lodevole passar di un
salto e senza veruna preparazione al sistema nostro. Ma quella stessa natura,
che non soffre salti, non permette neanche che si retroceda; e, quando i nostri
legislatori voglion dare a noi lo stesso sistema della Francia, non credi tu
che la nostra nazione abbia diritto a dolersi di un'istituzione che la priva
dei più antichi e più interessanti suoi di ritti ! » (1 ). Il sistema
costituzionale, dunque, che ha alla sua base il comune, è il più naturale per
noi, poi che l’ente comu nale è l'espressione prima di quei bisogni complessi
che abbiamo detto essere la base imprescindibile di ordini durevoli. In poche
parole, ecco tracciate le funzioni del comune, funzioni varie e molteplici,
dirette ad assicu rare la più immediata soddisfazione de' bisogni elemen tari
primordiali di una gente ! « Ciascuna popolazione dunque, convocata in
parlamento (questo nome mi piace più di quello di assemblea: esso è antico, è
nazionale, è nobile; il popolo l'intende e l'usa: quante ragioni per
conservarlo !), eleggerà i suoi municipi. Essi avranno il potere esecutivo
delle popolazioni, saranno i principali agenti del governo, e dovranno render
conto della loro condotta al governo ed alla popolazione. La loro carica durerà
un anno. Tu vedi bene che fino a questo punto altro non farei che rinnovare al
popolo le antiche sue leggi » (2 ). Tutto trova la sua consacrazione nella
storia italiana. Affermare il comune è il primo passo. Ad esso occorre
attribuire tanto potere da assicurargli la possibi lità di vivere e di
prosperare, vale a dire occorre dargli una vera e propria autonomia amministrativa.
« La mia prima legge costituzionale sarebbe, che qualunque popo lazione della
repubblica riunita in solenne parlamento possa prendere sui suoi bisogni
particolari quelle determi (1 ) Framm. II, p. 224. (2 ) Framm. II, p. 225. 58
nazioni che crederà le migliori; e le sue determinazioni avran vigore di legge
nel suo territorio, purché non siano contrarie alle leggi generali ed agl '
interessi delle altre popolazioni » (1 ). La legge è la volontà generale. Ogni
individuo ha d'al tra parte una volontà particolare, che costituisce la sua
legge e la sua libertà. Il sorgere dello Stato afferma la legge generale, ma il
suo ingrandirsi moltiplica le vo lontà particolari, onde sempre cresce e
s'acuisce un fa tale dissidio tra le due volontà, la generale e la partico
lare, tra lo Stato e l'individuo, tra l'autorità e la libertà, tra la sovranità
e l'autonomia, dissidio che in certe cir costanze anomali può portare al
disfacimento dello Stato, tendendo l'uomo per natura ad affermare la sua indi
pendenza, lo Stato la sua universalità autarchica. La legge, quindi, nella sua
stessa génesi è destinata a cozzare contro l'individualismo umano, onde quanto
più generalizza e si astrae tanto più divien tirannica. C'è il pericolo insomma
che si venga a creare una discrepanza tra volontà pubblica e volontà privata.
Il rimedio è solo nel decentramento. « Quanto più dunque le nazioni s '
ingrandiscono, quanto più si coltivano, tanto più gli oggetti della volontà ge
nerale debbono esser ristretti, e più estesi quelli della volontà individuale.
Ma, affinchè tante volontà partico lari non diventino del tutto singolari, e lo
Stato non cada per questa via nella dissoluzione, facciamo che gli og getti
siano presi in considerazione da coloro cui maggior mente e più da vicino
interessano. Vi è maggior diffe renza tra una terra ed un'altra che tra un uomo
ed un altro uomo nella stessa terra. Se la base della libertà è che ad ogni
uomo non sia permesso di far ciò che nuoce ad un altro, perchè mai ciò non deve
esser permesso ad una popolazione? Perchè mai, se una popolazione abbia bisogno
di un ponte, di una strada, di un medico, e se tutto ciò richiegga una nuova
contribuzione da' suoi (1 ) Framm. II, p. 227. 59 cittadini, ci sarà bisogno
che ricorra all'assemblea legi 4 slativa, come prima ricorrer dovea alla Camera?
Come si può sperare che quelle popolazioni, le quali erano im pazienti del
giogo camerale, soffrano oggi il giogo di altri, i quali sotto nuovi nomi
riuniscono l'antica ignoranza de' luoghi e delle cose, l'antica oscitanza?... »
(1 ). È as sicurata così la forza dello Stato e la libertà dell'indi viduo.
L'individuo si sente più libero, se per lui opera il comune, la sua espressione
diretta, poi che il comune è a lui più vicino, è la immediata manifestazione
della sua sovranità di cittadino. Si dirà al Cuoco: ma anche la legge, la
volontà generale è tale in quanto è la risultante d'una convergenza di consensi
e di volontà particolari; che anche lo Stato opera sul fondamento del diritto,
e in questo senso è Stato di diritto, e nella forma del di ritto, in quanto
ogni suo atto è manifestazione giuridica, cioè libero volere della collettività;
ma tutto ciò non esclude e menoma la grande verità affermata dal mo lisano. La
volontà generale che s ' esprime nello Stato è lontana dai sensi del cittadino,
in quanto la sua realtà concreta è una formazione etica di volontà mediata,
ond' essa è lontana dalla possibilità d'esaurire tutta la complessa natura
della nazione; mentre la volontà che si estrinseca negli atti del comune, alla
quale il Cuoco vuol dare carattere di legge, surge spontanea dalle più intime
fibre dell'anima popolare, realizza bisogni vera mente profondi, parla infine
ai sensi e alla fantasia, di quegli elementi de' popoli, che vichianamente
possiamo considerare eterni fanciulli ed eterni primitivi. I risultati pratici
di questo sistema sono incalcolabili. « Quante buone opere pubbliche noi
avremmo, se più li bero si fosse lasciato l'esercizio delle loro volontà alle
popolazioni » (2 ). Vi sono paesi per i quali, esemplifica l'autore, un porto,
una rada è indispensabile, e che, in pochi anni, sotto la pressione di esigenze
inderogabili, avendo sufficienti libertà, lo costruirebbero: ebbene, que (1 )
Framm. II, p. 229. (2 ) Framm. II, p. 230. 60 ste stesse popolazioni oggi,
posto un freno all'iniziativa individuale, attendono dal governo quel che non
viene. Si potrebbe obiettare: ma queste affermazioni sono le affermazioni d'un
federalista ! No.... Il Cuoco stesso ha prevenuto la domanda, ed ha distinto
tra autonomia e separazione, tra Stato su base decentrata e Stato fede rativo.
L'autonomia non rinnega l'unità, anzi la conso lida, mentre la federazione per
popoli schiettamente par ticolaristi e campanilisti, com'è l'italiano, è un primo
passo verso la disgregazione. Tra il sistema accentratore alla francese, in cui
gli organi periferici ricevono tutto dalla capitale, e il sistema federativo di
Stati alla sviz zera, ove ogni gruppo gode di leggi sue proprie, ha un
parlamento suo proprio, c'è lo Stato unitario su largo decentramento
amministrativo, e a quest'ultimo sistema il nostro molisano si volge. « So
gl’inconvenienti che seco porta la federazione; ma, siccome dall'altra parte
essa ci dà infiniti vantaggi, così amerei trovar il modo di evitar quelli senza
perdere questi. Vorrei conservare al più che fosse possibile l'attività
individuale. Allora la repub blica sarà, quale esser deve, lo sviluppo di tutta
l'attività nazionale verso il massimo bene della nazione, il quale altro non è
che la somma dei beni dei privati. L'atti vità nazionale si sviluppa sopra
tutt'i punti della terra. Se tu restringi tutto al governo, farai sì che un
occhio solo, un sol braccio, da un sol punto debba fare ciò, che vedrebbero e
farebbero mille occhi e mille braccia in mille punti diversi. Quest'occhio
unico non vedrà bene, lento sarà il suo braccio; dovrà fidarsi di altri occhi e
di altre braccia, che spesso non sapranno, che spesso non vorranno nè vedere nè
agire: tutto sarà malversazione nel governo, tutto sarà languore nella nazione.
Il go verno deve tutto vedere, tutto dirigere » (1 ). Nel sistema cuochiano
l'attività privata è garantita. Il necessario conflitto tra la volontà generale
e la volontà particolare si risolve con lo stabilimento d’una naturale delimita
(1 ) Framm. II, p. 230 e sg. 61 zione di competenza. L'individuo e gli enti a
lui più vicini agiscono in pieną indipendenza: allo Stato resta la funzione,
che a lui è più propria ed è manifestazione vera della sua sovranità, la guida
e il controllo supremo. Vincenzo Cuoco, come ognun vede, nelle sue ricerche di
natura costituzionale è fisso ad una realtà storica che non può fallire, e
cerca di stabilire un edifizio incrollabile. La natura opera in questo mondo
umano e crea diversità, onde tutto ci si appalesa nella sua ineffabile
particola rità, nel mondo fisico e nel mondo morale. I governi operano su
questo mondo degli uomini, e la loro volontà è sempre generale. Le norme
giuridiche attraverso cui s'esprime questa volontà dello Stato sono quindi
fatal mente generali, hanno origine da un processo d'astrazione, riferendosi non
al singolo, ma ai singoli in quanto formano una classe, una media, un tipo. Ai
subietti per natura diversi di bisogni, di aspirazioni, di carattere sovrasta
una norma unica uguale indistinta, e però entro certi limiti tirannica. È
fatale, non può essere diversamente. Ciò non toglie che questo hiatus, che può
divenire con trasto, tra la libertà dei singoli e l'autarchia sovrana dello
Stato, cioè tra la volontà particolare e l'autorità suprema, debba, ed è
doveroso, colmarsi. Ecco: lo Stato impone dei tributi, esprime la sua volontà
in forma giu ridica, che non può non essere quindi generale; ma in tanto i
prodotti di una nazione, dai quali debbono i tributi raccogliersi, sono diversi:
una popolazione ha solo derrate, un'altra manifatture, una terza produce olio e
deve realizzare la sua ricchezza in novembre, un'altra è dedita alla pastorizia
e la ha realizzata in luglio, laddove un industriale ogni giorno produce, e
così via.... « Ben duro esattore sarebbe colui che obbligasse tutti a pa gar
nello stesso tempo, e nello stesso modo; e questa sua durezza che altro sarebbe
se non ingiustizia? Al l'incontro tu non potresti giammai immaginare una legge,
la quale abbia tante eccezioni, tante modificazioni, quanti sono gli abitatori
della tua repubblica: non ti resta a far altro se non che imporre la somma dei
tributi e farne la ripartizione sopra ciascuna popolazione, la 62 sciando in
loro balìa la scelta del modo di soddisfarla; così la volontà generale della
nazione determinerà l'im posizione, la particolare determinerà il modo: questa
non potrebbe far bene il primo, quella non potrebbe far bene il secondo » (1 ).
Tutto ciò è la necessaria conseguenza di un sistema mentale potentemente fuso e
senza una con traddizione. È naturale che l'astrattismo alla francese si faccia
sostenitore d’una unitarietà soffocatrice del par ticolare umano, poi che vede
i princípi, che sono schema tici ed astratti, e non le cose, che rinserrano in
loro l'ineffabilità dell'opera della natura, la quale non crea una foglia
simile ad un'altra foglia. È naturale all'in contro che lo storicismo vichiano
di Vincenzo Cuoco vo glia discendere alla realtà, e nella realtà dedurre e sag
giare i princípi, così come l'oro si saggia dall'orefice esperto sulla pietra,
e su questa realtà edificare il sistema. Per finire questo argomento, sul quale
mi sono assai diffuso, perchè lo ritengo interessante, noto che il Cuoco va
ancora più in là, concedendo una certa autonomia ai cantoni, un quid come i
nostri circondari, ai dipar timenti o provincie. « La costituzione francese
confonde municipalità con cantone: cosicchè ogni cantone potrà avere più
popolazioni, ma non avrà mai più di una mu nicipalità. Io distinguo due
parlamenti: uno municipale per ogni popolazione di un cantone; l'altro
cantonale per tutte le diverse popolazioni che compongono un can tone medesimo
» (2 ). Ma anzichè fermarci e analizzare la critica che il nostro fa alla
divisione cantonale, qual'è p. 231. p. 236. (1 ) Framm. II, (2 ) Framm. II, La
Costituzione del Pagano organizzava il territorio in di. ciassette
dipartimenti, che sono enumerati al tit. I, art. 3 del Progetto. L'articolo 5
al quale si riferisce il Cuoco dice: « Ciascun dipartimento è diviso in cantoni,
e ciascun cantone in comuni: i limiti de'cantoni possono ancora esser
rettificati o cambiati dal Corpo legislativo, ma in guisa che la distanza di
ogni co mune dal capoluogo del cantone non sia più di sei miglia ». Il titolo
VII, art. 173, dice: « In ogni dipartimento vi ha una amministrazione centrale,
e in ogni cantone almeno un'am ministrazione municipale ». 63 in Francia,
vediamo com'egli crede debba essere orga nizzata l'amministrazione. « Sei tu
ormai » scrive al Russo « persuaso della ragionevolezza dell'articolo, che io
vorrei fondamentale nella costituzione nostra? Tu mi conce derai anche questo
secondo: se due o tre popolazioni diverse avranno interessi comuni, potranno
provvedervi allo stesso modo; ed, ogni qual volta le loro risoluzioni saranno
uniformi, avranno forza di legge obbligatoria per tutte le popolazioni
interessate » (1 ). Ecco quindi una comunità d'interesși, che genera co munità
d'opera. Sono i bisogni che muovono gli uomini, la loro attività legislativa,
la loro vita pubblica. Occorre salire dal basso in alto, cioè dal senso all '
intelletto, dal cittadino al governo, e non viceversa. Adopero una simi
litudine, che al Cuoco certo piacerebbe. L'individuo è il senso, il governo
l'intelletto dell'organismo sociale. L'intelletto che agisce senza l'
esperimento del senso è l'astrazione. Lasciamo, dunque, all'intelletto la
direzione, ma lasciamo al senso la avvertenza dei bisogni, che solo
l'esperienza immediata può dare. Una delimitazione di competenze è la salute dello
Stato. La visione netta e precisa del problema costituzionale, che ebbe
Vincenzo Cuoco e che trascende ogni limite di tempo, poi che certe questioni
anche oggi hanno il loro peso, ci si appalesa nella posizione che assegna al can
tone. Vi sono bisogni, che pur non essendo generali, non sono più particolari,
ma riflettono esigenze comuni a due o tre comuni: occorre che i comuni che
formano il can tone li risolvano insieme. « Imperocchè, avendo ogni po
polazione alcuni interessi particolari ad alcuni altri co muni, è giusto che
talvolta prenda delle risoluzioni comuni e tal altra delle particolari » (2 ).
Tuttavia il Cuoco non mi sembra che voglia attribuire al diparti mento quella
larga autonomia che assegna al comune. Perchè? L’autore dei Frammenti non lo
dice, ma chi ha penetrato il suo pensiero intende facilmente. Il comune (1 )
Framm. II, p. 235. (2 ) Framm. II, p. 236. 64 è una formazione naturale,
consacrata dal tempo, ri spondente a bisogni concreti vigili e immediatamente
primi della società. Il dipartimento è una figura ammini strativa, che può
avere importanza entro i limiti d'una competenza ben precisa. Se al
dipartimento si dà una forza che di natura non ha, si crea un piccolo Stato
nello Stato, si perde la sua qualità di nesso d'unione tra il comune e il
potere centrale (1 ). Come ognun vede si agitano qui questioni ancor oggi vive
nella coscienza politica della nazione nostra, que stioni, che, dopo un
sessantennio di convivenza unitaria, non hanno ancora avuto una loro pratica
risoluzione e un impostamento concreto. È tipico ed interessante notare come
tutti i progetti di riforma costituzionale ed amministrativa siano partiti
dall'Italia meridionale, la quale è forse la più danneggiata dal rigido sistema
cen tralizzatore, che noi attraverso il Piemonte abbiamo ereditato dalla
Francia. Nel '60, occupando Garibaldi la Sicilia, alcuni patrioti, Crispi,
Mordini, agitarono il pro blema, fra l'incomprensione delle masse e peggio del
governo, che li tacciarono di separatismo (2 ). Il Cavour stesso, mente lucida
e serena, non intese il problema, e non condivideva i vari progetti di governi
regionali, che si presentavano da altri a lui vicini; ed era natura lissimo:
egli conosceva più l'Inghilterra e la Francia che non l'Italia meridionale e
centrale. Ma la natura si vendica degli uomini, e le crisi politiche hanno
origine dalla questione sovra detta. Vincenzo Cuoco l'ha intuito (1) Questa è
la ragione per cui l'autore (Framm. II, p. 236) scrive: « Ma le unionicantonali
non debbono occuparsi di altro che delle elezioni che la legge loro commette:
inutile, inco modo, pericoloso sarebbe incaricarle di oggetti che richiedes
sero una riunione troppo frequente. I cantoni, seguendo questi principi,
potrebbero essere un poco più grandi di quelli di Francia ». (2 ) M. Rosi,
L'Italia Odierna, v. I, t. II, p. 988 e sgg.; M. Rosi, Il risorgimento italiano
e l'azione di un patriotta co spiratore e soldato, Roma- Torino, Casa ed.
nazionale, 1906, p. 228 e sgg. 65 troppo bene, per non comprenderne il valore.
Ma, pur troppo, tra l'Italia settentrionale e l'Italia meridio nale c'è ancora
un hiatus troppo vasto, perchè le stesse idee possano germinare nel cervello
positivo de gli uomini del nord e nel cervello storicista degli uo mini del
mezzogiorno. Notiamo: l'esperienza politica delle due parti d'Italia è troppo
diversa, perchè la com prensione sia facile. Il comune nell'Italia
settentrionale fu piuttosto sinonimo di particolarismo e di fazione, mentre
nell'Italia meridionale seppe chiudersi in limiti più naturali
d'amministrazione. E ciò era necessario per un'altra considerazione. Laddove
nell'Italia alta si eb bero infiniti domíni, monarchie e repubbliche, varie suc
cessive preponderanze straniere, l'Italia centrale e meri dionale, superato il
dominio bizantino e il longobardico, che non s'estese del resto oltre Benevento
che per un tempo brevissimo — s'assettò sotto i papi e sotto i Nor manni, e chi
ricevette il dominio in eredità lo ricevette nella sua complessità, senza
infrangerlo. Quindi, mentre nell'Italia del sud non si teme l'autonomia, perchè
questa non può infrangere vincoli millenarî, nel nord si teme l'autonomia, perchè
si teme la sua degenerazione, il fe deralismo, e con il federalismo, quella che
si vuol chia mare la questione meridionale, che ai miopi della poli tica appare
questione separatista, mentre è puramente amministrativa. Errore, che non esito
a chiamare defi cienza d'educazione politica e di comprensione storica !
L'Italia ha raggiunto l'unità non per un caso furtuito, per l'opera di tre o
quattro genî più o meno ispirati, ma per un processo graduale spontaneo
secolare di compene trazione di pensiero e di interessi. La storia segue una
trama eterna, e questa trama non s'infrange. Scombusso latela, violatela,
provatevi a romperla, essa si rifà con i tro di voi, e si ricostituisce.
L'Italia è fatta e non può disfarsi, poi che la sua unità è opera delle cose e
non dei singoli individui. Nel suo seno vi sono i vincoli d'una unità ancor
maggiore e non i germi della dissoluzione. E, se pure vi sono germi
dissolvitori, saranno altri, ma non il comunalismo, nome, che se vuol
significare fazione e campanile, è superato da un pezzo. Crisi vi furono, vi
sono e vi saranno, ma furono sono e saranno crisi ammi nistrative politiche
economiche, ma non mai nazionali. La storia, e non il genio di alcuni ispirati,
ha fatto l'Ita lia, la storia la guida nel suo travaglio e la guida sicura,
anche fra le crisi, di cui ho detto la natura, senza il bi sogno di uomini,
fatali patres patriae, che ogni cinque minuti si arrogano il diritto di
rafforzarla, d’epurarla, e, modestamente, di salvarla ! La critica, come ognun
vede, alla costituzione del Pa. gano è addirittura radicale: troppo francese e
troppo poco napoletana; per essere ottima men che buona, mediocre; come quella
francese del '95 per sancire gli immortali princípi non discende alla vita
positiva. I particolari dimostrano a sufficienza l'astrattismo della
concezione. Il paese elegge 170 rappresentanti, i quali il Pagano di vide in
due gruppi: 50 membri formano il Senato, 120 il Consiglio. Il Senato più
austero e savio approva o re spinge ciò che il Consiglio ha proposto. Il
critico però sempre fisso ad una realtà che non sfugge, l'elemento economico
nella vita dei popoli, si domanda: a qual divisione d'interessi corrisponda
questa divisione di Ca mere: « In Inghilterra ha una ragione, perchè gli uo
mini non sono eguali; ha una ragione anche in Ame rica, poichè, sebbene gli
americani avessero dichiarati tutti gli uomini eguali per diritto, pure – ed in
ciò han pensato come gli antichi (1 ) non si sono lasciati illudere dalle loro
dichiarazioni, ed han. veduto che ri mane tra gli uomini una perpetua
disuguaglianza di fatto, la quale, se non deve influir nell'esecuzione della
legge, influisce però irreparabilmente nella formazione della medesima. Gli
americani han ricercata nelle ric chezze quella differenza che gl'inglesi
ricercan nel grado. (1 ) E noi possiamoaggiungere come.... Cuoco stesso. Il
Cuoco non è davvero per il suffragio universale, nè per una limita. zione
plutocratica, come gli americani, o per una limitazione di classe come gli
inglesi, ma per una limitazione di educa. zione politica, e lo proveremo
appresso. 67 La costituzione francese ha adottato inutilmente lo sta bilimento
americano » (1 ). In sostanza, non essendovi nes suna diversità di bisogni tra
le due Camere, che rappre sentano la stessa borghesia che le esprime, essendo
uguale nell'una e nell'altra la possibilità della corruzione, la distinzione
non ha una ragione pratica. È un altro esempio della concretezza del pensiero
politico del no stro scrittore. La nazione napoletana, mentre per il potere
legisla tivo, offre, come abbiam detto una sua tradizione pae sana, alla quale
il giurista può rifarsi, non offre pari menti una forma indigena di potere
esecutivo potere è pure il più indocile e il più difficile ad organiz zare.
Difficoltà questa più grave oggi, in cui le costitu zioni si creano a tavolino
nel pieno oblìo degli uomini. « Forse non siamo stati mai tanto lontani dalla
vera scienza della legislazione quanto lo siamo adesso, che crediamo di averne
conosciuti i princípi più sublimi » (2 ). Non esiste una costituzione giusta,
una costituzione ottima, esistono costituzioni che più o meno rispondono ai
bisogni di un popolo. Un popolo rozzo avrà una costi tuzione rudimentale, la
quale gli sarà più utile della costituzione del Pagano. Un popolo culto avrà
una costi tuzione sublime, e sol questa potrà essergli utile. Perchè parlare
quindi in via assoluta? È questo un vero e pro prio bisogno di ciò che tocca i
sensi, il trionfo dello sto ricismo. La costituzione è di per sè una mera
forma, che è vuota, se tu non le dài un contenuto di sensibilità umana, un
contenuto essenzialmente storico, cioè dina mico. Portate il diritto a contatto
con la vita, e la vita vi darà la direttiva, il metodo, i princípi (3 ). Voi
andate (1 ) Framm. II, p. 237. (2 ) Framm. III, p. 241. (3) Nel Platone in
Italia (a cura di F. Nicolini, Laterza, ed., 1916, v. I, p. 45) il Cuoco scrive:
«.... In Taranto si disputa tutt' i giorni sulla miglior forma di governo; e
taluno difende gli ordini popolari, altri si lagna che quelli, che si hanno,
non sieno abbastanza oligarchici.... Tornate ai vostri affari -- ho detto io a
molti di questi tali; 68 ricercando una norma, che delimiti il potere esecutivo
dal potere legislativo, che ponga un freno all'arbitrio e tenga il governo
entro la legge: è come cercare l'astratto ! Sono elementi questi di una
costituzione che solo una pratica civile può darvi. Stabilite un principio
desumen dolo dalla costituzione inglese, non è detto che possiate farlo valere
da noi. L'Inghilterra ha fissato per prima questa divisione dei poteri, ed è
stata in ciò scrupolosa; così la Francia, la Svizzera. « Ma questa divisione di
forze dipende dalle circostanze politiche di una nazione; e bene spesso lo
stato delle cose ed il corso degli avveni menti vincono la prudenza dell'uomo:
cosicchè, volendo troppo dividere la forza armata, si corre rischio d’in
debolirla soverchio, e sacrificare così alla libertà della co stituzione
l'indipendenza della nazione » (1 ). È facile ve dere ciò in concreto. Ogni
nazione ha bisogno della forza per la sua difesa, e questo bisogno è vario,
secondo molte circostanze etnologiche, storiche, geografiche, ecc. In
Inghilterra, per esempio, la Carta costituzionale è animata da un sentimento
d’estrema diffidenza verso l'elemento militare, nel timore che questo si faccia
stru mento del governo per opprimere le libertà, onde il so vrano stesso non
può disporre della forza armata, ed è necessario un atto parlamentare ogni anno
per mante nere un esercito. Questi princípi hanno origine nelle lotte tra
monarchia e popolo, e trovarono la loro risolu zione pratica nella
Dichiarazione dei diritti (anno 1689 ), nel definitivo abbattimento degli
Stuart e nell'ascesa al fate in modo di star meglio nelle vostre famiglie, e
starete anche meglio nelle città. Se voi vi volete occupar sempre degli affari
pubblici, senza curar i vostri interessi privati, rassomi. glierete quei
viaggiatori, i quali, per la curiosità di osservar gli edifizi pubblici nella
città in cui arrivano, trascurano di tro varsi un albergo, e poi si dolgono che
in quella città si alberga male. Se volete esser cittadini felici, diventate
prima uomini virtuosi. « I vostri maggiori eran liberi perchè forti e virtuosi.
» (1 ) Framm. III, p. 243. 69 trono degli Orange. Ma il problema così com'è
stato risoluto in Inghilterra, non può essere risoluto altrove: il bisogno che
Albione ha d'un esercito è minimo, poi che la natura stessa, il mare difende le
sue coste dalle aggressioni straniere. Il potere esecutivo può perciò benissimo
essere menomato nelle sue manifestazioni mi litaresche, mentre non potrebbe
essere menomato, senza che la nazione venga indebolita, qualora dovesse ab bandonare
la sua autorità sull'armata, sulla flotta, unico e grande presidio dell'isola.
È possibile tutto ciò in Francia? Evidentemente no. A Napoli? Neppure. Da noi
diminuire il potere esecutivo, togliendogli l'alta di rezione dell'esercito,
significherebbe porre il paese in braccio allo straniero. D'altra parte quello
stesso po tere esecutivo, che non ha energia sufficiente per difen dere le
frontiere, ne avrà sempre tanta da opprimere un collegio elettorale, per fargli
subire la sua volontà estrinseca. Gli antichi, nota il Cuoco, « invece
d'indebolire i po teri,... li rendevano più energici, e così, essendo tutti
egualmente energici, venivano a bilanciarsi a vicenda » (1 ). Oggi i
legislatori invece mirano più alle apparenze, per seguono una delimitazione di
forze e di competenze, che non ha ragione di essere, ed ignorano il vero
equilibrio delle cose. La ripartizione delle forze consiste in un'ar monia di
opinioni, è la risultante d’un lungo processo storico di educazione politica. «
I costumi de' maggiori, il. rispetto per la religione, i pregiudizi istessi dei
popoli servon talora a frenare i capricci dei più terribili despoti, anche
quando al potere esecutivo sia riunito il legisla tivo.... » (2 ). È la natura
che mette un limite all'arbi trio nella stessa educazione, nello stesso senso
civile del popolo. Una nazione ha, in sostanza, il regime che si merita. A
volte gli stessi tiranni sono fatali. Quando per soverchio amore di ordine, di
regolarità una repub blica, poniamo, vuol togliere alle popolazioni usi, co (1
) Framm. III, p. 244. (2 ) Framm. III, p. 244. 70 stumi, religione, per
uniformarle ad una prassi desunta da princípi, il déspota può darsi che sia
accolto come un liberatore. Il concretismo storico del Cuoco qui raggiunge le
sue vette più alte. L'autore stesso dei Frammenti, dopo pochi anni, dovette a
lungo meditare su queste stesse analisi, veggendo come i fatti avessero
confermato le sue induzioni con l'avvento di Napoleone al duplice trono di
Francia e d'Italia, tra il plauso delle popola zioni stanche di regolarismo
repubblicano. « È pericoloso estendere soverchio l'impero delle stesse leggi,
perchè allora esse rimangono senza difesa. Le leggi da per loro stesse son mute:
la difesa la dovrebbe fare il popolo; ma il popolo non intende le leggi, e solo
di fende le sue opinioni ed i costumi suoi. Questo è il peri colo che io temo,
quando veggo costituzioni troppo filo sofiche, e perciò senza base, perchè
troppo lontane dai sensi e dai costumi del popolo » (1 ). Il popolo ha sue
esigenze d'ordine e di regolarità, in dipendentemente dall'ordine e dalla
regolarità che gli si vuole imporre estrinsecamente, e da queste esigenze na
scono spontanei contrappesi costituzionali, limiti al l'esercizio de' poteri.
Vuoi che egli resti attaccato alla legge, e se ne faccia quasi il tutore? Devi
sfruttare la sua natura, pure i pregiudizi. Vuole solennità? Dà alle leggi
solennità quasi jeratica. La costituzione gli sem brerà cosa sacra, la
rispetterà e la farà rispettare. L'uomo, però, è sopra tutto interessi,
plasmato com'è da bisogni materiali. Su una base economica e materiale riposa
in parte la sua natura. Dividete i poteri esterior mente, non avrete fatto
nulla: il più forte invaderà il campo del più debole, ne nasceranno crisi,
conflitti, pre dominii. Per frenare la forza non vi può essere che un solo
mezzo: dividere gli interessi. Da una disarmonia d'interessi nasce l'armonia
degli ordini civili, poi che ciascuno difenderà il proprio interesse e sarà
impedito a (1 ) Framm. III, p. 246. 71 sua volta di violare l'interesse altrui.
« Fate che il potere di uno non si possa estendere senza offendere il potere di
un altro; non fate che tutt'i poteri si ottenghino e si conservino nello stesso
modo; talune magistrature perpe tue, talune elezioni a sorte, talune promozioni
fatte dalla legge, cosicchè un uomo, che siasi ben condotto in una carica, sia
sicuro di ottenerne una migliore senza aver bisogno del favor di nessuno; tutte
queste varietà, lungi dal distruggere la libertà, ne sono anzi il più fermo so
stegno, perchè così tutti i possidenti, e coloro che sperano, temono un
rovescio di costituzione, che sarebbe contrario ai loro interessi » (1 ).
Questa la vera sapienza costitu zionale: il resto è pregiudizio ed empirismo.
Si è pensato a diminuire la forza del governo, aumentando il numero delle
persone a cui è affidato. Il numero impedisce, sì, l'usurpazione, ma porta seco
la debolezza. I romani avevano il Senato, ma operavano per mezzo de' due
consoli, o meglio per mezzo del dittatore. « L'unità im pedisce la debolezza,
che porta seco la dissoluzione e la morte politica della nazione ».
Quest'affermazione unitaria del Cuoco avrà, come dimostremo, grande im portanza
per la successiva evoluzione del suo pensiero, e sarà la base della
legittimazione politica dell'impero napoleonico. Un altro punto
interessantissimo è questo. Le costitu zioni sono istituti sociali, umani, e
però vivi di vita pro pria. Il giudizio sul loro valore è lento, graduale, si
può avere solo dopo lungo tempo, sulla base degli effetti pro dotti e non in
base a princípi di ragione. Occorre cono scere i popoli, e vedere se esse
costituzioni rispondono alla loro vita, alla loro natura: solo il tempo può
darci un giudizio definitivo. Quindi nessuno può dirci se la monar chia o la
repubblica sia buona o cattiva. « Un re eredita rio», dice Mably, parlando
della costituzione della Svezia, « quando non ad altro, serve a togliere agli
altri l'ambizione (1 ) Framm. III, p. 247. (2) Framm. III, p. 249. 72 di
esserlo; ed io credo la monarchia temperata meno di quel che si pensa nemica
degli ordini liberi » (1 ). In piena rivoluzione il Cuoco afferma che non è
detto che la repub blica estremista e radicale sia la panacea di tutti i mali,
e che vi possano essere sistemi più rispondenti alla realtà nazionale, che
garantiscono meglio l'unità del reggimento politico e la libertà stessa, senza
cadere nella debolezza, che di solito interviene allorquando il potere supremo
per essere nelle mani d'un direttorio di più persone nelle mani di nessuno. Già
spuntano nell'autore dei Frammenti idee, che germineranno e che renderanno
sempre più coerenti i suoi princípi, espressioni profonde di convincimenti
sinceri e di meditazioni severe, non opportunismi servili, come ha voluto
dimostrare qual che critico che del pensiero del grande molisano ha ca pito ben
poco. Il popolo è quello che è, con le sue virtù e con i suoi vizi. Il
legislatore non deve che osservare, e dar leggi conformi alle condizioni reali
dei subietti, sfruttando vizi e virtù, tutto disimpegnando, tutto cercando d'ar
monizzare positivamente. Nel Progetto del Pagano c'è un primo istituto, la
censura, che rivive ed arieggia la censura latina; c' è un secondo ufficio,
l'eforato, che ri corda un nome spartano anche nella sostanza, avendo il fine
di tenere i poteri pubblici nel proprio cerchio, non partecipando ad alcuno di
essi. Il Cuoco loda quest'ultima magistratura, ma non nasconde la grave verità:
non vi può essere forza estrinseca, fuor dalle cose stesse, che mantenga
l'equilibrio ! In quanto alla censura siamo sem pre allo stesso punto: molta
nobiltà di sentimenti, poca concretezza. Come provare che un cittadino viva ari
stocraticamente, agisca con alterigia, « sia prodigo, avaro, intemperante,
imprudente...? ». Se la nazione è corrotta, se gli strati sociali sono corrosi,
la censura non potrà fare nulla di nulla. « Libertà ! virtù ! ecco quale deve
esser la meta di ogni legislatore; ecco ciò che forma tutta (1 ) Framm. III, p.
250. 73 la felicità dei popoli. Ma, come per giugnere alla libertà, così la
natura ha segnata, per giugnere alla virtù, una via inalterabile: quella che
noi vogliam seguire non è la via della natura » (1 ). La virtù, anch'essa, non
è un assoluto, quindi non esiste un termine a cui ricondurre le norme della
vita. Lo stesso entusiasmo per la virtù può produrre in un paese disgregamenti,
e per essere troppo spartani o romani si può cessare d'essere napoletani o
milanesi. La notazione è sottile e vera, in un tempo in cui ogni buon
repubblicano era un Bruto, uno Scevola o che so io in quarantottesimo, pronto a
recitare la sua parte tragica d'eroe e di tirannicida. « La virtù è una di
quelle idee, » scrive il Cuoco, « non mai ben definite, che si presentano al
nostro intelletto sotto vari aspetti; è un nome capace di infiniti significati.
Vi è la virtù dell'uomo, quella delle nazioni, quella del cittadino: si può
considerar la virtù per i suoi princípi, si può considerare per i suoi effetti
» (2 ). Può darsi che esi sta un'assoluta virtù, ma questo concetto non può che
riflettere la filosofia morale. Il legislatore deve mirare a ben altro fine che
ad una virtù superumana sublime, deve mirare a stabilizzare un costume « che
non renda infelice il cittadino », deve cioè trovare quell'armonica
delimitazione tra libertà e libertà, tra volontà partico lare e volontà
particolare, che sola può rendere pacifica l'umana convivenza. « Il fine della
virtù è la felicità, e la felicità è la soddi sfazione dei bisogni, ossia
l'equilibrio tra i desideri e le forze » (3 ). Il nostro autore è un politico.
A lui non in teressa l'universale etico, che riconosce e legittima nella sua
sfera ideale ed eterna; a lui interessa la morale po sitiva, che altro non è
che la conformità del costume del (1 ) Framm. VI, p. 261. La critica cuochiana
coincide affatto con quella che un valente costituzionalista moderno ha fatto
dei due istituti del Pagano, l'eforato e la censura: vedi L. PALMA, op. cit., p.
442 e sgg. (2 ) Framm. VI, p. 261. (3 ) Framm. VI, p. 262. 74 singolo cittadino
col costume della nazione (1 ). Il diritto ci appare, quindi, come un minimo
etico, che assicura una certa non esagerata regolarità ed uniformità di vivere
civile. D'altra parte il Cuoco riconosce che, se il diritto deve limitarsi ad
osservare dati di fatto e a porre norme alla convivenza, stabilendo una pura e
semplice hominis (1) Il concetto che una costituzione politica può assicurare
la felicità umana solo in quanto ha un fondamento sulla virtù politica; e,
questa alla sua volta rafferma, appare assai fre quente nel Platone in Italia.
Arehita (v: I, p. 87) dice: « Ciò, che veramente è necessario in una città; è
che ciascuno stia al suo luogo, cioè che sappia lavorare e che ami l'ordine. Ad
ottener l'uno e l'altro, sono necessari egualmente la scienza e la
subordinazione... -- Non perdete la stima del popolo, diceva Pittagora, se
volete istruirlo. Il popolo non ode coloro che disprezza. Di rado egli può
conoscer le dottrine, ma giudica se. verissimamente i maestri, e li giudica da
quelle cose che sem. brano spesso frivole, ma che son quelle sole che il popolo
vede. Che vale il dire che il popolo è ingiusto? Quando si · tratta d'istruirlo,
tutt' i diritti sono suoi: tutt' i doveri son nostri, e nostre tutte le
colpe.... Tutte quelle dottrine destinate a pro durre riforme popolari hanno
bisogno di collegi, d'iniziazione, di segreto. Tutt' i popoli hanno avuto di
simili collegi. Sono i primi passi che ogni popolo fa verso migliori ordini
civili. I vo. stri misteri di Eleusi e quelli di Samotracia hanno la stessa
origine: ma nè sul principio sonosi occupati de' nostri oggetti, perchè nati in
età più barbara; nè oggi possono esser più utili, perchè resi troppo comuni.
Come pretendete che gl'iniziati emen dino il costume di Atene, se voi ateniesi
siete tutti iniziati?... ). « Non son questi, o Archita ), disse allora
Platone, « i soli mali che jo temo per tali collegi. Essi talora possono
separarsi dal resto degli uomini, e perdersi o dietro astruse inutili
contemplazioni, o dietro l'ozio e gli agi che il rispetto del popolo loro dona.
Questo male io temo ogni volta che si separano le instituzioni morali dalle
civili. Del resto la morale di Pittagora è nell'in trinseca natura dell'uomo.
Essa rinascerà, non ne dubito, sotto altri nomi ed in altre terre. Rinascerà,
quando la corruzione dei costumi e degli ordini civili e la miseria generale
avrà ridotti gli animi all'estremo de' mali. L'estrema corruzione nei costumi
de' popoli produrrà l ' estrema austerità ne' precetti de' pochi saggi che
allora vi saranno; l'estremo de' mali produrrà l'estre. mo del coraggio, della
temperanza, della virtù, e risorgeranno sotto altri nomi la sapienza ed i
collegi di Pittagora. Possan non separarsi mai dalle leggi e dalla società !
Possano non riunirsi mai con - vincoli troppo tenaci !... ». 75 ad hominem
proportio, la politica deve andare più in là, assicurare una felicità presente,
dalla quale sola può scaturire la virtù, ed inoltre aiutare lo sviluppo della
felicità, creare la felicità futura e di conseguenza la virtù futura. La sferà
del politico, pur non attingendo il sü blime vertice dell'indagine etica che
non può vigere che nel mondo teoretico, la sfera del politico, sfera del tutto
pratica, anzi economica, trascende, com'ognun vede, la pura determinazione
giuridica: La vita umana è una ë complessa nello stesso tempo, perchè uno e
complesso è lo spirito: La felicità politica, e quindi la virtù pub blica, ci
appaiono come una formazione vastissima, ri: sultando da elementi molteplici,
d'indole spirituale, reli giosa, materiale. Un elemento però è sovra gli altri
im portante, l'economico, pur che lo si sappia intendere in sepso lato. « Il
fine della virtù è la felicità » (1 ). Per un politico l'affermazione non suona
male, specie dopo the egli stesso ha ammesso la possibilità d'un'altra ricerca
superiore, i cui termini sono di natura teoretica, che po trà influire sulla
ricerca positiva, essendovi innegabili vincoli di reciprocanza, ma che non si
connatura con questå. « La felicità è la soddisfazione dei bisogni ossia
l'equilibrio tra i desideri e le forze ». Sottentra l'elemento economico. « Ma,
siccome queste due quantità sono sem pre variabili, così si può andare alla
felicità, cioè si può ottener l'equilibrio oscemando i desideri o accrescendo
le forze » (2 ). Il selvaggio cura poco il suo simile: la sua economia è, entro
certi limiti, economia individuale iso lata, L'uomo civile non può prescindere
dal resto del mondo: la sua economia è solo per astrazione individuale,
concretamente è economia collettiva sociale. I bisogni di quest'uomo sono
bisogni dinamici e progressivi. Il con cetto della società ha implicito il
concetto della progres sività, poi che è impossibile pensare una società umana
statica, senza condannarla ad una prossima morte. I bi sogni umani sono in
continuo sviluppo: il lusso, quel che (1 ) Framm. VI, p. 262. (2 ) Framm. VI,
p. 262, 76 chiamiamo lusso, è la manifestazione di bisogni nuovi, null’affatto
superflui, poi che sono la cagione d'ogni umano progresso. Sorgono nuovi
bisogni, ma con essi nasce spesso un disquilibrio, l'infelicità, poi che non
sempre le forze bastano a produrre i beni necessari per soddisfare i nuovi
bisogni. Che vale predicare gli antichi precetti di moderatezza, fulminare le
nuove esigenze so ciali, la ricchezza? La storia corre incessantemente il suo
corso ideale. Nuove età: nuovi bisogni: disquilibrio di forze produttive: poi,
di nuovo, equilibrio per una reintegrata armonia tra forze economiche e
bisogni: infine ancora un secondo disquilibrio per esigenze sottentrate
nell'ambiente, e così in eterno. La dinamica economica è un avvicendarsi
continuo d'equilibri successivi, d'equi libri turbati che si compongono in un
nuovo punto. L'intuizione cuochiana è lucida ed anticipa di molto alcune vedute
economiche moderne. Il fine della politica è assicurare quest'equilibrio tra
forze e bisogni, tra forze e desideri, come dice il Cuoco. « Se tu ci
insegnerai», scrive « la maniera di soddisfare i nostri bisogni, se farai
crescer le nostre forze, c' ispirerai l'amore del lavoro, schiuderai i tesori
che un suolo fertile chiude nel suo seno, ci esenterai dai vettigali che oggi
paghiamo per le inutili bagattelle dello straniero, ci renderai grandi e
felici: e, senza esser nè spartani nè romani, potremo pure esser virtuosi al
pari di loro, perchè al pari di loro avremo le forze eguali ai desidèri nostri
» (1 ). Le ricerche del Cuoco sono le ricerche dell'uomo politico. Il molisano
è troppo superiore per credere che la sua analisi esaurisca ogni altro problema:
egli stesso dice al Russo: « Ti dirò un'altra volta le mie idee sullo studio
della morale, sulle cagioni per le quali è stato tanto trascurato presso di
noi, sulle cagioni delle contraddizioni che ancora vi sono tra precetti e
precetti, tra i libri e gli uomini; e forse allora converrai meco che di questa
scienza, che tanto interessa l'umanità, non ancora si conoscono quei prin (1 )
Framm. VI, p. 262 77 cípi che potrebbero renderla utile e vera » (1 ). A me
sembra di vedere una netta distinzione tra filosofia e politica, tra etica e
pedagogia generale: quel che in una sfera ha un suo profondo valore è
insufficiente nell'altra. « L'amor del lavoro mi pare che debba essere l'unico
fondamento di quella virtù, che sola può avere il secol nostro. La cura del
governo deve esser quella di distrug gere le professioni che nulla producono, e
quelle ancora le quali consumano più di ciò che producono;,e ne verrà à capo,
se stabilirà tale ordine, che per mezzo di esse non si possa mai sperare tanto
di ricchezza quanto colle arti utili se ne ottiene » (2). Il governo deve dare
un vero e proprio impulso alla produzione: le forze giovani anzi che dirigersi
agli impieghi pubblici debbono svilup parsi altrove, alle industrie, ai
commerci, e sovra tutto alla campagna. « Il lavoro ci darà le arti che ci
mancano, ci renderà indipendenti da quelle nazioni dalle quali oggi dipendiamo;
e così, accrescendo l'uso delle cose nostre, ne accrescerà anche la stima, e
colla stima delle cose nostre si risveglierà l'amor della nostra patria » (3 ).
È una vera pedagogia politica in cui i princípi vivono al contatto con la
realtà, in un sano relativismo, che, non scendendo alla bassezza
dell’empirismo, respinge da se ogni astruseria. Oggi specialmente, in cui la
filosofia po litica è di moda e si riconduce pure la pratica più volgare agli eterni
princípi; questo nobile realismo ideale, sia permessa la parola, dovrebbe
insegnarci più d'una cosa. La rivoluzione pretende di rinnegare la storia, s'af
ferma come antistorica; ma di fronte ad essa, per un processo, che non è solo
di reazione, ma di sviluppo - da Vico a Cuoco è lo stesso genio italico lo
storicismo rinasce, critica della stessa rivoluzione e entro certi limiti sua
rivalutazione. Il Cuoco non rinnega la rivoluzione, anzi mostra di conoscerne i
benefíci, che poi enumererà con lucida visione nel Saggio e soprattutto ne'
suoi articoli (1 ) Framm. VI, p. 261. (2 ) Framm. VI, p. 263. (3 ) Framm. VI,
p. 263. 78 milanesi. Ma l'astrattismo in materia legislativa è dele terio, ed
occorre superarlo, riconducendo il diritto alla vita. Sentimento profondo, che
il nostro non tradirà mai, e sarà sempre alla cima del suo pensiero nel lungo
corso, che noi ci sforzeremo di seguire. La critica del progetto di Pagano ci
appare, quindi, come la manifesta zione d'un sistema, che nel molisano è
organico ed in tero, non l'opposizione piccina d'un antirepubblicano. Nè
Vincenzo Cuoco si smentì mai. Le notazioni che egli volge alla costituzione
partenopea, rivolgerà più tardi nel Saggio alla costituzione francese, che a
lui sembra troppo poco adeguata ai bisogni del popolo. « Chi para gona la
Dichiarazione de ' diritti dell ' uomo fatta in America a quella fatta in
Francia, troverà che la prima parla ai sensi, la seconda vuol parlare alla
ragione: la francese è la formula algebraica dell'americana » (1 ). Ma quanto
queste idee fossero in lui radicate e profonde, possiamo ancora meglio
dimostrare. Nel Giornale italiano, ricevuto l'annunzio che la patria di Alcinoo
e di Ulisse ha riacqui stato l'indipendenza, costituendo la così detta Repub
blica settinsulare, scrive alcune sue opinioni che è op portuno rivedere. « È
difficilissimo giudicar di una costi tuzione. La migliore non è sempre quella
che per astratti argomenti si dimostra ottima, ma bensì quella che è più
uniforme al costume de' popoli: a quel costume che esi ste sempre prima della
costituzione; e, se è simile, la rende vicina e durevole; se diverso, la
indebolisce e la distrugge.... ». Qual'è dunque il principio che solo può
sanzionare la bontà d'una costituzione? Noi lo sappiamo: il tempo, il quale ci
confermerà se essa risponde a bisogni concreti; la storia, la quale ci dirà se
essa si riconnette allo sviluppo della nazione, sviluppo o corso, al quale
occorre necessariamente rifarsi, come ad incrollabile base, poi che il processo
della vita non soffre soluzioni di con (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p.
39. 79 tinuità. « La storia de' tempi passati », ci ammonisce il Cuoco, è la
norma di quelli che ancora debbono ve nire » (1 ). (1 ) L'articolo è intitolato
La costituzione della repubblica set tinsulare; Giornale italiano, 1804, 15
febbraio, n. 20, pp. 78-79. Nelle pagine seguenti del mio lavoro avrò frequente
bisogno di rifarmi al Giorn. ital., in cui c'è il meglio dell'ingegno po litico
del Cuoco, e citerò largamente disul testo. Siccome, peraltro, molti dei più
significativi articoli del foglio milanese sono stati ristampati in appendice
alle opere critiche del Ro MANO e del Cogo, se è del caso, darò tra parentesi,
dopo le indicazioni dirette del Giorn. ital., le indicazioni delle ristampe.
Altri cinque articoli cuochiani sono stati ripubblicati da G. Gen tile insieme
col Rapporto al re Murat e Progetto di decreto per l'ordinamento della Pubbl.
Istruzione nel Regno di Napoli col titolo di Scritti pedagogici inediti o rari
(Roma-Milano, Albrighi e Se gati ed., 1909). Allorquando poi il mio lavoro era
già compiuto sono usciti alla luce due altri volumi contenenti quanto di V.
Cuoco rimaneva disperso: Scritti vari a cura di N. CORTESE E di F. NICOLINI,
Bari, Laterza ed., 1924. Forse sarebbe stata op portuna una ristampa di tutti
gli scritti del Giorn. ital., ma gli egregi editori non hanno creduto di farla,
limitandosi a ripro durre per intero ben ventisette articoli, e sono i
maggiori, e a dare, a mo' di appendice, un catalogo ragionato degli altri ri.
masti fuori. S'intende che io ho rivisto le mie citazioni sull'edi. zione
laterziana, che, dal punto di vista della correttezza, offre i maggiori
affidamenti. Il « Saggio storico sulla
rivoluzione napoletana ». Il Saggio storico mostra in atto il sistema negativo
ab bozzato nei Frammenti. – Lo storico e l'artista. – La. Rivoluzione francese
è attiva, quella napoletana pas siva. L'astrattismo. - La corte e il governo. –
I re pubblicani e il popolo. - L'arte del Saggio. I Frammenti di lettere
dirette a Vincenzio Russo ideal mente vanno innanzi al Saggio storico sulla
rivoluzione napoletana, sebbene tipograficamente in tutte le edizioni cuochiane
seguano, quasi a mo' d'appendice, questo. Essi sono una vera e propria formulazione
di princípi filosofici giuridici economici, che Vincenzo Cuoco desume da un'esperienza
storica e politica insieme, antica e mo derna nello stesso tempo. Larghi sono i
raffronti tra le costituzioni classiche e le odierne, tra costituzione odierna
e costituzione odierna, e la critica si svolge tra compara zioni ed appunti
acutissimi. È l'opera di una eccellente testa politica, che ha legittime
pretese di teorizzatore e di sistematico. V'è un ordine logico ferreo, una
disciplina storica, una consequenzialità impressionante. Avremmo desiderato che
questo sistema in abbozzo il Cuoco stesso avesse sviluppato, ma noi posteri,
ammirando la sua eletta figura, non possiamo domandargli più di quanto ci ha
dato, se non nel dolore di vedere quanta parte del suo genio sia andata
dispersa nell'esilio, nella po vertà e infine nelle malattie. È il libro d’un
pensatore 81 che ad una astratta ideologia oppone il suo paesano realismo
storico. Vincenzo Cuoco assiste allo svolgersi degli avvenimenti, giudice
imparziale, ma non per que sto inattivo e mutolo, e vede la storia rinnegare i
suoi ideali, l'errore trionfare e fatalmente sommergere l'edi fizio
repubblicano. La vita segue una via che è fatale che segua. L'errore trae
l'errore, l'estremismo l'estremi smo. L'astruseria rivoluzionaria forza le cose,
e la storia sembra calpestare lo storicismo, i princípi, che la specu lazione
ha desunto e desume dall'osservazione del suo eterno corso. La storia sembra
seguire uno spiegamento, che non è quello che il passato legittima. Vedremo,
invece, come, superato il vortice, sia la storia stessa che illumina le verità
cuochiane: sarà il periodo del Giornale italiano, il periodo napoleonico
dell'impero. « L'uomo è di tale natura, che tutte le sue idee si cangiano,
tutt'i suoi affetti, giunti all'estremo, s'indeboliscono e si estin guono: a
forza di voler troppo esser libero, l'uomo si stanca dello stesso sentimento di
libertà. Nec totam liber tatem, nec totam servitutem pati possumus, disse
Tacito del popolo romano: a me pare, che si possa dire di tutti i popoli della
terra. Or che altro aveva fatto Robespierre spingendo all'estremo il senso
della libertà, se non che accelerarne il cambiamento? » (1 ). « Questo è il
corso ordinario di tutte le rivoluzioni. Per lungo tempo il po polo si agita
senza saper ove fermarsi: corre sempre agli estremi e non sa che la felicità è
nel mezzo » (2 ). Tale è la vita: dalla sua stessa negazione scaturisce
un'afferma zione. La rivoluzione rinnega la storia, e la storia prende la sua
rivincita sulla rivoluzione. La rivoluzione afferma il diritto alla sommossa:
Robespierre, figlio della rivolu zione, lo nega ghigliottinando; il popolo
stanco lo afferma sul capo di Robespierre. La cos za storica stess sem bra
distrutta da tutta una tragica serie di fatti, ispi rati alla più astrusa
ideologia: la realtà annichilisce i repubblicani e li conduce alla perdizione;
l'equilibrio si (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVIII, p.- 99. (2 ) V. Cuoco,
Saggio storico] ristabilisce, si riconferma ciò ch'era stato negato. Onde ben
scrive, a mio avviso, il De Ruggiero, affermando che l'esperienza
rivoluzionaria dà un nuovo significato alla negazione, in quanto questa è la
crisi feconda di un rin novamento della vita storica. La crisi, in sostanza,
non può non apparire che come una critica degli avveni menti passati e delle
istituzioni da essi nate, che non giudica arbitrariamente, sovrapponendo una
verità a priori, ma svolge dagli errori stessi un latente spirito di verità (1
). Questa, infine, la ragione dell'ottimismo rela tivo del Cuoco. L'esperienza
politica del Machiavelli do veva necessariamente finire, data la sua natura, le
sue premesse, i suoi fini, nel pessimismo o nell'amarezza. L'esperienza del
nostro, certo più tragica, più dolorosa, più densa di dolore, che non quella
del segretario fioren tino, sfocia, ed è naturale, in un equilibrio, che è
quanto dire in un bene relativo, in Napoleone. Tra l'astrattismo e Napoleone
c'è la rivoluzione, la prassi sanguinosa, il rinnegamento del passato, la
critica assoluta delle isti tuzioni millenarie, l'apriorismo giuridico, la
democratiz zazione, universale, l'esaltazione dei princípi. La storia procede
con continuità mirabile, ma nella sua stessa continuità c'è un processo di tesi
antitesi ed un supera mento implicito, c'è infine la vera dinamica dello spi
rito, dell'idea, che muove gli uomini e le nazioni. La rivoluzione e Bonaparte
sono due aspetti della stessa realtà: « il passato, negato violentemente, si
riaffaccia alla vita nell'atto stesso della negazione » (2 ). La critica
dell’astrattismo razionalistico, che ne' Frammenti abbia mo osservato e colta
nella teoria, nel Saggio è mostrata e, direi, vista in atto, nello stesso
spiegarsi della storia. È la storia stessa, che, nell'indicare la fatalità del
pro cesso storico determinato dai princípi e dalla prassi re pubblicana,
giudica d’un metodo e d’una mentalità. La storia sembra dire: queste norme
hanno portato a tale orribile scioglimento, giudica tu, lettore, della loro bontà
! (1 ) G. DE RUGGIERO, op. cit., p. 167. (2 ) G. DE RUGGIERO, op. cit., p. 168.
83 In ciò è riposto quel carattere di sana sapienza, quel l'obiettività del
Saggio, per cui Luigi Settembrini ben potea paragonarlo ad una tragedia greca (1).
Ed il raf fronto non è davvero stiracchiato. La Provvidenza vi chiana vi tiene
il posto dell'antico Fato nell'urto degli eventi, e gli uomini stessi, che
hanno determinato la ! catastrofe con i loro errori, con le loro incongruenze,
sog giacciono ad un destino, che sembra irrevocabile. Sono essi, gli uomini,
che determinano lo scioglimento, o sono poveri burattini nelle mani d'un ignoto
motore? Ma la storia è reciprocanza e v'è perfetta conversione tra causa ed
effetto: gli uomini, che fanno la storia, soggiacciono ad essa. Il Cuoco parla
spesso di un vortice (2 ), in cui egli stesso fu tratto, e da cui potè
districarsi a mala pena, dopo aver perduto i beni e la patria, vortice che egli
non ammirava, se pure non odiava, come vuole il Tria, ma che distrusse sul
palco ferale tante nobili esistenze, parla insomma di un vortice, che non è
altro che la rivoluzione. Che cosa è mai? È superiore alla volontà degli uomini?:
No, esso è fatto dagli uomini nel loro delirio, nel loro ! errore, e gli uomini
possono averne sicura conoscenza, poi che essi ne sono i fattori, ma averne
conoscenza, si gnifica in un certo senso superamento e distacco da esso. Nei
Frammenti era la teoria, la metodologia. Il Saggio storico è la vita in atto,
la tragedia greca in isviluppo, le passioni colte nel loro urto. Questa è la
ragione per cui esso è un'opera d'arte, una grande opera d'arte. Lo spi rito
dello scrittore rifà il processo della storia, segue il corso delle idee, e lo
fa con tale intensa visione da ri crearcelo in un miracolo di luci, di
chiaroscuri, di sfu I mature. V'è l'anima insomma, laddove prima era il
pensiero; la fantasia, laddove prima era l'intelletto, la fantasia che
s'esprime per immagini e tutto risolve nella immagine. L'opera d'arte è attinta
in un processo d'obiet (1 ) L. SETTEMBRINI, Lezioni di letteratura italiana,
Napoli, Morano ed., 1882, v. III, p. 282. (2 ) V. Cuoco," Saggio storico,
Lettera dell'autore a N. Q., p. 11: I, p. 16; VIII, p. 47; XV, p. 84, 84
tivazione, che non esito a dire perfetto, onde non v'è affatto, o assai
raramente, quel contrasto ibrido tra l'ar tista che intuisce e lo storico che
analizza quale può rin venirsi in molte opere di simile genere, poi che tutto è
compenetrato e fuso, attraverso una lunga maturazione, che dovette certo essere
prima consapevolezza di pen siero, meditazione di cause e di effetti, e poi
immedia tezza nervosa e rapida d'espressione (1 ). Invano tu cercherai nel
Saggio un elemento estrinseco all'artista e allo storico. Lo storico si fonde
con l'artista, ma lo stesso storico è perfetto. L'uomo pratico non con turba
l'artista, che supera nella visione l'enunciato fine utilitario della sua
narrazione; il partigiano non con turba lo storico. Leggete invece il Rapporto
al cittadino Carnot del vesuviano Francesco Lomonaco. Quante escla mazioni,
quanti interrogativi, quante tirate oratorie, quanti pistolotti repubblicani,
quanto anticlericalume, quanta montatura ! V? è l'uomo delle nobili passioni,
ma v'è pure l'uomo pratico, che per raggiungere un suo fine, non esita di
caricar di tinte fosche la storia, non esita un momento per indossare la toga
dell'avvocato. Infatti chi può negare la presenza d'una passionalità che di
strugge la storia, d'una coscienza turbata ed oscura, che è la negazione d'ogni
vera espressione artistica? (2 ). Nel Cuoco nulla di tutto ciò. (1 ) La
questione della cronologia del Saggio a me sembra oramai risoluta. Fausto
Nicolini, in una sua nota all’ed. barese del Saggio, p. 357 e sgg., la riassume
e ne trae le migliori conseguenze. Perciò non ho che da rinviare il lettore a
quanto il Nicolini ha egregiamente scritto. Del Saggio poi possediamo numerose
edizioni, di cui alcune buone, molte mediocri scorrette ristampe, nonchè
traduzioni straniere: vedi N. RUGGIERI, op. cit., p. 173; e la nota del
Nicolini all’ed. laterziana. (2 ) Ogni possibile raffronto tra il Cuoco e il
Lomonaco è assolutamente impari. Già lo osservò il Gentile ne' suoi Studi
vichiani, p. 361, nota, là dove critica un giudizio di G. Na. tali, che nella
sua monografia La vita e il pensiero di Francesco Lomonaco, Napoli,
Sangiovanni, non esita a chiamare il suo scrittore predecessore in molte idee
di Vincenzo. Scrive il Gen tile: « Tra le superficialità del Lomonaco e le
vedute profonde 85 Chi si accinge a studiare il pensiero cuochiano, i mo menti
ideali dello spirito del grande molisano, non può non rifarsi ad un
avvenimento, che per lui, come per noi, è la fonte, donde scaturirono tutti i
successivi avveni menti, la rivoluzione francese, di cui la rivoluzione parte
nopea non è che un tardo episodio. Il Cuoco, che studia più le idee che i
fatti, le idee che sono degli uomini, le idee che muovono gli uomini, lega la
storia napoletana alla francese, e di questa ci dà un quadro ricco e vasto. «
Le grandi rivoluzioni politiche occupano nella storia dell'uomo: quel luogo
istesso che tengono i fenomeni straordinari nella storia della natura » (1 ).
Le rivolu zioni-sono come le malattie nel corpo umano, i periodi sismici nel
mondo geologico. Le generazioni si succedono incolori uguali, finchè « un
avvenimento straordinario sembra dar loro una nuova vita ». Le rivoluzioni sono
un'misto di bene e di male, gravi di effetti buoni o cat tivi, come le crisi di
crescenza nel corpo d’un fanciullo. « In mezzo a quel disordine generale, che
sembra voler distruggere una nazione, si scoprono il suo carattere, i suoi
costumi e le leggi di quell'ordine, del quale prima si vedevano solamente gli
effetti » (2 ). Le rivoluzioni sono esperienze politiche, dalle quali non si
può prescindere, perchè sono nell'ordine stesso della natura. Esse rinnegano a
parole il passato, di fatto poi lo riconfermano, e nella negazione della storia
il filosofo ritrova lo sviluppo fatale della storia. Guardiamo la rivoluzione
di Francia, a la più gran rivoluzione dicui ci parli la storia » (3 ). Essa
scoppia improvvisamente, rinnegatrice di tutto un passato: una analisi
immediata ci dirà che lo stesso passato l'ha pre parata, e allo stesso passato
essa si ricongiunge, onde è stato possibile a molti il prevederla. Gli uomini
sono cie del Cuoco c'è tale abisso, che non è lecito raccostare i due nomi, se
non per illustrare l'ambiente in cui si muoveva lo spi rito del Cuoco, o per far
meglio vedere la sua superiorità ». (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, I. p. 15. (2
) V. Cuoco, Saggio storico, I, p. 15. (3 ) V. Cuoco, Saggio storico, II, p. 17,
86 chi, ma la storia, fatta dagli uomini, non è cieca, ed ha una sua logica,
nella cui grandezza noi siamo come dispersi. Gli uomini sono ciechi e sono
inclini a scambiare il processo della loro mente con il processo della storia,
e, peggio, a credere i suoi sviluppi mero sviluppo d'un pen siero loro
individuale. Il filosofismo francese ha preceduto la rivoluzione: ciò non
significa che esso abbia generato la rivoluzione. La storia non s'esaurisce
nella filosofia, come non s'esaurisce nell'economia: la storia è d'una
complessità mirabile. « I francesi illusero loro stessi sulla natura della loro
rivoluzione, e credettero effetto della filosofia quello che era effetto delle
circostanze politiche nelle quali trovavasi la loro nazione » (1 ). Ma la
filosofia non compie simili miracoli, non sovverte un mondo, tutt'al più aiuta
gli uomini ad insistere ne' loro errori di metodo. Così accadde in Francia. Il
Cuoco con ciò non nega l'alta importanza umana della filosofia, vuol
semplicemente delimitare la sfera di ogni attività e ad ognuna assegnare il
posto che le com pete; anzi egli stesso ritiene che in ogni operazione umana
debba richiedersi la forza e l'idea, e nelle rivoluzioni, come è necessario il
popolo, sono necessari i filosofi, i conduttori, « i quali presentino al popolo
quelle idee, che egli talora travede quasi per istinto, che molte volte segue
con entusiasmo, ma che di rado sa da sè stesso formarsi » (2 ). Il compito dei
filosofi è chiarificato: essi debbono trarre i princípi della storia e della
politica, non dal loro cervello ed assumerli come postulati inderoga bili, ma
dalla vita del popolo, dalla natura eterna del l'uomo, che non è solo
intelletto, ma vichiamente anche senso e fantasia. Credere un avvenimento
gigantesco, come la rivoluzione francese, frutto soltanto del pensiero
filosofico è uno sminuirlo in una visione ristretta e par ticolaristica. La
vita non è solo attività teoretica, è me diatamente anche attività pratica,
politica ed economica. Pur tenendo di vista il sorgere e l'imporsi delle idee, (1
) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p. 37. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, XV, p.
82. 87 occorre investigare i bisogni e lo stato dei popoli per ve dere quanto
essi siano stati i propulsori d’un moto, che è determinato, ma non cieco, anche
nelle sue più crudeli manifestazioni. La rivoluzione francese non si può in
tendere, se non s'intende tutta la storia che la precede. La Francia
monarchica, la gloriosa potente monarchia accentratrice era un paese di abusi:
« la rivoluzione non aspettava che una causa occasionale per iscoppiare » (1).
Il Cuoco analizza tutto ciò, e l'analisi breve serrata ner vosa, che egli fa,
è, senza dubbio la cosa migliore, che si possa scrivere sul turbolento periodo:
gli stessi storici francesi non ebbero mai nessuna di quelle lucide intui zioni
che fanno grande il molisano. « Tra tanti » si doman da « che hanno scritta la
storia della rivoluzione francese, è credibile che niuno ci abbia esposte le
cagioni di tale avvenimento, ricercandole, non già ne'fatti degli uomini, i
quali possono.modificare solo le apparenze, ma nel corso eterno delle cose
istesse, in quel corso che solo ne determina la natura? » (2 ). Nessuno,
rispondiamo, perchè è fatale negli uomini vedere solo alcuni individui di genio
e trascurare le masse e le cose; credere un moto preparato dai secoli un
fenomeno sporadico senza stretti legami con l'antico; una rivoluzione, opera
d'un intero popolo, com presso a lungo dall'ineguaglianza, la manifestazione di
pochi genî o d'un partito. Il Cuoco, ho detto, ci dà una disamina dei
precedenti della grande rivoluzione, che sfida i tempi nella sua tacitiana
concisione. Val la pena di riferirla: non si può estrarre il succo da ciò, che
di per sè è tanto concentrato, che togliere una parola val quanto distruggere
una meditazione. « La leggenda delle mosse popolari, degli eccidi, delle ruine,
delle varie opinioni, de' vari partiti, forma la storia di tutte le
rivoluzioni, e non già di quella di Fran cia, perchè nulla ci dice di quello
per cui la rivoluzione di Francia differisce da tutte le altre. Nessuno ci ha
de scritto, una monarchia assoluta, creata da Richelieu e (1 ) V. Cuoco, Saggio
storico, VII, p. 37. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p. 38, 88 riforzata da
Luigi XIV in un momento; una monarchia surta, al pari di tutte le altre
d'Europa, dall'anarchia feudale, senza però averla distrutta, talchè, mentre
tutti gli altri sovrani si erano elevati proteggendo i popoli contro i baroni,
quello di Francia avea nel tempo stesso nemici ed i feudatari, ivi più potenti
che altrove, ed il popolo ancora oppresso; le tante diverse costituzioni che
ogni provincia avea; la guerra sorda ma continua tra i diversi ceti del regno;
una nobiltà singolare, la quale, senza esser meno oppressiva di quella delle
altre nazioni, era più numerosa, ed a cui apparteneva chiunque vo leva, talchè
ogni uomo, appena che fosse ricco, diven tava nobile, ed il popolo perdea così
financo la ricchezza; un clero, che si credeva essere indipendente dal papa e
che non credeva dipendere dal re, onde era in continua lotta e col re e col
papa; i gradi militari di privativa de' nobili; i civili venali ed ereditari,
in modo che al l'uomo non nobile e non ricco nulla rimaneva a sperare; le
dispute che tutti questi contrasti facevano nascere; la smania di scrivere, che
indi nasceva e che era divenuta in Francia un mezzo di sussistenza per coloro i
quali non ne avevano altro, e che erano moltissimi; la discus sione delle
opinioni a cui le dispute davan luogo ed il pericolo che dalle stesse opinioni
nasceva, perchè su di esse eran fondati gl'interessi reali de' ceti; quindi la
massima persecuzione e la massima intolleranza per parte del clero e della
corte, nell'atto che si predicava la mas sima tolleranza dai filosofi; quindi
la massima contrad dizione tra il governo e le leggi, tra le leggi e le idee,
tra le idee e li costumi, tra una parte della nazione ed un'altra;
contraddizione che dovea produrre l'urto vicen devole di tutte le parti, uno
stato di violenza nella na zione intera, ed in seguito o il languore della
distruzione o lo scoppio d'una rivoluzione. Questa sarebbe stata la storia
degna di Polibio » (1 ). La Francia ha mille cause per muoversi. La rivoluzione
(1 ) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p. 38. 89 s'esprime dal seno d'un popolo in
travaglio secolare, sca turisce da desideri compressi, da bisogni materiali, da
un malessere durevole. Che ci hanno a che fare i filosofi? I filosofi servono,
se mai, a conturbare quel che è chiaro, a far credere opera loro quel che è già
nella storia, a far scambiare come esigenza intellettuale quel che è esigenza
economica nel suo più vasto significato. Enormi sono gli abusi, terribili i
contrasti; più astratti, quasi per necessità, i princípi riformistici, come
quelli che voglion compren dere un numero più grande di fatti umani. Ecco
l'errore ! I francesi deducono i loro princípi dalla metafisica, e cadono
nell'errore « di confonder le proprie idee colle leggi della natura » (1). È
una ' falsa visione del reale questa in cui possono cadere tutti gli uomini che
seguono idee soverchiamente astratte. Commentando le incon gruenze dei
repubblicani della Partenopea il Cuoco escla ma: « Io credeva di far delle
riflessioni sulla rivoluzione di Napoli, e scriveva intanto la storia della
rivoluzione di tutt ' i popoli della terra, especialmente della rivolu zione
francese. Le false idee che i nostri aveano conce pite di questa non han poco
contribuito ai nostri mali » (2 ). Siamo sempre ad un punto: gli uomini credono
troppo ne' loro princípi e non s'accorgono che i principi sono spesso
astrazioni, credono in essi e ' non osservano che intanto la storia si muove
oltre i princípi. La rivolu zione è opéra dei filosofi? Altro che filosofi ! «
Il grande, il solo agente delle rivoluzioni e delle controrivoluzioni >>
è il popolo (3 ). Guardate questo popolo: si muove mai esso dietro i filosofemi?
No. « Il popolo non intenderà, non seguirà mai' i filosofi » (). Perché? La
ragione è una sola, vichiana. Il popolo è senso e fantasia: i filosofi in
telletto. Date al popolo princípi: non li intenderà. Com primete il popolo,
esacerbatelo: il suo senso s'esaspererà, la sua fantasia s'accenderà violenta,
vremo una crisi vasta ' e potente, la rivoluzione. (1 ) V. Cuoco, Saggio
storico, VII, p. 39. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVIII, p. 96. (3) V. Cuoco,
Saggio storico, Prefazione alla sec. ed., p. 5, (4) V. Cuoco, Saggio storico,
VI, p. 30, 90 La rivoluzione nasce da bisogni positivi, cioè dal senso e dalla
fantasia popolaresca. Ciò non toglie che il suo pervertirsi, il suo incrudelire
provenga invece dalla falsa filosofia. L'origine è naturale, lo sviluppo
abnorme: lo spunto è popolare ed economico, le conseguenze degene razioni di
princípi, intellettualistiche. Sono le astruserie dell'ultima ora che portano
seco loro gli inconvenienti propri delle grandi rivoluzioni, i capricci de'
potenti, le fazioni, le turbolenze, il sangue. « Chi guarda il corso della
rivoluzione francese ne sarà convinto » (1 ). I saggi sono inutili a produrre
una rivoluzione (2 ), ma i pseudo saggi possono condurre un moto già evoluto
sur una falsa via. Ecco perchè la rivoluzione francese ha un vizio d'origine,
che dovrà riuscire fatale alle rivoluzioni, che qua e là scoppiarono, riflessi
incolori e pur gravi della grande rivoluzione: essa parla troppo alla ragione,
poco al senso e alla fantasia, e i popoli, si sa, sono tutto senso, tutta
fantasia. Quanto più i pensatori navigano in sfere superne, tanto meno i popoli
li intendono, anzi, a volte, sono i popoli che accendono le controrivoluzioni,
se i princípi di ragione urtano le avite tradizioni, i sacri costumi, i
millenari bisogni. La critica è profonda, e, come ognuno intende, coin volge
tutta la rivoluzione francese, ma è una critica, che nel Saggio storico appare
per incidenza, e che tocca allo studioso di rilevare. La storia è tutta una
catena, in cui un avvenimento non si può astrarre dagli altri. La vita delle
nazioni oggi è così complessa, che, trattando della stessa Napoli e della sua
politica, non si può prescindere dalla politica generale dell'Inghilterra,
della Francia, della Spagna. Nel passato una rivoluzione potea apparire un
evento isolato, poteva chiudersi quasi in una barriera sanitaria; oggi, in
tempi nuovi, deve fatalmente trovare addentellati un po' ovunque. La
rivoluzione francese suscita un incendio repubblicano in Italia, a Milano, a
Roma, a Napoli. Ma in questa stessa considerazione (1 ) V. Cuoco, Saggio
storico, VII, p. 40. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, Prefazione alla sec. ed.,
p. 6, 91 sta il primo e capitale appunto alla rivoluzione parte nopea, di cui
il Cuoco esclusivamente si occupa. Lo storico critica lo svolgimento della
grande rivoluzione francese, ma non nega l'origine pienamente legittima di
essa, la riconosce nata da un secolare stato anomalo di cose, per cui il
popolo, attivo e industrioso, ma ciò non pertanto trascurato ed isolato
politicamente, reagisce e d'un balzo acquista di diritto ciò che di fatto aveva
già acquistato. Nulla di tutto ciò a Napoli. Quivi la rivolu zione è un mero
riflesso di quella gallica, è nella sua na scita e nel suo affermarsi passiva.
L'aggettivo passivo ha fatto epoca, e val quanto dire impopolare. Le idee
passano di paese in paese, perchè trovano ovunque in gegni culti atti a
riceverle e a meditarle; i bisogni sono invece ovunque diversi, da nazione a
nazione, da po polo a popolo, anzi da regione a regione, da provincia a
provincia. Quel che a Parigi è spiegabile, a Napoli ' non lo è: quel che a
Napoli è naturale, in Calabria cessa di esserlo, diviene artefatto. Mentre
tutto il pensiero europeo, dalla Germania all'Italia, dall'Inghilterra alla
Russia, dalla Spagna alla Svizzera, è infranciosato, ra zionalista,
illuminista, i bisogni dei popoli sono sostan zialmente e profondamente diversi
in ogni angolo del vecchio continente europeo. Come poter condurre realtà di
lor natura ineffabili e particolari ad. aderire a prin cipi uniformi, se non
sforzando lo stesso ordine delle cose? Così.a Napoli. Invece di fare una
rivoluzione na poletana, si fece una rivoluzione francese in piccolo. « Le idee
della rivoluzione di Napoli » scrive il Cuoco « avrebbero potuto esser
popolari, ove si avesse voluto trarle dal fondo istesso della nazione. Tratte
da una co stituzione straniera, erano lontanissime dalla nostra; fondate sopra
massime troppo astratte, erano lontanis sime da’sensi, e, quel ch'è più, si
aggiungevano ad esse, come leggi, tutti gli usi, tutt'i capricci e talora
tutt'i difetti di un altro popolo, lontanissimi dai nostri difetti, da' nostri
capricci, dagli usi nostri » (1 ). La rivoluzione (1 ) V. Cuoco, Saggio storico,
XV, p. 83, 92 francese, in sostanza, e qui è il nucleo di tutte le consi
derazioni successive, è attiva, cioè risultante di molte plici elementi
economici e politici; la rivoluzione napo letana passiva, cioè frutto di
opinioni labili. Ma guardate gli uomini ! I monarchi europei credono la
rivoluzione francese questione d'opinioni e la perseguitano, mentre, se era in
realtà questione d'opinione, sarebbe caduta di per sè stessa; il re di Napoli
crede cosa grave e profonda, invece, ciò che nel suo nascimento era ' un ' po '
moda e opinione, la tormenta ed incrudelisce, finendo per creare col suo
contegno un generico malcontento. Lo stesso atteggiamento politico estremo in
due circostanze diverse finisce per produrre i più gravi effetti. Le
conseguenze di non mirare entro la natura delle cose ! È un astratti smo, che
Vincenzo Cuoco non vede solo nella rivoluzione, ma ne' governi, nei patrioti e
nei codini, nella filosofia e nella scienza militare. La reazione, al primo
manifestarsi della rivoluzione francese, è tutta ispirata a questa visuale
errata. Le potenze europee si coalizzano contro la Francia: effetto: la
Francia, di fronte al pericolo straniero, è un sol uomo, si arma, si oppone,
vince. « Una guerra esterna, mossa con.... ingiustizia ed imprudenza, assodò
una rivoluzione, che, senza di essa, sarebbe degenerata in guerra civile » (1 ).
È l'astrattismo, il solito astrattismo del tempo, che crede forzare l'ordine
delle cose. La Francia deve ras sodare la sua insurrezione; ha contro di sè
tutta l'Europa: la guerra le diviene indispensabile per vivere. È l'oppo
sizione stessa che costringe il paese alla lotta. Quindi si sviluppa un sistema
di democratizzazione universale, di cui i politici interessati si servono, a
cui i filosofi applau dono in buona fede; « sistema che alla forza delle armi
riunisce quella dell' opinione, che suol produrre, e ta lora ha prodotti,
quegl'imperi che tanto somigliano ad una monarchia universale » (2 ). (1 ) V.
Cuoco, Saggio storico, II, p. 18. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, II, p. 20. 93
A Napoli lo stesso errore dei governanti è aggravato da circostanze peculiari.
Il principio della rivoluzione francese trova una nazione florida ed esuberante
di pen siero e di studi economici, giuridici, filosofici, un paese che trae
dalla Francia molte cose, ma tutte le concre tizza in una tradizione paesana,
che si ricollega al Vico. La rivoluzione, se pure in questo ambiente è
possibile una rivoluzione, è affare d'opinione. Ma a Napoli mancano i
repubblicani. Pochi giovinetti, presa la testa - dalle novità straniere, si
proclamano sovversivi, vestono alla francese, parlano francese, seguono insomma
la moda. Convien disprezzarli. No, il governo muta rotta, incru delisce. È
proprio quella politica, che più conveniva evi tare, volendo rimanere saldi
nella grave crisi, che agi tava tutto il mondo civile (1 ). « I nostri affetti,
preso che abbiano un corso, più non si arrestano. L'odio segue il disprezzo, e
dietro l'odio vengono il sospetto ed il timore » (2 ). Gli uomini s'oppongono
violentemente, gli a ffetti s ' inacerbano: laddove con un metodo diverso la
situazione potea dominarsi, è lo scompiglio. « I mali d'opinione si guariscono
col disprezzo e coll'obblio: il popolo non intenderà, non seguirà mai i
filosofi » (3 ). A Napoli il popolo non partecipa a nessun movimento: la
rivoluzione, quindi, è lecito presumere, non c'è, non ci 16 li la ti (1 ) È lo
stesso concetto che V. Cuoco esprime nel Platone in Italia, v. I, p. 43: « Nel
portico di Falanto si ragunan tutti i giorni, molti, la cura principale de
quali è di ragionar della guerra e della pace di tutti popoli della terra...
Forse un giorno taluno imporrà fine al loro cicaleccio. Archita non lo cura, ad
onta che il più delle volte si parli di lui, e non sempre con giustizia. E qual
giustizia sperare da coloro che siedono tutt' i giorni in un portico per
ragionar di regni? 0. presto o tardi si credono di esser re. Ma Archita, a
taluno che gli ha con sigliato di vietar taliadunanze, ha risposto: —Tu vuoi
dunque che il popolo creda alle parole di costoro? Nessun uomo mostra la sua
stoltezza, nè il popolo se ne accorge mai al primo mo mento. Se vuoi smascherar
lo stolto, lascia che parli lungamente. Gli chiudi tu la bocca al primo istante?
Corri il rischio di farlo riputar savio (2) V. Cuoco, Saggio storico, VI, p.
29. (3) V. Cuoco, Saggio storico, VI, p. 30. 94 sarà. Ma, ecco, la polizia
perseguita quei giovinetti, che hanno per moda il fare le corse a cavallo per
Chiaia e Bagnuoli, imitando gli antichi greci, che leggono ne' pe riodici le
cose della rivoluzione francese e ne parlano ai loro barbieri e alle
innamorate, ecco, le opinioni diven tano sentimenti, il sentimento genera
l'entusiasmo, l'en tusiasmo si comunica: « vi inimicate chi soffre la perse
cuzione, vi inimicate chi la teme, vi inimicate anche l'uomo indifferente che
la condanna; e finalmente l'opi nione perseguitata diventa generale e trionfa »
(1 ). Una politica sbagliata insomma ingenera errori nuovi. Si perde il senso
della moderazione e si cade nell'estre mismo. Si vuol sangue, si condanna (2 ).
Pochi a Napoli intendono la rivoluzione francese, pochissimi l'approvano,
nessuno la desidera: eppure si crea un ambiente insurre zionale, laddove non
era. « Il mezzo per opporsi al con tagio delle idee lo dirò io? non è che un
solo: lasciarle conoscere e discutere quanto più sia possibile. La di scussione
farà nascere le idee contrarie » (3 ). Il governo di Napoli invece è pavido, e
il timore rende deboli e inetti, ci offre sprovvisti all'assalto inimico. «
Vince una rivoluzione colui che meno la teme » (+ ). Questa incomprensione
della realtà sociale, che il Cuoco trova nella prassi politica preventiva della
corte di Na poli, deriva dallo stesso astrattismo che domina i go verni europei
coalizzati, è lo stesso astrattismo che guida i giacobini di Francia e i
patrioti di Napoli. Non per nulla tutti gli attori del fòsco dramma, gli uni e
gli altri hanno bevuto alle acque della filosofia illuminista, che per la
ragione rinnega il senso, e ripone tutta la sua fiducia nell'umano intelletto e
nella sua ideologia. Eccone le conseguenze. Vedremo in seguito il comportamento
dei (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, VI, p. 30. (2 ) Il tratto saliente di questa
pre -reazione è la condanna a morte di tre giovani, De Deo, Vitaliani e Galvani:
la morte del De Deo fu sublime. Vedi quel che ne scrive B. CROCE, La
rivoluzione napoletana, p. 204 e sgg: (3 ) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p.
41. (4 ) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p. 42. 95 repubblicani, ora dobbiamo
osservare più particolar mente la politica governativa e la sua insufficienza.
La rivoluzione a Napoli, abbiamo detto, nasce come opinione, quindi passiva; la
corte finisce per renderla necessaria, sforzando il cammino storico della
nazione, suscitando vasti malcontenti in tutte le classi del po polo, ne'
signori e nella borghesia, perseguitando dotti filosofi ed economisti, un
giorno già vanto e decoro della corte stessa, nel popolo, intaccando gravemente
i suoi interessi. Vediamo quest'ultimo punto, il quale ci mo strerà pure
l'importanza che Vincenzo Cuoco dà all'ele mento economico nella storia e nella
politica. La storia per lui non è pura idea, come per gl’intellettualisti, che
finiscono per negarla, nè pura economia, come per i ma terialisti storici: la
storia è più complessa assai. « La storia si può suddividere in tante parti
quanti sono gli aspetti sotto de' quali gli avvenimenti umani si vo gliono
considerare » (1 ). Ogni scienza particolare ha una sua storia, ma quel che noi
consideriamo come la storia per eccellenza non s'esaurisce in alcuna ricerca
partico lare. Lo spirito è complesso pur nella sua unità, così com plessa è la
vita dei popoli, che è attività pratica e teore tica, prassi ed economia,
intelletto e fantasia. Onde lo storico deve tener conto di tutto, e di tutto
deve rendersi conto. Ma non anticipiamo ! Il Cuoco dà molta importanza
all'elemento economico, ma non esaurisce in esso il pro cesso storico, lo
sviluppo d'una nazione. Qual è la posi zione geografica, e di riflesso
economica, del regno di Napoli? Ove portano questo Stato i bisogni generali?
Qual'è quindi la direttiva più naturale della sua politica? Quando Napoleone
discende in Italia, la penisola è divisa in piccoli Stati, i quali uniti
avrebbero potuto opporre resistenza, disuniti era fatale che cadessero. Que sta
contingenza mostra quanto lo stato politico degli italiani sia infelice, senza
amor di patria e senza virtù militare. Di fronte al genio d’un gran capitano
tutte (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 31. 96 le barriere caddero come
scenari vecchi: gli austriaci furono messi in fuga, Venezia disparve colla sua
imbe cille oligarchia, la distruzione del governo teocratico del Pontefice non
costò che il volerla. Napoli sola per un complesso di cose poteva resistere. A
Napoli c'era un governo monarchico forte, che garantiva una maggiore
compattezza, una certa disciplina, un esercito, un po polo che bene o male
seguiva il suo sovrano, c'era un popolo, e dietro di esso una classe colta che
voleva stu diare e vivere. Tutto rendeva possibile l'esistenza felice della
monarchia, pur nel vortice che dilagava in Eu ropa. Non fu così: la politica
borbonica da qualche anno seguiva, e ora sotto la pressione napoleonica con
tinuò a seguire, l'andazzo antifrancese de' governi coa lizzati, ed urto in una
condizione di cose secolare e pro fondamente sentita dalle popolazioni
meridionali. Il regno di Napoli era per sua natura una potenza me diterranea.
Tutti i suoi interessi lo portavano ad una politica mediterranea, ad una
politica, vale a dire, il cui centro di sviluppo fosse il bacino del
Mediterraneo, ad un commercio con l ' Oriente, con Tunisi, con la Francia, con
la Spagna. Queste le esigenze del paese: la volontà della regina dominatrice
co' suoi favoriti della corte e del governo dispose diversamente. Lo Stato
diventò ligio all'Austria, potenza lontana, dalla quale il paese nulla aveva da
sperare e tutto da perdere, che finì anzi per coinvolgerlo in continue guerre.
Le cause di questo errore si riconducono ad uno di quei concetti, che nel Cuoco
sono alla base di tutto il suo pensiero: il disdegno di tutto ciò che è
straniero. L'ita lianismo del Cuoco, che si vuol porre di solito come mero
antifrancesismo, è, entro certi limiti, un po' xenofobismo. Egli vuol inoculare
agli italiani un sicuro orgoglio nazio nale, un vero bisogno d'essere
esclusivamente italiani. La rivoluzione napoletana, come in genere tutte le
rivoluzioni italiane del tempo, sono la negazione dell'italianismo, negazione,
che, notiamo, è cominciata da lungo tempo e si perpetua tra gli errori de'
governi e dei repubblicani. È un indirizzo mentale, che il Cuoco combatte
ovunque 97 lo trova. Egli non è antirivoluzionario, perchè critica i patrioti:
egli non è antiborbonico, sol perchè critica il go verno. La sua critica ha
origini più grandi: bisogna riguar darla quale espressione d'una mentalità
politico- giuridica più italiana, più grande che non tutti i sistemi che la ri
voluzione ha maturati, d'una mentalità politica, che si rivolge combattiva
ovunque vede la sua negazione. L'azione rivoluzionaria è una prassi
d'astrattismo fran cese: è naturale che Vincenzo Cuoco non ne condivida le
direttive.. La politica di Maria Carolina di Napoli e del suo favorito Acton è
poco napoletana, molto austriaca: è naturale che Cuoco alla luce delle sue idee
ne riveli le incongruenze e le manchevolezze. La pietra di paragone: l'Italia,
Napoli, il popolo e i suoi bisogni. Tutte le poli tiche, che astraggono da
questo elemento insuperabile, sono rovinose. Maria Carolina, salendo al trono
meridionale, dovea dimenticare di essere una tedesca, pensare di divenire
napoletana, se voleva divenire davvero regina di Napoli e cessare di essere una
principessa germanica. Volle in vece essere novatrice, cioè sforzare la
tradizione, gli usi, i costumi del nuovo ambiente, sviluppando una frivola
smania per ogni cosa estera, sia materiale, sia intellet tuale. Dalla moda per
il vestire si passò a quella per il costume e per i modi, si parlò francese od
inglese, e si ritenne poco obbrobrioso non sapere l'italiano; l'imita zione del
vestimento e delle lingue portò di conseguenza l'imitazione delle opinioni. «
La mania » ammonisce il « per le nazioni estere prima avvilisce, indi ammi
serisce, finalmente ruina una nazione, spegnendo in lei ogni amore per le cose
sue » (1 ). La stessa ineguaglianza in tutti i rami dell'ammi nistrazione.
Ovunque si navigava nell'astrazione. Chi potrebbe mai pensare la felicità e la
potenza, a cui un governo savio ed attivo, cioè nazionale, avrebbe potuto
portare il paese, sviluppando l'energia pubblica, ed esen Cuoco (1 ) V. Cuoco,
Saggio storico, V, p. 29. 7 -- tando il paese perciò dalla dipendenza
manifatturiera estera, proteggendo le arti, sviluppando il commercio ! Invece
no: non v'è provvedimento borbonico che non si possa rimproverare. « L'epoca in
cui giunse Acton era l'epoca degli utili progetti: qual progettista egli si
spac ciò e qual progettista fu accolto; ma i suoi progetti, ineseguibili o non
eseguiti o eseguiti male, divennero cagioni di nuove ruine, perchè cagioni di
nuove inutili spese » (1 ). Il Cuoco non fa distinzioni: il male è nella ra
dice, nella mentalità del tempo. Si spera in un ottimo assoluto, che è il
peggior nemico del bene, e si finisce per far male: si è miracolisti e si
riduce a terra ogni utile antica istituzione. Gli ordini antichi bene o male
assicuravano la vita civile: perchè distruggerli ab imo, anzi che rif marli?
Chi era Acton, chi era questo favorito, che voleva ! « Acton non conosceva nè
la nazione nè le cose. Voleva la marina, ed intanto non avevamo porti, senza
de' quali non vi è marina: non seppe nemmeno riattare quei di Baia e di
Brindisi, che la natura istessa avea formati, che un tempo erano stati celebri
e che poteano divenirlo di nuovo con piccolissima spesa, se, invece di seguire
il piano delle creature di Acton, si fosse seguito il piano dei romani, che era
quello della natura » (2 ). Un esempio della vacuità del favorito di Maria
Carolina. Napoli, dato che è un paese mediterraneo, aveva bisogni marinari. I
bar bareschi erano i suoi nemici diretti, i nemici dei suoi commerci, che con
le loro scorrerie finivano per rovinare. Occorreva proteggere le navi
mercantili, occorreva una flotta di piccole navi veloci e leggiere da opporre
alle navi da corsa. Acton volle provvedervi. Manco a farlo appo sta, la flotta
che fece costrurre, era composta di legni pesanti, da combattimento e non da
guerriglia. Io non posso indugiarmi su questo argomento, poi che il mio assunto
non è quello di dare la contenenza del (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, VIII, p.
45. (2) V. Cuoco, Saggio storico, VIII, p. 46. 99 Saggio storico, ma di
tracciare un profilo ideale del pen siero di Vincenzo Cuoco nelle sue svariate
manifesta zioni, seguendo fin dove è possibile la cronologia delle opere del
molisano, tradendola ove essa complica lo sviluppo sistematico dello spirito.
Non mi indugierò quindi ad enumerare gli errori, l'atteggiamento del go verno
verso Napoleone, l'aggressione durante la sua as senza, la marcia di Mack, capo
dell'esercito borbonico, su Roma. Mack.... Se volete un ultimo esempio di
astrattismo, basta pensare al generale austriaco, al quale il governo di
Napoli'affidò le sue fortune. Cuoco non è un uomo di guerra, ma ha il buon
senso di cogliere il punto debole di duci della natura di Mack, inclini a
scambiare le loro idee con l'universo. La scienza militare è una scienza
positiva, scienza d'osservazioni particolari, che ripugnano, alle
schematizzazioni. Mack invece era la dottrina in per sona, ma faceva i piani a
tavolino, risalendo col pen siero ai princípi della sua scienza, senza
collaudarli con la realtà, che gli si parava dinanzi. « Vuoi conoscere » do
manda il Cuoco « a segni infallibili uno di questi capitani? Soffre pochissimo
la contradizione ed i consigli altrui: il criterio della verità è per lui, non
già la concordanza tra le sue idee e le cose, ma bensì tra le sue idee mede
sime. Prima dell'azione sono audacissimi, timidissimi dopo l'azione:
audacissimi, perchè non pensano che le cose pos san esser diverse dalle idee
loro; timidissimi, perchè, non avendo prevista questa diversità, non vi si
trovan pre parati. Affettano ne' loro discorsi estrema esattezza; ma questa è
inesattissima, perchè trascurano tutte le diffe renze che esistono nella natura
» (1 ). Simili uomini, come Acton e Mack, sono deleterii in ogni tempo, furono
rui nosi ai Borboni, in contingenze delicatissime. Date queste premesse, la
sconfitta, la fuga del re, l'in ganno della partenza, l'ingresso de' francesi
nella capi tale, il governo repubblicano, la proclamazione della Par (1 ) V.
Cuoco, Saggio storico, XII, p. 72. 100 tenopea ci appaiono necessari sviluppi
di tutti gli elementi, che abbiamo precedentemente analizzato. Ma la storia del
Cuoco procede con la stessa spietata critica, per cui l ' in dagine penetra
acuta negli avvenimenti e nelle determi nazioni umane, come il bisturì nel
corpo d'un paziente, e ne rivela i mali, ne appalesa gli errori. Ancora le
stesse deficienze, ancora la stessa visuale falsa. Repubblica e popolo sono due
cose distinte. Vediamo i due gruppi. Chi sono i repubblicani di Napoli? Sono
repubblicani tutti coloro che hanno beni e costume. L'aristocrazia, la borghesia,
la classe accademica, gli studenti, il clero an che alto, l'ufficialità dànno
il contingente maggiore dei patrioti: filosofi, finanzieri, giureconsulti,
vescovi, teologi, giornalisti, poeti. Nel moto del '99 non è davvero il pen
siero che manca. Ma basta l'idea a muovere i popoli, a sovvertire un ordine
secolare, a riformare ab imo gli istituti d'una nazione? Tra le file dei
repubblicani c'è, abbiam detto, quanto di meglio ha prodotto il mezzo giorno
d'Italia in tutti i rami dello scibile umano, ma non si può negare, che anche a
Napoli si sia prodotto quel fenomeno tipico di tutti i sovvertimenti,
l'arrivismo, la speculazione. Molti hanno la repubblica sulle labbra, pochi nel
cuore; molti l'esaltano, pochi la raffermano. Alcuni hanno voluto accusare il
Cuoco di parzialità, anzi di malvolere verso le nobili figure de ' martiri del
'99 (1). Ma il Cuoco è storico e non travisa ! Che meraviglia che accanto a
Pagano ci sia il faccendiere, accanto a Russo li procacciante, accanto a
Conforti il paglietta in cerca di clienti, accanto a Grimaldi il soldato che
vuol far car riera ! È la storia d'ogni giorno, più o meno triste, ma sempre
uguale. Il Cuoco del resto sa sollevare la testa e notare le grandi figure ed
eternarle. Questi repubblicani il molisano distingue in due gruppi: coloro che
vogliono più un cangiamento che un buon cangiamento, per pescare nel torbido,
coloro che in buona (1 ) Cfr. U. TRIA, op. cit., p. 158 e sgg. in Rassegna
critica della letteratura italiana, vol. VI, (1901); L. CONFORTI, op. cit., p.
21 e sgg. 101 fede vogliono imitare tutto dalla Francia; i furbi, in somma, e i
fantastici (1 ). Ma la virtù a Napoli è grande. Mentre in tutte le altre
rivoluzioni è l'elemento cattivo, che fa sorgere principi pessimi, qui vi sono
i princípi non buoni, che fanno cadere uomini buoni ed eletti. La memoria dello
storico s'in china dinanzi ai martiri del '99. I patrioti sono uomini colti,
superiori, il fior fiore della nazione: forse questa stessa loro origine è la
causa prima che li allontana, sele zionandoli, dalle masse, e quindi dalla
realtà d'ogni sana politica. Gli uomini sono buoni; i princípi che essi pro
fessano, gli ordini cattivi. La loro virtù è una virtù stoica, il loro spirito
romano, la loro morale superiore, troppo superiore a quella comune delle plebi:
quest ' è stata una delle cagioni della ruina (2 ). Uomini i patrioti
insufficienti tutti, nel giudizio sereno dello storico, a creare e a diri gere
uno Stato, grandi solo nella morte: la loro fine con sacra alla posterità la
loro sublime grandezza. Il Cuoco è davvero nella sua analisi uno scettico, e sa
esaltare l’eroi smo, come abbattere la falsa politica. Lo stesso uomo, che
enumera errori errori errori, è poi colui che con pa role degne di Tacito,
esaltatore delle ultime aristocra tiche virtù, descrive la difesa strenua degli
ultimi nuclei rivoluzionari dinanzi all'irrompere delle torme sanfedi ste, la
distruzione del forte di Vigliena, oppure la ca duta di Altamura. L'assedio di
Altamura, per esempio, è scolpito con una concisione ed una rapidità mirabili:
l'eroica disperata lotta rivive paurosa nella nostra fantasia. Il salto del
forte di Vigliena, la battaglia navale di Procida delle flot tiglie barcarecce
di Caracciolo contro le munite navi di Nelson mostrano un Cuoco, non solo
freddo analista, cri tico spietato d'errati metodi legislativi e costituzionali,
ma un Cuoco, direi, lirico e commosso, preso dal fascino delle figure eroiche,
che la storia suscita fra errori e de lusioni, onde ei può nel crollo della
sua, dico sua, repub (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XV, p. 84, nota. (2) V.
Cuoco, Saggio storico, XXXVI, p. 157. 102 blica esclamare esaltato: « Si sono
tanto ammirati i tre cento delle Termopili, perchè seppero morire; i nostri
fecero anche dippiù: seppero capitolare coll'inimico e salvarsi; seppero almeno
una volta far riconoscere la repubblica napoletana » (1 ). Ma lo spirito
politico di Vincenzo Cuoco non può non far risalire alla sventatezza,
all'impreparazione dei pa trioti la causa dello sfacelo; non può, esaltando
virtù e meriti, dimenticare l'insufficienza e la vacuità del me todo
legislativo, che doveva dar le norme direttive al nuovo ordine. Si è detto (2 )
che la storia del Cuoco non è scritta con un fine ben netto. No, il fine c'è:
la condanna spietata d'una mitologia costituzionale e filosofica, af finchè
l'Italia ritorni alla sua tradizione e non ricada sugli antichi errori. I saggi
sono inutili a produrre le ri voluzioni; i filosofi navigheranno sempre in
beate astra zioni, ma invano credono di poter muovere con i loro pensamenti i
popoli, poi che questi non si muovono che sotto l'urgenza di concreti bisogni.
A Napoli, come al trove, c'era un popolo: bisognava tenerne conto, inter
pretarne i desideri. I patrioti non ne fecero caso. Tutta la rovina della
repubblica s'impernia su questa incompren sione sociale. Il popolo, sappiamo, è
il grande, il solo agente delle rivoluzioni e delle controrivoluzioni (3 ).
Credere un moto rivoluzionario determinato dalla filosofia è una semplice
illusione, che solo i francesi potevano concepire. La rivo luzione deve parlare
ai sensi e alla fantasia, non solo all'intelletto, cioè alle plebi, e non solo
ai pensatori. A Napoli c'era un popolo, che in qualche modo aveva di che
lagnarsi della più recente opera de' Borboni: biso gnava farlo agire,
soddisfare i suoi desideri, cointeressarlo alla nuova ricostruzione, legarlo
allo Stato: allora solo, (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XLVIII, p. 188. (2 ) U.
TRIA, op. cit., p. 196, in Rassegna critica della lette ratura italiana, v. VI,
(1901 ). (3 ) V. Cuoco, Saggio storico, Prefazione, p. 5. 103 fatto ciò, la
repubblica poteva dirsi basata su un piedi stallo incrollabile. In una
rivoluzione è necessario il numero e l'idea. Le idee repubblicane si sarebbero
potute rendere popolari, ove si avesse voluto trarle dal fondo istesso della
nazione. Quando la rivoluzione scoppia, il popolo ondeggia tra le due fazioni,
i patrioti che vede padroni della capitale, il re che vede fuggire
ignominiosamente. È il momento ! Il popolo dubita della saggezza del sovrano,
della sua magnanimità, lo coglie in peccato di vigliaccheria, dubita, e chi
dubita condanna a metà. Si può rendere il popolo partecipe all'azione, invece
si fa di tutto per allontanarlo. « La nostra rivoluzione » scrive Cuoco «
essendo una rivo luzione passiva, l'unico mezzo di condurla a buon fine era
quello di guadagnare l'opinione del popolo » (1 ). Ma repubblicani e popolo
sembrano nonchè due classi, due popoli diversi per idee costumi lingua. I primi
sono fran cesizzanti; il secondo per natura tradizionalista, attac cato alle
sue istituzioni, ai suoi principi, alla sua reli gione, ai suoi pregiudizi. Tra
gli uni e gli altri c ' è un divario di due secoli di cultura e di storia. I
dirigenti invece prescindono da ogni elemento nativo, quell'ele mento che si
deve coltivare, essendo tutto nel popolo. Co loro, che sono ancora napoletani,
nota con amarezza lo storico, e che compongono il maggior numero, sono in
colti. Ritorniamo al solito concetto: la moda straniera è la causa di tutta la
rovina (2 ). « Le disgrazie de' popoli sono spesso le più evidenti
dimostrazioni delle più utili verità. Non si può mai gio vare alla patria se
non si ama, e non si può mai amare la patria se non si stima la nazione. Non
può mai esser libero quel popolo in cui la parte, che per la superiorità della
sua ragione è destinata dalla natura a governarlo, sia coll’autorità sia cogli
esempi, ha venduta la sua opi (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVI, p. 90. (2) Il
giudizio cuochiano coincide col giudizio degli storici più recenti: vedi V.
FIORINI e F. LEMMI, op. cit., p. 104. 104 nione ad una nazione straniera: tutta
la nazione ha per duto allora la metà della sua indipendenza » (1 ). Mancava
alla rivoluzione l'orgoglio nazionale, che solo può salvare i popoli nelle loro
crisi. Si voleva imitare la Francia e si dimenticava Napoli, si obliava che la
gente meridionale avea una sua specifica natura diversa dalla natura delle
genti galliche. In Italia c'era un comunali smo, che in Francia non era mai
stato; a Napoli c'erano cento volghi diversi l'uno dall'altro, in Francia un
popolo compatto ed omogeneo. I repubblicani dovevano tener conto di ciò, e
trovare un interesse comune, che riunisse dirigenti e diretti, governanti e
governati. « Quando la nazione si fosse una volta riunita, invano tutte le
potenze della terra si sarebbero collegate contro di noi » (2 ). Il popolo non
è mai né borbonico nè sovversivo, nè nero nè rosso: « i popoli si riducono »
osserva con acutezza il nostro autore « a seguir quelli che loro offrono
maggiori beni sul momento » (3 ). Il popolo di Napoli così avrebbe seguito i
rivoluzionari, se questi gli avessero dato spe ranze di miglioramenti, avessero
intesi i suoi desideri, avessero rispettato gli istituti a cui era legato,
avessero riverito la religione dei suoi avi. « Che cosa è mai una rivoluzione
in un popolo? Tu vedrai mille teste, delle quali ciascuna ha pensieri,
interessi, disegni diversi dalle altre. Se a costoro si nta un capo che li
voglia riu nire, la riunione non seguirà giammai. Ma, se avviene che tutti
abbiano un interesse comune, allora seguirà la ri voluzione ed andrà avanti
solo per quell'oggetto che è comune a tutti » (1 ). Ma per fare ciò bisogna
andare cauti: non bisogna di struggere. Bene o male gli istituti esistenti
assicurano la convivenza, occorre riformarli, migliorarli, non ab batterli al
suolo: « il voler tutto riformare è lo stesso che voler tutto distruggere » (5
). (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVI, p. 91. (2 ) U. Cuoco, Saggio storico,
XVI, p. 92. (3 ) V. Cuoco, Saggio storico, VII, p. 42. (4 ) V. Cuoco, Saggio
storico, XVII, p. 94. (5 ) Framm., p. 219. 105 Il popolo di Napoli, nota il
Cuoco, ha una sua religione. Osserviamo la natura di questa religione, e
vedremo che essa non ripugna ai principi della democrazia. « La reli gione
cristiana ridotta a poco a poco alla semplicità del Vangelo; riformate nel
clero le soverchie ricchezze di po chi e la quasi indecente miseria di molti;
diminuito il numero dei vescovati e dei benefici oziosi; tolte quelle cause che
oggi separan troppo gli ecclesiastici dal go verno e li rendono quasi
indipendenti, sempre indifferenti e spesso anche nemici, ecc. ecc.: è la
religione che meglio d'ogni altra si adatta ad una forma di governo moderato e
liberale » (1 ). In ciò il cristianesimo è assai diverso dal paganesimo, che,
basandosi su un'idea di forza, non può produrre che schiavi indocili e padroni
tirannici. La no stra religione si appoggia su princípi di libertà, su prin
cípi di fratellanza, su princípi di giustizia, e sembra quindi la più adatta
per legare il popolo allo Stato. La reli gione, nota il Cuoco ripetendo un
pensiero del Conforti (2 ), è un elemento insopprimibile nella vita dello
spirito umano, dal quale quindi non si può prescindere. « Non è ancora
dimostrato che un popolo possa rimaner senza religione: se voi non gliela date,
se ne formerà una da sè stesso. Ma, quando voi gliela date, allora formate una
religione analoga al governo, ed ambedue concorreranno al bene della nazione:
se il popolo se la forma da sè, allora la religione sarà indifferente al
governo e talora nemica » (3 ). Questi i concetti di Vincenzo Cuoco (4 ). Lo
Stato deve avere una sua religione, ed imporla: Stato e Chiesa nazionale
debbono concorrere al benessere gene rale. Princípi che meritano un superiore
approfondi (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XXV, p. 129 e sg. (2 ) Sulla posizione
religiosa del Conforti in confronto al Cuoco vedi B. LABANCA, Giambattista Vico
e i suoi critici cat tolici, Napoli, Pierro ed., 1898, p. 414 e sgg. (3) V.
Cuoco, Saggio storico, XXV, p. 130. (4) V. FIORINI e F. LEMMI, op. cit., p.
137. I due insigni storici concordano pienamente col Cuoco nel ritenere che gli
errori dei repubblicani in fatto di religione hanno non poco influito ad
allontanare il popolo dalla rivoluzione. 106 mento, che noi faremo in seguito:
resta acquisito in tanto l'alto e moderno ideale, che il molisano aveva della
religione (1 ). La rivoluzione napoletana fu la negazione di questi princípi.
Sorse democratica, s'affermò anticlericale e vi lipese l'alto valore etico
della dottrina cristiana e catto lica, per sostituirla con una generica morale
laica. Si ab bandonò all'incomprensione dei subalterni un problema grave, anzi
gravissimo, come il problema religioso. « Il po polo si stancò tra le tante
opinioni contrarie degli agenti del governo, e provò tanto maggiore odio contro
i repub blicani, quanto che vedeva le loro'operazioni essere effetti della sola
loro volontà individuale » (2 ). Il governo in sostanza era agnostico, non
conduceva ex professo una politica antireligiosa ed anticlericale, ma lasciava
fare, e gli emissari in provincia si sfogavano contro i beni ec clesiastici o
peggio contro il culto professato. Il popolo, colpito in uno dei suoi più
profondi affetti, s'affermò san fedista contro lo Stato. È questo un episodio,
ma certo il più saliente, dell'incomprensione tra quelli, che Cuoco, nonchè due
classi, due popoli volle chiamare, i repubbli canti dirigenti e le popolazioni
subordinate. Alla religione alcuni volevano opporre una generica morale civile
e laica. Si negava il cattolicesimo, si affer mava di contro la libertà. Ma che
cosa è la libertà, se non un mero astratto? Chi chiedeva la libertà? Non certo
quelle popolazioni rurali, che il governo così bel lamente fraintendeva, « La
libertà delle opinioni, l'abo lizione de ' culti, l'esenzione dai pregiudizi,
era chiesta (1 ) Nel Platone in Italia (v. I, p. 84) ritornano spesso con:
cetti consimili, indice della mirabile armonia dell'ingegno di V. Cuoco: «
Nelle città colte le leggi civili debbono esser tutte diverse dai precetti di
religione e di costumi: chiare, precise, inesorabili. Ma sapete voi perchè?
Perchè, quando si deb bono riformare, il che avviene spessissimo, il popolo
tien altri precetti da seguire. Se il popolo allora si trovasse senza co stumi
e senza religione, si distruggerebbe per anarchia, prima di darvi il tempo
necessario a riordinare le leggi », (2) V. Cuoco, Saggio storico, XXV, p. 131.
-107 da pochissimi, perchè a pochissimi interessava » (1 ). L'er rore, ripeto,
è nelle basamenta, in un oblìo completo del popolo, nell'astrarsi ne'sublimi
princípi per dimenticare la vita e le sue molteplici manifestazioni. Eppure, ep
pure, nota con rimpianto il Cuoco, si poteva riuscire, si potevano sfruttare le
forze ignote, ma inesauribili del po polo, e creare così una insuperabile
barriera al legittimi smo borbonico. « Il popolo è un fanciullo » (2 ): se ne
intendi la complessa psicologia, lo porterai dove vuoi: basta che tu intuisca
la sua natura. « Il popolo è ordina riamente più saggio e più giusto di quello
che si crede » (3 ). Il talento del legislatore consiste nel sapere sfruttare
que sto innato senso di saggezza e di giustizia nelle più adatte contingenze,
così da « menare il popolo in modo che fac cia da sè quello che vorresti far tu
» (4). Ovunque c'è un male da riparare, un abuso da riformare, presentandosi
come salvatore il riformatore, che non distrugge per me todo, ma procede per
osservazione diretta, troverà sem pre il popolo che saprà seguirlo e
rincorarlo. Il Cuoco osserva acutamente che a volte il malcontento nasceva dal
volersi fare talune operazioni senz'appa renza, senza quelle solennità tipiche,
che la plebe ama, perchè sono nella tradizione. Si trattava di forma e non di
sostanza. Ebbene, i repubblicani preferivano urtare contro questi apparati,
anzi che secondarli, perdere l'ar rosto per non volere il fumo. La filosofia
politica di Vincenzo Cuoco a proposito della rivoluzione si concreta in una
sola constatazione. « Ecco tutto il segreto delle rivoluzioni: conoscere ciò
che tutto il popolo vuole, e farlo; egli allora vi seguirà: distinguere ciò che
vuole il popolo da ciò che vorreste voi, ed arre starvi tosto che il popolo più
non vuole; egli allora vi abbandonerebbe » (5 ). Una prassi rivoluzionaria, che
si (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XIX, p. 104. (2) V. Cuoco, Saggio storico,
XIX, p. 106. (3 ) V. Cuoco, Saggio storico, XIX, p. 108. (4) V. Cuoco, Saggio
storico, XIX, p. 107. (5) V. Cuoco, Saggio storico, XVII, p. 95. 108 allontani
da questo elementare principio produce effetti incalcolabilmente gravi e
perniciosi. « La manìa di voler tutto riformare porta seco la controrivoluzione
» (1 ). Le rivoluzioni nascono dai bisogni, ma dietro i bisogni sono gli
uomini, e gli uomini sono idee, idee vive palpitanti, non astratte e
categoriche, sono senso, sono fantasia, sono religione, sono molte cose in uno.
Ogni nazione ha un patrimonio di idee, il risultato d'una esperienza secolare,
d'una vita non interrotta mai: essa è attaccata a questi princípi, vivi nella
sua coscienza, presenti alla sua atti vità. La rivoluzione scompiglia questo stato
mentale, ma è un errore credere che si possa distruggere tutto, far sottentrare
alle idee antiche idee del tutto nuove, ai princípi antichi princípi opposti.
La rivoluzione può so pire molte cose, ma esse, idee e princípi, si rifanno
sulla rivoluzione; come la pressione s'indebolisce, affiorano novellamente ne
contrasti. Il popolo è scosso, tentato ne' suoi convincimenti: se voi
esagerate, ritorna sui suoi passi. Anche nelle idee v'è uno spiegamento, una
natu rale continuità: non rompete il processo: è da savi: « il popolo passa per
gradi dalle antiche idee alle nuove, e sempre le nuove sono appoggiate alle
antiche » (2 ). Ogni nazione ha un suo spirito, una sua mente, dice Cuoco.
Questo spirito soggiace ad un processo, non al trimenti che lo spirito
individuale. L'estremismo poli tico, in qualsiasi suo aspetto, di destra o
sanfedista o legittimista, di sinistra o repubblicano o giacobino, riceve la
sua condanna nelle osservazioni del molisano. Le idee nel loro spiegamento non
possono essere sforzate, perchè, come ho detto, trovano nello stesso momento
della loro negazione un' implicita affermazione. L'estremismo, in sostanza, è
un vero e proprio sforzo estrinseco, che si esercita sullo spirito e sul popolo.
Le idee giunte allo estremo, debbono retrocedere. Si riforma più di quel che è
nelle esigenze de' popoli; il popolo crede le riforme su perflue, cerca di
sottrarvisici; bisogna che il governo, se (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVII,
p. 96. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVII, p. 97. 109 vuol mantenere il suo
punto di vista, le faccia osservare con la forza: ecco come un malinteso
riformismo legi slativo conduce all'estremismo, al terrore statale, alla fine
della repubblica a Napoli, a Robespierre in Francia. « L'uomo è di tale natura,
che tutte le sue idee si can giano, tutt' i suoi affetti, giunti all'estremo,
s'indeboli scono e si estinguono: a forza di voler troppo esser libero, l'uomo
si stanca dello stesso sentimento di libertà » (1 ). I popoli hanno un corso
naturale tra l'estrema servitù e la licenza, estrema libertà, corso eterno che
tutte le genti percorrono ! I princípi non debbono correre innanzi alla storia,
sforzandola a seguirli, poi che essa si vendica de ' princípi ed afferma la sua
autonomia. La vendetta è nel sangue, nella reazione legittimista a Napoli, nella
ghigliottina che abbatte Robespierre a Parigi. Da un estremo si ricorre
all'altro, e così via, finchè non si ritrova l'equilibrio: il liberalismo
moderato. Il Cuoco è l'esponente più vivido del liberalismo italiano. La sua
figura si illu mina alla luce di questa idea liberale, grande sopra tutte le
idee, la quale ha saputo dare agli italiani l'Italia. Da tutto il Saggio
storico l'insopprimibilità del liberalismo, non come teoria, ma come prassi
costituzionale e politica, appare evidente. Non mi accusi il lettore di
sforzare la fisionomia intellettuale del Cuoco, no, poichè io mi rife risco a
ciò che leggo, e mi faccio cauto interprete di ciò che trovo, e documento. «
Questo è il corso ordinario di tutte le rivoluzioni. Per lungo tempo il popolo
si agita senza saper ove fermarsi: corre sempre agli estremi e non sa che la
felicità è nel mezzo » (2 ). Del resto queste opi nioni, che ora vediamo in
atto nella storia, che il”Cuoco fa degli avvenimenti napoletani, di cui fu
attore, spetta tore e giudice, rivedremo sotto un nuovo aspetto, allor quando
egli stesso ci dirà come e sino a quanto la storia, che si sviluppò dopo il
crollo della Partenopea, abbia dato a lui ragione, vale a dire allor quando
considere remo Cuoco di fronte alla figura di Napoleone, Cuoco di (1 ) V.
Cuoco, Saggio storico, XVIII, p. 99. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVIII, p.
102. 110 1 2.02 fronte al problema teorico e pratico, filosofico e costitu
zionale dello Stato, Cuoco di fronte all'ideale dell'unità della patria.
Notiamo: quest'atteggiamento di modera tismo cuochiano non è estrinseco, non è
solo il principio base della critica rivoluzionaria, è anche l'elemento
unificatore di tutta la filosofia politica del molisano, l'ele mento che le dà
coerenza, e che egli trova impersonato in Napoleone, il restauratore
dell'ordine, il corifeo delle idee medie. L'estremismo è esaltazione di
princípi: allo Stato si sostituisce la setta: all'ordine costituzionale
l'associa zione fuori e a volte contro lo Stato: al diritto codificato le norme
del partito. Moderatismo significa: libertà nella legge, i partiti nello Stato
e non fuori dallo Stato, diret tiva unitaria della vita civile, garanzia nel
diritto. Come il Cuoco vedrà incarnata e realizzata questa sua conce zione, è
cosa da studiarsi in seguito (1 ). La rivoluzione del '99, che per il Cuoco è
veramente l'esperienza del sistema abbozzato ne' Frammenti, nella stessa
degenerazione de' princípi, riconferma il nostro nelle sue aspirazioni. Egli,
che dalla storia trae ogni in segnamento – la storia è la fonte d'ogni
pedagogia poli litica scrive: « La storia di una rivoluzione non è tanto storià
dei fatti quanto delle idee » (2 ). Conoscere il corso delle idee nella storia
significa impadronirsi d'una tale sapienza, che ci permette di evitare ogni
errore poli tico. Gli errori di Napoli? Denudiamo la realtà dai fron zoli della
retorica, dice Cuoco, esponiamoli nella loro cru dezza, perchè gli uomini,
gl'italiani si ravvedano. A Napoli abbiamo avuto perfino un esperimento di
terrorismo. È mirabile la definizione psicologica del feno meno. « Il
terrorismo è il sistema di quegli uomini che vogliono dispensarsi dall'esser
diligenti e severi; che, non sapendo prevenire i delitti, amano punirli; che,
non sa pendo render gli uomini migliori, si tolgono l'imbarazzo (1 ) Questa
fondamentale coerenza del pensiero di V. Cuoco è stata più che a sufficienza
dimostrata da M. ROMANO, op. cit., p. 90 e sgg. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico,
XXXVIII, p. 169. 111 che dànno i cattivi, distruggendo indistintamente cat tivi
e buoni. Il terrorismo lusinga l'orgoglio, perchè è più vicino all'impero;
lusinga la pigrizia naturale degli uomini, perchè è molto facile » (1 ). Il
Cuoco non lo dice, ma lo pensa: i governi deboli sono i più inclini all'abuso
costituzionale, al terrorismo di Stato. Tutte le considerazioni, che lo storico
trae dai fatti, convergono verso uno scioglimento, che ci appare fatal mente
consequenziario. L'estremismo terroristico, l'ultima ratio de' governi prossimi
a cadere, si mostrò più d'ogni altro sistema inutile. Il tribunale
rivoluzionario, che si macchid del sangue dei Baccher (2 ), non salvò la repub
blica pericolante. Stringiamo le fila della trama, che siamo venuti dise
gnando, portiamoci col pensiero di nuovo alla critica del l'opera governativa,
alla génesi della repubblica, all'azione legislativa e costituzionale dei
rivoluzionari, all'estremi smo di molti patrioti, e ci apparirà vero quanto il
nostro autore scrive sull'ineluttabilità dello scioglimento. La sto ria del
Cuoco corre, si può dire precipita, ad un fine. Non c'è avvenimento, pagina che
non ci ammonisca: ecco un male, ecco un malinteso ! Perciò quando noi ci avvici
niamo agli ultimi ruinosi eventi, non possiamo che dire: era fatale !, sia pure
con rimpianto, con dolore. Ho detto in principio che nel Saggio storico si nota
una mirabile obiettività, quell'obiettività del creatore, che sola può dare il
capolavoro; ho detto che la personalità dello scrittore non s'intrude mai
praticamente nello svi luppo narrativo e nel progresso degli avvenimenti: la
storia si svolge da sè, corre sul suo binario logico, senza estrinseci sforzi.
Ciò non toglie che il Cuoco a volte rompa con sublime sapienza l'esposizione
per ammonire, per parlare ai suoi posteri, per consigliare: è lo storico che è
consapevole della sua missione, dell'altezza del suo inse gnamento. Questa
pedagogia non è, però, fuori dall'arte, (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XXXVIII,
p. 160. (2 ) B. CROCE, La rivoluzione napoletana, p. 115 e sgg. 112 personalità
pratica esterna all'arte, ma si risolve, attra verso una viva commozione dello
spirito, in una forma fantasiosa, in una espressione immaginifica, insomma,
nell'arte stessa. « La sua personalità » scrive assai bene Guido De Ruggiero (1
) « non s'intrude arbitrariamente nel corso degli avvenimenti; essa non è che
raramente la sua empirica e circoscritta soggettività, è più spesso invece la
drammatica personificazione del giudizio storico, è quella soggettività
superiore dove l'oggettività degli av venimenti e la soggettività dello storico
sono fusi in un sol getto ». È insomma il processo creativo della vera storia,
che conduce alla vera arte, risolvendo l'empirica personalità, in quell'alta
subiettività, che forma l'essenza della storia e dell'arte. La forma
precettistica qui non è un elemento estrinseco alla storia, è la gran voce
della storia. La critica spietata degli avvenimenti politici lo porta ad
accalorarsi per la sua stessa valutazione filoso fica, lo porta a
constatazioni, ad esclamazioni, in cui tu senti a volte un rimpianto, perchè
uomini di ingegno s'ingolfano in lotte, che il nostro stima senza uscita, a
volte una gioia profonda, in cui tu senti il pensatore che discopre un
principio sano di vita. Così, dopo una disa mina minuta di idee e di fatti, il
Cuoco può ésclamare, e nell'esclamazione io sento un dolore profondo romper la
glacialità dell'analista: « Tutti i fatti ci conducono sem pre all'idea, la
quale dir si può fondamentale di questo Saggio: cioè che la prima norma fu
sbagliata, ed i mi gliori architetti non potevano innalzar edificio che fosse
durevole » (2 ). Le premesse dello scioglimento sono d'ordine spirituale, sono
metodologiche, politiche. I susseguenti errori, mili tari, giuridici,
religiosi, le disfatte, le congiure realiste appaiono inevitabili. Le truppe
repubblicane agiscono in territori infidi, fra popolazioni ostili; i capi sono
ine sperti, troppo giovani; i francesi portano aiuti sempre più (1 ) G. DE
RUGGIERO, op. cit., p. 189. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, XXXIX, p. 163. 113
scarsi; al contrario i borbonici sono ben diretti, ben vet tovagliati, sempre
più numerosi; le plebi sempre più fa vorevoli ad essi: sono particolari, ma che
non possono distogliere il pensiero dal principio sopra espresso, sola ed unica
causa della sciagura. Il disastro appare la logica cruda conseguenza di
premesse false. Tutto il Saggio ci porta in un mondo di rivoluzione, ove la
critica è cruda e precisa, ma ove la simpatia umana non manca. Vincenzo Cuoco
possiamo credere che rappresenti nel pensiero italiano quella medesima
posizione ideale che Edmund Burke rappresenta in quello inglese. Un raf fronto
minuto, particolareggiato tra i due scrittori non è stato fatto. Esso
riuscirebbe assai interessante, e po trebbe dimostrare come in ogni lato della
vecchia Eu ropa l'opposizione alla rivoluzione si faccia in nome d'un ritorno
alla tradizione nazionale. Il liberale moderato Cuoco è il rappresentante
tipico dell'italianismo risor gente: il Burke whig, cioè in sostanza liberale,
non crede ancora esaurita la missione delle antiche classi storiche, almeno
nella vecchia Inghilterra. È facile vedere alcuni punti di contatto tra i due
scrittori d'opposizione. Fre quentemente il Cuoco deplora l'esagerazione dei
princípi di libertà e d'eguaglianza. Gli uomini, se, di diritto, dinanzi alla
legge, sono uguali, serbano una originaria disugua glianza nel fatto: vi sono i
buoni e i cattivi, gli operosi e i parassiti, i borghesi industriosi e i
lazzaroni oziosi, gli aristocratici colti e gli aristocratici gaudenti: il
governo dello Stato deve essere riserbato ai migliori, cioè ai bor ghesi, e lo
vedremo documentato in seguito, poi che questi soli sono maturi. « Quando le
pretensioni di eguaglianza si spingono oltre il confine del diritto, la causa
della libertà diventa la causa degli scellerati. La legge, diceva Cicerone, non
distingue più i patrizi dai plebei: perchè dunque vi sono ancora dissensioni
tra i plebei ed i pa trizi? Perchè vi sono ancora e vi saranno sempre, i pochi
e i moiti: pochi ricchi e molti.poveri, pochi indu striosi e moltissimi
scioperati, pochissimi savi e moltissimi stolti » (.1 ). Se diamo una scorsa ai
Discorsi parlamentari o alle Riflessioni sulla rivoluzione francese del Burke
scaturi scono osservazioni assai consimili, nel senso, che pur am mettendo
liberalmente una rotazione di classi, il politico inglese crede ad un ordine
sociale, in cui l'aristocrazia d'Inghilterra ha ancora una sua propria missione.
Certo vi sono differenze tra i due scrittori, ma le analogie sono sempre
interessanti. S'intende, l'aristocrazia politica del Burke, il lievito, possiam
dire, della grande vita costituzio nale d'Inghilterra è qualche cosa di diverso
dalla nobiltà italiana, con la quale parola il molisano indica « un ceto che
più non deve esistere, ma che ha esistito finora » (2 ). Ma le nazioni hanno
svolgimenti diversi e bisogni spesso opposti: quel, che nell’un paese si chiama
con lo stesso nome che nell'altro, a volte è una cosa sostanzialmente diversa,
secondo varî elementi. Ma non posso lasciare questo argomento senza notare come
lo stesso Burke nelle sue Riflessioni sulla rivoluzione francese si rifaccia ad
una valutazione, nella sua natura, simile a quella del Cuoco. Il liberale Burke
nella rivoluzione d'Oltre manica vede la negazione del suo moderatismo, una ri
voluzione, che prescinde dalle realtà peculiari d’un po polo, quale l'inglese,
la cui vita è un esempio dimirabile continuità politica, una rivoluzione che
pretende di struggere il passato, anche laddove il passato è il presup posto
d’un non disprezzabile presente; uno Stato, che rigetta alcune classi per
altre, invece di sintetizzarle in una volontà superiore ed unica; uno Stato,
che rigetta elementi sociali di primissimo ordine, senza pensare che si possano
utilizzare per la vita civile, perché hanno ancora energia e sopra tutto hanno
quell'esperienza pub blica, che ad altri manca. All'inglese, per cui la vita
civile dei popoli è un prodotto graduale d'una evoluzione storica
incancellabile, per cui la costituzione de' padri è una conquista continua,
nell'aderenza più completa coi (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVIII, p. 100. (2
) V. Cuoco, Saggio storico, XX, p. 109. 115 n mille bisogni d'un popolo
secolare, la nuova pretesa di derivare un ordinamento democratico, valido per
tutte le genti del globo, desumendolo dalla pura ragione, appare veramente
ridicola. Mi sembra che il parallelo tra il Cuoco e il Burke non potrebbe
essere più calzante, sia pure tra numerose differenze. Il Burke è un oratore,
un parlamen tare, pratico e sensibile politico, che non risale mai a con
siderazioni superiori, pur quando la sua critica potrebbe coinvolgere non solo
la mentalità rivoluzionaria francese, ma una mentalità, che è di tutti i tempi
e di tutti i paesi. Il Cuoco invece, testa politica ma di volo più robusto, dai
particolari ascende ai princípi, dai fatti ritorna alle idee, che hanno un
corso eterno ed uno sviluppo continuo, per foggiare un suo sistema, che, collaudato
da una espe- ' rienza moderna ed antica, ha in sè qualcosa di ferreo. Sì, il
Cuoco si può raffrontare al Burke, ma il Saggio storico 1 « è un'opera capitale
di pensiero storico, la quale, come osserva B. Croce (1 ), tiene in certo modo
in Italia, e forse con maggiore altezza filosofica le celebri Riflessioni sulla
rivoluzione francese », non fosse altro per la vastità del campo
d'osservazione, per il senso vigile, che vi do mina, della storia, come eterno
farsi, come eterno divenire dello spirito umano. Della maggiore levatura del
moli sano sull'inglese noi abbiamo una prova sicura e positiva
nell'atteggiamento definito di fronte alla rivoluzione: il Burke da una critica
superiore passa presto all'op posizione sistematica, vedendo pura ribellione,
mero ri voluzionarismo, semplice neomania, anche ove vè sano liberalismo,
desiderio d'un nuovo pacifico equilibrio, rifor mismo contenuto entro limiti di
saggezza, sicchè i benefici effetti del movimento gli sfuggono: il Cuoco,
invece, rico nosce le origini delle rivoluzioni come legittime, e le spiega
completamente; nega, sì, l'applicazione universale dei princípi da essa
desunti, ma, nello stesso tempo, sa va lutare l'importanza della nuova
situazione creatasi, dalla (1) B. CROCE, Storia della storiografia italiana nel
secolo XIX, Bari, Laterza ed., 1921, v. I, p. 9 e sgg. 1 116 quale nessun
paese, nè l'Italia, nè l'Inghilterra, può prescindere (1 ). Siamo giunti alla
fine del nostro discorso sul Saggio storico. Come quest'opera sia nata, dal
punto di vista materiale, ove sia stata scritta, come sia stata concretata, a
noi importa assai poco. L'esame che ne abbiamo fatto non può non essere
sommario, incuneato com'è in un più vasto problema: il pensiero politico di
Vincenzo Cuoco, che non si esaurisce, come comunemente si crede, nel Saggio, ma
trova il suo naturale sviluppo e comple mento negli articoli del Giornale
italiano, che il molisano venne scrivendo negli anni 1804-1806, dopo il grande
successo che ebbe il Saggio nell'ambiente milanese (2 ). Il Saggio storico, per
chi ricerchi la sua genesi spirituale, si svolge spontaneamente dai Frammenti
di lettere a V. Russo, de cui principi è la riprova vissuta, l'espe rienza. Se
la rivoluzione di Napoli ha avuto una utilità, è questa: il foggiarsi d'una
coscienza italiana, che all'estre mismo e all'astrattismo oppone una veduta
moderna e positiva della vita pubblica. Nel Saggio, abbiamo detto, dette (1 )
Conobbe il Cuoco quando scrisse il Saggio storico sulla ri voluzione napoletana
le Reflections on the French Revolution di Edmund Burke? Con ogni probabilità,
sì. Le sopra Reflections furono pubblicate per la prima volta neil' ottobre del
1790, vale a dire dieci e più anni prima dell'opera del no stro. Nel Saggio
stesso vi è una nota in cui il nome del Burke spicca evidente e col nome un suo
giudizio (II, p. 18 ). Il Cuoco conosce assai bene i princípi costituzionali
inglesi e ne fa sfoggio nelle sue opere. Il popolo inglese lo interessa assai,
e le scritture d'autori inglesi ha spesso fra le mani e le recensisce nel
Giornale italiano (cfr. 1804, n. 17, 8 febbraio, p. 68; -1804, n. 28, 5 marzo,
pp. 111-12; 1804, n. 54, 5 maggio, pp. 215-216; 1804, n. 58, 12 maggio, p. 228;
ecc. ). Che l'opera del Burke, V. Cuoco conoscesse assai profondamente, lo
dimostra una re censione (cfr. Giorn. ital., 22 settembre 1804, n. 114, p. 446),
ove egli discorre abbondantemente e fa un largo elogio di una traduzione
italiana d'una opera estetica del celebre autore in glese, Essay on the Sublime
and Beautiful, Tutto ciò mostra una conoscenza delle cose d'oltre Manica assai
profonda, prima e dopo la pubblicazione del Saggio. (2 ) N. RUGGIERI, op. cit.,
p. 34: G. Cogo, op. cit., p. 10. 117 non è tutto il Cuoco, non è tutto il suo
pensiero politico, ma è certo quanto di meglio abbia prodotto il suo genio, dal
punto -di vista artistico. Il Gentile, giudice di alto valore, crede il
Rapporto al re Murat per l'ordinamento della pubblica istruzione, di cui avremo
a parlare in seguito, quando tratteremo d'altri atteggiamenti spirituali del
Cuoco, crede dunque il Rapporto, insieme con il Saggio storico, « ciò che di
più notevole produsse il pensiero napoletano in quegli anni agitati tra il '99
e il '20 » (1 ). Ma ciò riguarda più il valore politico dell'opera, di cui
diciamo, piuttosto che il valore artistico. Dal punto di vista puramente
storico, dal 1801 in poi gli scrittori hanno cercato in varî modi di far luce
sugli avvenimenti napoletani, ma le conclu sioni, alle quali si è pervenuto,
sono sostanzialmente quelle del nostro autore (2 ). Sembra impossibile che un
individuo, che, come il Cuoco, scrive pochi mesi dopo la sciagura, di cui è
stato egli non piccola parte, possa superare i fatti stessi e la sua per sonale
passionalità, in una lucida espressione artistica, che di converso è anche una
mirabile storia umana. Lo storico si leva sugli avvenimenti, e il suo sguardo
pene tra a fondo nello spirito degli uomini e nel corso delle cose, allargando
la sua visuale dai fenomeni particolari ai princípi che sono eterni, dal
problema peculiarmente napoletano a questioni che sono europee, a considera
zioni più largamente umane. L'artista poi trova l'espressione più adeguata e
palpi-. tante in una forma, che non si sa se più ammirare per la sua immediata
precisione o per la sua sinteticità taci (1 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p.
279. (2 ) Un'offensiva anticuochiana tenta L. CONFORTI, op. cit., P: 21 e sgg.,
ma da un punto di vista assolutamente errato é falso. Dopo quanto abbiamo
scritto per il Tria una confuta zione delle affermazioni del Conforti ci appare
inutile, anche perchè non potremmo che ripetere ciò che già fu detto dal
RUGGIERI, op. cit., p. 104 e sgg., e dal ROMANO, op. cit., p. 99. 118 tiana, a
scatti, nervosa, e pur viva e palpitante (1 ). In un mondo di riflessi e di
chiaroscuri, di luci e di ombre, le figure dei tragici eroi del '99 appariscono
scolpite per l'eternità, appaiono martellate nel marmo da una mano
michelangiolesca. Io non conosco pagina di storico mo derno, che mi animi la trista
figura del Vanni, bieco stru (1 ) Anche qui non mancarono i critici. Il
GIORDANI, per esempio, in un abbozzo di opera, che aveva intenzione di scri
vere col titolo di Studi degli Italiani nel secolo XVIII, discor. rendo di
quelli che « sono venuti in tanta stoltizia che hanno fermato non esservi arte
alcuna di scrivere », osserva che in vece: « l'esperienza e la ragione e
l'autorità de' primicomprova che vi è: ed è fra tutte difficilissima: e ben lo
notò Cicerone che pur futra’ principali. Ma dovette credersi più savio ed
esperto di Cicerone quel Vincenzo Cuoco che scrisse non darsi arte di scrivere,
e quello che in poche parole affermò, ben con troppe carte, quanto a sè,
confermò ». (Scritti editi e postumi, pubblicati da A. Gusalli, Milano, Borroni
e Scotti, 1856, v. I, p. 187 e sgg). Giudizio addirittura stroncatorio ! Del
resto l'ar tifizioso Giordani per la sua cultura accademica, per la sua
mentalità scolastica era il meno adatto ad intendere la spon taneità geniale
dello scultore del Saggio. Ben altro giudizio di quello del Giordani dovea dare
di V. Cuoco il Manzoni, per esempio ! Forse per reazione al Giordani il
SETTEMBRINI (op. cit., v. III, p. 280) nella sua felice esaltazione del Saggio,
come opera di pensiero, in cui il Cuoco, pur narrando i fatti da pa triota, «
li considera da filosofo, e la sua filosofia non è tutta francese, ma è anche
senno italiano, è la sapienza storica di Giambattista Vico e di Mario Pagano »,
venendo quindi a dire della lingua della grande opera, « nella quale si sente
il mesco lamento di due popoli », il francese e l'italiano, prorompe: « Che
importa a me di lingua non pura e di francesismi, se io non me ne accorgo
perchè le cose che dice mi occupano tutta l'anima, e in quella lingua torbida
io vedo e sento tutto quel torbido rimescolamento diuomini e di cose? È la
lingua stessa del Filangieri, del Beccaria, del Verri, con qualche cosa di più
che viene da un profondo sentimento di dolore. Dopo il 1815 i grammatici s'
intabaccarono con la Polizia e con l' Indice, e dissero che gli scrittori del
tempo della Rivoluzione furono scorretti di lingua, anzi barbari, anzi senza
italianità, e da non leggersi, e da dimenticarsi: e così Vincenzo Cuoco fra gli
altri fu proscritto da tutte le potestà. Noi dobbiamo conoscere quest'uomo che
fu il solo scrittore di pregio che i napoletani ebbero durante la rivoluzione,
il solo che in sè stesso raccoglie il senno e la fortuna di un regno ». 119
mento borbonico di reazione, con tratti così rudi ed espres sivi, come quelli
dello scrittore civitese. « Lo sguardo di Vanni era sempre riconcentrato in sè
stesso; il colore del volto pallido- cinereo, come suole essere il colore degli
uomini atroci; il suo passo irregolare e quasi a salti, il passo insomma della
tigre: tutte le sue azioni tendevano a sbalordire ed atterrire gli altri; tutt'
i suoi affetti at terrivano e sbalordivano lui stesso. Non ha potuto abitar più
di un anno in una stessa casa, ed in ogni casa abitava al modo che narrasi de '
signorotti di Fera e di Agrigento. Ecco l'uomo che dovea salvare il Regno ! » (1
). V’è in questa prosa lucida e insieme aderente alla realtà dello spirito,
tutta l'eloquenza di Livio, tutta la concentrata possanza di Tacito, v'è la
acutezza di Ma chiavelli, l'oscura densità di Vico. Una parola scolpisce un
individuo, una immagine ci rende un uomo. « Schipani rassomiglia Cleone di
Atene e Santerre di Parigi. Ripieno del più caldo zelo per la rivoluzione,
attissimo a far sulle scene il protagonista d'una tragedia di Bruto, fu eletto
comandante di una spedizione desti nata passar nelle Calabrie, cioè nella due
provincie le più difficili a ridursi ed a governarsi, per l'asprezza dei siti e
per il carattere degli abitanti. Non avea seco che ottocento uomini, ma essi
erano tutti valorosi e di poco inferiori di numero alla forza nemica » (2 ).
Ecco come un raffronto, anzi due raffronti ci dànno il tipo dell'eroe gia
cobino, pieno di pseudo-romanità teatrale, e perciò lon tano dal secolo, in cui
vive ed opera. Dovrei continuare.... Caracciolo e la battaglia navale di
Procida, la difesa del forte di Vigliena sono nella narrazione del Cuoco poche
righe, ma s'imprimono indelebilmente nella memoria di chi legge e suscitano una
larga fantasia. Le pagine che lo scrittore dedica alla reazione sanfe dista e
alla caduta della repubblica fanno fremere. Chi non ricorda il combattimento
intorno ad Altamura? (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, VI, p. 35. (2) V. Cuoco,
Saggio storico, XXXIII, p. 150, 120 « Il disegno di Ruffo era di penetrar nella
Puglia. Al tamura formava un ostacolo a questo disegno. Ruffo l'assedia;
Altamura si difende. Per ritrovare esempi di difesa più ostinata, bisogna
ricorrere ai tempi della storia antica. Ma Altamura non avea munizioni bastanti
a di fendersi; impiegarono i suoi abitanti i ferri delle loro case, le pietre,
finanche la moneta convertirono in uso di mi traglia; ma finalmente dovettero
cedere. Ruffo prese Altamura di assalto, giacchè gli abitanti ricusarono sem
pre di capitolare; e, dove prima nelle altre sue vittorie avea usato apparente
moderazione, in Altamura, sicuro già da tutte le parti, stanco di guadagnar gli
animi che potea ormai vincere, volle dare un esempio di terrore. Il sacco di
Altamura era stato promesso ai suoi soldati: la città fu abbandonata al loro
furore; non fu perdonato nè al sesso nè all'età. Accresceva il furore dei
soldati la nobile ostinazione degli abitanti, i quali, in faccia ad un nemico
vincitore, col coltello alla gola, gridavano tutta via: Viva la repubblica !
Altamura non fu che un mucchio di ceneri e di cadaveri intrisi di sangue » (1 ).
Ma ove il Cuoco raggiunge le vette dell'eloquenza, e la sua espressione è
cristallina, d'una cristallinità meravi gliosa, è nelle pagine da lui dedicate
alla ricordanza dei grandi caduti, ai mani grandi di Cirillo, di Grimaldi, di
Caracciolo, di; Carafa, di Conforti, della Fonseca. Alle volte è un episodio
che lo scrittore riferisce, un aneddoto, una parola pronunziata: basta, una
figura s'illumina. Io non so, ma, forse, non c'è biografia dell'autore dei
Saggi politici che valga le poche righe, che Vincenzo, discepolo riverente,
dedica al maestro immortale. « Pa gano Francesco Mario. Il suo nome vale un
elogio. Il suo Processo criminale è tradotto in tutte le lingue, ed è ancora
uno delli migliori libri che si abbia su tale oggetto. Nella carriera sublime
della storia eterna del genere umano voi non rinvenite che l'orme di Pagano, (1
) V. Cuoco, Saggio storico, XLV, p. 183. 121 che vi possano servir di guida per
raggiugnere i voli di Vico » (1 ). V'è una grandezza degna di Machiavelli.
Insomma il Saggio storico non è solo un monumento di sapienza politica e di
grande istoria, ma è ancora un capolavoro d'arte, forse la più grande opera di
prosa italiana, che dal Machiavelli al Manzoni si sia scritta. I protagonisti
del dramma, e il poeta li coglie in atto, in tutta la loro spiritualità,
illuminati da una luce di pen siero, possono sembrare ad alcuno marionette
agitate da un triste fato. Non è così ! Gli uomini determinano gli eventi, sono
gli operatori della vita civile, dell'orribile rivoluzione; sono essi stessi,
poi, che cadono sotto il peso dei loro errori. La loro autonomia così è salva.
La storia del Cuoco è storia di idee, da cui uomini potrebbero ban dirsi ed
essere sostituiti con lettere dell'alfabeto, X, Y, 2.... Sì, è vero, poichè
l'autore mira alle cose, agli interessi, ai bisogni; ma non dimentichiamo che i
bisogni, gli inte ressi, le cose, sono in quanto vi sono gli uomini: il Cuoco
politico, che scaccia la personalità dalla storia, è vinto dal Cuoco artista,
che a tratti nervosi ed icastici scolpisce una figura, anima una creatura
umana. Lo storico ab- · braccia un vasto quadro, e ricerca il corso eterno di
quelle idee, sulle quali corrono gli eventi delle nazioni, e per lui gli uomini
sono elementi particolari e transeunti, meteore, che oggi sono e domani non saranno:
l'artista, integrando lo storico, anima gli uomini, e di essi e del loro
spirito vede piena la vita, di cui essi stessi sono i fattori. Tra storico ed
artista, insomma, c'è una supe riore armonia. « Il realismo della
rappresentazione, la nettezza del [ contorno » scrive Giovanni Gentile « il
rilievo delle figure, la luce di tutto il quadro » fanno del Saggio « una delle
maggiori opere storiche di tutte le letterature. Gli uo mini ci vivono ntro con
la vita individuale della loro psicologia, intuita in atto, e con la vita
storica, e più vera, degli interessi che rappresentarono, delle idee onde (1 )
V. Cuoco, Saggio storico, L, p. 208. 122 furon investiti, della logica che li governd.
Pochi i nomi, e le figure appena abbozzate a tratti rapidi, scultorii, quasi
danteschi: l'interesse dello scrittore è per l'in sieme, per le cose, come ei
diceva, e per le idee, da cui gl'individui son dominati, e che giovano più all'
istru zione di chi legge. Pure, dove sorgono quelle mozze figure, è tanto il
sentimento che lo scrittore vi spira dentro, e così fosca la luce in cui le
avvolge, che l'opera politica, più che storica, s'anima del patos d'una
tragedia » (1 ). Questo giudizio riecheggia con maggior precisione il giu
dizio, che sul capolavoro cuochiano ebbe ad esprimere Luigi Settembrini (2 ).
Il De Sanctis conobbe il Cuoco; se pur non integralmente, conobbe certo il
Saggio storico e il Platone in Italia, ma in lui non vide il maggior pro satore
dell'èra napoleonica; non vide che un mero disce polo di Giambattista Vico. Del
resto ai critici come ai poeti non possiam chiedere più di quel che ci hanno
dato, quando quel che ci hanno dato, ed è il caso di Francesco De Sanctis, è
perfetto. (1 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 351 e sg. (2 ) Luigi SETTEMBRINI.
Napoleone e la sua politica generale. L'antifrancesismo di Cuoco: reazione
italiana. - Il prin cipio monarchico s'incarna in Napoleone. - I benefici della
rivoluzione. - La borghesia. - La proprietà base del nuovo ordine civile. -
Quarto stato: proletariato. - Milizia. - Liberismo e protezionismo economico. –
Lo Stato napoleonico. - L'unità d'Italia in rapporto alla politica generale
europea. - Anglofobia di Cuoco. Stato e religione. - Giurisdizionalismo. Una
illazione, forse fuori di posto, che si suole trarre dall'atteggiamento di
Vincenzo Cuoco di fronte alla rivo luzione di Francia e al giacobinismo
napoletano, è quella di un vero e proprio suo antifrancesismo. Paul Hazard nel
suo bel libro La révolution française et les lettres ita liennes, parlando del
molisano, al quale egli dedica un buon capitolo, che io credo una delle cose
migliori che sul nostro sia stata scritta, ponendo in rilievo la sua op
posizione all'astrattismo giacobino, accenna non solo ad una reazione culturale
dell'italianismo, e fin qui tutto è legittimo, ma crede di poter rinvenire una
vera e pro pria opposizione di natura politica (1 ). È un punto non solo
storicamente importante, ma anche degno di di (1 ) P: HAZARD, op. cit., pp. 218
e sg. 124 scussione per intendere un nostro giudizio sul Cuoco, che abbiamo
detto essere assai coerente nel suo sviluppo spirituale, affermazione e
giudizio, che ora — è venuto il tempo dobbiamo dimostrare, per respingere, di
ri flesso, la taccia, che all'autore del Saggio è gettata di opportunismo e di
particolarismo. Solo risolvendo questo problema, potremo intendere la
situazione del Cuoco a Napoli, la sua visione generale della politica
repubblicana e poi di quella napoleonica, la sua concezione dello Stato, la sua
risoluzione d'un antico problema, i rapporti tra Stato e Chiesa, tutte
questioni che formano la materia del presente capitolo. La critica, che il
Cuoco fa della rivoluzione francese - astrattismo, esaltazione di princípi,
democratizzazione universale – non è solo critica metodologica e filosofica, ma
anche critica politica. Che cosa egli vede nei francesi? Nei francesi vede un
popolo, il quale tende a sostituire il proprio spirito, la propria natura, la
propria tradizione allo spirito, alla natura, alla tradizione nostra. L'opera
cuochiana, vista nel suo complesso, è dunque una reazione al francesismo
dilagante in nome della cultura e delle glorie italiane, in nome della nostra
storia: ben ha fatto l' Hazard, allorchè, sia pure con qualche esagerazione
propria della dimostrazione assunta, ha impersonata que sta cultura, questa
gloria, questa storia proprio in Vin cenzo Cuoco. Tutto l'atteggiamento mentale
di Vincenzo è diffidenza contro i francesi e contro coloro che credettero di po
tere imporre senza difficoltà gl' immortali princípi con le baionette. Il
Saggio storico, che il critico francese de finisce l'esame di coscienza del
popolo italiano, è infine la denunzia documentata di un sistema che non va; è
la critica senza tregua di un ibridismo politico che la realtà smentisce. La
documentazione non potrebbe es sere più sicura e più ricca. E il modo questo di
porta la libertà, l'uguaglianza, la fraternità? di farsi amare dalle
popolazioni illuse? Il popolo italiano, sembra dire il Cuoco, che aspetta
l'indipendenza, e fors'anche l'unità, dall'opera altrui, s'adagia in una troppo
beata attesa di 125 ciò che non sarà mai. La libertà, l'unificazione, l'indi
pendenza occorre sapersele conquistare attraverso un'o pera lunga indefessa
grave. Bisogna rendersi degni di miglior fortuna, e però bisogna rendersi prima
spiritual mente migliori: divenire prima cittadini in ispirito della gran
patria Italia per poi esserlo di fatto. Attendere la libertà come un dono dagli
altri? Ohimè ! La libertà, prima di essere libertà civile, è libertà di
pensiero, auto nomia di cultura. Possiamo mai essere liberi noi, che prima di
essere italiani, vogliamo essere francesi, noi che nelle cose più banali e più
grandi, nella foggia del vestire e nell'ordinamento costituzionale, ci
allontaniamo sempre più dalla nostra natura per acquistarne un'altra estrin
seca? Le nazioni hanno un corso che è unitario e lineare, perchè determinato da
un primitivo impulso, che costi tuisce il fondo materiale e morale della loro
vita. « Una nazione che si sviluppa da sè acquista una civiltà eguale in tutte
le sue parti, e la coltura diventa un bene generale della nazione » (1 ). Ecco
quindi come l'elemento cultu rale si lega intimamente alle fortune politiche di
un paese. Una nazione, che imita un'altra, perde ogni com pattezza, ogni
omogeneità, ogni ideale coerenza, e non può che restare inferiore al modello,
che ha dinanzi, senza considerare che la perdita dell'unità spirituale porta
seco fatalmente la perdita dell'unità politica, se questa già c'è, ' o ritarda
la sua formazione, se questa manca. « Non può mai esser libero » ammonisce il
Cuoco « quel popolo in cui la parte che per la superiorità della sua ra gione è
destinata dalla natura a governarlo, sia coll’auto rità sia cogli esempi, ha
venduta la sua opinione ad una nazione straniera: tutta la nazione ha perduta
allora la metà della sua indipendenza » (2 ). A ciò bisogna aggiungere
considerazioni d'altra natura. Il Cuoco nel suo stesso fondo culturale è
antirepubblicano, antirepubblicano per princípi, che trascendono la sua stessa
esperienza politica, la sua prassi civile. Ci obiet (1 ) V. Cuoco, Saggio
storico, XVI, p. 90, nota. (2 ) V. Cuoco, Saggio storico, XVI, p. 91. 126
teranno: ma la sua partecipazione al moto del '99, par tecipazione (1 ) che
oggi al lume della critica storica appare più importante che per l'innanzi non
fosse sem brato, come si spiega? È dovere del buon cittadino ser vire la
patria, qualunque sia la forma di governo, qua lunque sia il suo reggimento
politico. Senza dimenticare che tra i Borbonici malversatori e le nobili figure
re pubblicane di Cirillo, di Pagano e di Ciaia Cuoco sapeva fare le opportune
distinzioni. Io credo che l'opposizione antirepubblicana e antigia cobina del
Cuoco derivi da veri e propri princípi filoso fici, oltre che da pura ostilità
pratica, che potrebbe anche essere un fenomeno transeunte. Nei Frammenti di
lettere, cioè nel pieno della rivoluzione scriveva che « un re ere ditario...,
quando non ad altro, serve a togliere agli altri l'ambizione di esserlo »; e
che egli credea « la monarchia temperata meno di quel che si pensa nemica degli
ordini liberi » (2 ). A me pare che il Cuoco inclini ad una forma di monarchia
costituzionale vera e propria. La vita dei popoli corre uno sviluppo
prestabilito. Dall'assoluta ti rannia all'assoluta libertà è un passo, da un
eccesso al l'altro eccesso: il punto d'equilibrio, che salva l'unità e la
coerenza interiore delle stirpi, è la monarchia costitu zionale. La libertà è
un astratto. Bisogna che il popolo se ne renda degno, ed abbia nello stesso
tempo un inte resse nella libertà, in quanto questa effettivamente mi gliori la
convivenza civile. Bisogna in sostanza che il popolo sia maturo per le
conquiste rivoluzionarie, e com prenda: se non è così, gli stessi più alti
benefíci si con vertono in pericoli. È matura, si domanda il Cuoco, l'Eu ropa
per l'assoluta libertà, per la repubblica? È matura Napoli per accogliere
ordini rivoluzionari? La risposta (1 ) Alludo alla preparazione del moto
insurrezionale in Avi. gliano, all'opera repubblicana che il nostro preparò in
Basili cata. Questa attività cuochiana era rimasta nell'ombra fino a ieri:
il primo che l'ha studiata e documentata è stato M. Ro MANO, op. cit., p. 19 e
sgg. (2 ) Framm. III, p. 250. 127 non lascia dubbio. I popoli hanno ancora
bisogno d'una guida, hanno bisogno d'una forza, che li tenga costretti nei
limiti d'una volontà generale, pur contemperando questa con una maggior
autonomia delle volontà parti colari o individuali. Questi sono gli ordini
costituzionali. Gli ordini giacobini sono costituzionali a parole, in realtà
sono anarchici, libertari. La saggezza dei popoli è ancora da ritrovarsi: i
popoli sono ancora più fantasia e mito, senso e leggenda anzi che pensiero ed
intelletto: i gover nanti mostrano di non avere intesa questa complessa e
primordiale natura loro. I popoli hanno bisogno d'un in telletto, che li guidi
ed eserciti ciò che essi, tutto senso e poesia nel significato vichiano, non
possono esercitare, la volontà dell'intelletto. « Un sovrano saggio sul trono »
scrive il molisano, « è meno raro d'un popolo saggio ne' comizi » (1). Notiamo
che il Cuoco scriveva queste righe, quando l'astro di Napoleone non brillava
ancora di pura luce, di tutta la luce grande che doveva poi spiegare, quando
egli scrivendo non poteva menomamente pen sare che dalle repubbliche di Francia
e d'Italia doveva svolgersi il consolato, l'impero. Il Cuoco ci appare dunque
coerente. I suoi sentimenti, ripetiamo una sua frase ti pica, sono eterni. In
Napoleone egli vedrà realizzato po sitivamente tutto il suo grande ideale.
Nessuno potrà accusarlo di particolarismo, d'amore per il suo parti culare. Ora
nella repubblica francese Vincenzo Cuoco vede pre cisamente la negazione di
tutto il suo sistema politico, l'astrattismo formulante vuoti schemi per
chiudervi l ' ineffabilità delle determinazioni naturali; la democra (1) Framm.
III, p. 242. Quanto quei sentimenti siano ra dicati nel Cuoco puoi vedere
leggendo i suoi articoli su pro blemi politici: in particolare cfr. Giorn.
ital., 1804, 30 maggio, 2 giugno; n. 65, 66; p. 260, p. 264; 1805, 2, 7, 17
gennaio; n. 1, 3, 7; pp. 3-4, pp. 11-12, pp. 26-28. Nel Platone in Italia, v. I,
p. 142 e sgg., riconferma il suo pensiero, « riafferma », come scrive il
ROMANO, op. cit., p. 85, « la sua fiducia in ungoverno misto, temperato, tra la
monarchia, l'aristocrazia e la democrazia ». 128 zia universale, che cerca di
sovrapporsi a popoli, diversi di coltura e di interessi, per costringerli ad
accettare un governo monotono uguale; la volontà generale, che cozza con le
volontà singole; un pazzo alternarsi d'anar chismo e di tirannia. Che cosa è
mai questa benedetta libertà, che i francesi portano? È la più sfacciata
tirannia. Essere libero signi fica adattarsi al metodo, all'andazzo giacobino;
se no, guai a chi si oppone: le baionette strappano il consenso liberamente
mancato. La libertà imposta non è più li bertà, cioè libero volere, libera
determinazione. La libertà data dalle repubbliche, nota Vincenzo, è sempre più dura
che non la libertà data dai re. Sembra un paradosso, ma è così. Le repubbliche
sono infatuate dai loro prin cípi, e credono che tutti siano desiderosi di
comparteci parne, e quando li vedono ripudiati, li impongono, poi che non vedono
bene e felicità fuori di essi. L'antifrancesismo, dunque, di Vincenzo Cuoco
real mente ha radici profonde in questioni di metodo e di po litica. Il Cuoco
non è un repubblicano. Egli vagheggia forme costituzionali, che sintetizzino
l'indirizzo potente mente unitario dello Stato con le volontà autonome delle
popolazioni. Queste considerazioni di natura generale possono spie garci vari
punti della biografia di Cuoco, che altrimenti sarebbero destinati a rimanere
senza delucidazioni; pos sono darci la ragione della scarsa sua partecipazione
alla rivoluzione partenopea, la ragione forse della sua sal vezza dopo la
prigionia borbonica, la ragione del suo iso lamento a Milano prima che un nuovo
ordine un po' più schiettamente italiano e meno repubblicano non venga a
costituirsi; questioni, assai gravi, come ognun vede, ma che acquistano maggior
luce, se le si riconducono ai princípi, che sopra abbiamo accennato. Il
pensatore, che, criticando il progetto di costituzione del Pagano, scriveva a
Vincenzio Russo amaramente ed ironicamente nello stesso tempo: « Oh ! perdona.
Non mi ricordavo di scrivere a colui, che, sull'orme della buona memoria di
Condorcet, crede possibile in un es 129 sere finito una perfettibilità infinita
»; il pensatore, che così ironicamente pungeva l'amico, è lo stesso uomo, che
oggi a Milano esule ricorda a un suo intimo il suo co stante odio contro i
Galli (1 ). « Non ti pare che io era profeta » scrive « quando in faccia a
Scipione Lamarra (generale e carceriere dei repubblicani del 1799 ) mi dissi
cisalpino? E profeta anche più grande, quando diceva tanto male dei francesi?
Eccomi dunque cisalpino, per chè in Milano, ed odiator de'Galli, quale lo era
nel '93, nel '94, nel '95, nel '96, nel '97, nel '98 e finalmente in Capua nel
'99. I miei sentimenti sono eterni. » Il Cuoco ci appare come il più genuino
rappresentante di un pensiero politico in tutte le sue manifestazioni in an
titesi col pensiero e con la prassi politica francese. Il suo spirito storico e
pratico lo rimena al Vico, l'investi gatore profondo delle leggi, che governano
il corso delle nazioni, al Machiavelli, che dai fatti trae le norme della vita
pubblica, al Montesquieu, il più acuto studioso della natura delle leggi e
della loro conformazione ai bisogni fisici e spirituali de' popoli. Nel Saggio,
ricordiamo, dopo avere analizzato quanto la rivoluzione era lontana dalla vita
italiana e napoletana, quanto i bisogni nostri eran, diversi da quelli
francesi, quanto i nuovi princípi erano astrusi, scrive delle righe assai
importanti per una com prensione del suo pensiero. « La scuola delle scienze mo
rali e politiche italiane seguiva altri princípi. Chiunque avea ripiena la sua
mente delle idee di Macchiavelli, di Gravina, di Vico, non poteva nè prestar
fede alle pro messe nè applaudire alle operazioni de ' rivoluzionari di |
Francia, tostochè abbandonarono le idee della monar chia costituzionale » (2 ).
Ecco, l'opposizione politica di viene una vera e propria reazione culturale in
nome del l'italianismo. Non mi sembra più il caso ora di dubitare circa la po (1
) La lettera che segue, pubblicata per primo da M. Ro MANO, op. cit., p. 269,
in parte fu poi ripubblicata da G. GEN TILE, Studi vichiani, p. 350. (2 ). V.
Cuoco, Saggio storico] sizione del Cuoco di fronte alla rivoluzione. Il Cuoco
non è repubblicano, è monarchico costituzionale. Il Cuoco è antifrancese perchè
è troppo profondamente italiano. La posizione non potrebbe essere più chiara.
Questa rinnovata posizione di critica non conduce però Vincenzo ad un
isolamento politico totale. Egli s'oppone ad uno stato di cose profondamente
radicato nella vita contemporanea, ma crede suo dovere agire, operare in un
mondo di illusi e di dormienti, mostrare agli italiani quanto essi siano in
errore, ripudiando la loro essenza per una natura estrinseca. Come nel '99
egli, vagheggia tore d'una repubblica costituzionale indipendente, da fondarsi
subito dopo la partenza dei Borboni, prima del l'ingresso dei francesi, d'una
repubblica nazionale, non soggetta ad alcun influsso estraneo, che sapesse
intendere la natura del popolo, e su questo solo trovasse la base d'ogni suo
operare, rendendolo partecipe ed interessato, non seppe, non potè abbandonare i
suoi generosi compa gni per problemi e dissensi di carattere teorico, e si
senti travolto in quel vortice che pur non amava; così oggi, a Milano,
ricostituitasi bene o male una parvenza di libertà italica, egli è al suo posto
di combattimento, assertore infaticabile delle più pure idealità nazionali. La
vita ha una sua particolare dialettica. Questo spie gamento non è lineare
uguale, ma inframmezzato da cu riosi contrasti: una affermazione è implicita
nell'atto stesso della negazione. La rivoluzione francese, che nega la storia,
è nella storia, e afferma la storia. Tutto il movi mento post -rivoluzionario,
in antitesi alla rivoluzione, nasce da uno stesso getto, con la rivoluzione.
L'illumini smo afferma l'assoluto della ragione e da questa desume formule e
princípi ad informarne la vita. Il nuovo pen siero trova il fondamento di tutto
nello spirito, che è in sè e fuori di se, istoria e natura, sviluppo continuo,
pro duttività infinita, principio attivo. Il Fichte in Germania in parte è
ancora nella rivoluzione; lo Schelling e l'Hegel, e con essi tutto il movimento
storicista nella politica e nel diritto, sono già fuori dalla rivoluzione. La
filosofia della rivoluzione non aveva prodotto un vero sistema costitu 131
zionale, aveva ondeggiato tra troppo opposti princípi, per finire ad uno Stato,
il cui contenuto etico era e non era. La nuova filosofia riconsacra nella
natura lo spirito, e lo spirito sublima nello Stato, sua perfetta creazione. La
fatale necessaria evoluzione dello spirito porta allo Stato, e in esso celebra,
diciamo pur così, tutto sè stesso. Chi dice Stato dice realtà ed ideale,
autorità e libertà, forza e consenso. È la reazione dello Schelling e
dell’Hegel alla rivoluzione. È la stessa reazione, ma anticipata, di altri
filosofi della restaurazione. In Italia questa reazione, che però è una
rivalutazione dello Stato monarchico nel suo contenuto etico, è fatta da
Vincenzo Cuoco. Col Cuoco, giornalista nella repubblica cisalpina e poi nel
regno italico, la rivoluzione muore, depone il berretto frigio, lascia il posto
allo Stato, come manifestazione ultima d'un processo etico, in cui la libertà è
nel con senso, l'unitarietà nella forza. Pochi hanno notato l'importanza del
molisano, come rivendicatore del principio monarchico. Si è detto che egli è il
primo, che si faccia araldo del problema unitario in quanto problema spirituale
e pedagogico; ma si è dimenticato che nel suo pensiero il fine della rinascita
morale è una unità, che non può ottenersi che nella mo narchia. Affermazione
questa, notiamo, che non implica alcun assoluto politico, ma che è la
risultante di mere contingenze storiche, di una vera impreparazione popo lare a
più ampie libertà, da studiarsi, dunque, nell'am biente, in cui e per cui il
Cuoco l'esprime. Il processo pedagogico, che deve condurre all'unità, è un
processo nulla affatto rivoluzionario, anzi evolutivo. Mentre in Germania
questa rivalutazione è posteriore: alla rivoluzione, mentre in Germania il
Fichte, il futuro autore dei Discorsi alla nazione tedesca, scrive il suo Con
tributo alla rettificazione dei giudizi del pubblico sulla ri voluzione
francese, che non può non essere, nel grave incendio sovvertitore, una
partecipazione a quei princípi che agiscono in tutto il movimento, ed insieme
una loro legittimazione; in Italia lo spirito nazionale nasce nella stessa
rivoluzione, come reazione d'una sostanza speci 132 ficamente italiana ad una
forma vuota ed estrinseca che le si vuol sovrimporre. Napoleone per Cuoco è la
creatura di genio, che impersona in sè tutto il nuovo ordine di cose, che sorge
dalla rivoluzione e alla rivoluzione s'op pone, ordine di cose che il pensatore
ha previsto sin dai primi bagliori dell ' incendio giacobino. Le prime pagine
del Saggio storico, la Lettera dell'autore all'amico N. 0., la Prefazione alla
seconda edizione sono la conferma di tutto ciò, che siamo venuti faticosamente
esplicando fin qui. In questi scritti la figura del gran capitano è esal tata:
ma, se leggiamo profondo, più che l'uomo fatale sono esaltati il nuovo ordine
di cose e i nuovi princípi ci vili, che affiorano nella politica generale di
Francia. Il Cuoco, dopo alcuni anni dalla rivoluzione di Napoli, di cui era
stato spettatore, si rivolge indietro, rivede con la fantasia accesa tutti gli
avvenimenti, che nel breve corso d’un anno, il 1799, la storia ha suscitato
nella sua patria: il regno del Borboni ruinato mentre minaccia la conquista
d'Italia, un monarca debole abbandonare i suoi Stati, la libertà sorgere e
stabilirsi quando meno la si attende, i fati combattere la buona causa, e poi
gli er rori e il crollo; rivede tutto con la fantasia e, facendo ciò prova il
piacere di chi, essendo stato giudice impar ziale, ha profetato un avvenire,
nascente sulle contrad dizioni del presente. L'uomo dei Frammenti è infine il
profeta di Napoleone. « Desidero » scrive Vincenzo nella Prefazione alla
seconda edizione del Saggio storico « che chiunque legge questo libro paragoni
gli avvenimenti dei quali nel medesimo si parla a quelli che sono succeduti
alla sua pubblicazione. Troverà che spesso il giudizio da me pronunziato sopra
quelli è stata una predizione di questi, e che l'esperienza posteriore ha
confermate le antecedenti mie osservazioni » (1 ). La storia ha uno'svi luppo
che non falla: lo storico, il quale intende le idee che sono eterne, e non gli
uomini che brillano un istante, può a ragione divenir profeta. V'è nelle righe
sopra citate (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, Prefazione, p. 8. 133 la
soddisfazione dell'uomo, che vede la conferma d'una realtà, che non gli sfugge.
« Io ho il vanto » aggiunge « di aver desiderate non poche di quelle grandi
cose che egli [Napoleone] posteriormente ha fatte; ed, in tempi nei quali tutt'
i princípi erano esagerati, ho il vanto di aver raccomandata, per quanto era in
me, quella moderazione che è compagna inseparabile della sapienza e della giu
stizia, e che si può dire la massima direttrice di tutte le operazioni che ha
fatte l'uomo grandissimo. Egli ha verificato l'adagio greco per cui si dice che
gl ' iddii han data una forza infinita alle mezze proporzionali, cioè alle idee
di moderazione, di ordine, di giustizia. Le stesse lettere, che io avea scritto
al mio amico Russo sul pro-. getto di costituzione composto dall'illustre e
sventurato Pagano, sebbene oggi superflue, pure le ho conservate e come
monumento di storia e come una dimostrazione che tutti quelli ordini che allora
credevansi costituzionali non eran che anarchici » (1 ). V'è qui tutta la
spiegazione della nuova situazione, che s'è imposta e di cui il Cuoco si sente
partecipe. La rivoluzione era un vortice, che se egli non odiava, certo non
amava, al quale s ' era abban donato un po' passivamente, più per criticare che
per esaltare, più per negare che per affermare: libertà, fra ternità, vane
parole; virtù e gloria: parole astratte, lon tane dall'intendimento del popolo.
Il regno d'Italia, l'impero di Francia, ora, sono invece realtà concrete, ove
la prassi politica è ispirata al concreto, al benes sere delle genti, è
ispirata ad un principio monarchico unitario, che trova una precisa e sicura
delimitazione tra volontà generale e volontà particolari, tra governo ed
individuo, in una nuova visione costituzionale, per cui lo Stato è concepito
come sublimazione dello spi rito, come forza e consenso, e quindi come autorità
e libertà. Il Cuoco dinanzi a Napoleone si trova nell'atteg giamento di chi
osserva una realtà, a lungo deside rata, finalmente concretata nella politica
generale euro (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, Prefazione, p. 9. 134 pea, e non
nell'atteggiamento dell'adulatore che leva lodi per averne compensi. Si è
voluto dipingere il nostro come un volgare, se pur d'ingegno, procacciante, ma
coloro, che hanno sostenuto questa tesi non hanno esaminato certo per intero
gli scritti del molisano, o hanno perduto per il particolare quell'esatta e
continua visione d'in sieme, che ci spiega solo la natura d'una mentalità poli
tica. Il Cuoco è l'uomo dai sentimenti eterni, l'eterno an tigiacobino, e in
Bonaparte vede l'uomo geniale, sintesi delle nuove idee, che si sono venute
formando, di libe ralismo, di moderazione, d'equilibrio. Come sorgono quegli
uomini, che per il volgo sono usurpatori, che per lo storico non sono che
l'espressione d'una fatalità storica, determinata da bisogni insiti nelle
nature umane? « La mania di voler tutto riformare porta seco la
controrivoluzione: il popolo allora non si rivolta contro la legge, perchè non
attacca la volontà generale, ma la volontà individuale. Sapete allora perchè si
segue un usurpatore? Perchè rallenta il vigore delle leggi; perchè non si
occupa che di pochi oggetti, che li sottopone alla volontà sua, la quale prende
il luogo ed il nome di volontà generale, e lascia tutti gli altri alla volontà
in dividuale del popolo. Idque apud imperitos humanitas vocabitur, cum pars
servitutis esset. Strano carattere di tutti i popoli della terra ! Il desiderio
di dar loro sover chia libertà, risveglia in essi l'amore della libertà contro
gli stessi loro liberatori » (1). L'usurpatore ha una ragione di essere nella
stessa esagerazione della rivoluzione, rallenta il vigore delle leggi antiche,
lascia pochi oggetti a sè, il resto alla volontà singola. Mentre le repubbliche
nel l'esaltazione dei princípi cadono dalla tirannia all'anar chia,
dall'eccesso d’una volontà generale, che vuol sof focare ogni autonomia o
volontà subiettiva, all'eccesso di volontà individuali che non s'accordano in
una vo lontà generale, e viceversa, il monarca trova più facil mente
l'equilibrio, che nelle ere primitive è nella forza, (1 ) V. Cuoco, Saggio
storico, XVII, p. 96. 135 nelle ere evolute nel consenso. Il giacobinismo, esaltando
sè stesso, parimenti ha sviluppato una nuova opinione pubblica. Napoleone è il
rappresentante di questa nuova opinione pubblica. Non è detto che il potere,
che si viene accentrando in un singolo, quando si sia trovata la delimitazione
sovraccennata tra individualità e legge, sia per sè stesso cattivo: quand'esso,
anzi, è saldo sicuro, può anche essere umano e temperato. È carattere pro prio
dei principi deboli essere sospettosi e feroci, mentre i sovrani, potenti su
basi di consenso e di forza, non possono che essere equanimi, larghi, liberali.
Tutta la logica storica cuochiana porta alla monarchia: la monarchia, date le
condizioni dei tempi e degli uomini, è la migliore forma di governo. Napoleone,
ho detto, sorge dalla rivoluzione, e ad essa si oppone. Il Cuoco stesso ha la
lucida intuizione che al sistema giacobino si è sostituito un sistema nuovo su
nuove basi. Ciò non pertanto egli, ingegno superiore sto rico, portato a
valutare le conseguenze ultime della ri voluzione, di fronte al nuovo reggimento
instaurato, sa trovare i benefíci che da questa sono scaturiti insoppri
mibilmente per l'uman genere. L'articolo Varietà (1 ) che il molisano pubblicò
nel suo Giornale italiano, i primi giorni del 1805, è un vero e proprio esame
di coscienza, dinanzi alla nuova situazione politica, che trova le sue origini,
pur negandole, nella rivoluzione. Col nuovo anno che si apre Vincenzo Cuoco
s'arresta e guarda indietro: molti mali da un lato, molti beni dall'altro:
nonostante i grandi errori, le grandi deficienze, si può notare un progressivo
cammino sulla via della saggezza. « Gran parte dell'Europa fa grandi progressi
verso un ordine migliore. « In Francia nell'anno scorso le opinioni sono
diventate più concordi, gli ordini più regolari. Le idee di rivolu- · (1 )
Giorn. ital., 1805, 2, 7, 17 gennaio; n. 1, 3, 7; pp. 3-4, pp. 11-12, pp. 27-28:
Varietà (ristampato in Scritti vari, v. I, pp. 134-144 col titolo La
rivoluzione francese e l'Europa). 136 zione, divenute una volta estreme, han
fatto avverare il detto di Mirabeau che l ' esaltazione de' princípi altro non
è che la distruzione de' princípi. Ma, incominciando tali idee a retrocedere
dal 1795, non potevano arrestarsi se non giunte ad una forma di ordine
regolare. Imper ciocchè ciascun costume richiede una forma di governo, e
ciascun governo ha in sé talune parti essenziali, senza le quali, invece di
costituzioni, si hanno que' mostri po litici, i quali soglion aver la vita di
un almanacco. Possono sembrar sublimi agli occhi de’ mezzo- sapienti, ma sem
brerebbero comici agli occhi de' sapienti veri, se l'espe rimento de medesimi
non costasse tanto all'umanità. Ri conosciuta una volta necessaria la
concentrazione del potere, è indispensabile renderlo ereditario; altrimenti
sarebbe lo stesso che aprir la via a perpetue guerre ci vili. Esempio ne sia la
Polonia. Nè vale il dare al primo magistrato il diritto di nominar il suo
successore, poichè l'esempio di Roma antica e della Russia ben dimostrano che
questo ordine di successione non basta a render lo Stato sicuro dai tristi
effetti dell'ambizione de' privati. Reso una volta il potere ereditario, è
necessario rivestirlo di tutte le apparenze esteriori della dignità, perchè
queste accrescon la forza della opinione, e la forza delle opinioni serve a
risparmiar quella delle armi, della quale non si può mai far abuso senza
pericolo. Un governo, il quale non ha per sè la forza dell'opinione, si chiami
pure con quel nome che si voglia, sarà sempre un governo militare, il pessimo
di tutti. Un governo, il quale, avendo già tutto il potere, procura di
fortificarsi coll'opinione, se questa opinione non è di sua natura teocratica,
tende a cangiarsi da governo militare in governo civile. « Tale è l'ordine
delle cose, immutabile, eterno. L'ar restarsi dopo una rivoluzione in mezzo a
questa progres sione è lo stesso che dar fine ad una rivoluzione per in
cominciarne un'altra ». Come ognun vede, il pensiero di Vincenzo Cuoco, nella
sua limpidezza, non lascia dubbio alcuno. Il nuovo or dine costituito, cioè
Napoleone, ha la sua origine nella rivoluzione, ma la sua ragion d'essere nella
negazione 137 della rivoluzione, la sua base concreta ne' bisogni dei popoli di
trovare il loro punto d'equilibrio tra gli estre mismi di destra e di sinistra
in quel consenso, che nel mondo moderno solo può fortificare i governi. In Napo
leone il Cuoco vede il restauratore dell'ordine civile, ma non vuol vedere,
nello stesso tempo, il militare, il con quistatore. Il governo militare, che si
erige sulle baio nette, gli ripugna: non per nulla egli ha parteggiato nel '99
per la repubblica, ha salutato con letizia la partenza dei borbonici dalla sua
Napoli. Il governo, che tiene in pugno la cosa pubblica e la direzione dello
Stato, deve avere seco la forza del consenso, e da questa derivare la forza
delle armi. Altrimenti si cade in quel governo mi litare, che, come dice il
nostro autore, è il peggiore dei governi, come quello, che, essendo odiato,
sovrapponen dosi alle volontà dei cittadini, rinnega le esigenze, i bi sogni,
gli interessi delle popolazioni. Lo Stato del Cuoco non è nè lo Stato paterno,
di polizia del Wolff, nè lo Stato rivoluzionario, che pone un limite
insuperabile alla sua autorità in una visione anarchica dei diritti subiettivi.
Nello Stato del Cuoco confluiscono vari e complessi ele menti, dal Rousseau al
Vico, dal Montesquieu ad Aristo tele. Se vogliamo caratterizzarlo, diremo che è
Stato di diritto, che importa e riposa su un contratto sociale, non storico ma
immanente alla vita stessa dello Stato, sin tesi di attività e di diritti
singolari, Stato infine che non pud agire che sub specie juris, nella forma del
diritto, in quanto il diritto stesso, nella sua natura generale, è alla fine
riaffermazione e consacrazione delle libere vo lontà particolari, che lo
costituiscono. Il molisano è ugual mente lontano dalle esagerazioni
rivoluzionarie, che egli stesso definì anarchiche e non costituzionali, come
dalle affermazioni di coloro, che in Napoleone avrebbero vo luto il signore dei
gratia, superiore ad ogni volontà na zionale. Egli, ingegno storico, sente che
tra Napoleone e il regime assoluto c'è una rivoluzione, e la rivoluzione non si
può nè politicamente ne teoreticamente superare a ritroso, onde s'arresta nel
giusto mezzo, e ci dà un con cetto dello Stato, che si ricollega sotto alcuni
aspetti al 138 Rousseau e al Vico, che ha, pure, qualche rassomiglianza con la
teorica kantiana, sebbene il nostro del Kant cono scesse assai poco, e più per
seconda mano che per let tura diretta (1 ). Il Cuoco afferma in sostanza la
monar chia liberale moderata, che assomma in sè l'autorità e la forza con il
consenso e l'autonomia (2). Le opinioni degli uomini, aggiunge continuando il
Cuoco, sono discordi: è fatale che siano discordi, poi che v'è stato di mezzo
una rivoluzione, e gli uni parteggiano ancora per essa, gli altri ancora la
maledicono. Perchè l'equilibrio si ristabilisca, è necessario che sorga un or
dine nuovo tra le varie opinioni, diverso dall'ordine an tico distrutto,
diverso dal nuovo che si desiderava. Sono concetti di moderazione, che appaiono
anche nel Platone. Michele Romano ha fatto un'analisi minuta di questo ro manzo
sotto l'aspetto politico, e noi, che seguiamo un'al tra strada, vi rinveniamo
facilmente la conferma delle nostre affermazioni, ed una prova diretta della
coerenza cuochiana. « Viene anche per le nazioni il tempo ineluttabile dei mali;
il tempo in cui tutta la forza è nelle mani di coloro che non hanno virtù, e
qualche virtù rimane solo a co loro che non hanno forza; onde avviene che tra
le scel lerate pretese de' primi, tra le inutili tenacità de'secondi, tra quei
che tutto voglion distruggere e quei che tutto voglion conservare, sorge una
lotta asprissima, funesta, in cui i primi a cadere son sempre coloro i quali
osan parlar le parole di moderazione che dopo venti anni di strage e di orrore
diventa l'inutile pentimento di molti e l'unico desiderio di tutti ». La
moderazione, commenta però il Romano, non è virtù negativa in politica, perchè «
noi cresciamo andando avanti; ci conserviamo rima nendoci al nostro posto; ma
non possiamo riformarci tornando indietro, perchè indietro non si ritorna mai »
(3 ). Ai partigiani dell'ordine antico si può rispondere che (1 ) G. GENTILE,
Dal Genovesi al Galluppi, p. 377. (2 ) M. ROMANO, op. cit., p. 81 e sgg. (3) M.
ROMANO, op. cit., p. 84. 139 non è stato Bonaparte a distruggerlo: sono stati
essi stessi con la loro viltà, con la loro caparbietà. « Ai parteggiani della
libertà si può rispondere che la Rivoluzione non è stata interamente inutile.
Si è ot tenuta una forma di governo costituzionale, e, quando anche si volesse
credere che questa non sia ancora per fetta, si è sempre ottenuto molto
avendone una. Le ot time costituzioni sono figlie del tempo e non di sistemi.
Quali sono le parti loro più belle? le più rispettate. E quali le più
rispettate? le più antiche. Quindi due ve rità: 1° Per ottenere una buona
costituzione, è necessario aver, quasi direi, un antico addentellato al quale
attac carla. 2 ° Per giudicare di una costituzione è necessario il tempo,
perchè le nuove, non potendo ancora goder il rispetto del popolo, ancorchè sien
ottime, si credon cat tive. Col tempo, i vari corpi, che formano il governo, di
ventano più rispettati dal popolo, e perciò più potenti anche in faccia al
governo; e la libertà pubblica diventa maggiore. Intanto è sempre un gran bene
per una nazione che il suo capo s'intitoli tale per le costituzioni della Re
pubblica; che si parli di libertà civile, di libertà di per sone, di libertà di
stampa; che vi sien delle magistrature incaricate di vegliare alla loro
custodia; che vi siano delle assemblee nelle quali si riuniscano i migliori di
cia scun dipartimento e di ciascun cantone per proporre ciò che credon più
utile allo Stato. Tutte queste istitu zioni han prodotti finora molti beni e ne
produrranno ancora. In ogni caso, la religione è stata per sempre riu nita allo
Stato col vincolo della tolleranza; la feudalità è stata abolita per sempre, e,
quando anche risorgesse un patriziato, potrebbe esser quello de'greci e de '
romani, eccitator di grandi azioni e non già oppressore de'grandi ingegni; è
stata aperta libera e larga la via della gloria ad ogni specie di merito; non
vi saranno più le dispute e le persecuzioni de'gesuiti e de'giansenisti; non vi
sarà più la funesta distruzione de'tre stati, de' quali uno era con dannato a
pagare e soffrir tutto e a non aver mai nulla; le imposizioni saranno ripartite
egualmente fra tutti; le proprietà saranno tutte della stessa natura, e le
persone 140 della stessa classe. Questi vantaggi si sono ottenuti, nè si
perderanno più, e questi vantaggi non sono mica pic cioli ». Tutta la filosofia
cuochiana è rinserrata qui. È natu rale che, quando un ordine nuovo di cose si
afferma dopo turbamenti generali, questo si presenti come una pana cea di tutti
i mali, e temperi l'antico con il nuovo in una fiducia mirabile di sè stesso:
spazza via l'antico, e in tanto crea una nuova aristocrazia, se non di sangue,
d'armi; distrugge la teocrazia, e intanto vuol l'accordo con la religione;
sgomina l'anarchia, e dà una nuova costituzione, che, sia pur limitatamente, ha
la sua impor tanza; si basa sull’autorità, ma non prescinde dal con senso. Il
nuovo reggimento è in fine un reggimento eclet tico, ma è quel che ci vuole
dopo una rivoluzione, è quel che ci vuole in un'epoca, che ha bisogno di freno
per non dilagare nella licenza, di libertà per non rammaricarsi del passato
soppresso. Lo spirito del bonapartismo è in questo eclettismo moderato, che è
classico e moderno nello stesso tempo in arte, che è illuminista nello stesso
tempo che afferma la tradizione in filosofia, che è autoritario e non disprezza
il costituzionalismo in politica. Ma a noi poco importa la prassi politica del
primo console e del l'imperatore, a noi interessa il pensiero di Vincenzo Cuoco
in quanto sistematizza tutto un insieme di idee, proprie dell'èra sua, sia
sotto un aspetto critico, sia sotto un aspetto di simpatizzante affermazione.
Il senso squisitamente politico del Cuoco ci si appalesa sotto un altro punto
di vista. Il Saggio storico, abbiamo osservato, mostrava la rivoluzione in
atto, e di essa era la critica spietata e fiera. Ma la rivoluzione ha prodotto,
ha spiegato tutti i suoi effetti, ha sommerso un mondo, ne ha instaurato uno
novello. La realtà storica è quello che è, s ' impone senza rimedio. È
possibile rinnegare i benefici evidenti della rivoluzione? Il Cuoco risponde di
no. La rivoluzione ha prodotto benefíci senza pari in Italia e in Francia, e in
certi limiti anche altrove, ha ab battuto la feudalità, ha riattivata la vita
de' popoli in un ritmo più robusto. Il Cuoco ancor oggi crede che la 141
rivoluzione si sarebbe potuto evitare, con una savia mo derazione sia de'
governi sia de' popoli, ma la storia è stata quel che è stata, e non si ritorna
indietro per le recriminazioni. Oggi è inutile ogni constatazione artifi cioso,
occorre pensare a trarre i maggior frutti possibili dalla concreta realtà. « Le
crisi sono nate dall'ostinazione per cui i governi non hanno voluto mai
soddisfare [ i reclami dei popoli]. Con una savia moderazione, invece di
rivoluzioni distrut tive, si sarebbero ottenute utili riforme ». Il ritornare
oggi con ostinazione agli antichi princípi sarebbe lo stesso che preparare
nuovi torbidi rivoluzionari. Sono ' con cetti questi assai radicati nel Cuoco:
ritornano frequente mente ne' suoi articoli nelle forme più varie. Altrove
scrive: « Cangiamo di nuovo lo stato delle idee, facciamo prevalere l'opinione
di qualunque partito; e vedremo tutta l'Europa turbarsi di nuovo. E, sia
qualunque l'opi nione che noi vorremo far prevalere, l'effetto sarà sem pre lo
stesso » (1 ). La storia non si supera a ritroso. Ri tornando allo scritto, di
cui noi segnamo il filo ideale, vi troviamo una sicura legittimazione delle
nuove forze (1) Giorn. ital., 1804; 11, 23, 30 luglio, 1, 11 agosto; n. 87, 88,
91, 92, 96; pp. 350-351, pp. 356, pp. 367-68, pp. 371-372, pp. 393-394:
Politica (ristampato in Scritti vari, v. I, pp. 28-43 sotto il titolo Il
sistema politico europeo al principio dell'Otto cento ). Riporto in nota uno
squarcio dell'articolo, in seguito al brano citato. « Facciam ritornare in
campo i princípi che han dominato dal 1793 fino al 1798. Che avremo?
Nell'interno, incertezza nel potere, che lo rende più impotente nel bene, più
sospettoso e più crudele nel male; divisione tra i vari rami del potere
medesimo, onde l'anarchia e la guerra civile; l ' in certezza dei principi,
onde ne diventa l'uso difficile ai buoni e facile l'abuso agli intriganti ed ai
prepotenti. Nell'esterno, da una parte l'ambizione, che prende le apparenze di
democratiz zazione universale e diventa tanto più terribile quanto che alla
forza delle armi riunisce quella delle opinioni; dall'altra, il timore e
sospetto; dall'una e dall'altra, minacce, tradimenti, inganni di popoli e di
re, guerre interminabili e feroci ». Il quadro è fosco: è impossibile ritornare
ai princípi puri della rivoluzione, come è impossibile una restaurazione del
regime prerivoluzionario: il separamento è inderogabile. 142 ((umane espresse
dal capovolgimento rivoluzionario della borghesia. È una osservazione costante,
che da tre secoli in qua (anzi si potrebbe dire dall'epoca delle crociate ),
tutti gli Stati dell'Europa sono cresciuti di forza per l'accresci mento del
numero, dell'industria, dell'attività di quella parte della popolazione che
chiamavasi in Francia, e si potrebbe chiamar presso ogni nazione, terzo stato.
Quelli tra' popoli dell'Europa furono i primi a risorgere dalla barbarie,
dall'ignoranza, dalla debolezza, che primi sol levarono questo terzo stato.
Tali furono l'Italia, l ' In ghilterra, la Spagna. Quei popoli ne' loro
progressi s’ar restarono, che, per la forma del loro governo, tennero questo terzo
stato più oppresso: l'oligarchica Venezia, la Polonia. Quei popoli soffrirono
rivoluzioni e sedizioni asprissime, ne' quali il terzo stato non fu distrutto
ne ottenne giustizia.... E non vi è termine di mezzo. Lo stato di oppressione è
uno stato di guerra. Uno de' due: o convien che la classe predominante
distrugga la ser viente, o convien che divida con lei tutti i vantaggi della
vita civile. Nel primo caso, eviterà le sedizioni in terne, perchè agli
estremamente miseri che soffrono pa zientemente, la miseria toglie loro, come
diceva Omero, la metà dell'anima; ma, invece delle sedizioni interne, avrà
debolezza esterna grandissima, e sarà lo Stato esposto al furore del primo che
vorrà occuparlo. Tale è stata la sorte della Polonia; e perchè non direm noi
che è stata la sorte di tutti gli Stati ove ancora è feudalità? Nel secondo
caso, non solamente si accrescerà la forza esterna, ma si renderà più durevole
la tranquillità in terna, perchè la parte più numerosa del popolo non avrà
alcun motivo di doglianza;, ed, essendo la nazione piena d'amor di patria e di
orgoglio nazionale, mancheranno anche quei fomenti di sedizioni, i quali
vengono dalla stolta ammirazione degli stranieri ». Il terzo stato, la
borghesia, è il lievito del nuovo ordine, è la parte più sana della nazione,
che rivendicati i suoi diritti, è quella che, ugualmente lontana dalla potenza
corruttrice e dall' indigenza mortificante, realizza nella 143 modernità quella
classe dei migliori, che Aristotele ha indicata come la più adatta a reggere la
cosa pubblica. E precisamente nel senso aristotelico il molisano intende la
borghesia, non dunque come una casta chiusa e dit tatoria, ma come una classe,
in cui liberamente conflui scono le forze vitali del popolo tutto, una classe
insomma aperta a tutti coloro, che per virtù d'ingegno e di atti vità s'elevino
dall'indigenza. « Le idee, i costumi, gli ordini pubblici di tutta l'Eu ropa »
scrive il nostro in un altro suo articolo (1 ) che adduco a conferma di quanto
vengo dicendo « tendono al ristabilimento di una nobiltà più antica, meno di
struttiva e più illustre: a quella nobiltà della quale si gloriavano i Fabi,
gli Scipioni, i Camilli, de ' nomie degli esempi de'quali noi italiani dovremmo
esser più superbi che di quelli degli Agilulfi e de ' Gundebaldi. La proprietà
diventerà la base di tutte le costituzioni: quella proprietà che sola può tener
uno Stato lontano dalla letargica in dolenza dell'oligarchia e delle funeste
commozioni del l'oclocrazia, perchè nè lo priva dell'opera di molti, i quali
possono colla loro industria acquistare un podere, ma non potrebbero mai
disfare l'ordine de’ secoli passati e darsi un antenato che non hanno; nè,
dall'altra parte, affida la cosa pubblica alla fede, sempre dubbia, di co loro
i quali non hanno verun interesse a sostenerla. Non altra base che la proprietà
avea la costituzione di Roma, e noi abbiamo anche ciò che non poteano avere i
ro mani, cioè riputiamo proprietà anche l'industria ed il sapere. È la natura
delle cose che ha comandata questa differenza: i romani non aveano altra
industria che l'agricoltura e per molti secoli non conobbero studi più gravi di
quelli necessari a vincere i loro vicini. T (1 ) Giorn. ital., 1804, 14, 16,
18, 30 gennaio, 8 febbraio; n. 6, 7, 8, 13, 17; pp. 22-23, p. 27, pp. 30-31, p.
51-52, pp. 66-67: Osservazioni sullo stato politico dell'Europa (ristampato in
Scritti vari, v. I, pp. 13-28 sotto il titolo Il sistema politico europeo al
principio dell'Ottocento in uno con l'altro articolo cuochiano da noi già
accennato, Politica. 144 « Io non nego che le varie circostanze, nelle quali
potrà trovarsi una nazione, possan render necessarie molte modificazioni; ma la
massima fondamentale rimane sem pre la stessa. Il migliore de' governi, diceva
Aristotele, è quello in cui governano i migliori; e, siccome essi non si
potrebbero mai ricercare ad uno ad uno, così il migliore dei governi è quello
in cui preponderano tutte quelle classi, nelle quali per l'ordinario si
ritrovano gli uomini migliori ». L'aristocrazia nuova, di cui l'autore nostro
discute a lungo, è, come ognuno bene intende, la borghesia. Questa classe, che
è la più numerosa, in quanto classe aperta a tutti, in quanto esprime la forza
di coloro, che si sono potuti sollevare dalle masse, dal proletariato, dal
l'artigianato, per darsi all'industria ed agli studi, ha di nanzi a sè un vasto
cammino da compiere, è destinata, ove non lo sia già, ad essere la classe
dirigente. Ritornando allo scritto sulla rivoluzione francese e i suoi effetti,
dal quale abbiamo preso le mosse, vi ri troveremo sempre le stesse idee. « Il
gran generale osserva il Cuoco « il profondo ministro sono uomini rari. Chi s '
impone la legge di ricercarli tra dieci, li troverà più difficilmente di colui
il quale li ricerca tra mille, tra tutto il popolo.... »). Ma non bisogna
abusare; la rivoluzione francese aprì la via alla canaglia. Ritorna il Cuoco
antigiacobino, l'odia tore de ' princípi esaltati, della democratizzazione uni
versale. « Si obliò la profonda osservazione di Aristotele, il quale avea detto
che l ' ottimo de ' governi era quello in cui predominavan gli ottimi, ma che
questi ottimi non si dovean nè si potevan ricercare individualmente, bensì
doveansi ricercare per classe; che vi era in ogni Stato una classe di ottimi, e
che questa era composta di co loro i quali non fossero nè corrotti per
eccessiva ric chezza né avviliti per soverchia povertà. Quindi la pro prietà,
nella nuova forma di governo, è divenuta con ragione base delle costituzioni.
Alla proprietà è ben af fidata la custodia delle leggi: i proprietari, dice lo
stesso 145 Aristotele, sono i più atti a tal fine; e come no, se le leggi son
tutte fatte per difendere i proprietari? Ove però non si tratta di custodire ma
di agire, ove non basta la volontà, ma vi bisogna la mente, è necessario
sostituire alla semplice proprietà l’educazione; che val quanto dire mettere il
merito personale nella stessa linea della pro prietà. Quella parte di popolo,
dice lo stesso Aristotele, la quale non ha nè proprietà né educazione; sarà su
bordinata se sarà contenta: è un gravissimo errore darle tutto e non darle
nulla ». A me sembra che il problema politico non potrebbe essere impostato dal
Cuoco in migliore maniera possibile. Che cosa sono le costituzioni, gli
istituti, gli ordinamenti, così come li studia la storia del diritto e il
diritto stesso, se non vuoti astratti? Quel che a noi importa non è la forma in
sè, che ci appare morta senza un contenuto umano, ma il contenuto stesso. Le
costituzioni in realtà sono, e con esse tutta la struttura giuridica d’un
popolo, in quanto in esso popolo c'è una classe dominante, ri stretta o vasta
importa poco, certo qualitativamente mi-. gliore, che le determina, e non per
via di pura ragione, ma d'analisi concreta sulla realtà viva e pulsante delle
masse, una classe dirigente, che si fa interprete sicura della società che
l'esprime. La storia del diritto, io credo, anzi che studiare morte
sovrastrutture, dovrebbe stu diare come classi dirigenti, per natura condizioni
coltura [ estensione diverse secondo le varie epoche, possano de terminare
tutto un complesso sistema giuridico e costi tuzionale. In tal caso la storia
del diritto, studio di strutture vuote di realtà concrete, si risolverebbe
nella politica, studio d’un vero contenuto umano, pulsante d'attualità. Ma
questo è un problema teoretico, che nel caso nostro importa relativamente, e la
di cui formulazio ne, a me sembra, sorge spontanea dal pensiero cuochiano. Come
ognun vede, la vita moderna nella sua vasta for mazione non poteva essere
tratteggiata in maniera più vivace, più rispondente al vero, a ciò che poi sarà
la realtà dello Stato moderno, di quanto è nell'analisi del grande molisano. Una
classe di migliori, che per la sua stessa composi zione e formazione è atta a
modificarsi e ad evolversi con la storia, tiene il reggimento dello Stato. Lo
Stato libe rale non è, come lo Stato assoluto e patrimoniale, sta tico, anzi è
il più atto ad ulteriori sviluppi. La base imprescindibile di esso è la
proprietà. La proprietà è la sua difesa, il suo presidio naturale. Chi ha una
sua pro prietà, mobile ed immobile, industriale o fondiaria, in tellettuale o
commerciale, tende per natura a conservarla e a migliorarla. Fate sì che uno
Stato si appoggi alla classe dei proprietari, questo Stato è al sicuro da ogni
attacco contro la sua compagine, poi che troverà sempre la sua difesa in
coloro, che, difendendo lo Stato, difendono i loro beni, i propri interessi.
Ove lo Stato transige sul l'inviolabilità della proprietà, tradendo le sue basi
e le sue origini, viene a mancare la classe de ' possidenti alla tutela della
cosa pubblica, e, se non interviene una pronta reazione a ristabilire
l'equilibrio, è il crollo, lo sfacelo. Abbiamo così uno Stato liberale, che,
pur tendendo alla sua conservazione in ogni manifestazione giuridica, si
afferma come dinamico e progressista, trovando però nella sua stessa
composizione un limite ad un progresso, che potrebbe divenire, se spinto troppo
oltre, anarchico e rivoluzionario. Questo concetto dello Stato borghese, che
solo nella proprietà può trovare una base salda, perchè non data
dall'estrinseca volontà legislativa, ma dagli umani in teressi per natura
conservativi, questo concetto politico della vita moderna non è nuovo, nè
sporadico in Vin cenzo Cuoco. Ne’ Frammenti è l'esempio di questa gran coerenza
del molisano, il di cui sistema politico non ha mai un'origine estranea alla
realtà umana, anzi tutto è organato ed ispirato a princípi superiori di logica
ed insieme ad una sicura visione storica. Dopo aver soste nuto che la
costituzione non può crearsi a tavolino, pre scindendo dalla vita, dopo aver
affermato che le costitu zioni debbono essere vive sensibili parlanti, e noi
abbiamo a lungo detto di ciò, il Cuoco viene ad analizzare il proble ma: come
si possa organizzare una divisione de' poteri. 147 « Dopo che avrete » scrive «
divisi i poteri, assodata la base della costituzione e fortificata la legge col
l'opinione e colle solennità esterne, per frenare la forza vi resta ancora a
dividere gli interessi. Fate che il po tere di uno non si possa estendere senza
offendere il potere di un altro; non fate che tutti poteri si otten ghino e si
conservino nello stesso modo; talune magi strature perpetue, talune elezioni a
sorte, talune pro mozioni fatte dalla legge, cosicchè un uomo, che siasi ben
condotto in una carica, sia sicuro di ottenerne una migliore senza aver bisogno
del favor di nessuno; tutte queste varietà, lungi dal distruggere la libertà,
ne sono anzi il più fermo sostegno, perchè così tutti i possidenti, e co loro
che sperano, temono un rovescio di costituzione, che sarebbe contrario ai loro
interessi. Per questa ragione negli ultimi anni della repubblica romana il
senato ed i pa trizi furono sempre per la costituzione » (1 ). Se voi vi addentrate
nel pensiero dello scrittore, ve drete però che egli, pur disposto a dare alla
proprietà la massima importanza tanto da fondare su di essa il sistema politico
moderno, non giunge mai a darle una origine metafisica, e quindi a concepirla
come un quid di eterno e di immutabile. Ed è naturale: l'origine della
proprietà non è in princípi generali filosofici, ma in quel che nell ' uomo è
senso, cioè bisogni mutevoli e transe unti. La stessa natura dell'uomo, che
vichianamente dà origine alle costituzioni, dà origine alla proprietà, base
degli odierni ordini civili. La natura, a cui accenno, non è la natura
intellettuale, ma quella natura primordiale e plebea, tutta senso e fantasia,
bisogni ed esteriorità. Quindi teoricamente non è impossibile un sistema costi
tuzionale, che prescinda dalla proprietà: resta a vedere come questo sistema
risolva il problema economico e pratico della vita, che sempre bisogna aver di
mira: lo che, evidentemente, non è facile ! Il titolo della pro prietà !? È un
po' arduo trovarlo nella metafisica.... (1 ) Framm. III., p. 247, 148 « Voler
ricercare un titolo di proprietà nella natura è lo stesso che voler distruggere
la proprietà: la natura non riconosce altro che il possesso, il quale non
diventa pro prietà se non per consenso degli uomini. Questo consenso è sempre
il risultato delle circostanze e dei bisogni nei quali il popolo si trova.
Tutto ciò che la salute pubblica impe riosamente non richiede, non può senza
tirannia esser sottomesso a riforma, perchè gli uomini, dopo i loro bi sogni,
nulla hanno e nulla debbono aver di più sacro che i costumi dei loro maggiori »
(1 ). È chiaro ! La pro prietà ha un'origine schiettamente economica, e questa
origine posa su un consenso generale, ma storico, cioè null’affatto immutabile
ed eterno. Una giustificazione dell'istituto secondo i principi del diritto di
natura ap pare a Cuoco poco soddisfacente. Solo i bisogni e gli interessi lo
consacrano e lo legittimano: la ragione e la volontà giuridica spiegano, ma non
esauriscono il pro blema (2 ) Dato il concetto che Vincenzo Cuoco ha della
borghesia, che per lui non è una classe chiusa, capitalistica, oppres siva nel
monopolio della vita pubblica, è naturale che egli non parli mai o assai di
rado del cosiddetto proleta riato o quarto stato, il quale per altro non ha, ne
' tempi di cui ci occupiamo, una sua fisionomia sociale ed eco nomica. Se il
Cuoco vede un quarto stato, lo vede, se mai, (1 ) V. Cuoco, Saggio storico,
XXV, p. 123 e sg. (2 ) In tutta questa esaltazione della proprietà C., mi
sembra, reagisce in parte alla rivoluzione, che nelle sue esagerazioni ha
cercato di scrollarla. Lo stesso Russo, l'amico del nostro, non è tenero per i
proprietari, e basa il suo sistema su un ele mento comunistico. Io non faccio
che rimandare il lettore, che si interessa del problema, allo studio su V.
Russo del CROCE (La rivoluzione napoletana, p. 90 e sgg. ). Lo stesso Edmund
Burke in Inghilterra reagà agli attacchidialcuni giacobini con tro la
proprietà, e ne affermò il gran compito sociale: è questo uno de tratti comuni
tra l’A. delle Reflections on the French Revolution e l'A. del Saggio storico sulla
rivoluzione di Napoli. Il problema, di cui sopra ci siamo occupati, fu studiato
da M. ROMANO, op. cit., p. 152, il quale peraltro non si diffuse molto. 149
nell'artigianato, il quale è il germe di ciò che noi chia miamo proletariato,
ma da questo differisce sotto molte plici aspetti. L'artigiano è libero
lavoratore, il prole tario è il salariato della grande industria. La grande
industria è il prodotto di condizioni, che in Italia, al tempo in cui il nostro
medita, non si sono ancora svolte nella loro interezza. Le questioni attinenti
al quarto stato sfuggono perciò al Cuoco, ma non in tal misura che egli non vi
accenni brevemente in qualche articolo del Gior nale italiano (1 ). Sarebbe pur
questo un tema interes santissimo; senonchè, diffondendoci, noi usciremmo dal
nostro assunto: tracciare una linea generale e sommaria del pensiero politico
di Vincenzo Cuoco. Se con il pensiero noi andiamo agli scrittori politici, che
il secolo XIX offre al nostro studio, invano trove remo un quadro così vivo
della società post -rivoluzio naria, ed un intuito così immediato dei problemi,
che ne agitano la compagine. Basterà che noi riferiamo ciò che il molisano dice
intorno ai benefici effetti della rivo luzione, e che sono i capisaldi di tutta
la vita successiva, per intendere quanto lungimirante fosse il suo senso po
litico e quanto fine la sua visione economica. Un effetto importante del
sovvertimento è un progres sivo migliorarsi della morale pubblica. Quanto
grande posto il Cuoco faccia alla morale e alla religione nella vita civile de
' popoli è un problema, sul quale dovremo indugiarci dopo. Una seconda
conseguenza è « la perfezione della mi lizia, poichè essa non è perfetta se non
dove il nome di soldato si alterna con quello di cittadino; e questo non può
avvenire se non dove non siano nè esenzioni nè pri vilegi ». Tutto il pensiero
della rivoluzione si rivela nella sua intima radice antimilitarista. Perchè? Lo
Stato as (1) Giorn. ital., 1804, 6 febbraio, n. 16, p. 64, Economia po litica:
a proposito di una cassa filantropica a beneficio degli artigiani; Giorn.
ital., 1804, 7 maggio, n. 55, pp. 210-220: Pub blica beneficenza, a proposito
della mendicità e dei problemi connessi. 150 solutista era da esso considerato
come estrinseco alla volontà dei subietti singoli, come tirannico e nemico:
l'esercito nelle sue mani una forza passiva ed antide mocratica. Lo Stato
repubblicano, il vero Stato rivo luzionario, alla sua volta, riposa invece su
un consenso così largo, da ammettere, ed è un estremo, il diritto alla
sommossa, e il consenso così concepito non ha biso gno della forza a suo
sussidio (1 ). Il Cuoco naturalmente non può condividere questi princípi. Il
suo Stato è stato di diritto, ma per natura tende alla conservazione, e re
spinge ogni attacco alla sua compagine anche violente mente. Il contratto
sociale, che è alla base della sua co stituzione, non è un contratto storico,
ma è immanente alla struttura dello Stato, cioè bisogna riguardarlo come una
esigenza ideale ed un presupposto della vita civile stessa. Il Cuoco deriva il
principio dal Rousseau, ma lo anima alla luce di superiori meditazioni
vichiane. Lo Stato sintetizza le volontà individuali o le libertà indi viduali (libero
volere è libertà ), ma, appunto perchè in ogni momento della sua esistenza è
tale, si afferma come autoritario, contro chi rompe o cerca di rompere
l'armonia delle volontà concomitanti al fine sovrano. Il contratto sociale
eterno, che è alla base della vita stessa, in quanto è convergenza di volontà e
di diritti particolari, dà allo Stato il diritto generico della difesa e della
conservazione. In ciò la filosofia giuridica del Cuoco si differenzia dalla
filosofia della rivoluzione e, pur mantenendo alcuni punti di contatto con
quella del Rousseau, si avvicina alla filo sofia di alcuni pensatori germanici.
Nell'uomo si realiz zano due qualità di sovrano e di suddito, in quanto lo
Stato è sintesi di volontà singole e insieme volontà ge nerale, che non ammette
peraltro sottrazioni, anzi ri chiede la più assoluta sottomissione. In ogni
atto giuri (1 ) Notiamo che persino la costituzione inglese ha tolto al re e al
potere esecutivo ogni possibilità di disporre della forza armata. Il principio
è stato superato durante la guerra, date le condizioni eccezionali, ma resta
sempre base degli ordini ci vili dell'isola. 151 dico dello Stato è implicita
la volontà generale, la quale volontà generale non permette che alcuno possa
evitare la sua autorità. Ecco il principio della forza, che integra il consenso;
ecco lo stato di diritto, che nelle sue mani festazioni sovrane diviene
militare. Gli stessi cittadini, che sono sudditi di una volontà generale e
sovrani, poi chè sono gli elementi costitutivi di essa, sono anche soldati,
cioè forza diretta a tutelare il rispetto alla legge, la cui genesi, ripeto, è
nel popolo, pur trovando la sua manifestazione più piena e sintetica nel
monarca, sim bolo della continuità nella vita giuridica e storica della
nazione. Mentre tutta la filosofia della rivoluzione inglese, la filosofia
dell'illuminismo e del giacobinismo sono anti militaristiche - e le
costituzioni, da esse scaturite, sot traggono al potere esecutivo ogni forza
armata —; il pensiero politico del Cuoco, più addentro nelle concrete esigenze
della vita, è in senso altamente nobile milita ristico. La milizia, sotto i
Romani dovere e diritto, anzi più diritto che dovere, del cittadino, diviene
nel mondo feudale mestiere e prestazione con alla base un ob bligo
contrattuale, ritorna nel mondo moderno diritto del cittadino, che dà allo
Stato la forza morale del con senso, e la forza materiale delle armi, senza le
quali il consenso è mera parola e lo Stato s'espone indifeso agli attacchi di
pochi faziosi. Di ciò noi troviamo la con ferma in tutti gli scritti cuochiani,
dal Saggio storico al Platone in Italia. Dice assai bene il Romano: « L'anti
militarismo, così notevole nella letteratura meditativa del secolo XVIII,
permane nel Cuoco solo in quanto si ri ferisce alla bruta forza messa a
sostegno della tirannide. Con questa sarà militare il governo ma non il popolo;
e d'altra parte un popolo senza virtù militari passerà per vicende politiche
più frequenti e più crudeli » (1 ). Con un governo costituzionale, lo Stato
sarà forte, ma il po polo, essendo esso stesso che dà l'elemento materiale per (1
) M. ROMANO, op. cit., p. 88. 152 l'esercizio della sovranità, avrà tanto
coraggio da non sopportare alcuna inconsigliata modificazione dei suoi di ritti.
Quest'alto sentimento dell'importanza civile della milizia meglio vedremo, allorquando
il Cuoco, apostolo dell'unità italiana e della resurrezione morale del popolo
nostro, rincorerà i suoi concittadini a ritornare agli an tichi sani esercizi
bellici. E passiamo ad altro. « Il terzo vantaggio » continua il nostro autore
« e mas simo, sarà quello di abolire l'antico pregiudizio che con dannava
all'ignominia l'utile industria, e specialmente l'agricoltura. Divenuta una
volta la proprietà la massima tra le distinzioni civili, questo farà sì che il
primo sen timento sociale sarà il desiderio di accrescerla, e quindi
un'attività maggiore nell'industria. Un mezzo secolo fa, l'abate Coyer destò
gran rumore in Europa pel suo opu scolo Sulla nobiltà commerciante. Egli però
non faceva che predicar l'imitazione dell'Inghilterra, ma non tentò mai
d'esaminar la cagione per la quale in Inghilterra era comune ciò che si
reputava paradosso in Francia. L'industria inglese era figlia delle rivoluzioni
che quella nazione avea sofferte più frequenti e più feroci delle altre. È
un'osservazione costante che, quando le rivoluzioni finiscono in bene,
l'agricoltura fa nuovi e rapidissimi progressi. Questo fenomeno, osservato
negli altri secoli, si è ripetuto anche nel nostro entro la Francia. L'in
dustria, e specialmente agricola, fa grandi progressi, ed i progressi
dell'industria non possono esser mai divisi da quelli della pubblica morale.
Esser buon cittadino non è altro che esser cittadino utile, e cittadino utile,
diceva Catone, vuol dire buon agricoltore >> Il nuovo Stato, appunto
perchè Stato di consenso, lascia la massima libertà individuale; afferma la
volontà generale in tutto ciò che pertiene all'esercizio della so vranità, ma
lascia intatta la volontà particolare in ogni sua estrinsecazione, ove essa, s
' intende, si muova in una sfera determinata. Ogni attività, che non coinvolga
l'essenza sovrana dello Stato, è lasciata alla volontà dei singoli subietti: il
commercio, l'industria, la navi gazione, l'agricoltura, l'istruzione, con
riserve debite, 153 sono lasciate alla libera autonomia dei cittadini. Appa
riscono qui i princípi del liberismo economico, che ap pare già ne' primordi
dell'economia politica, nei Fisio crati, nella scuola liberale inglese e
francese, e giù di là ne' nostri maggiori scrittori, per essere l'anima d'ogni
ulteriore sviluppo della scienza. Secondo me, entro certi limiti, non si può
dubitare di un liberismo vero e pro prio nel Cuoco. Lo Stato assoluto, basato
sul principio patrimoniale regio, non potea di fatto non essere Stato
monopolistico, come quello che mirava ad un utile particolare e non collettivo,
di classe e non generale. L'equilibrio econo mico è la risultante di libere
forze individuali, è ciò che nasce dall'esplicazione di queste attività. Ciò
che è, è quanto di meglio si possa concepire. Questi princípi liberali, che noi
troviamo sviluppati in Adamo Smith, in Ricardo, in Giovan Battista Say, ecc.
non sono in antitesi notiamo ai principi della filosofia cuochiana, per meata
di vichismo. Le nazioni, dice il Cuoco col Vico, le società umane, i popoli
sono governati da leggi naturali eterne, che hanno un proprio sviluppo, un
proprio spie gamento, dietro un impulso originario ab antiquo. Gli uomini non
possono mutare queste leggi, perchè ciò che è dato dalla natura stessa meglio
soddisfa le esigenze umane, quindi rappresenta ciò che, date le condizioni
sociali e civili, di migliore si possa imaginare. È l'ordine delle cose che
determina l'ordine costituzionale, e non la nuda filosofia: è l'ordine delle
cose che determina l'or dine economico, e non l'astratta economia. Di ciò ab
biamo una prova diretta nel Cuoco. Esiste, secondo il nostro, una vera scienza
economica, ma, appunto perchè questa scienza ha una base non dommatica ed
apriori stica, ma di fatto e storica, i princípi che la governano sono pochi,
di loro natura « tanto semplici e pochi» che « scompagnati dall'esperienza »
divengono « incerti e fa cili ad esser corrotti » (1 ). I princípi
dell'economia sono (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 89. 154 pochi, perché
sono i princípi stessi della natura. La na tura determina l'ordine e lo
sviluppo delle cose umane, in tutte le loro conseguenze. Lasciamo operare la
natura, e questa condurrà a sviluppi, che sono quanto di meglio si possa
immaginare ed operare per predeterminazione umana, ammesso cioè che gli uomini,
lasciato da parte ogni intendimento utilitario individuale, mirino apriori
sticamente ad un fine utilitario generale. La disarmonia di contrastanti
interessi porta all'armonia dell'utilità col lettiva, ad un utile generale, lo
stesso che si avrebbe, qua lora gli uomini abbandonassero, ed è mera
astrazione, l'egoismo economico nativo, che li porta alla ricerca della
soddisfazione maggiore de' propri bisogni anche a sca pito altrui. Lo Stato
cuochiano quindi è Stato liberista: il prin cipio però notiamo è tutt'altro che
chiaro, e lo stesso no stro autore lo intorbida e spesso lo rinnega. Il
legislatore interviene a limitare l'attività economica individuale, solo in
quanto quell'attività lasciata a sè stessa, in de terminate circostanze sociali
anomali, possa risolversi in un danno collettivo, o in quanto quest'attività
indivi duale, nel rimuovere gli ostacoli che le si oppongano, agisca fuori dal
lecito giuridico. Il Cuoco è troppo for temente concreto per potere formulare
princípi astratti e crederli validi per un'universalità di fatti. I princípi
economici, ha detto sono pochi, perchè poche sono le leggi eterne della natura;
i casi concreti invece sono molti moltissimi: quindi il principio economico
trova nella realtà mille limitazioni, e solo un'analisi caso per caso può ri
solvere un problema positivo che ci si presenti. Liberismo o protezionismo?
Questione fino ad un certo punto astratta. La vita nelle sue manifestazioni
reali può ren dere necessario il protezionismo, e lo può presentare, vi sono
pur de' casi, come un male minore di quello, che si avrebbe lasciando sfogare
le libere forze economiche. « Niente si cura produrre chi non è sicuro di
vendere. Or, perchè gli abitanti di uno Stato possan vendere molto e con
vantaggio, è necessaria una certa potenza politica nello Stato. È necessaria,
perchè possa ottenere 155 dalle altre nazioni que patti equi, i quali non si
otten gono se non quando taluno creda che noi possiamo ot tenerli anche contro
sua voglia. I popoli, dice Melun, e noi diremo i governi, non si regalano
nulla. Se non siete forte, sarete sopraffatto. Non solamente non otter rete
condizioni giuste, ma sarete costretto a soffrirne delle ingiustissime » (1 ).
Come mai il Cuoco, di cui abbiamo veduto il pensiero nella sua sostanza
liberista, sembra tradire così i suoi princípi? In realtà, la concretezza del
suo pensiero non può permettergli apriorismi nè costituzionali, nè econo miei,
ond’ei bene intende quanto necessario sia il prote zionismo in certe
contingenze politiche. Non dimenti chiamo, poi, che non si può parlare di liberismo
asso luto in un'età, in cui ferve continua la lotta tra la Francia e le
coalizioni europee, fra la Francia e l'Inghilterra do minatrice de’mari, in
un'età in cui ogni mezzo politico diviene spietato per vincere economicamente,
e le armi del contrasto non sono più la libera concorrenza tra im prese nel
campo internazionale, ma il sequestro marit timo, il boicottaggio, il blocco.
La realtà dell'èra napo leonica, tragica nel conflitto tra il genio e le forze
avverse, impone all' impero il protezionismo. Il Cuoco lo crede ne cessario per
evitare danni maggiori, senza però condurre questa tattica positiva a princípi
generali e valevoli in eterno (2 ). Ma dove il pensiero cuochiano attinge una
verità eco nomica di prim'ordine è in un principio, al quale il no stro accenna
ne' Frammenti di lettere a Vincenzio Russo, (1 ) Giorn. ital., a. 1806; 5, 6,
7, 8 gennaio; n. 5, 6, 7, 8; pp. 19-20, pp. 23-24, pp. 27-28, pp. 31-32;
Politica: (ristampato in M. ROMANO, op. cit., in Appendice; ed ora negli
Scritti vari, v. I, pp. 201-213 col titolo La politica inglese e l'Italia ). (2
) Mi sembra che anche il ROMANO, op. cit., p. 155, creda così. Dopo aver
riportato in nota il brano da me sovra ci. tato aggiunge: « Anche qui è palese
che il protezionismo del Cuoco non moveva da teoriche astratte, sibbene
dall'esame delle condizioni storiche del suo tempo. E che avesse ragione allora....
non è chi non veda », 156 principio, al quale egli stesso non dà alcuna
elaborazione, ma in cui è il germe di dottrine, che nella stessa nostra Italia
hanno avuto così bello sviluppo. « Una nazione si dirà virtuosa, quando il suo
costume sia tale che non renda infelice il cittadino; e se tutte le nazioni
potessero essere sagge a segno che, invece di farsi la guerra e di distruggersi
a vicenda, si aiutassero, si giovassero, questa sarebbe la virtù del genere
umano. Il fine della virtù è la felicità, e la felicità è la soddisfazione dei
bisogni, ossia l'equilibrio tra i desidèri e le forze. Ma, siccome queste due
quantità sono sempre variabili, così si può andare alla felicità, cioè si può
ottener l'equilibrio o scemando i desideri o accrescendo le forze. Un uomo, il
quale abbia ciò che desidera, non sarà mai ingiusto; perchè naturale e quasichè
fisico è in noi quel senti mento di pietà, che ci fa risentire i mali altrui al
pari dei nostri, e questo solo sentimento basta a frenare la nostra
ingiustizia, sempre che la crediamo inutile. L'uomo selvaggio non cura il suo
simile, perchè non gli serve: egli solo basta a soddisfare i suoi bisogni, che
son pochi. Debbono crescere i suoi bisogni, perchè si avvegga che un altro uomo
gli possa esser utile, ed allora diventa umano. Per un momento nel corso
politico delle nazioni le forze dell'uomo saranno superiori ai bisogni suoi;
allora que st'uomo sarà anche generoso. Ma questo periodo non dura che poco: i
bisogni tornan di nuovo a superar forze; l'uomo crede un altro uomo non solo
utile, ma anche necessario: ed allora non si contenta più di averlo per amico,
ma vuole averlo anche per schiavo » (1 ). Per il Cuoco la felicità è ciò che
con linguaggio più pro prio possiamo dire soddisfazione de' bisogni,
possibilità di sfruttare le qualità fisico - chimiche de ' beni, dati de
terminati bisogni individuali. L'uomo è felice, cioè sod disfa interamente i
suoi bisogni, realizza uno stato di ap (1 ) Framm. VI, p. 262. Errerebbe colui
che nel brano citato volesse vedere un abbozzo di morale utilitaria: il
problema mo rale ben altrimenti è impostato da V. Cuoco. 157 pagamento, trova
un punto d'equilibrio, quando non v'è contrasto tra desideri e forze. La
visione però è moderna in ciò che segue. I bisogni, aggiunge lo scrittore, non
sono da comprimersi, tut t'altro, anzi è d'uopo dargli il modo d’esplicarsi. «
Invano tu colla tua eloquenza fulminerai il nostro lusso, i no stri capricci,
l'amor che abbiamo per le ricchezze: noi ti ammireremo, e ti lasceremo solo ».
L'economia privata e pubblica dà l'esempio continuo di nuovi bisogni che
sorgono, che non trovano soddisfazione che parzialmente, e poi per le mutate
condizioni delle produzioni vengono soddisfatti sempre meglio. Il progresso
civile è una ca tena ininterrotta di bisogni nuovi e di soddisfazioni ade guate
che si sviluppano. Che vale gridare catoniana mente contro le troppo molteplici
esigenze della vita moderna? Quel che è non si discute. Passarvi sopra sa rebbe
un condannarsi ad una eterna infelicità. L'equi librio tra i desideri e le
forze non può mantenersi che per breve tempo, perchè tosto che si realizza,
intervengono nuovi bisogni impreveduti per romperlo. Nella realtà, anzi, è
impossibile concepire un vero e proprio equili brio: quel che più ci dà l'idea
di questo mondo eco nomico è una serie di equilibri tra desidèri nuovi e forze
preesistenti, tra bisogni nuovi, che dan luogo a nuove domande di beni atti a
soddisfarli e lo stato della produ zione, che s'adatta all'oscillazioni delle
domande. Qual'è il comportamento naturale dello Stato in tali contin genze? «
La cura del governo deve esser quella di distrug gere le professioni che nulla
producono, e quelle ancora le quali consumano più di ciò che producono; e verrà
a capo, se stabilirà tale ordine, che per mezzo di esse non si possa mai
sperare tanto di ricchezza quanto colle arti utili se ne ottiene ». Il Cuoco
continua in una esaltazione del lavoro agricolo ed industriale, e in una
deplorazione degli impieghi, che chiama pericolosi per chè fomentano le
ambizioni. Con ciò noi usciamo dalla pura indagine economica. L'autore lascia
intravedere la possibilità d'un intervento statale in un campo che noi ne 158
vorremmo libero. Ma nel molisano, purtroppo, i concetti economici non sono
chiari: il Cuoco indulge troppo spesso a forme d'economia statale, che portano
ad un interven tismo e ad un protezionismo fuor di luogo, che, se sono a volte
spiegabili come espressioni di circostanze ano male, non hanno mai ragioni
scientifiche tali da imporli per una pratica economica generale (1 ). (1 )
Bisogna pur riconoscere che elementi estrinseci interven gono a turbare la mera
analisi economica, onde il Cuoco so stiene forme d'economia statale e
d'intervento per altre ragioni, nobili e spiegabilissime. Dopo gli studi del
RUGGIERI (op. cit., p. 39) e del Cogo sopra tutto (op. cit., pp. 13-23, pp.
59-66) non v'è alcun dubbio che l'opera statistica Operazioni sul di partimento
dell'Agogna anzichè al cittadino Lizzoli Luigi come appare estrinsecamente dal
frontespizio dell'opera (Dalla tip. Nobile e Tosi, 8. d. ), debba attribuirsi
al Cuoco, che la scrisse per incarico dell'amico tutta di suo pugno, sia pure
consigliato dal Lizzoli. Orbene in detta opera (cap. XII, Istruzione pubblica,
p. 107) il Cuoco tratta dell'importanza delle scuole di disegno e de' vantaggi
che da questa specie d'educazione si ritraggono. « Saremo sempre » scrive poi «
i servi degli esteri fin che crede remo che essi sieno i nostri maestri: chi ha
perduto la stima di sè stesso, ha già perduto tre quarti della sua
indipendenza. Or questa stima di noi stessi non si perde tanto ammirando i genî
che ha prodotto, e le grandi azioni che ha fatte una na zione estera, quanto
ammirando di soverchio alcune cose che sono per loro natura indifferenti, e che
forse anche sarebbero migliori tra noi, se come nostre non fossero disprezzate.
Pochi sono sempre presso qualunque nazione coloro che intendono e pregiano le
prime, e questi pochi per lo più hanno uno sviluppo tale di ragione che
impedisce l'abuso dell'ammirazione. Ma mol. tissimi sono quelli che ammirano le
chincaglierie, i ventagli, le fibbie, i mobili, le stoffe, e che aspettano da
Lione, o da Londra il figurino della moda. Tra cento uomini convien trovare cin.
quanta donne, e quarantotto altri esseri inferiori alle donne, i quali
ragionano così: in Inghilterra le fibbie, i mobili, le scarpe sono migliori
delle nostre: dunque gl' Inglesi sono migliori di noi. Allora tutto è perduto.
Le nazioni estere attaccano sempre la parte più numerosa e più debole di
un'altra nazione, e l'at taccano per le vie del comodo e del bello; e quindiè
che un go verno savio deve procurar sempre di dare alla nazione propria gran
facilità di mezzi, onde poter vincere in questa concorrenza, e questa cura deve
formar la parte principale della pubblica istru zione ». 159 Abbiamo studiato
come il Cuoco concepisca lo Stato, Stato di diritto basato sul consenso e
realizzante la sua sovranità nella maggior pienezza, Stato militare e forte;
abbiamo anche studiato come questo suo Stato sia in fine lo Stato che egli vede
sorgere per opera di Bonaparte. Il Cuoco a me appare come il teorizzatore di
quel tipo di Stato, che alla storia è passato col nome di napoleonico. Abbiamo
già dato in parte la giustificazione di ciò che i legittimisti ben poteano
chiamare usurpazione, ma che per il nostro è lo sviluppo logico delle cose, è
la fine di tutto un processo storico: occorre però ritornare sul l'argomento
per una più vasta documentazione. La storia non s'interrompe. Il primo console
diviene presto imperatore di Francia e poi re d'Italia (1 ). Tutto il movimento
spirituale che porta dalla repubblica ita liana al regno italico, trova la sua
spiegazione negli scritti cuochiani. Sul Giornale italiano il molisano manda
fuori le sue Considerazioni sopra il senato - consulto (2 ), scritto denso di
pensiero politico, ove la monarchia napoleonica trova un'adeguata
giustificazione nella natura stessa delle cose, nel corso della storia, che tra
due estremismi, la tirannia e l'anarchia, trova il suo equilibrio nella costi
tuzionalità. I contemporanei non possono intendere Napoleone: la sua figura
complessa sfugge ad essi, perchè la conside rano isolatamente, avulsa dal moto
storico, in cui opera e dal quale è determinata, moto storico, che solo la po
sterità potrà intendere. Avevamo una repubblica. Come va che dal direttorio,
dal consolato decennale, dal conso lato a vita, dalla presidenza si passa
all'impero e al regno? « Noi diciamo, pieni di stupore: – Come mai ha potuto
avvenir questo? — E coloro che ci han preceduto, molto tempo prima che
avvenisse, lo avean predetto (1 ) M. Rosi, op. cit., p. 230 e sgg. (2 ) Giorn.
ital., 1804, 30 maggio, 2 giugno; n. 65, 66; pp. 260, 264: Considerazioni sovra
il senato - consulto (ristampato dal Ro MANO, op. cit., in Appendice; ed ora in
Scritti vari, v. I, pp. 103-108, col titolo Napoleone imperatore). 160
inevitabile ». L'impero è sorto, perchè tutte le idee por tavano all'impero.
L'analisi di tutti i precedenti storici, senza i quali ogni evento ci appare
estrinseco, è fatta dal nostro con una lucidità mirabile. La rivoluzione
francese, prima di scatenarsi sulle piazze e sui patiboli col terrore, aveva
tentato un esperimento costituzionale. Una monarchia moderata sarebbe stata
quanto di meglio potea avere in quel momento la Francia. « La rivoluzione
scoppiò, perchè era inevitabile. Tutte le idee degli uomini non ebbero allora
altro scopo che quello di formare una monarchia costituzionale; ma si errò nel
circoscrivere il limite del potere esecutivo, e se ne creò uno troppo debole e
troppo poco rispettato ». Si inde bolì costituzionalmente il potere centrale,
togliendo così ogni difesa agli stessi ordini civili, aprendo la via alla
licenza trionfante. Gli errori in questo campo furono in numerevoli. Il potere
legislativo esercitò un predominio eccessivo, inframettenze internazionali, in
campi che pra ticamente, se pur non logicamente, spettano all'autorità
amministrativa. La forza ' armata fu divisa, parte al re, parte al popolo: la
monarchia fu esautorata, ma il paese resto senza presidio alcuno. Il potere
esecutivo perse ogni autorità sul legislativo, e si giunse all'assurdo di
togliergli parte sia diretta sia indiretta, sia d'iniziativa sia di veto, nella
decretazione e nella sanzione delle leggi. Si separò ancora interamente il potere
esecutivo dal giu diziario, e al re fu vietato l'ultimo residuo d'autorità: il
diritto di grazia e d'amnistia, che pur tanto serve a sanare situazioni in via
strettamente giudiziaria irre solubili. « Che ne avvenne? La monarchia
costituzionale, simile ad un colosso di arena, si sgretolò e cadde ».
S'immaginò poi la costituzione del 1793. Un altro ec cesso. Per non cedere la
Francia il potere esecutivo ad un organo specifico, esso fu assunto dalla
stessa conven zione nazionale. « L'epoca, in cui noi ebbimo distrutto ogni
potere esecutivo, si può chiamar l'epoca in cui al governo si sostituì la
guillottina ». « Eravamo giunti all'estremo. Era necessità retroce dere. Si
comprese l’errore della riunione de' poteri e, 161 colla costituzione del 1795,
furon di nuovo separati. Si comprese che la forza fisica di uno Stato dovea
esser una sola, e che questa dovea dipendere dal governo. Le at tribuzioni
della guardia nazionale furono limitate; il co mando della forza armata, il
pieno comando, fu dato al Direttorio, a cui furon dati attributi più ampi che
al re ». Come ognun vede il processo della storia è sempre lo stesso: un
estremo porta all'altro estremo, ma nel l'urto e nell'antitesi si sviluppa
spontaneo un supera mento, che rappresenta il nuovo e logico equilibrio. La
costituzione del '95 avea molti difetti che dovevano in breve distruggerla: la
lentezza e la mancanza del se greto in azioni, che esigono rapidità ed unità di
comando; l'incertezza del sistema nel troppo rapido cambiamento del Direttorio;
l'ambizione de' membri che componevano il Direttorio stesso. Gli effetti del
sistema: vittorie inu tili, vertiginose disfatte, discredito all'interno e
all'estero. La storia continua il suo processo, alla ricerca d'un punto
d'equilibrio stabile. La costituzione del 18 bru male fu un rimedio solo in
parte. Comincia l'ascesa di Napoleone, ascesa che ora ci appare naturale,
inquadrata come è nella continuità d'un processo che si svolge con una
particolare logica. Invece che a cinque membri, il potere esecutivo fu affidato
ad uno solo, togliendo ogni lentezza alla vita statale; il potere fu prolungato
per dieci anni, evitando la troppo frequente rotazione di governi; s'evitò ogni
ingerenza legislativa nella sfera na turale d'azione del potere amministrativo
restituito così alla sua sovranità. Una volta preso questo cammino, le idee
andarono fino alla fine: per rendere l'ambizione privata meno nociva, si ebbe
il consolato a vita e si diede al console il diritto di nominare il successore.
L'ascesa di Napoleone appare così pienamente spiegata nella storia. V'è
perfetta reciprocanza: gli uomini deter minano la storia ed operano per la
storia; sono liberi perchè sono i fattori della storia, sono schiavi perchè
soggiacciono alla loro opera. « Ciò che è avvenuto posteriormente non è che il
com pimento di tali istituzioni. L'eredità rende il potere più 11 - F.
BATTAGLIA, 162 sicuro, ed in conseguenza ne rende l'esercizio più dolce; la
responsabilità de' ministri corregge ogni abuso che dal l'eredità potrebbe
avvenire. Coll'eredità e colla responsa bilità si riuniscono due cose che
paiono di loro natura inconciliabili: la libertà e l'impero ». Quand' io ho
analizzata la critica rivoluzionaria nel pensiero cuochiano, ho avvertito come
da questa critica nasca tutto un sistema politico, di cui la storia è la con
sacrazione e la legittimazione. Eccoci giunti al punto, in cui ciò che il Cuoco
ha preveduto trova la sua realtà e la sua riprova materiale. La storia ha un
processo dialet tico eterno, le cui grandi linee approssimativamente si possono
cogliere, pur quando l' ineffabilità de' partico lari ci sfugge. Il Cuoco ha
osservato le idee, che sono eterne e non fallano; ha trascurato gli uomini, che
brillano un istante ed ingannano, se li si astrae dal corso ideale delle cose:
le sue deduzioni fondate sulla natura umana non sono fallite, ed hanno avuto la
più piena sicura conferma. Com'ognun vede, siamo giunti a Napoleone attraverso
uno spiegarsi logico delle cose. Bonaparte è la risultante di tutta una
convergenza d'elementi, che allo storico e al politico acuto non isfuggono, e
de ' quali noi abbiamo descritto la natura. Bonaparte è il creatore di quel
tipo di Stato, che, pur lasciando il più vasto campo alle atti vità
individuali, esercita unitariamente il suo compito sovrano, e, pur riposando
consensualmente su un con tratto sociale, in ogni istante vero nella convergenza
delle volontà subiettive, sa trovare la sua difesa in una forza attiva che non
falla. Un'esperienza rovinosa di frammen tarismo e di debolezza porta
all'impero (1 ). Si è avuta troppo lunga pratica d'anarchismo costituzionale,
d'insuf ficienza esecutiva, perchè si possa continuare sulla stessa strada. I
popoli non possono prosperare, quando gli or dini civili non rispondono alla
vita stessa. La vita è vo lontà unitaria; lo Stato è sovranità, cioè
estrinsecazione di quella volontà suprema, che è alla base d'ogni atti (1 ) V.
FIORINI (F. LEMMI, op. cit., p. 619. 163 vità umana coordinata in società. Ogni
menomazione del principio porta all'anarchia. Le costituzioni debbono ri
spondere a quelle esigenze eterne ed immutabili, senza le quali gli organismi
sociali deperiscono e muoiono. Curioso e tipico è osservare come ugualmente
nella storia il Cuoco trovi la legittimazione di altre figure in signi di
capitani e di uomini eletti, il duca Valentino, Cromwell. Mi si permetta la
parentesi, anche perchè si tratta di considerazioni che illuminano direttamente
il nostro argomento. In uno scritto (1 ) il molisano immagina che un suo amico
possegga un manoscritto antico, descrivente un viaggio per l'Italia nel secolo
di Leone X, secolo aureo e grande nella sua pura italianità: dall'opera egli
desume un collo quio tra l'anonimo autore e il Machiavelli. Non istard qui a
riferire il dialogo, che si svolge animato e profondo di politica, tra i due,
nel quale Vincenzo tenta una giusti ficazione di quell'atteggiamento del grande
fiorentino, che i secoli hanno battezzato con l'epiteto di machiavel lismo. L'Anonimo'
nota al Machiavelli che il mondo lo accusa d'avere insegnato massime di
tirannia ai Medici e di avere presi per suoi modelli uomini scellerati, Ca
struccio e il Valentino. Alla prima obiezione il Machia velli risponde che egli
tanto poco è stato fautore dei signori della sua città, che questi al contrario
lo han per seguitato come troppo caldo fautore della libertà della patria; alla
seconda obiezione oppone un ragionamento assai acuto, sul quale merita
fermarvisici un po '. « Ascolta. Per Castruccio ti dirò che, scrivendo la sua
Vita, non ebbi altro pensiero che quello di ridestar gli animi degl'italiani,
inviliti tra l’ozio e la cura de' cani, della caccia, delle donne e dei
buffoni, all'amor delle cose militari, mostrando loro coll' esempio di un uomo
illu stre che per questa sola via si può ascendere alla gloria e all'impero....
». (1 ) Giorn. ital., 1804, 21, 23, 25 gennaio; n. 9, 10, 11; pp. 35-36, pp.
39-40, pp. 43-44: Varietà (ristampato in Scritti vari, v. I, pp. 42-52 sotto il
titolo Due frammenti d'una storia della poli tica italiana ). 164 « Ma pel duca
Valentino?... » « Perchè quelli che egli oppresse e distrusse eran più
scellerati di lui.... Tra tanti scellerati io preferiva quello che almeno
dirigeva le sue scelleraggini ad un fine più nobile e tendeva a riunir
l'Italia, che gli altri, con iscel leraggini più vili, dividevano e desolavano.
L'Italia non avea altro più da sperare: niuna virtù ne' popoli, niun ordine di
milizia. Quei tanti tirannotti, che la laceravano, si facevan ogni giorno la
guerra; ma questa guerra non decideva mai nulla. Nel massimo de' mali, era un
sol lievo diminuirne il numero. Valentino sarebbe rimasto solo. Più grande,
sarebbe stato più umano ed avrebbe accomodati i suoi pensieri all'ampiezza del
nuovo impero. Senza rivali, sarebbe stato anche senza sospetti e senza
crudeltà. L'Italia avrebbe cominciato a goder la pace, e dopo due età avrebbe
incominciato ad avere anche la virtù.... ». Il pensiero del Cuoco è chiaro. La
giustificazione del Duca è nei suoi stessi fini. Il secolo di Leone voleva
questi mezzi, e da essi non si poteva prescindere: un uomo, che aveva per
iscopo di realizzare la sua personalità, non po teva non agire in quella
maniera. Oggi la storia è cam biata. Napoleone non è il Valentino; Napoleone è
un ambizioso, il nostro autore non lo disconosce, ma un ambizioso, che unisce
la gloria alla virtù. Coloro che lo han preceduto sono inetti metafisici,
incapaci di portare la nazione ad un fine grande. Qual è la ragione etica e
storica, che possa impedire al genio di farsi strada e di trovare nella sua
stessa personalità la sanzione del l'impero? Nessuna. Tutte le cose invece
additano Na. poleone come il restauratore degli ordini civili sconvolti, come
colui, che può dare allo Stato un potente indirizzo unitario (1 ) (1) È curioso
ed interessante come l'anglofobo Cuoco spieghi e legittimi il Cromwell. In un
articolo del Giorn. ital., 1804, 5 marzo, n. 28, pp. 111-12: Considerazioni sul
libro in. glese « Uccidere non è assassinare » e sul diritto delle genti (ri
stampato in Scritti vari, v. I, pp. 81-85 col titolo L'assassinio politico e le
violazioni del diritto delle genti) scrive, a proposito 165 Napoleone ha
inoltre un titolo maggiore al trono, un titolo più nobile, il quale sta
maggiormente al cuore di Cuoco: egli ha dato all'Italia quell'unità, e in parte
quel l'indipendenza, che è stata il sogno di tanti pensatori e di tanti martiri
della Partenopea. Vedremo, in seguito, quando verremo a parlare della pedagogia
e dell'ita lianismo del nostro, come il problema unitario italiano sia anzi
tutto un problema spirituale, cioè educativo, e poi un problema politico.
Limitiamoci ora a vedere la cosa piuttosto dal di fuori, per poi penetrarla
meglio nel suo intimo. Bene o male s'è costituito nell'Italia settentrionale
uno Stato unitario. Quel che al Cuoco interessa è che, nella nostra patria, si
cominci a vivere italianamente, a pen sare nazionalisticamente. Altri dirà: il
nuovo organismo è accodato al carro di Napoleone ! Che importa ciò, se
quest'uomo grande ha di mira il bene comune dell'Italia, sua patria d'origine,
e della Francia, sua patria di ele zione. Il nuovo regno non ha con l'Impero'
se non quel vincolo di solidarietà reciproca, che lega il benefi cato al
benefattore: Napoleone è il pegno tra i due po poli, comune sovrano di due
nazioni sorelle. Come mai il Cuoco così irrimediabilmente antifrancese ora è
così strettamente francofilo, incline ad intendere i benefici dell'alleanza e
dell'amicizia franco- italiana, fino a ringraziare Iddio, che ha voluto porre
Italia e Francia sotto il comune scettro d’un uomo solo? La risposta è
implicita in tutto il pensiero politico del no stró scrittore. di un'operetta
del colonnello SEXBY, Killing is no murder e dell'attentato contro Napoleone
del febbraio 1804 queste con siderazioni sulla posizione storica del lord
protettore Cromwell: Dopo le crudeli stolidezze degli evangelici, de'puritani,
de' livellisti e di tutto quell'infinito numero di sette religiose e politiche,
che si agitavano allora in Inghilterra come igra nelli di sabbia quando spira
il vento di mezzogiorno ne' deserti dell'Arabia,... era inevitabile che
sorgesse finalmente un uomo atto a ricomporre in un qualche modo le cose. Ciò
che è ine. vitabile è sempre il minor male », 166 La Francia, che il Cuoco non
ama, è la Francia repub blicana, sinonimo d'astrattismo e di debolezza, che am
mannisce ai popoli parole vacue di libertà di fratellanza d'uguaglianza, e
intanto depreda musei archivi bibliote che, saccheggia case private, taglieggia
le stesse città che dice d'aver liberato. La Francia rivoluzionaria, che egli
descrive con così foschi colori, non può dare a noi l'indi pendenza e l'unità.
La Francia, che invece esalta, è la Francia che ha superato la rivoluzione, ha
ricostituito gli ordini pubblici sconvolti, ha trovato in Bonaparte, la sintesi
superba della sua rinascita. L’unità che il molisano osserva realizzata nel
nuovo Stato è, però, un'unità più politica che spirituale, più estrinseca che
intima. Bisogna dunque operare ancora per rendere le fondamenta del nuovo regno
salde ed eterne, bisogna formare quel che manca: la coscienza dell'italianità,
la volontà unitaria, un nazionalismo. A ciò mirano gli sforzi del Cuoco,
pedagogo dell'Italia, « il pedagogista del primo risveglio della coscienza
nazio nale » (1 ). Abbiamo il Regno italico libero indipendente, punto di
partenza per estendere a tutta la penisola i benefici d’un nuovo ordinamento. È
il gran sogno di Vincenzo Cuoco, che s'esalta, egli, temperamento posi tivo,
ovunque veda un barlume d'unità italiana, lo stesso sogno che lo farà fervido
murattista ne' suoi ultimi anni, sembrandogli d'intravvedere in Gioacchino il
desìo am bizioso d’un più vasto dominio. Certo l'autore del Saggio storico
avrebbe voluto che il nuovo organismo nazionale sorgesse più naturalmente, per
virtù d'italiani, per il formarsi e il maturarsi d'uno spirito civile nostrano,
per un processo politico naturale, senza quell'intervento napoleonico, che pur
serba sempre il suo peccato d'origine: la sua esteriorità. Ma, tutto è fatale
necessario nella storia. « Quella ragione, per la quale gl'italiani, reggendosi
a repubblica, non potrebbero for mar mai uno Stato potente, quella ragione
istessa fa sì (1 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 335. 167 che uno Stato
potente, tra le tante divisioni di luoghi e di animi, non possa sorgere in
Italia se non per mezzo dell’unione; e questa unione, non essendo più figlia
della virtù e degli ordini antichi, non può ottenersi se non per la forza. E
come mai non sarà straniera la forza, quando ogni forza patria è già da tanto
tempo distrutta? » (1 ). La repubblica non fa per noi, come non fa per i
francesi: essa è disgregazione e ruina, mentre occorre unitarietà e forza per
superare i mali e i dottrinarismi del secolo. La Francia repubblicana, dannosa
a sè stessa, non potea essere benefica per poi: i suoi rapporti con l'Italia
eran rapporti di sudditanza e non di parità. « I legami che ci uniscono alla
Francia » scrive il Cuoco, « sono legami di necessità e di vantaggio
vicendevoli. Era naturale che la Francia vincitrice volesse usare della sua vittoria;
ma, finchè la Francia ebbe apparenza di governo repubblicano, la sorte d'Italia
non fu per certo molto felice, perchè pessima è sempre la condizione de' paesi
conquistati o dominati dalle repubbliche. Par che la somma delle libertà tutta
si concentri entro le mura, e fuori non rimane che l'oppressione. Forse è
inevitabile nell'ordine della natura che l'estremo de 'mali non si possa
evitare senza rinunciare a quell'estremo de' beni, a quell'ottimo che si chiama
con ragione il peggior ne mico del bene, e mettersi in quella mediocrità che
forma la base de governi temperati. La Francia, quando ella stessa non avea
governo, prometteva agli altri popoli un governo simile al suo: con promesse,
per tutt' i popoli, fallaci, perchè non poteano eseguirsi; per l'Italia, an
corchè potessero eseguirsi, dannose. Imperciocchè, am messo per vero che i
costumi degli europei viventi fos sero capaci di pure forme repubblicane,
rimane però sempre problematico se con forme puramente repubbli cane l’Italia,
il di cui male più grave stava nella divi (1 ) Giorn. ital., 1805, 1, 3, 6
aprile; n. 39, 40, 41; p. 158 pp. 161-162, pp. 165-166: Sul regno d'Italia (ripubblicato
in, parte da G. Cogo, op. cit., pp. 134-136; ed ora in Scritti vari, V. I, pp.
149-158). 168 sione, avrebbe potuto mai riunirsi; e se, non riunendosi, poteva
acquistar forza e vera indipendenza; e se, senza indipendenza e senza forza,
preda del primo che volesse invaderla, avrebbe mai potuto perfezionar gli
ordini suoi? ». Ritorniamo alla critica rivoluzionaria di cui abbiamo parlato.
Il popolo italiano, pur diviso e suddiviso, ha una sua fisionomia speciale,
bisogni propri, antichi ordini na zionali, che non possono mutarsi ed adattarsi
ai sistemi nuovi d'oltralpe. Napoleone agisce diversamente: crea in Italia un
Regno nuovo e lo pone direttamente sotto il suo scettro, ma nello stesso tempo
gli dà, almeno in parte, una certa autonomia governativa, che intenda i bisogni
e gli interessi locali, gli dà un esercito proprio, che sol levi lo spirito
popolare depresso e lo riabiliti dopo un fiacco passato; gli dà istituzioni,
leggi proprie. V'è una politica imperiale, politica estera, amministrazione ge
nerale, la stessa in Italia e in Francia, dipendente dalla volontà del monarca.
V'è poi una politica locale, diretta alla soddisfazione di esigenze specifiche,
che varia da luogo a luogo, lasciata alla volontà delle popolazioni, che
intanto s’abituano alle gestioni pubbliche, alle fun zioni civili, dalle quali
sino ad oggi erano state tenute lontane. « Il cangiamento di governo che è
avvenuto in Francia, per quanto sia stato necessario ai francesi, si può dire
però che sia stato egualmente utile agl'italiani. Di tutti i legami che univan
questa a quella non rimane che l'al leanza; alleanza, che, se alla Francia è
utile, all'Italia è indispensabile. Il Regno dell'Italia è divenuto proprietà
dello stesso sovrano, e questo sovrano è il più grande uomo del secolo: egli
saprà, egli potrà e, ciò che più im porta, egli vorrà farlo prosperare. Questo
uomo avea già due titoli i più giusti alla sovranità: quello di creatore e di
restauratore dello Stato. Le circostanze politiche del l'Europa gliene dànno un
terzo, più giusto di tutti: la necessità di difendere ancora per altro tempo lo
Stato che egli ha creato, la necessità che ancora ha questa nazione dei
benefíci suoi », 169 H In Italia non si è formato ancora uno spirito pubblico
nazionale, una comunione d'idealità, un italianismo in somma. L'unità, che
Napoleone ha dato a noi, è un'unità che non può trovare altra ragione che nel
suo genio. L'in dipendenza per volontà intrinseca del popolo è un as surdo: in
Italia non c'è ancora un popolo consapevole della sua natura e della sua forza.
L'unica possibile ri soluzione del problema italiano è quella che la storia ha
sancito. Il fatto nuovo avrà per effetto di mostrare agli italiani, come la
convivenza comune ed unitaria sia possibile, anzi vantaggiosa; come essi uniti
siano più forti che non separati; come essi abbiano da sperar tutto da un
avvenire libero, e tutto da perdere ricadendo negli antichi errori. I germi di
quest'esperienza non andranno perduti, morto Napoleone, poi che la storia non
ritorna sui suoi passi, e procede infallibilmente. Qui il Cuoco è davvero il
profeta dell'avvenire. Siamo in un campo puramente politico. Ho detto che ci
riserviamo di studiare in seguito la maniera con la quale il Cuoco crede
possibile una unità italiana più in tima, di natura spirituale, attraverso
un'alta pedagogia, che cementi per l'eternità, ciò che il genio d’un uomo ha
potuto realizzare in maniera affatto pratica, e, nella sua stessa génesi,
estrinseca. Prima però di venire a questo problema, che formerà un capitolo del
presente lavoro, bisogna gettare uno sguardo rapido sulla politica gene rale
europea, in cui il nostro scrittore ebbe intuizioni ge niali e alcune poche
insufficienze tipiche. Per chi ritorna col pensiero alla tormentata storia del
secolo XIX, l'unità d'Italia appare come una necessaria conseguenza di forze
politiche in pieno sviluppo, come l'inderogabile fine d'un non mai interrotto
processo. La questione italiana, considerata da un punto di vista po litico,
appare, senza dubbio, come una grande questione europea. L'Italia è il centro
del Mediterraneo, il centro pulsante della vita civile di tante stirpi, il
transito tra l'Oriente mistico e voluttuoso e l'Occidente pratico e po sitivo;
il paese destinato a moderare, se libero ed uno, tutte le competizioni di predominio
commerciale, ad ali 170 mentarle, se disgiunto e schiavo, in quanto nessuna
grande potenza permetterà mai ad un'altra un dominio incontrastato sulla
penisola, che domina tutti gli sbocchi marinari e commerciali europei. L'unità
italiana è il fulcro del problema dell'equilibrio europeo. Le guerre
cesseranno, in gran parte, quando le nazioni si convince ranno di questa grande
verità: l'unità d'Italia è la condi zione indispensabile d'un assetto europeo
duraturo. È il concetto centrale del Saggio, il concetto animatore della
politica cuochiana. Vincenzo Cuoco si è tuffato nel vor tice che non amava, la
rivoluzione, solo perchè aveva una lontana vaga speranza d'indipendenza e di
unità italiana. « La rivoluzione di Napoli, rimpiange l’esule della Ci salpina,
potea solo assicurar l ' indipendenza d'Italia, e l'indipendenza d'Italia potea
solo assicurar la Francia. L'equilibrio tanto vantato di Europa non può esser
af fidato se non all'indipendenza italiana; a quell'indipen denza, che tutte le
potenze, quando seguissero più il loro vero interesse che il loro capriccio,
dovrebbero tutte procurare. Chiunque sa riflettere converrà meco che, nella
gran lotta politica che oggi agita l'Europa, quello dei due partiti rimarrà
vincitore che più sinceramente favo rirà l'indipendenza italiana » (1 ). La
visuale politica di Vincenzo è senza dubbio vasta e profonda. La lotta tra le
grandi nazioni s'impernia sul Mediterraneo: la questione unitaria cessa di
essere, come per molti patrioti del tempo, strettamente nazionale, e s'inquadra
in problemi più complessi, europei. Gli uomini politici del Risorgimento,
purtroppo, non intesero questa grande verità, e la storia, si può dire, operò
per virtù naturale delle cose, fra l'incomprensione anche di menti riccamente
dotate. Per lo stesso Cavour la lotta è una questione continentale di
importanza limitata. Solo un po'tardi, ma a tempo, lo statista piemontese,
nell'im presa garibaldina del '60, s'accorge dall'atteggiamento in (1 ) V.
Cuoco, Saggio storico, XLIII, p. 178. 171 glese quanto importante sia il
problema meridionale nel gioco delle forze mediterranee. Tutta la maggiore o
minore bontà della politica delle varie nazioni europee, vien giudicata dal
Cuoco alla stre gua di questo fine superiore, secondochè abbiano esse più o
meno favorito l'equilibrio internazionale nell'unità d'Italia. Abbiamo uno
scritto cuochiano, già innanzi ci tato, assai interessante per la comprensione
integrale del suo italianissimo pensiero politico, scritto del quale io darò un
largo riassunto, poi che mi sembra che non sia stato considerato dagli studiosi
a sufficenza (1 ). L'arti colo, Osservazioni dello stato politico dell'Europa,
è una sintesi mirabile delle intime ragioni della storia europea negli ultimi
secoli, delle lotte per il predominio, dell'as setto italiano. Lo studio è
determinato dalla lotta, che si riacutizza, tra l'Inghilterra e Napoleone, ma
il Cuoco supera le contingenze politiche e risale a notazioni di ca rattere
assai ampio. Nella vita moderna due sono le pietre miliari dello sviluppo
storico, il trattato di Westfalia e il trattato di Amiens, i quali segnano come
due epoche ben distinte della vita europea, dopo Carlo V. « Quello che si
chiama in Europa tempo di pace non è che il tempo della minor guerra possibile.
L'equilibrio politico dell'Europa è la causa principale di tutte le guerre e di
tutte le paci: gli uomini e le nazioni travagliano con una mano a distrug gerlo
e coll' altra a ristabilirlo. Vi sono sempre due na zioni preponderanti, le
quali, a calcolo sicuro, si fanno. la guerra un giorno sì ed un altro no; e la
guerra dura finchè ad una non riesca di acquistar sull'altra una su periorità
tale che sensibilmente faccia preponderare uno dei bacini della bilancia e
faccia nascere il bisogno di un equilibrio novello. » Le potenze, che fino a
Westfalia detennero il dominio in Europa, furono la Francia e la Spagna. Alla
pace di (1 ) Giorn. ital., Osservazioni sullo stato politico dell'Europa (vedi
in precedenza, p. 143 ). 172 Westfalia si scoprì la ragione della debolezza
spagnuola, a Nimega questa si riconfermò: l'Inghilterra surse a prendere il
posto della Spagna nella rivalità con la Francia. Queste le linee sommarie
della storia. Vediamo, e qui sta il punto che a noi interessa, quale sia la
posizione della Spagna nella vita continentale e quale l'intima ra gione della
sua fiacchezza. La Spagna e la Francia erano due nazioni di forze quasi uguali,
l'una più grande, l'altra meglio preparata: la Spagna poteva ' trionfare, ma
non riuscì. Perché ! La Spagna diventò potente, perché la fortuna delle
successioni riunì sotto uno stesso scettro metà dell'Europa, perchè Colombo le
donò l'America, perchè potè guadagnare in un primo tempo gli animi degli
italiani divisi, discordi, e contro altri irritati. Ma, una volta acquistato un
dominio enorme, attese più ad estenderlo ancora, anzi che a rinforzarlo, ad
arricchirsi materialmente anzi che moralmente: l'espulsione degli ebrei, le
persecuzioni religiose, le dispute teologiche, i governatori rapaci furono le
piaghe della sua compagine. La mancata risoluzione del problema italiano, e qui
vo glio insistere, fu secondo il Cuoco la causa prima della mancata
affermazione della Spagna. « Se la Spagna, potendo riunir l'Italia o formarvi
un grande Stato, l'avesse fatto, avrebbe, ottenuto un eterno poten tissimo
alleato. Ma il fato avea riserbato ad altri tempi l'uomo grande cui era
commesso questo disegno. La volle ritenere distruggendola. Montesquieu dice che
la ritenne arricchendola: da troppo impure fonti avea bevuto Mon tesquieu la
storia nostra ! Dopo averli impoveriti e spo polati, questi paesi divennero per
la Spagna cagioni di spese e non di forza. Difatti la Francia attaccò sempre la
Spagna, non già nel centro della monarchia, ma nella Borgogna, nelle Fiandre,
nell'Italia, nelle provincie lon tane, le quali non si potevan difendere per
loro stesse, ed i successori de' bravi Gonsalvi, De’ Leva e D'Avalos si
perdettero inutilmente sulla Mosa e sul Po. La Spagna s ' indebolì per
conservar ciò che conservar non poteva ». L'errore politico, causa della rapida
decadenza spa 173 gnuola, è il non aver voluto costituire uno Stato d'Italia,
libero ma alleato, onde colpire la Francia avversaria da ogni lato; l'errore
politico della Spagna sta dunque nell’aver trattato l'Italia alla stregua delle
colonie ame ricane, anzi peggio, perchè in Italia la dominatrice di silluse un
popolo grande colto e capace, mentre fuori sfruttò solo genti barbare o
semibarbare, tribù selvagge. La politica francese nella lotta per il
predominio, secondo il Cuoco, fu l'opposto di quella spagnuola. La Francia
divenne potente, mostrando di proteggere gli italiani, proteggendo veramente
l'Olanda, aiutando i principi dell'Impero: così detta le condizioni a Munster;
sostiene il Portogallo, si allea con l'Inghilterra: indebo lisce in Europa e
nelle colonie, la rivale. I francesi sono forti, desiderosi di dominio, ma non
si lasciano accecare dalle ambizioni. Luigi XIV, il superbissimo monarca, non
giunge mai ad aspirare al dominio del mondo; ed è dif ficile trovare nelle
storie un principe più di lui moderato nelle vittorie. « La Francia ebbe per
sistema quasi eterno di susci tare sempre un'altra potenza contro la sua
rivale. Ho detto che fece risorgere il Portogallo e l'Olanda; fece uso anche
del gran Gustavo, e chiamò le forze svedesi sulle sponde del Reno. Dopo le
vittorie di Eugenio e la pace di Utrecht, la monarchia austriaca di Germania
era divenuta infinitamente più potente di prima. La Svezia non bastava più a
contenerla. La Prussia, con popolazione più numerosa, con sito più opportuno,
era più atta al bisogno; e la Francia fece sorger la Prussia. «Tale è stata la
condotta colla quale la Francia è giunta a tanta grandezza. È la condotta della
saviezza, della giustizia e della generosità ». Cuoco non accenna qui
all'Italia. La Francia ovunque suscita Stati liberi contro le sue rivali, la
Spagna e l'Au stria, ma non crea un Regno d'Italia: ecco la causa del suo non
completo trionfo. « Vediamo che han fatto gl'inglesi ». Battuta la Spagna, la
cui insufficienza si fa palese a Westfalia e poi a Nimega, l'Inghilterra prende
il posto della Spagna. L'Inghilterra 174 è il fomite per tanti anni sino ad
oggi, pensa il Cuoco, di tutte le guerre in Europa: per la sua stessa natura
non può mantenersi forte che con la guerra. « Il vero baluardo dell'Inghilterra
è l'immensa quantità de'capitali che ha accumulati: con questi conserva la sua
superiorità ma rittima, perchè con questi mantiene quelle flotte che gli altri
non possono costruire. Ma, siccome questi capi tali li può accumular qualunque
altra nazione, tostochè abbia industria, commercio e pace; così gl'inglesi deb
bono sostenere la loro superiorità con una continua guerra ». Dalle guerre di
successione ad oggi, alle guerre contro Napoleone è la stessa ragione che muove
gli iso lani a battersi. Ma questo metodo è assurdo e pazzesco: « l'Inghilterra
tende più rapidamente della Spagna alla sua dissoluzione ». Il Cuoco, senza
dubbio, s'inganna, ma s'inganna su dei particolari. La visione d'insieme a me
sembra luminosa, se pure in tutti i suoi punti non accet tabile. Gl'inglesi
prolungano le guerre, oltre il necessario, avidi desiderano troppo. Nella
guerra di successione di Spagna perdettero per un orgoglio male inteso ciò che
Luigi XIV voleva cedere prima delle vittorie del Villars. In essi nullà della
magnanimità de' romani. Essi sono forviati dalla saviezza dalla lusinga di più
felici successi. Alla guerra sono spinti dalla loro natura marinara stessa, nella
guerra permangono per migliorare il loro stato. Così ieri, così oggi: così
nelle guerre dinastiche di suc cessione, così nelle guerre nazionali di oggi. E
dire che l'Inghilterra con questa sua iniqua poli tica estera va perdendo i
frutti d ' un'antica continua savia politica interna di tolleranza e di libertà
! Coloro, che ne' secoli favoriscono quella che il Cuoco chiama « naturale
irresistibile inclinazione a migliorare politica mente » lo stato de' popoli, «
o presto o tardi vincono gli uomini ed i tempi ». « L'Inghilterra è giunta ad
un grado di prosperità immenso; fin dall'epoca di Luigi IX, l'in terna sua
amministrazione era superiore a quella degli altri popoli: ce lo attesta un
uomo, che io chiamo al tempo istesso il Villani ed il Macchiavelli della
Francia, il signor di Joinville. Perchè? Perchè l'Inghilterra fu la prima 175 à
riconoscere la proprietà e la libertà civile. Perchè i papi furono fino al
secolo XI gli arbitri di tutta l'Europa? Per chè, in tanta barbarie e ferocia,
erano i soli che predi cavano la pace; perchè abolirono la schiavitù; perchè,
dice Leibnizio, erano i più savi e i più giusti uomini dei loro tempi, e senza
i papi l'Europa sarebbe caduta in mali peggiori. Dopo il XII secolo cangiarono
massime, e la loropotenza incominciò a diminuire. Perchè la Fran cia e la
Svezia vinsero nella guerra dei trent'anni? Perchè sostennero il partito della
tolleranza, dell'umanità, delle idee liberali de'popoli tutti. Nell'ordine
eterno delle cose, la legge è sancita anche per i potenti; anche i popoli hanno
la loro morale: chi la trascura, chi la calpesta, o presto o tardi ruina. I
francesi promettevano agl'italiani grandi ed utili cangiamenti; non quelli che
la stoltezza de’tempi fa ceva millantare in un'epoca che si chiamava di riforma
ed era di distruzione,ma quelli che ogni uomo savio sperava da quel disordine
dover sorgere un giorno. Imperocchè gli utili cangiamenti- sogliono
incominciare per lo più da vivissime commozioni; ed errano egualmente coloro
che, amando troppo queste, voglion perpetuarle, e coloro che, temendole
soverchio, disperano di un fine migliore. Il destino dell'Italia era quello
che, dopo tre secoli di languore e d'inerzia, dovesse finalmente risorgere a
nuova vita. Inglesi, qual male vi avean fatto i discendenti di Galileo, di
Raffaello, di Virgilio, di Cicerone? Ed il vo stro Wickam ha ricoperte le loro
terre di tanti orrori ! Ed invece di concorrere al loro risorgimento, non avete
neanche voluto riconoscere la repubblica italiana ! » (1). Il Cuoco s'esprime
chiaramente. La sua anglofobia non ha origine, come sembrerebbe a prima vista,
in un en tusiasmo cieco per la politica di Napoleone contro l'acer rima isola
ribelle, ma si giustifica alla luce di supreme esigenze pratiche. La pietra di
paragone in tutta questa (1 ). A. BUTTI, L'anglofobia nella letteratura della
cisalpina e del regno italico, in Archivio storico lombardo, a. XXXVI (1909 ),
p. 434 e sgg. 176 analisi critica è la necessità dell'unità d'Italia, che tutti
intendono come fatale, ma che non tutti amano. Alcuno potrebbe dire che questa
visione pecca di so verchia parzialità bonapartistica, perchè il nostro scrit
tore non rivolge alcun incitamento, alcun rimprovero all'imperatore, per
spronarlo a condurre a buon fine l'opera intrapresa, di cui il regno d'Italia
non è che un buon cominciamento, che attende ulteriori sviluppi. Non è così.
Vincenzo stesso intende quanto poco ab biano fatto i francesi, e la sua parola
non è servile. « Se io dovessi parlare al governo francese » scrive nel Saggio
« per l'Italia, gli direi liberamente che o convien liberarla tutta ò non
toccarla. Formandone un solo go verno, la Francia acquisterebbe una
potentissima alleata; democratizzandone una sola parte, siccome questa pic cola
parte nè potrebbe sperar pace dalle altre potenze nè potrebbe difendersi da sè
sola, così o dovrebbe pe rire abbandonata dalla Francia o dovrebbe costare alla
Francia una continua inutile guerra.... L'Italia è più utile alla Francia amica
che serva, e quindi è meglio renderla libera che provincia » (1 ). Nella
Lettera a N.Q., dinanzi al Saggio storico leggiamo gravi parole. « Se io
potessi parlare a colui a cui (il ] nuovo ordine si deve, gli direi che
l'obblìo ed il disprezzo appunto [delle idee di moderazione] fece sì che la
nuova sorte, che la sua mano e la sua mente avean data all'Italia, quasi dive
nisse per costei, nella di lui lontananza, sorte di desola zione, di ruina e di
morte, se egli stesso non ritornava a salvarla. Un uomo gli direi, che ha
liberata due volte l'Italia, che ha fatto conoscere all'Egitto il nome francese
e che, ritornando, quasi sulle ale de’vènti, simile alla folgore, ha dissipati,
dispersi, atterrati coloro che eransi uniti a perdere quello Stato che egli
avea creato ed illustrato colle sue vittorie, molto ha fatto per la sua gloria;
ma molto altro ancora può e deve fare (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XLIII, p.
178, nota. Cfr. an che tutto ciò che il Cuoco scrive a Napoleone nella Lettera
del. l'autore all'amico N. Q. che va dinanzi al Saggio storico,' a mo' di
prefazione, di cui solo poche righe ho riferito nel testo 177 per il bene
dell'umanità. Dopo aver infrante le catene all' Italia, ti rimane ancora a
renderle la libertà cara e sicura, onde nè per negligenza perda nè per forza le
sia rapito il tuo dono ». Queste righe il Cuoco scrive in piena Cisalpina, non
molti anni prima dell'articolo del quale ci siamo occupati. Queste righe furono
stampate, pub blicate, lette. La voce di Ugo Foscolo nella famosa de dicatoria
a Bonaparte liberatore non è più liberale della voce del Cuoco, anzi, direi,
che quest'ultimo nel suo genio politico metta il dito sulle piaghe, ond'è
afflitta l'Italia, con energia ed acume maggiore che non faccia il poeta de
Sepolcri. E dire che v'è sempre colui che vede l'adulazione, laddove questa non
c'è, e c'è solo un alto elogio per un uomo grande, il più puro interessamento
per le sorti della patria nostra ! Se ora ci accingiamo a dare un giudizio
sintetico sulla visione politica che il Cuoco ebbe dell'Europa e dell'Italia,
possiamo dire con sicurezza che la storia ha dato in gran parte ragione al
grande molisano, in minima parte gli ha dato torto. La questione italiana, a
chi la studia oggi, mentre l'unità non solo politica, ma eziandio, come il
Cuoco l'ha desiderata, spirituale, è un fatto compiuto, appare sopra tutto una
questione di politica generale europea e me diterranea e non limitatamente
nazionale. Gli uomini del Risorgimento, attori coscienti e incoscienti della
sto ria, mossi da idee e da forze, di cui essi erano gli espo nenti e non i
creatori, videro poco: noi storici e critici possiamo affermare certi fatti con
maggiore sicurezza, e figurarci l' unità nazionale come un fenomeno prepa rato
da secoli nella coscienza del popolo, legato da se coli intimamente ad una
realtà spirituale e ad una storia, che si celebrava con mirabile continuità
ovunque. La rivoluzione francese desta dall'imo dello spirito italiano, sia
pure come reazione allo stesso giacobinismo, un mo vimento di rivalutazione
civile, di cui il nostro è il mag giore rappresentante, ma non crea menomamente
un fe nomeno, le di cui origini sono assai più remote. Invero il Risorgimento
s’è manifestato come un movimento altamente spirituale da un lato, come un
problema d'equilibrio europeo dall'altro. Mazzini e Gioberti sono stati il
lievito della rinascita, ma essi non s'intendono se non si comprende il
pensiero del loro precursore Cuoco. L'equilibrio politico è stato la causa
prima, per cui il terzo Napoleone discese nel '59 in Italia contro l'Austria;
l'equilibrio mediterraneo è stato la causa, per cui l'Inghilterra permise
l'opera di Garibaldi nel '60, opera che l'imperatore de francesi prima osteggiò,
e poi, inconscio e gabbato dal Nigra e dal Cavour, finì per per mettere. Il
Cuoco intravide il problema, e, se errò ne' partico lari, nessuno può
condannarlo. L'Inghilterra per il molisano è la nemica naturale del l'unità
italiana. È ciò vero? La storia ha dimostrato di no. La stessa politica, che
egli attribuisce alla Francia di liberare i popoli per farne alleati ed opporli
ai suoi rivali, è stata la politica dell'Inghilterra, quando nel '60, di fronte
al Piemonte vincitore della guerra contro l'Austria, preferì un Regno d'Italia,
signore del mezzo giorno della penisola, grande e forte, ad un Regno di
Sardegna, grande sì da dominare tutto il settentrione, ma non tale da sottrarsi
al vassallaggio della Francia. L'Inghilterra dopo il '59, durante l'impresa
garibaldina, favorì l'Italia per le stesse considerazioni, di cui abbiamo
parlato: suscitiamo un forte organismo statale contro la Francia, aiutiamolo ad
esimersi dal legame con Napo leone III, esso ci sarà riconoscente, e non ci
nuocerà La storia procede così: uno Stato crea un altro Stato, questo dapprima
debole è legato all'astro del suo geni tore, poi s ' ingrandisce aiutato sia
dalla sorte e dalla sua intima virtù, sia da altri che abbia interesse a svilup
parlo, poi, un bel giorno, divenuto potente, saluta i suoi padroni, inizia il
suo corso fatale, la sua naturale evolu zione. Egoismo, mancanza di
riconoscenza, diranno i mo ralisti, che nella vita vogliono attuate le idee del
loro cervello ! È della storia, rispondiamo. L'.Italia sorge na zione dal
conflitto austro - inglese, trova ausilio nella Francia, nell' Inghilterra in
seguito contro la sua stessa 179 antica protettrice, oggi è autonoma e forte:
sarebbe ri dicolo che oggi seguisse la politica de' suoi vecchi mag giori
amici, essa che ha in sè forze latenti è, in isviluppo, più esuberanti e vitali
che non l'Inghilterra e la Fran cia. La storia consacra interessi, bisogni,
volontà e non precetti) filosofici aprioristici.... Che il Cuoco nella storia
vegga uno spiegamento di bi sogni naturali ed omogenei, ci si appalesa
facilmente, se riguardiamo la condanna, che egli fa di organismi storicamente
gloriosi, un giorno potenti, oggi deboli, fiacchi, superati. La caduta
dell'antica repubblica di San Marco nel Saggio storico è espressa nella sua
gelida obiettività, un sospiro, senza un rimpianto. L'Italia di fronte a
Bonaparte, che nel 1796 discende per la pri mavolta da noi, si trova « divisa
in tanti piccoli Stati », che", uniti potrebbero però opporre qualche
resistenza. Il papa propone un'alleanza difensiva. I Savii di Ve nezia
rispondono che da secoli nel loro paese non si parla di alleanze, che è inutile
quindi far proposte. Venezia con ciò sottoscrive la sua condanna di morte. «
Per qual forza » si domanda il Cuoco « di destino avrebbe potuto sussistere un
governo, il quale da due secoli avea distrutta ogni virtù ed ogni valor
militare, che avea ristretto tutto lo Stato nella sola capitale, e poscia avea
concentrata la capitale in poche famiglie, le quali, sentendosi deboli a tanto
impero, non altra massima aveano che la gelosia, non altra sicurezza che la
debolezza de ' sudditi e, più che ogni nemico esterno, temer doveano la virtù
dei propri sudditi? ». « Non so che avverrà » conclude « del l'Italia; ma il
compimento della profezia del segretario fiorentino, la distruzione di quella
vecchia imbecille oli garchia veneta, sarà sempre per l'Italia un gran bene »
(1 ). Quanto diverso il politico Vincenzo Cuoco, che nella sua fredda
obiettività interpreta la storia presente, dal poeta Jacopo Ortis, che getta
uno sguardo sulle età di gloria che furono, piene di luce e di epopea, e sulle
ruine della senza (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, III, p. 22. 180 patria, non
trova di meglio, disperato dell'avvenire, che darsi la morte ! Sotto i colpi di
Napoleone un altro antichissimo Stato cede: il potere temporale de' papi. Il
trattato di Tolen tino ha una importanza senza pari per la storia. Mentre ne'
tempi trascorsi, i papi vinti, sgominati, afflitti si rifiu tarono sempre di
porre a base delle trattative la benchè minima particella del territorio della
Chiesa, a Tolentino per la prima volta per la storia si fa uno strappo, si
passa sopra ai diritti inalienabili e imprescrittibili della Sede Romana.
L'organismo antico invero è tarlato: un pro cesso storico di disgregazione
s'inizia, di cui il Cuoco non può vedere le conseguenze, ma che noi oggi
possiamo ben studiare. « La distruzione di un vecchio governo teocra tico » non
costa a Bonaparte « che il volerla » (1). La politica di Napoleone dal '97 in
poi ne' riguardi della Chiesa, il modo con cui egli impianta il nuovo ed
antichissimo problema delle relazioni, merita un acuto studio, che non possiamo
fare. Limitiamoci a vedere come Vincenzo apprezzi e giustifichi la visuale
ecclesiastica dell'imperatore. Non dimentichiamo che il Cuoco è nato in quel
Regno di Napoli, che nello stesso secolo XVIII ebbe a sostenere fiere lotte
contro la Curia, in cui il giu risdizionalismo ebbe una vera e propria teorica
non solo in iscrittori insigni come Giannone, D’Andrea, Capasso, Aulisio,
Conforti, ma anche in ecclesiastici eletti come il famoso arcivescovo Giuseppe
Capeceletrato (2): l'atteg. giamento cuochiano solo tenendo presente tutti
questi precedenti può apparirci chiaro. Prima però di venire a discutere questo
aspetto del pensiero del nostro, dobbiamo intendere quale posto egli assegni
alla religione nella vita dello spirito e nella vita dello Stato. Lo Stato deve
avere una base spirituale, la quale non può essere data che dall'istruzione
umana da un lato, dalla religione dall'altro. Lo Stato per il Cuoco è stato (1
) V. Cuoco, Saggio storico, III, p. 23. (2 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 391.
181 etico, sintesi di volontà libere, e come tale non ha alcun limite alle sue
funzioni, se non nelle volontà particolari stesse che determinano la volontà
generale; esso non può essere agnostico, in quanto l'attività religiosa è uno
degli elementi che costituiscono la sua stessa natura, che stanno alla base
della sua vita. La funzione educativa è di tale importanza che lo Stato del
Cuoco, concepito come so stanza etica, non può disinteressarsene. La religione,
anche se lo Stato non volesse occuparsene per principio, rientrerebbe nel
quadro civile e pubblico, cioè sottoposto alla sovranità, nel fatto stesso che
essa non può nè vuole prescindere d'operare nel campo educativo. Anche lo Stato
agnostico di fatto deve riconoscere la religione, quando insieme con essa opera
nel terreno vivo della pe dagogia, nella sfera perciò delle coscienze singole.
Che cosa è per il Cuoco la religione? In una sua nota scritta su un foglietto,
lasciato inedito e pubblicato per la prima volta da G. Cogo nel suo tante volte
da me ci tato volume, egli si pone il formidabile quesito, se sia possibile una
delimitazione tra la morale e la religione (1 ). Vediamo. « In questi ultimi
tempi » egli scrive « si è domandato se si dovesse o no separare la religione
dalla morale, e si è risposto da tutti che si dovea; si è domandato se si po
tesse, e mille han risposto che si poteva; si è tentato di separarla, e quasi
nessuno vi è riuscito. Io non credo che abbiano sciolto il problema coloro i
quali hanno tratti i princípi della nostra morale e de' doveri nostri da una
profonda analisi del cuore umano, o dall'ordine generale dell'universo, o dalla
dignità dell'uomo; sublimi idee, ma inutili pe'l popolo il quale intende queste
cose meno del l'esistenza di una divinità !... Persuadiamoci: per esser ateo ci
vuole uno sforzo, e tutto nella natura ci parla di Dio. Coloro che,
restringendo l'idea della divinità a quella che noi abbiamo, invece di dire:
questo popolo ha un'idea della divinità diversa della nostra, o per imbe (1 )
G. Cogo, op. cit., p. 80. Vedi anche V. FIORINI e F. LEMMI, op. cit., p. 653.
182 cillità o per malizia han voluto dire che non aveva ve runa idea della
divinità, han pronunziato l'assurdo di credere che una nazione selvaggia
potesse avere più forza d ' intelligenza della nazione culta; perchè di fatti
che altra è presso tutt' i popoli la prima idea della di vinità se non quella
di una forza di cui non possiamo nè evitare ne comprendere gli effetti? » In
sostanza il Cuoco non condanna coloro che credono la religione sopprimibile, o
almeno la credono distin guibile dalla morale, ma si limita positivamente ad
una affermazione: il popolo ha una religione, di essa non può fare a meno. Ben
nota Giovanni Gentile (1 ) come il Cuoco, ingegno eminentemente politico,
capace di ele varsi sicuro alle vette più eccelse della filosofia, ami,'una
volta attinto il sommo, ridiscendere al concreto della storia, lasciando a
mezzo ogni pensiero speculativo. Ogni problema, sia pure di natura teoretico,
al molisano si presenta nelle sue relazioni con la vita d'ogni giorno, con la
vita pratica dell'individuo e dello Stato. Noi nel caso nostro andavamo alla
ricerca d'un presupposto di natura ideologica, e ci imbattiamo in un problema
co stituzionale; ci attendevamo una dimostrazione di prin cípi, e il Cuoco ci
dà senz'altro il principio, come mero dato di fatto. « L'idea di una divinità
si può chiamare una proprietà intrinseca dello spirito umano. Se la verità di
cui noi siam capaci è la coerenza di una nostra idea con tutte le altre, l'idea
di una divinità sarà eternamente vera, e coloro che vogliono distruggerla non
possono opporle che parole le quali s'intendono meno ». La religione ci appare
come un quid d'insopprimibile, di non superabile, in quanto è un elemento
eterno della stessa nostra natura umana. « La prima idea che gli uomini hanno
avuto della di vinità è stata quella della forza; la seconda quella della
giustizia, la terza quella della bontà. Ecco il corso natu 11 ) G. GENTILE,
Studi vichiani, p. 376. 183 rale delle idee degli uomini. Se noi non daremo
loro una divinità, essi se ne formeranno mille, le quali spesso non
comanderanno quello che il bene dell'umanità esige, per chè l'idea di un nume è
potente sullo spirito umano ed è capace di far obliare i doveri dell'umanità
per quelli della religione ». Ritorniamo ad un concetto assai caro al Cuoco, di
cui il Saggio ci offre la conferma. « Non è ancora dimostrato che un popolo
possa rimaner senza religione: se voi non gliela date, se ne formerà una da sè
stesso » (1 ). E perchè un popolo non può restar senza religione? Perchè la re
ligione è la morale fantastica del popolo, e il popolo ha bisogno di qualche
cosa che lo guidi e lo governi. Io credo che sia questo il pensiero del Cuoco.
L'uomo colto può superare la religione nella filosofia, il semiconcetto nel
concetto, trovando la norma della sua condotta nell'as soluto etico (2 ); il
popolo, invece, ha ancora bisogno d'una morale d'autorità, e quindi
parzialmente estrin seca, le cui basi non possono non essere religiose. Nelle
origini la religione è tutto: diritto, cosmologia, morale: nella religione
tutte le forme della vita trovano un prin cipio autoritario e un fondamento. La
distinzione fra l'una attività e l'altra è assai tarda. Il popolo però oggi ci
offre l'immagine, almeno in parte, dell'umanità primi tiva. La religione per
lui è tutto, perchè, essendo, come dice il Cuoco, forza giustizia bontà, è la
base insopprimi bile, nel suo pensiero, d'ogni educazione, d'ogni morale,
d'ogni diritto umano. Togliete questa base, egli non vi ubbidirà, perchè non
trova più alcuna cosa che legittimi l'ubbidienza all'autorità. Il legislatore
deve porsi da un punto di vista pratico, (1 ) V. Cuoco, Saggio storico, XXV, p.
130. Vedi a propo sito B. LABANCA, op. cit., p. 411. (2 ) Questo superamento,
come vedremo in seguito, è più formale che sostanziale. Il Cuoco non crede
possibile una mo rale fuor dalla religione. L'uomo colto concettualizza ciò che
pel volgo è senso e fantasia, ma dinanzi al mistero si arresta pur esso. La
filosofia sistematizza quel che nel popolo è senza ordine, ma non rinnega la
religione, 184 e rendersi interprete della natura dei subietti, che vuol
disciplinare: se egli vuol regolare tutta l'educazione, in staurare una morale
uniforme e sicura, dare un diritto ri spondente a bisogni concreti, egli non
può prescindere da quest'elemento dello spirito, la religione; anzi su questo
elemento- base, nativo ed originario nella natura umana, edificherà il suo
edificio civile. Ecco come un problema di natura filosofica si è con vertito in
un problema politico, anzi nel problema poli tico per eccellenza, come quello
che involge tutta la vita giuridica della nazione. Da quanto abbiamo detto
derivano due corollari im portanti. Lo Stato, che combatte la religione entro
le sue stesse terre, quando la religione è la religione di tutti, è uno Stato
che ha sbagliato grossolanamente tattica: egli concepisce la religione come
mero fenomeno tran seunte, come pregiudizio, ignora che essa è nello spirito
dell'uomo un momento insopprimibile. Lo Stato agno stico, lo Stato neutrale in
materia di fede, è ugualmente uno Stato senza base, come quello al quale il
problema fondamentale d'ogni vita civile viene a sfuggire, cioè il compito
educativo, pedagogico. Lo Stato non può dar mai al popolo un'educazione
interamente laica. Il popolo è quello che è. La religione è radice di ogni suo
convinci mento, opera della natura e non de' preti. L'educazione popolare non
può essere che educazione, non dico reli giosa, ma su base religiosa. Date al
popolo i concetti di libertà, virtù, bontà, egli non vi comprende, perchè egli,
eterno barbaro, eterno fanciullo, non intende il linguag gio della ragione.
Date al popolo miti, leggende, precetti in forma sensibile semifantastica, egli
non solo vi intende, ma vi segue, perchè egli ha potente la facoltà fantastica
dello spirito, e tutto intuisce prima di pensare, e tutto vede e crede prima di
rendersi conto di ciò che vede e crede. Un'educazione popolare non può non
informarsi a questi principi. Chi ne prescinde, e va predicando l'istruzione
areligiosa e civile, naviga nell'astrazione. Ma del problema scolastico, come
problema pedagogico e statale dovremo occuparei in seguito; qui notiamo la 185
prassi politica dello Stato di fronte ad una realtà eterna, la religione. Lo
Stato, se vuole avere un fondamento incrollabile nel popolo, deve parlare al
popolo, e, se al popolo vuol parlare, deve parlargli nelle forme a lui
familiari, cioè il linguaggio fantastico della favola, il linguaggio semi
concettuale della religione, in quanto solo questo intende e non altro. Lo
Stato deve in sostanza utilizzare ai suoi fini la religione, come ogni altra
realtà umana. Nulla di odioso. Lo Stato fa il suo proprio bene, che collima con
gli interessi della popolazione che si vede meglio com presa, con le
aspirazioni universali della religione. Co loro, che credono di potere far la
guerra alla religione, ed incitano lo Stato ad una lotta impari, poi che esso
non può contare che su pochi, mentre la religione ha dietro di sè masse
compatte di credenti, non sono che de' vol gari astrattisti. Qui noi possiamo
ben vedere quanto il Cuoco si stacchi dal pensiero tipico della rivoluzione e
segua una strada tutta sua. Il giacobinismo è anticlericale; il Cuoco non è nè
clericale nè anticlericale, guarda la vita nel suo con creto, e si accorge che
lo spirito umano ha esigenze re ligiose. Il Lomonaco urla, s'inquieta, scara
venta invettive contro la Sede Romana, contro i leviti, contro i falsi sa
cerdoti; il Cuoco analizza, studia, infine edifica: due tem peramenti, due
mentalità diverse, due metodi antitetici: l'uno caduco, l'altro eterno. La
nota, sulla quale io vengo facendo le mie conside razioni e che a me appare
d’una importanza grande, con tinua ancora: « Io dirò a questo proposito un mio
pensiero. Coloro i quali per far la guerra ai preti han voluto segregarli dalla
società non hanno inteso il modo di combatterli. Era im possibile che in questa
guerra non vincesse quella causa che piaceva ai (sic ) Dei. Se fosse dipeso da
me, mi sarei con dotto diversamente: avrei riunito la religione allo Stato » (1
). (1 ) Seguono importanti considerazioni che io non posso ri portare: cfr.
Cogo, op. cit., p. 80 e sg. 186 mo La politica che il Cuoco consiglia è
confessionista. Que sto significa edificare su fondamenta incrollabili,
edificare sulla stessa natura degli uomini. Nel Platone in Italia, Archita
esprime concetti assai simili e stabilisce che il diritto, pur mantenendosi ben
distinto dalla religione, di questa si serva per raggiungere i suoi fini (1 ).
Il Cuoco non investiga in fine l'essenza vera della reli gione, anzi, come può
notare chi legga il bellissimo scritto di Giovanni Gentile sul nostro, egli in
ogni suo tenta tivo filosofico s'arresta timoroso dinanzi alla formida bile
incognita della divinità, e china il capo riverente. V’è in Cuoco un nucleo di
trascendenza, che nella nuova teologia vichiana è del tutto superata (2 ). « Il
savió» scrive nel Platone « si ritira in sè stesso, riconosce che la nostra
mente è una particella della divinità, che noi non riamo. Vede in questa
massima il fondamento della mo rale umana, e tenta di stabilirla e diffonderla,
non con misteri ristretti agli abitanti d'una sola città....; non con istorie,
che ciascuno può credere e non credere; ma con ragioni tratte dall'intrinseca
natura delle menti di tutti gli uomini, e dalle quali nessun uomo possa opporre
altro che l'ostinazione. Ecco il primo dovere del savio. Il se condo è quello
di compatire il volgo, che cerca ad ogni momento delle cose sensibili, ed i
filosofi, che, per stabi lir la virtù, si adattano talora al desiderio del
volgo » (3 ). Siamo sempre ad un punto. Una base religiosa della mo rale non può
mettersi in dubbio. Mentre l'uomo colto, pur arrestandosi dinanzi al mistero
della trascendenza, ha nella ragione, se non una impossibile spiegazione, una
maggior coscienza della rivelazione; il volgo ha bisogno di vedere e di sentire
anche le cose più immateriali nel travaglio inesauribile della fantasia. Solo
la religione può rendere vicina agli uomini la sublime norma della morale: la
religione, fondamento della morale, essa stessa pensa a renderla viva nella
coscienza. (1 ) V. Cuoco, Platone, v. I, p. 84 e sg. (2 ) G. GENTILE, Studi
vichiani, p. 385. (3 ) V. Cuoco, Platone, v. I, p. 133. 187 Non posso negare
che in tutto ciò vi sia una vera e propria incertezza. La verità è che il Cuoco
non è filosofo, e de' grandi problemi filosofici non può darci un'esplica zione
adeguata. La questione per lui è tutta politica e pratica, e, se s'ingolfa in
discussioni teoretiche, lo fa per ridiscendere più agguerrito sul terreno
pratico. Alcuno potrebbe obiettare che da questa contamina zione di morale
civile e di religione, di politica e di reli gione, vengano a scapitarne sia lo
Stato sia la religione, in quanto lo Stato penetra, si dice, in una sfera non
sua, la religione viene ad essere subordinata ad un fine mon dano. Non è così,
ripeto. Il Cuoco stesso ci avverte che v'è netta delimitazione di fini, tra
Stato e religione, in quanto il primo persegue un fine politico e gli trova la
base sua naturale nello spirito e nella natura umana, mentre la seconda dal
fine poli tico si astrae o dovrebbe astrarsi limitandosi ad un'opera meramente
interiore. Sul terreno politico non v'è possibilità di conflitti, ammesso che
la religione si volga all'eterno ed obblii il mondano. Sul terreno spirituale
v'è identità d'oggetto, il miglioramento interiore del po polo, cooperazione e
non antitesi. In ogni caso v'è vi cendevole vantaggio: lo Stato deve favorire,
pur essendo tollerante, la religione, perchè persegua i suoi fini super
terreni; la religione deve aiutare lo Stato, perchè questo possa in terra
fruire materialmente d'ogni miglioramento morale degli uomini: l'uomo veramente
in ispirito reli gioso non può non essere un buon padre di famiglia, un buon
cittadino. Da quanto abbiam detto è evidente come il Cuoco non cada affatto
nell'errore di molti, proclamando uno Stato, per il quale non v'è che una sola
religione, ed è intolle rante verso le altre. Lo Stato del Cuoco persegue
un fine politico ed utilizza ogni forza fisica e morale che trova, utilizza
quindi anche, col vincolo d’un vantaggio reci proco, le forze smisurate della
religione dominante la cattolica nel caso nostro e a questa dà benefici, come
li darebbe ad un qualunque altro ente pubblico che per segua un fine collettivo
e civile, senza che ciò significhi > 188 intolleranza verso gli altri culti,
che possono pur essi fruire di benefíci, ove il loro fine collimi col fine
statale. Lo Stato agisce nel suo interesse pratico, ond'è chiaro quanto sia
necessario un controllo continuo da parte sua sulle istituzioni ecclesiastiche,
controllo che non può essere altrimenti ispirato che a superiori esigenze di di
fesa pubblica e di polizia. (1 ) Sino ad ora abbiamo parlato della religione
come fa coltà dello spirito, come insopprimibile realtà umana, e il caso di
conflitti tra Stato e religione non poteva a noi presentarsi se non come un
caso abnorme. Ma il problema politico particolare e il caso d'un conflitto
nella sfera pratica può presentarsi, quando noi non consideriamo la religione,
ma la Chiesa, l'istituto universale, che può porsi e si pone di fronte allo
Stato con uguali caratteri d'eticità e di assolutezza, e con pretese che a
volta usur pano le facoltà proprie dello Stato nel campo giurisdi zionale. Date
le premesse che abbiamo poste, il Cuoco non può negare il giurisdizionalismo
dello Stato e la subordina zione entro i suoi confini d'ogni istituzione
ecclesiastica alla legge. L'educazione religiosa non sfugge al controllo dello
Stato: l'attività ecclesiastica culturale non può sot trarsi alla norma comune.
Il Cuoco differisce solo dai giurisdizionalisti antichi, in quanto ha un senso
vigilissimo dell'importanza della religione, « un'intuizione sicura dello
spirito nella sua vita politica » (2 ). Con questa sua concezione dello Stato
come sostanzia lità etica, è naturale che il nostro non solo « della reli gione
come della filosofia, in quanto servono anch'esse come elementi riformatori
della coscienza civile » faccia « uno strumento del fine politico », ma non
possa ne (1 ) Dopo quanto abbiam detto, ci appare affatto falsa l'af fermazione
di B. LABANCA, op. cit., p. 409, che il Cuoco non abbia mai approfondita la
questione religiosa. (2 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 416. 189 ammettere che
la Chiesa di Roma, istituto fuori dello Stato, possa entrare a competere con lo
Stato in que stioni che involgono la sua sovranità. Libertà di culto e
d'istruzione, ma controllo dello Stato, subordinazione allo Stato ! Lo Stato
agisce nella forma del diritto, e il diritto pone un obbligo ed una tutela: la
religione ha, di conseguenza, l'obbligo di agire ne' limiti delle norme
giuridiche, e la libertà di operare come crede in essi, li bertà che si traduce
in una tutela civile contro i violatori di essà. Ognuno sa come t si siano
svolte le relazioni tra lo Stato e la Chiesa sotto Napoleone, sa come Pio VII
si mo strasse conciliante col déspota di Francia, come si giun gesse al
Concordato tra Francia e Santa Sede (1801 ), come il papa presenziasse
all'incoronazione di Parigi, come presto la politica giurisdizionalista
degenerasse in tirannia, per finire attraverso varie occupazioni (Ancona, 1805;
Civitavecchia, 1807; tutte le Marche, 1808), con l'arresto brutale del
Pontefice in Roma (1809), con la di chiarazione della fine del potere temporale
(maggio 1809). Noi non abbiamo documenti tali dá permetterci di seguire il
Cuoco nel suo pensiero dinanzi a tali e sì gravi eventi: dovendo stare allo
spirito dell'opera sua fin qui studiata, potremmo, credo, con quasi certezza
dire, che egli non partecipasse alle violenze ultime di Napoleone contro Pio
VII. Tuttavia per intendere come il Cuoco ponesse il pro blema de' rapporti tra
Stato e Chiesa, possiamo esami nare un suo articolo, Considerazioni sul concordato
del febbraio del 1804 (1 ). La pace religiosa è uno degli elementi
indispensabili della vita civile. Una nazione, che serri in sè discordie
chiesastiche si trova in condizioni peggiori d’una nazione, che alimenti in sè
le fazioni, poichè, mentre queste sono (1 ) Giorn. ital., 1804, 1, 4, 6
febbraio; n. 14, 15, 16; p. 56, pp. 59-60, pp. 62-63: Considerazioni sul
Concordato (ristampato in Scritti vari, v. I, pp. 62-70 col titolo Stato e
Chiesa ). 190 alimentate da meri bisogni materiali, le prime traggono origine
da esigenze spirituali, ben più profonde e durevoli. I turbamenti di molti
Stati derivano appunto dal credere che fenomeni di natura religiosa si possano
vincere con i metodi comuni, con i quali si distruggono le sedizioni. La
Francia in principio ha seguito queste massime, e ne ha fatto una tristissima
esperienza: la religione stessa è decaduta, ha perduto buona parte dell’utilità
sua; lo Stato ha subìto più d'una menomazione nella sua auto rità. «....
Chiunque ha un cuore deve applaudire (siamo, quando il Cuoco scrive, nel 1804,
e il conflitto tra Napo leone e Pio non s’è ancora delineato ) all'umanità
colla quale un governo savio ed un pontefice degno per le sue virtù del posto
eminente che occupa, ponendo fine ai dubbi, ai timori, alle querele, ne hanno
data quella pace che è preferibile a mille trionfi. La prudenza ha trovata la
via nelle angustie tortuose che vi erano tra il sacerdozio e l'impero ». Fin
qui, come ognun vede, ci troviamo di fronte a frasi d’occasione, a concetti ben
noti del Cuoco, altre volte espressi e ribaditi nello stesso Saggio storico.
Gli Stati sono tanto più forti, quanto più gli elementi della vita materiale e
spirituale convergono ad un fine unico. Lo Stato, ove diritto e religione non
cozzano in sieme, ma da punti opposti realizzano una stessa verità, è lo Stato
più forte che si possa immaginare. Guardiamo la storia: le nazioni floride sono
quelle, ove l’armonia tra diritto e religione, autorità e libertà, s'è meglio
pre sentata. Nel 1804, commentando la storia che Melchiorre Delfico avea
scritto della repubblica di San Marino, dopo aver ricordato che negli Stati non
è tanto l'ampiezza del territorio, il numero degli uomini, la forza degli
eserciti, che conta, quanto la virtù de ' cittadini e la giustizia degli
ordini, scrive riferendosi al fatto che il fondatore del pic colo Stato fu un
religioso: « Sulla porta della maggior chiesa leggesi questa iscrizione: Divo.
Marino. Patrono. Et. Libertatis. Auctore. Iscrizione che rammenta il de creto
col quale gli Ateniesi dichiararono Giove arconte perpetuo della loro
repubblica; iscrizione forse unica tra popoli moderni, i quali per lo più hanno
la religione di 191 visa dallo Stato, e degna che si mediti dai ministri del
l'una e dell'altro » (1 ). Il sogno del Cuoco mi sembra molto simile al sogno
di Dante e di Marsilio da Padova: una Chiesa, ricondotta alla natìa purezza,
riaffermante novellamente col divino Maestro che il suo regno non è di questa
terra: impero e papato, Napoleone e Pio, con diversi mezzi, con scopi diversi,
l'uno terreno, l'altro celeste, operano concordi in terra per assicurare il
benessere dei popoli. Il Con cordato, al quale specificamente si riferisce il
Cuoco, è il documento del nuovo patto. Breve patto invero ! Ma il Cuoco nel
1804 è fiducioso di un avvenire religioso di pace, che non sarà, crede
sinceramente che le antiche lotte giurisdizionali siano definitivamente della
storia e non più della vita: l'analisi, perciò, che vien facendo, è meramente
storica, è uno sguardo su un passato, che, pia illusione, non ritornerà più !
Nei primi secoli, riassumo il pensiero del nostro, si disputò pochissimo di
giurisdizione. Il divin Maestro aveva detto che il suo regno non è di questa
terra, onde non si potette confondere ciò ch'era di Dio con quel che spettava a
Cesare. Le dispute furono sul dogma. Costan tino mirò solo a mantenere l'ordine
nelle dispute, ma i suoi successori Ariani, Nestoriani, Eutichiani si mischia
rono ad esse, e l'impero ne fu turbato: lo stesso Giusti niano cadde
nell'errore. In Italia solo Teodorico mo strò bene ciò che un principe savio
deve alla religione. Egli la rispettò e la fece rispettare. Rigido conservatore
dell'autorità regia, fu giusto giudice nella controversia tra il pontefice
Simmaco e il suo competitore Lorenzo. « Teodorico volea esser il sovrano
egualmente e de’laici e de ' preti ». Ma anche i suoi successori non ebbero la
di lui virtù. Surse così in Europa un nuovo ordine di cose. « Delle vicende
della giurisdizione ecclesiastica nell’Oc cidente hanno scritto moltissimi, tra
i quali un gran nu mero forse non è stato esente da ogni spirito di partito. (1
) Giorn. ital., 1804 25 giugno, n. 76, p. 308: Memorie stori che della
repubblica di San Marino, ecc. 192 ) ). Noi crediamo che l'indicar le ragioni,
per le quali si con fusero i limiti delle due giurisdizioni, sia il più giusto
elogio che far si possa e del nostro governo e della Santa Sede (! ), che con
tanta prudenza li hanno ristabiliti. Tutto ciò —— scriveva San Bernardo ad
Eugenio papa, suo discepolo — tutto ciò che tu hai ricevuto non da Cri sto, ma
da Costantino, io ti consiglio a ritenerlo a seconda de ' tempi, ma non mai a
pretenderlo come un diritto Il consiglio, che il molisano ripete al Pontefice,
è un consiglio altamente politico. Il Cuoco dice: io riconosco che, in
determinate contingenze storiche, il papa, posto tra barbari armati, crudeli,
pronti alla violenza, abbia dovuto far ricorso alle armi per difendersi, abbia
quindi desiderato il potere temporale; oggi le condizioni sono mutate,
l'autorità regia non vuol menomare il prestigio della Chiesa, anzi vuole
accrescerlo, difenderlo, arric nirlo; a che dunque serve il potere temporale?
Il po tere temporale ci appare come il resto inutile d'età sor passate, poi
che, la base del rispetto e dell'autorità non è più nella forza e nelle armi,
ma nella giustizia e nella virtù. Il patrimonio di San Pietro è intangibile !
Ma perchè? Serve alla difesa della Chiesa.... Serviva: ora non più ! Le parole
che il Cuoco ripete sono le parole della sa viezza, le parole che la storia,
che non torna indietro, consacra nella realtà della vita. L'abdicazione ai
diritti antichi significa potenziazione della Chiesa nelle coscienze degli
uomini, ritorno alla purezza antica degli Apostoli. La Chiesa Romana ha in
sostanza un duplice elemento: un elemento dommatico, che nessuno pensa a
menomare, specie l'autorità pubblica, che non intende penetrare in una sfera
che non è sua; un elemento politico, determi nato dai tempi, soggetto a flussi
e a riflussi, ma sul quale il conflitto con il potere civile è stato e può
essere sempre facile. Il punto di minore resistenza è il dominio temporale, che
oggi è una vera barriera per una (1 ) Si riferisce sempre al Concordato. 193
comprensione tra Stato e Chiesa, e che occorre superare, perchè i rapporti
divengano da buoni ottimi. La Chiesa abdichi ad ogni temporalità, lo Stato
riconoscerà tutta la grandezza della religione, la potenzierà praticamente, le
darà tutti i mezzi per attuare in terra il compito antico. Certo le ragioni del
dominio temporale sono profonde, ma sono tutte storiche, cioè superate; mentre
le ragioni della grandezza spirituale della religione sono eterne, cioè presenti
alla nostra coscienza umana insopprimibil i mente. Che le condizioni, che han
reso il dominio temporale necessario per la religione e il suo bene, siano
sorpassate, il Cuoco lo dimostra con una acutissima analisi, sulla quale merita
fermarsi. I barbari, discesi dalle provincie nordiche dell'impero romano,
permisero, essi meno civili, ai vinti culti e ricchi di sapienza, di vivere
secondo le loro leggi, le loro usanze, i loro istituti. Nacque così, crede il
molisano, quella specie di giurisdizione personale ignota agli antichi, donde
poi scaturì la distinzione de' fori. « A poco a poco le menti degli uomini si
avvezzarono a concepire due legislatori diversi ed uno Stato entro un altro
Stato ». I vescovi professarono la giurisprudenza romana e l'adattarono ai
nuovi bisogni, divennero feudatari, divennero ministri, cancellieri dei grandi
sovrani. L'elemento romano trovò in essi un baluardo contro la sopraffazione.
La Chiesa insomma fu nell'alto Medio Evo davvero un faro di luce nelle tenebre.
Essa predicava l'umanità e la libertà, essa sola potè dichiarare la schiavitù
contraria alla religione. Tutti questi elementi contribuirono a darle una forza
grandissima, che si tradusse presto in un dominio terreno. È naturale quindi
che un mutamento profondo negli ordini sociali porti seco un mutamento negli
ordini ec clesiastici. La storia ha uno sviluppo che non permette a lungo
superfetazioni antisociali. « Noi scorriamo rapi damente » scrive il nostro
autore « sopra un soggetto che è di sua natura vastissimo. Ci basta avere
indicate le cagioni principali. Conosciute queste, è facile conoscere che, a
misura che gli uomini s'incivilivano e gli ordini pubblici ritornavano verso la
loro perfezione, dovea ces sare tutto ciò che la sola infelicità de' tempi avea
consi gliato, introdotto, tollerato; e dovean segnarsi di nuovo quei confini
entro de' quali la sovranità temporale fosse più energica e meglio ordinata, e
l'autorità religiosa più augusta e più sicura. Così dal caos emerse l'ordine, e
fu a ciascuna cosa assegnato il suo luogo ». Questo or dine il Cuoco vede
avverato in un giurisdizionalismo con fessionista, che tende a volte ad un vero
e proprio con fessionalismo all’austriaca. Gli elementi di questo sistema non
possono essere esposti brevemente, onde occorre pas sarvi su, Vincenzo Cuoco,
se noi guardiamo ora dall'alto le cose, e cerchiamo di raccogliere le fila di
ciò che siam venuti dicendo, ci si appalesa come un fermo sostenitore dei
diritti dello Stato, concepito come sostanza etica, sostenitore che non ammette
alcuna menomazione di quei caratteri salienti che abbiamo veduto. Egli si pre
senta come un vero e proprio giurisdizionista, rappre sentante di quel
giurisdizionalismo, che lo storico co nosce nelle forme del leopoldinismo, del
giuseppinismo e sopra tutto del tanuccismo. Che il Cuoco sia giurisdizio
nalista nel senso sovraccennato, molti elementi lo testifi cano. Egli è
giurisdizionalista, ma nello stesso tempo il suo Stato è confessionista,
sebbene tollerante: anzi il nostro lo consiglia ad essere più confessionista
che può, perchè gli interessi dell'autorità civile e dell'autorità ec
clesiastica collimano perfettamente. Lo Stato del Cuoco trova una Chiesa
dominante e le dà di fatto privilegi, benefíci, considera i suoi sacerdoti come
pubblici fun zionari, investiti di vere e proprie funzioni pubbliche,
esercitanti un compito che il potere supremo non solo riconosce ma subordina al
suo controllo: la stessa educa zione religiosa è vigilata dagli organi
centrali. « Il che» come ben nota Giovanni Gentile « non viene, in conchiu
sione, a soggiogare quello che non è soggiogabile, lo spi rito religioso e
scientifico, alle forme giuridiche istitu zionali dello Stato; ma soltanto a
risolvere nella vita concreta dello Stato l'elemento sociale e pratico di co
teste forme superiori dello spirito, le quali, se sono ideal 195 mente
sopramondane, storicamente rientrano anch'esse nella sfera dei rapporti
sociali, materia del diritto » (1 ). Questo giurisdizionalismo confessionista
del XVIII se colo, anteriore alla rivoluzione francese, aveva nei prin cipi e
negli statisti un fondamento di vere e proprie credenze e convinzioni
religiose, che portavano, come os serva lo Scaduto (2 ), all'affermazione d'una
supremazia nel campo morale della Chiesa sullo Stato. Il giurisdizio nalismo
napoleonico ha invece cause più politiche che re ligiose, s ' ispira più
all'analisi delle condizioni storiche contemporanee che ad altro. Il Cuoco
segue quest'ultimo indirizzo, temperandolo col tanuccismo, vale a dire, ri
conoscendo l'altezza etica della Chiesa. Nulla ci induce a credere che egli
fosse specificamente cattolico prati cante, ma da un'analisi minuta de' suoi
scritti, da un manoscritto inedito sull' Ideologia, di cui ci dà' notizia il
Gentile, dal Platone in Italia, noi possiamo ritenerlo uno spirito
profondamente religioso. La sua filosofia serba anzi resti di trascendenza, e
la sua teologia, se è lecito così esprimersi, ritorna ad una posizione che il
Vico, suo maestro ideale, avea già superata (3). Egli differisce dagli
scrittori politici del tempo suo, scettici e agnostici, per i quali il
confessionismo ha basi puramente effimere, dif ferisce dunque per il fatto che
nella religione vede un elemento insopprimibile della vita dello spirito. Da
noi la religione dominante è la cattolica: non vi è legge che da essa e dalla
sua morale possa prescindere. Il suo in gegno, la sua sicura intuizione delle
varie attività dello spirito, lo porta ad un riconoscimento che non è solo do
veroso in linea di principî, ma è savio in linea politica per lo Stato che
voglia realmente attuare la sua missione, e sulla natura umana costruire il suo
edificio istituzio nale. « Il primo dovere di chi ama la patria è quello di (1
) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 416. (2) F. SCADUTO, Diritto ecclesiastico
vigente, 1923, Cortona, v. I, p. 19 sg. (3) G. GENTILE; Studi vichiani, p. 385.
Una parte dell’Ideo logia è stata ripubblicata in Scritti vari, v. I, pp.
297-302. 196 rispettare la religione de' padri suoi; il primo dovere di chi ama
la religione è quello di rispettare il governo della patria, senza di cui non
vi sarebbe alcuna religione ». Qui mi sembra che veramente il Cuoco si
distacchi dal l’età che fu sua, e all'astrattismo filosoficizzante e scet tico
sostituisca la realtà insopprimibile dello spirito, che è anche religiosità,
ed, essendo religiosità, non può essere che tolleranza. CAPITOLO V. Nazionalità
e italianismo nel « Giornale italiano ». Le origini della nuova Italia. Il
concetto di naziona nalità presso Cesare Paribelli e Francesco Lomonaco. Presso
Vincenzo Cuoco. - Sua visione spiritualistica del problema unitario e
nazionale. - Mezzi per formare una nuova coscienza nazionale. Abbiamo nella
prima parte di questo studio a lungo parlato del pensiero costituzionale di
Vincenzo Cuoco, quale egli di fronte all'astrattismo rivoluzionario dei
giacobini franco- italiani sistematicamente espresse ne'suoi Frammenti di
lettere dirette a Vincenzio Russo, e quale poi mostrò in atto negato in quel
Saggio storico, che resta ancora il più mirabile documento dei terribili giorni
che passarono alla storia col nome di Rivoluzione napoletana e con la gloria
d'eroismi non emulabili. Nel nostro lavoro abbiamo studiato il concetto che il
molisano si è fatto dello Stato e dei suoi attributi, la visione della vita giu
ridica e politica, e, infine, il modo ond'egli fissa il mille nario problema
dei rapporti tra l'autorità civile e l'auto rità ecclesiastica. In tutta questa
nostra analisi abbiamo visto come unitario sia il pensiero del nostro autore,
che abbiamo definito il più vivo esponente dell'italianismo di fronte ad ogni
forma, ad ogni espressione di vita, che non sia consona al nostro spirito, alle
nostre esigenze, ai nostri bisogni, alla nostra tradizione. 198 L'italianismo
del Cuoco ci si appalesa in tutta l'opera sua multiforme e molteplice, e noi
non avremmo bisogno di insistervi più, se in esso non vi fosse un elemento
nuovo che lo differenzia dall'italianismo di tutti i con temporanei e degli immediati
' posteri: il modo in cui egli concepisce la nazione e lo spirito nazionale. È
que sto il punto sul quale verterà la nuova indagine. Giustamente Benedetto
Croce, nella prefazione a La ri voluzione napoletana del 1799, dice che chi
cerca « le ori gini sacre della nuova Italia » deve di necessità rifarsi ai
fatti della Partenopea (1 ). Il tragico fato della repubblica disperde per la
penisola centinaia di patrioti, gente, che, per quanto dottrinaria, astratta,
più francese di costumi e di pensiero che italiana, ciò non pertanto ha una
fede rigida e calorosa nei destini immancabili della patria. È il polline vivo,
che trasportato dalla tempesta fecon derà in altri liti, e poi s'esprimerà in
nuovi fiori e in nuovi frutti. Sarebbe facile fare dei nomi e degli scritti, ma
uscirei dal mio compito e mancherei con ciò dal mio pro posto: ricorderò solo
due scritti molto importanti per due ragioni, in primo luogo perchè in essi
l'indagine storica può rinvenire le prime idee sull'indipendenza e sull'unità
della nazione italiana; in secondo luogo perchè dal con fronto, che di essi si
farà con le pagine cuochiane, sca turirà la diversa posizione spirituale, che
il Cuoco rap presenta. Cesare Paribelli, ex ufficiale di Ferdinando IV, dal
1793 al 1799 rimasto quasi sempre in prigione per ragioni politiche, poi membro
del Governo Provvisorio a Napoli, il 18 giugno 1799, essendo incaricato d’una
missione a Parigi, proprio mentre le sorti repubblicane volgevano al peggio (il
17 giugno Ruffo accorda la resa alla città di Napoli e la Partenopea è finita )
scrive un Indirizzo dei Patriotti Italiani ai Direttori e Legislatori Francesi,
in cui, dopo avere espresso numerose lagnanze contro gli stra nieri nemici ed
amici, dopo avere descritto la misera (1 ) B. CROCE, La rivoluzione napoletana,
p. XII. 199 condizione dell'Italia tutta, dopo avere enumerati i voti delle
varie regioni conclude con profetiche parole. « Legi slatori e Direttori,
invoca, osate alfine di soddisfare il voto universale dell'Italia, e di
proclamare la sua indi pendenza e la sua riunione, il di cui centro esiste già
nella santa energia dei figli del Vesuvio, nello spirito repubblicano dei
montagnari Liguri, nello sdegno invano ritenuto dei figli dell'infelice
Vinegia, e nella disperazione di tutti i rifugiati Piemontesi, Romani e
Toscani, cui non resta più ormai verun'altra alternativa, che o di cercare per
via d'una morte volontaria un asilo nella tomba, o di crearsi di bel nuovo, per
mezzo d'una volontà ferma e determinata, il felice avvenire, che era stato
promesso alla loro Patria. Legislatori e Direttori del popolo fran cese, parlate,
e la Repubblica Italica esisterà. Un'assem blea Nazionale e un Governo
provvisorio, riunito in Fi renze nel centro dell'Italia, saranno invito a tutti
gli abitanti di queste belle contrade; un'armata ausiliaria sarà formata, lo
stendardo Italico sventolerà nell'aria ac canto al vessillo tricolorato, e gl '
intrighi stranieri sa ranno sventati ancor questa volta; e il secolo decimonono
vedrà folgorare questi due astri vittoriosi e protettori, che annunzieranno
all'Austria e al gabinetto Brittanico la vicina distruzione, o ai discendenti
dei germani e agli abitanti delle tre isole, ormai troppo serve, la prossima
loro libertà (1 ). Il documento è importantissimo, e la sua importanza appare
ancor maggiore, se si pensa che è esso stato ver gato, quando le sorti non solo
di Napoli e d'Italia, ma anche di Francia, volgevano al male, e molti pavidi
disperavano. Lo stesso pensiero, un po ' più tardi, esprime Francesco Lomonaco
in uno scritto, enfatico e gonfio di forma, ma caldo e commosso d'amor patrio:
il Rapporto fatto al cit tadino Carnot, fiera requisitoria contro le malefatte
degli (1 ) B. CROCE, La rivoluzione napoletana, p. 335; M. Rosi, op. cit., v. I,
p. 215 e sgg.; V. FIORINI e F. LEMMI, op. cit., p. 151 e sgg 200 stessi
francesi in Italia, malefatte, che non ebbero altro effetto che quello di
allontanare sempre più le simpatie del popolo dalla causa rivoluzionaria. Anche
il vesuviano Lo monaco sente che in Italia si sta formando una volontà che non
era per l ' innanzi, ma invano si sforza di spie garsela filosoficamente,
troppo imbevuto com'è di rigi dismo giacobino. Egli enumera i diritti, quelli
che egli almeno dice diritti del popolo italiano, all'unità e all'in dipendenza,
quegli elementi che l'indagine sistematica del secolo XIX poi preciserà come i
presupposti del con cetto di nazionalità. L'Italia, non divisa da grossi fiumi
nè da grandi mon tagne, separata dalle Alpi e dal triplice mare dagli altri
popoli, forma una indissolubile unità geografica: è questo il primo elemento
della nazionalità. Gli abitanti che l'a bitano hanno la stessa tinta di
passioni e di carattere, godono d'un eguale germe di sviluppo morale e di
fisica energia, hanno gli stessi interessi, la stessa lingua, la stessa religione:
tutto li addimostra per membri della stessa famiglia: sono questi nuovi e
complessi elementi della nazionalità, elementi etnici, linguistici e religiosi,
che si pongono accanto al primo elemento geografico. Aggiungete a ciò una
ininterrotta tradizione storica, per cui uno è il processo evolutivo della stirpe,
uno il fasto e la sventura, come uno l'avvenire, ed avrete l'ultimo elemento,
che informa di sè un popolo e cementa quel che possiamo dire d'una nazione (1 ).
Gli italiani hanno perciò un diritto naturale, ab aeterno acquisito, all'unità
e all ' indipendenza. La Francia, dice in sostanza lo stesso scrittore, può e
deve riconoscerlo positivamente. Solo così l'Italia, dopo tanti secoli potrà
vedere sanate le sue molte e sanguinose piaghe, che la tormentarono e la
tormentano. « Qual riparo » scrive il Lomonaco « a tanti mali? Qual rimedio a
piaghe sì profonde? Come imprimere alle de (1 ) F. LOMONACO, Rapporto al
cittadino Carnot, ecc., in se guito al Saggio storico di V. Cuoco, Laterza ed.,
Bari, 1913, p. 323. 201 presse ed avvilite fisonomie italiane il suggello
dell'an tica grandezza e maestà? Uno dei principali mezzi, se condo me, è
l'unione. Perchè termini il monopolio in glese, e i vili isolani cessino di
arricchirsi su le rovine del continente; perchè si oppongano argini
all'ambizione del l'Austria, la Francia abbia una fedele alleata, la condotta
della Prussia sia meno equivoca, il gran colosso dell’im pero russo stia
immobile ne ' ghiacci del nord, la Spagna divenga stabile amica della gran
repubblica; perchè, in una parola, vi sia in Europa bilancia politica e si
disec chi la sorgente delle guerre, è d'uopo che l'Italia sia fusa in un solo
governo, facendo un fascio di forze. Rea lizzandosi quest'idea, gl'italiani,
avendo nazione, acqui steranno spirito di nazionalità; avendo governo, diver
ranno politici e guerrieri; avendo patria, godranno della libertà e di tutti
beni che ne derivano; ecc. » (1 ). La ragione prima dell'unità italiana così è
un fattore esterno, quello di un presunto equilibrio europeo, quello d'una
nuova armonia tra i popoli, tra le genti del nostro belligero vecchio
continente. Questi gli antecedenti dell'idea unitaria, queste le sante origini
di quel concetto di nazionalità (2 ), che troverà poi in Giuseppe Mazzini il
suo apostolo. Il Cuoco, che a Na poli visse ed operò, che con tutti i patrioti
di Napoli a lungo ebbe rapporti, non può non agitare gli stessi senti menti. Ma
questi da lui come vengono trasformati, in lui quanta nuova luce acquistano !
Esule dalle sventure della Partenopea, visitato Marsi glia, Chambery, Parigi,
dopo Marengo, nel dicembre 1800 il Cuoco è a Milano, ove presto pubblica il
Saggio e i Fram menti (3 ). Io non mi indugierò neppur brevemente sul
l'attività del molisano nella Repubblica cisalpina (poi italica ) e nel Regno
italico, attività vasta e complessa di (1). F. LOMONACO, op. cit., p. 327. (2 )
Chi vuole avere notizie più ampie veda La rivoluzione napoletana del CROCE, ove
vi è un largo studio sull'argomento, pp. 329-342. (3) N. RUGGIERI, op. cit., p.
3 ]. 202 studioso, di cui sono documento le Osservazioni sul Dipar timento
dell'Agogna, che vanno sotto il nome di L. Lizzoli, sebbene siano, come è stato
indiscutibilmente dimo strato (1), del nostro scrittore, e i frammenti su la
Sta tistica della Repubblica italiana, opera scientifica di vasto respiro (2 ),
che dimostrano quanto alto fosse il bisogno del nostro autore d'esaurire ogni
forma di realtà umana, poichè solo sovra una conoscenza adeguata di essa si può
fondare un coerente edificio politico e legislativo. Sono punti questi oramai
acquisiti alla storia e su essi non mi soffermo. Vengo piuttosto ad un altro
punto, la fonda zione del Giornale italiano, che tanta larga parte ha nella
formazione della nostra coscienza nazionale, che primo agita, nel fulgore della
gloria napoleonica, il problema unitario. In quel periodo tumultuoso, che
comprende i primi decenni del secolo XIX, Milano è il centro culturale più
cospicuo d'Italia. Napoli, dopo le aspre lotte giurisdi zionali con la Chiesa,
dopo il fiorire della sua Università, dopo la gran luce diffusa da Filangieri,
Galiani, Pagano, Cirillo, caduta la breve repubblica del 1799, colla restau
razione del Ruffo, aveva visto disperso tutto quel te soro di sapienza che
cinquant'anni di attività scientifica aveano accumulato. Torino era un centro
troppo ristretto, ancor provinciale e particolaristico, sebbene già comin
ciasse a dar segno di nuova e più ampia vita, ma non poteva offrire
assolutamente nulla, dato che con le vit torie del Bonaparte aveva perduto
l'antica libertà. Di Venezia, di Firenze, di Roma inutile parlare. Milano
dunque ne ' primi anni del nuovo secolo è il centro più attivamente colto
d'Italia. Grandi in essa sono le memorie del popolo, grande la tradizione
recente. « Ivi si era formata prima la scuola del giansenismo, e poi la scuola
de' diritti dell'uomo »; ivi « la 6 Società patriot tica ”, divenuta poi
Società popolare, aveva lavorato alla diffusione delle idee nuove ». Come
rileva Francesco (1 ) N. RUGGIERI, op. cit., p. 40; G. Cogo, op. cit., pp.
13-23, (2 ) G, Cogo, op. cit., p. 24 e sgg. 203 De Sanctis (1 ) ivi s'era
espresso, contemporaneamente forse ai primi tentativi giurisdizionalisti del
Tanucci, un moto, diretto principalmente contro la curia romana, per sonificata
nei gesuiti, e contro l'aristocrazia, che pur non avendo portato ad immediati
mutamenti politici, annun ciò importanti riforme civili per il miglioramento
del l'uomo, che già erano concrete conquiste civili, allor quando il turbine
rivoluzionario si scatenò, distruggendo tutto, l'antico e il nuovo, il cattivo
e il buono, ciò che doveva crollare e ciò che era degno di restare. A Milano
aveva scritto il Beccaria, instaurando nel campo penale nuove dottrine, che,
reagendo a tutto il sistema degenere del medievale processo inquisitorio,
preludono ad un mi rabile fiorire delle dottrine criminalistiche; il Verri
aveva disputato di economia, di finanza, di sociologia; il Caffè aveva agitato
nelle menti più illuminate i nuovi pro blemi filosofici e scientifici, le nuove
posizioni artistiche, che appassionavano non solo l'Italia, ma la Francia e
l'Europa tutta. Questa la tradizione, che ne' primi anni del nuovo se colo
Milano rinnova in una vita sempre più grande e degna. Le varie rivoluzioni vi
hanno fatto affluire esuli non solo da Napoli, ma da ogni parte d'Italia, poeti
e filosofi, soldati e commercianti, giureconsulti ed econo misti (2 ). È il
periodo grande della vita milanese; il pe riodo in cui, per dare tre illustri
nomi, appena da poco spento il Parini, cantano Monti Foscolo Manzoni. Nulla da
meravigliare se in questo ambiente d’intellettualità si agitano quelle
questioni, che poi lo stesso secolo XIX vedrà realizzate e risolte, concreterà
insomma nell’azione politica. L'animo ardente di Vincenzo Cuoco in questa
società così vivace ed attiva trova tutta lo stimolo per destarsi da quella sua
natural pigrizia, che lo stesso Manzoni in (1) F. DE SANCTIS, Saggi critici,
Milano, Treves ed., 1918, v. III, p. 2. (2 ) R. SORIGA, L'emigrazione
meridionale a Milano nel primo quinquennio del secolo XIX, in Bollettino della
Società pavese di storia patria, a. XVIII (1918 ), pp. 102-117, pp. 119-121,
204 lui notava, e della sua nuova attività, oltre gli scritti statistici su
citati, sono testimonianza gli articoli sul Gior nale italiano, che egli
pubblica il 2 gennaio 1804 e di rige continuamente fino all'agosto del 1806,
fino cioè al suo ritorno in patria, avvalendosi della cooperazione di due
valentuomini, Bartolomeo Benincasa e Giovanni d'Aniello (1 ). Seguendo il
nostro metodo di non occuparci di pro blemi biografici, noti a sufficienza,
sorvoliamo sulla fon dazione del foglio milanese (2 ), e vediamo piuttosto che
cosa esso rappresenti nella storia dell'idea nazionale, quale sia il suo
rapporto con i precedenti ideologici del nazionalismo, che abbiamo visto in
Paribelli e Lomonaco. Che cosa è innanzi tutto la nazione per Vincenzo Cuoco? È
qualcosa di già acquisito, di rigidamente fatto, di sta tico, o invece qualcosa
da acquisirsi, da farsi, di dina mico, qualcosa insomma che diviene in un
processo inin terrotto? Esiste realmente e storicamente una naziona lità
italiana, che è formata con questi e con quegli altri elementi, che sono questi
e quelli, e nulla più? E quali sono questi elementi? Abbiamo noi perciò un
diritto na turale ad essere nazione, diritto che gli stranieri non pos sono
contestare, donde scaturisce un correlativo supe riore dovere a permettere la
nostra unità nella forma d'uno Stato indipendente e sovrano? Sono questi al
trettanti problemi, ai quali dovremo singolarmente ri spondere. Se noi
ritorniamo col pensiero agli scritti del Paribelli e del Lomonaco, noi vediamo
in essi uno sforzo a definire concretamente gli elementi costitutivi di questo
concetto di nazionalità, che poi alla resa dei conti finisce per man care e per
sfumare, proprio nel momento, in cui pure essi credono d'averlo conquistato e
fissato. Nè è a dire che (1 ) V. FIORINI e F. LEMMI, op. cit., p. 655. (2 )
Cfr. A. BUTTI, La fondazione del Giornale italiano » e i suoi primi redattori,
Milano, Cogliati ed., 1905 (estr. dall’Ar chivio stor. lomb., a. XXXII, fasc.
VII); vedi pure N. RUGGIERI, op. cit., p. 43 e sgg.; nonchè G. Cogo, op. cit.,
pp. 30-34. 205 l'insufficienza sia dovuta all'insufficienza della loro cul tura.
Uomini di ben maggiore preparazione si sono sfor zati d'esaurire criticamente
il contenuto della naziona lità e non ci sono riusciti. Ogni elemento, tra
quelli da noi presi in esame, si rivela attivo nella formazione della
nazionalità, ma poi non può essere a rigore accolto come necessario essenziale
costi tutivo. Ancora: vi sono elementi, che a volta sono, a volta non sono;
altri che operano storicamente con una certa intensità, ed altri con una
intensità maggiore o minore. Il Lomonaco accenna ad elementi geografici,
etnici, lin guistici ed eziandio religiosi, quali antecedenti del nostro
concetto, del concetto che noi tutti abbiamo di nazione, per cui gli italiani
sono fatti per essere membri d'una sola famiglia. Tutti questi egli afferma
come la base concreta, sovra la quale s'aderge il superiore diritto a che
l'Italia sia un solo Stato. Data questa concezione naturalistica, la
conseguenza che ne scaturisce è una sola: il popolo italiano ha una superiore
ragione a divenire indipendente, a trovare la sua forma giuridica in un
reggimento uni tario; gli stranieri non debbono che riconoscere positiva mente
quel che Dio o la natura, o altri che dir si voglia, segnarono sulle coste
delle montagne e nel corso de'fiumi, separando la patria nostra dalle altre
patrie, facendo si che essa, geograficamente delimitata dalle Alpi e dal mare,
sia abitata da una sola gente, parlante un solo idioma, avente una sola
religione, una sola storia, una sola mis sione, una sola somma d'interessi.
Ecco perchè il Paribelli e il Lomonaco si rivolgono ai francesi. Essi sono i
più forti, essi possono perciò estrin secamente donare all'Italia quell'unità
statale, a cui senza dubbio ha diritto, perchè la nazionalità è una realtà non
da farsi, ma già fatta e perciò statica. Quel che ancora non è fatto ma da
farsi è lo Stato uno ed indipendente, considerato come esterno alla nazione,
quasi come una sua sovrastruttura, che può essere e può non essere, ma che, sia
o non sia, lascia inalterata la nazionalità. Può esservi la nazione e non
esservi lo Stato, e viceversa. Lo Stato sarà il riconoscimento susseguente ed
esteriore d'una 206 realtà già concretizzata, e quindi definitiva, che è la na
zione con quegli elementi che sappiamo. Contro questa concezione s’oppone il
Cuoco Nessuno de gli elementi positivi della nazionalità può dirsi essenziale
al concetto di nazionalità. Prendiamoli uno ad uno, ed ognuno di essi ci
apparirà fallace e transeunte. Costruire sovr’essi val quanto costruire sovra
la sabbia. Che è la terra se non una mera quiddità naturale, che in sè e per sè
non ha che una importanza relativa, tant'è vero che gli ebrei sono nazione pur
fuori dal territorio nativo, e lo sono dopo quasi due millenni da che si sono
dispersi per il mondo? Che è la religione, se noi la concepiamo come religione
comune di tutti, con quei determinati solenni riti e con quella certa gerarchia
ecclesiastica, se non un astratto? Ma d'altra parte ognuno di questi ele menti,
ed altri che abbiamo sorvolato, acquistano mag giore consistenza, se noi li
guardiamo non già nella loro estrinsecità e nella loro astrattezza, ma se li
consideriamo nella loro significazione spirituale, vale a dire in quanto noi li
compenetriamo di noi, de ' nostri affetti, de' nostri sentimenti. Non è più
allora la terra fisica geografica, « bagnata » come dice il Lomonaco « dal
Mediterraneo, dal l ' Jonio, dall'Adriatico, e separata dagli altri popoli da
una catena di monti inaccessibili », ma bensì quella terra che ci vide nascere
e vide nascere i nostri avi, ove i nostri avi sono sepolti, saranno sepolti i
nostri padri, saremo sepolti noi pure, quella terra ove noi lavoriamo ed amia
mo, ove lavorarono le generazioni che furono e compi rono grandi cose, quelle
grandi cose, di cui si vede ancor oggi la testimonianza nelle grandi
costruzioni, nelle opere plastiche, ne ' carmi, nelle.storie, che ci commovono
e ci fanno fremere d'orgoglio. Non è più allora la religione cattolica romana
con i suoi dommi scritti e rivelati, fissati perennemente ne' sacri libri,
bensì quella religione che vive ne ' nostri cuori, e ci anima nelle opere
degne, ci rimprovera nelle indegne, ci consola nelle disgrazie, che brilla come
speranza di luce futura, che noi sentiamoogni momento, sempre nuova e presente,
sempre viva e rin novantesi. 207 La nazione insomma è in noi, è quella maggior
consape volezza che noi abbiamo di noi, onde ci sentiamo fratelli di tanti
altri individui, che perciò poniamo non come estranei a noi, ma simili
ne’sentimenti e negli affetti, for manti una superiore unità spirituale. Non è
perciò nè il territorio, nè la lingua, nè la razza, nè l'interesse che de
termina la nazionalità, il suo essere e il suo contenuto, ma siamo noi stessi,
che con la nostra spiritualità affermiamo i vari elementi di volta in volta
come costituenti la nazio nalità, e li plasmiamo in una suprema volontà, che è
co scienza ed energia. La nazionalità così non è fuori di noi, ma in noi; non è
materia o natura, ma spirito; non è contenuto, ma forma del più vario contenuto.
Le conseguenze di questa posizione sono incalcolabili. La nazionalità non è,
diviene; non è qualche cosa di preesistente alla nostra determinata energia
spirituale, ma coeva con essa, perchè da questa posta e generata in ogni suo
momento. Tale più alta visuale del problema il Cuoco esprime in quel Disegno di
un giornale italiano, che egli presentò nel 1809 al vice- presidente della
Repubblica italiana Fran cesco Melzi d'Eril (1 ). La nazione, egli dice, non è
formata; si tratta anzi di formarla. « Fra noi non si tratta di conservar lo
spirito pubblico, ma di crearlo. Conviene avezzar le menti degli italiani a
pensar nobilmente, condurle, quasi senza che se ne avvedano, alle idee che la
loro nuova sorte richiede, e far divenire cittadini di uno Stato coloro i quali
sono nati abitanti di una provincia o di paesi anche più umili di una provincia
» (2 ). Da ciò è facile vedere come la con cezione naturalistica sia superata:
la nazione non esiste (1 ) Il documento tratto dall'Archivio di Stato di Milano
è stato pubblicato dal prof. ATTILIO Butti in appendice alla sua op. cit.,
nonchè ristampato da G. GENTILE: VINCENZO Cuoco, Scritti pedagogici inediti e
rari, Roma-Milano, Albrighi e Se gati ed., 1909, p. 3 e sgg.; e poi da N.
CORTESE e F. NICOLINI: VINCENZO Cuoco, Scritti vari, Bari, Laterza ed., 1924,
v. I., pp. 3-12. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 4. 208 in natura, come
mera entità di fatto, ma nello spirito, come superiore unità ideale.
Quest'unità dello spirito, che poi è energia plasmatrice e volontà
realizzatrice, come abbiamo detto, consiste di due parti principali: « la prima
è la stima di noi stessi e delle cose nostre; la seconda è l'accordo de'
giudizi di tutti su quegli oggetti che possono essere utili o dannosi » (1 ).
Io direi: è in primo luogo autocoscienza, consapevolezza di noi e delle nostre
pos sibilità; in secondo luogo quell'atto, per cui il nostro io particolare,
coincidendo con tutti gli altri particolari in una sola volontà, s'afferma come
universale. La nazione così null'altro è che volontà di nazione, e, siccome con
cretamente la volontà è in noi uomini, la nazione è in noi, quella nazione che
noi amiamo, sospiriamo, che noi idoleggiamo ne' nostri pensamenti, che vediamo
cantata ne' grandi poeti, che desideriamo grande e possente nel futuro come lo
fu nel lontano passato, che infine noi vo gliamo ed affermiamo in ogni nostro
pensiero ed atto, onde ogni nostra opera o scritto reca l ' impronta d'un
superiore carattere, che è il carattere di nostra gente. La stessa così detta
tradizione nazionale non è, non ha alcun valore, se non nel presente, se non in
quanto la poniamo come presente, e perciò solo operativa di grandi cose,
incitamento a maggiori grandezze. Se noi l'assu miamo come passato, essa
null'altro è che retorica, sban dieramento inutile di grandi fatti, su cui
tutti possono meritamente ridere. « Un giornalista di Londra o di Pa rigi può
mille volte al giorno ripetere ai suoi compatrioti: Noi siamo grandi. Egli sarà
sempre creduto. Un giornalista italiano, se pronunzierà questa stessa propo
sizione, desterà il riso; ed una proposizione di cui si è riso una volta, dice
Shaftesbury, non può produrre mai più verun buon effetto » (2 ). Anche la
tradizione, come tutti gli elementi della nazionalità non deve essere fuori
degli uomini, ma veracemente parlare agli uomini. La sto ria resta mera
erudizione passiva inerte, se la riguardiamo (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I,
p. 3. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 4. 209 come un frigido insieme di
fatti; ma se questi fatti par lano ad uomini, e ad essi dànno maggior
consapevolezza di loro stessi, ond'essi acquistano maggiore energia e vo lontà
di dominio, allora la storia diventa davvero maestra de' popoli. Così la
tradizione ben'intesa diviene autoco scienza, stima di noi stessi. « Alla stima
di loro stessi » scrive il Cuoco « e delle pro prie cose debbono le grandi
nazioni e quella energia, per cui han fatto le grandi operazioni; e quella
pazienza, per cui han sopportati grandi mali e sacrifizi gravissimi; e quell'
affezione al proprio governo, che si raffredda ed estingue dall'idea che esso
non operi bene o che un altro operi meglio; e finalmente quella costanza ne'
pensieri, ne' disegni e nelle operazioni, la quale, fondata sul rispetto che
abbiamo per i nostri maggiori, può sola farci ottenere i grandissimi effetti.
Quando si analizzano le nazioni, si trova che i beni ed i mali, la verità e gli
errori sono misti egualmente da per tutto, e che la differenza tra l'una e
l'altra non dipende da altro che dalla loro diversa ma niera di pensare e di
sentire » (1 ). Posto ciò, allorquando la nazione non si è ancora con cretata
nella forma di uno Stato, non può esservi un di ritto, una pretesa a Stato
unitario, che noi possiamo esi gere dagli stranieri, aventi verso di noi un
corrispondente dovere al riconoscimento. Lo Stato è sì riconoscimento di
nazionalità, ma non riconoscimento estrinseco di altri, ma bensì intima
affermazione della nazionalità in ogni suo momento. Dire volontà di nazione e
dire volontà di Stato nazionale è la stessa cosa: affermare la nazione val
quanto affermare lo Stato nazionale. E siccome la nazione non è, ma diviene; lo
Stato non è, ma diviene. In un senso altamente ideale esso è anche quando
giuridicamente non è riconosciuto dagli altri Stati, in quanto è in noi che lo
poniamo ed operiamo per realizzarlo, e lo realizziamo continuamente in ogni
nostro atto. Come si tratta di fare lo spirito pubblico, la coscienza
nazionale, si tratta di (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 3. 14 fare lo Stato, e lo si fa, facendo lo spirito
pubblico e la coscienza nazionale. Circa la seconda parte della nazionalità,
dello spirito pubblico, il Cuoco dice, c'è poco da aggiungere: è il pro blema
dell'accordo di più uomini nelle idee utili (1 ), onde la loro volontà si può
considerare come una sola volontà. Basta presentare queste idee utili,
presentarle caldamente sinceramente, presentarle spesso, perchè tutti siano
d'ac cordo. « È necessario che tutti gli uomini convengano in tre cose: in
rispettar i governi, in rispettar la religione ed in praticar la morale; e se
tra queste cose si potesse stabilire una progressione, io non avrei veruna
difficoltà di dire che la corruzione della morale porta seco il di sprezzo
prima della religione e poscia del governo. È na tura dell'uomo trascurar prima
i doveri, indi conculcar le leggi che sanciscono i doveri, e finalmente
disprezzar coloro dai quali ci vengono le leggi » (2 ). Dato che lo Stato
moderno null'altro è che nazione, coincidendo la volontà di Stato con la
volontà di nazione, e posto che questa non è fuor di noi, ne viene che la
volontà statale non è estrinseca al soggetto, ma a lui intima e connaturale:
anzi la volontà di Stato coincide con la nostra in quanto que sta si pone come
universale, una ed armonica con tutte le altre. Il rispetto al governo non deve
essere una coa zione, ma un'accettazione libera, poichè nell'atto go vernativo
vediamo l'espressione di posizioni da noi con divise, anzi da noi volute. Il
rispetto quindi allo Stato è in quanto nello Stato vediamo la sublimazione di
quanto di meglio è in noi, e, siccome lo Stato del Cuoco è stato etico, e, in
termini giuridici, professionista, ne scaturiscono come conseguenze
inderogabili: il bisogno che i soggetti rispettino la loro religione che è
anche religione di Stato, pratichino la loro morale che è anche morale di
Stato. Vincenzo Cuoco, in quella parvenza di Stato unitario che è la Repubblica
italica, poi Regno italico, si pone (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 3. (2
) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 8. 211 dinanzi una sublime missione, un
compito titanico: for mare la coscienza di quel che sarà o diverrà la nazione
italiana. Il problema che abbiamo esaminato nei napo letani del '99 è
invertito. La rivoluzione imponeva una unitarietà estrinseca, mirava a formare
un sentimento vuoto ed astratto di pseudo - solidarietà umana; il Cuoco invece
s'affisa nell'interiore degli uomini, opera sui loro spiriti, ne ridesta quella
coscienza che il nuovo secolo XIX dirà nazionalità, e che infine null'altro è
che un atto d'energia volitiva, che plasma e fonde in sè ogni parti colare
contenuto. V'è il popolo, quel popolo che i giacobini idolatravano e levavano
alle stelle, ma a questo popolo la patria non è da darsi bell’e fatta, compiuta
e grande, attraverso l'opera di pochi disinteressati idealisti, o italiani o
stra nieri; no, questo popolo deve agire, vivere pur esso, sen tire i grandi
problemi del tempo, acquistarne la cono scenza, prepararsi liberamente
l'avvenire. Il Cuoco pone il popolo come elemento indispensabile della vita
civile, come il grande operatore della storia in tutti i suoi sviluppi. La
rivoluzione sublima in teoria il popolo, ma di fatto ne ha poco rispetto;
poichè crede po terlo dominare dal di fuori, e fargli subire i nuovi sistemi
politici, come già subiva i vecchi, vuote sovrastrutture, in cui può vibrare
ogni mutevole realtà. La rivoluzione infine è ne' giacobini, che sono i pochi,
non nel popolo, che è la molteplicità. Il Cuoco crede ciò un grande errore, ed
è questa la grande sua trovata, ond’egli meritamente s’as side tra i grandi del
nostro paese. Se vogliamo creare quella realtà spirituale che è la nazione, non
possiamo prescindere dal popolo, dal popolo che abbiamo visto nel Saggio essere
il solo autore delle rivoluzioni e delle con trorivoluzioni. Il principio della
storia è in lui, e in lui sono tutte le più remote scaturigini della vita.
Parlare al popolo, dunque, e ridestarlo, inserirlo nel pulsare della cosa
pubblica, fargli acquistare dignità e sensibilità, e allora esso non odierà le
istituzioni o non sarà ad esse indifferente, in quanto queste vede fuor di sè
stesso, ma le amerà come sue, espressione della sua più alta eticità, 212 e con
le istituzioni amerà la morale e la religione, che con le prime vedrà
intimamente legate. Oggi, dice il molisano, esiste bene o male una Repub blica
o un Regno italico; il popolo però ancora ne è fuori: bisogna unire i due
termini, perchè solo così il primo sarà veramente un ente vitale, il secondo
un'unità cosciente e non una molteplicità naturale e perciò bruta. Se domani,
il Cuoco non lo dice ma noi lo intendiamo, vicende storiche nuove
distruggeranno la mal connessa unità napoleonica, e nuovi stranieri invaderanno
il bel suolo d'Italia, se in questo domani il popolo sarà ancor sopito o morto
alla vita pubblica, ohimè, non vi sarà speranza più di unità e di indipendenza;
ma, se per av ventura questo popolo noi lo avremo educato, istruito, reso
elementó vero dell'attività sociale, oh, allora non vi sarà bisogno di
lunghissime lotte perchè la volontà co mune di nazione, la volontà di Stato
libero si concreti, s'imponga in giuridiche affermazioni dinanzi agli stra
nieri, che le subiranno e le riconosceranno ! Così il problema politico in
Vincenzo Cuoco diventa sopra tutto problema pedagogico, anzi il problema peda
gogico per eccellenza, come quello che è destinato a creare un popolo, una
nazione, uno Stato (1 ). Ben nota Guido De Ruggiero che, laddove il carattere
spirituale dei moti, che dalla rivoluzione si espressero, sfuggiva ai
rivoluzionari, anche ai più eletti, il Cuoco intende la nuova esigenza e vuol
essere educatore: nella sua grandezza come peda gogista intendiamo la sua
grandezza come storico e po litico (2 ). Certo gli ostacoli a questa missione,
a questo fine sono grandissimi, ma non per ciò il molisano si sbigottisce:
quanto maggiori sono gli ostacoli tanto più bello sarà il premio nell'avvenire.
Oggi in Italia non v'è nazione, non v'è senso unitario; siamo poveri, pochi,
disgregati, senza un esercito vero e (1 ) P. ROMANO, Per una nuova coscienza
pedagogica, G. B. Pa ravia, s. d. (1924 ), Torino, p. 106. (2 ) G. DE RUGGIERO,
op. cit., p. 175. 213 proprio; non importa, tutto si farà, ammonisce Cuoco, ed
esce in una profetica dichiarazione di fede, che, ancor oggi, commove e rende
superbi nello stesso tempo. « Ogni Stato » scrive « ha un periodo da correre.
Tutte le nazioni piccole son destinate ad ingrandirsi o a perire. Quelle non
periscono, le quali dispongon per tempo le loro menti all'ampiezza de’destini
futuri; onde, quando il corso de gli avvenimenti loro presenti le occasioni
opportune, esse, per mancanza di preparazione, non si ritrovano impo tenti » (1
). L'unità d'Italia prima sia nello spirito, poi certamente sarà nella vita
giuridica: ma noi non possiamo presu merla in questa se non ci sforziamo di
concretarla in quello. Dalla frase che io ho richiamato appare chiaro quanto
caldo sia in Cuoco il pensiero unitario: non basta quella parvenza d'autonomia
che la Francia ci dà e Na poleone mantiene, occorre di più, occorre che ciò che
è Italia a Milano sia Italia a Scilla, e viceversa, occorre la vera unità, cioè
lo Stato nazionale. Questo non è un di ritto del passato inestinto e
inestinguibile, sacra eredità di generazioni trascorse, ma unità da formare ex
novo attraverso un'opera diuturna e disinteressata, in cui tutto ciò che è
diritto e storia antica deve rifondersi e rifog giarsi nel presente, diritto e
storia nuova, perchè nuova volontà e nuova consapevolezza. La storia in un
certo senso è peso bruto, se non si vince come passato; è atti vità
propulsatrice, se noi la riviviamo e ne ritragghiamo incitamento. Perciò tutto
il Giornale italiano è pieno di storia, di memorie antiche, di riesumazioni
dotte, d'in formazioni nazionalistiche: ma tutto ciò non è materiale d'archivio,
da biblioteca, bensì esempio da prospettarsi ad animi italiani, ond'essi
vibrino di un legittimo orgoglio, che non è comodo adagiarsi in una indiscussa
superiorità o antico primato italico, ma incitamento a nuove opere. Ecco ciò
che si propone all'incirca il Giornale italiano: un'alta opera di pedagogia
pubblica. (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 7. 214 Questo giornale, divenuto
rarissimo, per lungo tempo è stato dimenticato dagli studiosi, ma oggi ad esso
si è ritornati, e in esso si sono rinvenute le vere ideali origini, di questa
nostra Italia, di cui il Risorgimento è stato la cosciente affermazione, non
l'estrinseco dono di questo o di quello, sia esso il terzo Napoleone o il
Gabinetto britannico. La direzione cuochiana al Giornale italiano durò tre anni:
sono tre anni d'un apostolato fervido sincero ele vatissimo, senza mai un
minuto di riposo. Nessun pro blema, giuridico o politico, etnografico o
storico, econo mico od agricolo, militare o industriale, sfugge alla mente di
Vincenzo, e tutto egli rivolge ad un ben noto fine, poichè, com'egli stesso
osserva, « per formar la mente de’ lettori, è necessario che l'opera istessa,
abbia una mente, cioè un fine unico, e parti tutte corrispondenti al fine » (1
). L'importanza di questo foglio non isfuggì ai più acuti studiosi delCuoco.
Già il Romano lo proclamò « un nobi lissimo apostolato di italianità (2 ) », e,
come il Cogo ri leva, questa affermazione il sopra detto critico convalida con
prove sicure, sebbene sarebbe stato forse opportuno che egli vi avesse fermato
un po' di più la sua atten zione (3 ). Parimenti sul Giornale italiano ha
scritt oltre il Cogo, Paul Hazard, il quale nel suo obiettivo e felice intuito
ha ben visto quanto il Cuoco si differenzia dai gia cobini francesi e quanto
rigidamente affermi la sua na zione (). Ma, nonostante il loro acume, il
Romano, il Cogo, l'Hazard, non poterono avere quella sensazione sicura della
grandiosa importanza di quel giornale, che solo noi oggi possiamo apprezzare
dopo che ulteriori studi hanno messo in luce come quegli scritti della gazzetta
milanese, spesso non firmati, o sottoscritti con la sem plice sigla C., fossero
letti da un giovanetto idealista ap (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 3. (2
) M. ROMANO, op. cit., p. 136. (3 ) G. Cogo, op. cit., p. 32. (4 ) P. HAZARD,
op. cit., p. 231 e sgg. 215 pena uscito dall'università, che li postillava e li
trascri veva, da Giuseppe Mazzini: piccola favilla atta a destar gran fuoco.
Per raggiungere i suoi alti fini tre sono i mezzi che il Giornale italiano si
propone, e che esplicitamente di chiara: in primo luogo, « presentare al
pubblico quanto più spesso si possa le memorie degli altri tempi: non, come
talora si è fatto, sfigurate e dirette a turbar gli ordini che si avevano, ma
quali realmente sono, e per confermar colla stima di noi stessi gli ordini che
abbiamo »; in se condo luogo, « incominciare a misurarci, almen col pen siero,
colle altre nazioni »; poi, « ragionar frequentemente sulle operazioni nostre
», onde acquistare coscienza delle nostre possibilità, delle nostre virtù e dei
nostri vizi (1 ). Tutti questi tre mezzi miravano ad un fine unico, far
comprendere agli italiani che « chi oggi non è grande » e « quasi diffida di
poterlo divenire », lo sarà, come « lo è stato una volta » (2 ). Nel luglio
1805 Vincenzo Cuoco, recensendo uno scritto del Monti, di quel Monti, che egli
pur non troppo ammira come personalità morale (3), scritto col quale il poeta
cesareo esalta l'Eroe, che' la gratitudine nazionale in voca « nel tempo stesso
suo conquistatore, suo liberatore, suo Re », non loda l’autore per il suo
lodare l'Eroe, « soggetto tanto comune qual è sempre », ma bensì per la novità
che ha saputo trovare e per « l'interesse che ha saputo destare rammentando le
antiche glorie italiane, e le sciagure e l'avvilimento, che alla gloria
succedettero, ridestando le ombre de' tempi antichi, e dopo di esse l'ombra di
Dante, di quel poeta del quale nessuna nazione p. 5. (1 ) V. Cuoco, Scritti
vari, v. I, p. 5 e sgg. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, (3 ) Vedi N.
RUGGIERI, op. cit., p. 163; nonchè A. LEVATI, Saggio sulla storia della
letteratura italiana nei primi venti cinque anni del sec. XIX, Milano, Stella
ed., 1831, p. 131 e sgg., e G. MAFFEI, Storia della letteratura italiana, 3a
ediz. corretta da P. THOUAR, Firenze, 1853, v. II, p. 259, n. 3, ai quali il
Ruggieri stesso rimanda. 216 può vantarne un altro più pieno di civile sapienza
» (1 ). « Non altri » commenta « vi era di più opportuno di Dante all'occasione
solenne che Monti celebrava; di Dante il quale forse il primo incominciò a
illuminar le opre infi nite degli antichi italiani per ammaestramento de' mo
derni; di Dante il più zelante dell'antica gloria degli italiani; il più severo
censore della corruzione nella quale ai suoi tempi l'Italia era caduta; di
Dante che tutti i suoi studi e tutte le sue cure dirigeva al solo fine del
risorgimento dell'Italia; e con quali arti vi tendeva ! Col predicare tra gli
abitanti delle varie parti nelle quali era allora divisa l'Italia l’unione, e
negli ordini pubblici la concentrazione del potere moderata dalle leggi ».
L'alta coscienza del Cuoco vede in Dante il simbolo d'ogni attività della
stirpe, e per il divino poeta ha un vero culto, come lo hanno e l'avranno tutti
i grandi fattori della nostra storia e della nostra civiltà, da Manzoni a
Carducci, da Mazzini a Gioberti (2 ). E la sua volontà d'esaltare tutto ciò che
è italiano, e in Italia ha avuto origine e nascimento, si compenetra con un
felice intuito storico, per cui il fenomeno politico (1 ) Giorn. ital., 1805,
27 maggio, n. 63, p. 274: Visione del professore V. Monti. Per altri accenni
del Cuoco sull’Alighieri vedi Scritti vari, v. I, p. 235, 257; v. II, p. 267. (2
) L'alto concetto che V. Cuoco avea della grandezza di Dante si addimostrò
chiaramente in una circostanza spiace vole, in una di quelle tante polemiche,
con cui gli stranieri cercano di menomare quel che è nostro e di impicciolirlo.
Avendo un giornalista dei Débats scritto che una vita di Dante poteva ritenersi
a priori una lettura sonnifera, e che la Divina Commedia era l'opera di un
piccolo politico, di un poeta bar: baro, del quale solo pochi frammenti
potevano dirsi buoni, il molisano rimbecca: « Sia permesso all'autore
dell'articolo di ignorare la storia, e non saper quanto Dante fosse politica
mente grande. La gloria del sublime poeta ha offuscata quella del profondo
politico, ed il maggior numero degli uomini ram menta l'autor della Divina
Commedia e quasi oblìa l'autor della Monarchia, libro che, ad onta delle
spinosità scolastiche onde è ricoperto, racchiude pensieri profondi, e, ciò che
più importa, non è molto lontano dai nostri attuali bisogni ». Vedi Giorn. Ital.,
1804, 25 gennaio, n. 11, p. 45. 217 e culturale è mirabilmente rappresentato.
Esalta il se colo XVI, « il secolo in cui rinacquero tutte le arti e tutte le
scienze, e tutte rinacquero in Italia, e dall'Italia si diffusero per tutto il
resto ancor barbaro dell'Europa; si scopersero due nuovi mondi, e tanti mali e
tanti beni si aggiunsero all'antico; sursero nuove sette religiose, ed il
fermento che esse produssero fecondò li primi semi di quella libertà di pensare
che dovea col tempo produrre e la sana filosofia e l'imsensato pirronismo »; ma
subito si entusiasma, e, quasi a suggellare tanta gloria, esclama: « e tutti
questi avvenimenti o nacquero o agitaronsi o compironsi in Italia o per
l'Italia o per l'opera degli italiani...! » (1 ). Il secolo XVI è il secolo di
Leonardo, di Raffaello, di Michelangiolo, di Cellini, di Palestrina, di Ariosto,
di Tasso, di Machiavelli. Il Cuoco è un ammiratore del se gretario fiorentino.
E chi mai, se si eccettui Francesco De Sanctis, intese così profondamente
l'autore del Prin cipe e delle Deche? Anzi astraendo e generalizzando un
parallelo tra il Cuoco e il Machiavelli si può fare, ed è stato fatto (2). «
Più di uno » nota Giuseppe Ottone « ha paragonato [ Il Cuoco) al Machiavelli,
perchè al pari di lui trovò i princípi e le formule di un rinnovamento della
coscienza nazionale: e come il Machiavelli segna il punto nel quale i fervori umanistici
si incarnano nella realtà della vita politica, e, svestito il paludamento
retorico, si rivelano nelle linee semplici e precise di un nuovo ideale, così
il Cuoco, dopo un secolo di vaneggiamenti filosofici e col concorso di una dura
esperienza, per la quale si fondono come cera le antiche illusioni, ci rivela
rinnovata e con sapevole di sè la coscienza italiana » (3 ). (1 ) Giorn. ital.,
1804, 21, 23, 25 gennaio; n. 9, 10, 11; pp. 35-36, pp. 39-40, pp. 43-44:
Varietà: (vedi in precedenza, p. 163 ). (2) G. OTTONE, Vincenzo Coco è il
risveglio della coscienza nazionale, Vigevano, Unione tipografica vigevanese,
1903, Ap pendice B. LABANCA, op. cit., p. 407 e sgg. (3) G. OTTONE, op. cit.,
p. 4. 218 « Le ragioni che possono suggerire il pensiero di una certa affinità
tra i due scrittori sono parecchie: 1° la tradizione, superficiale e scolastica
più che al tro, della trasmissione dell'ideale unitario; 2º una certa affinità
nelle circostanze che hanno sug gerito all'uno e all'altro scrittore di
attendere alle fatiche dello scrivere; 30 il comune intento di ricamare sul
tessuto della storia il disegno della loro personale esperienza e delle loro
convinzioni; 40 le frequenti citazioni che il Cuoco appunto fa di detti e
sentenze del Machiavelli; 50 la comune ammirazione per Roma repubbli cana » (1
). Ma non è questo che a noi interessa vedere, poi che i paralleli hanno sempre
un valore approssimativo, dato che prescindono dalle mutevoli condizioni dei
tempi, che di volta in volta sono e non si riproducono più, onde il
Rinascimento, fenomeno sopra tutto culturale e in su bordinata politico, non si
può mai raffrontare col Risor gimento, fenomeno soprattutto politico sebbene
anche culturale. Quel che a noi invece interessa, ripeto, è la nuova luce che
il Cuoco riverbera sul segretario di Fi renze, onde per vie diverse da quelle
che tiene Ugo Fo scolo, tende a scagionarlo dai « giudizi ingiusti che il
maggior numero degli uomini dà sugli scritti suoi ». A ciò immagina che un suo
amico conservi il mano scritto d'uno de' suoi antenati, che visse nel secolo di
Leone X ed ebbe rapporti con i grandi uomini del tempo: in questo manoscritto
l'avo descrive una sua conversa zione col Machiavelli sovra un tema politico.
La discolpa del grande fiorentino non potrebbe essere più completa e sicura. «
Il maggior numero (degli uomini), dice il Machiavelli, è ingiusto, perchè pieno
di passioni e servo de' partiti. Io (1 ) G. OTTONE, op. cit., p. 51.
Giustamente nota l’A. che l'ideale unitario nel Machiavelli è scolastico,
laddove nel Cuoco è più profondo ed intimo. 219 ho voluto scrivere senza
passione veruna; non ho seguito nessun partito, e li ho offesi tutti. Ho
scritto per gli uomini ragionevoli, e questo è stato il mio torto: gli uomini
ragionevoli son pochi ». Il Cuoco perciò intende studiare e giudicare il Machia
velli realisticamente, da un punto di vista storico, pre scindendo da ogni
giudizio a priori (1 ). Ha il Machiavelli insegnato massime di tirannia ai Me
dici, ha preso per modelli uomini scelleratissimi quali Ca struccio e il duca
Valentino? Nulla di tutto ciò. Egli ha visto i costumi e gli ordini dei suoi
tempi, e li ha descritti. Ha detto ai principi: che fate? voi non sapete essere
nè buoni nè cattivi, voi finirete con l'essere nulla e vi per derete; voi non
avete religione e virtù, necessarie allo Stato, e finirete per distruggerle
negli altri. Ha detto: siate giusti, e, se pure qualche volta vorrete
permettervi di derogare dalle leggi della giustizia, sia questo a voi soli
permesso, non agli altri, non a tutti. Ecco un Machia velli più umano dell'uomo
foscoliano: che temprando lo scettro a' regnatori gli allòr ne sfronda, ed alle
genti svela di che lagrime grondi e di che sangue. (1 ) Che questa sia proprio
la posizione, sulla quale il Cuoco crede di poter pervenire ad una esatta
comprensione di Ma chiavelli politico, lo dimostra assai bene un passo di un
altro suo articolo: Giorn. ital., 1806, 5, 6, 7, 8 gennaio, n. 5, 6, 7, 8; p.
19, pp. 23-24, pp. 27-28, pp. 31-32: Politica (ristampato in Scritti vari, v.
I, pp. 201-213 col titolo La politica inglese e l’Italia ). « Quelli li quali
leggono » scrive il Cuoco « le opere di Macchiavelli colla stessa attenzione
colla quale leggono un romanzo, e quegli altri i quali lo giudicano senza
averlo letto (com'è accaduto al padre Possevino ed a tutta la scuola ge suitica
) credono che Macchiavelli abbia date lezioni di tiran nide o abbia voluto
rappresentar quella stessa parte che rap presentò Samuele al popolo ebreo. Io
son persuaso che Mac. chiavelli non volle fare nè l'una nè l'altra cosa, ma
vide i costumi e gli ordini de' suoi tempi, e ne giudicò con una mente la quale
era superiore ai tempi suoi, e che in conseguenza doveva esser per necessità
ammirata o biasimata, e sempre senza ragione, perchè non era mai ben compresa ».
220 Ma perchè invece di parlare ai sovrani non ha parlato ai popoli? Ha tentato
di parlare anche ai popoli, ma si è avveduto che avrebbe parlato, dati i tempi,
invano. I principi si muovono per il loro potere, i popoli per la loro virtù.
Sperimentati i popoli tra i quali viveva, non ha potuto dir loro: fate uso
della vostra virtù; essi non l'avevano. Invece si è rivolto ai principi ed ha
detto: fate uso del vostro potere; e questo precetto prima o dopo avrebbe
dovuto produrre gli stessi effetti del primo, « perchè è tanta l'efficacia
della virtù che, anche simulata, vale a ricomporre gli animi e gli ordini delle
nazioni ». Ma perchè ha scelto come suo esempio il duca Valentino? Perchè
quelli che il duca oppresse e distrusse erano più scellerati di lui, e fra
tanti scellerati ha preferito quello « che almeno dirigeva le sue scelleraggini
ad un fine più nobile e tendeva a riunir l'Italia, che gli altri, con iscel
leraggini più vili, dividevano e desolavano ». Da queste notazioni scaturisce
ben netto il giudizio che il Cuoco fa del Machiavelli, giudizio ben diverso da
quello che ne davano tutti gli storici e ne dà lo stesso Foscolo, che si
arresta sbigottito di fronte alla crudezza e alla rigidità delle massime
politiche dell'autore del Principe. Ma il molisano troppo vigile senso storico
e troppo realismo ha in sé per arrestarsi, ed il suo giudizio infine coincide
con quello di Francesco De Sanctis (1). Conobbe questi proprio lo scritto
cuochiano? Io ne du bito assai; ma certo è che i due critici si incontrano,
spinti forse ad un punto comune da un solo ideale, da studi similari sovra la
grande opera vichiana, da un eguale temperamento meridionale, più nobilmente
concreto nel suo idealismo critico che non astratto in un nebuloso atomistico
positivismo. (1 ) « C'è un piccolo libro del Machiavelli, tradotto in tutte le
lingue, il Principe, che ha gittato nell'ombra le altre sue opere. L’autore è
stato giudicato da questo libro, e questo libro è stato giudicato non nel suo
valore logico e scientifico, ma nel suo va. lore morale. E hanno trovato che
questo libro èun codice della tirannia, fondato sulla turpe massima che il fine
giustifica i mezzi e il successo loda l'opera. E hanno chiamato machia. 221 Il
Cuoco risulta da questo nostro esame un esaltatore caldo delle glorie italiche,
ma la sua esaltazione non è un'esaltazione cieca fanatica, bensì cosciente
illuminata da fine senso storico, per cui ogni uomo, poeta o statista, ogni
fenomeno politico, glorioso od infausto, deve inse rirsi nel suo tempo, ove
trova le sue radici, cioè la sua determinazione genetica. Dante è Dante nel suo
tempo; Machiavelli è Machiavelli nel suo. Quel che per essi potea avere una
ragione, per noi può anche non averla. In ogni caso noi non dobbiamo essere
dinanzi a loro passivi, ma assorbirli, farli nostri, sentirli, fare la loro
esperienza no stra, affinchè la loro vita spirituale non resti campata in cielo
ma si saldi con la nostra, e si continui e si perpetui. Quest'alta dignità
umana di Vincenzo lo differenza ben nettamente dagli stessi suoi cooperatori.
Ben rivela a questo proposito l ' Hazard che, per esempio, il Benin casa
esercita nel giornale una propaganda continua d'ita vellismo questa dottrina.
Molte difese sonosi fatte di questo libro, ingegnosissime, attribuendosi
all'autore questa o quella intenzione più o meno lodevole. Così n'è uscita una
discussione limitata e un Machiavelli rimpiccinito ». (F. DE SANCTIS, Storia, v.
II, p. 50). « Machiavelli bisogna giudicarlo da un alto punto di vista. Ciò a
cui mira è la serietà intellettuale, cioè la precisione dello scopo, e la virtù
di andarvi diritto senza guardare a destra e a manca e lasciarsi indugiare o
traviare da riguardi accessorii o estranei. La chiarezza dell'intelletto, non
intorbidato da elementi so prannaturali o fantastici o sentimentali, è il suo
ideale. E il suo Eroe è il domatore dell'uomo e della natura, colui che com
prende e regola le forze naturali e umane, e le fa suoi istru menti. Lo scopo
può essere lodevole o biasimevole; e se è degno di biasimo, è lui il primo ad
alzare la voce e protestare in nome del genere umano.... Ma, posto lo scopo, la
sua am mirazione è senza misura per colui che ha voluto e saputo con seguirlo.
La responsabilità morale è nello scopo, non è nei mezzi. Quanto ai mezzi, la
responsabilità è nel non sapere o nel non volere, nell'ignoranza o nella
fiacchezza. Ammette il terribile; non ammette l'odioso e lo spregevole.
L'odioso è il male fatto per libidine o per passione e per fanatismo, senza
scopo. Lo spregevole è la debolezza della tempra, che non ti fa andare là dove
l'intelletto ti dice che pur bisogna andare ». (F. DE SANCTIS, Storia, v. II,
p. 69 ). 222 lianità esaltata, che finisce per divenire noiosa nella sua
metodicità, che fa pensare al partito preso. Si tratta di geografia: sono gli
italiani che hanno scoperto India ed America (1804, n. 6 ); si tratta del
sistema di Gall: esso è stato preceduto da trovate di italiani (1804, n. 140);
si tratta d'arte tipografica: il primato italico con i vari Bo doni è
indiscusso (1805, n. 55): e così in materia di belle arti, di poesia, di teatro
(1 ). Il Cuoco ha un altro metodo, spesso esagera sull'infe riorità dei suoi
connazionali di fronte agli stranieri, ma esagera non per altro che per
provocare una specie d'emu lazione, una specie di slancio a cose più alte. Nè è
a dire però che la lode manchi al Cuoco, no, anzi gli abbonda, e si rivolge non
solo ai grandi antichi, ma anche ai contemporanei più eletti o a coloro che da
poco sono mancati ai vivi. E in quest'elogio quasi sempre co glie nel segno, e
le sue osservazioni sono quanto di più giusto si possa concepire. Esprime un
giudizio su Verri, ed il giudizio gli sgorga caldo, come un'apoteosi. « Egli fu
» scrive « sublime filosofo, profondo letterato; il primo storico della sua
patria, la quale avanti di lui non aveva avuto che cronichisti privi per lo più
di filosofia, di cri tica, di gusto; magistrato zelante, attivissimo, autore o
almeno parte principale di tutte le utili riforme che can giarono quasi
interamente la vita politica della Lom bardia austriaca ». E il Verri richiama
alla mente un altro grande, che in una disciplina delicatissima, come quella
dei delitti e delle pene, segna l'inizio d'una nuova èra. « A Verri deve
l'Europa Beccaria. Egli fu quasi l'oste trico di un genio grandissimo che
taceva compresso dal l'indolenza a cui era portato per fisica costituzione »
(2). Spesso sono nomi, grandi ma non abbastanza noti, quelli ai quali si
riferisce, e allora il Cuoco si accalora e la parola diviene incitatrice ed
eloquente, sebben dolorosa (1 ) P. HAZARD, op. cit., p. 235. (2) Giorn: ital.,
1804, 4 luglio, n. 80, p. 323-324, Scrittori clas sici italiani di economia
politica. 1 223 nello stesso tempo per la incomprensione degli italiani.
Parlando d’economia trova modo di ricordare un pio niere di questa scienza e di
richiamarvi l'attenzione na zionale, Giammaria Ortez. « Chi era questo
Giammaria Ortez? Ecco una domanda che tutti gl'italiani fanno, e che intanto
farebbe torto a tutti gl'italiani se un uo mo di tanto merito quanto Ortez, non
avesse voluto egli stesso rimanersene ignoto, non sapremmo dir se per mo destia
o per orgoglio; modestia sempre lodevole, orgoglio spesso nobile in un secolo
corrotto, ma tanto l'una quanto l'altro eccedenti quei limiti tra quali si
contiene la virtù » (1 ). In questa difesa del nome italico il molisano muove
contro tutti gli stranieri che a lui ingiustamente s’oppon gono e divengono
dispregiatori delle glorie nostre. Recen sendo infatti nel giornale un opuscolo
di Vincenzo Monti, Del cavallo alato d'Arsinoe, nel quale il poeta si scaglia
contro Salvatore De Coureil, che con gallica fatuità aveva osato menomare
glorie purissime d'Italia, il Cuoco lo loda assai di ciò. « Noi non entriamo in
questa disputa.... Ma il sig. De Coureil chiama Parini cattivo poeta; Alfieri,
se non mediocre, almeno non degno di tante lodi quante gliene dànno gli
italiani sol perchè non hanno altri tra gici; ecc. ecc.... Haec non sana esse,
non sanus juvet Ore stes » (2 ). (1 ) Giorn. ital., 1804, 24 novembre, n. 141,
p. 573: Economisti italiani. (2) Giorn. ital., 1804, 24 novembre, n. 141, p.
574: Il cavallo alato di drsinoe di V. MONTI. Nè la tutela vigile che il Cuoco
fa del buon nome italico s’ar resta qui: allorquando « un Lalande dice con
pueril sangue freddo, che l'Italia non ha oggi un solo (un solo? ) uomo di
merito»; allorquando il tragico -comico, drammatico -sentimen tale e memorioso
Kotzebue tratta tutti gl'italiani da ignoranti, da incolti e quasi da canaglia
» (Giorn. ital., 1805, 18 agosto, Sup plemento al n. 98, pp. 577-8, Necrologia
), egli è là, e s'appa lesa bellicoso difensore d'italianità. Recensisce un
opuscolo di Luigi Bossi, in cui questi vendica « l'onore italico trattato con
poca civiltà dal sig. Akerblad », egli pur sempre ha dinanzi a sè un alto fine
civile: la difesa delle nostre intangibili glorie 224 Da questa rapida scorsa
attraverso il Giornale italiano appare chiara la posizione di Vincenzo. « Noi
italiani ab biamo un maggior numero di uomini grandi che non le altre nazioni
», ma noi non li conosciamo neppure per la nostra apatia: « longa urgentur
nocte, carent quia vate sacro » (1 ). La pianta uomo da noi cresce florida, ma
gli ' italiani non la coltivano; e, se vicendevolmente non si ignorano, gli
italiani si disconoscono. « Dotati gl' italiani dalla natura di grandissimo ed
acutissimo ingegno, non mancano di cognizioni ed osservazioni, e nell'angolo
più incolto si ritrova talora un uomo il quale vale per dieci accademici. Che
pro? Le sue osservazioni, le cognizioni sue vivono una brevissima vita,
ristretta tra i confini di una picciola terra e muoiono con lui. Gli italiani
sono grandi, ma l'Italia rimane picciola » (2 ). E così gli stra nieri si
avvantaggiano su noi: scoperte che furon fatte da italiani, poi vengon
ripresentate come novità francesi o inglesi, e magari da noi ammirate, da noi
che forse le avevamo vilipese e trascurate. E nel rilevare ciò Cuoco non esita
a discendere a problemi pratici, per dimostrare, per esempio, come un ramo
d'industria, la pastorizia « tanto utile » e largamente sfruttata all'estero,
sia stata esercitata tecnicamente per la prima volta da un italiano, il
Dandolo, il quale poi l'ha diffusa con grande dottrina e ripetuta esperienza (3
); come, ancora, certe pratiche agricole generalizzate in Inghilterra o
altrove, siano po steriori d’un buon secolo a ricognizioni nostre, del tutto
(Giorn. ital., 1805, 22 luglio, n. 87, p. 470: A proposito della « Lettre » di
L. Bossi allo SCHLEGEL ). Sovra Lalande, Kotzebue e Akerblad vedi G. Cogo, op.
cit., p. 89-90, ove di essi si parla esaurientemente, dando biblio grafia e
notizie. (1 ) Giorn. ital., 1804, 28 marzo, n. 38, p. 152: Scrittori italiani
di economia politica. (2 ) Giorn. ital., 1804, 19 novembre, n. 139, p. 566:
Biblioteca di campagna, ecc. (3) Giorn. ital., 1805, 25 febbraio, n. 24, p. 96:
Del governo delle pecore spagnole e italiane, ecc., saggio di VINCENZO Dan.
DOLO: sovra il Dandolo vedi G. Cogo, op. cit., p. 88. 225 nostre secondo il
giudizio degli stessi stranieri (1 ); come, infine, addirittura pretese
scoperte fisiche intorno a cui inglesi e galli si disputano il primato siano
scoperte, ri trovati di un filosofo il cui nome va per la maggiore, nientemeno
di Giambattista Vico (2 ). Tutte queste osservazioni rispondono ai mezzi, con
cui il Cuoco si propone di raggiungere il suo fine: la formazione della
coscienza nazionale e dello spirito pubblico. Bisogna cominciare a misurarci
con gli stranieri, ond'essi così ci p. 87. (1 ) Giorn. ital., 1805, 31 ottobre,
2, 4 novembre; n. 148, 150, 152; p. 874, pp. 882, p. 889-90: Giudizio sopra tre
istituzioni agrarie. A proposito di questo articolo vedi G. Cogo, op. cit., (2
) « Abbiamo parlato della scoperta fatta da un inglese della virtù che hauna
sfera magnetica nuotante nel mercurio di rivolgersi intorno al proprio asse, e
d'indicare così la la titudine e la longitudine. Ora i francesi disputano agli
in glesi l'onor della scoperta, e pretendono che questo fenomeno trovasi
descritto nelle Efemeridi geografiche di Busch, 1803. È pur graziosa cosa veder
altri popoli disputarsi la gloria di ciò che è italiano. Nella Vita che Vico ha
scritto di sè stesso (e la scriveva circa il 1730, quasi un secolo prima di
Busch e del l'inglese ), quest'uomo parla di una nuova teoria che egli avea
imaginata per ispiegar il fenomeno della calamita, e da questa sua nuovateoria
trae la conseguenza che la calamita non solo si dirige al polo, ma anche al
zenit, onde vien poi la rotazione intorno al proprio asse, l' imitazione,
diciam così, del giro della terra, ecc. Ķico conchiude dicendo che questa nuova
proprietà si sarebbe osservata tosto che si fossero fatte dell'esperienze, in
modo che la calamita avesse potuto svilupparla. Non parliamo della ragione che
mosse Vico a far questa congettura: essa era figlia di una ipotesi forse falsa.
E qual altra ragione può aver altro fondamento che un'ipotesi, o qual altra
ipotesi può dirsi vera? Del resto Vico proponeva un'esperienza: dovea farsi e
non si fece. Ma già da due secoli l'Italia non mancava di sommi ngegni, perchè
questi li producono il suolo ed il cielo: però l'italiani più non navigavano,
più non commerciavano; i overni non si curavano di nulla ed i privati curavan
solo lo studio delle leggi o della medicina, dal quale speravan ric chezza,
quello della teologia, che li promoveva ad un canoni cato, e qualche sonetto,
unico mezzo che un uomo d'ingegno avea per vedersi aprire la casa d'un
grande... ». (Giorn. it., 1804, 6 'ottobre, n. 120, p. 489, Senza titolo: vedi
V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 244. 15 appariranno sempre meno grandi di
quello che presu mono di essere, e noi appariremo sempre più grandi di quel che
noi stessi non crediamo. Se essi poi di fatto « sono oggi più grandi di noi »;
« non importa: appariranno sem pre tanto meno grandi quanto più ci saranno
vicini, e perderanno quella riverenza che suole aversi per le cose lontane » (1
). Ma in quest'esaltazione dell'italianità l'autore del Sag gio storico non è
cieco, anzi, laddove vede una deficienza, la rileva, la rileva, direi, con
crudeltà e freddo sguardo d'anatomista. Gli italiani, per esempio, hanno
rinvenuto quella filosofia delle lingue che è una scienza tutta nostra, ma i
piccoli nipoti, i discendenti di quel Vico, che in essa tant’orma stampò, non
che curarla, l'hanno abbando nata (2 ): gli italiani hanno creato i più
splendidi melo drammi e libretti, che si conoscano, orbene, oggi essi stessi
non sono capaci di darci nulla più di buono, e la deca denza del libretto porta
seco la decadenza della musica (3 ): gli italiani un dì maestri nella difficile
arte della sacra eloquenza, oggi sono inferiori agli stranieri che da noi hanno
appreso (4 ). Questa posizione critica, che tanto distingue l'italiani smo del
Cuoco da quello del Benincasa o del Lomonaco, si rivela anche nel terzo mezzo
dal molisano adottato per creare un sentimento unitario: il ragionar di
frequente delle cose nostre. « Delle cose nostre o non ne abbiamo parlato, o ne
abbiam parlato con insensato disprezzo e con più insensata lode; cose le quali,
sebbene opposte, pure per la natura dello spirito umano, che oscilla sempre tra
gli estremi, non sono inconciliabili tra loro ». Delle cose nostre occorre
invece ragionare obiettivamente, senza (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 5.
(2 ) Giorn. ital., 1804, 25 febbraio, n. 24: Sullo studio delle lingue (ristampato
in Scritti vari, v. I, p. 78 e sgg., col titolo G. B. Vico e lo studio delle
lingue come documenti storici). (3 ) Giorn. ital., 1804, 8 ottobre, n. 121, p.
493: Spettacoli. (4 ) Giorn. ital., 1804, 25 aprile, n. 50, p. 200: Varietà (ristam
pato in Scritti pedagogici, pp. 16-22; ed ora in Scritti vari, v. I, pp. 89-92,
col titolo di Eloquenza ecclesiastica ). 227 accenderci troppo, con scienza e
ragione, e allora saremo davvero illuminati, e allora troveremo « mille volte
motivi di renderci migliori e non mai di crederci pessimi » (1 ). A questi
princípi superiori il nostro uniforma l'analisi, che, di volta in volta, fa dei
più importanti fenomeni del tempo. Recensendo, per esempio, un libro dell'avv.
An tonio Corbetta sulla malavita, (2 ) ritiene che tra le altre cause, che
questa alimentano, la più importante și debba ritrovare nell'educazione
insufficiente. « Noi non abbiamo costume ». « Noi non abbiamo educazione fisica
». « Noi non abbiamo educazione dello spirito. I figli del popolo non imparan
da fanciulli nulla di ciò che.... dovrebbero sapere quando sono adulti». Ecco
come Cuoco getta rapi damente la luce sul fenomeno, e dal fenomeno risale alle
cause, anzi alla causa per eccellenza, più remota, ma più vera. Provvedimenti
di sicurezza? Ma questi sono insuf ficienti per eliminare il male, una volta
note le cause de terminanti. Se volete estirpare la delinquenza, consiglia
Vincenzo, i mezzi non sono la reazione e il carcere, ma le istituzioni sociali
con una intensa opera di pedagogia preventiva. Che abbiamo fatto, si domanda,
in questo campo? Nulla. Ecco come un problema giuridico diviene un problema di
natura superiore, pedagogico, anzi filosofico: l'educa zione del popolo, di cui
il Cuoco è il più strenuo soste nitore, e che egli pone sovra basi nuove e
geniali. Ma questo problema, che poi è il fulcro del pensiero del mo lisano, il
problema insomma per eccellenza, noi esamine remo più a lungo, quando verremo a
parlare del Rap porto e Progetto di decreto per l'ordinamento della pubblica
istruzione nel regno di Napoli. (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 6. (2)
Giorn. it., 1804, 20 agosto, n. 100, p. 410: Osservazioni di un ex giudice, ecc. L'opera filosofica di Cuoco nella Repubblica
e nel Regno italico non si esaurisce nei molte plici articoli del “Giornale
italiano”. La filosofia italica di Cuoco si continua nel “Platone in Italia”,
nuova ed alta testimonianza di quello spirito che vediamo in opera
ininterrottamente dai frammenti agli scritti del foglio milanese. Questo
sentimento nazionalistico, che ha il suo centro sol nello spirito e non fuori
di esso, è la gran trovata, il punto fermo del molisano, e compenetra il suo Platone.
Quello stesso uomo, nota giustamente Hazard, che scrive che “ama di morir per
la sua patria,” con la sua Napoli, “poichè essa più non esiste”, mentre Cuoco vive ancora, ed aggiungeva che ad
essa ha consacrati tutti i suoi pensieri. Ora consapevole sempre di più di
quanto nel saggio storico ha pur detto, cioè che l'amore di patria nasce dalla
pubblica educazione. Ora scrive un saggio il cui solo fine è sempre lo stesso:
creare lo spirito nazionale, e crearlo, presentando quanto più spesso si possa
le memorie dei tempi gloriosi. Che questo e lo scopo del suo “Platone in Italia”
nessun dubbio. E Cuoco stesso che ce lo dice. Il Platone dice Cuoco, in una
lettera al vicerè Eugenio è “diretto a formar la morale pubblica degl'italiani,
ed ispirar loro quello spirito d’unione, quell’amor di patria, quell’amor della
milizia che finora non hanno avuto.” Il “Platone in Italia” di Cuoco perciò è
un romanzo a tesi, o, se volete, un romanzo didattico, se con ciò noi vogliamo
riferirci al suo fine, lasciando impregiudicata assolutamente l'ulteriore
valutazione filosofica. E chi lo legge con cura non può non accorgersi di
questo scopo, estrinseco sì all'arte, ma non allo scrittore, di questo scopo
che Cuoco persegue, e per il quale solo sembra vivere. La trama del “Platone in
Italia” in sè è tenuissima, tanto tenue che Cuoco quasi non se ne accorge, onde
appena l'abbozza per tosto sorvolarla. Un greco, Cleobolo, fa un viaggio culturale
nella Magna Grecia con il suo tutore, Platone. Platone e il suo scolaro visitano
le più importanti città d'Italia: Crotone, Taranto, Metaponto, Eraclea, Turio,
Sibari, Locri, Reggio, ecc., e conosce direttamente o indirettamente i più
fieri popoli della pe [ROBERTI, Lettere inedite di G. Botta, U. Foscolo e V.
Cuoco, in Giornale storico della letteratura italiana. La lettera del Cuoco è
ora ri prodotta in Scritti vari. Cuoco, Saggio storico. BUTTI, Una lettera di
V. Cuoco al Vicerè Eugenio nella miscellanea Da Dante al Leopardi, per Nozze
Scherillo -Negri, Milano, Hoepli. La lettera è ora ripro. dotta in Scritti vari]
pennisola, i sanniti e i romani, ammira le opere d'arte, disputa di filosofia,
si innamora di Mnesilla. Cleobolo stringe con Mnesilla un bel nodo d'amore. La
trama è questa. Ma vien meno dinanzi all'urgere d'un contenuto didascalico
svariatissimo, che la spezza, la frantuma, e in fine ce la fa dimenticare. Nè
il “Platone in Italia” è sotto questo riguardo un romanzo originale. Anzi ha i
suoi bravi antecedenti, tra cui sopra tutti importante quel “Voyage du jeune
Anacharsis en Grèce,” che ha una grande diffusione in Francia e fuori, che
ovunque ebbe ammira tori ed imitatori. Ma nella maggior parte de' casi, come
nota il Sanctis, il viaggio di Platone e Cleobolo è “un semplice mezzo, con un
altro scopo ed un altro contenuto,” che non sia quello vero e proprio di
descrivere paesaggi e monumenti. Lo scopo non è più il viaggio. Lo scopo e l'espressione
di certe idee e sentimenti, fatta più agevole, con questo mezzo. I secoli XVIII
e XIX amarono il romanzo viaggio, come del resto anche il romanzo-epistolario,
perchè col suo meccanismo si piega ad ogni finalità. Il “Platone in Italia” di
Cuoco anzi è nello stesso tempo viaggio ed epistolario, è un insieme di lettere
spedite visitando l'una dopo l'altra le varie città d' Italia. Il viaggio, come
forma letteraria, può servire a qua lunque scopo ed avere qualunque contenuto.
E cera, che può ricevere ogni specie d'impressione; marmo, che può configurarsi
secondo il capriccio dello scultore. È difficile trovare una forma più libera,
più pieghevole al vostro volere. Passate da una città in un'altra: nessun
limite trovate al vostro pensiero. Potete incontrarvi con gli uomini che vi
piace; immaginare ogni specie d'accidenti; saltare dalla natura ai costumi, da'
costumi al l'anima; visitare, qua e colà, come vi torna meglio; rin chiudervi,
tutto solo, nella vostra stanza, e fantasticare, filosofare, poetare, mescere,
a vostro grado, sogni, ghiri bizzi e ragionamenti, dialoghi e soliloqui,
visioni e rac conti. Se voi vi proponete uno scopo particolare, questo v '
impone il tal contenuto, il tale ordine, la tal proporzione: insomma v’impone
un limite, che non procede dal mezzo liberissimo di cui vi valete, ma dal fine
che avete in mente. Ma se voi leggete l'opera del Barthélemy e la raffron tate
con l'opera cuochiana, una differenza vi balzerà su bito agl’occhi, nell'alto
fine che il nostro scrittore s'è proposto e che nel francese, naturalmente,
manca del tutto. È il fine, quello che interessa il Cuoco, e che da lungo tempo
egli persegue ne' più vari modi. Il Giornale italiano, a questo proposito, ci
mostra come l'idea d'un viaggio educativo nei vari reami della storia si sia al
molisano altre volte presentata. Tra tante opere che ci si dànno ogni giorno,
buone, mediocri, cattive quella descrivente un viaggio, per esempio, nel secolo
di Leone X, non sa rebbe certamente la meno utile per la nostra istruzione e
per la nostra gloria ». Così scrive, e di questo viaggio ideale, di cui
immagina che un suo amico conservi l'an tico manoscritto d'un suo maggiore, dà
un saggio in quel colloquio col Machiavelli che abbiamo a più riprese ve duto (2
). Il fine dunque è quello che occupa l'animo del nostro, e questo domina
tutto, soffoca, purtroppo, ogni intendimento che pedagogico non sia [Il
romanziere cerca di scusare questa deficienza di trama, che si risolve in una
deficienza fantastica e quindi in una deficienza artistica, e nella prefazione
scrive che la sua storia e rinvenuta in un antico manoscritto, autentico,
perchè ritrovato da suo nonno proprio fra le fondamenta d'una sua casa,
ergentesi sovra quel suolo ove un dì superba e Eraclea, manoscritto che è
lacerato in varî punti e perciò lacunoso, onde varje situazioni, prima
accennate, non sono poi svolte e tanto meno condotte a fine: ma questa è una
scusa che non scusa nulla, poichè tutti sanno che il manoscritto non è se non
nell'immaginazione del Cuoco, nè più nè meno come l'anonimo ma [DÉ SANCTIS,
Saggi critici, v. III, pag. 290 e seg. (2 ) Giorn. ital., 1804; 21, 23, 25
gennaio; n. 9, 10, 11, pp. 35-36, pp. 39-40, pp. 43-44: Varietà (vedi p. 163
del nostro lavoro ). (3) L. SETTEMBRINI] -noscritto dei Promessi Sposi è
nell'immaginazione di Don Alessandro. Perciò l'esiguità della trama si deve
unicamente al sopravvento di fini estrinseci all'arte, pedagogici e didascalici.
E gli stessi personaggi, che la piccola trama lega, sono e non sono. Noi li
vediamo e non li vediamo. Soprattutto, noi non li vediamo mai in azione, in
atto, con i loro caratteri e con le loro passioni. A rigore possiamo dire che
non sono protagonisti di nessun dramma, poichè ci – Platone e il suo scolaro
italiano -- appaiono, se mai, nella stessa funzione del prologo in certi
antichi componimenti teatrali, che si limita ad annunciare ciò che fu o sarà e
fa alcune sue considerazioni. Essi hanno perciò un nome, come ne potrebbero
avere un altro. Non sono essi quelli che contano, conta quel che dicono, o che
per essi dice Cuoco. Da questa condizion di cose, è evidente, scaturisce un
dissidio insanabile tra quello che è arte, e che perciò non ha nè può avere un
fine estrinseco a sè stessa, e lo scopo stesso dichiarato dall'autore: il
rammentare agl’italiani che essi furono una volta virtuosi, potenti, felici, he
furono un giorno gl'inventori di quasi tutte le cognizioni che adornano lo
spirito umano. Come il Vico nel “De antiquissima italorum sapiential” si pone
dinanzi il fine di dimostrare qual filosofia si debba trarre dalle origini
della lingua latina, quella filosofia che in antico dovè certo essere
professata dai sapienti italiani. Così il Cuoco si propone di dimostrare che,
nel pas sato più remoto, tra i popoli, che abitarono la nostra penisola, ve ne
furono di civilissimi, popoli, la cui civiltà fu persino anteriore alla civiltà
ellenica, che dalla prima riceve luce, e non viceversa. E come chi voglia
intendere il ”De antiquissima” non deve tenere nessun conto del suo titolo e
del proemio, e di tutte le vane investigazioni che qua e là, vi ricorrono dei
riposti con cetti, che, secondo Vico supporrebbero talune voci latine, per
considerare unicamente in sè stessa questa dottrina che Cuoco pretende
rimettere in luce dal più vetusto tesoro della mente e dell’anima italica, e
che non è altro che una dottrina modernissima, quale puo essere costruita da
esso Vico. Così chi voglia comprendere il vero spirito del “Platone in Italia”
di Cuoco deve prescindere dall'esil nucleo romantico, come dalla faticosa
ricostruzione archeologica, e considerarlo nella sua attualità. Esso non
esprime i pensieri nè di Archita nè di Cleobolo, ma i pensieri del Cuoco,
scrittore del Regno italico, meditante sulle proprie personali esperienze, e
non sulle esperienze di venticinque secoli avanti. All'anno di grazia vanno,
per esempio, riferite tutte le abbondanti considerazioni sulle leggi, sulla
religione, sulle istituzioni, sulle rivoluzioni, Ma l'opera di Vico è un'opera
dottrinale, filosofica, per cui lo sforzo di superamento temporale è facile. L’opera
del Cuoco è un romanzo che vuol pure essere consi derato dal punto di vista
dell'arte. Da ciò un insormontabile dualismo, onde noi veniamo risospinti
dall'Italia del VI secolo di Roma all'Italia del secolo XIX di Cristo, da
Platone a Vico, da Archita a Napoleone, dai filoneisti di Taranto ai giacobini
di Francia, da Alcistenide e Nicorio a Monti. E in questo urto di due visioni
opposte e con trastanti l'arte fugge via, e noi non sappiamo ove finisca la
finzione e cominci la realtà. La funzione è troppo evidente, perchè noi
possiamo ingannarci. V'è troppa erudizione, troppi richiami di testi classici,
e non solo greci, ma anche latini, medievali, moderni, perchè la fantasia possa
godere d’una pura contemplazione. E chi è quella Mnesilla, che disputa così
bene d'arte e di musica, se non un'estetica moderna, che conosce Vico? E chi è
quel Cleobolo, che cita opinioni del Filangieri e del Pagano, e parafrasa
persino versi del Petrarca? [GENTILE, Studi vichiani, p. 95. (2 ) L.
SETTEMBRINI, In una lettera che Cleobolo scrive all'amata è detto. Così,
passando di pensiero in pensiero e dimonte in monte, spesso sopraggiunge la
sera; e, mentre par che tutta la natura dorma, solo il mio cuore veglia,
innalzandosi col pensiero fino a quegli astri eternamente lucenti che [ E chi è
quel Platone, che non ignora i princípi della nazionalità e con Archita disputa
di filosofia moderna! La contaminazione è troppo evidente, e la filosofia
pitagorica e platonica si mesce in uno strano viluppo con quella vichiana. Da
ciò, notiamo, scaturisce non solo, come abbiam detto una deficienza grande
nell'opera d'arte, ma anche nell'importanza filosofica del Platone in Italia. È
questo un'opera d'arte? Un lavoro filosofico? Uno scritto politico? Nulla di
tutto ciò, e pure tutto ciò misto in una unità singolare. Non scritto storico,
perchè, a parte il valore molto discutibile del suo metodo, che egli si propone
di ragionare e giustificare più tardi, con una di quelle dilazioni, che svelano
appunto l'incertezza del pensiero e l'oscurità da vincere, Cuoco è troppo
preoccupato da fini estrinseci alla storia, artistici ed educativi] non
filosofia, perchè Cuoco non segue un indirizzo unico, ma si trova costretto dal
l'imbastitura della narrazione a mescere quel che è patrimonio dell'antichità
con quella vigile coscienza tutta moderna e vichiana della spiritualità del
reale. Non opera d'arte per ragioni sovradette, poichè Cuoco non riesce mai a
trovare in sè quell'assoluta pacatezza della fantasia, che sola può generare
creature vive. L'arte «non c'è principalmente nota » il Gentile « perchè Cuoco
non si dimentica abbastanza in questa visione confortante, che a un tratto gli
sorge nell'animo, di un'Italia grande per virtù private e pubbliche, perchè
retta da una saggia filosofia. E corre a ogni po' col pensiero all'Italia per
cui scrive, all'Italia presente, piccola, inferma, senza spirito pubblico,
senza amor di grandezza, senza orgoglio di nazione, senza forze vive: e
ondeggia tra la statua brillano sul mio capo; e, dopoaverli riguardati ad uno
ad uno, il mio occhio si ferma in quella fascia immensa, la quale pare che
tutto circondi l'universo. Di là si dice che le nostre anime sien discese, ed
ivi ritorneranno e rimarranno unite per sempre! [G. GENTILE, Studi vichiani, p.
375. 235 che avrebbe da animare, e sè stesso che egli quasi non crede da tanto;
e gli trema la mano ». Non c'è l'opera d'arte, ma il lavoro non è cosa del
tutto morta e caduca. Ci sono parti molto belle, in cui realmente l'animo si
placa in una commossa visione d'amore, o in un paesaggio italico, ricco di
tinte forti calde sfumanti (1 ); poi c'è una sempre vigile volontà, tesa in un
fine, che, se è estrinseco all'arte, non è mai fuori dall'autore, ma pur sempre
in lui, e l'accende di sano amore di patria e d'alto nazionalismo. C'è in somma
una matura attività dello spirito, che, sia che [Per dare un esempio dell'arte
del “Platone in Italia” di Cuoco, trascrivo un brano, che già al RUGGIERI apparve
degno d'attenzione: è una lettera di Cleobolo. Ieri sera sedevamo in quel
poggio il quale tu sai che domina il mare e Taranto. È il sito più delizioso
della villa ch'ella tiene nell'Aulone. E noi non sedevamo propriamente sulla
sommità, ma in mezzo della falda, come in una valletta, la quale, ren dendo più
ristretto l'orizzonte, par che renda più ristretti e più forti i sensi del
cuore. Il sole tramontava; spirava dal l'occidente il fresco venticello della
sera, che scendeva a noi turbinosetto per l'opposta falda del colle. Eravamo
soli, io ed ella, e nessuno di noi due parlava, assorti ambedue in quella
languida estasi che ispira il soave profumo de' fiori di primavera, forse più
grave la sera che la mattina ne' luoghi frequenti di alberi. Di tempo in tempo
io rivolgevo i miei occhi a lei, ma un istante dipoi li abbassava; ella li
abbassava come per non incontrarsi coi miei, ma un istante dipoi li rial zava,
quasi dolendole di non averli incontrati.... Vedi quel l'arboscello di cotogno?
— mi disse (e di fatti ve ne era uno a dieci passi da me) — vedi come il vento,
che si rompe in faccia agli annosi ulivi ed ai duri peri, pare che sfoghi tutta
la sua prepotenza contro quel debole ed elegante arboscello? Quanta verità è in
quei versi di Ibico: Il mio cuore è simile al cotogno fiorito, che il vento
della primavera afferra per la chioma e ne con torce tutti i teneri rami!... Tu
non hai detti tutti i versi di Ibico; no escləmai io tu non li hai detti tutti....
Esso è stato nudrito colla fresca onda del ruscello che gli scorre vicino; ma
nel mio cuore un vento secco, simile al soffio del vento di Tra cia, divora....
Io voleva continuare; ma ella mi guardò e le vossi.... Qual potere era mai in
quel guardo, in quell'atto?... Io non lo so; so che tacqui, mi levai e ritornai
in casa, se guendola sempre un passo indietro, senza poter mai più alzar gli
occhi dal suolo.”] eccesso e analizzi le antiche istituzioni del Sannio; sia
che valuti i germi della futura grandezza di Roma, sia che da questi discenda
ai fatti moderni, e indirettamente dica della rivoluzione francese e de'
popoli, che tra un l'altro amano posarsi nelle opinioni medie o magari tro vare
la pace in un Napoleone, tiranno restauratore del l'ordine, rivela pur sempre
un uomo d'alta coscienza, con sapevole di sè e del suo posto nel suo popolo.
Noi dimentichiamo l'artista mal riuscito, il metafisico contaminato, lo storico
poco sicuro, ma ammiriamo il pedagogo, che dai dati concreti della storia umana
trae un non perituro insegnamento. Cuoco parla non a sè stesso, poi che non si
pone dal rigido punto di vista subiettivo proprio dell'arti sta, ma a noi, a
noi italiani; e per noi vibra, per noi di sputa, per noi parla. Platone non
parla al suo discepolo Cleobolo. Archita non parla ai suoi tarantini. Ponzio
non parla ai suoi sanniti. Ma tutti e tre, attraverso il Cuoco, si rivolgono a
noi, e il loro insegnamento mira a formare una più sicura anima italica. Certo
questa posizione è un po' monotona, e riporta l'autore ad insistere su punti
già precedentemente esposti nel Saggio, nei Frammenti, nel Giornale italiano,
ma, se guardiamo l'arduità dello scopo, la difficoltà d'attingerlo, le
ripetizioni non appariranno mai soverchie. Da noi non si tratta, dice il Cuoco,
di conservare lo spirito pubblico, ma di crearlo, e la creazione è opera lunga,
spesso do lorosa. La tesi principale del ”Platone in Italia”, che del resto non
è una novità cuochiana, ma una trovata del Vico, è che nella nostra penisola vi
sia stata una civiltà, come ho detto, anteriore alla greca, quella etrusca, che
per il mondo ha diffuso luce di sapere filosofico e splendore d'arte, della
quale civiltà quella ellenica e pitagorea è un posteriore riverbero.
L'opinione, sia essa tramontata, come pretendono alcuni, per cui le origini
greche del pitagorismo sono indubbie, sia essa vera, come sostengono altri, per
cui l'autonomia della civiltà etrusca e delle susseguenti civiltà italiche è
parimenti comprovata, è profondamente radicata nel Cuoco, la di cui serietà
scientifica non può essere posta in dubbio. Il Cuoco è fortemente compenetrato
di essa, e, laddove crede di vederla comprovata dai fatti, l'animo suo trema
d'intima com mozione e di passionata esaltazione. Al tempo del viaggio di
Platone, la Magna Grecia è in decadenza. Molte città, che già furono grandi,
vennero nelle civili dissensioni rase al suolo. Altre, che un dì dominarono
molte terre, sono ridotte a piccoli borghi. Stirpi, che hanno un passato
glorioso, fiere delle loro milizie e dei loro trionfi, ora languono nell'ozio e
nella effemina tezza. Ma, ovunque, a chi mira intimamente le cose s'appalesano
i segni dell'antica grandezza e dell'antica forza, diffusi ne' monumenti
architettonici, vivi negli ordini civili, parlanti nelle costruzioni
filosofiche del pensiero e dell'arte. “Io credo, dunque,” dice Ponzio a
Cleobolo, “ciò che dicono i nostri sapienti, i quali dan per certo che ne'
tempi antichissimi l'Italia tutta fioriva per leggi, per agricoltura, per armi
e per commercio. Quando questo sia stato, io non saprei dirtelo. Troverai però
facilmente altri che te lo saprà dire meglio di me. Questo solamente posso
dirti io: che allora tutti gl'italiani formavano un popolo solo, ed il loro
imperio chiamavasi etrusco. Mentre la Grecia è ancor giovane, l'Italia è assai
antica e sul suo vecchio suolo già due epoche s'avvicendano: l'una è scomparsa,
l'altra è in isviluppo, e solo esteriormente potrà dirsi ellenica, nelle
innegabili im migrazioni dei greci. Nel suo spirito è italica, erede della prim.
Pitagora, che la impersona, null'altro è che un mito, ma un mito italico, una
sintesi concettosa della sapienza, ma una sintesi tutta italica. Come nella
natura vi sono terribili sconvolgimenti fisici, per cui la faccia della terra è
alterata, i monti si fendono ed aprono larghe valli, in cui scorrono nuovi
fiumi che prima non erano, mentre i vecchi veggono alterato il loro corso, così
nella storia antiche catastrofi hanno distrutto una fiorttura senza pari e
modificato organismi civili possenti. Sappi dunque, dice Cleobolo a Platone,
riferendo un colloquio che egli ha avuto con un sacerdote di Pesto, che un
tempo tutta l'Italia è stata abitata da un popolo solo, che chiamavasi etrusco.
Grandi e per terra e per mare eran le di lui forze; e, de' due mari che, a modo
d'isola, cingon l'Italia, uno chiamossi, dal nome co mune del popolo, Etrusco;
l'altro, dal nome di una di lui colonia, Adriatico. Antichissima è l'origine di
questi etruschi.. Le memorie della sua gloria si confondono con quella de'
vostri iddii e de ' vostri eroi. Ma chi potrebbe dirti tutto ciò che gli
etrusci opra rono nell’età de' vostri eroi e de' vostri iddii? Oscurità e
favole coprono le memorie di que' tempi. Posso dirti però che gl’etrusci
estendevano il loro commercio fino all'Asia. Gl’etruschi signoreggiavano tutte
le isole che sono nel Mediterraneo, ed anche quelle che sono vicinissime alla
Grecia. Dall'ampiezza dell'impero giudica dell'antichità. Quest'impero però era
troppo grande e poco omogeneo, più federazione di città che stato unitario,
onde esso avea in sè stesso il germe della dissoluzione. Non mai si era pensato
a render forte il vincolo che ne univa le varie parti. Ciascun popolo ha
ritenuto il proprio nome: era il nome della regione che abitava, era quello
della città principale. Che importa saper qual mai fosse? Non era il nome “etrusco”.
Ciascun popolo ha governo, leggi e magistrati diversi. Non vi e nè consiglio,
nè magistrato comune se non per far la guerra. Da ciò trassero origine grandi
mali che distrussero ogni organizzazione: La corruzione de' costumi produce la
corruzione delle arti, le quali sono de' costumi ed istrumenti ed effetti, e
poi generò la corruzione della religione, la quale, corrotta, accelera la morte
delle città. Perciò l'Etruria, o Italia, si sfasciò per legge naturale di cose.
Così cade, o Cleobolo, commenta il pellegrino Platone, qualunque altro impero
ove non è unità. Così cade la Grecia,, se non cessa la disunione tra le varie
città che la compongono, tra gl’uomini che abitano ciascuna città.
Imperciocchè, ovunque è sapienza, ivi si tende al l'unità. All'unità si tende
ovunque è virtù, il fine della quale è di render i cittadini concordi e simili.
Nè possono. esserlo se non son buoni. La vita istessa di tutti gl’esseri non è
se non lo sforzo degl’elementi, che li compongono, verso l'unità. Ovunque non
vi è unità, ivi non è più nè sapienza, nè virtù, nè vita, e si corre a gran
giornate alla morte. Ma la morte non è mai interamente morte, bensì tra
sformazione, cioè riduzione in nuove forme di vita, forme nuove, che della
prima vita mantengono alcuni elementi originari ed altri novelli acquistano.
Così l'Italia, divenuta deserto nella ruina, tosto si ripopola di genti, di
città, si organizza, si riabbellisce, e si ri presenta composta all'ammirazione
universa. Ma la civiltà italica, che possiamo dire pitagorea, nella sua essenza
è pur essa autoctona, se pure apparentemente ellenistica. Quando le colonie si
sono stabilite in Italia, le stirpi indigene dalle montagne eran discese al
piano, e due civiltà s'erano espresse. Noi disputiamo, osserva un italico a
Cleobolo, per sapere se i ellenici abbian popolata l'Italia o gl'italiani
abbian popolata la Grecia. Ed intanto è l'una e l'altra regione sono state
forse popolate da un popolo – l’ario --, il padre comune degl’elleni e
degl'italiani. Comune è perciò l'origine dei due popoli, ma, stanziatisi in
diverse sedi, gl’italiani hanno avuta una fioritura più precoce che non gl’ellenici,
che pure ai tempi di cui trattiamo, sembrano i più civili, i maestri degl’italiani
in ogni campo dell'umana attività. L'antico primato italico però ancor si
conserva, trasformato sì, ma sempre attivo, e si manifesta. Su questo primato
italico il Cuoco insiste, insiste, insiste calorosamente. E la sua tesi
nucleare. La pittura e in Italia già vecchia ed evoluta, allorquando Panco,
fratello di Fidia, «ipinse ne' portici di Atene la battaglia di Maratona, riempiendo
di stupore i suoi concittadini per la rassomiglianza che seppe mettere nelle
immagini dei duci greci e dei capitani nemici [Furono gl'italiani che primi danno
opera alle matematiche, e ne fecero un istrumento principale della loro
filosofia. Prima che Teodoro reca agl’elleni la scienza degli italiani, in
Grecia, le idee geometriche sono puerili, frivole, con traddittorie. Invece, gl'italiani,
potenti per un istrumento di filosofia tanto efficace, fanno delle scoperte
ammirabili in tutte quelle parti delle nostre cognizioni che versano sulla
quantità: nella geometria, nella astronomia, nella meccanica, nella musica; ed
hanno spinte al punto più sublime e più lontano dai sensi tutte quelle altre
che versan sulla qualità. La stessa arte della guerra e delle milizie in Italia
si perde nella remotezza de' secoli, onde ancora ai tempi di Platone gl’italici
mantengono indiscussa la loro superiorità. La guerra presso gl’elleni ancora è
duello, scienza rudimentale. Presso gl’italiani l’arte della guerra è savio
urto di masse e organica distribuzione di manipoli. La stessa legge, che regola
la convivenza nella penisola, e originaria e nazionale, frutto di una intima
esperienza sociale, e perciò nel loro complesso immuni da contaminazioni
eterogenee. Le romane XII tavole quindi non sono mai derivate, come alcune
storie vogliono, da Atene, poiché Atene nulla poteva dare a un popolo, come il
romano, discendente da popoli dell’ateniese più antichi. Vedete dunque, dice
Cleobolo ad alcuni legati di Roma, che una parte delle vostre leggi è più
antica della città vostra. Un'altra è sicuramente più antica di quei dieci che
voi dite aver imitate le leggi d’Atene. Voi mi avete recitate le leggi de’
dieci e quelle dei re, le quali dite esser state raccolte da Sesto Papirio
sotto il regno del buon Servio Tullio. Alcune, che voi recitate tra quelle, le
ripetete anche tra queste. Tali sono tutte quelle che regolano gl’auspici, l’assemblee
del popolo, il diritto di giudicar della vita di un cittadino, e che so io!
Queste dunque già esistevano in Roma; ed e superfluo correr tanti stadi e
valicare un mare tempestosissimo per prenderle da un popolo che non le ha. Tre
quarti dunque del vostro diritto non ha potuto esser imitato da noi. Vi rimane
una quarta parte, ed è quella appunto nella quale può aver luogo l’imitazione,
perchè può stare, senza sconcio alcuno, ed in un modo ed in un altro. Tali sono
le leggi sulla patria potestà, sulle nozze, sulle eredità, sulle tutele. Ma
queste cose sono dalle vostre leggi ordinate in un modo tanto diverso dal
nostro, che, se mai è vero che i vostri maggiori abbiano inviati de' legati in
Atene, è forza dire che ve li abbian spediti per imparare, non ciò che
volevano, ma ciò che non volevano fare. Passando nel campo delle arti belle,
tra gl’elleni la poesia drammatica è meno antica che tra gl'italiani. Ben poche
olimpiadi, dice un comico italiano, Alesside, a Platone e Cleobolo, contate
dalla morte di Tespi e di Frinico, padri della vostra tragedia. Quando il
siciliano Epicarmo si ha già meritato quel titolo di principe della commedia,
che, più di un secolo dopo, gli ha dato il principe de’ vostri filosofi,
Magnete d'Icaria appena balbutiva tra voi un dialogo goffo e villano, che tutta
ancor oliva la rusticità del villaggio ove era nato. Quando la commedia tra voi
nasceva, tra noi era già adulta. I poemi omerici stessi nel loro nucleo
fondamentale sono stati elaborati in Italia, poichè di favole omeriche gl’italiani
ne hanno più degl’elleni, e quelle elleniche cominciano ove le italiche
finiscono. In tutto ciò noi non possiamo non notare il partito preso, la
volontà di dimostrare ad ogni costo quel che il Cuoco a priori afferma,
l'originario primato italico. Ma lo scopo nobilissimo, che ha dinanzi, vale a
fare perdonarelo varie inesattezze. Nel tempo in cui Platone e Cleobolo
iniziano il loro viaggio per l'Italia, la Magna Grecia è in dissoluzione. I vari
popoli hanno fra loro relazioni saltuarie ed estrinseche. Non si sentono
fratelli animati da un'unica missione. Guerre, dissensioni, lotte sono
frequenti, donde scaturisce una condizione di perpetua incertezza. Vedi, da una
parte, l'Italia simile a vasto edificio rovinato dal tempo, dalla forza delle
acque, dall'impeto del terremoto. Là un immenso pilastro ancora torreggia
intero, qua un portico si conserva ancora per metà. In tutto il rimanente
dell'area, mucchi di calcinacci, di colonne, di pietre, avanzi preziosi,
antichi, ma che oggi non sono altro che rovine. Ben si conosce che tali
materiali han formato un tempo un nobile edificio, e che lo potrebbero formare
un'altra volta. Ma l'antico non è più, ed il nuovo dev'essere ancora. È l'unità
che si è infranta, per cui alla primigenia unitaria forza statale è sottentrata
la debolezza della molteplicità, mal celata dall' invadente forza belligera di
alcune stirpi, come i sanniti, o dal fasto di altre, come i tarentini. Ma
questa molteplicità tende quasi per fatale legge di natura all'unità, e
dall'indistinto pullulare delle genti dove pur sorgere chi di esse fa una sola
gente, un nome unico: ‘Italia.’ Pure, se tu osservi attentamente e con costanza,
ti avvedrai che le pietre, le quali formano quei mucchi di rovine, cangiano
ogni giorno di sito; non le ritrovi oggi ove le avevi lasciate ieri. E mi par
di riconoscere un certo quasi fermento intestino e la mano d'un architetto
ignoto che lavora ad innalzare un edificio no vello. È la gran fede del Cuoco. Da questa unità o da
questa frammentarietà dipende l'avvenire della penisola. Tutta l'Italia, dice
Cleobolo, riunisce tanta varietà di siti e di cielo e di caratteri, e nel tempo
istesso sono questi caratteri tanto marcati e forti, che per essi mi par che
non siavi via di mezzo. Da ranno gl'italiani nella storia, come han dato
finora, gl’esempi di tutti gl’estremi, di vizi e di virtù, di forza e di
debolezza. Se saranno divisi, si faranno la guerra fino alla distruzione. Tu
conti più città distrutte in Italia in pochi anni, che in Grecia in molti
secoli. Se saranno uniti, daranno leggi all'universo. Cuoco però ha fede che
questo suo ideale non resterà mero ideale. Questo ideale si concreta in una
entità statale, in un impero, che all'itala gente dalle molte vite darà
organizzazione e potenza. Cuoco dice che questo ideale non è nuovo, ma quasi
conformandosi ad un antico vero, il dominio etrusco, è risorto e di continuo
risorge nelle più elette menti. Lo stesso Pitagora concepì l'ardito disegno di
ristabilir la pace e la virtù, senzadi cui la pace non può durare. Pitagora volea
far dell'Italia una sola città; onde l’energia di ciascun cittadino ha un campo
più vasto per esercitarsi, senza essere costretta a cozzare continuamente con
coloro, che la vicinanza, la lingua, il costume facean nascer suoi fratelli e
la divisione degl’ordini politici ne costringeva ad odiar come nemici. E l'energia
di tutti non logorata da domestiche gare, potesse più vigorosamente difender la
patria comune dalle offese de’ barbari. Egli dava il nome di barbari a tutti
coloro che s’intromettono armati in un paese che non è loro patria, e chiama
poi barbari e pazzi quegl’altri, i quali, parlando una stessa lingua, non sanno
vivere in pace tra loro ed invocano nelle loro contese l'aiuto degli stranieri.
Egli sole dire agl'italiani quello stesso che Socrate ripete agl’elleni. Tra
voi non vi può nè vi deve essere guerra: ciò, che voi chiamate guerra, è
sedizione, di cui, se amassivo veracemente la patria, dovreste arrossire. Sia
stato Pitagora un essere umano di fatto vissuto, sia egli invece un'idea, un
mito elaborato dalla fantasia delle stirpi indigene, nel quale esse han fatto
confluire i risultati ultimi di tutte le loro secolari esperienze, ciò dimostra
l'antica radice, le remote propaggini nella co scienza collettiva del problema
unitario. Ma come attingere l'unità? Ritorniamo a posizioni che noi già
sappiamo. Il problema è un problema etico e pedagogico insieme. A questa meta
non si può pervenire senza virtù e senza ottimi ordini civili. Onde non vi sia
chi voglia e chi possa comprar la patria, chi voglia e chi possa venderla. Ma
l'ambizione di ciascuno, vedendosi tutte chiuse le vie della viltà e del vizio,
sia quasi co stretta a prender quella della virtù. È necessario istruir il
popolo. Un popolo ignorante è simile all'atabulo, che diserta le campagne:
spirando con minor forza il vento delle montagne lucane, porta sulle ali i
vapori che le rinfrescano e le fecondano. È necessario istruir coloro che
devono reggerlo. Un popolo con centomila piedi ha sempre bisogno di una mente
per camminare, e, con centomila braccia, non ha una mente per agire. Ma
quest'educazione pubblica, che occorre diffondere, non deve essere per sua
natura uniforme, uguale per tutti, bensì multiforme, varia, secondante le
infinite varietà che la natura umana ci offre: deve essere educazione vera,
cioè deve parlare agl’spiriti, e perciò deve essere in essi, e non fuori di
essi. Diversa perciò l'educazione della classe dirigente da quella delle classi
povere, diversa però non nell'intima qualità. L'una e l'altra si volgono alla
stessa natura umana e alle stesse potenze dello spirito. Un popolo, dicono
alcuni, il quale conoscesse le vere cagioni delle cose, sarebbe il più saggio
ed il più virtuoso de'popoli. Non è invero così. Riunite i saggi di tutta la
terra, e formatene tante famiglie. Riunite queste famiglie, e formatene una
città: qual città potrà dirsi eguale a questa! Nessuna, risponde il Cuoco o
Archita per lui. Essa non meriterebbe neanche il nome di città, perchè le
mancherebbe quello che solo cangia un'unione di uo mini in unione di cittadini.
La vicendevole dipendenza tra di loro per tutto ciò che rende agiata e sicura
la vita e la perfetta indipendenza dagli stranieri. È necessario perciò ai fini
dello stato che gl'indotti coesistano accanto ai dotti, come i poveri accanto
ai ricchi, perché si realizzi quell’armonica convergenza di forze distinte che
è la vita. Ciò, che veramente è neces sario in una città, è che ciascuno stia
al suo luogo, cioè che sappia lavorare e che ami l'ordine. Ad ottener l'uno e
l'altro, sono necessarie egualmente la scienza e la subordinazione. Diversa
sarà l'educazione dei poveri da quella dei dirigenti. Ma una educazione per i
primi deve pur esservi. E per istruirli bisogna avere la loro stima. Non
perdete la stima del popolo, se volete istruirlo. Il popolo non ode coloro che
disprezza. Di rado egli può conoscer le dottrine, ma giudica severissimamente i
maestri, e li giudica da quelle cose che sembrano spesso frivole, ma che son
quelle sole che il popolo vede. Che vale il dire che il popolo è ingiusto?
Quando si tratta d'istruirlo, tutt'i diritti sono suoi. Tutt’i doveri son
nostri, e nostre tutte le colpe. Al popolo occorre insegnare tutto ciò che è
necessario per agire, tutto ciò che può rendergli o più facile o più utile il
lavoro, più costante e più dolce la virtù. Al savio, invece, è necessaria la
conoscenza delle cagioni vere, perchè sol col mezzo della medesima può render
più chiara, più ampia e più sicura la conoscenza delle stesse cose. Al volgo
conoscer le vere cagioni è inutile, perchè non potrebbe farne quell'uso che ne
fanno i savi. È necessario però che ne conosca una, in cui la sua mente si
acqueti. E questa necessità è tanto imperiosa, che, se voi non gli direte una
cagione, se la farneticherà egli stesso. Errano perciò i filosofi che credono
opportuno divulgare la filosofia è mettere il popolo a contatto con i sublimi
princípi della vita. Del resto ben diversa è la natura del dotto filosofo e del
popolano. Laddove il savio è ragione, il popolano è tutto senso e fantasia. Il
popolo è un eterno fanciullo che ha sempre più cuore che mente, più sensi che
ragione. E quindi ad esso bisogna parlare con quello stesso linguaggio che
s'usa con il fanciullo, dan dogli in un certo qual modo cose e massime già
fatte. Bisogna parlare al popolo dei suoi cari interessi, e parlarne con il
linguaggio che a lui più si conviene, con parabole e proverbi. Se è vero che gl’esempi
muovon più dei precetti, le parabole, le quali non sono altro che esempi,
debbon muovere più degli argomenti. I proverbi, che a noi possono sembrare
inintelligibili, perchè ignoriamo i veri costumi dei popoli per i quali furono
immaginati, sono nella rude concettosità adattissimi per lo scopo prefissoci.
La stessa virtù non la si può inculcare al popolo se non con mezzi diversi di
quelli che ci si offrono nella filosofia. La virtù è saviezza: la saviezza ha
bisogno di ragione, e la ragione ha bisogno di tempo. I pregiudizi, gl’errori,
i vizi che nella fantasia de' popoli vanno e vengono come le onde del nostro
Jonio, riempi rebbero sempre di nuova arena quel bacino, che tu vuoi scavare a
poco a poco per formarne un porto. È necessità piantare con mano potente una
diga, che freni la violenza delle onde sempre mobili. Prima di avvezzare il
popolo a ragionare, convien comandargli di credere. E, per convincerlo che il
vero sia quello che tu gli dici, convien per suadergli, prima, che non possa
essere vero quello che tu non dici. Non cerchiamo l'uomo che abbia detto più
verità, ma quello che ha persuase verità più utili. E, se talora la necessità
ha mossi i grandi uomini ad illudere il popolo, cerchiamo solo se l'hanno
utilmente illuso. Sono queste conclusioni che già sono implicite nel saggio
storico, ma riescono sempre interessanti, sia per il loro intrinseco valore,
sia per la forma con la quale l'autore ce le prospetta. Questa educazione che
mira a far sentire l'interesse comune alla virtù, e quindi a radicarla in
eterno, deve precedere la stessa attività legislativa, se non si vuole che essa
cada nel vuoto. Quando tu avrai incise le leggi della tua città sulle tavole di
bronzo, nulla potrai dir di aver fatto, se non avrai anche scolpita la virtù
ne' cuori de' suoi cittadini. La legge e la costume sono i principali oggetti
di tutta la scienza politica. La prima risponde all'ordine eterno che è nelle
cose, sempre perciò buono e vero; i se condi invece presentano estreme varietà,
e, nella maggior parte dei casi, ci si presentano anzi che come correttivo
delle prime, come deviazione da esse; onde coloro, che traggono da una corrotta
natura de' popoli le norme obiettive del vivere, invece di evitare il male,
spesso lo sancisce, e la sua opera pedagogica manca. La legge è sempre una,
perchè la natura dell'intelligenza è immutabile. Mutabile è la natura della
materia, di cui gli uomini sono in gran parte composti; e quindi è che il
costume inclina sempre ad allontanarsi dalla legge. È necessità, dunque,
conoscere del pari la natura sempre mobile di questo fango di cui siamo
formati, onde sapere per quali cagioni i nostri costumi si allontanano dalle
leggi, per quali modi, per quali arti possano riavvicinarsi alle medesime; il
che forma l'oggetto di tutta la scienza dell’educazione. Nn di quella
educazione che le balie soglion dare ai nostri fanciulli, ma di quell'altra che
Licurgo e Minosse seppero dare una volta agli spartani ed ai cretesi. La
ignoranza di una di queste due scienze ha moltiplicati sulla terra i funesti
esempi di quei legisla tori, i quali, volendo tentare riforme di popoli, hanno
o cagionata o accellerata la loro ruina. Imperciocchè, pieni la mente delle
sole idee intellettuali delle leggi ed ignoranti de' costumi de ' popoli, li
hanno spinti ad una meta a cui non potevan pervenire, perdendo in tal modo il
buono che poteano ottenere, per avere un ottimo che era follia sperare; o,
conoscendo solo i costumi ed igno rando il vero bene ed il vero male, hanno
sancito i me desimi, ed han fatto come quel nocchiero, il quale, non conoscendo
il porto in cui dovea entrare, e servendo ai venti ed all'onde, ha rotto
miseramente il suo legno tra gli scogli. La legge però resterà sempre un astratto, se
gl’uomini non ne intenderanno la sua necessarietà e, quel che più conta, la sua
utilità. È d'uopo a ciò che essa sia accom pagnata non solo da pene, onde possa
con efficacia di storre gli animi dai vizî, ma eziandio da premi, onde possa
allettare alla virtù. Occorre parlare agli uomini un lin guaggio utilitario ed
edonistico, se si vuole essere seguiti da essi. E questa scienza, che si occupa
dei premî e delle pene, è difficilissima, perchè inutili sono senza premî e
pene le leggi, e arduo è calcolare l'adeguato rapporto so pra tutto delle pene
con i costumi dei popoli. Il crimi nalista perciò deve studiare non tanto i
rapporti giuri dici, di per sé astratti, ma i soggetti di essi rapporti, entità
concrete e viventi, e rispetto a questi porsi piut tosto in veste d’educatore,
anzi che di carceriere, e peg gio di boia. « La scienza delle pene e de' premî
» dice il Cuoco con perfetta sicurezza « appartiene alla pubblica educazione. La
legge, date alla città, hanno necessità di uomini atti ad eseguirle, che
veglino alla loro esecuzione. Le leggi, ho detto, sono nell'ordine eterno delle
cose, onde la filosofia a lungo le ha ritenute provenienti dalla divi nità.
Perciò il primo dovere degli esecutori è di comandare ne' limiti di esse, sovra
la loro base, poichè solo così si adempie l'universa volontà di Dio, o meglio,
s'attua l'ar monia immanente nelle cose. « Ora, ordinate le leggi di una città,
per qual modo ritroveremo noi gli uomini degni di eseguirle? Questa èla parte
più difficile della scienza della legislazione: perchè, da una parte, le buone
leggi senza il buon governo sono inutili; e, dall'altra, sulla natura del
migliore de’governi gli uomini son più discordi che su quella delle buone leggi.
Anche questo secondo problema è di natura spirituale e pedagogica: la
preparazione della classe dirigente, la sua natura, ecc. non possono non
rientrare in quella scienza, di cui abbiamo visto i caratteri e le forme. In
quanto al problema subordinato se sia da accogliere il governo di un solo, di
pochi, o di molti; il governo ereditario o l'elettivo; e tra quest'ultimo
quello regolato dalla nascita, dagli averi, dalla sorte, questo è un pro blema
essenzialmente relativo e che del resto abbiamo già storicamente esaminato in
altra parte di questo la voro. La risoluzione è offerta dal Cuoco in poche
parole che giova riportare. « Noi diremo il miglior de' governi esser quello
che non è affidato ad uno solo, perchè un solo può aver delle debolezze; non a
tutti, perchè tra tutti il maggior numero è di stolti; ma a pochi, perchè pochi
sempre sono gli ottimi. E questi pochi avranno obbligo di render ragione delle
opere loro, onde la spe ranza dell'impunità non li spinga o ad obbliare per
negligenza le leggi o a conculcarle per ambizione; e perciò divideremo il
pubblico potere in modo che le diverse parti del medesimo si temperino e
bilancino a vicenda, e, dando a ciascuna classe di cittadini quella parte a cui
pare per natura più atta, riuniremo i beni del governo di uno solo, di pochi e
di tutti. Ma piuttosto altre considerazioni occorre fare, che ci riportano ad
un punto troppo caro al Cuoco perchè noi possiamo dimenticarcelo: le
considerazioni intorno alla religione. Abbiamo già visto i rapporti tra
autorità reli giosa ed autorità statale, il posto che la religione deve
occupare nello Stato, e lo abbiamo visto da un punto essenzialmente storico,
cioè in rapporto ai tempi del mo lisano: ora dobbiamo esaminare lo stesso
problema da un diverso punto, osservando quale posto può occupare la religione
nella formazione spirituale dei popoli. La religione è un fatto spirituale dal
quale non si può prescindere. « Quindi è che erran egualmente e coloro i quali
credon poter tutto ottenere colle sole leggi civili, e coloro che credono poter
colla religione e coi costumi supplire alle medesime. Questi renderanno le vite
dei cittadini e le loro sostanze dubbie, incerte; quelli rende ranno vacillante
lo stato dell'intera città. È necessità che vi sieno egualmente costumi,
religione e leggi: uno che manchi, la città, o presto o tardi, ruina. Il
bisogno della religione per il Cuoco non si basa tanto su ragioni ideali quanto
su ragioni pratiche. Lo Stato, che assorbe in sè la religione, s'eleva agli
occhi de'singoli e acquista maggiore rispetto. Nè è a dire che esso con ciò
menomi la religione, in quanto vita dello spirito, poi che esso assorbe quel
che può assorbire, infine il lato estrinseco e mondano della religione,
lasciando intatto il dommatico. I paesi, in cui i patrizi conservano
autorità, sono quelli in cui essi esercitano il sacerdozio, e in questi paesi
la religione può moltissimo sui costumi. « E forse queste due cose [ religione
e costumi, Stato e Chiesa) sono naturalmente inseparabili tra loro; perchè nè
mai religione emen derà utilmente i costumi se non sarà dipendente dal go verno;
nè mai religione, che non emendi i costumi e non ispiri l'amor della patria,
potrà esser utile allo Stato » (1 ). Ora concepite in questa maniera le due
classi dei ricchi e dei poveri, dei savi e degli stolti, il Cuoco riguarda la
vita pubblica come una loro armonizzazione continua, in una evoluzione
ininterrotta. Ricco non vuol dire a priori savio, ma è certo che il ricco,
coeteris paribus, può pro curarsi un'educazione superiore, che il povero non
può procacciarsi che in casi eccezionali, onde quasi sempre, nella sua
indigenza, resterà ignorante e spesso stolto. L'opposizione tra savi e stolti
si può in linea generalis sima presentare come opposizione tra patrizi e
plebei, op posizione delucidata anche dal fatto che i patrizi, cioè coloro che
nelle epoche primitive s'affermano negli Stati e perpetuano la loro posizione
dirigente per eredità di sangue e di censo, sono, per lunga consuetudine e
pratica pubblica, i più atti al reggimento civile, mentre i plebei, gente nova,
spesso portata su da súbiti guadagni, sono di solito inesperti e fiacchi,
perchè ignari del nuovo go verno della cosa statale. Il segreto della varia
vita delle città è nella saggia ar monia di queste due forze, l'esperienza
matura dei patres e la giovinezza audace delle classi nuove. Quelle nelle quali
i primi furono troppo fieri difensori dei loro diritti lan guirono: i patres
non vollero essere giusti, preferirono es sere i più forti, onde fu mestieri
che divenissero tirannici ed oppressori: conservarono i loro privilegi, ma il
prezzo di questi privilegi fu la debolezza dello Stato, che al primo urto
divenne preda dell' inimico. Quelle altre, in cui la plebe per atto
rivoluzionario acquisì d'un tratto i suoi diritti, ebbero sempre costituzioni
ispirate più dalla vendetta che dalla sapienza, e poterono durare, per lo più,
breve tempo, per turbolenze e dissensioni interne. Ben diversa è la vita degli
Stati, ove si giunge ad una reciproca graduale integrazione de' due opposti in
una vitale sintesi. È nell'ordine eterno delle cose che « le idee non possano
mai retrocedere », ed hanno vita felice soltanto « quelle città nelle quali e
la plebe ed i grandi vengono tra loro ad eque transazioni. Ma pur tuttavia il
Cuoco. concepisce la lotta di classe non solo come un utile spediente, purché
mantenuta ne' limiti della legge per giungere ad un buono e durevole reggimento
politico, ma come necessità di vita: e qui è un punto fermo della sua dottrina
politica, che nel suo saggio storico non appare, e che nel ‘romanzo’, “Platone in
Italia,” si rivela nella sua luminosa chiarezza. Or vedi tu questa lotta eterna
tra gli ottimati e la plebe, tra i ricchi ed i poveri? In essa sta la vita non
solo di Roma, di Atene, di Sparta, ma di tutte le città. Ove essa non è, ivi
non è vita: ivi un giogo di ferro impo sto al cittadino ha estinte tutte le
passioni dell'uomo e, con esse, il germe di tutte le virtù, lo stimolo a tutte
le più grandi imprese. Al cospetto del gran re, nessun uomo emula più l'altro:
e che invidierebbe, se son tutti nulla? Quanto dura la vera vita di una città?
Tanto quanto dura la disputa. Tutti popoli hanno un periodo di vita certo e
quasi diresti fatale, il quale incomincia dall'estrema barbarie, cioè
dall'estrema ignoranza ed op pressione, e finisce nell'estrema licenza di
ordini, di co stumi, di idee. Nella prima età i padri han tutto, sanno tutto,
fanno tutto, posseggon tutto. Se le cose si rima nessero sempre così, la città
sarebbe sempre barbara, cioè sempre fanciulla. È necessario che si ceda alla
plebe, poco a poco, ed in modo che non se le dia ne meno nè più di quello che
le bisogna: l'uno e l'altro ec cesso porta seco o pericolosa sedizione o
languore più funesto della sedizione istessa. È necessario che il popolo
prosperi sempre e che abbia sempre nuovi bisogni, per chè questo è il segno più
certo della sua prosperità. Guai a quella città in cui il popolo non ha nulla !
Ma due volte ma guai a quell'altra, in cui, non avendo nulla, nulla chiede ! È
segno che la miseria gli abbia tolto non solo, come dice Omero, la metà
dell'anima, ma anche l'ultimo spirito di vita che ci rimane nelle afflizioni, e
che consiste nel la gnarsi. È necessario però che il popolo e pretenda con
modestia, e riceva con gratitudine, e non cessi mai di sperare » (1 ). Da
queste considerazioni il molisano trae una impor tante conclusione. Se la vita
è molteplicità, ma molte plicità non inorganizzata, bensì tendente ad unità, la
molteplicità è pur necessaria per attingere quella diffe renziazione di
funzioni, il cui convergere forma la felicità dello Stato. La vita di questo
perciò è varietà, e non può essere diversamente: l'uguaglianza assoluta è un'u
topia, anzi un'utopia dannosa. « Vi saranno sempre pa trizi e plebei, perchè vi
saranno sempre i pochi ed i molti; pochi ricchi e molti poveri; pochi
industriosi e molti scioperati; pochissimi savi e moltissimi stolti. I
partigiani de' primi si diran sempre patrizi, quelli de'se condi sempre plebei.
Allorquando la plebe avrà tutto il potere pubblico, e i patrizi nulla più
avranno a cedere, allora, « dopo aver eguagliati a poco a poco gli ordini, si
vorranno eguagliare anche gli uomini; dopo aver eguagliati i diritti, si vorrà
l'eguaglianza anco dei beni: e sorgeranno da ciò dispute eterne e pericolose.
Eterne, perchè la ragione delle dispute sussisterà sempre: vi saranno sempre
poveri, vi saranno sempre uomini da poco, i quali pretenderanno e crede ranno
di meritar molto. Pericolose, perchè tali dispute moveranno sempre la parte più
numerosa del popolo: i poveri, gli scioperati, i viziosi, tutti coloro i quali,
nulla avendo che perdere, non ricusan qualunque modo si of fra a guadagnare....
Le assemblee diventeranno più tu multuose, le decisioni meno prudenti. I
cittadini dalle sedizioni civili passeranno alla guerra. Fra tanti partiti
nascerà la necessità che ciascuno abbia un capo; tra tanti capi uno rimarrà
vincitore di tutti. Ed avrà fine così la lite e la vita della città. Da ciò
scaturisce un'altra conclusione, che è una ri prova di precedenti nostre
osservazioni circa la politica cuochiana: i più adatti al pubblico reggimento
non sono nè i ricchi, pochi e tirannici, nè i poveri, molti e ti rannici in
senso inverso dei ricchi, ma bensì quel ceto medio, che con forme diverse e
diversi aspetti, secondo i vari tempi e la mutevole realtà storica, è nello
stato. I migliori ordini pubblici sono inutili se non vengono affidati ai
migliori cittadini. Quelli sono, in parole ed in fatti, ottimi tra gli ordini,
i quali fan sì che la somma delle cose sia sempre in mano degli uomini ottimi.
Ma dove sono gli uomini ottimi? Essi non son mai per l'ordinario nè tra i
massimi, corrotti sempre dalle ric chezze, nè tra i minimi di una città,
avviliti sempre dalla miseria. Ecco qui ritornare il concetto da noi già
esaminato di un governo temperato, equilibrio di forze opposte, e perciò
armonia e giustizia, la quale giustizia null'altro è se non obiettiva elisione
d'ogni antagonismo e d'ogni dissension. Ove avvien che siavi un ordine scelto,
ma nel tempo istesso la facoltà a tutti d'entrarvi, tostochè per le loro azioni
ne sien divenuti degni, ivi tu eviti gli scogli del l'oligarchia e della
democrazia. Il popolo non permetterà che i grandi, per gelosia di ordine,
trascurino il merito; i grandi non soffriranno che altri si elevi per via di
viltà e di corruzione: per opra de’secondi eviterai quella dissi pazione che
ne' tempi di pace dissolve le città popolari; per opra de' primi eviterai
quella viltà per cui le città oligarchiche temono i pericoli, e quel livore col
quale si oppongono ad ogni pensiero nobile ed ardito, e che vien dal timore dei
grandi di dover ricorrere al merito di un uomo il quale non appartenga al loro
numero. Queste città così temperate sono quelle che fanno più grandi cose delle
altre, perchè non vi manca mai nè chi le pro ponga nè chi le esegua. Soltanto
attraverso questa coscienza politica dei diri genti, attraverso
quest'educazione dei poveri, attraverso questa organizzazione di classi, sarà
possibile realizzare quell’unione che è nel pensiero del Cuoco: fare delle
varie stirpi italiche un popolo unico. Come nelle singole città è possibile un
contemperamento di interessi e di volontà singole, così nella più vasta Italia
è possibile un armo nizzamento di stirpi, di genti, d' ideali diversi. Ma,
mentre nelle città il processo d’unità procede dal l'interno all'esterno,
poichè una tirannia imposta estrin secamente è sempre nociva e deleteria;
nell'Italia il processo unitario può essere affrettato dalla conquista e poi
cementato dall'opera pubblica e pedagogica, dalla religione unica e dalla legge
unica. Il primo effetto della filosofia, dice il Cuoco, è quello di avvezzar
gli uomini a considerar la conquista non come un mezzo di distrug gersi, ma di
difendersi. E e, aggiungiamo noi, si di fende spesso più validamente colui,
che, essendo forte impone la sua ragion civile, la sua legge agli altri, e non
si assopisce in una pace senza parentesi d'attività belli gera, assopimento che
può diventare anche sonno e poi ancora morte. La conquista perciò non deve
rimanere mera conquista, cioè estrinseca forza, ma deve conver tirsi in
attività pubblica, imporsi alle volontà, plasmarle di sè, unificarle nel nome
d'un superiore verbo, il diritto. Questa, ammonisce il Cuoco, è la missione
d’un popolo tra i tanti popoli della penisola, che Platone e Cleobolo nel loro
viaggio incontrano, missione divina, missione il cui spiegamento d'altra parte
è nell'attualità della storia. Certo Platone e Cleobolo, nel frammentarismo
italico del V secolo, non avrebbero mai potuto dire quel che Vincenzo pone in
bocca loro; ma le loro osservazioni, per quanto il nostro spirito critico le
riferisca all'autore del romanzo, non possono non commoverci, e la commozione è
in noi com'è nel molisano. In una prima età, scrive Platone all'amico Archita,
le città vivono pacificamente, e perciò s ' ignorano; ma in un secondo tempo si
conoscono, e quindi si fanno guerra, o con le armi o con le sottigliezze del
commercio; ma questa conoscenza e questa guerra non sono mai distruzione, ma
reciproca integrazione: « da questa vicendevole guerra, sia d'armi, sia
d'industria, io veggo un'irresistibile ten denza di tutte le nazioni a riunirsi;
e, siccome ciascuna di esse ama aver le altre piuttosto serve che amiche...,
così veggo che, ad impedire la servitù del genere umano ed a conservar più
lungamente la pace sulla terra, il miglior consiglio è sempre quello di
accrescer coll' unione di molte città il numero de' cittadini, prima e
principal parte di quella forza, contro la quale la virtù può bene insegnare a
morire, ma la sola cieca e non calcolabile fortuna può dar talora la vittoria ».
« Non pare a te » continua il filosofo antico caldo ne' suoi accenti e
attraverso lui il magnanimo Cuoco « che la natura, colle diramazioni de' monti
e de' fiumi, col circolo de' mari, colla varietà delle produzioni del suolo e
della temperatura de'cieli, da cui dipende la diversità de' nostri bisogni e
de' costumi nostri, e colla varia mo dificazione degli accenti di quel
linguaggio primitivo ed unico che gli uomini hanno appreso dalla veemenza de
gli affetti interni e dall'imitazione de’vari suoni esterni; non ti pare,
amico, ch'essa abbia in tal modo detto agli abitanti di ciascuna regione: — Voi
siete tutti fratelli: voi dovete formare una nazione sola? Da ciò scaturisce la necessità della conquista
come mezzo per affrettare dall'esterno un processo naturale: chi si assume
questa missione, diviene arbitro e stru mento della Provvidenza, Provvidenza
che per il Cuoco, come del resto per Giambattista Vico, è nell'immanenza della
storia, piuttosto che nella celeste trascendenza del divino posto fuori di noi:
questo l'intimo concetto, se pur qualche volta tradito dall'esteriorità delle
parole e dei simboli, nonchè da una certa oscillanza di pensiero. In Italia,
intuisce Platone, un solo popolo sarà di ciò capace, il romano, che sovra la
fiera rudezza dei san niti, sovra la imbecillità effeminata dei greci del mez
zodì, sovra la volubilità dei galli del Nord imporrà la sua legge, il suo
diritto, strumento d’universale civiltà, e che, in un lontano avvenire, venuto
a contatto con i cartaginesi e poi con i greci, non solo li debellerà come
entità politiche, ma solo s'assiderà dominatore del Me diterraneo e del mondo. Rimarrà
un solo popolo dominatore di tutta la terra, innanzi al di cui cospetto tutto
il genere umano tacerà; ed i superbi vincitori, pieni di vizi e di orgoglio,
rivolge ranno nelle proprie viscere il pugnale ancor fumante del sangue del
genere umano; e quando tutte le idee liberali degli uomini saranno schiacciate
ed estinte sotto l'im menso potere che è necessario a dominar l'universo, e le
virtù di tutte le nazioni prive di vicendevole emula zione rimarranno
arrugginite, ed i vizi di un sol popolo e talora di un sol uomo saran divenuti,
per la comune schiavitù, vizi comuni, sarà consumata allora la vendetta degli
dèi, i quali si servono delle grandi crisi della natura per distruggere, e
dell'ignoranza istessa degli uomini per emendare la loro indocile razza. Grande
sogno questo, in cui vibra tutto l'animo nostro in uno con quello del Cuoco, ma
che noi critici non dob biamo lasciare nel passato inerte e perciò morto, come
quello che non ritornerà più, ma trasportare nel presente del Cuoco, cioè nel
presente del 1806, che noi vediamo e pensiamo tale, quando in un' Italia scissa
e menomata da straniere superfetazioni, sia pur benigne come quelle
napoleoniche, l'unità era davvero un sogno; nel nostro presente, nella nostra
vita, che non è stasi, ma divenire, e perciò slancio, espansione, conquista
prima di noi stessi, della nostra maggiore unità, e poi del vario mondo dei
commerci e delle genti, che noi non vogliamo lasciare fuori di noi, inerte
grandezza da contemplare taciti am miranti, ma rendere nostre, per la nostra
civiltà, che è civiltà latina. Considerato da questo punto di vista altamente
poli tico, prescindendo da ogni considerazione artistica o filo sofica, il
Platone in Italia riacquista una grandissima importanza, « riacquista » come
ben dice il Gentile « tutto il suo valore, ed è la più grande battaglia,
combattuta dal Cuoco, per il suo ideale della formazione dello spirito pubblico
italiano. È l'animato ricordo d'un tempo che fu e d'una grandezza, che sta a
noi rinnovel lare, in cui tutta l'Italia si pose maestra di civiltà tra i
popoli, che da essa appresero le cose belle della vita, la poesia, il teatro,
la musica, la scultura, la pittura, che da essa intesero i primi precetti del
vivere e le norme de ' savi reggimenti; in cui l'Italia ebbe un'egemonia indi
scussa, che nella storia non si ripresenterà più se non forse nel Rinascimento:
ma, oltre che ricordo, è nello stesso tempo vivo presente, perchè molte
considerazioni che si fanno riferendosi all'Impero etrusco, alla Magna Grecia,
a Roma calzano nella loro semplicità, s'adattano alla nostra travagliata vita
moderna: ciò fa del Platone un libro, la cui importanza trascende la sua
deficienza artistica, il suo ibridismo filosofico. Perciò un solo raffronto
legittimo, quello tra il Platone e un altro grande libro, il Primato morale e
civile degli italiani, come quelli il cui obietto è uno solo, e la materia
alfine è pur essa comune: un'alta nazionale pedagogia politica. Questo
parallelismo fu prima accennato dal Gentile (2 ), ma poi sbozzato da un
francese, acuto studioso del Cuoco, al quale nel nostro studio abbiamo
frequentemente cennato, Paul Hazard (3 ). ac (1 ) G. GENTILE, Studi vichiani,
p. 386, (2 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 387. (3 ) P. HAZARD, op. cit., p.
246. Anche P. ROMANO, op. cit., p. 5 raffronta il Cuoco e il Gioberti e dice
che il “Platone in Italia” è la preparazione del Primato morale e civile degli
Italiani. Il principio genetico dei due libri è lo stesso: una na zione non può
esplicare le forze vere, che sono in essa in potenza, nè può di esse usare, se
non ha la coscienza d'avere queste forze, o almeno la coscienza di poterle
sviluppare, e quindi dispiegare nella storia: perciò bi sogna nutrire un
orgoglio nazionale, che, basato sulla concreta realtà, è legittimo, non
arbitrario. Ma, d'altra parte, laddove il Primato giobertiano, pur riannodan
dosi, attraverso le glorie romane, alle remote genti italo pelasgiche, trova il
suo asse, il suo fulcro nel Papato, espressione di purità religiosa e
d'originaria sapienza, e si rinnoverà, se il presente sarà a sufficienza legato
al passato, cioè alla tradizione medievale- cattolica; il Cuoco, pur mantenendo
ferma la remotissima storia italo -pela sgica ed estrusca e poi ancora romana,
pur riconoscendo l'alta missione civilizzatrice della Chiesa nel Medio Evo,
questo primato vuol rinnovellare solo nel gioco delle li bere forze, espresse
da quella tragica crisi che è la rivo luzione francese ed italiana, nel loro
sviluppo, e nello spiegamento della loro maggior coscienza; nello Stato laico,
insomma, che afferrni sì la religione, come luce alla plebi, ma affermi pure
una sua intima naturale ra gione, che con la religione non ha nulla a che fare.
E in quest'accettamento delle nuove forze popolaresche, alle quali bisogna parlare,
perchè la volontà di nazione sia realmente nazione, e la volontà di Stato
realmente Stato, Vincenzo Cuoco si lega ad un altro grande, Mazzini, tanto
diverso da Gioberti, ma pur con questi entusiasta caldo nella visione del
futuro popolo dell'Italia re denta. CAPITOLO VII. L'educazione nazionale nel
pensiero cuochiano. Il popolo e la scuola. - I tre caratteri di una educazione
nazionale: universalità, pubblicità, uniformità. - Tre gradi in una completa
educazione: scuola elementare, media, universitaria. - Morale e religione nella
scuola. - Educazione filosofica. Quanto sopra abbiamo detto segna ben precisa
la po sizione di Vincenzo Cuoco come politico e pedagogo nel Regno italico. Il
Platone e gli scritti del Giornale italiano sono i do cumenti luminosi del
periodo milanese della vita del l'autore, e basterebbero a dargli una gloria
non dubbia nelle lettere del nostro paese, confortata anche da una amicizia
intellettuale, che egli godette con uomini come il Monti e il Manzoni (1 ). Con
il 1806, ritornati i francesi oramai a Napoli, Vin cenzo pur esso riede in
patria, preceduto da una vasta notorietà e annunciato da missive ufficiali del
governo di Milano per quello meridionale. È l'ultimo tratto della nobile vita
del molisano, che, attraverso una fiera ma (1 ) B. LABANCA, op. cit., p. 409;
N. RUGGIERI, op. cit., p. 48; B. CROCE, La rivoluzione napoletana, p. 172; G.
GEN TILE, op. cit., p. 389. 261 lattia di nervi e di mente, si concluderà il 13
dicembre 1823 con la morte, tratto di vita, che è pur ricco di atti vità
pubblica, per cui il nostro attinge cariche supreme (1 ), nonchè di un'opera
dottrinale e pratica nello stesso tempo (2 ), il Rapporto e il Progetto di
decreto per l'ordi namento della pubblica istruzione nel Regno di Napoli, che
di per sé sola basterebbe ad assicurargli un posto eminente tra i pedagogisti
dell'epoca, Rapporto, che, seb bene tragga « occasione da un incarico speciale....
agli inizi del regno murattiano » non è « il prodotto dell’oc casione, poichè
come vedremo, risponde nelle linee prin cipali, a idee profondamente maturate
dal Cuoco in tutta (1 ) G. GENTILE, op. cit., p. 390. (2 ) Oltre il Rapporto il
Cuoco lavorò in vari campi dello sci bile, e della sua attività sono documento
varie pagine raccolte nel secondo volume degli Scritti vari. Del Rapporto e del
Pro getto di decreto esistono numerose edizioni: una prima, senza data e senza
frontespizio, fatta a spese del governo prima del 10 ottobre 1809 per tenere il
luogo del manoscritto nelle distri buzioni che del Rapporto e del Progetto si
fece al re, ai mini stri e ad altre autorità, e quindi non pubblica; una
seconda, che dovea essere il primo volume delle Opere di V. Cuoco, raccolta
iniziata nel 1848 a speso di Luisa de Conciliis, nipote del gran molisano, e
naturalmente non venuta mai a compi mento, edizione che porta il titolo:
Progetto di decreto per l'or dinamento della pubblica istruzione seguito da un
Rapporto ra gionato per V. Cuoco (Napoli, Migliaccio, 1848); una terza infine,
che uscì alla luce nel primo tomo della Collezione delle leggi, de' decreti e
di altri atti riguardanti la Pubblica Istruzione promulgati nel già Reame di
Napoli dall'anno 1806 in poi (Na poli, Fibreno, 1861). Sovra queste edizioni,
tutte e tre scor rette, il Gentile trasse la sua edizione critica del Rapporto
e del Progetto, corredata di documenti e note bio -bibliografiche illustrate,
che inserì negli Scritti pedagogici inediti o rari (pa gine 49-276 ). I criteri
critici di collazione delle tre suddette edizioni, seguìti dal Gentile, non
furono dismessi da N. Cortese e da F. Nicolini, che dovettero far posto sia al
Rapporto che al Progetto negli Scritti vari (v. II, pp. 3-161 ), correggendo ta
lune sviste e supplendo in talune omissioni il loro illustre pre decessore.
Nonostante che gli Scritti vari abbiano visto la luce, allorquando questo
lavoro era già compiuto, le citazioni sono state su di essi rivedute
definitivamente anche per la parte pedagogica. 262 ī la sua carriera di
scrittore e di uomo politico, in rela zione con le questioni fondamentali del
tempo suo » (1 ). Evitando di entrare nell'analisi dei fatti, che al Rap porto
precedettero e che perciò lo determinarono, perchè oramai sufficienza noti,
vengo a studiare le idee che in esso si agitano ed i loro addentellati con
tutto il pen siero cuochiano. L'istruzione è la chiave di volta d'ogni sistema
po litico. E, come ogni sistema politico mira al benessere sociale, in quanto
questo è realizzato eticamente dallo Stato, così chi questo benessere vuol
attuato, deve ope rare col mezzo dell'istruzione e della scuola. Il Cuoco vuol
rendere grande uno indipendente il popolo italiano, dan dogli veramente il modo
di formarsi una coscienza na zionale. Ma praticamente come? Con la scuola. « La
sola istruzione, risponde, può far diventare volontà ciò che è dovere. La sola
istruzione può renderci l'antica gran dezza e l'antica gloria » (2 ). Il
termine di riferimento di questa istruzione è pur sempre il popolo, nel di cui
spi rito dovranno essere alimentate le più nobili idealità pub bliche e civili,
alimentate da un lato dall'opera giorna listica, dall'altro dalla scuola. Per
comprendere questo punto occorre riferirsi, aver presenti le condizioni del
popolo e della scuola ne' primi decenni del secolo XIX. Di chi era la scuola?
Non certo del popolo, il quale, assente in tutte le manifestazioni della vita,
era assente anche nella scuola. Di chi dunque? Di pochi fortunati, dotati dalla
sorte dei mezzi necessari, onde formarsi quel che si suol dire una cultura: i
nobili, i possidenti delle campagne, i borghesi e i commercianti nelle grandi
città. La rivoluzione ha il grande merito di avere richiamato l'attenzione dei
governanti sulle masse popolaresche, ha il merito di aver compreso che solo
queste sono il nucleo dello Stato, e che cointeressarle alla cosa pubblica equi
vale eternare lo Stato stesso. Ma la rivoluzione non po (1 ) G. GENTILE, op.
cit., p. 336 e sg. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 3. 263 teva dare nel
campo educativo, e in generale formativo, buoni risultati, dato il suo
astrattismo e la sua filosofia, troppo razionalista, lontana com'era dai
bisogni e dagli interessi delle classi basse. Il Cuoco di contro accetta il
postulato rivoluzionario, per cui dal popolo non si pre scinde, ma lo rinnova
col suo concreto senso storico della realtà: bisogna, dice, non elevare il
popolo alle nostre supreme idee di libertà, di virtù, di moralità, che, in
quanto assolute, esso non comprenderà, ma noi discen dere a lui, entrare nel
suo spirito, nel suo sistema men tale, e, attraverso un progresso graduale e
lento, mostrar gli l'utilità, oltre che la necessità ideale, della libertà,
della virtù, della moralità. Questo compito, essenzial mente pratico, si può
assolvere con la scuola, che prende l'uomo fanciullo, e lo conduce
all'adolescenza, e magari alla gioventù, maturandone i sentimenti con un
processo intimo ed interiore, non mai estrinseco e forzato. Sol tanto così il
popolo entrerà nello Stato, rafforzandolo e potenziandolo. Sentite come ragiona
il Cuoco. « Le rivoluzioni » scrive « sogliono svelare il gran segreto della
forza di quel po polo, che ne' tempi di tranquillità suol esser la parte pas
siva di uno Stato. La rivoluzione francese lo ha messo in istato di produrre
grandi beni e grandi mali: la sua condizione è cangiata in gran parte degli
Stati dell'Eu ropa. Chiamarlo a parte della difesa dello Stato e delle leggi
senza istruirlo è lo stesso che renderlo pericoloso, facendogli fare ciò che
non sa fare. Volerlo ritenere inu tile, qual era prima, è lo stesso che voler
condannare lo Stato a perpetua debolezza esterna, a frequente disordine
interno. Debolezza, perchè è sempre debole quello Stato che non è difeso da’
cittadini, e non sono cittadini co loro che occupano col loro corpo sette palmi
di terra in una città, ma bensì coloro che contano tra i loro doveri l'amarla
ed il difenderla. Disordine, perchè le leggi e le istituzioni politiche non
hanno la loro garanzia se non nella volontà del maggior numero, e, se questo
maggior numero non è istruito, o non ha volontà o spesso ne ha una contraria
alla legge.... Tutto in Europa mostra la 264 necessità di dare al popolo, e
specialmente alla classe degli artefici e degli agricoltori, una nuova
educazione ed ispirargli l'amor della patria, delle armi, della gloria
nazionale » (1 ). Indietro non si torna ! Avranno i conser vatori tutte le loro
buone ragioni per fossilizzarsi in forme statali superate, ma essi non potranno
mai negare al popolo, quello che a lui si deve: l'educazione, A coloro che
obiettano che il popolo è un ammasso inemendabile di vizi e di passioni è
facile rispondere. « E pure tra questo popolo noi viviamo; questo popolo forma
la parte più grande della nostra patria, da cui di pende, vogliamo o non
vogliamo, la nostra sussistenza e la difesa nostra; e noi abbiam core di dormir
tran quilli, affidando la nostra sussistenza e la difesa nostra a colui che noi
stessi reputiamo pieno di ogni vizio ed incapace d'ogni virtù? ». A coloro poi
che dicono il popolo essere senza mente, o che ripetono il vecchio sofi sma
aristotelico, esservi uomini nati a servire ed altri nati a governare, è pur
facile controribattere. « Ebbene questo popolo nato a servire, questo popolo
che non ha mente, è quello che tante volte vi fa tremare con quei delitti, ai
quali lo spingono quella miseria, quell’ozio, quella roz zezza in cui, per
mancanza di educazione, voi lo lasciate. Se la religione non avesse presa un
poco di cura della educazione sua, qual sarebbe mai questo popolo? ». Oggi non
si può tornare indietro: il bisogno dell'edu cazione è immanente, sentito da
tutti, sovrani e sudditi, governanti e governati. « Non mai il bisogno dell'educa
zione è stato maggiore. Tutti gli usi antichi, che tenevan luogo di precetti,
vacillano: gli uomini, dopo i troppo vio lenti cangiamenti di ordini e d'idee,
soglion cadere nel l'anarchia de'costumi, che è peggiore di quella delle leggi.
Non mai vi è stato bisogno maggiore di educare quella (1 ) Giorn. ital., 1804;
n. 61, 62, 75; 21, 23 maggio, 23 giugno; pp. 243-44, pp. 247-48, pp. 303-304:
Educazione popolare (ri stampato in Scritti pedagogici, p. 23 e sgg.; ed ora in
Scritti vari v. II, pp. 93-102 ). 265 parte della nazione che chiamasi popolo e
diffonder l'istru zione ne' villaggi e nelle campagne ». Per queste sue
considerazioni il Cuoco si ricollega al grande pedagogista prerivoluzionario, a
Jean- Jacques Rousseau, il solo forse che primo sentì le vive pulsanti forze
del popolo nuovo ed il bisogno di provvedere alla di lui istruzione,
riferendosi alla sua natura e all'evolu zione delle sue facoltà (1 ). A chi noi
daremo mai questo alto compito di creare degli uomini consapevoli del loro
posto nella società ! La risposta del Cuoco non è dubbia. Dato il carattere
etico -giuridico che egli attribuisce allo Stato, è ovvio che l'educazione
debba essere impartita, o almeno control lata, dallo Stato. L'educazione mira a
formare buoni cit tadini: è naturale dunque che lo Stato » volontà collet tiva,
somma di volontà individuali, da essa non possa prescindere. « Posto questo
bisogno nello Stato » osserva giustamente il Gentile « di consolidare sempre
più le pro (1) Del resto il concetto di natura e quello d'educazione e di Stato
nel Rousseau hanno un significato ben più profondo di quanto generalmente non
si creda. Vedi a questo proposito il libro di G. DEL VECCHIO, Su la teoria del
contratto sociale, Bologna, Zanichelli, 1906, p. 32. « È.... massima (del Rous
seau ) che nella realtà si distingua ciò che è fattizio, ossia sopravvenuto per
arbitrio ed arte dell'uomo, da ciò che è na turale, ossia fondato nell'essenza
medesima della cosa. Questo ha valore di norma rispetto a quello. La natura è
dunque per Rousseau il principio del dover essere, più ancora che quello
dell'essere. Essa esprime la realtà in un senso filoso fico e non già fisico;
rappresenta la sua ragione e non la sua contingenza ». Ma questa concezione
della natura, propria del Rousseau, nel Cuoco viene integrata e corretta, come
nota il GENTILE (Studi vichiani, p. 419), con la concezione storica dello
spirito. « Ed è in verità non una contaminazione delle due filo sofie, ma la
schietta pedagogia del Vico, che aveva più salda mente fondata (benchè con
fortuna storica senza paragone minore) che non il Rousseau, il motivo di vero
del suo natu ralismo: l'autonomia dello spirito ». A due distinte fonti oc
corre ricondurre la pedagogia cuochiana, al Rousseau che gli dà vivo il senso
dell'essenza prima d'ogni realtà, al Vico che gli dà la consapevole riduzione
della stessa realtà allo spirito nella sua dialetticità. 266 prie basi nella
coscienza nazionale, è evidente che l'istru zione, come pensavano i pedagogisti
della Rivoluzione francese, e come prima aveva insegnato il Montesquieu per lo
Stato democratico, è funzione di Stato. Poichè lo Stato si regge sulla
coscienza nazionale, e questa si forma con l'istruzione pubblica, rinunziare a
questa è per lo Stato un assurdo: sarebbe come rinunziare a sè stesso » (.1).
Il compito educativo certo non si esaurisce nella scuola, ma questa trascende:
l'ecclesiastico, il filosofo, il legi slatore tutti e tre mirano allo spirito e
al suo sviluppo, ma la loro opera è di necessità insufficiente, se non è in
tegrata dall'attività generale e pubblica dello Stato. Scuole di morale, laiche
od ecclesiastiche, possono pur vivere, occorre però che lo Stato le controlli,
e le adatti sempre meglio allo scopo, alla finalità che esso si pro pone, e le
riconduca a questo, ove se ne allontanino. Sarà perfetta quella città, quello
Stato, in cui il sa cerdote, il filosofo e il legislatore si saranno messi di
ac cordo, e concorreranno ugualmente all'educazione del popolo. Stabilito il
punto primo che l'educazione deve essere dello Stato, ancorchè sia educazione
religiosa, fissiamo i suoi caratteri: essa deve essere in primo luogo univer
sale, poi pubblica, infine uniforme. L'educazione deve essere universale. Il
Cuoco concepi sce la vita da un punto di vista spiritualistico. Vita non è
vegetazione o deambulazione, è coscienza della propria posizione nel mondo,
perciò è innanzi tutto attività dello (1 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 408.
Noto a questo propo sito come soltanto tenendo presente il concetto di Stato
qual'è nel Rousseau, il Cuoco poteva giungere a concepire uno Stato educatore.
« Quando il Rousseau parla (Vedi DEL VECCHIO, op. cit., p. 33) della « nature
du corps politique », non intende con ciò di riferirsi alla guisa onde lo Stato
si presenta nei fatti; ma alla ragione dell'essere suo ingenerale, all'esigenza
suprema, cui esso ha da corrispondere.... La libertà e l'uguaglianza, fon date
nell'essenza stessa dell'uomo, debbono aver nello Stato la loro assoluta
sanzione ». E la libertà e l'uguaglianza bisogna intendere in un senso
spirituale e non empirico, intimo e non estrinseco. 267 spirito. Lo spirito è
qualcosa di inscindibilmente uni tario, onde l'educazione dev'essere
inscindibilmente uni taria. Tutto, scienze ed arti, scienze fisico - naturali e
scienze morali, debbono convergere ad un sol centro, lo spirito. I secoli
barbari potranno dire « non esservi alcun rapporto tra le scienze e le arti » (1
); i secoli di pro gresso, in quanto più hanno consapevolezza della realtà
mirano ad unire le disiecta membra di quel che in astratto sarà questa o quella
scienza a noi precostituita, ma che in concreto non è che una elaborazione
dello spirito, una nostra formazione, e nello spirito attinge l'uni versale.
Perciò, dice il Cuoco, « noi adopriamo la parola istruzione nel suo più ampio
significato; ed in ciò, oltre d'imitare tutta l'Europa colta, abbiam la gloria
di se guire gli esempi domestici. I nostri pittagorici, forse i più savi
istruttori di tutta l'antichità, niuna parte della vita umana escludevano dalla
pubblica istruzione » (2 ). L'educazione, in secondo luogo, deve essere
pubblica. L'Italia è sempre stata una terra feracissima di ingegni, ricca di
uomini grandi, ma costoro, maturatisi in am bienti apatici e morti alla
cultura, hanno molto contri buito alla propria gloria, poco alla gloria dello
Stato e al benessere della collettività. Poichè « la nazione non era istruita,
essi fecero molto per la gloria loro, nulla o poco per l'utilità della patria;
tra essi ed il popolo non eravi nè lingua intelligibile, nè mezzo alcuno di
comunica zione » (3 ). Occorre quindi che lo Stato dia un'istruzione ai suoi
cittadini, onde le loro forze non vadano disperse, ma convergano sempre più e
meglio ad un fine unico,. il progresso civile. Ma il fatto che l'istruzione sia
pubblica e statale si gnifica dunque la morte delle scuole private, specie in
un paese come l'Italia ed in particolare Napoli, ove la scuola privata ha una
storia nobilissima? No certo: le scuole private sussistano pure gestite da
chiunque, ma (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 4. (2 ) V. Cuoco, Scritti
vari, v. II, p. (3) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 4. 5. 268 lo Stato ha
l'alto controllo a che i maestri siano degni e moralmente e culturalmente, a
che la materia d'in segnamento sia comune a quella delle scuole pubbliche, a
che non si propaghino per mezzo loro dottrine con trarie all'ordine pubblico e
alla moralità media della società. Il fatto però che l'ente pubblico, cioè lo
Stato, dia una educazione ai suoi cittadini non significa che tutti i cit
tadini debbano divenire altrettanti dotti. Lo Stato non pud perseguire questo
fine. Ricordiamo quel che il Cuoco dice nel Platone in Italia, laddove osserva
che una città di soli savi non meriterebbe nemmeno il nome di città, perchè le
mancherebbe ciò che solo tramuta una congre gazione d’uomini, in città, in
Stato: « la vicendevole di pendenza tra di loro per tutto ciò che rende agiata
e sicura la vita e la perfetta indipendenza dagli stra nieri » (1 ). Accanto al
savio è necessaria la coesistenza della massa dei non savi, e in questa è poi
necessaria una ulteriore differenziazione di funzioni, per cui l'agricoltore
non sia calzolaio, il muratore non sia mugnaio. Coloro che si propongono un
assoluto illimitato eleva mento intellettuale del popolo cadono nell'errore,
poichè vogliono l'impossibile e il dannoso: l'impossibile, « per chè non si può
giungere alla perfezione nelle scienze se non per la stessa via, per la quale
vi si perviene in tutte le arti, cioè dividendo gli oggetti del lavoro ed occu
pandosi di un solo; il che da un popolo intero non si può fare, poichè, per
sapere, dovrebbe egli rinunciare ai mezzi di vivere »: il pernicioso, « perchè
rimanendosi il popolo a mezza strada, avremmo una nazione di mezzo sapienti; ed
un mezzo sapiente, diceva il Chesterfield, è unpazzo intero » (2 ). Da ciò
consegue che l'istruzione, sebbene pubblica, non può essere uguale per tutti, e
come nel paese vi deb bono essere i ricchi e i poveri, i conservatorie i
filoneisti, (1 ) V. Cuoco, Platone, v. I, p. 86. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v.
II, p. 5. 269 così vi debbono essere i dotti e gli indotti, i più colti e i
meno colti. Vi sarà perciò una istruzione per pochi, che diremo sublime o alta,
una per molti, che diremo media o secondaria, una per tutti, che diremo
elementare o pri maria. La prima è destinata al progresso delle scienze, la
seconda ha per iscopo di diffondere i trovati dell'alta cultura nella vita
commerciale industriale agricola a con tatto con il popolo, la terza di dare
allo Stato fedeli sud diti, virtuosi e morali cittadini. Questa tripartizione
della scuola rivela il gran senso pratico del nostro autore, a cui della vasta
gamma della vita umana nulla sfugge e si perde. Ma la discriminazione non si
ferma qui. Occorre che l'istruzione, che lo Stato impartisce alle donne, sia
diversa da quella, che impar tisce agli uomini, e che per le donne stesse
sianvi pure le tre forme o gradi di scuola sovra dette. L'istruzione alle donne?
È questo un tema caro al Cuoco. Le donne, scrive nel Platone, hanno il
grandioso compito di allevare figli per lo Stato, e di allevarli non nel senso
comune, cioè di nutrirli, ma di istillare in essi i primi sensi della vita
sociale, i primi germi, che poi nell'interiorità dello spirito si
svilupperanno. Esse, che hanno un così alto compito, conviene che abbiano una
adeguata preparazione. Infatti, scrive il Cuoco, « non può dare al figlio
l'educazione di un cittadino colei che ha la condizione e la mente di una serva
» (1. ). Perciò lo Stato si deve preoccupare dell'educazione femminile, e
provvedervi in modo da non turbare l'ordine della natura e la sua essenza:
educare le donne da donne, ed educarle secondo la diversa posizione sociale che
nel mondo esse avranno: e « quando le donne saranno educate, sarà com piuta per
metà l'educazione degli uomini » (2 ). Una questione subordinata è quella della
gratuitità del l'istruzione. Deve essere questa gratuita per tutti? No.
L'istruzione inferiore o primaria, appunto perchè ha i (1 ) V. Cuoco, Platone,
v. I, p. 25. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 21. 270 caratteri della più
vasta generalità, è offerta dallo Stato a tutti senza retribuzione alcuna, ma
l'istruzione media e superiore, siccome risponde ad utilità non solo sociale,
ma altresì particolare, deve essere pagata da chi ne usu fruisce, salvo sempre
a fare condizioni di favore a chi, essendo sfornito di beni di fortuna,
s'addimostri degno per altezza d'ingegno di essere mantenuto agli studi dallo
Stato, che un giorno o l'altro con le opere sue glo rificherà. Infine, in terzo
luogo, l'istruzione deve essere uni forme. Dopo quanto abbiamo detto
l'uniformità dell'istru zione appare chiara: in ogni suo grado, inferiore medio
e superiore, in ogni suo aspetto, maschile e femminile, l'istruzione deve
essere uniforme, svolta con gli stessi programmi, con gli stessi metodi, con
gli stessi libri. Il Cuoco non si nasconde i gravi difetti insiti nell'abuso
d'un simile sistema: le scienze possono anche arrestarsi, poichè la discussione
e il contrasto sono il vero e più efficace stimolo al progresso: si può
generalizzare un abito di servilità verso il passato, che è quanto di più
nocivo per la vita, che si sviluppa in un irrefrenabile superamento dell'antico
nel nuovo. Perciò questa uniformità non si può intenderla in un senso assoluto,
ma bensì relativo. Ognuno che insegna deve insegnare, previa autorizzazione
dello Stato, ed in segnare sulla base di un programma -metodo anteceden temente
presentato alle superiori autorità pubbliche. I corsi impartiti da privati non
avranno effetto accade mico, se non in seguito ad un esame dinanzi ai docenti
di Stato. Lo Stato inoltre esamina e giudica i libri di testo che andranno per
le mani dei giovani. Certo questo sistema potrebbe portare con sè il più grave
degli inconvenienti, lo staticizzarsi dell'insegnamento, il chiudersi in for
mule, in programmi, in metodi, cioè in quanto di più astratto si possa
immaginare. Per eliminare tutto ciò il Cuoco propone una direzione o ministero
di tecnici, che aperto a tutti gl'influssi scientifici europei, nell'opera sua
di controllo riconosca meriti e punisca abusi, ed 271 in ogni caso abbia di
mira il progresso e lo sviluppo del l'attività spirituale (1). Posti questi
princípi fondamentali, Vincenzo Cuoco abbozza un suo vero e proprio progetto di
riforma sco lastica, particolareggiato e minuto, monumento insigne di sapienza
pedagogica, in cui davvero noi sentiamo vi vere quella che è la scuola moderna.
Noi non possiamo seguirlo fino alle ultime delucidazioni, ma ci proponiamo di
astrarre dall'opera quei princípi generali, che più hanno relazione con
l'assunto politico. Caratterizzando la scuola primaria il nostro scrittore dice
che questa, oltre a dare le prime nozioni della lettura e della scrittura, mira
a formare una morale, volendo significare che mira a formare una moralità media
so ciale. È un punto importante. La morale è necessaria per gli aggregati
umani, ed è necessaria in sè e nella sua uniformità. Possiamo anzi osservare
che essa è un bi sogno dello spirito che la elabora e la pone. Questo pro cesso
di formazione è un processo spontaneo. Lo Stato non può ignorarlo. O esso
interviene e lo promuove, al lorquando prende i fanciulli nelle prime scuole e
li porta giovinetti fino alle superiori, plasmando e riplasmando le loro
coscienze, o esso inattivo assisterà a degli svi luppi spirituali, dai quali
può anche ricevere danno. « È necessario che ai popoli si dia (una morale ]:
altri. menti se la formeranno da loro » (2 ). Questo compito, il dare al popolo
una morale, è af fidato alla scuola primaria, allorquando l'uomo è tenero ed
atto a ricevere le più svariate nozioni e a compene trarle di tutto il proprio
afflato spirituale. Se questa mo rale « la riserbate all'età adulta, quando già
l'uomo ha sentito ed ha agito, voi gliela darete tardi; egli si tro verà di
aversene già formata un'altra: siete sicuro che non sia diversa dalla vostra, e
che, essendo diversa, vi riesca di distruggerla? » (3). (1 ) V. Cuoco, Scritti
vari, v. II, p. 14. (2 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 16. (3 ) V. Cuoco,
Scritti vari, v. II, p. 16. 272 La prima morale, quella dell'infanzia, è la più
pro fonda. Il fanciullo la riceverà, quando il suo animo è ancora puro, in
sublime stato d'innocenza, scevro di passioni conturbatrici, e non la
dimenticherà mai più, poichè essa gli è divenuta abitudinaria, vale a dire con
naturale al proprio esssere. E, se tutti i fanciulli saranno stati educati
dallo Stato allo stesso modo, l'opinione dei singoli sarà coincidente con
l'opinione universale. Qui si rivela un grande senso pratico. Non basta im
porre la legge ai singoli, occorre sentirne la necessarietà od anche, ov'è
possibile, l'utilità, perchè essa non resti un astratto, ma vibri davvero nella
coscienza collettiva: e questo è il compito della morale. Lo Stato perciò di
Cuoco non si preoccupa dell'istru zione letteraria soltanto, ma anche, e sopra
tutto, del l'istruzione morale e politica. Dell'istruzione religiosa non si
preoccupa « perchè appartiene ai di lei ministri » (1 ). Ma quest'affermazione
non bisogna assumerla in senso rigido. Dato il sistema politico del Cuoco, per
cui lo Stato è stato professionista e giurisdizionalista, è ovvio che lo Stato
non può disinteressarsi di quell'educazione reli giosa, che, ancorchè si ponga
fuori dalle mura delle aule scolastiche, mira agli spiriti, cioè agli uomini,
che sono poi cittadini. La religione è un mirabile strumento d'educazione, an
corchè non sia l'educazione stessa. Come può lo Stato ri manere indifferente
dinanzi ad essa? « È necessario che la legge le dia la norma, perchè spetta
alla legge, alla sola legge, il determinare qual debba essere la virtù del
cittadino. È necessario che la filosofia le indichi i mezzi, perchè la
filosofia è quella cui spetta conoscere il cuore e la mente umana e le vie per
insinuarvi la virtù e la saviezza » (2 ). Ma d'altra parte la stessa educazione
di Stato deve (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 12. (2 ) Giorn. ital.,
1804, n. 61, 62, 75; 21, 29. maggio, 23 giugno; pp. 243-44, pp. 247-48, pp.
303-4: Educazione popolare (vedi p. 264 del presente lavoro ). 273 avere
carattere religioso. Il Cuoco ha detto che la reli gione non s'insegnerà nelle
scuole: va bene: ma l'in segnamento, ' specie il primario, non sarà efficace se
non sarà circonfuso di quello spirito religioso, che parla alle anime semplici.
Il dotto trova nell'assoluto etico il soddisfacimento delle sue esigenze di
libertà; l ' indotto, il fanciullo hanno bisogno di quella morale rivelata ed
oggettiva che è la religione. In un articolo del Giornale italiano il Cuoco,
par lando di una scuola normale danese, atta a creare ottimi maestri, scrive
che « il popolo deve esser istruito, ma non deve esser dotto: ad ottener
ambedue questi fini, non vi è altro mezzo più efficace che dargli de' maestri
egual mente lontani dall'ignoranza e dalla pedanteria; met terli in tutt'i
punti dello Stato, onde sieno.in contatto col popolo, nè il popolo abbia
bisogno di cercarli; rive stirli di un carattere che pel popolo è il più sacro,
cioè del carattere religioso » (1 ). Quindi anche l'istruzione ele mentare,
ancorchè laica e gestita e controllata dallo Stato, non può prescindere da quel
carattere, che diremo in senso assai largo religioso, come quello che meglio
risponde all'indole e alla natura del popolo, che è tutto senso e fantasia e
poco ragione. Sovra questa base religiosa si potrà fondare una mo rale civica,
poichè chi è buon credente in massima sarà buon cittadino, e sulla morale poi
si assicurerà il rispetto alle leggi e allo Stato. Ma la base di tutto è la
religione. E, siccome la pubblica autorità « si occupa dapertutto a fare sì che
vi sieno istituzioni uniformi di quelle idee che più importa che sieno comuni e
concordi, così dia una norma anche per le istruzioni che fanno i ministri
dell'altare; le quali, se non sono concordi colle altre, sa ranno inutili; se
sono discordi, diventeranno nocive ». Da tutto ciò una illazione. « Riuniamo (esse
non si avreb bero dovuto separar giammai) le istruzioni della casa, (1 ) Giorn.
ital., 1804, 29 ottobre, n. 130, p. 528-29: Utilità pubblica. 18 - F. BATTAGLIA.
274 del fòro, del tempio; tolgansi una volta quelle diversità di princípi, per
cui ciò che la legge economica di una famiglia richiede è condannato dalla
legge politica di tutta la città, e ciò che la patria impone è indifferente per
la religione; facciam sì che costumi, leggi, religione non abbiano che un sol
fine, che è quello di render i cit tadini più virtuosi e la patria più felice »
(1 ). È la naturale logica conseguenza di quella visuale che il Cuoco ha dei
rapporti tra Stato e Chiesa e del posto che egli attribuisce alla religione
nella vita dello spirito, so luzione tirannica, se si vuole, ma altamente
liberale, se si pensa alla natura dello Stato cuochiano, Stato etico, attuante
una sua libera finalità superiore ad ogni parti colare transeunte ed assommante
in sè tutte le varie ma nifestazioni della vita. Lo Stato del Cuoco ha molti
punti di contatto con lo Stato del Fichte e dell' Hegel. « E ogni - volta »
nota giustamente il Gentile « che si sente forte mente la sostanzialità etica,
il valore ideale e morale dello Stato (il che avviene quando piuttosto si
guarda all'idea di esso o a uno Stato futuro, che non quando si abbia
sott'occhio un determinato governo, il quale di tanto è imperfetto a
rappresentare realmente lo Stato, di quanto è inferiore alle idealità che nello
Stato pure si agitano, senza raggiungere la forma giuridica ), così della
religione come della filosofia, in quanto servono anch'esse come elementi
riformatori della coscienza civile, si fa necessariamente uno strumento del
fine politico » (2 ). Laddove l'educazione primaria deve mirare alla fan tasia
e al senso, e perciò deve essere essenzialmente re ligiosa, l'educazione
superiore deve essere filosofica, cioè mirare allo spirito nelle sue più
elevate manifestazioni razionali. Le qualità proprie d'ogni vera educazione, in
quanto spirito, l'unitarietà sopra tutte, si rivelano ora. « L'educazione ben
diretta non ha tanto in mira d’in segnare una o due idee positive di più o di
meno, quanto (1 ) Giorn. ital., 1804, 25 aprile, n. 50, p. 200: Varietà (vedi
p. 226 del presente nostro lavoro ). (2 ) G. GENTILE, Studi vichiani, p. 416.
275 d'ispirare l'amore di una scienza e dare alla mente una attitudine maggiore
a comprenderla. Quasi diremmo che non si tratta di formar un libro, ma un uomo:
giacchè ad un libro rassomiglia un uomo meramente passivo, il quale tante idee
tiene quante se gliene son date; mentre al contrario il carattere della mente è
quella di esser at tiva, creatrice, capace di formare le sue idee, ordinarle,
saperle insomma dominare in tutti i modi e signoreg giare » (1 ). Il concetto
realistico della vecchia pedagogia è superato. Il maestro, infine, è tale in
quanto è nello spirito del discente, in cui si compie quel processo, per cui la
nozione divien vita, cioè atteggiamento spirituale e s’armonizza in un vasto
tutto, la personalità. La scuola non è accademia, ma intima affermazione di
coscienze formatesi gradualmente in un logico libero sviluppo. Tutto il vecchio
macchinario formalistico deve essere bandito: il giovane deve essere posto a tu
per tu con i grandi scrittori, poeti storici filosofi, senza il tramite di quei
cimiteri di formule che sono le grammatiche, senza il tramite di quelle carceri
di idee, che sono le retoriche e le poetiche: il giovane deve mirare al
contenuto ideale delle cose, formarsi quel che si può dire estrinsecamente un
metodo acquisitivo, ma che in sostanza null'altro è che una forma dello spirito
inscindibile dal suo conte nuto. Questo stesso carattere unitario deve offrire
l'istru zione superiore. Una differenziazione di facoltà o scuole speciali e di
cattedre s ' impone per i fini professionali che si perseguono, ma «
l'istruzione vera è quella che tutte le parti dello scibile ci presenta ben
ordinate, tutte ce le addita e ci mette nello stato di poter da noi stessi
trattenerci intorno a quella che più ci piace » (2 ). Messo dinanzi ai mezzi
con cui si può progredire nello spirito, il giovane deve scegliere,
perfezionarsi nel sapere, af fermarsi nella gara della vita. (1 ) V. Cuoco,
Scritti vari, v. II, p. 25. (2) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 53. 276 Se
ora l'istruzione media ed universitaria, come ho detto deve avere carattere
filosofico, ne deriva una pro fonda trasformazione di tutto ciò che era per l'
innanzi. Un esempio solo basterà per mostrarci le infinite conse guenze di
questa nuova posizione. L'eloquenza per gli antichi null'altro era che uno
strumento per il ben scri vere, e questo bene scrivere tutto si imperniava
sovra il gioco delle grammatiche, delle retoriche, delle poe tiche. Ora,
osserva il Cuoco, la filosofia s'è impadronita delle materie dell'eloquenza. Nè
è a dire questa una usur pazione, ma una legittima rivendica di ciò che la
filosofia già possedeva in antico, cioè con i Platoni e gli Aristo teli. La
forza del dire, la perspicuità dello stile non di pendono da cause estranee a
noi, come le norme più o meno buone apprese sui " libri scolastici, ma
dalla ric chezza della nostra vita interiore, « dalla forza e dal nu mero delle
idee presentate al nostro spirito » (1 ). Perciò quello che nella riforma del
Cuoco serba il vecchio nome di eloquenza, diviene una vera filosofia del bello
o este tica, che dir si voglia, come quella che direttamente mira allo spirito
e alle sue manifestazioni fantastiche, cioè artistiche. Ne il Cuoco si arresta
qui, ma seguendo la sua idea che la vera grammatica non possa essere se non
nella vita del periodo, in quanto questo scaturisce dalla mente originario e
fresco, vagheggia una grammatica universale e filosofica, che insegni il
meccanismo di tutte le lingue sulla base della comune uniforme mente umana (2 ).
La stessa filologia, come la stessa erudizione e lo stesso studio dei monumenti
antichi, sia grafici che tecnici, « ha le sue idee astratte, ha la sua parte
filosofica; perchè ha (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v p. 56.. II, (2 ) Qui più
che mai si palesa quel concetto della natura, per cui nelle cose occorre
distinguere quel che è fattizio accessorio da ciò che è essenziale ed
originario, che il Cuoco attinge come abbiamo veduto dal Rousseau ed integra
con una sicura intui. zione dello spirito in ogni suo aspetto o attività di
vita, che de riva certamente dal Vico. 277 le sue regole universali applicabili
ai fatti di tutte le na zioni. » (1 ). Bisogna uscire dallo studio del fatto in
sè e per sè, sia esso un documento grafico o un rudere ar chitettonico,
risalire allo spirito, all'idea che ha mosso un popolo o un individuo a crearlo.
E come nello spi rito umano c'è un'essenzialità comune, dalle conclusioni
particolari ad un popolo occorre risalire a conclusioni più vaste, a
generalizzazioni più audaci, investenti il nu cleo della universalità, seguendo
questi stessi princípi, che il Vico ha divinato nella sua Scienza nova.
Giambattista Vico, analizzando la filologia dei greci e dei romani, ha così
fissato le norme per ogni filologia, ha stabilito leggi sicure, addimostrando
non le leggi che governano il linguaggio dei singoli, ma bensì quelle che
governano il linguaggio delle nazioni. E così si dica, per i miti, per le norme
giuridiche, per i riti. « In tal modo la scienza dell'erudizione diventa veramente
filosofica; e ciò, che sappiamo de ' greci e de ' romani, diventa utile ad
intendere ciò che della filologia delle altre nazioni o ignoriamo o conosciamo
imperfettissimamente » (2 ). (1 ) V. Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 62. (2 ) V.
Cuoco, Scritti vari, v. II, p. 62. Conclusione. Ed ora che abbiamo analizzato
la personalità di Vin cenzo Cuoco in tutte le sue manifestazioni politiche e
pedagogiche, ci sia lecito concludere, pur sapendo quanta parte del pensiero
del molisano sia rimasta fuor dalle linee tracciate. Qual'è la posizione del
nostro scrittore nella storia culturale d'Italia? Posto a cavaliere tra il
secolo XVIII e il XIX è il più importante rappresentante di quel che un critico
francese, Paul Hazard, ha detto l'italiani smo, e che, se nel secolo XVIII
s'impersona nel pen siero storicista, e perciò antirazionalista, di
Giambattista Vico, reagente contro l'astrattismo razionalistico di Car tesio,
nonchè contro il materialismo di altri minori, in nome di supreme esigenze
dello spirito; nel secolo XIX si impersona nel Cuoco, che animato dall'alta
tradizione nazionale muove contro ogni forma di vita, che italiana non sia, e
quindi non connaturale a noi, e perciò non veramente storica ma rigidamente
morta, astratta, vuota d'ogni vibrante contenuto umano. È un'ideale continuità
quella che lega il Vico al Cuoco, è la gloria perenne del pensiero italico
rinascente, quando le straniere infiltrazioni sempre più sembrano soffocarlo.
Il Vico rappresenta un profondo rinnovamento nella filosofia, e perciò in tutte
le attività umane, che dal me todo filosofico non possono prescindere: la
politica, la storia, la giurisprudenza, l'economia. Asserendo lo spi 279 rito
fonte prima d'ogni realtà morale, asserisce la vera libertà, libertà che nè il
Medio Evo nè il Rinascimento, moventisi ancora nell'antico dualismo dell'essere
e del divenire, potevano assolutamente concepire. Egli è il primo, che sente il
dinamismo dello spirito e pone le grandi proposizioni della filosofia moderna:
il mondo del l'arte sensuoso e fantastico, il mondo della storia delle nazioni
concretato nelle istituzioni e nelle leggi, il mondo della religione e della
moralità s'originano da noi, in noi trovano la loro fonte prima perenne
inesauribile, nella continua attività dello spirito. E, se teniamo fermo questo
punto, tutto ci si discopre trasformato, e quel che prima era estrinseco,
incasellato, morto diviene intimo, libero, vivo. Ma questa posizione implica un
nuovo e diverso processo: la realtà spirituale non si conosce, se non affi
sandosi nelle più varie manifestazioni delle sue concretiz zazioni, vale a dire
discendendo al vero storico, per poi risalire di nuovo allo spirito prima e
remota scaturigine: l'unità dello spirito non si comprende se non attraverso la
molteplicità, e viceversa la molteplicità non si com prenderebbe se non per il
tramite dell'unità. Chiamiamo filosofia la scienza dell'idea eterna ed im
mutabile, di ciò che non è transeunte e contingente; chiamiamo filologia la
scienza dei fatti umani, assom mante in sè ogni mutevole prodotto storico:
occorre con ciliare l'una con l'altra, la filologia con la filosofia. È il
grande assunto del Vico: porre questo nesso correlativo: non v'è filosofia
senza filologia, nè filologia senza filosofia. La mente umana è l'origine
dell’una e dell'altra, produce l'idea, il vero filosofico, come genera il fatto
umano, il vero storico. Da ciò scaturisce che la sua realtà è questo mondo
degli uomini, in cui siamo nati ed in cui ci muo viamo, in cui dobbiamo
foggiare la nostra individualità ed agire per noi e per gli altri, per il
nostro particolare e per lo Stato, in cui vive il nostro miglior noi. E questo
il Vico esprime nella notissima icasastica frase: « questo mondo civile
certamente è stato fatto dagli uomini, onde se ne possono, perchè se ne
debbono, ritruovare i prin cípi, dentro le modificazioni della nostra medesima
mente 280 umana » (1). Questo il nucleo profondo della filosofia del Vico, che
Cuoco acquisisce e fa sangue del suo sangue, movendo da esso a rinnovare la
struttura della politica e della pedagogia tradizionale: Il Cuoco in senso
rigido non è filosofo vero, come colui nel quale rimangono vecchi e irresoluti
reliquati intellet tualistici nonchè contraddizioni insanabili, per cui in
qualche punto è ancor più indietro del suo istesso maestro; ma il suo grande
merito è l'aver posto in termini poli tici quel che in Vico era filosofia, e
l'aver visto quale inesauribilità di situazioni poteva germinare dalla vec chia
esperienza vichiana. In un mondo vuoto e falso quale quello della rivolu zione
italo - francese, egli, riinnestandosi al Vico, dà alla nazione quel senso
storico che le mancava, e le ridona * quella comprensione sicura della realtà,
quella fiducia, che solo può scaturire da una ferma credenza in noi, nelle
nostre possibilità, nel nostro avvenire. Nella rivoluzione napoletana si è
detto con felice frase sono i germi dell'unità d'Italia, e, notiamo, non solo
dal punto di vista estrinseco, ma dal punto di vista anche intellettuale. Con
il cadere della Partenopea, diecine e diecine di esuli si diffondono per il
Nord d'Italia, ed ivi portano il loro sapere, la loro cultura filosofica più o
meno permeata di vichismo, il loro diritto, la loro economia: da ciò nasce una
più intima comunione di spiriti, una più attiva fratellanza di idee tra
italiani ed italiani. E chi resta insensibile a questo gran movimento cultu
rale, in cui sono non pochi e piccoli germi di quel che sarà il Romanticismo?
Nessuno, direi: non v'è alta co scienza che per effetto di questa propaganda
non vi chianeggi. È un po' la moda, ma una moda benefica, che porta ad una
migliore intesa tra uomini di diverse regioni d'Italia, che erano per secoli
rimaste quasi estranee tra loro. Più gli studi si approfondiscono e più questo
fenomeno (1 ) G. Vico, Scienza nova, v. I, p. 172. 281 appar vero, ' e,
notiamo, anteriore in un certo senso al l'opera stessa di Vincenzo Cuoco. È di
ieri, recentissimo, uno scritto di Luigi Rava, che ci informa di una rivista,
fiorita a Venezia verso il 1796, tre anni prima dunque dell'esilio del nostro
molisano, il Mercurio d'Italia, in cui Ugo Foscolo giovinetto fa le sue prime
armi e pubblica i suoi precoci scritti, La Croce, l'Ode a Dante, La morte di
*** ed altri componimenti di minore importanza (1 ). Ebbene in un articolo
anonimo sovra l'Abbozzo di un quadro del progresso dello spirito umano del
Condorcet v'è un raffronto tra le dottrine del francese e quelle di
Giambattista Vico. È proprio ca suale questa coincidenza? E il Foscolo
giovinetto, che del Vico poi certo si nutrì come dimostrano molte idee dei
Sepolcri e degli scritti critici, rimase insensibile al richiamo di questo
grande filosofo italiano, « così poco conosciuto fuori della sua Napoli »? (2 ).
Ma i veri apo (1) Luigi RAVA, Le prime armi del Foscolo giornalista: il
Mercurio d'Italia, in Rivista d'Italia, a. XXVII (1924), v. I, fasc. III, pp.
257-279. (2 ) Un certo quale influsso vichiano forse inconscio si può rinvenire
in Carlo Gozzi e nella posizione assunta con le sue ce lebri Fiabe contro il
Chiari e il Goldoni, in cui certo egli rappre senta una tradizione veramente
italica, se pure esausta dal tempo, contro una riforma che a lui pareva una
volgarità, troppo permeata di verismo com'era. Lastessa ricerca del fan tastico
per il popolo in una società razionalista, superba della infinita sicurezza
dell' intelletto, è una posizione vichiana. « Il contenuto » scrive il DE
SANCTIS, (Storia, II, p. 305 e sg. ) se è il mondo poetico com'è concepito dal
popolo, avido del meraviglioso e del misterioso, impressionabile, facile al
riso e al pianto. La sua base è il soprannaturale nelle sue forme: miracolo,
stregoneria, magia. Questo mondo dell'immagina zione, tanto più vivo quanto
meno l' intelletto è sviluppato, è la base naturale della poesia popolana sotto
le più diverse forme: conti, novelle, romanzi, storie, commedie, farse. La
vecchia letteratura se n'era impadronita, ma per demolirlo, per gettarvi entro
il sorriso incredulo della colta borghesia. Rifare questo mondo nella sua
ingenuità, drammatizzare la fiaba o la fola, cercare ivi il sangue giovane e
nuovo della com media a soggetto: questo osò Gozzi in presenza d'una società
scettica e nel secolo de’lumi, nel secolo degli spiriti forti e 282 stoli del
vichismo sono nell'Italia settentrionale gli esuli napoletani del '99, come
osserva B. Croce (1 ), sono Vin cenzo Cuoco, Francesco Lomonaco, Francesco
Salfi, il Massa, il De Angelis ed innumerevoli altri minori ma pur degni. Per
la loro opera si può dire che non vi sia grande scrittore che non vichianeggi.
L'influsso che il Cuoco od altri esercitò sul Foscolo, è indiscutibile. A noi
non risulta alcun documento com provante possibili e diretti rapporti Cuoco -
Foscolo, ma è certo che, se il molisano ebbe relazioni, anche super ficiali,
con amici del poeta dei Sepolcri, questi non potè ignorare l'autore del Saggio
storico (2 ). Ma sia o non sia stato il Cuoco od altri (3 ) a far conoscere il
Vico al Foscolo, de’belli spiriti. E riuscì ad interessarvi il pubblico, perchè
quel mondo ha un valore assoluto e risponde a certe corde che, ma neggiate da
abile mano d'artista, suonano sempre nell'animo: ciascuno ha entro di sè più o
meno del fanciullo e del popolo ». Del resto l'ultimo editore di C. Gozzi,
Domenico Bulferetti, (Le memorie inutili, Torino, 1923, vol. due) non ha potuto
ne gare che lo spirito dell'autore delle Fiabe assuma atteggia menti non certo
consoni al tempo suo e alla veneta società, come tutte le società del tempo
illuminata, ma riecheggi un po' il nuovo storicismo meridionale, pur senza
essere riuscito a provare una diretta influenza di quest'ultimo sugli studi del
suo autore. (1 ) B. CROCE, La filosofia di G. Vico, p. 289; B. CROCE, Storia
della storiografia, v. I, p. 12. (2 ) G. ROBERTI, in Giornale storico della
letteratura italiana, a. XII, v. XXIII, pp. 416-427. Il Roberti raccoglie
nell'arti colo alcune lettere che C. Botta, U. Foscolo, V. Cuoco inviarono al
suo bisavolo paterno, Giovanni Giulio Robert (poi italianiz zato in Roberti).
Le lettere di Foscolo sono delle mere com mendatizie di due esuli meridionali,
uno certo Piscopo, l'altro un anonimo, che il Roberti crede, senza peraltro
dimostrarlo, che sia il Lomonaco. Da ciò si deduce sicuramente che Ugo ebbe
rapporti con meridionali e con amici diretti del Cuoco. (3 ) Vedi a proposito
G. PECCHIO, Vita di U. Foscolo, Città di Castello, Lapi, ed., 1915, p. 170, p.
210 e passim. P. HAZARD, op. cit., p. 241 osserva: « Son influence se répandra
même dans la littérature pure, où en trouvera des traces chez Monti et chez
Foscolo. Toux ceux lacomprennent les articles que Cuoco consacre à son maître
(Vico] ». Ora F. NICOLINI nella Nota agli Scritti vari di V. Cuoco, v. II,p.
397, dice che gli 283 gli scritti del poeta stanno lì a testimoniare come pro
fondamente nutriti essi siano di pensiero vichiano: così il processo
dell'incivilimento descritto nel carme, per cui furono nozze e tribunali ed
are, che diero alle umane belve essere pietose di sè stesse e d'altrui, è
derivato di-. rettamente dalla Scienza nova, ove è meditato il pas saggio
dall'età degli dei alle grandi società eroiche (1 ); e così pure il costume che
tolse i miserandi cadaverici avanzi alle fiere e li provvide di sepoltura (2 ).
Parimenti articoli del Giornale italiano furono letti attentamente, « molto
letti » oltre che da V. Monti e A. Manzoni anche da U. Fo scolo, e allo scopo
di provare ciò rimanda ad una recensione, in cui il molisano parla del libro Della
Tumulazione di A. DELLA PORTA, Como, Ostinelli, in cui « è, come si vede, il
medesimo fondo di idee vichiane, a cui.... s’ ispirò il Foscolo nei Sepolcri » (v.
I, p. 254). (1 ) B. CROCE, La filosofia di G. B. Vico, p. 172. (2) Confronta i
su citati brani foscoliani con i seguenti di Vico: à Osserviamo tutte le
nazioni così barbare come umane, quantunque, per immensi spazi di luoghi e
tempi tra loro lon tane, divisamente fondate, custodire questi tre umani
costumi: che tutte hanno qualche religione, tutte contraggono matri moni
solenni, tutte seppelliscono i loro morti; nè tra nazioni, quantunque selvagge
e crude, si celebrano azioni umane con più ricercate cerimonie e più consagrate
solennità che reli gioni, matrimoni e seppolture. Chè per la Degnità, che «
idee uniformi, nate tra popoli sconosciuti tra loro, debbon avere un principio
comune di vero, dee essere stato dettato a tutte, che da queste tre cose
incominciò appo tutte l'umanità, e perciò si debbano santissimamente custodire
da tutte, perchè 1 mondo non s'infierisca e si rinselvi di nuovo » (Scienza
nova, v. I, p. 173). « Finalmente, quanto gran principio dell'umanità sieno le
seppolture, s'immagini uno stato ferino nel quale restino insep polti i
cadaveri umani sopra la terra ad esser esca de corvi e cani; chè certamente con
questo bestiale costume dee andar di concerto quello d'esser incolti i campi
nonchè disabitate le città, e che gli uomini a guisa di porci anderebbono a
mangiar le ghiande, colte dentro il marciume de’ loro morti congionti. Onde
agran ragione le seppolture con quella espressione su blime Foedera Generis
Humani ci furono diffinite e, con minor grandezza, Humanitatis Commercia ci
furono descritte da Ta cito ». (Scienza nova, I, p. 177 ). Notiamo che nel
primo brano citato il rinselvarsi sta per 284 lo stato ferino dei figli della
terra, duellanti a predarsi, primi avi dell'uomo, quei cannibali che s '
imbandiscono convito delle carni umane, così vivi nel mondo rifinito de Le
Grazie, non si intendono, se non riferendoci ad un sistema filosofico che è
certo quello del Vico (1 ), si stema che siffattamente compenetra l'opera del
poeta, che questa trascende e si riflette in tutti gli scritti pro sastici, sia
pure storici e critici (2 ). Onde tutta la sua cri tica trova il nucleo
originale nei nuovi portati dell'este significare il ritorno allo stato
selvaggio primitivo, onde la parola selva significherebbe lo stato stesso, e
che precisamente in questo senso il primo e il secondo termine sono stati as
sunti da Ugo Foscolo nella celebre Orazione inaugurale: « le umane belve ancor
vagabonde per la grande selva della terra » (Opere, ed. Lemonnier, v. II, p. 21
); nonchè ripetuti da un gio vane, pur esso destinato a divenire un grande
scrittore, da GIOSUE CARDUCCI: « fuggendo per la gran selva de la terra il nato
de la donna ululò già co' leoni a la preda cruenta: indi con vitto ferin la
vita propagando, incerti videsi intorno i figli: e lui cedente de la materia a
le vicende eterne l ' immane salma, per lo gran deserto dilaceraro i lupi ». (Rime,
San Miniato, Tipografia Ristori, 1857, p. 84). (1) La vita preistorica è con
viva arte descritta dallo stesso Vico nelle prime pagine dell'opera sua,
laddove accenna alle prime trasmigrazioni marittime: «.... gli antenati di
coloro che furono poi gli autori delle trasmigrazioni medesime: furono dapprima
uomini empi, che non conoscevano niuna divinità; nefari, chè, per non esser tra
loro distinti i paren tadi co' matrimoni, giacevano sovente i figliuoli con le
madri, i padri con le figliuole; e, finalmente, perchè, come fiere be stie, non
intendevano società, in mezzo ad essa infame comu nion delle cose, tutti soli e,
quindi, deboli e, finalmente, miseri ed infelici, perchè bisognosi di tutti i
beni che fan d'uopo per conservare con sicurezza la vita. Essi, con la fuga de
propri mali, sperimentati nelle risse, ch'essa ferina comunità produ ceva, per
loro scampo e salvezza, ricorsero ecc. » (Scienza nova, v. I, p. 27 ). (2 ) Il
vichismo del Foscolo è stato rilevato da N. TOMMASEO, Storia civile nella
letteraria, Torino, 1872, ma certo non com preso, troppo imbevuto, com'era il
critico, di passioni oscura trici d'un equanime giudizio e di false idee
d’un'arte pedago gica: il brano, al quale intendiamo riferirci, è stato
raccolto nell'antologia del TOMMASEO, Scritti di critica e di estetica scelti
da A. ALBERTAZZI, Napoli, Ricciardi ed., s. d., p. 192 e sgg. 285 tica
vichiana, che prima scuote le vecchie scolasticherie, a base di retoriche e di
poetiche per penetrare nello spi rito vivo e fantastico dell'opera d'arte (1).
Ma l'influsso più importante e diretto Cuoco lo eser cita direttamente sul
Monti col quale ebbe rapporti epi stolari (2 ), nonchè disappunti letterari,
dovuti al fiero" giudizio che l'autore del Saggio faceva circa il
carattere del poeta cesareo assai volubile in politica; e sul Man zoni di cui
fu davvero intimo (3 ). Le lezioni universi tarie, dal primo tenute a Pavia,
specie la prolusione Della necessità dell'eloquenza (1 ), il Discorso sulla
storia longobarda del secondo (5 ), sono la prova sicura della dif fusione
delle dottrine del Vico. (1 ) Vedi a proposito come Foscolo intende l'eloquenza
e confrontala con il modo come l'intende il Cuoco: G. PECCHIO, op. cit., p.
210, nota; B. ZUMBINI, Studi di letteratura ita liana, Firenze, Le Monnier ed.,
1894, p. 267; G. A. BORGESE, Storia della critica romantica in Italia, Milano,
Treves ed., 1920, p. 248 e sgg., sopra tutto p. 266: « non è una scoperta, dice
quest'ultimo, quella dello Zumbini che anche le lezioni di eloquenza siano
tutte nutrite di concetti vichiani; anzi fa rebbe una scoperta chi indicasse
uno scritto capitale del Fo scolo, nel quale la filosofia della Scienza nova
non abbia bene o male la sua parte ». (2 ) G. Cogo, op. cit., p. 181; N.
RUGGIERI, op. cit., p. 47; P. HAZARD, op. cit., p. 241; vedi anche V. Cuoco,
Scritti vari v. II, pp. 318, 367, passim. (3) N. RUGGIERI, op. cit., p. 48, il
quale in nota richiama G. CAPITELLI, Patria ed arte, Lanciano, Carabba ed.,
1887, p. 182 e sg.; vedi V. Cuoco, Scritti vari, v. I, p. 285; v. II, pp. 318,
358, 367, 397, passim. (4 ) V. MONTI, Prose e poesie, Firenze, Le Monnier, 1847,
v. IV, p. 31 e sgg. (5 ) A. MANZONI, Prose minori con note di A. BERTOLDI,
Firenze, Sansoni ed., s. d., p. 22 e sgg. Allorquando questo lavoro era già
ultimato usciva per le stampe l'opuscolo di G. GENTILE, Vincenzo Cuoco;
commemorazione tenuta a Campo basso nel primo centenario della sua morte, Roma,
C. De Al berti ed., *1924. L'influsso vichiano, per il tramite del Cuoco, nota
il prof. Gentile, si rivela « non solo per l'alto concetto in cui dimostra di
tenere il grande filosofo napoletano, ma anche e principalmente per la forma
definitiva della sua mente, per alcuno dei caratteri più significativi della
sua individualità di 286 n Nè questa si arresta qui, ma plasma disè tutta la
nuova critica d'arte, e in parte la nuova storiografia, rifonden dosi con
dottrine di diversa origine e di diversi paesi, specie con i canoni romantici
di Germania: a chi legge gli scritti del Berchet (1 ), del Torti (2 ), del Di
Breme (3 ), non sarà difficile rinvenirvi idee e proposizioni vichiane. Così,
gradualmente per opera del Cuoco e di pochi altri napoletani, il pensiero
nazionale si vien formando attra verso un apporto di storicismo e d’idealismo
meridio pensatore e scrittore, quale è rappresentata sopra tutto ne romanzo.
Poichè anche Manzoni pensatore e scrittore è un realista che non conosce tipi
astratti, ma vede sempre gli uo mini e li rappresenta come sono in fatto
storicamente; non repubblica di Platone e neppur feccia di Romolo; ideale col
suo limite, come diceva De Sanctis: tutto determinato, vero e certo: e così in
questa determinatezza e limitazione e storia, tutto segnato dal dito di Dio,
tutto,come aveva insegnato Vico, governato da una Provvidenza che non precede
per mi racoli, ma opera naturalmente attraverso gli stessi effetti delle cose e
le azioni degli uomini. (1 ) Vedi BORGESE, op. cit., p. 105: « il Berchet s'era
nutrito degli scrittori più audaci d'oltremonte: la Staël, il Bouterweck, gli
Schlegel erangli familiari; conobbe non leggermente la let teratura inglese e
la tedesca; dei nostri venerò sopra tutti il Vico e il Beccaria. Vari fili
della vita intellettuale d'Italia, annodandosi, davano origine alla nuova
critica e alla nuova letteratura;.... nel secolo decimottavo la filosofia aveva
silen ziosamente ed oscuramente rinnovato gli spiriti e s' era con pertinace
lentezza accostata alla letteratura, col Vico, non compreso, col Cesarotti non
comune ragionatore, col Beccaria autore di un trattato dello stile: e, se forza
di filosofare non ebbe il Berchet, questi filosofi studiò e ammirò non debol
mente ». (2 ) BORGESE, op. cit., p. 189: « il Torti fu uomo di non co mune
coltura e d'ingegno e, cosa a quei tempi molto rara, conobbe il Vico e si
richiamò alle leggi da luisegnate, senza divenire per questo critico grande ». (3
) L'ampia influenza del Vico si stende su tutta l'opera di Ludovico Di Breme e
su quella di tutti i redattori del Concilia tore, ed è stata ben messa in luce
dall'ultimo editore dell'abate piemontese C. CALCATERRA (L. d. B., Polemiche,
Torino, Unione tip. - editrice torinese, s. d. (1923 ) ], che dell'idealismo
dei primi romantici, della loro reazione ai vecchi sistemi filosofici, dei loro
studi, fa un'ampia disamina. 287 nale al positivismo e al razionalismo
settentrionale. È certo un processo lento e faticoso, ma nondimeno si curo, le
di cui conseguenze ultime occorre osservare non soltanto nel campo critico e
storiografico, ma anche, e sopra tutto, nel campo politico. « Eppure si come
giusta mente nota Giovanni Gentile « nonostante la propaganda del Cuoco,... quantunque
i germi da lui seminati sian caduti in intelligenze delle maggiori del secolo,
si può affermare che la voce del Cuoco come banditrice della verità vichiana
non trovi nessuna eco in tutto il resto del secolo. Altri scrittori,
segnatamente il Gioberti, hanno lavorato ad educare le menti italiane al
realismo poli tico; altri filosofi, segnatamente lo Spaventa, hanno la vorato a
sviscerare il nucleo centrale della filosofia vi chiana; ma fino ai nostri
giorni nessuno ha visto in questa filosofia così nettamente e fermamente come
Vincenzo Cuoco il nuovo metodo, veramente rivoluzionario, " del pensare
storico e politico e un potente irresistibile argo mento per un programma
politico nazionale. Egli, per questo rispetto, rimane sulla soglia del secolo
XIX, maestro unico solitario: un veggente » (1 ). Con ciò vo gliamo
semplicemente dire che se le dottrine vichiane nel campo estetico, attraverso
la propaganda del Cuoco, dànno subiti e luminosi effetti, nel campo politico,
que sti effetti sono più lenti e tardi, quasi misconosciuti al lorquando si manifestano:
Vincenzo Cuoco è un maestro senza discepoli, o meglio, con un solo discepolo, e
per avventura grandissimo, Giuseppe Mazzini. Quel che nel Cuoco abbiamo detto
realismo politico, derivazione stretta di tutto l'insegnamento della Scienza
nova, non è destinato a perire, ma, rinnovandosi, tra sformandosi porta alle
più grandi conquiste del secolo: « primo, a riconoscere e a mettere in rilievo
l'individua lità insopprimibile di tutte le formazioni storiche; se condo, a
negare che un popolo, come un individuo, possa nulla ricevere di fuori, e che
possa progredire ed elevarsi senza uno sforzo proprio fondato sulla stima di sè
e sulla (1 ) G. GENTILE, V. Cuoco: commemorazione, p. 13 e sg. 288 fiducia
delle proprie forze » (1 ). Questi due postulati gran diosi e veri, posti dal
Cuoco nella coscienza degli Italiani, non si distaccheranno più da essa, e
formeranno il nucleo di tutta l'educazione nazionale e di tutta la pratica po
litica, che si sintetizza nell'opera di Mazzini. Ora i nuovi studi di F. L.
Mannucci circa la prima fase del pensiero mazziniano hanno messo bene in luce
come il genovese non solo si sia nutrito del Vico (2 ) per il tra mite del
Michelet (3 ), ma in suoi privati zibaldoni abbia recensito e fatto estratti de
' numerosi e vivi articoli, che (1 ) G. GENTILE, V. Cuoco: commemorazione, p.
14. (2 ) L'influenza del Vico su Mazzini è stata ben posta in luce prima che
dal Mannucci dal BORGESE, op. cit., p. 291 e sgg. « Egli era, come il Foscolo,
lontano dal finalismo dommatico che impediva in ogni modoal Tommasèo di trarre
vita e nutri mento dalle dottrine del Vico. Epperò egli era in condizioni più
felici di quei due che l'avevano preceduto nell’a i mirazione pel Vico, e se ne
disse discepolo con convinzione non minore, ed anzi ne persuase lo studioproprio
per il rinnovamento della storia letteraria. « Il vuoto esistente nella
filosofia », egli la mentava, « deve naturalmente ripetersi nella critica
letteraria, che è la filosofia della letteratura »; e la filosofia ch'egli desi
derava era proprio la Scienza nova. « Il vincolo », disse altrove, paragonando
le antiche congerie erudite che usurpavano il nome di storie letterarie con
quelle che venivano in onore per effetto del rinnovamento romantico, « il
vincolo che annoda in un popolo le istituzioni, le lettere e i progressi della
civiltà, indovinato un secolo innanzi dal nostro Vico, fu posto in chiaro,
sottomesso ad analisi e diede cominciamento ad una sola scuola, il cui scopo
santissimo or s'irride da chi non sa, o non cura comprenderlo ». E si
compiaceva che ora molti libri e molti studiosi traessero il Vico da
quell'obblìo a cui per cento anni lo avevano condannato le baieerudite e
l'inerzia degli animi». (3 ) F. L. MANNUCCI, Giuseppe Mazzini e la prima fase
del suo pensiero letterario: l'aurora d'un genio, Casa ed. Risorgi. mento,
Roma, ecc., 1919, p. 16, p. 23 e sg., p. 66 e sgg., p. 143. Il Mannucci ci
rende edotti che uno dei cinque mss. da lui stu diati, di cui due sono
aPortomaurizio in casa dei sigg. Cremona eredi Ferrari, tre nel Museo del
Risorgimento a Genova, con tiene una recensione dei Principes de la philosophie
de l'histoire traduits de la Scienza Nuova de Fico et precédés d'un discours
sur le système et la vie de l'auteur, par J. MICHELET, professeur, ecc., Paris,
Renouard, 1827. Vedi a proposito di questa versione fran cese, CROCE. La
filosofia di G. B. Vico, pp. 289, 291, 304. 289 il Cuoco andava pubblicando sul
Giornale italiano, firman doli con la semplice sigla C (1 ). E in questi
zibaldoni il lettore commosso può rinvenirvi annotate le Osserva zioni sullo
stato politico dell'Europa, le Considerazioni sul Concordato, in cui Vincenzo
getta uno sguardo rapido non solo sul passato e sul presente d'Italia, ma anche
nel più lontano avvenire, risolvendo, da una parte, sovra basi giurisdizionali
il millenario problema dei rapporti tra Stato e Chiesa, dall'altra la questione
dell'equilibrio europeo. È interessante notare, pure, come il Mazzini, po
stillando il famoso scritto cuochiano sul Machiavelli, da noi a più riprese
richiamato, laddove il molisano loda con il segretario di Firenze il duca
Valentino, perchè tra tanti scellerati principotti avrebbe potuto rimanere
solo, nota: oltre a questo aggiungerei che un tiranno si spegne più facilmente
di cento ». Esuberanze giova nili che il Cuoco avrebbe rimproverato e che lo
stesso Maz zini maturo avrebbe certo rinnegato ! Sicuramente.... Ma io amo
pensare il giovane Giuseppe, appena uscito dal l'università, chino sulle pagine
del Cuoco, e, meditabondo, ripensare con lui le sorti della patria e la sua
redenzione morale non attraverso giuridici compromessi o speranze d'equilibrii
europei, ma attraverso un'azione che è pen siero, perchè guidata dal pensiero,
attraverso un pen siero che è azione, perchè mirante agli uomini e alle loro
coscienze. Il grande merito del Mazzini è precisamente l'avere accettato le
ultime conclusioni politiche cuochiane ed averle con un apostolato senza pari
concretate nella vita. Il popolo, il popolo, che il Cuoco vede nell'avvenire
nucleo vibrante della patria, diviene il fondamento della repubblica del
Mazzini, e in suo nome e per lui l'Italia (1 ) Il fatto che gli articoli non
siano firmati che con una si gla, il fatto che negli zibaldoni il Mazzini non
citi espressamente il Cuoco fa pensare al Mannucci (op. cit., p. 107, n. 101 )
che il grande agitatore non abbia mai pensato che gli articoli da lui letti nel
Giornale italiano fossero proprio di V. Cuoco: così pure GENTILE, V. C.:
commemorazione, p. 26. In quanto poi al Saggio storico il prof. Gentile
sostiene nella stessa pagina che il genovese non solo lo conobbe ma lo
menzionò. 19 F. BATTAGLIA, 290 diviene dopo tante lotte una e indipendente,
diviene nazione e Stato. Il Cuoco intuisce che il problema unitario è un
problema di coscienze, Mazzini lo conferma, e nel binomio Pensiero e azione
redime l' Italia. Questa vasta trama d'influssi, che la dottrina cuo chiana, in
tutti i suoi attributi, sopra tutto nelle inter ferenze politiche, ha
esercitato nel pensiero italiano, specie settentrionale, meriterebbe uno studio
a parte, ma a me basta averne tracciato le somme linee, il filo conduttore,
perchè risulti ai lettori uno essere il processo che porta all'unificazione
d'Italia nel nome di una tra dizione secolare, che dal Vico va al Mazzini e che
un'unità così raggiunta, vale a dire attraverso una compenetra zione graduale e
lenta di spiriti e d'idee, per quanto ancor recente, è troppo salda, perchè
alcuno possa te mere di vederla infranta nell'urto fragoroso d'interessi
antagonistici internazionali o classisti, perchè altri si ar roghi il non
ammissibile diritto di salvarla e di rappre sentarla. 4 Nota bibliografica. Ho
seguito i testi più sicuri dal punto di vista tipografico, cioè: VINCENZO
Cuoco, Saggio storico sulla rivoluzione napoletana del 1799 a cura di Fausto
Nicolini, Bari, Laterza ed., 1913, che ho raffrontato con l'edizione milanese
del Sonzogno, 1820, e con quella fiorentina del Barbèra, 1865; VINCENZO Cuoco,
Platone in Italia a cura di F. Nicolini, Bari, Laterza, ed., 1916-24, volumi
due; VINCENZO Cuoco, Scritti pedagogici inediti o rari raccolti e pubblicati da
Giovanni Gentile, Roma-Milano, Albrighi e Se ganti ed., 1909. Gli articoli del
Giornale italiano ho veduto sul testo originario, ma spesso mi sono servito
delle ristampe in appendice alle opere critiche del Romano e del Cogo.
Allorquando il mio lavoro era già compiuto sono usciti i due volumi di scritti
cuochiani, che integrano nella raccolta degli Scrittori d'Italia laterziana il
Saggio e il Platone: VIN CENZO Cuoco, Scritti vari a cura di N. Cortese e F.
Nicolini, Bari, Laterza ed., 1924, volumi due. Con questa stampa quanto di
meglio è stato scritto dal grande molisano è oramai stato dato al pubblico, e
ben poco resta da fare nel campo dell'ine dito. Non tutti gli articoli del
Giornale italiano invero hanno tro vato l'attesa ripubblicazione, ma, sebbene
alcuni scritti di una certa importanza siano stati posti fuori, quei ventisette
che il Cortese e il Nicolini hanno scelto, uniti al catalogo ragionato dei 292
rimanenti, bastano a dare un'idea più che sufficiente al let tore dell'attività
pubblicistica del nostro autore. Va data lode ai due insigni editori Cortese e
Nicolini per non avere lasciato da parte gli articoli; che il Cuoco ha
pubblicato nel Corriere di Napoli e nel Monitore delle due Sicilie, i quali,
sebbene assai meno interessanti di quelli del Giornale italiano, pure possono
essere utili, e per avere di essi pure offerto un catalogo ragio nato. S’
intende che ho riveduto il testo di tutti gli scritti minori di Vincenzo Cuoco
sovra la nuova edizione laterziana, che offre i migliori affidamenti di serietà
e di rigore, sopra tutto per la ortografia, che, specie nei fogli originari del
Giornale italiano, è la più volubile e ineguale. P. ALBINO, Biografie e
ritratti degli uomini illustri della pro vincia di Molise, Campobasso, 1864, I,
pp. 1-36; F. BALSANO, Vincenzo Cuoco e gli studi della gioventù italiana in
Rivista Bolognese, a. II, v. I, fasc. IV, aprile 1868; F. BATTAGLIA, Critica
rivoluzionaria e tradizione nel pensiero di V. Cuoco in Studi politici, a. I,
fasc. 4-5, aprile 1923; A. BUTTI, La fondazione del « Giornale italiano » e i
suoi primi redattori (1804-1806), Milano, Cogliati ed., 1905 (estr. dall' Arch.
stor. lomb., a. XXXII, fasc. VII ), alla quale operetta si riferisce la
recensione di G. OTTONE in Riv, stor. it., a. XXIII, za serie, vol. V (1906 ),
p. 341 e sgg.; A. BUTTI, Una lettera di V. Cuoco al vicerè Eugenio, nella
miscellanea Dai tempi antichi ai tempi moderni (per nozze Scherillo- Negri),
Milano, Hoepli ed., 1904, p. 529 e sgg.; A. BUTTI, L'Anglofobia nella
letteratura della cisalpina e del regno italico, in Archivio storico lombardo,
a. XXXVI (1909), p. 434 e sgg.; C. CANTONI, Giambattista Vico, studi storici e
comparativi, Torino, Civelli ed., p. 23 e sgg.; N. CAPRARA, V. Cuoco, Isernia,
1919 (1 ); (1 ) L'indicazione dell'opuscolo non è esatta, poichè la sola copia
che ho potuto vedere manca del frontespizio: del resto si tratta di uno scritto
di mero inte resse bio - bibliografico. 293 9 G. Cogo, Vincenzo Cuoco, note e
documenti, Napoli, Jovene ed., 1909 (cfr. le recensioni di G. GENTILE in
Archivio stor. nap. XXXIV (1909), pp. 588 e sgg., poi ristampata in ap pendice
agli Studi vichiani, Messina, Principato ed., 1915; di G. GALLAVRESI in Il
Risorgimento italiano, a. III, fasc. I - II, p. 223 e sgg.; e ancora di G.
GALLAVRESI in Arch. stor. lomb., a. VII, (1910), p. 462 e sgg. ); L. CONFORTI,
Napoli nel 1799, critica e documenti inediti, Napoli, De Falco ed., 1886, p. 21
e sgg., passim (una confuta zione di molte affermazioni ingiuste dell'autore è
in N. RUG GIERI, Vincenzo Cuoco, Rocca San Casciano, Cappelli, ed., 1903, p.
104 e sgg., nonchè in M. ROMANO, Ricerche su V. Cuoco, Isernia, 1904, p. 99 );
B. CROCE, La filosofia di Giambattista Vico, Bari, Laterza ed., 1911, passim;
B. CROCE, La rivoluzione napoletana del 1799, terza edizione, Bari, Laterza,
1912, passim; B. CROCE, Storia della storiografia italiana nel secolo XIX,
Bari, Laterza, 1921, vol. I, p. 8 e sgg; R. DE RENZIS, Il risveglio degli studi
intorno a V. Cuoco in Italia moderna, 1905; G. DE RUGGIERO, Il pensiero
politico meridionale nei secoli XVIII e XIX, Bari, Laterza ed., 1922, p. 166 e
sgg.; F. DE SANCTIS, Storia della letteratura italiana, Milano, Treves ed., v.
II, p. 309, p. 327 (accenni ); F. DE SANCTIS, Saggi critici, Milano, Treves, v.
III, p. 291; A. FRANCHETTI, Storia d'Italia, Milano, s. d., Vallardi, p. 557 e
sgg.; G. GENTILE, Studi vichiani, Messina, Principato ed., 1915 (in cui è
ristampato lo studio Un discepolo di G. B. Vico: Vincenzo Cuoco pedagogista,
già pubblicato in Riv. pedagogica, a. II, 1908); G. GENTILE, Dal Genovesi al
Galluppi, Napoli, edizione della Critica, 1903, p. 375 e sgg. G. B. GERINI, Gli
scrittori pedagogici italiani del secolo XIX, G. B. Paravia ed., 1910, Torino,
pp. 30-44; F. GUEX, Storia dell' istruzione e della educazione, trad. o note
con app. su Il pensiero pedagogico italiano nel suo sviluppo storico di G.
VIDARI, G. B. Paravia ed., s. d., Torino, v. II, p. 314 e sgg.; 294 e P.
HAZARD, La révolution française et les lettres italiennes, 1779-1815, Paris,
Hachette ed., 1911, p. 218 e egg.; B. LABANCA, Giambattista Vico e i suoi
critici cattolici, Na poli, Pierro ed., 1898, p. 406 e sgg.; A. LEVATI, Saggio
sulla storia della letteratura italiana nei primi venticinque anni del secolo
XIX, Milano, Stella ed., 1831, p. 228; G. MAFFEI, Storia della letteratura
italiana, riveduta da P. Thouar, Firenze, Le Monnier ed., 1853, v. II, p. 259,
p. 348 e sgg.; F. L. MANNUCCI, Giuseppe Mazzini e la prima fase del suo
pensiero letterario; l'aurora di un genio, Casa ed. Risorgimento, Roma, 1919,
(cfr. recensione di G. GENTILE in Critica, v. XVII, p. 317 e sgg. ); G. B.
MARCHESI, Studi e ricerche intorno ai romanzieri e ro manzi del ' 700, Bergamo,
1903; A. MARTINAZZOLI E CREDARO, Dizionario illustrato di peda gogia, F.
Vallardi ed., 1901-5, Milano, v. I, p. 420 e sgg. (1 ); 0. MASTROIANNI,
Ricerche storiche pubblicate per delibera zione del R. Istituto d'
incoraggiamento di Napoli, Napoli, Pierro ed., 1907, p. 196 e sgg.; P. MONROE
ed E. CODIGNOLA, Breve corso di storia dell'edu cazione, trad. di S. CARAMELLA,
Vallecchi ed., 8. d., Firenze, v. II, pp. 207 e sgg.; G. NATÁLI, Nel primo
centenario della morte di V. Cuoco in Rivista d'Italia, a. XXVI, fasc. XII (15
dic. 1923); G. NATALI, L'idea del primato italiano prima di V. Gio berti, Roma,
1917 (estr. dalla Nuova Antologia ); G. NATALI, La letteratura italiana nel
periodo napoleonico, 1916 (estr, dalla Rivista d'Italia ); G. NATALI, La vita e
il pensiero di F. Lomonaco, Napoli, San giovanni ed., 1912 (estr. dagli Atti
della R. Accademia di sc. mor. di Napoli: cfr. GENTILE, Studi vichiani, p. 361
); L. PALMA, I tentativi di nuove costituzioni in Italia dal 1796 al 1815 in
Nuova Antologia, a. XXVI, fasc. XXVI, 16 novembre, 1-16 dicembre 1891, p. 433 e
sgg. (1 ) L'articolo Cuoco è fifmato A. Martin azzoli. 295 1 G. OTTONE, V.
Cuoco e il risveglio della coscienza nazionale, Vigevano, Unione tip.
vigevanese, 1903 (cfr. le recensioni di A. LEONE, in Riv. stor. ital., a XXI,
s. 3a, v. III, pp. 57-8; di A. Butti, in Giorn. stor. d. lett. it., a. XLIV (1904),
p. 240 e sgg.; di S. Rocco, in Rass. crit. d. létt. it. a. IX (1904), p. 277 e
sgg.; e infine di G. G[ ENTILE) in Arch. st. per le prov. nap., a. XXX (1905),
p. 73 e sgg. ); G. OTTONE, La tesi vichiana di un antico primato italiano nel «
Platone » di V. Cuoco: contributo alla storia del risveglio nazionale nel
periodo napoleonico, Fossano, Rossetti, 1905, (cfr. recensioni di A. Butti, in
Giorn. st. d. lett. it., a. XLVII (1906), p. 157 e sgg.; di S. Rocco, in Rass.
crit. d. lett. it., a. XI (1906), p. 181 e sgg. ); G. OTTONE, Mario Pagano e la
tradizione vichiana del secolo scorso, Milano, Trevisini, 1897; G. PEPE,
Necrologia: Vincenzo Cuoco, in Antologia, a. XIV (1824), p. 99 e sgg. (riprodotta
dinanzi a varie edizioni del Saggio storico del Pomba di Torino ); I. RINIERI,
Della rovina d'una monarchia; relazioni storiche tra Pio VI e la Corte di
Napoli negli anni 1776-1779, Torino, 1901, p. 484 e sgg.; G. ROBERTI, Lettere
inedite di C. Botta, U. Foscolo e V. Cuoco in Giorn. st. d. lett. it., a. XII,
v. XXIII (1894), p. 416 e sgg.; M. ROMANO, Ricerche su V. Cuoco, politico,
storiografo, ro manziere, giornalista, Isernia, Colitti, 1904 (cfr. recensioni
di S. Rocco, in Rass. crit. d. lett. it., a. IX (1904 ), p. 147 e sgg.; di A.
BUTTI, in Giorn. st. d. lett. it., a. XLVI (1905), p. 412 e sgg; infine di G.
GENTILE, in Critica, III (1905), p. 39 e sgg., ristampata in Scritti vichiani,
p. 427 e sgg. ); M. ROMANO, Una pagina inedita di V. Cuoco su G. B. Vico, nella
miscellanea: Scritti di storia, di filosofia e d'arte (nozze FEDELE- DE
FABRITIIS ), Napoli, Ricciardi ed., 1908, p. 181 e sgg.; P. ROMANO, Per una
nuova coscienza pedagogica, G. B. Pa ravia ed., s. d., Torino, pp. 102-124; N.
RUGGIERI, Vincenzo Cuoco: studio storico critico con una appendice di documenti
inediti, Rocca S. Casciano, L. Cappelli ed., 1903 (cfr. recensioni di B. CROCE,
nella Critica, v. I (1903), ſ. pad 296 p. 298 e sgg.; di G. R[OBERTI), in
Giornale st. d. lett. it., a. XLII (1903 ), p. 429 e sgg.; di F. TORRACA, in
Rass. bibl. d. lett. it., a. XII (1904 ), p. 132 e sgg.; di S. Rocco, in Rass.
crit. d. lett. it., a. IX (1903), p. 34 e sgg.; di C. R [INAUDO), in Riv. stor.
it., a. XXI, 3a 8., vol. III (1904), p. 58 e sgg ); L. SETTEMBRINI, Lezioni di
letteratura italiana, Napoli, Mo rano ed., 1872 v. III, p. 279 e sgg.; R.
SÓRIGA, L'emigrazione meridionale a Milano nel primo quinquennio del secolo XIX,
in Bollettino della società pavese di storia patria, XVIII (1918 ), pp. 102-117,
pp. 119-121; U. TRIA, Vincenzo Cuoco a proposito di due sue lettere ine dite in
Rass. crit. d. lett. it., v. VI (1901 ), p. 193 e sgg. (cfr. RUGGIERI, op. cit.,
p. 94; ROMANO, op. cit., p. 51 e sgg. ); A. Zazo, Le riforme scolastiche di
Gioacchino Murat, Roma, Albrighi e Segati ed., 1924, (estratto dalla Rivista
pedagogica, a. XVII ). « Nel 1905, scrive il GENTILE (Studi vichiani p. 336),
l'Accade. mia delle scienze morali e politiche di Napoli bandì un concorso sul
pensiero politico di V. Cuoco, da studiarsi anche nei mss. acquistati dalla
Nazionale di Napoli. Fu presentata una sola memoria, ancora inedita, di M.
ROMANO, Di V. Cuoco consi derato come scrittore politico e dei mss.
recentemente acquistati dalla Nazionale di Napoli (sulla quale vedi F. PERSICO,
Rel. sul concorso per il premio annuale dell'anno 1905 sul tema « Di Vincenzo
Cuoco, ecc. » nei Rend. dell'Acc. ecc., tornata del 22 dic. 1906 ». Circa
questi mss. vedi Suppl. alla Riv. di bibl. ed arch., 1905, pag. 3, nonchè
RUGGIERI, op. cit., p. 63; Cogo, op. cit., p. 45, n. 13, il quale ultimo di
essi mss. abbondante mente si serve, documentando le sue acute asserzioni, e
infine CROCE nella Critica, a. I (1903 ), p. 299. Del Cuoco si sono occupati
varî autori in storie generali politiche e letterarie, di cui citerò soltanto
alcuni più noti: V. FIORINI e F. LEMMI, Periodo napoleonico dal 1799 al 1814,
in Storia politica scritta da una Società di professori, Milano, Vallardi, s. d.
passim; F. LEMMI, Le origini del Risorgimento italiano (1789-1815), Milano,
Hoepli, 1906, passim; M. Rosi, L'Italia odierna, Unione tip.- editr. torinese,
1922, v. I, p. 206, p. 238, passim; G. MAZZONI, L'Ottocento, Milano, Vallardi,
1913, p. 106-7, p. 131-32, e passim, in Storia letteraria scritta da una 297
società di professori; V. Rossi, Storia della letteratura italia na, Milano,
Vallardi, 1915, v. III, p. 243; A. D' ANCONA e 0. BACCI, Manuale della
letteratura italiana, Firenze, Barbèra, 1914, v. V, p. 132, v. VI, p. 386-7 (1
); F. TORRACA, Manuale della letteratura italiana, settima ed., Firenze,
Sansoni, 1918, v. III, p. II, p. 441 e sgg. Il primo centenario della morte di
V. Cuoco è stato degna mente ricordato agli italiani, oltre che dalla
pubblicazione dei due volumi di Scritti vari per cura di N. Cortese e di F.
Nico lini, dalla commemorazione di Campobasso tenuta da G. GEN TILE (Vincenzo
Cuoco, Roma, Alberti ed., 1924). Preannunziando o annunziando la ricorrenza
scrissero del grande molisano S. ARCOLESE, Vincenzo Cuoco (1823-1923 ), in Il
popolo molisano, 15 marzo 1923; G. COLESANTI, Un realista; Vincenzo Cuoco, in
Il mondo, 13 dicembre 1923 (2 ); F. BARIOLA, Vincenzo Cuoco, in Gazzetta delle
Puglie, febbraio 1924; F. Mo MIGLIANO, Commemorazione di V. Cuoco, in
Conscientia, 2 feb braio 1924. Ottima sotto ogni rapporto è la prolusione al
Corso di Fi losofia Giuridica tenuta nella R. Università di Firenze da G. DE
MONTEMAYOR: La buona politica: dal Vico al Cuoco al Risorgimento Italiano (Roma,
Soc. Anonima Poligrafica 1925). Altra raccolta di scritti per uso scolastico.
V. CUOCO - Educazione e politica (Bemporad 1925 ) fu composta, pre ceduta da
una larga introduzione, da G. MARCHI. (1 ) A pag. 387 v'è una duplice
inesattezza: ad A. BUTTI sono riferiti gli scritti, Un articolo dimenticato di
V. Cuoco sugli scrittori politici italiani, in La Critica, II, p. 337 e Una
pagina inedita su G. B. Vico in miscellanea Per nozze Fedele- Fabritiis, p. 181,
la riesumazione dei quali spetta, del primo a B. CROCE, del secondo a M.
ROMANO. (2) L'articolo del Colesanti era presentato su Il mondo come facente
parte di un numero unico cuochiano da pubblicarsi in Campobasso, che non ho
potuto avere nè vedere. La tradizione italica Frammenti di lettere a V. Russo »
e la critica rivoluzionaria. Il « Saggio Storico sulla rivoluzione di Napoli »
80 CAP. IV. Napoleone e la sua politica generale. Nazionalità e italianismo nel
« Giornale italiano » 197 CAP. VI. Il « Platone in Italia » e la tesi di un
antico primato italico.. >> 228 Cap. VII. L'educazione nazionale nel
pensiero cuochiano 260 Conclusione 278 Nota bibliografica. ·Felice Battaglia.
Keywords: valori italiani, essere italiano, valori italiani, “spirito nazionale in Italia” -- ius, giure. –
spirito nazionale, spirito italico, spirito italiano, spirito nazionale in
Italia, Vicco, Cuoco, roma antica, Etruria, ‘la tradizione italica’, il
‘Platone’ di Cuoco, ‘Cuoco non e un vero filosofo’, Gentile, Schelling,
volksseele volksgeist, anima di una nazione, anima universale, animus di una
nazione. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Battaglia” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Battista: l’implicatura conversazionale della la percezione – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Nicosia).
Filosofo italiano. Grice: Very good. – Giovanni Battista – he assumed the name
“BONOMO” Gabriele Bonomo Frate
Gabriele Bonomo o Bonhomo – Appartenente all'Ordine dei Minimi. Scrive un
saggio sulla “trigonometria”. e inventò
un orologio automatico. Entra come frate
nell'Ordine dei Minimi con il nome di Gabriello e fu assegnato al convento di
Santa Oliva di Palermo. Pietro Riccardi,
Bibliotheca mathematica italiana; Editore Soliani, Antonio Muccioli, Le strade
di Palermo, Editore Newton & Compton, Dizionario biografico degl’italiani,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
Biografie: di biografie Categorie: Teologi
italianiMatematici italiani del XVIII secoloFilosofi italiani Professore Nicosia
(Italia) PalermoMinimi. Batista. Giovanni Batista. Giovanni Battista. Battista.
Keywords: percezione, trigonometria, orologio automatico, la filosofia della
trigonometria, Comte, la trigonometria nella matematica italiana, Venezia, la
filosofia illustrata, la teoria causale della percezione. Refs.: “Grice e
Battista” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Bausola:
l’implicatura convrsazionale della solidarietà – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Ovada).
Filosofo italiano. Grice: “I would call Basuola a Griceian – he speaks of the
‘reasons for solidarity,’ which is exactly the point I want to make, alla Kant,
in ‘Aspects of reason,’ as people kept asking me for the rationale – i. e.,
literally, the rational basis – for conversational cooperation – People agree
that conversation is rational; but my stronger thesis is that it’s cooperation
which is rational. That is Bausola’s point.” “Basuola has also explored the
topics of ‘inter-personal relation’ from a philosophical rather than
sociological perspective – and therefore into the compromise between self-love
and other-love, or freedom and responsibility --. A genius! That he also admires
my latitudinal and longitudinal unity of philosophy (‘storiografia filosofica,’
as the Italians call it) is a plus, or bonus!” – Figlio di Filippo, scultore
cieco di guerra ed Eugenia Bertero. Conseguita una formazione cattolica
attraverso le scuole primarie delle Madri Pie, fondate da Paolo Gerolamo
Franzoni, e dei Padri Scolopi, gli studi liceali lo vedono a Novi Ligure al
Classico Statale "Doria" dove «la materia che veramente fu per lui
una rivelazione è la filosofia». Sceglie
così la facoltà all'Università Cattolica a Milano, dopo un incontro con Padre
Agostino Gemelli e Monsignor Francesco Olgiati, vincendo anche il concorso per
un posto gratuito nel Collegio Augustinianum. Fra i suoi docenti emergono due
figure che per lui sono «maestri di vita e di pensiero», esponenti di spicco
del movimento neotomista: Gustavo Bontadini e Sofia Vanni Rovighi. Diventa così
libero docente di filosofia morale. Vincendo la cattedra di storia della
filosofia viene chiamato alla Cattolica, è ordinario di filosofia morale
passando poi, ad ordinario di filosofia teoretica. È preside della facoltà di
lettere e filosofia. Chiamato a far parte del Pontificio Consiglio della
Cultura istituito da Giovanni Paolo II. Dell’Università Cattolica del Sacro
Cuore ne diventa il Rettore. È stato
anche direttore della Rivista di filosofia neo-scolastica, ininterrottamente,
della rivista Vita e Pensiero e condirettore della Rivista Internazionale dei
diritti dell'uomo. Inoltre ha diretto la sezione di filosofia moderna della
collana dei Classici della Filosofia dell'Einaudi Rusconi. Ha fatto parte del
Direttivo del Centro di metafisica istituito dalla Cattolica, e per esso ha
co-diretto la collana di pubblicazioni Metafisica e storia della metafisica. Tra gli altri incarichi e funzioni è
stato: Socio dell'Accademia Nazionale
dei Lincei nella categoria scienze filosofiche; Membro dell'Istituto
LombardoAccademia di Scienze e lettere; Membro del direttivo della Società Filosofica
Italiana; Vice Presidente del Comitato Scientifico e Organizzatore delle
Settimane Sociali dei Cattolici Italiani; Consulente della Sacra Congregazione
per l'Educazione Cattolica; Presidente di una delle Commissioni del Convegno
ecclesiale Evangelizzazione e promozione umana a Roma; Moderatore di uno dei
cinque ambiti del Convegno ecclesiale Riconciliazione cristiana e comunità
degli uomini a Loreto; Uditore al Sinodo straordinario dei Vescovi indetto dal
Papa per l’anniversario del Concilio Vaticano II; Studi Sul piano teorico, le
direttive di indagine di Bausola sono soprattutto quella etica (fondazione
della morale), quella antropologica (il problema della libertà; il tema della
cultura e della cultura cristiana in particolare), e quelle della metafisica e
della gnoseologia. I suoi interessi principali di studioso sono rivolti, sul
piano storico all'idealismo e al neo-idealismo, esperto a livello
internazionale di Schelling e di Pascal i suoi studi sono rivolti anche a
Brentano, John Dewey e al pragmatismo, alla tematica esistenzialista.
Caratteristico delle opere di B. là dove si tratti dello studio di filosofi del
passato, o del nostro tempoè il legame tra ricostruzione storica e ripensamento
critico, secondo criteri teoretici: un orientamento volto, attraverso il
dialogo con alcune delle più importanti prospettive della filosofia moderna e
contemporanea, ad un ripensamento della concezione classica del sapere. La sua
attività pubblicistica si è svolta sul terreno filosofico, politico-culturale,
etico-religioso, e si è realizzata su giornali e su riviste di cultura. Altre opere: “Saggi sulla filosofia di
Schelling” (Milano, Vita e Pensiero); “L'Etica di Dewey, Milano, Vita e
Pensiero); “Filosofia e storia nel pensiero crociano, Milano, Vita e Pensiero);
“Metafisica e rivelazione nella filosofia positiva di Schelling, Milano, Vita e
Pensiero); “Etica e politica nel pensiero di Croce, Milano, Vita e Pensiero);
“Il pensiero di Schelling); “Conoscenza e moralità in Franz Brentano, Milano,
Vita e Pensiero); “Indagini di storia della filosofia. Da Leibniz a Moore,
Milano, Vita e Pensiero); “Lo svolgimento del pensiero di Schelling. Ricerche,
Milano, Vita e Pensiero); “Il problema del valore nella filosofia analitica,
Milano, Scuole Grafiche Opera Don Calabria); “Il problema della libertà. Introduzione
a Sartre, Milano); “Filosofia della rivelazione. Federico Guglielmo Giuseppe
Schelling” (Bologna, Zanichelli); “Introduzione a Pascal, Bari, Laterza); “Friedrich
W. J. Schelling, Firenze, La Nuova Italia); “Filosofia Morale. Lineamenti,
Milano, Vita e Pensiero); “Natura e progetto dell'uomo: riflessioni sul
dibattito contemporaneo, Milano, Vita e Pensiero); “Libertà e relazioni
interpersonali: introduzione alla lettura di L'essere e il nulla, Milano, Vita
e Pensiero); “Pensieri, opuscoli, lettere di Blaise Pascal, con Remo Tapella,
Milano, Rusconi); “Libertà e responsabilità, Milano, Vita e Pensiero “La
libertà” (Brescia, La Scuola); “Le ragioni della libertà, le ragioni della
solidarietà” (Milano, Vita e Pensiero); “Fra etica e politica, Milano, Vita e
Pensiero. Onorificenze Medaglia d'oro ai benemeriti della scuola della cultura
e dell'artenastrino per uniforme ordinariaMedaglia d'oro ai benemeriti della
scuola della cultura e dell'arte — Roma, Commendatore dell'Ordine al merito
della Repubblica italiananastrino per uniforme ordinaria Commendatore
dell'Ordine al merito della Repubblica italiana —Cavaliere di gran croce
dell'Ordine al merito della Repubblica italiananastrino per uniforme ordinariaCavaliere
di gran croce dell'Ordine al merito della Repubblica italiana — Roma; Cavaliere
di Gran Croce dell'Ordine di San Gregorio Magno nastrino per uniforme ordinariaCavaliere
di Gran Croce dell'Ordine di San Gregorio Magno. Grillo, B. nei ricordi della
sorella, ne Atti del convegno "Studi di Storia Ovadese",
pubblicazione dedicata alla memoria di Adriano Bausola, Accademia Urbense di
Ovada, Avvenire, su swif . Quirinale: dettaglio decorato. Quirinale: dettaglio decorato. Sito web del Quirinale: dettaglio decorato.
Costa, Un Ovadese nel mondo della cultura italiana: Adriano Bausola, filosofo,
in URBS Silva et flumen, Alessandro Laguzzi; Edilio Riccardini, Atti del
Convegno Studi di Storia Ovadese, Ovada, Accademia Urbense, Costa, Un Ovadese
nel mondo della cultura italiana: Adriano Bausola, filosofo, URBS silva et
flumen, trimestrale di storia locale dell'Accademia Urbense di Ovada, Anno su
archiviostorico.net. Flavio Rolla, B., filosofo. Ricordo dell'illustre ovadese,
URBS silva et flumen, trimestrale di storia locale dell'Accademia Urbense di
Ovada, su accademiaurbense. Dal sito filosofico.net: B. Fusaro, su filosofico. net.
blog philosophica. Wordpress Cortesi Predecessore Magnifico Rettore dell'Università
Cattolica del Sacro Cuore Successore Stemma UCSC.png Lazzati Zaninelli Filosofia
Università Università Filosofo
Accademici italiani Professore Ovada RomaBenemeriti della scuola, della cultura
e dell'arteCavalieri di gran croce OMRI Commendatori OMRI Studenti
dell'Università Cattolica del Sacro CuoreRettori dell'Università Cattolica del
Sacro CuoreProfessori dell'Università Cattolica del Sacro Cuore. Adriano
Bausola. Keywords: solidarietà, storia in Croce – “The problem with Bausola is
that he is a Roman!” – Grice. Croce, fascismo, totalitarismo, utilitarismo,
egoita, noi-ita, Marx, conflitto, cooperazione, soderale, anche solidaria,
Butler, egoism, altruismo, self-love, other-love, self-love, benevolence, ichheit,
wirkheit, weness, we-ness, io-ita, ioita – Archivio di Filosofia – noi-eta,
noi-ita. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bausola” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Bazzanella:
l’implicatura conversazionale del luogo dell’altro – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Trieste). Filosofo italiano. Grice: “I
like Bazzanella; he has a totally different background from mine, but we can
communicate – I have focused on conversational communication; he specializes in
televisional communication; he has used Heidegger’s concept of contamination to
elucidate that of structure .” Grice: “My favourite of his tracts must be one
on ethics and topology, broadly understood, which is all that my theory of
conversational helpfulness is about – Bazzanella entitles his essay, ‘il lugo
dell’altro,’ playing with the strictness of his topological approach as applied
to the ethos that results when ‘ego’ meets and communes with ‘alter.’” Partecipa a tre edizioni della Biennale di
Venezia e a una edizione della Biennale di Architettura. Di formazione
fenomenologica e tutee di Rovatti, inizia la sua attività filosofica a con un
saggio su Jankélévitch, per poi approfondire il pensiero di Heidegger, Husserl,
nonché di autori francesi del secondo dopoguerra quali Derrida, Foucault,
Lacan, Merleau-Ponty, Deleuze e Guattari. Delinea una echologia. Ipotizzando
che l'ontologia non e che una finzione o un dispositivo di tipo immunologico,
storicizzabile e tipico della società occidentale. Successivamente elabora
l’echologia inserendola nel contesto più ampio del senso -- applicandola al
consumo. Espone a Udine "Size". Il suo sviluppo della performance introduce
nella gestualità del corpo le nuove tecnologie multimediali sulla scia delle
installazioni di Tony Oursler. Alla
Biennale di Venezia progetta un'installazione multimediale (Blue Zone)
che inaugura una serie di opere ispirate alla "morte dell'arte". In
una mostra surreale, quasi post-human, le opere degli artisti sono ricoperte da
un velo, mentre in una serie di monitor sparsi negli spazi espositivi vengono
riprodotti i volti degli artisti che cercano di descrivere a parole le loro
opere invisibili. Alla Biennale di Venezia del, invece, propone
un'installazione (Overplay), inserita nel contesto di un palazzo veneziano, in
cui 16 iPad riproducono in maniera casuale e differenziata delle domande
generate da un software. Si tratta di un'evoluzione del progetto "Tautologia"
nel quale invece il programma riproduce in rete una serie infinita di pensieri
filosofici. Dal pensiero debole al pensiero orizzontale. Bazzanella declina
la debolezza nel senso di un passaggio dalla profondità della metafisica a
un'idea del superficiale di cui vede alcune tracce presenti in Husserl,
Merleau-Ponty e Heidegger. In questo passaggio il relativismo non viene più
interpretato come una manifestazione del nichilismo, bensì come il tentativo di
articolare una filosofia di una “relazionie orizzontale” che tende a scardinare
l'impianto della logica aristotelica. L'echologia è un termine che
Bazzanella desume da Deleuze a proposito di Tarde. Nella genesi delle Categorie
di Aristotele ci siano stati movimenti contrapposti, in cui soltanto in una
seconda istanza sarebbe prevalsa un'impostazione "usiologica", “ouisologia”
-- cioè basata sulla centralità della "sostanza" (ousia, stantia,
essential, izzing, x izzes y. Questo
passaggio è decisivo poiché segna il definitivo abbandono delle suggestioni
della filosofia presocratica (Velia, Parmenide, Zenone, Crotone, Empedocle da
Girgentu) ponendo le basi di quello che sarebbe stato l'impianto della filosofia
occidentale. La lateralizzazione, dunque, della categoria di “échein” (hazzing
– habitus) nel suo duplice significato di "avere" (Grice: x hazzes
y”) e di "essere in relazione" ha comportato il privilegio
dell'"essere" e di un'ontologia che impone un principio ed una
gerarchia verticale, colla, suddivisione tra la "cosa" ed il
"oggetto" (Grice’s ‘obble’). x Fid y.
La relazione diadica x/y e una “echo-logia, e non una “onto-logia”.
L’echologia e decostruttiva. L’echo-logia evidenzia come ogni costruzione di
senso, prima che “onto-logica” od ‘ontica’ e fondata sull’ente e articolata sulla relazione o, come li definisce
Bazzanella, sull’”essema”. In “Echologia,” attraverso una rilettura del
concetto di “aletheia” (disvegliamento), sviluppa una teoria del senso secondo
la quale il senso non può sussistere senza un rapporto essenziale con il “non” senso.
Ciò significa che le classiche legge di Parmenide dell’identità, la legge della
non-contraddizione, e la legge del terzo escluso sono costruite sopra una
superficie illogica. La legge logica e una forma di copertura (vegliamento) dell'”àlogon”
(‘irrationale’). Bazzanella sostiene inoltre che la legge logica (a izz a,
non-a non izz a, a o non-a), dipende mimeticamente o iconicamente da una
relazione essematica esprimibile come una pre-posizioni che istanzia una
relazioni senza referenza a le due relati. La preposizione "in" (‘jack IN the
box). La preposizione "con" (p & q, p con q). La preposizione
"di” (il perro di Strawsn). La preposizione “ri-" (Grice ri-torna).
Si tratta di una filosofia al limite della pensabilità. Invita a non concepire la
cosa o l’oggetto. Invita a concepire la *re-lazione* (re-ferenza) -- che
vengono ad esempio esperite dal neonate. l'"in" esprime l'in-essere
del feto nel grembo materno – Jack in the box, il feto nel grembo. Il
"con" esprime l'essere-con la propria madre e il suo seno (“Achille e
Teti”, “Romolo con la lupa”, La madre di Ascanio. La madre di Enea. La madre di
Romolo (Rea Silva). Il padre di Romolo: Marte. Il "di-" echeggia nel “dià”
del “dia-framma” rappresentato dal liquido amniotico rispetto al mondo esterno.
Il dia-framma della dia-logo. El dia-lettico. Il "ri-" allude alla
ri-petizione e al carattere originariamente ossessivo del bambino che cerca
sicurezza ri-petendo sempre i medesimo gesto (pianto, sorriso) e i medesimi suono (‘ma-ma’
‘da-da’). L'impostazione relazionistica che è partita da una fenomenologia
dell'orizzonte per articolarsi attraverso un'echologia e una teoria del senso, trova
il suo significato nel "paradigma immunitario. Lo desume da Foucault e,
soprattutto, da Gehlen, Sloterdijk ed Esposito. Se l'Ego si trova ggettato"
nell'Altro sin dalla nascita, cioè in una relazione che viola la legge della
logica e, soprattutto, che non consentono un ancoraggio rassicurante alla cosa ed
all’ oggetto, deve proteggersi e difendersi. Questo processo avviene però in
analogia con il sistema immunitario del corpo. Cioè l'Altro, il non-Ego, il
non-senso (o anche il "reale" come lo definisce traendo spunto dalla
definizione di Lacan) non può essere addomesticato che attraverso l'Altro. Il
senso ha una funzione difensiva e immunizzante e si basa su una
"mimesi" del reale mediata dall’essema. Il senso "imita" iconicamente
così il non-senso, ne è una sorta di estrusione. Questo paradosso implica anche
una riconsiderazione del soggetto e della relazioni di soggeti
(l’inter-soggetivo), soprattutto alla luce del suo dispiegamento a partire dal
cogito cartesiano. Il soggetto non coincide con un'identità, un "io"
pre-costituito. L’”io” rappresenta una funzione immunologica in cui l'individuo
assoggetta una cosa o un’altra persona, delegando le medesime ad affrontare il
reale al proprio posto. Il soggetto è un a-soggetto nel doppio senso di
non-essere-soggetto e di as-soggettare (ab-sub-jectum, ad-sub-jectum). La
communita inter-soggetiva rappresenta il paradigma di un processo di normo-tipizzazione
in cui una relazione essematica il puro cum senza relati, in questo caso si
trasforma in una difesa immunologica nei confronti del "fuori". Riprende
il dispositivo come orizzonte di potere intersoggetivo che funge da barriera o
filtro nei confronti del reale, nonché da sistema di controllo endo-geno e
normalizzante. La normotipia da' senso a una relazione nella misura in cui
riesce a bilanciare più o meno efficacemente il senso e il non-senso. Il
rischio di un sistema di senso, infatti, è paradossalmente quello di un eccesso
di senso. Ciò implica infatti una psico-tizzazione della comunità intersoggetiva,
e, quindi, una sorta di non-senso di ritorno. Gli esempi sono ormai
classici: il marxismo declina nel leninismo e degenera nello stalinismo. Il fascismo dai un
presupposto socialista diviene un
totalitarismo spietato e annientante. Si tratta di un *eccesso* di senso, di un
surplus immunitario che, se inizialmente intendeva distanziare e filtrare il
reale, comporta alfine una sorta di "divenire-reale" del senso
stesso, un'insensatezza reattiva e reazionaria. È in tale prospettiva che il
modello di senso tardocapitalistico sembra svolgere una funzione
autoimmunitaria. Il soggeto non ha a che fare soltanto con un processo di
stretta pertinenza economica, ma con un orizzonte di senso condiviso che permea
ogni aspetto dell'esistenza itersoggetiva. Società dello spettacolo e società
dei consume momenti in cui in particolare si esplica il capitalism non
sarebbero che una forme dialettica di reazione all'eccesso di senso del
totalitarismio. Si tratta di un bilanciamento tra un'evasione nell'immaginario
e un ri-torno al reale che si manifesterebbe nel momento stesso del consume. Note A. Fabris, La noia, il nulla, in «aut
aut», La Nuova Italia, Firenze, Bonami, La
dittatura dello spettatore, Catalogo generale della 50. Esposizione
Internazionale d'Arte. La Biennale di Venezia, Marsilio, Venezia, Storr (a c.
di), Pensa con i sensi, senti con la mente, Catalogo generale della 52.
Esposizione Internazionale d'Arte. La biennale di Venezia, Marsilio, Venezia, Birnbaum,
Fare Mondi, Catalogo generale della 53. Esposizione Internazionale d'Arte. La
Biennale di Venezia, Marsilio, Venezia, Foucault, Sicurezza, territorio,
popolazione. Corso al Collège de France, Feltrinelli, Milano, Esposito,
Immunitas. Protezione e negazione della vita, Einaudi, Torino, Esposito,
Communitas. Origine e destino della comunità, Einaudi, Torino, Tempo e
linguaggio. Studio su Vladimir Jankélévitch, Franco Angeli, Milano, Orizzonte.
Passività e soggetto in Husserl e Merleau-Ponty, Guerini e associati, Milano, Contaminazione.
L'idea di struttura in Heidegger, Franco Angeli, Milano, Spazio e potere.
Heidegger, Foucault, la televisione, Mimesis, Milano, Il luogo dell'Altro.
Etica e topologia in Jacques Lacan, Franco Angeli, Milano, Idee per
un'echologia fenomenologica, Franco Angeli, Milano, Echologia. Introduzione a
una fenomenologia della proprietà e a una critica del pensiero ontologico,
Asterios Editore, Trieste, Fede, echologia, sapere, Asterios Editore, Trieste, La
Fabbrica, Trieste, FrancoPuzzoEditore, Trattato di echologia, Mimesis, Milano, La
fabbrica, FPE Editore, Trieste, Il ritornello. La questione del senso in
Deleuze-Guattari, Mimesis, (Milano). Il tardocapitalismo. Decorsi e patologie
di una rivoluzione permanente, Asterios Editore, Trieste, Etica del
tardocapitalismo, Mimesis, Milano, Logica e tempo, Abiblio, Trieste, Autoscrittura,
Asterios Editore, Trieste, Religio I. Senso e fede nel tardocapitalismo,
Mimesis, Milano Religio II. La religione
del soggetto, Mimesis, Milano. Indignatevi, Asterios Editore Trieste. Oltre la
decrescita. Il Tapis Roulant e la società dei consumi, Asterios Editore,
Trieste. Lacan. Immaginario, simbolico e reale in tre lezioni, Asterios,
Trieste. Filosofie della paura. Verso la condizione post-postmoderna, Asterios
Editore, Trieste. La filosofia e il suo consumo. Nuovo realismo e postmoderno,
Asterios Editore, Trieste. Religio III. Logica e follia, Mimesis, Milano. Eros
e Thanatos. Senso, corpo e morte nel XX Seminario di Lacan, Asterios Editore,
Trieste,. Come. Linee guida per una immuno-fenomenologia, Asterios Editore,
Trieste,. Il numero e il fenomeno, Asterios Editore, Trieste. Il tragico e il
comico nell'epoca del grillismo e del trumpismo, Asterios Editore, Trieste.
Simbolo e violenza, Asterios Editore, Trieste. Del fallimento. Simbolo e
violenza II, Asterios Editore. Filosofi italiani del XX secoloFilosofi.
Emiliano Bazzanella. Keywords: il lugo dell’altro – etica e topologia, L’echologia
di Grice (dal greco ‘echein,’ avere, hazzing), essema, essematica, inessema,
coessema, diaessema, riessema, aritmetica. Esposito, communita, immunita. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bazzanella” –
The Swimming-Pool Library.
Grice e Beccaria: l’implicatura conversazionale --
filosofia italiana – Luigi Speranza
(Milano). Filosofo italiano. Grice: “I would call Beccaria a Griceian, but I’m
not sure he would call me a Beccarian!” Grice: “His explicit, rather than
implicated, Griceian ideology is in the opening chapter on “Lo stilo
conversazionale’ – he notes that the implicaturum ain’t a part of the
‘sintassi’ of the ‘proposizione’ which is explicated – he adds that ‘senses’
should not be multiplied because your addressee may get YOUR sense, but trust
he will lose interest if you keep multiplying – “to the risk that he won’t get
your sense in the last place!” – Grice: “Like me, Beccaria was a unitarian philosopher;
his tract on ‘I piaceri’ is delightful, very pleasant read!” – If Austin and us
met on different grounds and pubs, Beccaria met at the caffe, and he liked it –
Italians, unfortunately, only know him for his tract on guilt and punishment!” –
Grice: “Most Italians don’t even
consider Beccaria an Italian philosopher but as a member of the
Accademia dei Pigne, as part of the illuminismo Lombardo --.” Grice: “The
philosophical panorama or landscape of Italian philosophy is much diverse than
our Oxonian dialectic!” -- One of the
most essential of Italian philosophersReferred to by H. P. Grice in his
explorations on moral versus legal right, studied in Parma and Pavia and taught
political economy in Milan. Here, he met Pietro and Alessandro Verri and other
Milanese intellectuals attempting to promote political, economical, and
judiciary reforms. His major work, Dei delitti e delle pene “On Crimes and
Punishments,” denounces the contemporary methods in the administration of
justice and the treatment f criminals. Beccaria argues that the highest good is
the greatest happiness shared by the greatest number of people; hence, actions
against the state are the most serious crimes. Crimes against individuals and
property are less serious, and crimes endangering public harmony are the least
serious. The purposes of punishment are deterrence and the protection of
society. However, the employment of torture to obtain confessions is unjust and
useless: it results in acquittal of the strong and the ruthless and conviction
of the weak and the innocent. Beccaria also rejects the death penalty as a war
of the state against the individual. He claims that the duration and certainty
of the punishment, not its intensity, most strongly affect criminals. Beccaria
was influenced by Montesquieu, Rousseau, and Condillac. His major work was tr.
into many languages and set guidelines for revising the criminal and judicial
systems of several European countries. Se dimostrerò non essere la pena di
morte né utile, né necessaria, avrò vinto la causa dell’umanità.» (da Dei
delitti e delle pene) Cesare Beccaria Bonesana, marchese di Gualdrasco e di
Villareggio (Milano), giurista, filosofo, economista e letterato italiano
considerato tra i massimi esponenti dell'illuminismo italiano, figura di spicco
della scuola illuministica milanese. La sua opera principale, il trattato
Dei delitti e delle pene, in cui viene condotta un'analisi politica e giuridica
contro la pena di morte e la tortura sulla base del razionalismo e del
pragmatismo di stampo utilitarista, è tra i testi più influenti della storia
del diritto penale ed ispirò tra gli altri il codice penale voluto dal granduca
Pietro Leopoldo di Toscana. Nonno materno di Alessandro Manzoni, Cesare
Beccaria è considerato inoltre come uno dei padri fondatori della teoria
classica del diritto penale e della criminologia di scuola liberale.
nacque a Milano (allora appartenente all'impero asburgico), figlio di Giovanni
Saverio di Francesco e di Maria Visconti di Saliceto. Educato a Parma dai gesuiti
e si laureò in Giurisprudenza all'Università degli Studi di Pavia. Il padre
aveva sposato la Visconti in seconde nozze, dopo essere rimasto vedovo di
Cecilia Baldroni. Sposò Teresa Blasco contro la volontà del padre, che lo
costrinse a rinunciare ai diritti di primogenitura (mantenne però il titolo di
marchese); da questo matrimonio ebbe quattro figli: Giulia, Maria, nata con
gravi problemi neurologici e morta giovane, Giovanni Annibale nato e morto nel
1767 e Margherita anch'essa nata e morta nel 1772. Il padre lo cacciò
anche da casa dopo il matrimonio, così dovette essere ospitato da Pietro Verri,
che lo mantenne anche economicamente per un periodo. Teresa morì a causa
della sifilide o della tubercolosi. Beccaria, dopo appena 40 giorni di
vedovanza, firmò il contratto di matrimonio con Anna dei Conti Barnaba Barbò,
che sposò in seconde nozze ad appena 82 giorni dalla morte della prima moglie.
Da Anna Barbò ebbe un altro figlio, Giulio. l suo avvicinamento
all'Illuminismo avvenne dopo la lettura delle Lettere persiane di Montesquieu e
del “Contratto sociale” di Rousseau, grazie ai quali si entusiasmò per i
problemi filosofici e sociali ed entrò nel cenacolo di casa Verri, dove aveva
sede anche la redazione del Caffè, il più celebre giornale politico-letterario
del tempo, per il quale scrisse sporadicamente. Dopo la pubblicazione di
alcuni articoli di economia, nel 1764 diede alle stampe Dei delitti e delle
pene, capolavoro ispirato dalle discussioni in casa Verri del problema dello
stato deplorevole della giustizia penale. Inizialmente anonimo è un breve
scritto contro la tortura e la pena di morte che ebbe enorme fortuna in tutta
Europa e nel mondo e in particolare in Francia. Contro le posizioni di
Beccaria uscì, nel 1765 il testo Note ed osservazioni sul libro intitolato Dei
delitti e delle pene di Ferdinando Facchinei. Le polemiche che ne seguirono
contribuirono alla decisione di mettere il trattato di Beccaria all'Indice dei
libri proibiti nel 1766, a causa della distinzione tra peccato e reato. B.
viaggiò poi controvoglia fino a Parigi, e solo dietro l'insistenza dei fratelli
Verri e dei filosofi francesi desiderosi di conoscerlo. Fu accolto per breve
tempo nel circolo del barone d'Holbach. La sua giustificata gelosia per la
moglie lontana e il suo carattere ombroso e scostante, fecero sì che appena
possibile tornasse a Milano, lasciando solo il suo accompagnatore Alessandro
Verri a proseguire il viaggio verso l'Inghilterra. Il carattere riservato e
riluttante di Beccaria, tanto nelle vicende private quanto nelle pubbliche,
ebbe nei fratelli Verri, e soprattutto in Pietro, un fondamentale punto di
appoggio e di stimolo soprattutto quando iniziò ad interessarsi allo studio
dell'economia. Come Rousseau, Beccaria era a tratti paranoico e aveva spesso
sbalzi d'umore, la sua personalità era abbastanza indolente e il carattere
debole, poco brillante e non portato alla vita sociale; ciò non gli impediva
però di esprimere molto bene i concetti che aveva in mente, soprattutto nei
suoi scritti. Tornato a Milano ottenne la cattedra di Scienze Camerali
(economia politica), creata per lui nelle scuole palatine di Milano e cominciò
a progettare una grande opera sulla convivenza umana, mai completata.
Antonio Perego, L'Accademia dei Pugni. Da sinistra a destra: Longo, Verri,
Biffi, B., Lambertenghi, Pietro Verri, Giuseppe Visconti di Saliceto Entrato
nell'amministrazione austriaca nel 1771, fu nominato membro del Supremo
Consiglio dell'Economia, carica che ricoprì per oltre vent'anni, contribuendo
alle riforme asburgiche sotto Maria Teresa e Giuseppe II. Fu criticato per
questo dagli amici (tra cui Pietro Verri), che gli rimproveravano di essere
diventato un burocrate. Gli studiosi, però, considerano questi giudizi ingiusti
dal momento che Cesare Beccaria si dedicò ad importanti riforme, che
richiedevano una notevole preparazione intellettuale, non solo amministrativa.
Fra queste ci fu la riforma delle misure dello stato milanese, intrapresa prima
di quella del sistema metrico decimale francese, e a cui Beccaria, insieme al
fratello Annibale, dedicò quasi vent'anni della sua vita. (La riforma,
notevolmente complessa, coinvolse alla fine solo il braccio milanese. La
successiva riforma dei pesi non fu mai realizzata.) Il suo rapporto con
la figlia Giulia, futura madre di Alessandro Manzoni, fu conflittuale per gran
parte della sua vita; ella era stata messa in collegio (nonostante Beccaria
avesse spesso deprecato i collegi religiosi) subito dopo la morte della madre e
lì dimenticata per quasi sei anni: suo padre non volle più sapere niente di lei
per molto tempo e non la considerò mai sua figlia, bensì il frutto di una
relazione extraconiugale delle numerose che la moglie aveva avuto. Beccaria non
si sentiva adeguato al ruolo di padre, inoltre negò l'eredità materna alla
figlia, avendo contratto dei debiti: ciò gli diede la fama di irriducibile
avarizia. Giulia uscì dal collegio nel 1780, frequentando poi gli ambienti
illuministi e libertini. La diede in sposa al conte Pietro Manzoni, più vecchio
di vent'anni di lei: il nipote Alessandro nacque nel 1785, ma pare fosse in
realtà il figlio di Giovanni Verri, fratello minore di Pietro e Alessandro, e
amante di Giulia. Prima della morte del padre, Giulia abbandonò il marito per
andare a vivere a Parigi insieme al conte Carlo Imbonati, rompendo i rapporti
definitivamente col padre, e
temporaneamente anche con il figlio. Beccaria morì a Milano a causa di un
ictus e trovò sepoltura nel Cimitero della Mojazza, fuori Porta Comasina, in
una sepoltura popolare (dove fu sepolto anche Giuseppe Parini) anziché nella
tomba di famiglia. Quando tutti i resti vennero traslati nel cimitero
monumentale di Milano, un secolo dopo, si perse traccia della tomba del grande
giurista. Pietro Verri, con una riflessione valida ancora oggi, deplorò nei
suoi scritti il fatto che i milanesi non avessero onorato abbastanza il nome di
Cesare Beccaria, né da vivo né da morto, che tanta gloria aveva portato alla
città. Ai funerali di Beccaria era presente anche il giovane nipote Alessandro
Manzoni (che riprenderà molte delle riflessioni del nonno e di Verri nella
Storia della colonna infame e nel suo capolavoro, I promessi sposi), nonché il
figlio superstite ed erede, Giulio. Beccaria fu influenzato dalla lettura
di Locke, Helvetius, Rousseau e, come gran parte degli illuministi milanesi,
dal sensismo di Condillac. Fu influenzato anche dagli enciclopedisti, in
particolare da Voltaire e Diderot. Partendo dalla classica teoria
contrattualistica del diritto, derivata in parte dalla formulazione datane da
Rousseau, che sostanzialmente fonda la società su un contratto sociale
(nell'omonima opera) teso a salvaguardare i diritti degli individui e a
garantire in questo modo l'ordine, B. definì in pratica il delitto in maniera
laica come una violazione del contratto, e non come offesa alla legge divina,
che appartiene alla coscienza della persona e non alla sfera pubblica. La
società nel suo complesso godeva pertanto di un diritto di autodifesa, da
esercitare in misura proporzionata al delitto commesso (principio del proporzionalismo
della pena) e secondo il principio contrattualistico per cui nessun uomo può
disporre della vita di un altro (Rousseau non considerava moralmente lecito
nemmeno il suicidio, in quanto non l'uomo, ma la natura, nella visione del
ginevrino, aveva potere sulla propria vita, e quindi tale diritto non poteva
certamente andare allo Stato, che comunque avrebbe violato un diritto
individuale). Il punto di vista illuministico del Beccaria si concentra in
frasi come «Non vi è libertà ogni qual volta le leggi permettono che in alcuni
eventi l'uomo cessi di essere persona e diventi cosa». Ribadisce come è
necessario neutralizzare l'«inutile prodigalità di supplizi» ampiamente diffusi
nella società del suo tempo. La tesi umanitaria, messa in risalto da Voltaire,
è parzialmente da lui accantonata, in quanto Beccaria vuole dimostrare
pragmaticamente l'inutilità della tortura e della pena di morte, più che la
loro ingiustizia. Egli è infatti consapevole che i legislatori sono mossi più
dall'utile pratico di una legge, che da principi assoluti, di ordine religioso
o filosofico. Beccaria afferma infatti che «se dimostrerò non essere la morte
né utile né necessaria, avrò vinto la causa dell'umanità». Beccaria quindi si
inserisce nel filone utilitaristico: considera l'utile come movente e metro di
valutazione di ogni azione umana. Monumento a B., Grandi, Milano
L'ambito della sua dottrina è quello general-preventivo, nel quale si suppone
che l'uomo sia condizionabile in base alla promessa di un premio o di un castigo
e, nel contempo, si ritiene che sussista fra ogni cittadino e le istituzioni
una conflittualità più o meno latente. Sostiene la laicità dello Stato. Adotta
come metodo d'indagine quello analitico-deduttivo (tipico della matematica) e
per lui l'esperienza è da intendersi in termini fenomenici (approccio
sensista). La natura umana si svolge in una dimensione
edonistico-pulsionistica, ovvero sia i singoli, sia la moltitudine, agiscono
seguendo i loro sensi. In poche parole l'uomo è caratterizzato dall'edonismo.
Gli individui possono essere parago dei «fluidi» messi in movimento dalla
costante ricerca del piacere, intesa come fuga dal dolore. L'uomo però è una
macchina intelligente capace di razionalizzare le pulsioni, in modo da
consentire la vita in società; infatti certamente ogni uomo pretende di essere
autonomo e insindacabile nelle sue decisioni, ma si rende conto della
convenienza della vita sociale. Ma la conflittualità rimane e quindi bisogna
impedire che il cittadino venga sedotto dall'idea di infrangere la legge al
fine di perseguire il proprio utile a tutti i costi, pertanto il legislatore,
da «abile architetto», deve predisporre sanzioni e premi in funzione
preventiva; è necessario tenere sotto controllo i «fluidi», inibendo le
pulsioni antisociali. Tuttavia B. sostiene che la sanzione deve essere sì
idonea e sicura, a garantire la difesa sociale, ma al contempo mitigata e
rispettosa della persona umana. «Il fine delle pene non è di tormentare
ed affliggere un essere sensibile, né di disfare un delitto già commesso. Può
egli in un corpo politico, che, ben lungi di agire per passione, è il
tranquillo moderatore delle passioni particolari, può egli albergare questa
inutile crudeltà stromento del furore e del fanatismo o dei deboli tiranni? Le
strida di un infelice richiamano forse dal tempo che non ritorna le azioni già
consumate? Il fine dunque non è altro che d'impedire il reo dal far nuovi danni
ai suoi cittadini e di rimuovere gli altri dal farne uguali. Quelle pene dunque
e quel metodo d'infliggerle deve esser prescelto che, serbata la proporzione,
farà una impressione più efficace e più durevole sugli animi degli uomini, e la
meno tormentosa sul corpo del reo.» «Parmi un assurdo che le leggi, che
sono l'espressione della pubblica volontà, che detestano e puniscono
l'omicidio, ne commettono uno esse medesime, e, per allontanare i cittadini
dall'assassinio, ordinino un pubblico assassinio» (Dei delitti e delle
pene) Illustrazione allegorica da Dei delitti e delle pene: la giustizia
personificata respinge il boia, con in mano una testa, e una spada. La pena di
morte, “una guerra della nazione contro un cittadino”, è inaccettabile perché
il bene della vita è indisponibile, quindi sottratto alla volontà del singolo e
dello Stato. Inoltre essa: non è un vero deterrente non è assolutamente
necessaria in tempo di pace Essa non svolge un'adeguata azione intimidatoria
poiché lo stesso criminale teme meno la morte di un ergastolo perpetuo o di una
miserabile schiavitù: si tratta di una sofferenza definitiva contro una
sofferenza ripetuta. Ai soggetti che assistono alla sua esecuzione, inoltre,
essa può apparire come uno spettacolo o suscitare compassione. Nel primo caso,
essa indurisce gli animi, rendendoli più inclini al delitto; nel secondo, non
rafforza il senso di obbligatorietà della legge e il senso di fiducia nelle
istituzioni. Questa condizione è assai più potente dell'idea della morte
e spaventa più chi la vede che chi la soffre; è quindi efficace ed
intimidatoria, benché tenue. In realtà così facendo viene sostituita alla morte
del corpo la morte dell'anima, il condannato viene annichilito interiormente.
Tuttavia non è la punizione fine a sé stessa l'obiettivo di B., ma egli
utilizza questo argomento dell'afflittività penale per convincere i governanti
e i giudici, in quanto il suo fine resta eminentemente rieducativo e
risarcitivo (il condannato non deve essere afflitto o torturato, ma deve
riparare il danno in maniera economico-politica, come previsto da una
concezione puramente utilitaristica e di giustizia anti-retributiva).
Beccaria ammette che il ricorso alla pena capitale sia necessario solo quando
l'eliminazione del singolo fosse il vero ed unico freno per distogliere gli
altri dal commettere delitti, come nel caso di chi fomenta tumulti e tensioni
sociali: ma questo caso non sarebbe applicabile se non verso un individuo molto
potente e solo in caso di una guerra civile. Tale motivazione fu usata, per
chiedere la condanna di Luigi XVI, da Maximilien de Robespierre, il quale era
inizialmente avverso alla pena capitale ma in seguito diede il via ad un uso
spropositato della pena di morte e poi al Terrore; comportamenti del tutto
inammissibili nel pensiero di Beccaria, che infatti prese le distanze, come
molti illuministi moderati, dalla Rivoluzione francese. La tortura,
“l'infame crociuolo della verità”, viene confutata da Beccaria con varie
argomentazioni: essa viola la presunzione di innocenza, dato che «un uomo
non può chiamarsi reo fino alla sentenza del giudice». consiste in un'afflizione
e pertanto è inaccettabile; se il delitto è certo porta alla pena stabilita
dalle leggi, se è incerto non si deve tormentare un possibile innocente. non è
operativa in quanto induce a false confessioni, poiché l'uomo, stremato dal
dolore, arriverà ad affermare falsità al fine di porre termine alla sofferenza.
è da rifiutarsi anche per motivi di umanità: l'innocente è posto in condizioni
peggiori del colpevole. non porta all'emenda del soggetto, né lo purifica agli
occhi della collettività. B. ammette razionalmente l'afflizione della tortura
nel caso di testimone reticente, cioè a chi durante il processo si ostini a non
rispondere alle domande; in questo caso la tortura trova una sua
giustificazione, ma egli preferisce comunque chiederne la totale abolizione, in
quanto l'argomento utilitario viene in questo caso sopraffatto comunque da
quello razionale (il fatto che è ingiusto applicare una pena preventiva,
sproporzionata e comunque violenta). Il carcere preventivo B. mostra
dubbi e raccomanda cautela nella custodia cautelare in attesa di processo,
attuata negli ordinamenti penali solitamente in casi di pericolo di fuga,
reiterazione o inquinamento delle prove, e alla sua epoca assolutamente
discrezionale e ingiusta. «Un errore non meno comune che contrario al fine
sociale, che è l'opinione della propria sicurezza, è il lasciare arbitro il
magistrato esecutore delle leggi, d'imprigionare un cittadino, di togliere la
libertà ad un nemico per frivoli pretesti, e il lasciare impunito un amico ad
onta degl'indizi più forti di reità. La prigionia è una pena che per necessità
deve, a differenza di ogni altra, precedere la dichiarazione del delitto; ma
questo carattere distintivo non le toglie l'altro essenziale, cioè che la sola
legge determini i casi, nei quali un uomo è degno di pena. La legge dunque
accennerà gli indizi di un delitto che meritano la custodia del reo, che lo
assoggettano ad un esame e ad una pena.» Può essere necessaria, ma
essendo comunque una pena contro un presunto innocente, come la tortura (concezione
garantista della giustizia), non deve essere attuata tramite arbitrio di un
magistrato o di un ufficiale di polizia. La carcerazione dopo cattura e prima
del processo è ammessibile solo quando ci sia, oltre ogni dubbio la prova della
pericolosità dell'imputato: «pubblica fama, la fuga, la stragiudiciale
confessione, quella d'un compagno del delitto, le minacce e la costante
inimicizia con l'offeso, il corpo del delitto, e simili indizi, sono prove
bastanti per catturare un cittadino. Ma queste prove devono stabilirsi dalla
legge e non dai giudici, i decreti de' quali sono sempre opposti alla libertà
politica, quando non sieno proposizioni particolari di una massima generale
esistente nel pubblico codice». Le prove dovranno essere quanto più
solide quanto la prigionia rischi di essere lunga o pesante: «A misura che le
pene saranno moderate, che sarà tolto lo squallore e la fame dalle carceri, che
la compassione e l'umanità penetreranno le porte ferrate e comanderanno agli
inesorabili ed induriti ministri della giustizia, le leggi potranno contentarsi
d'indizi sempre più deboli per catturare». Egli raccomanda inoltre la
piena riabilitazione per la carcerazione ingiusta: «Un uomo accusato di un
delitto, carcerato ed assoluto, non dovrebbe portar seco nota alcuna d'infamia.
Quanti romani accusati di gravissimi delitti, trovati poi innocenti, furono dal
popolo riveriti e di magistrature onorati! Ma per qual ragione è così diverso
ai tempi nostri l'esito di un innocente? perché sembra che nel presente sistema
criminale, secondo l'opinione degli uomini, prevalga l'idea della forza e della
prepotenza a quella della giustizia; si gettano confusi nella stessa caverna
gli accusati e i convinti; perché la prigione è piuttosto un supplizio, che una
custodia del reo, e perché la forza interna tutrice delle leggi è separata
dalla esterna difenditrice del trono e della nazione, quando unite dovrebbono
essere». Il carattere della sanzione Frontespizio di Scritti e
lettere inediti del 1910 B.,
incisione da Dei delitti e delle pene Beccaria indica come la sanzione deve
possedere alcuni requisiti: la prontezza ovvero la vicinanza temporale
della pena al delitto l’infallibilità ovvero vi deve essere la certezza della
risposta sanzionatoria da parte delle autorità la proporzionalità con il reato
(difficile da realizzare ma auspicabile) la durata, che dev'essere adeguata la
pubblica esemplarità, infatti la destinataria della sanzione è la collettività,
che constata la non convenienza all'infrazione essere la «minima delle
possibili nelle date circostanze» Secondo Beccaria, per ottenere
un'approssimativa proporzionalità pena-delitto, bisogna tener conto: del
danno subito dalla collettività del vantaggio che comporta la commissione di
tale reato della tendenza dei cittadini a commettere tale reato Non dev'essere
comunque una violenza gratuita, ma dev'essere dettata dalle leggi, oltre a
possedere tutti i caratteri razionali citati, e sprovvista di personalismi e
sentimenti irrazionali di vendetta. La pena è oltretutto una extrema
ratio, infatti si dovrebbe evitare di ricorrere ad essa quando si hanno
efficaci strumenti di controllo sociale (non deve inoltre colpire le intenzioni
in maniera analoga al fatto compiuto: ad esempio, l'attentato fallito non è
paragonabile a uno riuscito). Per questi motivi è importante attuare degli
espedienti di “prevenzione indiretta”, come ad esempio: un sistema ordinato
della magistratura, la diffusione dell'istruzione nella società, il diritto
premiale (premiare la virtù del cittadino, anziché punire solo la colpa), una
riforma economico-sociale che migliori le condizioni di vita delle classi
sociali disagiate. Beccaria si dichiara inoltre sospettoso verso il sistema
delatorio (cosiddetta collaborazione di giustizia), da usare solo per prevenire
delitti importanti, in quanto incoraggia il tradimento e favorisce dei
criminali rei confessi dando loro l'impunità. Per quanto riguarda
l'istituto premiale nella pena già comminata, cioè le amnistie e la grazia,
essi possono essere usati ma con cautela: al condannato che si comporta in
maniera esemplare durante l'esecuzione della pena o in casi specifici, ma solo
in caso di pene pesanti, esse possono essere concesse; suggerisce però di
limitare la discrezionalità del governante e del giudice, poiché egli teme che
lo strumento della clemenza venga usato per favoritismi, come nell'Antico
Regime, eliminando anche pene lievi a persone che siano potenti o vicini
politicamente o umanamente al sovrano: «La clemenza è la virtú del legislatore
e non dell'esecutor delle leggi», scrive infatti. Pertanto il fine della
sanzione non è quello di affliggere, ma quello di impedire al reo di compiere
altri delitti e di intimidire gli altri dal compierne altri, fino a parlare di
"dolcezza della pena", in contrasto alla pena violenta: «Uno
dei più gran freni dei delitti non è la crudeltà delle pene, ma l'infallibilità
di esse. La certezza di un castigo, benché moderato farà sempre una maggiore
impressione che non il timore di un altro più terribile, unito con la speranza
dell'impunità; perché i mali, anche minimi, quando son certi, spaventano sempre
gli animi umani, e la speranza, dono celeste, che sovente ci tien luogo di
tutto, ne allontana sempre l'idea dei maggiori, massimamente quando l'impunità,
che l'avarizia e la debolezza spesso accordano, ne aumenti la forza. L'atrocità
stessa della pena fa sì che si ardisca tanto più per schivarla, quanto è grande
il male a cui si va incontro; fa sì che si commettano più delitti, per fuggir
la pena di uno solo. I paesi e i tempi dei più atroci supplicii furon
sempre quelli delle più sanguinose ed inumane azioni, poiché il medesimo
spirito di ferocia che guidava la mano del legislatore, reggeva quella del
parricida e del sicario. Perché una pena ottenga il suo effetto basta che il
male della pena ecceda il bene che nasce dal delitto, e in questo eccesso di
male deve essere calcolata l'infallibilità della pena e la perdita del bene che
il delitto produrrebbe. Tutto il di più è dunque superfluo e perciò
tirannico.» Il diritto all'autodifesa: sul porto di armi Il pensiero di B.
sul porto di armi, che egli riteneva un utile strumento di deterrenza del
crimine, si riassume nelle seguenti citazioni: «Falsa idea di utilità è
quella che sacrifica mille vantaggi reali per un inconveniente o immaginario o
di troppa conseguenza, che toglierebbe agli uomini il fuoco perché incendia e
l'acqua perché annega, che non ripara ai mali che col distruggere. Le leggi che
proibiscono di portare armi sono leggi di tal natura; esse non disarmano che i
non inclinati né determii delitti, mentre coloro che hanno il coraggio di poter
violare le leggi più sacre della umanità e le più importanti del codice, come
rispetteranno le minori e le puramente arbitrarie, e delle quali tanto facili
ed impuni debbon essere le contravvenzioni, e l'esecuzione esatta delle quali
toglie la libertà personale, carissima all'uomo, carissima all'illuminato
legislatore, e sottopone gl'innocenti a tutte le vessazioni dovute ai rei?
Queste peggiorano la condizione degli assaliti, migliorando quella degli
assalitori, non iscemano gli omicidii, ma gli accrescono, perché è maggiore la
confidenza nell'assalire i disarmati che gli armati. Queste si chiamano leggi
non prevenitrici ma paurose dei delitti, che nascono dalla tumultuosa impressione
di alcuni fatti particolari, non dalla ragionata meditazione degl'inconvenienti
ed avantaggi di un decreto universale» Influenza Anche Foscolo rileverà
nelle Ultime lettere di Jacopo Ortis che "le pene crescono coi
supplizi". L'opera ed il pensiero di Beccaria, inoltre,
influenzarono la codificazione del Granducato di Toscana, concretizzata nella
Riforma della legislazione criminale toscana, promulgata da Pietro Leopoldo
d'Asburgo, meglio conosciuta come "Codice leopoldino" col quale la
Toscana divenne il primo stato in Europa ad eliminare integralmente la pena di
morte e la tortura dal proprio sistema penale. Il filosofo utilitarista
Bentham ne riprenderà alcune idee. Le idee del Beccaria stimolarono un
dibattito (si pensi alle critiche che Kant gli mosse nella sua Metafisica dei
costumi) ancora vivo e attuale oggi. Citazioni e riferimenti
Monumento a Cesare Beccaria, Milano Nel 1837 venne realizzato un monumento a B.,
opera dello scultore Marchesi, posto sulla scalinata richiniana del palazzo di
Brera. Venne inaugurato un secondo monumento in marmo a Milano (oggi piazza
Beccaria); a causa del deterioramento, nel 1913 il monumento fu sostituito da
una copia in bronzo. Gli è stato dedicato un asteroide: 8935 B.. Il carcere
minorile di Milano è a lui intitolato. A lui è intitolato un prestigioso Liceo
Classico milanese, il Ginnasio Liceo Statale B.. A lui è dedicato uno dei 3
dipartimenti della Facoltà di Giurisprudenza dell'Università degli Studi di
Milano. Altre opere: “Del disordine e de' rimedi delle monete a Milano”; “Del
delitto e della pena” (Livorno, Marco Cortellini). Giovanni Claudio Molini); “Ricerche intorno
alla natura dello stile”; “Elementi di economia pubblica”; “Raccolte di
articoli Gli articoli di Beccaria in «Il Caffè» Collana «Pantheon», Bollati
Boringhieri). Due volumi, Genealogia Dati tratti da genealogia
settecentesca della famiglia Beccaria con indicazione della discendenza di
Cesare Beccaria”; “Simone «attese a negozi con prosperità”; Gerolamo «tesoriere
di vari luoghi pii, uomo di molti trafici” Sposa Isabella Busnata di Giovanni
Stefano. Galeazzo «I.C. causidico nel civile».
Francesco “cassiere generale del Banco Sant'Ambrogio sino a morte ed
agente del luogo Pio della Carità». Sposa Anna Cremasca.Filippo «Successe al
padre nel posto di cassiere suddetto, che poscia rinunciò e si fece
sacerdote». Anastasia«Monaca in Vigevano» Giovanni «Alla
morte di suo padre ebbe un'entrata di scuti 5000 con che la trattò alla
cavalleresca». Sposò Maddalena Bonesana figlia di Francesco («rimaritata nel
conte Isidoro del Careto»). Francesco «Fece aquisto de sudetti
feudi di Gualdrasco e Villareggio nel vicariato di Settimo per istrumento 3
marzo 1705 rogato dal notaio Benag.a. Creato marchese per cesareo diploma».
Sposò Francesca Paribelli di Nicolò «da Sondrio nella Valtellina». Giovanni
Saverio Secondo marchese di Gualdrasco e di Villareggio. Ereditò il cognome
Bonesana del prozio Cesare Bonesana. Con decreto, entrò a far parte del
patriziato milanese. Sposa Cecilia Baldironi Maria Visconti di Saliceto Cesare Terzo
marchese di Gualdrasco e di Villareggio. Sposò Teresa de Blasco Anna Barbò Giulia Sposò Manzoni. Anna
Maria Aloisia Giovanni Annibale Margherita Teresa Giulio Quarto marchese di
Gualdrasco e di Villareggio. Sposò Antonietta Curioni de Civati Francesca
Cecilia Cesare Antonio Maddalena Sposò Giulio Cesare Isimbardi Tozzi.
Annibale Sposò Marianna Vaccani Francesco Sposò Rosa Conti (vedova Fè). Carlo Sposò Rosa
Tronconi Giacomo Filippo Mariaabate
Carlo Teresamonaca Chiaramonaca Nicola Francesco Laureato
in legge, membro del collegio dei giurisperiti, fu anche giudice a Milano e a
Pavia. Giuseppe Marianna
Ignazio Anna Maria Sposò un Cattaneo «fisico» Gerolamo
«Canonico ordinario del Duomo» Angiola Sposò Alberto Priorino. Tendente
al deismo Il nome di «marchese di
Beccaria», usato talvolta nella corrispondenza, si trova in molte fonti (tra
cui l'Enciclopedia Britannica) ma è errato: il titolo esatto era «marchese di
Gualdrasco e di Villareggio» (cfr. Maria G. Vitali, Cesare Beccaria. Progresso
e discorsi di economia politica, Paris, Philippe Audegean, Introduzione, in
Lione) John Hostettler, Cesare Beccaria:
The Genius of 'On Crimes and Punishments', Hampshire, Waterside Press, Indicata
come "Ortensia" in Pompeo Litta, Visconti, in Famiglie celebri
italiane. Zorzi, B.. Dramma della Giustizia, Milano, Pirrotta, art. cit C. e M. Sambugar, D. Ermini, Salà, op, cit.. Emanuele Lugli, 'B. e la riduzione delle
misure lineari a Milano,' Nuova Informazione Bibliografica non riposa sul
Lario F.Venturi, Settecento riformatore,
Einaudi, Torino, Sambugar, Salà, Letteratura modulare, I Dei
delitti e delle pene, B., la scoperta della libertà, con Lucio Villari, Il
tempo e la storia, Rai Tre Dei delitti e delle pene, Dei delitti e delle
pene, Dei delitti e delle pene, Dei
delitti e delle pene, Delle grazie Dei
delitti e delle pene, capitolo 27 I.
Kant, La metafisica dei costumi, traduzione e note di G. Vidari, revisione di Merker,
Roma-Bari, Laterza, «Il marchese Beccaria, per un affettato sentimento
umanitario, sostiene la illegalità di ogni pena di morte: essa infatti non
potrebbe essere contenuta nel contratto civile originario, perché allora ogni
individuo del popolo avrebbe dovuto acconsentire a perdere la vita nel caso
ch'egli avesse a uccidere un altro (nel popolo); ora questo consenso sarebbe
impossibile perché nessuno può disporre della propria vita. Tutto ciò però non
è che sofisma e snaturamento del diritto».
Teatro genealogico delle famiglie nobili milanesi, su Hispanic Digital
Library. Felice Calvi, Il patriziato
milanese, Milano. Nella genealogia settecentesca è indicato un Nicolò
abbate. Verri, Scritti di argomento
familiare e autobiografico, G. Barbarisi, Roma, Franco Arese, Il Collegio dei
nobili Giureconsulti di Milano, in Archivio Storico Lombardo, Cesare Beccaria,
Ricerche intorno alla natura dello stile, Milano, Società tipografica de'
classici italiani, Cesare Beccaria, Scritti e lettere inediti, Milano, Hoepli, B.
Opere, I, Firenze, Sansoni, B., Opere, II, Firenze, Sansoni, Introduzione a
Beccaria, Enza Biagini, Roma-Bari,Laterza, Antoine-Marie Graziani, Fortune de B.,
Commentaire, Dei delitti e delle pene Diritti umani Ergastolo Tortura Pena
capitale Del disordine e de' rimedi delle monete nello stato di Milano. Treccani
Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. B. in Enciclopedia Italiana, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. B., in
Dizionario di storia, Istituto dell'Enciclopedia Italiana,. B., su Enciclopedia
Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
B., in Dizionario biografico degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. Cesare Beccaria, su Find a Grave.
Opere di Cesare Beccaria, su Liber Liber. Opere di B. / B. (altra versione), su
openMLOL, Horizons Unlimited srl. Opere di B.,. Audiolibri di B. su
LibriVox. Vita di C.Beccaria, su zam. V
D M Coterie holbachiana V D M Illuministi italiani Filosofia Letteratura Letteratura Categorie: Giuristi italiani
Filosofi italianiEconomisti italiani Milano MilanoFilosofi del
dirittoIlluministi UtilitaristiLetterati italiani Oppositori della pena di morte
Studiosi di diritto penale Criminologi italiani Storia del diritto Nobili
italiani del XVIII secoloStudenti dell'Università degli Studi di Pavia. Refs.: Luigi Speranza, "Grice e Beccaria," per Il
Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia. Delle idee espresse, e delle idee
semplicemente suggerite. Un altra osservazione non meno importante che generale
sarà intorno al diverso effetto che le idee accessorie pos sono produrre quando
siano espresse coi termini loro corrispondenti, o quando siano semplicemente
suggerite o destate nell' animo di chi legge o di chi ascolta. Espresse
nuocerebbero al fascio intero del le sensazioni; destate solamente lo giovano,
non solo perchè la picciola fatica che facciamo, e l'applauso interno del
nostro ritrovato ci rinfranca l'attenzione sul restante, ma molto più perchè è
legge della nostra sensibilità che tutt'altra forza abbiano le idee espresse e
le taciute, e tutt'altra attenzione esigono da noi quel le che queste. Ora le
attenzioni saranno tanto più lunghe o più frequenti, tanto più si nuocono tra
di loro, e scemano l'attenzione al tutto; mentre per lo contrario quei lampi,
rapidi e passeggieri di attenzione che balenano, in noi per tutte le idee
espresse, e confusa per il tutto e debolissima sarà la percezione deile parti,
o solamente ad alcune noi faremo idee accessorie e non espresse, accrescono
delle sensazioni senza nuocere all'attenzione ed all'energia del tutto. Abbiamo
semplicemente il numero dimostrato che la quantità d'impressione momentanea non
deve eccedere che tre o quattro sensazioni ordinarie, perchè per tante e non
più la mente umana è capace di una simultanea attenzione: la vivacità degli
oggetti presenti non le concedono una maggior ampiezza ed u na maggiore comprensibilità.
Nelle cose lette o ascoltate, in luogo della vivacità e della realità che è
nell'oggetto quando è presente, vi è la vivacità e la realità della parola
visibile o auditiva se noi dunque volessimo tutte le accessorie, che si
tacciono, esprimere, veremmo ad offendere quella legge determina e limita la
quantità d'impressioni simultanee, oltre la quale, o lo sforzo della mente si
porterà su destate che le attenzione, cioè solamente di alcune l'immagine
corrispondente alla parola si risveglierà nella mente, ed allora le altre
parole rimanendo insignificanti. Se dunque una parola racchiude nel suo
concetto molte e varie sensazioni, come 'spada', 'esercito', 'nave', ec. cosic
chè la mente dalla parola medesima non sia determinata a considerar più l'una
che l'altra delle sensazioni componenti 1 e terruzione al senso, e
distruggeranno l'effetto delle altre in vece di aumentarlo., faranno i n 43
suc, ma sibbene sia piuttosto sforzata a co nsiderarle tutte in una volta,
accaderà che condensando due o tre di queste parole intorno ad un'idea
principale, vi saranno non due o tre accessorie soltanto unite e destinate ad
aggiunger forza al la principale, ma invece un molto maggior numero, quante
saranno le sensazioni egualmente comprese sotto i nomi di 'spada', 'esercito',
'nave', ec.: tutte queste varie e numerose sensazioni non essendo più
immediatamente le une che le altre suggerite, tutte concorrono
contemporaneamente ad associarsi colla principale; onde l'effetto reale che ne
cede si è, che la fantasia nostra resta distratta é confusa. Per lo contrario,
se invece de' nomi 'spada', 'esercito', 'nave', ec., si dicesse 'ferro',
'soldato', 'vele', e che questi nomi si condensassero attorno ad un'idea
principale per formarne un senso, si osservi che le tre sole nozioni e precise
sensazioni comprese nel proprio significato delle tres uddette parole si quelle
ogni sono che immediatamente, e prima di altra, si risvegliano nella fantasia;
saranno quelle che immediatamente si uniranno colla principale. Ma per forza di
onde associazione non tra lascerà la parola di 'ferro' di suggerire rapidamente
le altre sensazioni comprese sotto la parola 'spada'; quella di 'soldato',
quelle di 'esercito'; quella di 'vele', quelle di 'navi'. Ma essendo priamente
queste sensazioni suggerite pro associate colle parole 'ferro', 'soldato', e
'vele', ma con le idee che nuocere alla principale così facilmente. Ecco
chiaramente spiegato ciò st che io intendo per idee suggerite e per idee
espresse, mentre però tutta questa teoria sarà resa più evidente dopo che nel
progresso io avrò parlato de' nomi speciali ed appellativi, e de' traslati.
sono. E de sta que immediatamente risvegliano, non pos Le idee semplicemente
suggerite non entrano nella sintassi della proposizione, la quale regge senza di
quelle: non sono non SI. Accipite hanc animam, me que his exolvit e curis,
quanta folla d'idee si risveglia in chi legge quelle sole parole, in quella
occasione dette, dulces exuviae: la sintassi regge senza che si risveglino
queste idee, onde la mente non trovasi affaccendata a raccapezzare un senso
complicato e in molte parti diviso e coll'accennar sol tanto la spada di Enea
sotto il nome di una spoglia, cioè di una cosa da lui portata e da lui ricevuta
in dono, quanto teneri e contrastanti sentimenti non ci sentiamo fremere
interiormente! Egli è evidente che una medesima serie d'idee per
intervalli di tempo più lunghi occupa la mente se siano espresse, di quello che
se siano taciute, per chè un maggior tempo si consuma nella percezione della
parola, per la durata della quale si continua la presenza dell'idea
corrispondente di quello che sia con durevoli nella mente quanto le idee che
eccitate sono dalle parole immediatamente, quantunque come le altre, alla
occasione di quelle, si risveglino; onde con minore dispendio ditempo e di
forzesi ottiene un più grande effetto. Quando VIRGILIO fa dire à Didone:
'Dulces exuviae dum futa, Deusque sinebant, a rendere più tarda e più
lontana la connessione tra le idee principali, il che renderebbe annoiante e
faticoso il netto coucepimento del tutto, oppure essunto nella rapida ed
affollata successio ne d'imagini che per forza di associa zione si eccitano
reciprocamente. Tanto è ciò vero, che non sarà inutile il qui osservare che
molte espressioni non so no preferibili alle altre, se non appunto perchè la
sensazione auditiva o della parola è materialmente più dell' altra. È più bella
e più nobile pressione la parola cocchio della carrozza non per es parola
visibile breve l'azzardo capriccioso dell'esser meno comune ed avilita
pressione, giacchè tant'altre che nelle bocche di tutti sieno continuamente;
cio nonostante nè si rigettano, nè per meno belle son riputate, ma soltanto
perchè è parola più breve, e l'idea da un più rapido segno è rappresentata;
onde si ottiene lo stesso effetto con minore spesa di forza e ditempo. Ora se
le idee taciute fossero tutte espresse, noi verremmo mente nostra dividerebbe
in più tempi ciò che per l'unità dell'idea principale dovrebbe essere rinchiuso
in un solo; il che rendendo l'accessorio principale, pro la durrebbe e
confusione nella chiarezza, e noia nelle unioni diseguali e sproporzionate
d'idee fatte nella mente nostra. Tanto è vero che il tempo (che altro nonè per
noi che la successione delle idee degli esseri sensibili) è una quantità alla
quale non la scienza del moto solamente, ma le scienze tutte e le belle ti e la
politica debbono aver considerazione; perchè tutte le più fine e le più sottili
ed interiori, egualmente che le più complicate e più grossolane ed esteriori
operazioni dell'intelletto sotto l'inesorabile suo dominio si fanno e si
manifestano. Fra la moltitudine delle idee accesso rie che si presentano, quali
sceglieremo per essere espresse, quali serberemo per essere semplicemente
destate? In primo luogo, tramolte accessorie analoghe e moltissimo simili fra
di loro, e che si risvegliano reciprocamente ed infallibilmente l'una l'altra,
una sola sarà l'espressa, le altre taciute; perchè se tutte fossero espresse,
ciascheduna espressione replicando le idee di tutte le altre, vi sarebbe
superfluità e ridondanza che fastidio produrrebbe e stanchezza, e d i spendio
di tempo. La ripetizione delle idee accessorie non produce lo stesso. In
secondo luogo, tra la moltitudine delle idee accessorie vi saranno, oltre le
analoghe, quelle che sono più distanti, ciascheduna delle quali avrà le sue
rispettive simili ed associate: di queste ognu na apre la mente ad una serie
d'impressioni, e sono direi quasi capi -idee e c a pi- pensieri; queste saranno
le espresse, perchè non si destano reciprocamente, ed effetto della
ripetizione delle idee principali; queste si rinfrancano come tali nella mente,
e divengono perciò come un centro di luce che il tutto riscalda e rischiara;
quelle ripetute annebbiano e dissipano l'attenzione dalle principali: per lo
contrario, se una sola sia 1 espressa, le altre analoghe semplicemente destate,
la quantità d'idee ed'impressione rinchiusa in una sola espressione diviene più
grande, e per conseguenza più piacevole, restando picciola la insipida
sensazione dell'udito l'occhio, che abbiamo tempo considerabile esige le idee e
dell'immaginazione: così veniamo ad ottenere un più grand'effetto in più breve
tempo; problema è solo l'oggetto de'meccanici, ma della morale e della
politica, anzi di tutta la filosofia e del visto che un a che non to spese
del necessa è necessaria l'espressione per eccitare, ossia
perchè la mente possa percorrere tutte queste differenti progressioni d'idee. Sarà
dunque eccellente la combinazione di quelle accessorie colla principale, in cui
tutte le accessorie espresse siano ca pi-pensieri, e non molto analoghi ed
associati tradi loro, e moltissimo colla principale per una delle tre indicate
sorgenti per cui le idee vicende volmente si legano. Una riflessione soggiungo
intorno al l'effetto delle idee espresse e taciute; cioè che tra una
espressione e l'altra, per i limiti e la debolezza de'sensi esterni, tanto per
mezzo dell'occhio quanto per mezzo dell'udito, corre un picciolo intervallo di
tempo e, per così dire, di silenzio e di riposo: se vi sono idee desta te e non
espresse, queste come lampi di mente riempiono questo vuoto senza stan chezza;
ma se tutte sono espresse, si moltiplicano i vuoti e non si riempiono; il che
porta diminuzione di piacere e stanchezza per l'aumentata fatica delle
espressioni da leggersi o da ascoltarsi. Quanto più grandi epiù forti saranno
le idee accessorie espresse, tanto più numerose pos ono essere le idee taciute,
ma riamente destate da quelle, perchè l'efficacia delle prime tende e rinforza
l'attenzione che con più rapidi voli slancia si ad abbracciare le idee non
espresse senza pregiudicare all'interesse del tutto, e perchè espressioni più
grandi e più forti fermano l'immaginazione di chi legge o d'ascolta, essendo
manifesta legge della mente nostra di trovarsi obbligata ad impiegar un tempo
maggiore nella considerazione delle idee a misura che sono più grandi e più
forti: onde per questo tempo necessario, per questa dimora, per così dire,
della mente su di un oggetto, quantunque egli medesimo per la forza é grandezza
sua esiga tutto questo tempo maggiore di attenzione, cio nonostante la mente,
dall'impeto concepito a percorrere una serie d'idee quasi trattenuta, più
facilmente potrà ricevere altre idee rapidamente risvegliate all'occasione di
espressioni forti ed energiche. Chi ben considera, e ritorna sulla esperienza
dell'animo suo, potrà facilmente scorgere che sempre che un grande ed
interessante o ggetto fermi il pensiero, e percuota improvvisamente l'
immaginazione, questa dopo considerato quell'oggetto, nell'atto che si riscuote
e si risveglia dall' inten sione nella quale trovavasi, per così dire, attuatae
raccolta, non si abbandona su bito all'ordinaria impressione delle cose che le
stanno d'attorno, ma sibbene de stasi in lei una moltitudine d'idee tutte
relative non solo a quella straordinaria impressione che l'ha percossa, ma
ancoraa se stessa, ed alle passioni dalle quali è dominata. È da ciò che i
boschi, nei cupi e vari ravvolgimenti dei quali erra il pensiero, che le
solitudini antiche dei monti ove signoreggia illimitata la natura, che la vista
del mare che si allarga fra mille nazioni, oggetti immensi e tanto occupanti
l'attonita immaginazione, som no ricercati da coloro che più amano di pascolare
i loro pensieri, ed esercitar l'animo liberamente e senza distrazioni dal la
considerazione di se medesimi; mentre coloro i quali odiano di rientrare in se
stessi, e cercano fuggire in certo modo e sottrarsi dal sincerissimo accusatore
pensiero, si gettano nel minuto e sempre u niforme vortice della vita comune,
gli oggetti della quale sono atti bensi a spin 51 ľ 1 gertato l'animo
fuori di se stesso in un continuo movimento, ma non a fermarlo, e renderlo
attonito e pensieroso. Per lo contrario, più picciole e più deboli saranno le
accessorie espresse; la scelta si farà su di quelle che ne risvegliano un minor
numero, perchè la differenza tra le une e le altre essendo minore, e sovente
più importanti e più forti potendo essere le destate che le espresse, si corre
rischio che le idee dell'autore siano perdute divista, e confuso ed interrotto
riesca l'effetto del tutto sopra le immaginazioni varie e non legate da
sufficientemente forti ed esterne sensibili manifestazioni. L e deboli
accessorie espresse, secondo abbiamo di mostrato, debbono essere molte, accioc
chè il numero compensi la debolezza; m a molte idee espresse occupano un tempo
ch' esclude molte idee taciute o sottinte se, altrimenti di troppo
allontaneremo il concepimento dell'idea principale. Le accessorie forti, per
una contraria ragio ne, debbono essere poche in ciascun m o mento
d'impressione; m a poche forti la scierebbero del vuoto negli intervalli n e
cessari dell'espressione,che da molte idee non espresse debb'essere supplito.
Delle idee espresse, e delle idee semplicemente suggerite. Un altra
osservazione non meno importante che generale è intorno al diverso
*effetto* che una idea *accessoria* puo produrre quando è *espressa* col
termino corrispondente, o quando è *semplicemente suggerita o *destata*
nell'animo di chi ascolta. Espressa nuocerebbero al fascio intero della
sensaziona; destata solamente lo giove, non solo perchè la picciola fatica che
facciamo e l'applauso interno del nostro ritrovato ci rinfranca l'attenzione
sul restante, ma molto più perchè è legge della nostra sensibilità che
tutt'altra forza ha la idea espressa e la idea taciuta, e tutt'altra attenzione
esigono da noi quella le che questa. Ora l'attenzione è tanto più
lunga o più frequente, tanto più si nuocono tra di se, e scema l'attenzione al
tutto. Mentre per lo contrario quei lampi, rapidi e passeggieri di attenzione
che balenano, in noi per la idea espressa, e confusa per il *tutto* e
debolissima è la percezione della *parte* o solamente ad alcune noi
faremo idea accessoria e non espressa, accrescono della sensazioni senza
nuocere all'attenzione ed all'energia del tutto. Abbiamo semplicemente il
numero dimostrato che la quantità d'impressione momentanee non deve eccedere
che *tre o quattro* sensazioni ordinarie, perchè per tante e non più la mente
umana è capace di una simultanea attenzione. La vivacità dell'oggetto presenti
non le concede una maggior ampiezza ed una maggiore comprensibilità. Nella cosa
ascoltate, in luogo della vivacità e della realità che è nell'oggetto quando è
presente, vi è la vivacità e la realità dell'*espressione* se noi dunque
volessimo l'accessoria, che si tacce, esprimere, veremmo ad offendere quella
legge determina e limita la quantità d'impressioni simultanee, oltre la quale,
o lo sforzo del recipiente si porterà su destate che le attenzione, cioè
solamente di alcune l'immagine corrispondente all'espresione si risveglie nella
mente, ed allora le altre espressioni rimaneno insignificanti. Se dunque
un'espressione racchiude nel suo concetto o senso molte sensazioni -- come
'spada', 'esercito', o'nave' -- cosicchè la mente dall'espressione medesima non
sia determinata a considerar più l'una che l'altra delle sensazioni componenti
e l'interruzione al *senso* della profferenza, e distruggeranno l'effetto delle
altre espressione in vece di aumentarlo., faranno in suc, ma sibbene sia
piuttosto sforzata a considerarle tutte le sensazioni in una volta, accade che,
condensando l'espressione intorno ad un'idea *principale*,
vi è un'idea accessoria soltanto unita e destinata ad aggiunger forza
alla idea principale, ma invece un molto maggior numero, quante sono le
sensazioni egualmente comprese sotto l'espressione 'spada', o 'esercito'
o 'nave'. Le varie sensazioni, non essendo più immediatamente le une che
le altre suggerite, concorrono contemporaneamente ad associarsi coll'idea
principale. Onde l'effetto reale che ne cede si è, che la fantasia nostra resta
distratta é *confusa*. Per lo contrario, se invece dell'espressione 'spada', o
'esercito', o 'nave', si dicesse 'ferro', o 'soldato', o 'vele', e che questa
espressione si condensa attorno ad un'idea principale per formarne un senso, si
osserva che la sola nozione e precisa sensaziona compressa nel proprio
significato dell'espressione 'ferro', o 'soldato' o 'vele', si quelle ogni sono
che immediatamente, e prima di altra, si risvegliano nella fantasia
-- è quella che immediatamente si une coll'idea principale. Ma per
forza di onde associazione non tra lascerà l'espressione 'ferro' di suggerire
rapidamente altre sensazioni comprese sotto l'espressione 'spada'; quella di
'soldato', quelle di 'esercito'; quella di 'vele', quelle di 'navi'. Ma essendo
priopiamente questa o quella sensazione *suggerita* propriamente, associata
coll'espressione 'ferro' o 'soldato' o 'vele', ma colla idea che nuocere all'idea
principale così facilmente. Ecco chiaramente spiegato ciò che io intendo per
una *idea suggerita* e per una *idea espressa*, mentre però tutta questa
teoria è resa più evidente nel nome o espressione speciale,
l'appellativo, e nel traslato. E de sta que immediatamente risvegliano, non
pos. Un'*idea semplicemente suggerita* non entra nella sintassi o forma logica
della proposizione, la quale regge senza di quella. Non sono non. Quando
Virgilio fa dire à Didone: 'Dulces exuviae dum futa, Deusque sinebant, accipite
hanc animam, me que his exolvit e curis" -- quanta folla d'idee si
risveglia in chi ascolta quelle sole espressioni, in quella occasione dette,
'dulces exuviae'. La sintassi latina regge senza che si risveglino quest'idea
semplicemente suggerita, onde la mente non trovasi affaccendata a raccapezzare
un *senso complicato* e in molte parti diviso e coll'accennar sol tanto la
spada di Enea sotto l'espressione di una spoglia, cioè di una cosa da lui
portata e da lui ricevuta in dono, quanto teneri e contrastanti sentimenti non
ci sentiamo fremere interiormente! Egli è evidente che una medesima idea
per intervalli di tempo più lunga occupa la mente se è espressa, di
quell'idea che se è taciuta, per chè un maggior tempo si consuma
nella percezione dell'espressione, per la durata della quale si continua la
presenza dell'idea corrispondente di quello che sia con durevoli nella mente
quanto le idee che eccitate sono dall'espressione *immediatamente*, quantunque
come le altre, alla occasione di quelle, si risveglino; onde con minore
dispendio di tempo e di forze si ottiene un più grande effetto. a rendere
più tarda e più lontana la connessione tra le idee principali, il che
renderebbe annoiante e faticoso il netto coucepimento del *tutto*, oppure
essunto nella rapida ed affollate imagini che per forza di associazione si
eccitano reciprocamente. Tanto è ciò vero, che non è inutile il qui
osservare che un'espressione E1 non e preferibili ad altr'espressione E2, se
non appunto perchè la sensazione auditiva o dell'espressione è materialmente
più dell' altra. È più bella e più nobile pressione l'espressione 'cocchio' (o
'se p, q') dell'espressione 'carrozza' (o 'p o non q') non per l'azzardo
capriccioso dell'esser meno comune ed avilita epressione, giacchè tant'altra
che nella bocca di tutti è continuamente. Cio nonostante nè si
rigettano, nè per meno bella è riputata, ma soltanto perchè è
espressione più breve e l'idea da un più rapido segno è rappresentata. Onde si
ottiene lo stesso effetto con minore spesa di forza e di tempo. Ora se l'idee
taciuta divienne espressa, noi verremmo la mente nostra dividerebbe in più
tempi ciò che per l'unità dell'*idea principale* dovrebbe essere rinchiuso in
un solo; il che rendendo l'idea accessoria una idea principale, pro la durrebbe
e *confusione* nella chiarezza, e noia nelle unioni diseguali e sproporzionate
dell'idea fatta nella mente nostra. Tanto è vero che il tempo, che altro non è
per noi che la successione delle idee degli esseri sensibili, è una quantità
alla quale non la scienza del moto solamente, ma le scienze tutte e le belle ti
e la politica debbono aver considerazione. Perchè la più fina e la più sottile
ed interiore, egualmente che la più complicata e più grossolana ed esteriore
operazioni dell'intelletto sotto l'inesorabile suo dominio si fanno e si
manifestano. Fra l'idea accessoria che si presenta, quali sceglieremo per
essere espressa, quali sceglieeremo per essere *semplicemente destata*? In
primo luogo, tra una accessoria analoga e moltissimo simile e che si risveglia reciprocamente
ed infallibilmente l'una l'altra, *una sola* sarà l'espressa (l'acqua liquida),
l'altra *semplicemente* taciuta. Perchè se 'liquida' è espressa,
ciascheduna espressione replicando l'idea è superfluità e
ridondanza che fastidio produrrebbe e stanchezza, e di spendio di tempo. La
ripetizione di una idea accessoria non produce lo stesso. Tra l'*idea
accessoria* è, oltre l'analoga, quelle che è più distante
(disparata), ciascheduna delle quali ha la sua rispettiva simile ed associata
(acqua liquida, bambino non-adulto). Di questa ognuna apre la mente del
co-conversatore ad una serie d'impressioni, e è direi quasi capi-idea
e capi-pensiero. Questa è l'idea accessoria *espressa*, perchè non si
desta reciprocamente, ed effetto della ripetizione dell'idea principale
('bambino'). Questa si rinfranca come tale nella mente, e divienne perciò come
un centro di luce che il *tutto* ('il
bambino è un'adulto') riscalda e rischiara. Quella (non-adulto)
ripetuta annebbia e dissipa l'attenzione dall'idea principale ('bambino'). Per
lo contrario, se una sola sia l'idea espressa, le altr'analoga *semplicemente
destata*, la quantità dell'idea e dell'impressione rinchiusa in una *sola*
espressione ('bambino' = umano non adulto) diviene più grande, e per
conseguenza più piacevole, restando picciola la insipida sensazione dell'udito,
che abbiamo tempo considerabile esige le idee e dell'immaginazione. Così
veniamo ad ottenere un più grand'effetto in più breve tempo; Questo problema
non è solo l'oggetto de'meccanici, ma della morale e della politica, anzi di
tutta la filosofia! Abbaimo visto che un a che non to spese del
necessa è necessaria l'*espressione* per *eccitare* (o comunicare), ossia
perchè la mente possa percorrere la progressione dell'idea del discorso. Sarà
dunque eccellente la combinazione di quell'idea accessoria coll'idea
principale, in cui l' accessorie espresse siano capi-pensieri ('ha una
calligrafia bellissima') e *non* molto analoga ed associata e moltissimo
coll'idea principale ('è un pessimo filosofo') per una delle ndicate
sorgenti per cui le idee vicende volmente si legano. Una riflessione soggiungo
intorno al l'effetto dell'idea espresse e dell'idea taciuta. Tra una
espressione E1 e l'altra, E2, per i limiti e la debolezza de' sensi esterni,
tanto per mezzo dell'udito, corre un picciolo intervallo di tempo e, per così
dire, di silenzio e di riposo. Se vi è idea semplicemente
destata e non espressa, questa come lampi di mente riempiono questo vuoto senza
stanchezza. Ma se l'idea è espressa, si moltiplicano i vuoti e non si
riempiono; il che porta diminuzione di piacere e stanchezza per l'aumentata
fatica dalla quantita d'informazione dell'espressione totale (ill moto
conversazionale) da interpretare. Quanto più grande e più *forte* ('bella
calligrafia) è l'idea accessoria espressa, tanto più numerosa
puo essere l'idea semplicemente taciute, ma riamente destata da quelle, perchè
l'efficacia dell'idea espressa tende e rinforza l'attenzione che con più rapidi
voli slancia si ad abbracciare l'idea non espressa ('è un pessimo
filosofo') senza pregiudicare all'interesse dell'espressione totale, e
perchè l'espressione più grande e più forte ferma l'immaginazione del
co-discorsante, essendo manifesta legge della mente nostra di trovarsi obbligata
ad impiegar un tempo maggiore nella considerazione di una idea ('è un
pessimo filosofo?') a misura che è più grande e più forte.
Onde per questo tempo necessario, per questa dimora di processamento, per così
dire, della mente su di un oggetto, quantunque egli medesimo per la forza e
grandezza sua esiga tutto questo tempo maggiore di attenzione, cio nonostante
la mente, dall'impeto concepito a percorrere un'idea quasi trattenuta, più
facilmente puo ricevere altr'idea rapidamente risvegliata all'occasione di una
espressione forte ed energica ('Ha bella calligrafia'). Chi ben considera, e
ritorna sulla esperienza dell'animo suo, puo facilmente scorgere che sempre che
un grande ed interessante oggetto fermi il pensiero, e percuota improvvisamente
l' immaginazione, questa dopo considerato quell'oggetto, nell'atto che si
riscuote e si risveglia dall' intensione nella quale trovavasi, per così dire,
attuata e raccolta, non si abbandona subito all'ordinaria impressione delle
cose che le stanno d'attorno, ma sibbene destasa in lei un'idea relativa non
solo a quella straordinaria impressione che l'ha percossa, ma ancora a se
stessa, ed alla passione dalla quale è dominata. È da ciò che i boschi, nei
cupi e vari ravvolgimenti dei quali erra il pensiero, che le solitudini antiche
dei monti ove signoreggia illimitata la natura, che la vista del mare che si
allarga fra mille nazioni, oggetti immensi e tanto occupanti l'attonita
immaginazione, sono ricercati da coloro che più amano di pascolare i loro
pensieri, ed esercitar l'animo liberamente e senza distrazioni dal la
considerazione di se medesimi. Mentre chi odia di rientrare in se stessi, e
cerca fuggire in certo modo e sottrarsi dal sincerissimo accusatore pensiero,
si getta nel minuto e sempre u niforme vortice della vita comune, gli oggetti
della quale sono atti bensi a spingertato l'animo fuori di se stesso in un
continuo movimento, ma non a fermarlo, e renderlo attonito e pensieroso. Per lo
contrario, più picciola e più debole è l'idea accessoria
espressa. La scelta si farà su di quelle che ne risvegliano un minor numero,
perchè la differenza, essendo minore, e sovente più importanti e più *forti*
potendo essere l'idea destata che l'idea espressa, si corre rischio che le
idea, intenzione, significato dell'autore è perduto (involontariamente)
di vista, e confuso ed interrotto riesca l'effetto del tutto o l'espressione
totale sopra l'immaginazione non legata da sufficientemente forte ed esterne
sensibile manifestazione ('-- è un pessimo filosofo'). L'idea
debola accessoria espressa debbe essere molte, acciocchè il numero compensi la
debolezza. Ma un'idea espressa ('bambino) occupa un tempo ch'*esclude* un'idea
taciuta o sottintesa ('non-adulto'), altrimenti di troppo allontaneremo il
concepimento di un'idea principale. L'idea accessoria forte, per una contraria
ragione, debbe essere minima in ciascun momento d'impressione. Ma poche forti
la scierebbero del vuoto negli intervalli n e cessari dell'espressione,che da
molte idee non espresse debb'essere supplito. Dello
espresso e dello semplicemente suggerito, un’osservazione non meno importante
che generale è intorno al diverso effetto che una proposizione, non
principale, ma *accessoria*, puo produrre quando *espressa* o
quando è semplicemente suggerita dal conversatore, o destata nell'animo
di chi con che conversa. Espressa nuocerebbero al fascio intero della
sensazione; destata solamente lo giove, non solo perchè la picciola fatica che
facciamo e 1'applauso interno del nostro ritrovato ci rinfrancano l'attenzione
sul restante, ma molto più perche è legge della nostra sensibilità che
tutt’altra forza ha una proposizione espressa e una proposizione taciuta o
semplicemente suggerita, e tutt’ altra attenzione esigono da noi conversatori
civile quella che questa. Ora l'attenzione è tanto più lunga o più
frequente, tanto più si nuoce tra di se, e scema l’attenzione al tutto
comunicato; mentre per lo contrario quei lampi rapidi e passaggeri
d'attenzione, che balenano bruci per la proposizione accessoria *semplicemente
suggerita* o destata e *non* espressa, accresce il numero di sensazione senza
nuocere all’attenzióne ed all'energia del tutto comunicato. La quantità
d’impressione momentanea non deve eccedere che tre o quattro sensazioni
ordinarie, perchè per tante, e non più, la mente umana è capace di una
simultanea attenzione. La vivacità di un oggett presente -- la spada di Enea --
non le concedono ima maggior ampiezza ed una maggiore comprensibilità.
Nell'espresso, in luogo della vivacità e della realità che è nell'oggetto
quando è presente, vi è la vivacità e la realità della *espressione* che
representa (di modo iconico o altro) la spada d'Enea. Se noi dunque volessimo
la proposizione accessoria che si taccie esprimere verressimo ad offendere
quella legge che determina e limita la quantità d'impressioni simultanee, oltre
la quale, o lo sforzo d'interpretazione si porterà su il tutto communicato
(espresso e semplicemente suggerito) e confusa per il tutto e debolissima sarà
la percezione delle due parti (l'espresso e lo semplicementee suggerito) o
solamente ad alcune, noi faremo attenzione cioè solamente di alcune 1'immagine
o concetto o segnato o significato o senso corrispondente all'espressione si
risveglie nella mente, ed allora un altr'espressione rimanendo *insignificanti*
o superflua, fa inter- ruzione al senso della proposizione comunicata, e
distrugge l'effetto delle altre in vece di aumentarlo. Se dunque una
proposizione espressa racchiude nel suo concetto molte e varie sensazioni, come
"Questa spada e bella", "L'esercito e bravo", "La nave
va," ec., cosicché la mente dalla proposizione espressa medesima noù sia
determinata a considerar più l'una che 1'altra delle sensazioni componenti ma
sibbene sia piuttosto sforzata a considerarle tutte in una volta accaderà che
condensando due o tre di queste proposizioni intorno ad un proposizione
*principale*, vi saranno non due o tre proposizioni accessorie soltanto unite e
destinate ad aggiunger forza alla proposizione principale, ma invece un molto
maggior numero quante saranno le sensazioni egualmente comprese sotto la
proposizione espressa, "La spada e bella", "L'esercito e
bravo," "La nave va", e tutte queste varie e uumerose
sensazioni, non essendo più immediatamente le uno che le altre suggerito, tutte
concorirono contemporaneamente ad associarsi colla proposizione principale;
onde l'effetto reale che ne succede è, che la fantasia di nostro conversatore
resta distratta e confusa. Per lo contrario, se invece della proposizione
"La spada e bela", "L'esercito e bravo", "La nave
ve", spa* da si dicesse "Il ferro e formidable", "Il
soldato e bravo", "Le vele va", e che questi proposizioni si
condensassero attorno ad una proposizione principale per formarne il senso
complesso, si osservi che le tre sole nozioni e precise sensazioni comprese nel
proprio significato o senso delle tre suddette proposizione espresse piu
specifica sono quelle che immediatamente e, prima d’ ogn’ altra si risvegliano
nella fantasia. Onde saranno quelle che immediatamente si uniranno colla
principale. Ma per forza di associazione non tralascerà la parola di fer- ro di
suggerire rapidamente le altre sensazioni comprese sotto la parola spada quella
di soldato quelle di;, esercito quella di vele quelle di navi.;, Ma non essendo
queste sensazioni sug- gerite propriamente associate colie parole ferro,
soldato e vele, ma Con le idee che queste immediatamen- te risvegliano non
possono nuocere, alla principale così facilmente. Ecco chiaramente spiegato ciò
che io in- tendo per idee suggerite e per idee * espresse, mentre però tutta
questa teoria sarà resa più evidente dopo ‘ che nel progresso io avrò parlato
de’ nomi speciali ed appellativi, e de’ traslati. Ee idee semplicemente,
suggerite Digitj^ed by Google 3o non entrano nella sintassi della
pro- posizione la quale regge senza di, quelle: non sono durevoli nella mente
quanto le idee che eccitate sono dal- le parole immediatamente, quantun- que
come le altre alla occasione di quelle si risveglino; onde con mino- re
dispendio di tempo e di forze si ottiene uu più grande effetto. Quan- do
Virgilio fa dire a Didone: Dulces exuviae dum fata, Deusque sinebant, Accipite
hanc animam, meque his exolvite curi», quanta folla d’idee si risveglia in citi
legge quelle sole parole, in quella oc- casione dette, dulces exuviaes la sin-
tassi regge senza che si risveglino queste idee, onde la mente non tro- vasi
affacceudata a raccapezzare un senso complicato e in molte parti diviso; e
coll* accennar soltanto la spada di Enea sotto il nome di una spoglia, cioè di
una cosa da lui por- tata e da lui ricevuta in dono quan-, to teneri e
contrastanti sentimenti noa ci sentiamo fremere interiormente! Egli è evidente
che una medesi- ma serie d’idee per intervalli di tem- po più lunghi occupa la
menta se siano espresse, di quello che se siane taciute perchè un maggior tempo,
$T si cotìsuma nella percezione della pa- rola per la durata della quale
si con- tinua la presenza deir idea corrispon- dente di quello che sia consunto,
nella rapida ed affollata successione d* immagini che per forza di associa-
zione si eccitano reciprocamente. Tan- to è ciò vero, che non sarà inutile il
qui osservare ohe molte espressioni non sono preferibili alle altre appunto
perchè la sensazione auditiva o visibile della parola è materialmen- te più
breve dell’ altra. E* più bella e più nobile espressione la parola cocchio
della parola carrozza non per l’azzardo capriccioso dell’ esser meno comune ed
invilita espressione, giac- ché tant’ altre che nelle bocche di tutti sieno
contiuuamente cionono-; stante nè si rigettano nè per meno belle son riputate,
ma soltanto perchè è parola più breve, e l’idea da un più rapido segno è
rappresentata; onde si ottiene lo stesso effetto con minore spesa di forza e di
tempo Ora se le idee taciute fossero tutte espresse, noi verressimo a rendere
più tarda e più lontana la connessione tra le idee principali il che rende-,
rebbe annojaote e faticoso il netto, se non. Sa concepimento del tutto, oppure
fa mente nostra dividerebbe in più tem- pi ciò che per 1’ unità dell’ idea
prin- cipale dorrebbe essere rinchiuso in un solo; il che rendendo 1*
accessorio principale, produrrebbe e confusione nella chiarezza, e noja nelle
unioni diseguali e sproporzionate d’ idee fatte nella mente nostra. Tanto è
vero che il tempo (che altro non è per noi che la successione delle idee degli
es- è una quantità alla qua- le non la scienza del moto solamente, ma le
scienze tutte e le belle arti e la politica debbono aver considera- zione
perchè tutte le più fine e le; più sottili ed interiori egualmente, che le più
complicate e più grossola- ne ed esteriori operazioni dell’ intel- letto, sotto
l’ inesorabile suo dominio si fanno e si manifestano. Fra la moltitudine delle
idee accessorie che si presentano, quali sceglieremo per essere espresse, quali
serberemo per essere semplicemente destate? In primo luogo tra molte accessorie
analoghe e moltissimo simili fra di loro, e che si risvegliano reci- procamente
ed infallibilmeute l* una l’ altra uua sola sarà 1’ espressa > le y peri
sensibili ) Digitized by Google 33 altre taciute perchè se tutte fossero;
espresse, ciascheduna espressione re- plicando le idee di tutte le altre, vi
sarebbe superfluità e ridondanza che, fastidio produrrebbe e stanchezza e
dispendio di tempo. La ripetizione delle idee accessorie non produce lo stesso
effetto della ripetizione delle idee principali queste si rinfrancano; come
tali nella mente, e divengono perciò come un centro di luce che il tutto
riscalda e rischiara quelle ri-; petute annebbiano e dissipano 1’ atten- zione
dalle principali: per lo contra- rio se una sola sia 1* espressa le al-,, tre
analoghe semplicemente destate, la quantità d’ idea e d’ impressione rinchiusa
in una sola espressione di- viene più grande, e per* conseguenza più piacevole
restando picciola la, insipida sensazione dell’ udito e dell* occhio che
abbiamo visto che uu, tempo considerabile esige a spese delle idee e dell’
immaginazione: così ve- niamo ad ottenere un più grand’ effet- to in più breve
tempo problema che; nonè solo l’oggetto de’meccanici ma della morale e della
politica anzi, di tutta la filosofia. lu secondo luogo, tra la moltituaine
dell© idee accessorie vi saran- no, oltre le analoghe, quelle che sodo più
distanti, ciascheduna delle quali avrà le sue rispettive simili ed asso- ciate;
di queste ognuna apre la meu- te ad una serie d’impressioni, e sono direi quasi
capi-idee e capi-pensieri; queste saranno l’ espresse perchè non, si destano
reciprocamente ed è ne-, cessaria F espressione per eccitare ossia perchè la
mente possa percorre- re tutte queste differenti progressioni d’ idee. Sarà
dunque eccellente la combinazione di quelle accessorie col- la principale in
cui tutte le accesso- rie espresse siano capi-pensieri, e non molto analoghi od
associati tra di loro, e moltissimo colla principale per una delle tre indicate
sorgenti per cui le idee vicendevolmente si legano. Una riflessione soggiungo
intorno all* effetto delle idee espresse e ta- ciute; cioè che tra una
espressione e F altra, per i limiti e la debolezza de’ sensi esterni, tanto per
mezzo del- F occhio quanto per mezzo del- F udito, corre un piccolo interval-
lo di tempo e, per così dire, di silenzio e di riposo se vi sono idee;
35 queste come lampi di mente riempiono questo vo- to senza stanchezza;
ma se tutte sono espresse, moltiplioano i voti e non si riempiono il che porta
diminuzio- mentata fatica delle espressioni da leg- gersi o da ascoltarsi.
Quanto più gran* di e più forti saranno le idee acces- sorie espresse tanto più
numerose, destate e non espresse,; ne di piacere e stanchezza per 1* au.
possono essere le idee taciute, ma necessariamente destate da quelle, perchè l*
efficacia delle prime tende e rinforza 1* attenzione che con più rapidi voli
slanciasi ad abbracciare le idee non espresse senza pregiudica- re all*
interesse del tutto, e perchè espressioni più grandi e più forti fer- mano T
immaginazione di chi legge od ascolta, essendo manifesta legge della mente
nostra di trovarsi obbli- gata ad impiegar un tempo maggiore nella
considerazione delle idee a mi- sura che sono più grandi e più forti: onde per
questo tempo necessario, per questa dimora per così dire della,, mente su di un
oggetto quantunque, egli medesimo per la forza e gran- dezza sua esiga tutto
questo tempo maggiore di attenzione ciononostan-, Digitized by Google
36 te la mente, dall’impeto concepito * percorrere una serie d’ idee
quasi trat- tenuta più facilmente potrà ricevere, altre idee rapidamente
risvegliate al- P occasione di espressioni forti ed energiche: chi ben
considera torna sulla esperienza dell* animo suo» potrà facilmente scorgere che
sempro che un grande ed interessante oggetto fermi il pensiero, e percuota
improv- visamente P immaginazione, questa do- po considerato quell’oggetto,
nell’at- to che si riscuote e si risveglia dal- Pintensione nella quale
trovavasi, per così dire, attuata e raccolta non si, abbandona subito
all’ordinaria impres- sione delle cose che le stanno d’ at- torno ma sibbene
destasi in lei una, moltitudine d’idee tutte relative non solo a quella
straordinaria impressio- ne che P ha percossa ma ancora a,, ed alle passioui
dalle quali se stessa è dominata. E’ da ciò che i boschi nei cupi e varj
ravvolgimenti dei quali erra il pensiero, che le solitudini an- tiche de’ monti
ove signoreggia illi- mitata la natura che la vista del, mare che si allarga
fra mille nazioni, oggetti immensi e tanto occupanti P attonita immaginazione,
sono ricer-, e ricati da coloro che piu amano di pa- scolare i loro pensieri,
ed esercitar P animo liberamente e senza distra- - zioni dalla considerazione
di se me- desimi; mentre coloro i quali odiano di rientrare in se stessi, e
cercano fuggire in certo modo e sottrarsi dal sincerissimo accusatore pensiero
si, gettano nel minuto e sempre unifor- me vortice della vita comune, gli og-
getti della quale sono atti bensì a spioger l’animo fuori di se stesso in un
coutinuo movimento, ma non a fermarlo, e renderlo attonito e pen- sieroso. Per
lo contrario, più piccio- le e più deboli saranno le accessorie espresse, la
scelta si farà su di quel- le che ne risvegliano un minor nu- mero, perchè la
differenza tra le mie e le altre essendo minore, e sovente piu importanti e più
forti potendo essere le destate che P espresse si, corre rischio che le idee
dell’ autore siano perdute di vista e confuso ed, interrotto riesca l’effetto
del tutto sopra le immaginazioni varie e non legate da sufficientemente forti
ed esterno sensibili manifestazioni. Le deboli accessorie espresse, secondo ab-
biamo dimostrato debbono essere, molte, acciocché il numero compenti la
debolezza; ma molte idee espresse occupano un tempo eh* esclude molte idee
taciute o sottintese, altrimenti di troppo alloutaneressimo il concepimento
dell’ idea principale. Le ac- cessorie forti, per una contraria ra- gione
debbono essere poche in cia-, scun momento d’impressione; ma po- che forti
lascierebbero del voto ne- gl* intervalli necessarj dell* espressione che da
molte idee non espresse debb’essere supplito. Cesare
Beccaria. Keywords: implicatura conversazionale, Virgilio, l’implicatura di
Didone. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Beccaria” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Becchi: l’implicatura
conversazionale dell’incubo – filosofia italiana – Luigi Speranza (Genova). Filosofo Italiano. Grice:
“Becchi is pretty controversial; a good reason why he is not invited to the New
World for “Italian Studies”! – My favourite is his tract mocking Umberto Eco’s
“Il pnedolo di Foucault,” “L’incubo di Foucault”! – But Becchi is a
jurisprudential philosopher like Hart, and perhaps more than Hart did, knows
what’s he’s doing! Laureato in filosofia, si è poi trasferito in Germania dove
ha collaborato come assistente alla cattedra di Filosofia e Sociologia del
Diritto della Facoltà di Giurisprudenza dell'Università del Saarland, e in
seguito come borsista per il Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD).
Attualmente è Professore di Filosofia del Diritto presso la Facoltà di
Giurisprudenza dell'Genova. Inoltre fino al
è stato professore presso l'Lucerna. Ha prodotto circa 200 pubblicazioni
su temi concernenti la filosofia del diritto, la storia della cultura giuridica
e la bioetica. Nel si avvicina al Movimento 5 Stelle, venendo
definito dalla stampa l’“ideologo del movimento” ma a gennaio del lo abbandona criticandolo duramente e
scrivendo ad aprile il libro Cinquestelle & Associati. Di recente ha
focalizzato il discorso politico sulla categoria del sovranismo ed in
particolare sul concetto di sovranismo debole, detto althusiano; coniugando
così, istanze federaliste e sovraniste in linea con la Lega di Matteo
Salvini. I suoi interventi di natura
politica sono raccolti nel suo blog. Fino alla metà del era noto al pubblico del piccolo schermo per
le interviste e i talk show in cui dibatteva.
È attualmente editorialista di Libero e de Il Sole 24 ORE, oltre ad
avere un blog sul sito de Il Fatto Quotidiano. Altre opere: “Morte cerebrale e
trapianto di organi. Una questione di etica giuridica” (Morcelliana); “Quando
finisce la vita. La morale e il diritto di fronte alla morte” (Aracne); “Giuristi
e prìncipi. Alle origini del diritto moderno” (Aracne); “Il principio dignità
umana” (Morcelliana), “Nuovi scritti corsari (Adagio Editore); “I figli delle
stelle. L'Italia in moVimento” (Adagio); “Colpo di Stato permanente”
(Marsilio); “Apocalypse Euro” (Arianna); “Oltre l'Euro” (Arianna); “Napolitano,
re nella Repubblica. Per una messa in stato d’accusa (Mimesis): “Cinquestelle
& Associati. Il MoVimento dopo Grillo (Kaos); “Referendum costituzionale.
Sì o no. Le ragioni per il no e il testo della «controriforma» (Arianna); “Come
finisce una democrazia. I sistemi elettorali dal dopoguerra ad oggi (Arianna);
“Italia sovrana (Sperling & Kupfer); “Democrazia in quarantena. Come un
virus ha travolto il Paese” (Historica) Note Biografia sul sito Genova Archiviato in.
M5S, Grillo scomunica (di nuovo) Becchi: “Non ci rappresenta”. Lui:
“Tolgo il disturbo”, ilfattoquotidiano, Perché dico addio al Movimento 5 Stelle. Parla
Paolo Becchi, formiche.net, 5 M5S, B. lascia il Movimento: “È diventato partito
stampella di Renzi. È finito il sogno”, ilfattoquotidiano, 5 gennaio. 9 gennaio. Per un’idea ‘federativa’ di Stato nazionale,
in "ParadoXa", Skytg24, Becchi: “Repubblica? Il giornale
dell’orfano”. Bellasio lascia lo studio. La redazione della tv si scusa con
Calabresi, ilfattoquotidiano, Paolo Becchi
Blog ufficiale, su paolobecchi. wordpress. Opere di Paolo Becchi,. Registrazioni di Bsu RadioRadicale, Radio
Radicale. Filosofia Politica Politica Filosofo, Accademici italiani, Blogger
italiani Genova Professori dell'Lucerna Professori dell'Università degli Studi
di Genova. Paolo Aureliano Becchi. Paolo Becchi. Becchi. Keywords: l’incubo, filosofia
politica, dignita, soveranita, giurisprudenza, filosofia della giurisprudenza,
repubblica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Becchi” – The Swimming-Pool
Library. Becchi.
Grice
e Bedeschi: l’implicatura conversazionale dialettica – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Alphonsine).
Filosofo italiano Grice: “You gotta love Bedeschi – at Oxford Jurisprudence is
not considered Philosophy, but in Italy, ‘filosofia politica’ is at the centre
of it all – and Bedeschi knows it – this is because Italians take Hegel
seriously with his ‘dialectic;’ and while I did speak profusely of the Athenian
versus the Oxonian dialectic or dialexis, I skipped the Hegelian dialectic!
Bedeschi doesn’t – and Hegel leads to the reset of it!” -- Giuseppe Bedeschi (Alfonsine), filosofo. Docente
di storia della filosofia all'Università La Sapienza di Roma, ha insegnato
all'Cagliari e all'Istituto Universitario Orientale di Napoli. Studioso di
Hegel e del marxismo, ha approfondito in seguito la storia del pensiero
liberale. Caporedattore dell'Enciclopedia del Novecento, direttore
dell'Enciclopedia delle scienze sociali e dell'Enciclopedia dei Ragazzi, è
membro del comitato scientifico della rivista "Nuova storia
contemporanea" e collabora al supplemento domenicale de Il Sole 24
ORE. Altre opere: “Alienazione e
feticismo nel pensiero di Marx” (Bari, Laterza); “Introduzione a Lukacs” (Bari,
Laterza); “Politica e storia in Hegel” (Roma-Bari, Laterza); “Introduzione a
Marx” (Roma-Bari, Laterza); “La parabola del marxismo in Italia” (Roma-Bari,
Laterza); “Introduzione a La scuola di Francoforte (Roma-Bari, Laterza); “Storia
del pensiero liberale” (Roma-Bari, Laterza); “Il pensiero politico di Hegel”
(Roma-Bari, Laterza); “Il pensiero politico di Tocqueville” (Roma-Bari,
Laterza); “La fabbrica delle ideologie: il pensiero politico nell'Italia del
Novecento” (Roma-Bari, Laterza); “Liberalismo vero e falso, Firenze, Le
lettere); “Il rifiuto della modernita: saggio su Jean-Jacques Rousseau”
(Firenze, Le lettere); “La prima Repubblica”; Storia di una democrazia
difficile” (Soveria Mannelli, Rubbettino,
Opere di Giuseppe Bedeschi,. B. su Goodreads. Registrazioni di Giuseppe Bedeschi, su
RadioRadicale, Radio Radicale. Profilo
su RAI Educational, su emsf.rai. 16 marzo
21 dicembre ). Giuseppe Bedeschi sul
RAI Filosofia, su filosofia.rai. Filosofi italiani del XX
secoloAccademici italiani Professore Alfonsine. Giuseppe Bedeschi. Bedeschi. Keywords:
dialettica, la parabola del Marxism in Italia, liberalismo, conservatorismo,
italia, fabbrica di ideologie”, sulla parte conservatrice, I conservatori in
italia, Scruton, ‘conservatismo’, nel dizionario di politica del partito, la
dialettica hegeliana, dialettica, dialexis. The two references ‘Sulla parte conservatrice’
and ‘I conservatori’ given in that entry, studio della ideologia nell’italia
del Novecento, Giuliani, prima guerra, veintenna. Refs.: Luigi Speranza,
“Bedeschi e Grice” – The Swimming-Pool Library. Bedeschi.
Belleo.
search – Bedoni. search – Belloni, Camillo
--
Grice
e Belluto: l’implicatura conversazionale dialettica – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Catania).
Filosofo italiano. Grice: “You gotta love Belluto; he shows that the
philosopher is the master of grammar – his explanation of modi of the different
‘perfect’ orations—is genial and exactly what I tried to convey in my lectures
on ‘mode’: vocativo, imperativo, optativo, indicativo – That this belongs in
dialettica is obvious – since all modi share the same logic, and that’s
Belluto’s point!” -- Bonaventura Belluto,
o Belluti (n. Catania), filosofo. Nato
da distinta e facoltosa famiglia, studiò diritto civile all'Catania. Entrato
nell'Ordine dei Frati Minori Conventuali nel 1621, emise la professione
religiosa l'anno successivo. A Roma studiò teologia presso il Collegio sistino
di San Bonaventura dove conobbe il confratello Bartolomeo Mastri di Meldola del
quale divenne compagno indivisibile di studio e di lavoro come reggente degli
studi prima al convento di Cesena, quindi a Perugia e poi a Padova. Durante
questo periodo, entrambi operarono per il rinnovamento della tradizione e per
una nuova interpretazione della dottrina scotista tale da soddisfare la nuova
cultura religiosa dell'epoca. Pubblica a
Roma con la collaborazione di Bartolomeo Mastri il primo volume di filosofia
scolastica, dal titolo “Disputationes in Aristotelis libros physicorum, quibus
ab adversantibus... Scoti philosophia vindicator” che ha il fine di essere
diffuso nelle scuole francescane per far conoscere la filosofia di Scoto difendendola
dalle critiche d’Aquino i e dai travisamenti operati da altri interpreti tra i
quali i gesuiti. Successivamente pubblica
un piccolo trattato di logica, “Institutiones logicae, quae vulgo Summulas, vel
logicam parvam nuncuparunt” (Venezia). Ad opera dei due filosofi fu pubblicato
un “Cursus integer philosophiae ad mentem Scoti” che riune le “Disputationes”, le “Disputationes in libros de coelo et de
metheoris”, le “Disputationes in libros de generatione et corruptione” e le “Disputationes
in libros de anima”. Il “Cursus” e un'opera, con fini esclusivamente didattici
e divulgativi del pensiero scotista, dove manca ogni riferimento alla cultura
filosofica e scientifica contemporanea. Alla fine della comune reggenza a
Padova i due filosofi si separarono. Belluto torna a Catania dove fu ministro
provinciale di Sicilia e di Malta, distinguendosi per intelligenza e saggezza
di governo. In questo periodo esercita anche la carica di consultore e censore
per l'Inquisizione. Nell'ambito del piano di rinnovamento del pensiero di Scoto
oltre all'insegnamento della sua filosofia i due filosofi progettarono un corso
di teologia che Mastri sviluppa con il trattato D”e Deo in se” mentre Belluto
continua l'elaborazione dell'opera “De Deo homine” della quale fu pubblicata
solo la parte riguardante le “Disputationes de Incarnatione dominica ad mentem
Doctoris subtilis”. Tema specifico e quello della predestinazione di Maria:
argomento questo che non apparteneva alla dottrina di Scoto ma che cerca di
risolvere applicando i principi del maestro nel senso che applicò alla
predestinazione della Vergine Maria la dottrina scotista della predestinazione
assoluta di Cristo. Note F. Costa, IlBonaventura Belluto, (1603-1676).
Il religioso, lo scotista, lo scrittore, Roma, La Sicilia e l'Immacolata: non
solo 150 anni: atti del convegno di studio, Palermo, Diego Ciccarelli, Marisa
Dora Valenza, Officina di Studi Medievali, 2006 p.172 Francesco Costa, Il primato assoluto di
Cristo secondo Bonaventura Belluto, OFMConv. (+1676), in "Miscellanea
francescana", Cesare Vasoli, Belluti, Bonaventura, in: Dizionario
Biografico degli Italiani, Roberto Osculati, Gli Opuscoli morali di Bonaventura
Belluti. Duns Scoto Bartolomeo Mastri V D M Francescanesimo. INSTITVTIONVM
LOGICALIVM. Nomina transcendentia infinitari possint verbum adiectiuum &
substantiuum de Secundo adiacente sint verba apud Log, de attinentibùs ad formam
syllogiſmi, De oratione, quid sit, quotuplex, oratio necesario debeat constare
verbo, quid sit propositio, seu Enunciatio, quotu De terminis, ac eorum
affectionibus, Quanam sit recta Enunciationis definitio.quotuplex sit terminus.
Quomodo Enunciatio vocalis dicatur vera, vel communi. falſa. Quæ dctiones
fubeant rationem, divisio in catheg. bypotb. sit generi sin termini. Species. An
dentur termini in cap. 4. Quid sit propositio cathegorica b quotuplex. propositione
mentali, Determinorum multiplicitate ratione fignifi Dub. 1, Qualis sit diuisio
propusitionis in veram, falsam, affirmativam, negativam, quid sit signum [segno],
a quotuplex uniuersalem o particularem
qui sint termini mixti inter cathegoremati qualis sit diuisio propositionis in
modalem cum syncathegorematicum de inesse qui sit terminus complexus o
incomplexys Capo, 5. Quid sit propositio modalis, & quotuplex, Cap: 3.
Determinorum multiplicitate in ratione modi qualis sit divisio propositionis
modalis significandi in compositam o
diuitam. Quid fit terminus connotatiuus. n.g Quid sit propositio bypothetica,
oquotuplex, D emultiplicitate terminorum in ordine ad res P.20 fignificatas.
Dubi. An bypotbetica propositio benèdefiniatur.n. De Uniuerfalibus, fue
Prædicabilibus. Divisio bypothetice in conditionalem. De Prædicamentis, primode
absolutis. copulativam & disiunctiuam
sit generis in species De prædicamentis respectivis, De legibus eorum, quæ funt
in Predicamento, De oppositione cathegoricarum simplicium. De Terminorum
collatione inter se, An inter contradictoria detur medium, Varia terminorum
supposition quod sint species
oppositionis, An suppositio competat adiectivis de æquipollentia, o conversione
categorical. Quo pacto differente suppositio determinata, rum simplicium &
confusa, Quomodo equipolleant ſubcontraria, De reliquis terminorum proprietatibus,
propositio affirmativa depredicato infins, Determinis componibilibus aquipolleat
negative de predicato finite explicantur quidam termini in fchalis fre è contra
quentiffimi, De oppositione, æquipollentia, &conuersione catbegoricarum,
modalium, ac etiam hypotheticarum propositionibus exponibilibus, insolubili de
Propositione & eius affectionibus, bus, propositiones exponibiless int
catheg vel by Comez de nomine o verba, pot. & quomodo contradicant solum
nomen finitum rectum sit propositiones insolubiles sint catheg, vel by nomen
apud Logicum, pot.cies de Argumentatione, & eius affectionibus de attinentibus
ad materiain syllogiſmi. oquotuplex fit Argumentatio formalis. De syllogismo
Demonstrativo. De speciebus argumentat. Quoi fint argumentationiss pecies, og
mun ald. precognitionibus eo perecognitis quod sint precognitiones, omnis consequentia
sit argumentatio de regulis communibus bona argumentatione. Quid depaſſionepre cognoscatur.
nis. De fcientia demonftrationis effectu liceat argumentariex fuppofitioneimpos
Dub.V n.An dentur scientia de novo. sibili, de neceffitate principiorum, ubi de
modis de inductione, ubi de ascensu, descensu, per feitatis Que predicentur in
primo modo dicendi per Dei. inductio fit bona, formalis consequentia, vel
argumentatio, modus intrinsecuspredicetur in primo modo De syllogifmo, &
eius principis constitutiuis, dicendi per se. n.is obi de figuris eiusdem quo patto
quartus modus dicendiper se disse unde dicantur maior, o minor in syllogism rat
a secundo. Propositio per se convertatur in propositio, conclusio sit de
essentia syllogismi nem per fe. detur quarta figura De demonstratione propter
quid De principis regulatiuis syllogismi Ancaufa virtualis pofit in seruire
demonstra dub us. quodnam sit principium precipuum regulationi siuum syllogismi
quomodo illud axioma propter quod, unum regule generales, especiales
cuiuscunque si quodque tale & illud magis. gure alignantur. De
demonstratione quia Alignantur modi cuiuscumque figura cum. De medio
demonstrationis.corum exemplis. De numero quaffionum modi syllogismorum sint sufficientere
numerati. figura dentur modi indirecte concludentes sicut in prima de
syllogiſmo topico, de inductione modorum imperfectorum ad perfectos. De varis
speciebus syllogiſmi cathegorici. De materia tum remota tum proxima syllogiſmi
topici. detur syllogismus constans ex propositinibus non significantibus de numero
predicatorum de locis topicis de Syllogismo hypothetico & alijs syllogismi,
de locis intrinsecis speciebus de locis extrinsecis un de finepetende divisions
syllogifmi, De locis medijs.fint eſentiales. Digifmus, ut fic, fit genus
demonftratiui, opici, co Sopbiſici.De arte inueniendí medium, ac bene disputan
de syllogismo sophistico de modis seu instrumentis sciendi fallacis in genere An
detur diftin & tiomedia interdiftin & tionem reslem,orationis, de
Fallaciis extra dictionem. Impiegatura del segnare. Ex variis
capitibus solent termini multiplicari et variæ eorum divisiones assignari, ex
parte nimirum significationis, ex parte modi significandi, et ex parte rei
significatæ. Ex primo capite, quantum ad præsens spectat, solet in primis
dividi vocalis terminus in significativum et non significativum. Ille est, qui
aliquid significat, ut hæc vox homo, qui naturam significat humanam, ille est,
qui nihil qui nihil fignificat, ut "blittri", "buf",
"baf". Sed ut ista divisio sit recte tradita intelligi debet de
termino in prima acceptione assignata cap. præced. nam in secunda acceptione
omnes termini sunt significativi, cum esse possint subiectum et prædicatum in
propositione. Terminus igitur vocalis in tota sua latitudine sumptus dividitur
in significativum et non significativum. Quæ divisio ut bene percipiatur, cum
terminus vocalis constituatur in ratione significantis per significationem,
videnduın est quid sit significare & quid signum [segnante, segnare,
segnato] a quo verbum "significare" derivatum est. [A cloud may sign
but a cloud does not 'make' [fare] a sign -- you cannot order a cloud, 'make a
sign!' 'Signify', "Fa un segno!"]. Signum (ex August. De Doct.
Christ. cap. i) est illud [x], quod præter sui cognitionem, quam ingerit
sensibus, facit nos venire in cognitionem alterius [y], v. g. hæc vox
"homo" præter speciem, quam imprimit in auditu, ut sonus est, facit
nos venire in cognitionem alterius scilicet naturæ humanæ, unde signum
[segnante] debet esse tale, utillo cognito per sensus, mediante illo deinde
veniamus in cognitionem rei, cum qua signut habet *connexionem* [any link will
do]. Hinc significare nil aliud erit, quam aliquid aliud a se distinctum
*re-præsentare* potentiæ cognoscenti. Ex quo patet signum dicere ordinem et ad
potentiam cognoscentem, cui *re-præsentat* et ad rem significatam [signata,
segnata], quam re-præsentat. Dividitur porro signum in formale et est illud,
quod absque sui prævia cognitione aliud nobis [dual scenario] re-præsentat
& in eius cognitionem ducit, quales sunt species impressa et expressa
respectu proprii objecti et in instrumentale, quod præ-supposita sui cognitione
facit nos in alterius cognitionem venire, ut imago respectu Cælaris, vestigium
respectu feræ transeuntis. Qua de causa Scotus 2. d. 3.quæst. 9. et quol.14,
hoc secundum signum appellat medium cognitum, quia ut ducat in cognitionem
*signati* [segnato], prius petit ipsum cognosci, illud vero primum vocat
præcise rationem cognoscendi, quatenus præcise est quo aliud cognoscitur et non
quod cognoscitur. Signum autem instrumentale est, de quo agimus in præsenti et
quod proprie dicitur signum et definitur ab August. citat, ea tamen definitio
etiam formali conveniet, si prima pars dematur & dicatur signum esse, quod
facit nos in alterius rei cognitionem venire. Hæc tamen signi descriptio,
quamvis sit ab August, tradita & ob tanti doctoris authoritatem ab omnibus
passim recepta, non recipitur a Poncio disput. 19. Log. quæst. i, eamque
impugnat quo ad veramque partem. Quo ad primam quidem cum ait signum [segnante]
esse id, quod præter sui cognitionem, quam ingerit sensibus, etc. redarguit,
quia non complectitur omne signum, quia possent dari *signa spiritualia*, quae
deducerent in cognitionem aliarum rerum, nec possent percipi a *sensibus
materialibus*. Quo ad aliam vero partem, in qua ait. Quod signum facit nos venire
in cognitionem alterius eam impugnat, tamquam ab Arriag. traditam, quia
obiectum facit nos in cognitionem sui venire et tanem *non* dicitur signum.
Rursus Deus ipse facit nos venire in cognitionem multarum rerum eas nobis
revelando, nec tamen ab illo vocatur signum illarum rerum. Præterea cognitio
est signum rei quae cognoscitur per ipsam & tamen non facit nos in
cognitionem venire. Sed nimis audacter insiciatur Poncius doctrinam D.
Augustini, quam omnes venerantur, ut communis Magistri, unde mirum esse non debet,
quod saepius hic auctor minimo rubore suffusus doctrinam Scoti praeceptoris
audeat impugnare. Optima enim est illa descriptio quo ad omnes partes, si bene
intelligatur, nam duae solent assignari conditiones alicuius, ut alterius rei
signum dicatur, una est, quod nos ducat in illius rei cognitionem, altera est,
quod ducat in eius cognitionem, quatenus cognita, quarum conditionum utramque
*optime* [cf. optimality] exprimit definitio signi ab Augustino tradita. Nam
per primam partem definitionis secundum exprimit conditionem. Vulc enim rem,
quæ inservire debet pro alterius signo, prius nostris sensibus cognitionem sui
ingerere debere, specificat autem signum esse debere *sensibile*, quia ut notat
doctor 4. d. 1. quæst. 2. & 3. *signa sensibilia* sunt *maxime apta pro
statu ipso excitare intellectum coniunctum a sensuum ministerio dependentem, ut
in alterius rei cognitionem veniat. Per alteram vero partem definitionis altera
quoque conditio exprimirur, contra quam nil urgent instantiæ a Poncio adducta,
quia obiectum facit venire in cognitionem sui, non alterius, nec facit venire
in cognitionem sui, quatenus cognitum, ut facit signum, sed quarenus
cognoscibile. Nec etiam *Deus* hoc modo ad instar signi ducit nos in rerum
cognitionem, quatenus cognitus, sed eas revelando, quod adhuc facere posset,
etiamsi prius a nobis non cognosceretur. Cognitio denique esse signum rei
cognitae per ipsam formale, ut dicebamus, non autem instrumentale, quod solum
*proprie* dicitur signum et ab Aug. definitur & ideo cognitio proprie
loquendo non dicitur facere nos venire in cognitionem rei, quam re-præsentat,
quia non ducit nos in cognitionem illius rei, quatenus cognita, sed ut medium
cognitum, sed ut racio cognoscendi. Solum autem signum instrumentale est illud,
quod hic definitur. Et hoc signum instrumentale adhuc *duplex* [like vyse and
vice?] est, aliud *naturale*, et est quod *ex natura* sua independenter ab
hominum voluntate [those spots mean measles] aliquid [measles] re-praesentat,
ut fumus ignem [where there is smoke, there's fire], et universaliter omnis
*effectus* [causa/effectus] suam causum, qui præsertim si *sensibilis* [fumus]
erit, dicetur signum causae juxta sensum definitionis allatæ. An vero ita e
contra *causa* dici posse signum sui *effectus*, negat Hurtad. disput. 1. sect.
4. quia etsi causa cognitio ducat in cognitionem *effectus*, tamen, non es
ordinata ad illum re-præsentandum. Sed plane non minus ordinata est cognitio
*causæ* ad nos ducendum in cognitionem *effectus* a priori, quam cognitio
*effectus* sic *ordinata* ad notitiam *cautiam* a posteriori, quare ratio
Hurtad. parum valet. At inquirare alii, quod licet ita res se habeat, sola
tamen cognitio, quae per *effectum* habetur, dicitur haberi per signum, unde
sola demonstratio a posteriori, quae est *per effectum*, dicitur *a signo* et
ideo solum *effectus* dici potest signum *causæ*, non e contra. Verum neque hoc
viget, licet enim cognitio habita *per effectum* veluti sensibiliorem *causa*,
magis proprie dicatur *a signo*, nil tamen impedit, quin et cognitio habita
*per causam* possit dici *a signo* absolute loquendo. Potest igitur etiam
*causa* dici signum sui *effectus*, et praesertim quando *sensibilis* est, unde
a theologis sacramenta dicuntur *signa* *gratia*, cuius sunt *causa*, ita clare
colligitur ex Doctore 4. d. 1. quaest. 2. De secundo principali et sequitur
Casil. cit. & Arriaga disputat. 3. sect. 2. Aliud vero est *signum
artificiale* [not conventional! ars/natura], seu *ad placitum* et est: quod ex
hominum impositione aliud re-præsentat, sic ramus est signum venditionis vini,
sonus campanae est signum lectionis [the bell means the bus is full], et vox
illius rei, ad quam *signi-ficandum* est imposita. Ubi tamen est advertendum
etiam in vocibus ipsis non tamtum significationem ad placitum reperiri posse,
sed etiam naturalem, ut patet de gemitu infirmorum et latratu canum et ideo
terminus vocalis *signi-ficativus subdividi solet in *significatiuum
naturaliter et ad placitum et hic ad dialecticum spectat non quidem secundum
suam realem entitatem, ut vox est, et sonus quidam in aere *causatus*, sed
secundum quod impositus est ad res ipsas *signi-ficandas* et conceptus mentis
exprimendos, in hoc enim sensu voces pertinere dicuntur ad institutum
dialecticum, ut dicemus disp. de vocibus, ubi etiam declarabimus, per quid
constituatur ratio signi.
Special section on ‘sign’ – two sections. General definition of sign, following
Augustine, but with objections by Ponzio. Second section, the criterion between
artificial (‘a piacere’) and mere natural signs. Segno – segnare – segnante,
segnatum. Bonaventura Belluti. Bonaventura Belluto. Keywords: dialettica,
“Institutiones logicae, quae vulgo Summulas, vel logicam parvam nuncuparunt”,
section on ‘segno’ – signum. The teacher ringing the bell means that Strawson
should go to the tutorial. The branch of grapes means that Grice is selling
wine from his orchard. Rather than ‘artificiale’ ‘a piacere’ is better, ‘ad
placitum’. Scottism against Thomism in Italy – x means y in terms of cause and
effect. The problem of God, should sign be always ‘material’?—Etimologia di
‘segno’ – relazione con greco ‘semeion’ neutro. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Belluto” – The Swimming-Pool Library. Belluto.
Grice
e Bencivenga: l’implicatura conversazionale del piacere – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Reggio
Calabria). Filosofo italiano. Grice: You’ve got to love Bencivenga; my
favourite is his little tract on ‘pleasure,’ but he has philosophised on one of
Austin’s favourite concepts – that of ‘game’ – gioco – which he applies to
communication and philosophy – he thinks that Austin took philosophese too
seriously – ‘implicatura,’ ‘perlocution,’ – when it was all meant in fun – as a
joke –“. Dopo la laurea in filosofia alla Statale di Milano, Bencivenga ha lasciato
presto l'Italia, trasferendosi prima in Canada per gli studi di dottorato e poi
negli Stati Uniti, dove ha intrapreso la sua carriera accademica insegnando
all'Università della California a Irvine.
I suoi interessi di studio, nel corso del tempo, hanno riguardato la
logica formale (negli anni settanta), la storia della filosofia (negli anni
ottanta), l'etica, la filosofia politica. Ha pubblicato numerosi testi sulla
storia della filosofia e su specifici argomenti filosofici, come logica,
estetica, filosofia del linguaggio, in forma dialogica, saggistica, trattatistica
– “Teoria del linguaggio e della mente” (Bollati Boringheri --, con scrittura
aforistica – “Anime danzanti” (Aragno) -- o affrontando singole figure storiche
(come Hegel e Kant). Ha scritto inoltre diversi testi introduttivi alla
filosofia e a sue tematiche, desti un pubblico più vasto, e alcuni libri di
poesie. “La filosofia in trentadue favole” (Arnoldo Montadori) è un saggio ripubblicato negli Oscar
Mondadori. Pur potendo essere raccontato a un uditorio di bambini, il saggio si
pone l'obiettivo di rivolgersi al bambino presente in ogni essere umano, che lo
rende capace di stupirsi e incantarsi di fronte alle domande della filosofia.
Il saggio è stato riedito in edizioni aumentate (a quarantadue, cinquantadue,
sessantadue e ottantadue favole). “Giocare per forza: critica della società del
divertimento” (Arnoldo Mondatori) è dedicato all'importanza del gioco e
all'esame critico del sovvertimento di senso di cui esso è stato fatto oggetto
nella società contemporanea: trasformato in industria, il divertimento ha
perduto la sua naturale collocazione, quale manifestazione della sfera
fantastica, ricerca libera e volontaria. Trasposto in una dimensione
'industrializzata' e organizzata, il gioco si qualifica come attività passiva e
ripetitiva, espressa all'insegna di rapporti psicologici coattivi che snaturano
completamente il senso dell’Homo Ludens di Johan Huizinga: il gioco del lotto e
l'intrattenersi con videogame o slot machine diventano forme di subire passivo,
una dimensione alla quale è precluso il manifestarsi dell'agire ludico
dell'uomo attraverso l'attività fantastica della psiche umana. In un mondo in cui domina la dimensione
organizzata del divertimento, si apre all'uomo una prospettiva impoverita
dell'esistenza, in cui si realizza la perdita del senso profondo del gioco, una
prospettiva che l'autore considera esiziale perché, nelle sue stesse parole,
«se perdiamo il gioco perdiamo la stessa umanità». Pubblica il saggio “L'etica di Kant: la
razionalità del bene” (Bruno Mondatori), una riflessione sul concetto di Etica
in Kant e sul fondamento logico-razionale del Bene. L'Etica consiste nel negare la preminenza al
nostro punto di vista, aprendosi all'esperienza altrui, all'ascolto di tutte le
altre voci e presenze che hanno diritto a occupare un posto nella riflessione
comune. Di converso, la negazione dell'etica consiste esattamente nella
negazione di questo diritto, nell'impedire agli altri la partecipazione alla
riflessione collettiva, la possibilità di offrire all'esperienza comune il
contributo particolare della propria ragione. Questa partecipazione coinvolge
ciò che si chiama l'"uso pubblico della ragione", un'espansione della
dimensione privata della ragione, quest'ultima intesa come la sfera d'uso che
ci è concessa, ad esempio, nell'esercizio dei compiti derivanti da necessità e
ruoli della nostra vita e della nostra professione. L'Etica è come un "fuoco
immaginario", impossibile da attingere. Ma ciò che conta veramente è il
percorso attraverso cui ci si muove in direzione di questo "fuoco",
un cammino in grado di aprire l'uomo a nuove acquisizioni, schiudendone gli
orizzonti al di fuori di pregiudizi e preconcetti. Si pone poi il problema di come considerare
l'etica in un contesto dominato dalla corruzione: l'etica non lascia spazio
alla rinuncia e al cinismo, anche se spesso quest'ultimo può presentasi in
forma artefatta, dissimulato da "realismo", e per questo non
immediatamente riconoscibile. Riprendendo la celebre riflessione sulla
«banalità del male» di Arendt (per Bencivenga, la massima interprete kantiana
del XX secolo), il bene ha una logica e una ragione, un fondamento da cui non è
invece sorretto il male. Quest'ultimo, infatti, trae origine proprio dalla
rinuncia alle ragioni dell'etica, si insinua proprio nelle lacerazioni
dell'etica lasciate aperte da questa rinuncia. Diversi suoi contributi sono
apparsi negli anni su vari giornali italiani, come La Stampa, il Sole 24 Ore,
l'Unità, ecc. Altre saggi: “Le logiche libere” (Bollati Boringhieri); “Una
logica nei termini singolari” (Bollati Boringhieri); “Il primo libro di logica”
(Bollati Boringhieri); “Tre dialoghi: un invito alla pratica filosofica”
(Bollati Boringhieri); “Giochiamo con la filosofia” (Arnoldo Mondadori); “La
filosofia in trentadue favole” (Arnoldo Mondadori); “La filosofia in
quarantadue favole”; “La filosofia in cinquantadue favole”; “La filosofia in
sessantadue favole”; “La filosofia in ottantadue favole”; “La libertà: un
dialogo. Il Saggiatore); “Oltre la tolleranza. Feltrinelli); “Il metodo della
follia. Il Saggiatore); “Filosofia: istruzioni per l'uso. Arnoldo Mondadori); “Platone
amico mio. Arnoldo Mondadori); “Manifesto per un mondo senza lavoro,
Feltrinelli); “Per gioco e per passione, Di Renzo); “La rivoluzione copernicana
di Kant. Bollati Boringhieri); “Filosofia: nuove istruzioni per l'uso. Arnoldo
Mondadori); “I passi falsi della scienza. Garzanti 2001, Premio Nazionale
Rhegium Julii); “Una rivoluzione senza futuro. Garzanti); “Parole che contano.
Da amicizia a volontà, piccolo dizionario filosofico-politico. Arnoldo
Mondadori); “Le due Americhe. Perché amiamo e perché detestiamo gli Usa”
(Arnoldo Mondadori); “Dio in gioco: logica e sovversione in Anselmo d'Aosta”
(Bollati Boringhieri); “Il pensiero come stile” (Bruno Mondadori); “La
dimostrazione di Dio. Come la filosofia ha cercato di capire la fede” (Arnoldo
Mondadori Editore); “La filosofia come
strumento di liberazione” (Raffaello Cortina); “Parole in gioco. Arnoldo
Mondadori); “La logica dialettica di Hegel. Bruno Mondadori); “Il piacere.
Indagine filosofica. Laterza); Filosofia in gioco. Laterza); “Filosofia chimica”
(Editori Riuniti); “Il bene e il bello. Etica dell'immagine” (Il
Saggiatore Prendiamola con filosofia.
Nel tempo del terrore: un'indagine su quanto le parole mettono in gioco); “Giunti La scomparsa del pensiero. Perché non
possiamo rinunciare a ragionare con la nostra testa. Feltrinelli); “Filosofo
anche tu. Siamo filosofi senza saperlo. Giunti); “La stupidità del male. Storie
di uomini molto cattivi” (Feltrinelli); “L'arte della guerra per cavarsela
nella vita” (Rizzoli Bur); “100 idee di cui non sapevi di aver bisogno”
(Rizzoli Bur); “Critica della ragione digitale. Feltrinelli); “Nel nome del
padre e del figlio. Hoepli; “I delitti della logica” (Arnoldo Mondadori); “Abramo,
tragedia in tre atti. Aragno Case.
Cairo Il giorno in cui non tornarono i
conti. MdS, “Annibale, tragedia in tre atti” (Aragno); Amori. MdS; “Alessandro,
tragedia in tre atti” (Aragno); Ada. Lettera a mia madre. Arsenio. Poesia Panni
sporchi. Garzanti); Un amore da quattro soldi. Aragno); Polvere e pioggia.
Aragno Poesia dei miei coglioni.
Galassia Arte); “Le parole della notte. Di Felice Amore per Milla. Di Felice. Interventi di
Ermanno Bencivenga Archiviato il 13 giugno
in. da SWIFTSito web italiano per la filosofia premio Rhegium Julii, su circolorhegiumjulii.wordpress.com.
Blog ufficiale, su sites.uci.edu. Opere
di Ermanno Bencivenga, su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Opere di Ermanno
Bencivenga,. Profilo dal sito dell'UCI
Department of Philosophy Testi di e su Ermanno Bencivenga dal sito dell'UCI
Department of Philosophy Biografia dal sito del Festivaletteratura di Mantova. Da un
quarto di secolo ormai parlo di gioco, e intorno a questo tema ho raccolto
tutte le attività che hanno per me il più profondo significato. Ho detto che il
linguaggio e la mente sono spazi ludici, che lo sono la soggettività e la
politica, che letteratura e filosofia sono giochi intellettuali. Ho scritto un
libro polemico nel quale criticavo varie attività che nel mondo contemporaneo
sono presentate e propagandate come forme di gioco e invece ne rappresentano
l’opposto: una violazione e repressione del gioco. Ma non ho mai spiegato con
cura che cosa intendo per gioco, non ho mai articolato i molteplici risvolti di
questo intricato concetto. Lo faccio qui, e forse è bene che lo faccia alla mia
età e dopo tante vicissitudini e traversie: forse un libro così, su un
argomento per me di tale importanza, poteva solo presentarsi come sommario di
un’esperienza di vita, come enunciazione della sua morale. Questo dunque
è il libro di tutti i miei libri e ogni mia forma espressiva è stata un suo
episodio. Che io mi sia dedicato alla logica o alla poesia, abbia esplorato
problemi metafisici o dialogato con i grandi della storia del pensiero, abbia
insegnato, parlato in pubblico o scritto articoli di giornale, non ho fatto che
pratica della sua composizione, non ho trovato che esempi delle sue tesi. Di
conseguenza, nel prepararlo, ho dovuto affrontare una difficoltà: quella di
mantenere una precisa misura. Il libro non poteva diventare un’enciclopedia:
doveva essere chiaro ed efficace, breve anzi, e gli stimoli che avrebbe offerto
alla lettura non dovevano causare distrazioni per un percorso che volevo
coerente e risolto in sé stesso. Se ho realizzato i miei scopi non sta a me
dire; aggiungerò solo una nota di commiato. In quella costellazione variegata
che è il mio lavoro di quarant’anni c’è un sole (un faro, l’aveva chiamato
l’amico Luciano Genta in un’intervista di molto tempo fa): Immanuel Kant. E c’è
un centro di forza, a lungo nascosto per quanto instancabilmente operoso e ora
infine venuto alla luce. Ringrazio Alessandro Giuliani, Ignazio Licata, Cinzio
Lombardi, Pasqualino Masciarelli, Daniela Mazzoli, Fabio Paglieri e Paolo
Zorzato per i loro commenti a una versione precedente del libro. Un
ringraziamento e un ricordo particolari vanno a Nuccia, antica compagna di
giochi, che, fin quando ha potuto, ha seguito queste pagine con l’intelligenza,
il rigore e la sensibilità di sempre. Roma, novembre 2012 Avvertenza Di regola,
le citazioni sono accompagnate dall’autore, dal titolo della fonte e dai numeri
delle pagine (le altre informazioni bibliografiche sono contenute nella
Bibliografia in fondo al volume), con le eccezioni seguenti: Quando mancano
autore o titolo è perché (a) sono menzionati nel testo che accompagna
immediatamente la citazione, (b) nel libro viene citata una sola opera di
quell’autore e l’opera è già stata menzionata, oppure (c) la citazione è tratta
dalla stessa fonte della citazione precedente. Quando mancano le pagine è
perché sono le stesse della citazione precedente. Infine, quando una citazione
è inserita nel testo (anziché presentata a parte, in corpo minore), la sua
iniziale maiuscola o minuscola è stata adattata alle esigenze del
contesto. 1. Il gioco Una bambina di due anni entra in una stanza per lei
nuova, cosparsa di oggetti ignoti. Si muove incerta dall’uno all’altro; li
prende in mano, osservandoli curiosa e perplessa da ogni punto di vista; li
assaggia e li mordicchia con i suoi piccoli denti; li scaglia per terra e per
aria; li fa rotolare sul pavimento, seguendone il percorso e le reazioni; ci
infila dentro le mani cercando di smontarli, di farli a pezzi; li picchia con
forza per trarne un suono e sorride quando rispondono. Poi si accovaccia
in un angolo, raccoglie intorno a sé tutti questi suoi tesori e li combina in
forme sempre nuove: un cerchio di libri e scarpe con un telefono in mezzo, una
pila di pentole e stoviglie, un orsacchiotto che guarda in cagnesco un
altoparlante. Il portiere ha appena raccolto una palla morta. Potrebbe
rilanciare lungo, oltre il centrocampo; ma preferisce l’appoggio al difensore
di fascia, appena fuori dall’area. Il terzino scatta veloce: gli avversari sono
sbilanciati dall’altro lato del campo, lui ha un’autostrada davanti e il
centinaio di metri che lo separa dalla linea di fondo è la distanza giusta per
le sue doti di velocista potente e armonioso. In affanno, sopraggiunge infine
un marcatore, ma prima che si stringa troppo il terzino si ferma di botto in un
fazzoletto di terra. Ha spazio, ancora per una frazione di secondo; lancia un
cross morbido per la testa del suo centravanti, chiaro punto di riferimento a
dieci metri dal portiere. L’attaccante ne ha due addosso, che lo spingono e lo
strattonano rischiando il rigore e gli bloccano la visuale della porta, così
invece di schiacciare direttamente a rete fa da torre e deposita la sfera sui
piedi dell’ala che si è appostata sul secondo palo. Non c’è che da spingere, il
pallone varca la linea bianca, lo stadio impazzisce. Tutto questo miracolo di
perfetti gesti atletici, di geometrie essenziali non è durato neanche un
minuto. Sono due esempi di un’attività che chiamiamo «gioco»; ma non è affatto
evidente che sia lecito usare per entrambi la stessa denominazione. Sembra anzi
un arbitrio, un capriccio; sembra non possano esserci modi più disparati di
occupare il tempo. La bambina agisce in assoluta libertà, guidata solo
dall’inclinazione del momento; non accetta alcuna barriera tra ciò che è
in gioco e ciò che non lo è, tra mosse consentite ed escluse; non
contempla un limite temporale per quel che sta facendo, e infatti si dovrà
sempre e comunque interromperla, e quando lo si farà lei manifesterà con vigore
il suo disappunto; non ha uno scopo, non vuole ottenere nulla – null’altro,
cioè, che continuare a giocare. I calciatori, invece, vivono un episodio che
dura esattamente novanta minuti (più recupero); sono soggetti a regole che è
compito dell’arbitro e dei suoi collaboratori far rispettare alla lettera (e
che domani provocheranno discussioni a non finire sui giornali e nei bar);
hanno l’obiettivo di vincere la partita, segnando un gol più degli avversari, e
per questa via conseguire fama imperitura e ingaggi stratosferici. Che cosa ci
può offrire l’uso di una stessa parola con significati tanto diversi se non una
penosa confusione? E non è finita, non per me almeno. Consideriamo infatti un
passo come il seguente, dalla Critica del giudizio: È un principio
trascendentale quello col quale è rappresentata la condizione universale a
priori, sotto la quale soltanto le cose possono diventare oggetti della nostra
conoscenza in generale. Invece, un principio si chiama metafisico quando esso
rappresenta la condizione a priori, sotto la quale soltanto oggetti, il cui
concetto deve esser dato empiricamente, possono essere ulteriormente determinati
a priori. Così il principio della conoscenza dei corpi, come sostanze e come
sostanze mutevoli, è trascendentale, quando s’intenda che il loro mutare debba
avere una causa: è metafisico, invece, quando s’intenda che quel mutamento
debba avere una causa esterna; perché nel primo caso basta che il corpo sia
pensato solo mediante predicati ontologici (concetti puri dell’intelletto) –
per esempio, come sostanza – per conoscere a priori la proposizione; laddove
nel secondo deve essere messo a fondamento di questa proposizione il concetto
empirico di un corpo (come una cosa mobile nello spazio), ed allora si può
vedere interamente a priori che l’ultimo predicato (del movimento prodotto solo
da una causa esterna) conviene al corpo. Queste frasi compaiono in un libro che
rappresenta uno dei massimi vertici della filosofia occidentale, e io ho
sostenuto a più riprese che la filosofia è un gioco. Non solo la filosofia,
perché l’ho detto pure dell’arte e della letteratura, ma anche la filosofia. E
che cosa giustifica l’accostamento di espressioni così nobili dell’ingegno
umano a una partita di calcio o alle peripezie di una bimba da poco in grado di
reggersi in piedi? In filosofia si fa terribilmente sul serio, ci si concentra
sui temi che più contano, che dànno senso alla vita e all’esperienza del mondo,
e si fa di tutto per sviscerarne la struttura, per arrivare in proposito
all’unica, esatta verità; non ci si sta divertendo (sviando, cioè: andando a
spasso) per godere della novità e della sfida. In ballo non ci sono soldi o il
plauso delle folle, e neppure il piacere che deriva da qualche ora trascorsa
spensieratamente. Tutt’altro: il pensiero qui è acuto come uno spillo e
profondo come l’oceano, diretto come un raggio laser verso problemi per cui le
folle non provano (ahimè) alcun interesse, anche perché sono spesso
trattati in termini (come quelli del passo citato) che le folle troverebbero
incomprensibili; e talvolta l’esito di tanto ossessivo impegno, di tanta
rigorosa dedizione, di tanta puntuale insistenza sull’uso di formule corrette e
ragionamenti apodittici è un infuso di cicuta propinato al tramonto o il rogo
in una piazza romana, fra i pellegrini convenuti per l’anno santo. Anche questo
è un gioco: quello che stiamo conducendo adesso, voglio dire, quello suggerito
dall’inizio del mio libro. Ed è importante capire che gioco sia. Potrebbe
essere come quando si mettono accanto due vignette che raffigurano situazioni
del tutto diverse – che so io?, il varo di una nave e un compito in classe – e
si chiede che cosa abbiano in comune. E, aguzzando bene la vista e non
lasciandosi distrarre dalle forme più prominenti, si finisce per scoprire che
la superficie di un banco coincide con la bandiera spiegata, o la barra del
timone con il righello. Un gioco così non è nuovo, per rispondere alle domande
che ho posto qui sopra. Si mettono accanto un ragazzo che costruisce un
castello di sabbia, un campione di scacchi alle prese con un’apertura
inconsueta, Guernica ed Essere e tempo e ci si interroga su quali siano i dettagli
che si ripresentano identici in ciascuna situazione. Stabilendo, per esempio,
che si ha sempre a che fare con un esercizio fine a sé stesso o con un
affrancamento dell’essere umano dalla servitù del bisogno. Identificando il
gioco, insomma (quel che lo rende tale), con una singola, astratta
caratteristica di ogni gioco particolare, tanto astratta da far scomparire ciò
che un gioco particolare ha di vivido e intenso, di suggestivo e appassionante.
Che cosa rimane dell’inventiva del trasformare un passeggino in un’automobile,
dell’eccitazione di tirare un rigore all’ultimo istante, della sconfinata
ingegnosità (e sublime impertinenza) della prova ontologica anselmiana quando
le dichiariamo ridotte a una qualsiasi concisa definizione che ci dia l’essenza
del gioco? Non è questo il gioco a cui voglio giocare. È invece un gioco
analogo a quello del labirinto. C’è un punto di partenza e noi siamo lì,
carichi di tutta la nostra individualità, di tutto ciò che ci rende
irripetibili, inconfondibili con chiunque altro. Davanti a noi ci sono bivi e
ostacoli, comodi varchi che potrebbero finire in un vicolo cieco e strettoie
malsane per cui potremmo trovare il passaggio agognato. E c’è una meta che ci
aspetta al termine di un tracciato arduo e sofferto; ma una meta da raggiungere
interi, non assottigliati in un’ombra priva di peso e di spessore, anzi avendo
acquisito maggior peso e spessore per le avventure vissute e i rischi corsi,
avendo visto maturare anziché spegnersi le nostre opinioni e i nostri
sentimenti. Nel linguaggio della filosofia, i due giochi che ho descritto
sarebbero ribattezzati con i nomi di Aristotele e di Hegel: il primo fautore di
una logica analitica che divide (analizza) oggetti ed esperienze nelle loro
molteplici caratteristiche e quindi astrae le caratteristiche comuni
costituendo concetti universali che diventano il luogo privilegiato della sua
azione; il secondo, invece, di una logica dialettica che unisce (lega) oggetti
ed esperienze fra loro, senza perdere nulla della loro complessità, mediante un
tessuto narrativo, una storia che gradualmente trascende l’uno nell’altro
mantenendo però l’uno presente e attivo nell’altro, un po’ come il monello
dodicenne è trasceso, ma ancora presente e attivo, nell’attempato capitano
d’industria. Più avanti potremo riprendere in mano questa terminologia
filosofica e precisarla meglio; ora è tempo di giocare, di trovare la via nel
labirinto. Dovremo spiegare il punto di partenza: il gioco della bimba di due
anni – spiegarlo come si spiega una vela, mostrando tutto quel che le pieghe
nascondono. Dovremo avere sempre chiaro in mente l’obiettivo: ritrovare quel
gioco e quella bambina nella Critica del giudizio, passando per il gioco del
calcio e molte altre tappe. E dovremo affrontare false piste e pericoli, cioè
tutte le domande e obiezioni che già ci siamo posti e quelle che dovremo ancora
porci, e superarle senza lasciare sul terreno alcun elemento significativo del
punto di partenza: senza smarrire l’incanto che affascina la bimba, il brivido
con cui tenta un nuovo gesto o una prospettiva strampalata, il piacere riflesso
nel suo sorriso, il paziente e prezioso sviluppo della sua personalità che si
realizza attraverso questi um ili, intimi passi. 2. Il punto di
partenza Cominciamo con la bimba, dunque; studiamone la situazione e (per quel
che possiamo capirlo) lo stato d’animo. La prima cosa da notare è che il suo
comportamento è trasgressivo: sovverte ogni abitudine sull’uso «corretto» degli
oggetti con cui ha a che fare e ogni aspettativa che chiunque si sia formato in
proposito. Parte di questa sua natura rivoluzionaria è dovuta al semplice fatto
che la bimba non sa quale sia l’uso corretto degli oggetti: non sa, per
esempio, che con una spillatrice si cuciono dei fogli e se ne serve invece come
di un grosso pesce nella cui bocca spalancata inserire l’«esca» di una pedina
della dama, e chi la vede sorride e osserva bonario quanto ingegnoso sia il suo
spirito, quanto la sua immaginazione sia in grado di sopperire ai difetti
dell’ignoranza. Magari il benevolo spettatore prenderà la spillatrice e ne
dimostrerà con sapiente manovra pedagogica il funzionamento: la userà per
realizzare in quattro e quattr’otto un bel quadernetto degli appunti che
porgerà alla sua pupilla, perché colga subito un elemento decisivo della sua
educazione formale prossima ventura – perché l’esperienza attuale non rimanga
«solo un gioco». E avvertirà una profonda frustrazione quando l’indisciplinata
(presunta) scolara in erba si guarderà bene dall’imitare il suo esempio e
realizzare altri dieci quadernetti, e cercherà piuttosto di infilare le dita
dentro la spillatrice e strapparle i punti, cioè i piccoli denti affilati di
questo pesce goloso, intenzionato a divorare tutte le pedine della dama.
Scuoterà la testa, il nostro insegnante per il momento mancato, e si consolerà
pensando che è solo questione di tempo: prima o poi la bimba imparerà il minimo
indispensabile per un comportamento «come si deve» e allora ci si potrà
costruire sopra e darle altre utili lezioni, senza questo continuo cambiare le
carte in tavola che sarà forse motivo d’allegria per lei ma è anche, per tutti
gli altri e per la sua stessa crescita, un’inutile distrazione. Il secondo
commento va in senso opposto al primo, indicando che con il suo procedere
caotico e informale la bimba impara un’enorme quantità di cose molto
importanti. Non quante siano state le guerre puniche o chi abbia malgovernato
l’Italia negli ultimi anni; questi contenuti li apprenderà a scuola,
quando ci andrà, o da altre autorevoli e comunque successive fonti
d’informazione. Ora invece impara a vivere nel suo corpo, a distenderlo e
ritrarlo; impara quali resistenze è in grado di superare e a quali altre deve
cedere; impara a valutare le distanze fra le pareti e fra gli oggetti sparsi
per la stanza; impara la struttura complessa di quegli oggetti, rigirandoli fra
le mani e guardandoli e toccandoli da ogni angolo. Vocalizzando reazioni
emotive alle sue vicende, impara a padroneggiare la sua voce, ad articolarla e
modularla: a trasformare suoni rozzi e primitivi in un flusso sonoro di grande
ricchezza e flessibilità, nel quale inscenare il dramma del linguaggio. Non è
un’esagerazione dire che tutto quel che facciamo sul serio lo abbiamo un giorno
imparato giocando, purché non si dia dell’imparare – cioè della conoscenza –
un’interpretazione puramente intellettuale, che lo legga come una relazione fra
un soggetto ed entità astratte quali idee o proposizioni (i «contenuti» cui
accennavo). Certo sarebbe possibile, e per me desiderabile, imparare il teorema
di Pitagora o le valenze chimiche giocando; ma sta di fatto che la maggior
parte di noi li impara in situazioni d’imbarazzante rigidità. Non potrebbe
impararli affatto, però, se non avesse acquisito abilità «elementari» che
tendiamo a prendere per scontate ma che, riflettendoci, ci riempiono di
ammirato stupore: nel caso specifico, l’abilità di comprendere quel che ci
viene detto, di coglierlo come uguale a sé stesso nelle mille differenze di
tono e pronuncia di parlanti diversi, di adattarlo al contesto nel quale è
inserito. Prima dei tre anni un bambino impara tutto ciò senza sforzo – alcuni
bambini in più lingue – mentre i cultori dell’intelligenza artificiale ancora
non sono riusciti a produrre un meccanismo di traduzione automatica decente. E
impara a riconoscere e categorizzare oggetti nello spazio, distinguendoli dallo
sfondo; a interagire ed empatizzare con altri esseri umani; a bilanciarsi sulle
gambe e muoversi disinvoltamente in ogni direzione. Se pensiamo alla fatica con
cui, in età posteriori, quello stesso bambino ormai cresciuto tenterà
d’impadronirsi di una lingua straniera, di una teoria scientifica o di uno
strumento musicale, non possiamo non rimpiangere la facilità con cui
l’apprendimento avveniva nell’infanzia, e il fatto che l’infanzia sia terminata.
Ho menzionato l’apparente contrasto fra il carattere sovversivo del gioco e la
sua sconfinata capacità di insegnare. Sembra esserci un contrasto, qui, perché
di solito concepiamo la conoscenza (oltre che in termini astratti) come
rispecchiamento di una realtà data, da acquisire senza modificarla. Io vengo a
sapere che piove osservando in modo neutrale lo spettacolo che mi si
porge attraverso i vetri della finestra, piegandomi con assoluta
deferenza all’indipendente oggettività della pioggia e facendo del mio meglio
perché i miei piani, le mie esigenze e la mia immaginazione non la turbino. Se
avvertissi troppo forte l’anelito per una bella giornata di sole e una fantasia
troppo vivida me ne rappresentasse una davanti, finirei forse per illudermi
(parola importante, sulla quale ritornerò) che non piova, per rimanere vittima
del gioco delle mie emozioni e delle mie facoltà mentali – e non saprei più che
tempo fa. Il che senz’altro è ragionevole, ma non va frainteso. Non c’è nulla
di sbagliato nel desiderio di una conoscenza che rispecchi la realtà; ma non ne
segue che il metodo migliore per soddisfare tale desiderio sia adagiarsi in una
supina e passiva registrazione di circostanze a noi aliene. La realtà va
costantemente sfidata, messa sotto pressione come farebbe uno scienziato con i
suoi esperimenti di laboratorio: il suo carattere oggettivo non è un dono che
ci viene generosamente elargito ma il residuo di un’attività ininterrotta da
parte nostra. Per essere conosciuta, la realtà va esplorata; e il gioco è il
paradigma di questa esplorazione. La tensione fra trasgressione e apprendimento
può così essere risolta. Senza arrivare agli estremi di Bacone, per il quale
dovremmo costringere la natura con le sevizie a rivelarci i suoi segreti,
l’apprendere è un fare, non un puro constatare, o meglio è un constatare che
risulta da un fare. Se ci fossimo limitati a guardare la luce che emana dal
sole e da altre fonti luminose, la concepiremmo ancora come un fluido che
pervade l’aria. Invece abbiamo proiettato un fascio di luce su uno schermo
attraverso due fessure, osservando fenomeni d’interferenza e concludendo che
eravamo in presenza di onde. Prove successive ci hanno convinto che la luce si
comporta anche come se fosse costituita da particelle, e ragionando su questo
paradosso siamo arrivati alla meccanica quantistica che, sebbene in certa
misura inintelligibile, dà previsioni più accurate di ogni altra teoria nella
storia della fisica. Possiamo dire di aver raggiunto una perfetta conoscenza
della realtà? No di certo; ma non credo ci siano dubbi che abbiamo imparato
sulla luce molto più di quanto ne sapessimo in passato, e che abbiamo fatto
grandi progressi perché non siamo rimasti con le mani in mano, perché in
analogia con i grandi viaggiatori e scopritori di continenti del Rinascimento
ci siamo inoltrati in un terreno ignoto e lo abbiamo percorso in lungo e in
largo come cavalieri erranti, scrutando qua e là e menando fendenti
all’impazzata e a volte commettendo veri e propri errori – scambiando mulini a
vento per giganti. Il primo cavaliere errante è il bambino; il terreno ignoto
che esplora è il suo ambiente; i continenti che scopre sono oggetti di
uso comune, il che potrà sembrare banale solo a chi non consideri quanto
indispensabili, irrinunciabili siano tali scoperte e non ricordi che non c’è
altro modo di scoprire alcunché. Si potrebbero seguire alla lettera delle
istruzioni, ovviamente, e se ne diventerebbe prigionieri. Pensate per esempio
ai diversi atteggiamenti che un ragazzo e un adulto hanno spesso nei confronti
di un nuovo dispositivo elettronico. Il secondo segue istruzioni; il primo
invece schiaccia tutti i tasti e tenta tutte le combinazioni operative; come
risultato, quando il secondo si trova in difficoltà deve chiedere aiuto al
primo. Perché il primo ha errato, in entrambi i sensi della parola, quindi ha
imparato davvero: non solo quel che gli era stato detto ma anche, forse, quel
che nessuno gli avrebbe potuto dire, quel che nessuno sapeva, quel che stava
intorno a quel che ognuno sapeva e che mai si sarebbe visto se non si fosse
andati a zonzo, girovagato, per divertirsi – per deviare cioè dalla strada
battuta. Le parole «divertimento» e affini sono usate sovente come sinonimi di
«piacere» e affini; «mi sono divertito molto» ha nella maggior parte dei casi
lo stesso significato di «è stata un’esperienza molto piacevole». Il legame che
ho appena tracciato fra divertirsi e imparare getta una luce provvidenziale su
questa particolarità semantica: provvidenziale come sa esserlo l’evoluzione. Ha
fatto bene la natura, operando per mutazione e selezione, ad associare un vivo
piacere alla nutrizione e al sesso, come incentivo ad attività essenziali per
la sopravvivenza dell’individuo e della specie, e altrettanto ragionevole si è
mostrata nel farci vivere il divertimento, la divagazione, come fonte di gioia,
se è vero che divagare è il modo migliore di apprendere. L’ampio spettro
d’intercambiabilità fra piacere e divertimento suggerisce addirittura che
esplorare ed errare abbiano un valore adattativo più alto, o almeno più
capillare, di mangiare e accoppiarsi: non esiste occupazione umana che non
provochi «divertimento» per qualcuno, ma non sempre le stesse occupazioni
sarebbero definite dalle stesse persone «erotiche» o «gustose». Ad ogni buon
conto, arriviamo così a identificare un’ulteriore caratteristica della scena
ludica primaria: la bimba prova un indubbio piacere, che sembra durare per
tutto il tempo in cui gioca. Lo tradiscono talvolta i suoi sorrisi e gridolini
di eccitazione, ma in modo più ovvio (perché più continuo) la sua assoluta
concentrazione e apparente instancabilità, le sue proteste quando viene
interrotta, il suo pronto ritornare a quel che tanto la avvince quando le
proteste hanno effetto. Ed è il piacere che prova a motivarla a giocare: non
c’è in questa attività nessun secondo fine; l’attività è fine a sé stessa,
perseguita in completa autonomia (in accordo con una delle possibili
definizioni analitiche di gioco). La bimba non si aspetta nessun risultato, non
intende conseguire nessun obiettivo, o quantomeno nessun risultato o obiettivo
esterni. Nonostante tutto quel che ho detto sulla funzione pedagogica del
gioco, non è per imparare che si gioca: quale che sia il vantaggio adattativo
che il gioco procura, ognuno di noi gioca all’unico scopo di giocare. Nelle
prime pagine del suo I giochi e gli uomini, Roger Caillois lascia
apparentemente la porta aperta a un’interpretazione strumentale delle attività
ludiche, nel senso di un loro contributo all’addestramento fisico:
Contrariamente a quanto si sostiene spesso, il gioco non è un apprendistato del
lavoro. Esso non anticipa che in apparenza le attività dell’adulto [...]. Il
gioco non prepara a un mestiere preciso, esso allena in generale alla vita
aumentando ogni capacità di superare gli ostacoli o di far fronte alle
difficoltà. È assurdo, e non serve a niente nella vita reale, lanciare il più
lontano possibile un martello o un disco di metallo, o riprendere e rilanciare
continuamente una palla con una racchetta. Ma è utilissimo avere dei muscoli
possenti e dei riflessi pronti (p. 12; corsivo aggiunto). Alla fine del libro,
però, la chiude con decisione: Il gioco non è esercizio, non è neanche gara o
prodezza, se non in sovrappiù. Le facoltà che esso sviluppa beneficiano
certamente di questo allenamento supplementare, che è per di più libero,
intenso, divertente, creativo e protetto. Ma funzione specifica del gioco non è
mai quella di sviluppare una capacità. Scopo del gioco è il gioco stesso. A
testimonianza del fatto che il gioco non è facile da capire, affiora in queste
ultime battute un nuovo elemento di tensione. È naturale infatti porre in
contrasto il gioco fine a sé stesso con quanto si fa «sul serio»; ma che cosa
c’è di più serio, per la bimba, dell’immersione totale, dell’assorta partecipazione
con cui vive le sue trasgressioni e i suoi esperimenti? È quando le si vorrà
imporre un comportamento giudicato desiderabile dai grandi che si mostrerà
svogliata e distratta come chi non prenda la cosa sul serio; lo farà anche
quando le si vorrà dare da mangiare, una volta soddisfatta la fame più
immediata, e si calmerà e riprenderà il suo sguardo intento e le sue mosse
accurate appena i grandi si saranno allontanati e le sarà possibile giocare con
il cibo. In Homo ludens, Johan Huizinga conferma l’esistenza di un problema
quando scrive: «l’opposizione gioco-serietà non pare né conclusiva né stabile. E
più avanti dichiara: «Bambini, calciatori, scacchisti giocano con la massima
serietà senza la minima tendenza a ridere» (p. 24). «L’autentica, spontanea
mentalità del gioco può essere quella della profonda serietà. Il giocatore può
arrendersi al gioco con tutto l’essere» (p. 45). Càpita spesso che termini
ritenuti descrittivi di come va il mondo abbiano un valore assai più
decisamente prescrittivo: fungano, cioè, da ricette implicite su come il
mondo dovrebbe andare. Una persona è spesso detta normale non perché
rappresenta una media statistica ma perché meglio si adatta alle norme di chi
così la descrive, e il senso comune è spesso comune solo a chi lo chiama in
causa per dar credito a una propria tesi. Qui siamo di fronte a una situazione
analoga. Le cose che si fanno sul serio sono quelle cui si dedica pazienza,
sforzo, attenzione costante, e per chi sia stato «appropriatamente»
socializzato pazienza, sforzo e attenzione dovrebbero essere profusi
nell’andare al lavoro, nel preparare la cena e nel lavare i piatti. Che nel
fare cose del genere si risulti svogliati e distratti, che non si riesca a
prestar loro la cura che meritano, è giudicato un’anormalità, per quanto
sovente succeda, per quanto oneroso sia adempiere alla norma che viene così
(implicitamente) assunta. La bimba che stiamo osservando ci rivela la vanità di
tali pretese: rivela nel modo più chiaro che per lei il gioco è l’attività più
seria, anzi perché qualcosa sia davvero preso sul serio (non si voglia soltanto
che lo sia) deve entrare a far parte di un gioco. Superata anche questa
difficoltà, sembriamo aver ottenuto un’immagine incondizionatamente positiva
del nostro oggetto di studio. Il gioco sovverte abitudini e aspettative, ma non
solo questa sua natura irrispettosa è compatibile con una sua funzione
educativa: sembra che non ci sia un modo migliore, forse non ci sia un altro
modo, di educare che sfidando lo status quo ed esaminandone minuziosamente
tutte le possibili alternative. Il gioco è piacevole ed è praticato per il
piacere che dà; eppure è l’attività più seria, forse l’unica attività che venga
condotta con autentica serietà. C’è però ancora un aspetto del gioco che
occorre discutere, ed è un aspetto stavolta inquietante. Il gioco è pericoloso;
violando abitudini e aspettative ci si può far male, ed è probabile che i
grandi lo sappiano – che, se la bimba è stata lasciata sola nella stanza a
giocare, gli spigoli più acuti siano stati tolti di mezzo, le prese di corrente
siano state coperte e le finestre siano ben chiuse (già il fatto che avesse a
disposizione una spillatrice avrà sollevato qualche perplessità). Abitudini e
aspettative richiamano alla mente un’atmosfera di inerzia, di tedio, di
mediocrità; e nell’immagine che ne abbiamo dato finora il gioco emerge, per
contrasto, come eroico e innovativo, fantasioso ed eccitante. Ma su abitudini e
aspettative si fondano contesti che ci rassicurano, che ci permettono di
guardare al futuro con fiducia, almeno finché il futuro somiglierà al passato –
a quel passato che ha gradualmente dato luogo al costituirsi di abitudini e
aspettative. Chi gioca, d’altra parte, non mette in crisi solo il suo ambiente
e magari le altre persone che lo popolano: mette in gioco, e in crisi, anche sé
stesso, e questo comportamento avventato implica inequivocabilmente dei
rischi. Di gioco si può morire. «Il gioco può sempre diventare un fatto
pauroso», afferma lo psicoanalista Donald Winnicott in Gioco e realtà. «I
giochi regolamentati [in inglese games, parola che in seguito dovrà essere
discussa] e la loro organizzazione debbono essere considerati come parte di un
tentativo inteso a tenere a bada l’aspetto pauroso del gioco» (p. 88; traduzione
modificata). Incontriamo così un ulteriore ostacolo sul nostro cammino, un
enigma da risolvere prima di poter raggiungere la prossima tappa. Stabilito che
il gioco ha tutte le caratteristiche positive che ho elencato, urge però
un’analisi di costi e benefici se vogliamo mantenerne una concezione
generalmente provvidenziale. Vale la pena di educarsi attraverso una piacevole
attività di trasgressione se tale attività minaccia la nostra integrità fisica
o psicologica? Non sarebbe stato meglio per l’evoluzione scegliere percorsi
meno arditi: associare un vivo piacere, per esempio, proprio a quell’ascolto e
a quell’applicazione degli insegnamenti di un esperto cui il gioco, irridente,
fa gli sberleffi? Sarà anche vero che giocando impariamo di più; ma non è
preferibile talvolta, o sempre, imparare meno, se l’imparare mette a
repentaglio la nostra esistenza e il nostro benessere – le ragioni, cioè, per
le quali vorremmo imparare qualsiasi cosa? In che senso un’attività che ci fa
spesso correre pericoli può essere funzionale alla nostra sopravvivenza?
3. Caos e ordine Nell’antica mitologia greca non esiste una creazione dal
nulla. Quel che dà origine al mondo così come abbiamo imparato a conoscerlo e
abitarlo è invece una variante globale delle pulizie primaverili: al caos
originario (quindi in particolare privo di inizio) si sostituisce un cosmo,
cioè una struttura ordinata che obbedisce a leggi definite. Noi da tempo non
crediamo più nella storia di Zeus e delle sue lotte sanguinose con Crono, i
Titani e svariate altre forze oscure e ancestrali (forse non ci credevano
davvero neanche i greci); in secoli di sviluppo scientifico abbiamo elaborato
un modello ben più articolato e plausibile dell’universo e delle sue origini.
Solo recentemente, però, tale sviluppo ha cominciato a incidere in modo critico
su quello che era rimasto un elemento fondamentale di accordo con le favole
antiche: risiediamo in un cosmo e di conseguenza basta (in linea di principio,
perché poi la cosa è difficile e magari impossibile da realizzare) scoprire le
leggi che lo regolano per poterne prevedere con assoluta certezza il
comportamento futuro. Se così fosse, non sarebbe una cattiva idea fidarsi delle
istruzioni di chi è più esperto di noi: le leggi del cosmo dovrebbero essere
sempre le stesse e chi le ha viste all’opera più a lungo di noi dovrebbe essere
in grado di darci in proposito indicazioni preziose. Non sembrerebbe economico
o vantaggioso che ciascuno di noi dovesse invece riscoprire – giocando,
esplorando e contestando – quel che è comunque già noto. Se pure traessimo un
grande piacere da queste pratiche, ci sarebbe da chiedersi – riformulando in
altri termini le domande con cui ho chiuso il capitolo precedente – perché la
biologia associ un piacere simile a un’attività che nella migliore delle ipotesi
è inutile e nella peggiore è controproducente. Certo è possibile che le leggi
«scoperte» da chi è vissuto e ha operato prima di noi siano sbagliate; nella
scienza non solo le teorie si sono spesso reciprocamente confutate e
avvicendate ma sembra addirittura all’opera una perversa induzione in base alla
quale ogni teoria un tempo ritenuta corretta si è poi rivelata fallace –
dunque, probabilmente, lo saranno anche le teorie che oggi riteniamo corrette.
Questa allarmante conclusione, però, varrebbe solo per quel che la
scienza offre di più profondo e sofisticato, non per quella sua solida
struttura intermedia che appare costituita di verità inoppugnabili. Nel saggio
Sulla libertà John Stuart Mill, paladino di una discussione pubblica il più
possibile aperta e coraggiosa, considera un problema il fatto che su un numero
crescente di tesi il progresso scientifico abbia pronunciato una sentenza
definitiva (quindi, in particolare, indiscutibile) e auspica che si ricorra a
espedienti fittizi – che so io? a sostenere accanitamente che la Terra sia
piatta – per ridar significato e vividezza a credenze che altrimenti rischiano
di trasformarsi in puri dogmi. In assenza di dibattito non vengono dimenticati
solamente i fondamenti di un’opinione, ma viene dimenticato sovente il
significato dell’opinione stessa. Le parole che la esprimono cessano di
suggerire idee, o suggeriscono solo una piccola parte di quelle idee che in
origine comunicavano. In luogo di un concetto vivido e di una convinzione viva,
rimangono soltanto alcune frasi ritenute meccanicamente; oppure, se rimane
qualcosa, è solo l’involucro o il guscio del significato, mentre la sua essenza
più pura è andata dissolta. Col progresso dell’umanità, il numero delle
dottrine che non vengono più messe in discussione o in dubbio sarà
costantemente in aumento, e il benessere del genere umano può essere quasi
misurato dal numero e dalla rilevanza delle verità che hanno raggiunto la
condizione di verità incontestate [...]. Il venire meno di un aiuto così
importante all’intelligente e viva comprensione di una verità – com’è quello
offerto dalla necessità di spiegarla o di difenderla dagli avversari –
rappresenta un inconveniente non di poco conto. Là dove questo vantaggio viene
a mancare, confesso che sarei contento di vedere i maestri del genere umano
sforzarsi per trovarne un sostituto, un espediente per far sì che le difficoltà
della questione siano presenti alla coscienza di colui che la affronta, allo
stesso modo in cui lo sarebbero se gli venissero imposte da un avversario
agguerrito, impegnato a convertirlo. Con tutto il rispetto per Mill, però,
siamo daccapo: sarà appassionante riscoprire il senso di opinioni generalmente
accettate sottoponendole a critiche fittizie ma, al di là dell’intensa emozione
che provoca, a che cosa serve questo esercizio? Non converrebbe invece
riservare le nostre risorse ludiche per le questioni che si collocano ai
margini della conoscenza, dove non si è ancora raggiunto un pacifico accordo e
quindi le opinioni attuali saranno verosimilmente contestate in futuro? Una
modesta replica alla sfida suggerita da queste domande emergerà nel quinto
capitolo: se non mantenessimo attiva in noi la pratica della contestazione, sia
pure senza vantaggi diretti, non potremmo risvegliarla quando lo giudichiamo
opportuno. Come suggerivo poc’anzi, però, la scienza contemporanea ha fatto di
meglio: ha mostrato che è vantaggioso contestare non solo quel che è in
discussione o in dubbio (esercitandosi magari prima con quel che non lo è) ma
anche tutto ciò che si ritiene ormai acquisito. Un primo passo in tal senso
viene dalla teoria del caos. A dispetto del suo nome, questa teoria non
dichiara che il mondo non sia mai uscito da una condizione di disordine e non
ci siano leggi che ne regolano il funzionamento. Le leggi ci sono, codificate
come sempre nella fisica moderna da equazioni matematiche, ma le equazioni sono
altamente non-lineari. Per esse, cioè, non vale la condizione seguente (tipica
delle equazioni lineari): a variazioni minime nell’input (diciamo, nell’istante
di tempo considerato) corrispondono variazioni minime nell’output (diciamo,
nella posizione spaziale di un certo corpo; quindi in istanti molto vicini fra
loro il corpo sarà in posizioni molto vicine fra loro). In un’equazione
non-lineare, una variazione impercettibile nell’input può causare conseguenze
catastrofiche nell’output, secondo la metafora suggerita dal famoso
effetto-farfalla: il battito d’ali di una farfalla in un punto della Terra può
causare, dopo un certo numero di passi, un uragano di spaventose dimensioni in
un altro punto. Nel linguaggio tecnico della filosofia, la teoria del caos non
cambia la sostanza metafisica dell’universo, e infatti il caos che essa evoca è
descritto come deterministico, fedele alla posizione tradizionale (per quanto
oggi un po’ in crisi) secondo cui il passato determina necessariamente il
futuro. Sconvolge però l’epistemologia del nostro rapporto cognitivo con il
mondo. In ogni situazione in cui ci troviamo, sapremo solo in misura
approssimativa come stanno le cose: i nostri strumenti di osservazione e di
controllo hanno una portata limitata e, se per caso non l’avessero, perderemmo
la testa davanti alla quantità infinita di dati (perlopiù irrilevanti) che ci
fornirebbero (un po’ come la perdiamo davanti all’incontrollabile quantità di
dati fornita da Internet). Il che non creerebbe problemi se una conoscenza
approssimativa delle cause ci desse una conoscenza approssimativa degli
effetti: se potessimo stabilire grosso modo che cosa seguirà da che cos’altro.
L’effetto-farfalla ci costringe ad accantonare questa ipotesi favorevole:
informazioni che al momento sono sotto la soglia osservabile dai nostri
strumenti o che, se osservabili, rimarrebbero alla stregua di un fastidioso
rumore di fondo, potrebbero in seguito acquisire un peso decisivo e confutare
drasticamente ogni nostra previsione – trasformarla in qualcosa che non è vero
approssimativamente, o fino a un certo punto, ma non è vero per nulla. In un
caos del genere, il fatto che esistano leggi (cioè equazioni matematiche che ne
descrivano il comportamento) o che le conosciamo ha scarso peso ai fini della
nostra capacità di adattarci al mondo. Le equazioni non-lineari, in generale,
non sono solubili con i metodi dell’analisi matematica; il meglio che si possa
fare, in generale, è simularle a un computer e osservarne il percorso –
senza peraltro mai sfuggire al problema che ho indicato: la nostra simulazione
sarà efficace nella misura in cui avremo dato i valori «giusti» ai parametri
significativi, ma spesso basterà un’alterazione infinitesima in uno di questi
valori per cambiare radicalmente la situazione. Che cosa ci converrà fare
allora? Le equazioni non-lineari attraversano fasi anche estese di linearità;
nel caos esistono nicchie anche cospicue di cosmo. In tali nicchie il futuro
somiglia al passato e, per chi ci vive, le previsioni degli esperti risultano
accurate e le loro istruzioni valide. Sarebbe una pessima idea, però,
estrapolare da un’accuratezza e validità locali una loro variante universale,
perché le cose possono cambiare enormemente e molto in fretta. È preferibile
procurarsi una polizza di assicurazione: rispettare previsioni e istruzioni
finché dànno buona prova di sé, ma continuare anche incessantemente a
sperimentare concezioni alternative del mondo e modalità alternative di azione.
Vale a dire: conviene incoraggiare la trasgressione dell’autorità
(intellettuale e operativa) costituita, l’esplorazione fine a sé stessa e il
rischio che vi si accompagna – perché il gioco, secondo il detto popolare, vale
la candela. E, siccome (già vi accennavo e ci ritornerò) non si può
improvvisare un atteggiamento trasgressivo da un momento all’altro, dopo aver
seguitato per anni a genuflettersi deferenti verso «chi ne sa più di noi»,
conviene (alla natura e anche a noi, in quanto capiamo che in questo caso è
meglio non ostacolarla) lasciare i cuccioli umani liberi di godersi il loro
gioco, precisamente nel senso delineato nel capitolo precedente. Fin qui la
teoria del caos, ma c’è di più. C’è la teoria della complessità, dove (in una
lettura, lo ammetto, un po’ radicale, che peraltro si accorda bene a mio parere
con importanti conclusioni kantiane) la sfida alla visione tradizionale è di
carattere metafisico, dove anzi si mette in discussione il concetto stesso di
metafisica. La conclusione raggiunta dalla teoria del caos è che il mondo sia
troppo complesso perché noi possiamo conoscerlo in modo certo ed esauriente, e
questa tesi (epistemologica) continua a essere vera nel nuovo scenario, ma come
conseguenza di una tesi assai più forte, in base alla quale non esiste «il
mondo», inteso come ente unico e onnicomprensivo, dotato di una sua propria
struttura, indipendente dal fatto che lo si conosca o meno. Esiste invece un
numero indefinito di descrizioni diverse, formulate in vocabolari fra loro
incommensurabili; quindi prima di poter accedere a domande su che cosa ci sia e
che natura abbia occorre scegliere un vocabolario e così determinare un
particolare ambito descrittivo, nel quale sarà possibile fornire una risposta a
quelle domande. Non si può dire come stiano le cose, insomma (ed eventualmente
fino a che punto siamo in grado di conoscerle), finché non si sia deciso
in che linguaggio dirlo. (E parole come «scegliere» e «deciso» vanno prese alla
lettera: la selezione di un linguaggio non è un evento a sua volta determinato;
è invece condizione necessaria perché possa darsi, nel suo ambito, una
qualsiasi determinazione.) Vediamo di capirci con un esempio. Davanti ai nostri
occhi allibiti si svolge una seduta del Senato italiano, con il solito contorno
di urla, parolacce, insulti e spintoni. Questa, verrebbe da dire, è la realtà
oggettiva, e non c’è che da diventarne consapevoli. Si potrà provare a
spiegarla, ma prima di lanciarsi in una siffatta operazione bisogna appurare
che cosa sia effettivamente successo – e debba essere spiegato. E su questo non
ci sono dubbi. Davvero? Certo per me è naturale, essendo io un essere umano,
leggere la situazione in termini di esseri come me e di oggetti di media
grandezza (scranni, sedie, microfoni) come quelli con cui sono abituato ad aver
a che fare. Ma la stessa identica scena potrebbe essere descritta in un
linguaggio, per esempio, di particelle elementari, e in quel linguaggio la
frase «X ha dato una bastonata a Y» (memore in ciò dell’infelice destino di
Tiberio Gracco, in un altro Senato di epoche remote ma di clima analogo) non
avrebbe corso: non potrebbe essere né direttamente formulata né tradotta in
un’altra frase di uso corrente (o insieme di tali frasi). Oppure, invece di
spostarci dalla media grandezza a uno sguardo microscopico, potremmo andare in
direzione inversa ed esprimere in un linguaggio ideale e astratto la nostra
accorata testimonianza di quanto sia caduta in basso la civiltà occidentale e
di come atti di ingiustizia, violenza e volgarità siano conseguenze inevitabili
di una perdita dei valori di riferimento, e in questo linguaggio non ci
sarebbero bastoni e nemmeno particolari individui ma solo, appunto, valori e
princìpi, contraddizioni logiche e (forse) loro risoluzioni dialettiche. Oppure
potremmo muoverci lateralmente, per così dire, e, rimanendo sempre al livello
degli oggetti di media grandezza, vedere la scena con gli occhi non di un
giornalista affascinato dai pettegolezzi della politica ma di un usciere che
appena il baccano sarà finito e gli onorevoli si saranno allontanati dovrà
pulire l’aula. (E si noti come l’ultima possibilità citata permetta di affinare
e approfondire quel che ho detto in precedenza: che io sia un essere umano
potrà influire in parte su come mi viene «naturale» leggere una situazione, ma
molto dipenderà anche, al riguardo, da che tipo di essere umano sono – fra
l’altro, da qual è la mia occupazione.) Secondo la teoria della complessità,
vale per molti dei linguaggi in cui «la stessa» situazione può essere descritta
che nessuno di essi sia riducibile a un altro: ciascuno rappresenta un punto di
vista autosufficiente che costituisce la sua realtà, e non c’è una realtà
neutrale e autonoma, «sottostante» a queste diverse costituzioni. Un
particolare linguaggio potrà essere o non essere deterministico, nel suo ambito
descrittivo il futuro potrà somigliare o non somigliare al passato; ma anche
chi avesse un controllo assoluto di un linguaggio deterministico e potesse
formulare in esso previsioni del tutto certe rimarrebbe in presenza di
un’infinita, irrimediabile apertura a linguaggi diversi e dovrebbe operare una
scelta fra tali linguaggi, sia pure implicitamente o inconsciamente, prima di
poter emettere qualsiasi frase dotata di senso. Una delle difficoltà più ardue
con cui si è costantemente confrontata l’intelligenza artificiale è il
cosiddetto frame problem: il problema della cornice. Un computer è uno
strumento di prodigiosa efficienza una volta che gli sia stato assegnato un
compito preciso: sa ricordare, calcolare e combinare dati a velocità e con
rigore sovrumani. Perché ciò accada, però, deve prima ricevere questi dati;
qualcuno glieli deve dare. Qualcuno, cioè, deve configurare per lui il compito
da eseguire e assegnarglielo: incorniciare un quadro ben definito della
situazione e chiedergli un intervento specifico entro quella cornice, alle
condizioni che essa pone. Sono esseri umani quelli che provvedono alle cornici
dei computer, e gli esseri umani non hanno bisogno che altri lo facciano per
loro: ovunque si trovino, sono in grado di decidere da soli quale sia il
compito prima di tentare di eseguirlo – e magari poi lo eseguiranno con
prontezza inferiore a un computer, ma è proprio per questo che sono stati gli
esseri umani a inventare dei computer che li assistessero e non viceversa. Che
cosa fa la differenza fra gli uni e gli altri? Una volta inquadrato, un
problema sarà risolto applicando istruzioni valide in quel quadro; ma non
possono esserci istruzioni su quali siano le istruzioni da applicare prima che
il problema sia inquadrato, perché ciò presupporrebbe che l’inquadramento fosse
già avvenuto; quindi un approccio che si serva solo di istruzioni (come è stato
finora quello disponibile a un computer) non può avere successo. Posto di
fronte a un quesito analogo, Kant invocava il giudizio, che, in contrasto con
le istruzioni, non può essere imparato a memoria e poi eseguito meccanicamente
ma solo essere stimolato e perfezionato mediante l’esercizio e l’esempio. Il
quesito però rimane: esercizio di quale pratica? esempio di quale
comportamento? La mia riformulazione del quesito ci riporta al tema principale
della nostra discussione. Quel che un essere umano impara (e a tutt’oggi un
computer non ha imparato) a fare è selezionare un punto di vista appropriato
dal quale vedere le sue circostanze, e nessuna selezione può avvenire nel
vuoto. L’esercizio che è opportuno per acquisire questa capacità deve
dunque consistere nel mettere in gioco i punti di vista più svariati e adattarli
alle circostanze, finché uno fra essi ci sembri (a torto o a ragione) il più
appropriato e facendolo nostro (almeno temporaneamente) noi procediamo a
interagire con le circostanze in quell’ottica, applicando le istruzioni, o
regole, che l’ottica determina (con modalità che studieremo nel prossimo
capitolo). L’esempio che può aiutarci in proposito avrà a che fare con altre
persone che fanno la stessa cosa. E la «cosa» di cui stiamo parlando ha un
nome, che non a caso ho già usato: gioco. Senza la continua, piacevole
trasgressione di abitudini e aspettative che abbiamo identificato con il gioco,
rimarremmo bloccati in un’unica prospettiva e forse qualcuno (dall’esterno)
dovrebbe premere un nostro tasto per farci scattare in una prospettiva diversa.
Violando l’uso appropriato di tutto ciò che ha intorno, il bambino sta
addestrandosi a sviluppare un suo senso di appropriatezza che gli permetta di
inquadrare un compito senza che altri lo facciano per lui. E, se volessimo
davvero che un computer acquistasse la stessa capacità, dovremmo avere il
coraggio di lasciar giocare anche lui – come suggerivo anni fa, un po’
preoccupato delle conseguenze del mio stesso suggerimento, in Giocare per
forza. Riassumendo, l’itinerario che stiamo percorrendo nel continente gioco ci
aveva posto davanti a un ostacolo: sembrava irragionevole che i nostri istinti
privilegiassero un’attività che avrà sì valore educativo ma comporta gravi
rischi. L’ostacolo è stato affrontato e superato, chiarendo che non ci sono
alternative plausibili al correre rischi di questo tipo. Indipendentemente dal
fatto che ogni ricetta di vita elaborata in passato potrebbe rivelarsi
sbagliata, è comunque vero che le ricette che fossero al momento «giuste» sono
state elaborate sulla base delle regolarità riscontrate finora e saranno prima
o poi contraddette dalla natura caotica del mondo; quindi è bene adottare un
atteggiamento sperimentale ed esplorativo che allarghi l’ambito delle nostre
possibilità di concezione e di azione ben al di là di quanto è utile adesso – perché
non possiamo sapere che cosa sarà utile in futuro, quando la nostra nicchia
diventerà inospitale. Inoltre, questo stesso sperimentare ed esplorare è
indispensabile se vogliamo essere più che semplici esecutori di compiti: se
vogliamo determinare quali siano i compiti da eseguire. C’è qualcosa di
eccessivo nel gioco; esso sembra richiedere qualcosa (o molto) di più del
necessario (ricordiamo la segnalazione da parte di Caillois del suo
«sovrappiù»). Stiamo cominciando a capire, però, che per ottenere il necessario
si deve spesso scommettere sull’eccessivo, su ciò che al momento non
conta, che al momento è solo possibile. 4. Regole Avendo così
tutelato la natura provvidenziale della sua attività, torniamo alla bimba che
gioca e portiamone alla luce un aspetto che era rimasto in ombra. Per quanto
trasgressivo ed esplorativo, impertinente e creativo, il gioco ha dei limiti.
La bimba può percorrere la stanza in lungo e in largo, ma si scontrerà infine
con le pareti; può rigirare per ogni verso gli oggetti disponibili e combinarli
nei modi più inaspettati, ma dovrà piegarsi al fatto che questi oggetti hanno
una certa forma, sono composti di un certo materiale, hanno un certo peso e
certe dimensioni, una superficie ruvida o levigata, sono rossi piuttosto che neri,
sonori piuttosto che ottusi, luccicanti piuttosto che opachi. E lo stesso
varrebbe per qualsiasi altra situazione e in qualsiasi altro ambiente: ci
sarebbero sempre dei parametri che determinano l’impossibilità di certe mosse e
l’irraggiungibilità di certi obiettivi. Quando gioca, la bimba può fare molto,
e molto di sorprendente, ma non può fare tutto. Per dirla altrimenti, la mia
descrizione del gioco ne ha sottolineato la tendenza a ribellarsi a ogni fonte
di autorità, sia essa la tradizione, il buonsenso, gli espliciti comandi o
divieti di un «superiore» o la soggezione che proviamo nei confronti di quanto
è utile o opportuno – e ci costringe a comportarci in un modo specifico per
conseguirlo. In contrasto con ogni attività asservita e deferente (a una
persona, a un compito, a un ruolo, a uno scopo esterno), il gioco si presenta
come spontaneo: pronto a seguire idiosincrasie e ghiribizzi, a cambiare
direzione, a ricominciare da capo senza sentirsi vincolati a quel che si è già
realizzato o raggiunto, per nessun altro motivo che il puro piacere di giocare.
Ha insomma tratti che normalmente associamo alla libertà, e Huizinga è
d’accordo: «Ogni gioco è anzitutto e soprattutto un atto libero. Il gioco
comandato non è più gioco» (p. 26). Da qui a trovare nella libertà, quindi nel
gioco, l’essenza della nostra umanità e a lanciarsi in un peana celebrativo di
una specie biologica che sacrifica il proprio tornaconto alla pratica del
superfluo, del gratuito, dell’errabondo il passo sarebbe breve; ma non cederò (per
ora) a questa tentazione. Mi chiederò invece che cosa si debba intendere per
libertà e risponderò che di solito non s’intende un’infinita capacità di
arrivare dappertutto e ottenere qualsiasi risultato bensì la capacità di
operare una scelta entro un ambito più o meno ristretto di opzioni. La libertà
che noi conosciamo non è una condizione assoluta, sciolta cioè da ogni legame,
da ogni relazione; è sempre e solo un determinato grado di libertà, come quello
che mi è consentito dai miei arti, che certo mi dànno una notevole libertà di
movimento ma non mi rendono possibile ogni movimento. Nel primo capitolo ho
mostrato quanto ambigua appaia la parola «gioco» e mi sono proposto di
riscattare questa (apparente) ambiguità: di raccontare una storia in cui i suoi
vari significati siano connessi, nascano l’uno dall’altro per motivi
comprensibili. In lingue diverse dall’italiano l’ambiguità sembra ancora
maggiore: parole come «play», «spielen» e «jouer» possono anche significare che
si recita o si suona uno strumento – e anche questi significati dovranno essere
catturati dalla mia storia. Qui però voglio notare un’altra vicissitudine
semantica del gioco (Huizinga ci informa che essa «è comune al francese,
all’italiano, allo spagnolo, all’inglese, al tedesco, all’olandese e al
giapponese», illustrativa della tesi che sto articolando adesso. Chiamiamo
«gioco», infatti (o «play», o «Spielraum», o «jeu»), lo spazio libero che (per
esempio) una vite ha nel suo foro filettato, quando non aderisce a perfezione,
quando «balla». È anche in questo senso che la bimba gioca: le pareti, il
pavimento e i vari oggetti che vi giacciono sopra le permettono un certo gioco,
un certo (limitato) spazio di discrezione, che lei occupa ballandovi,
riempiendolo con le sue piroette e i suoi salti. Ed è questo il ruolo
principale, ritengo, che il gioco ha nella nostra vita, il fondamento ultimo di
ogni suo contributo alla nostra sopravvivenza e al nostro benessere.
Quella che ho appena enunciato è una tesi controversa e audace, una sfida
a inoltrarsi per un ispido percorso nel labirinto e una promessa che per tale
via procederemo più spediti verso il traguardo. Devo dunque giustificare la
tesi, convincere i miei compagni di avventura ad accettare la sfida. Per farlo,
torniamo al valore adattativo del gioco. In primo luogo, ho detto, esso funge
da polizza di assicurazione: esplora comportamenti alternativi cui rivolgersi
quando le equazioni non-lineari che controllano il mondo dovessero impazzire;
risponde al caos esterno dando luogo a un microcaos privato, cercando di
anticipare le prossime sorprese che l’ambiente ci offrirà con mosse a loro
volta imprevedibili e destabilizzanti. In secondo luogo, ci educa a slittare
costantemente da una prospettiva all’altra, a non rimanere inchiodati a un singolo
modo di percepire la nostra situazione, a «incorniciarla» dagli angoli
più diversi, perché questo slittamento diventi a sua volta un’abitudine e ci
aiuti a scegliere in ogni occasione la cornice adeguata in cui inquadrare i
nostri problemi e le nostre esigenze. Entrambe le funzioni implicano una
medesima conseguenza: il gioco deve avere un oggetto, ci deve essere qualcosa
con cui si gioca, quindi qualcosa che inevitabilmente offre resistenza al
gioco. I comportamenti alternativi cui mi rivolgerò quando quelli attuali
facessero cilecca devono trovar posto in un qualche ambiente specifico: per
folle che sia diventato il mondo, devo comunque sperare che ci sia ancora
intorno a me un mondo oppure non varrebbe la pena di indulgere in nessun
comportamento. Lo stesso vale per le mutazioni prospettiche: una prospettiva è
sempre di, o su, qualcosa; una cornice racchiude sempre un quadro. Il gioco
dunque potrà (e dovrà) essere sovversivo ma non uniformemente distruttivo; la
libertà che in esso si esprime ci porterà a varcare la soglia di quanto finora
era stato considerato lecito o vantaggioso ma non ad annullare la legittimità
di ogni soglia e di ogni limite e ad azzerare ogni possibile struttura in
un’esplosione universale e universalmente catartica. Al di là della soglia che
varchiamo ne troveremo un’altra, che definirà la nostra azione ludica; fatta a
pezzi una struttura ne appronteremo un’altra, che darà alla nostra azione
concretezza e sostanza. La sostanza e la concretezza di un sogno, forse; ma non
del nulla. A rendere difficile lo studio e la valutazione della nostra forma di
vita è soprattutto il suo mantenersi in precario equilibrio tra fattori e
istanze contrastanti, il cui peso opposto va tenuto in debito conto, evitando
facili ma deleterie riduzioni a uno dei piatti della bilancia. Questa
considerazione cade a proposito con il termine che stiamo esaminando, nella
fase in cui siamo dell’esame: che il gioco trasgredisca le aspettative è vero
ma non va portato all’estremo, dando luogo a una retorica della trasgressione
in quanto tale, aprendo la strada a una trasgressione così generalizzata e
globale che alla fine non le rimanga più niente da trasgredire. Sapete bene di
che cosa sto parlando: di quegli intellettuali (o artisti, o politici
rivoluzionari) che il film C’eravamo tanto amati rappresentava con sapiente
ironia nel personaggio interpretato da Stefano Satta Flores, sempre «oltre»,
sempre terrorizzato dall’eventualità di poter andare d’accordo con qualcuno e
infine schiacciato nella più banale e televisiva delle ossessioni. Non è strano
che questa retorica copra spesso atteggiamenti conservatori, quando non
biecamente reazionari: se la nostra trasgressione equivale semplicemente a far
saltare in aria tutte le polveriere, allora nel vuoto che avremo creato
(e sotto la protezione del fumo con cui avremo oscurato la vista) si rifaranno
avanti per inerzia le solite mosse e i soliti valori. Negarli è un momento
essenziale della costruzione di un’alternativa, ma non può essere l’unico
momento perché una negazione, in sé e per sé, non costruisce nulla; e se
nessuna nuova costruzione è disponibile ci adatteremo, magari a malincuore (e
con la coscienza un po’ sporca), nelle baracche cui siamo abituati, per quanto
danneggiate siano dalla nostra azione trasgressiva. L’umile gioco della vite ci
offre un antidoto a tanto mal riposto entusiasmo. Ci invita a non trasformare
il gioco in una condotta esorbitante, cioè ex orbe, fuori dall’orbe terracqueo;
ci ricorda che il gioco avviene sempre in un contesto, ha sempre un orizzonte
(vale per l’orizzonte, come per la soglia, che varcatone uno se ne troverà un
altro) e consiste nel modulare le nostre reazioni al contesto, nel navigarne
con perizia le correnti, nel manipolare con gesti insospettati e inauditi
quanto popola il contesto senza però rifiutarlo in blocco, senza chiudere gli
occhi davanti alla sua specifica consistenza, alle sue particolari proprietà,
che possono essere manipolate in certi modi ma non in altri. È gioco (come
quello della vite) approfittare del grado di libertà che mi è lasciato dai miei
impegni di lavoro per imparare il russo o andare in palestra; non sarebbe gioco
bruciare la casa e tutti i miei averi e allontanarmi senza meta nella notte. Ci
sono circostanze in cui può essere giusta una scelta così radicale, ma solo
come premessa per un gioco ancora da inventare, in un ambiente ancora da
scoprire, non come essenza di un gioco già in atto. Chi risulterà convinto da
queste mie argomentazioni sarà ora disposto a seguirmi per la via che ho
intrapreso e avrà nel contempo imparato, vedendola all’opera in un caso
paradigmatico, un’importante lezione: quanta pazienza occorra per evitare
prevaricazioni e assurde semplificazioni, quanta saggezza sia necessario
conservare nel mezzo delle pratiche più dissacratorie. Incontreremo altri
esempi con la stessa morale; per ora riaffermiamo la conclusione raggiunta con
una variazione sulla metafora dell’orizzonte. Il gioco è sempre parzialmente
trasgressivo; ci sono sempre per esso una figura che il gioco mette in discussione
e uno sfondo che rimane fuori portata. E si badi che questa è una metafora,
quindi lo sfondo può benissimo far parte della figura quando «figura» sia presa
in senso letterale (e viceversa). Per la bimba che gioca (in un certo modo) con
la spillatrice, il normale uso di tale strumento fa parte della figura che
viene contestata, ma la sua forma e solidità fanno parte dello sfondo – oppure,
tornando alla metafora precedente, fanno parte del foro filettato nel quale
balla la vite. A riprova della pazienza che ho definito indispensabile,
quest’ultimo sommario del risultato acquisito ha già bisogno di una correzione,
o almeno di una precisazione contro possibili malintesi. Potrebbe sembrare
infatti che la forma e la solidità della spillatrice, o di qualunque altro
elemento appartenga allo sfondo, vi appartengano in senso oggettivo, siano
presupposti del gioco della bimba indipendentemente da come lei agisca; e
questa apparenza è errata. Ma, come con molti errori, discuterlo ci aiuterà a
capire meglio l’intera faccenda. I bambini non sono soltanto simpatici e
allegri scavezzacollo, non passano tutto il loro tempo giocando con fantasia e
con profitto. Talvolta fanno i capricci, urlano e strepitano, si divincolano e
picchiano i pugni per terra, o su quello che fino a un istante prima era
l’oggetto del loro gioco. Quando si abbandonano a simili sfoghi, spesso il
motivo è che l’oggetto si rivela un ostacolo ai loro piani, sordo alle loro
richieste, impermeabile alle loro sollecitazioni. Il cubo non vuole saperne di
rotolare come una palla; la palla continua a scivolare giù dal cubo sul quale
si vuole che stia ferma, e neanche il cubo riesce a stare sopra la palla.
Allora il bambino, frustrato e irritato, afferrerà cubo e palla e li getterà
contro il muro, e manifesterà una disperazione tanto insanabile quanto, per
fortuna, solitamente di breve durata. Non sta a me dire quanto durano in media
i capricci di un bambino o come risolverli il più in fretta possibile; non sono
uno psicologo, dell’età dello sviluppo o di altra età. So però come descrivere
e spiegare quel che accade, nella migliore delle ipotesi, quando i capricci si
siano risolti; so fornire un’impalcatura concettuale per comprenderlo e
servirmene per articolare ulteriormente l’impalcatura concettuale del gioco. Il
bambino può perdere interesse per un oggetto così recalcitrante, così poco
collaborativo, e rivolgere la sua attenzione altrove. Può farsi distrarre e
consolare dalla mamma. Ma può anche – e questa è per noi la migliore delle
ipotesi, quella che ci aiuta a proseguire nel nostro cammino – accettare quanto
nell’oggetto si è mostrato recalcitrante: accettare che l’oggetto non possa
essere contestato in quel modo, a quel livello. Un cubo può passare per mille
peripezie, entrare in mille storie, ma non rotola; ed è necessario prenderne
atto se si vuole davvero farci qualcosa – qualcosa di diverso dal gettarlo
contro il muro. Quando il bambino ne ha preso atto, questa proprietà del cubo
recede sullo sfondo, ma ciò non vuol dire che perda importanza. Tutt’altro:
ognuna delle figure che il gioco costruisce e sostituisce a quella originaria,
a quella che viene violata e trasgredita, è un elemento variabile del gioco,
può esserci o non esserci, comparire o sparire, senza che il gioco cambi,
perché esso consiste proprio nel generare figure così variabili. Lo sfondo, al
contrario, definisce il gioco: ne detta le condizioni. Accompagneremo il cubo
per mille peripezie compatibili con il fatto che non rotola. Chi pensasse che
il cubo rotoli starebbe giocando (senza troppo successo, presumo) un altro
gioco. Appropriata soggettivamente dal bambino, la resistenza esercitata da un
oggetto diventa interna al gioco: ne diventa una regola. «L’attributo
essenziale nel gioco», dichiara Lev Vygotskij in Il processo cognitivo, «è una
regola che è diventata un desiderio» (p. 146), e continua: è una regola
interna, una regola di autorepressione e autodeterminazione, come dice Piaget,
e non una regola a cui il bambino obbedisce come a una legge fisica. In breve,
il gioco dà al bambino una nuova forma di desideri. Gli insegna a desiderare
mettendo in relazione i suoi desideri con un «Io» fittizio, con il suo ruolo
nel gioco e con le regole di questo. Inoltre per Vygotskij, a differenza che
per Jean Piaget, «si potrebbe [...] proporre che non esiste gioco senza regole»
(p. 138), e Huizinga è d’accordo: «L’essenza del gioco [...] sta nel rispetto
alle regole» (p. 86). Da un po’ di tempo nel nostro paese si parla una strana
lingua, soprattutto in ambienti giovanili, aziendali e in generale «al passo»
con la cultura popolare più avanzata. A un italiano rozzo e approssimativo si
mescolano termini inglesi, insieme con strafalcioni che vorrebbero essere
termini inglesi ma invece non hanno corso (o senso) in nessuna lingua. Chi
parli questo gergo (o se preferite lingo) non sarà rimasto particolarmente
colpito dal mio giustapporre, nel primo capitolo, il gioco della bimba e il
gioco del calcio; si tratta chiaramente, avrà pensato, della differenza tra
play e game, quindi non c’è motivo di perplessità. Sarebbe facile obiettare che
le due parole, in inglese, sono assai più intimamente legate di quanto questa
semplice distinzione faccia supporre: che si dice «to play a game», i
partecipanti a un game si dicono players e l’italiano «giocoso» si può tradurre
altrettanto bene con «playful» e «gamesome». Io qui intendo, però, fare un
altro discorso, che riprende la chiusa di quello stesso primo capitolo:
rilevare l’importanza della strategia intellettuale sottesa alla distinzione e
chiarire che, per motivi altrettanto importanti, me ne dissocio. Ho detto che
la logica aristotelica è analitica perché fondata sull’analisi, sulla
divisione; e ho aggiunto che adotterò invece una logica dialettica, hegeliana.
Aggiungo ora che le due logiche nascono da due diversi atteggiamenti nei
confronti della contraddizione, dell’incoerenza. Nella logica analitica, la
contraddizione è il più terribile spauracchio e, ogniqualvolta se ne profili la
minaccia, il rimedio universale è appunto il divide et impera: il significato che
sembrava contraddittorio consta in realtà di due (o più) significati distinti,
che sarebbe meglio, per evitare confusioni, etichettare con due distinte
parole – se è il caso, con termini tecnici introdotti all’uopo. Non c’è vera
contraddizione, per esempio, fra l’educazione intesa come formazione di una
personalità e come passaggio di contenuti nozionistici (che non forma nessuno):
è che la stessa parola è usata in sensi diversi, quindi sarebbe meglio usare
parole diverse, diciamo «educazione» e «istruzione». La logica dialettica,
invece, si nutre di contraddizioni come se ne nutre una storia e, in generale,
ogni struttura vitale: è affrontando e superando il contrasto radicale fra il
suo desiderio d’indipendenza emotiva da un lato e quello di stabilire un legame
affettivo dall’altro che un adolescente arriva a ridefinirsi non più come
membro della sua famiglia di origine ma come partecipe della fondazione di una
nuova famiglia; e in questa ridefinizione i due elementi del contrasto che lo
lacerava non sono dimenticati – sono anzi la sostanza stessa della nuova fase
del suo sviluppo, che è ora quella di una persona tanto indipendente quanto
emotivamente legata. È bene per me reiterare qui la mia scelta logica di fondo
e specificarla meglio perché siamo arrivati a un punto nodale del nostro
percorso, in cui si apre chiaramente un bivio fra le due strategie. Tutto quel
che ho detto finora del gioco della bimba, del suo significato adattativo, dei
rischi che comporta e dell’opportunità di correre tali rischi può essere
considerato appartenente a un singolo significato (analiticamente inteso) della
parola «gioco». Un significato complesso e intricato, da svolgere con cura, ma
ciò nonostante un unico significato perché non infetto da alcuna
contraddizione. Ora però ci troviamo di fronte al fatto, apparentemente
innegabile, che il gioco del calcio è identificato da un insieme di regole e il
gioco della bimba no; quindi, da un punto di vista analitico, deve trattarsi di
«giochi» distinti. In questo spirito Caillois, per fare solo un esempio (ne
farò un altro più avanti), divide i giochi in categorie contrapposte,
affermando: «I giochi non sono regolati e fittizi. Sono piuttosto o regolati o
fittizi» (p. 25). E poi precisa: «la classificazione proposta che distingue giochi
di competizione, di fortuna, di travestimento e di vertigine non avrebbe alcuna
validità se non si vedesse con evidenza che le suddivisioni che essa stabilisce
corrispondono a degli impulsi essenziali e irriducibili. Il lavoro svolto in
questo capitolo mi consente, nello spirito della logica dialettica, di gestire
la contraddizione in altro modo, perché mi consente di riconcettualizzare
alcuni aspetti della situazione della bimba come regole del suo gioco e di
stabilire così la parentela fra i due tipi di gioco, che in questa luce
sarebbero meglio detti due fasi del gioco – di un gioco che, nella sua
evoluzione da una fase all’altra, rimane sempre uguale a sé stesso.
Ridefinizioni come quella che incontriamo qui sono possibili solo a uno sguardo
retrospettivo. Se le nostre osservazioni e i nostri dati fossero limitati al
gioco della bimba, sarebbe peregrino parlare del fatto che la bimba rinuncia a
far rotolare il cubo come della sua assunzione di una regola. Per dirne una,
questa è una «regola» che nessuno ha formulato e di cui addirittura forse
nessuno è cosciente. Ma dal successivo punto di vista di giochi come il calcio,
le cui regole sono sancite da istituzioni ufficiali e applicate (si spera) alla
lettera da tutti i praticanti, è possibile cogliere l’analogia con quella
primitiva forma di adeguamento: vederla come il germe che sarebbe poi fiorito
in regole precisamente codificate e trasmesse, come una manifestazione ancora
implicita di una caratteristica che si sarebbe successivamente fatta largo con
evidenza. Tale è appunto la logica della vita. Il senso dell’essere un bambino
subito quietato da una ninna nanna, o affascinato da oggetti di forma semplice
e pura, si coglierà solo quando l’adulto che quel bambino sarà diventato si
rivelerà un critico musicale o un geometra di prima grandezza; solo allora sarà
possibile raccontare la storia che è quel senso. Così, almeno, si procede nella
logica dialettica che ho adottato; in logica analitica, si potrebbero solo
smembrare le situazioni ed esperienze infantili e definirle in base ad alcuni
tratti (essenziali) che risultassero dallo smembramento, e andrebbero
nettamente distinti dai tratti che definirebbero le situazioni ed esperienze
dell’adulto. Nel caso specifico del gioco, come già accennavo, Piaget nega che
quelle del bambino molto piccolo siano regole, e dichiara (aprendo un tema sul
quale dovrò ritornare): prima del gioco in comune non potrebbero esistere delle
regole vere e proprie: esistono già delle regolarità e degli schemi
ritualizzati, ma simili rituali, essendo l’opera di un individuo solo, non
possono comportare quella sottomissione a qualcosa di superiore all’io,
sottomissione che caratterizza l’apparire di ogni vera regola -- Il giudizio
morale nel bambino.. Vygotskij, invece, scopre le sue carte hegeliane (e quelle
della sua fonte) quando, nella stessa pagina in cui esprime il suo disaccordo
con Piaget, cita il detto di Marx secondo cui «l’anatomia dell’uomo è la chiave
dell’anatomia della scimmia. Decenni più tardi, e senza citare nessuno, Steve
Jobs avrebbe affermato che si può ricostruire il senso della propria vita – in
inglese, connect its dots – solo per il passato, non per il futuro. Ecco allora
come la ridefinizione del gioco della bimba si estende alle prossime fasi del
nostro itinerario: Se è vero che il gioco è trasgressivo, è anche vero però che
la sua trasgressione ha luogo in un ambito che non viene a sua volta
trasgredito. Questo ambito dà al gioco condizioni, cioè regole, precise e ne
definisce l’identità – determina che gioco sia: il gioco condotto a quelle
regole. Nell’ambito delle sue regole, un gioco rimarrà tale in quanto è
trasgressivo e anche esplorativo, piacevole e rischioso; ma, più complesse e
articolate sono le sue regole, più complesse e articolate dovranno essere la sua
trasgressione, esplorazione eccetera. Un buon giocatore di scacchi conoscerà
bene le regole e avrà studiato molte partite dei grandi maestri del passato, ma
sarà un buon giocatore non perché ricorda e saprebbe ripetere fedelmente le une
e le altre quanto piuttosto perché, sapendo tutto quel che sa, è in grado di
sorprendere il suo avversario con una variante inedita o un misterioso
sacrificio – anzi, tanto più sarà bravo quanto più saprà sorprendere un
avversario che abbia conoscenze pari alle sue, magari usando le conoscenze
stesse per elaborare tattiche ancora più originali e sorprese ancora più
intense. Nelle parole di Caillois: «Il gioco consiste nella necessità di
trovare, d’inventare immediatamente una risposta che è libera nei limiti delle
regole» (p. 24). Tutto bene, sembra. O forse no. L’unificazione dialettica che
abbiamo così realizzato fra giocare con palle e cubi e giocare a calcio o a
scacchi reagisce ora in modo inquietante con la giustificazione provvidenziale
che avevo dato del gioco. È straordinariamente utile, dicevo, per un cucciolo
umano imparare giocando a controllare il suo corpo e i suoi movimenti, a
riconoscere e manipolare oggetti nello spazio, a dialogare ed empatizzare con i
suoi simili. Quando però questi straordinari progressi siano già stati
effettuati, qual è il senso e il valore del correre dietro un pallone o dello
scervellarsi su un’apertura di cavallo? Se il mondo è caotico, sarà una buona
idea esercitarsi ad abitare scenari diversi da quello attuale; ma che idea è concentrarsi
su attività come quelle appena citate? Ci aspettiamo che il mondo diventi un
giorno un gigantesco stadio o una gigantesca scacchiera? O abbiamo invece a che
fare, in questi casi, con delle forme di tic, di dipendenza: con circostanze in
cui quel che una volta dava piacere per ottimi motivi adesso continua a dare
piacere senza nessun motivo, e noi non sappiamo farne a meno? 5.
Microcosmi Che un’attività o un’inclinazione originariamente proficue si
cristallizzino in un vano manierismo, in un’assurda coazione a ripetere è certo
possibile, e nel caso del gioco accade di frequente. In Giocare per forza,
dicevo, ho esaminato varie patologie ludiche, varie sembianze posticce in cui
si presenta qualcosa che non è più se non lo spettro del gioco, un parassita
che ne ha invaso l’area vitale soffocandone l’energia, la scoperta e il
piacere; le patologie non insorgerebbero se non si desse la perversa
possibilità che ho appena riconosciuto – se il gioco non potesse andare alla
deriva, non ci andrebbe così spesso. Per quanto ampiamente diffuso, però,
questo esito negativo non ha portata universale per il gioco condotto,
soprattutto dagli adulti, in ambienti fittizi e addomesticati come un campo di
calcio o una scacchiera. Al contrario, rimane vero in tali casi che l’esito
negativo è una perversione e che esistono modi legittimi di abitare quegli
ambienti fittizi e ottime ragioni per cui debbano essere fittizi. O forse
«fittizi» non è il termine giusto; più oltre dovremo riprendere in esame la
questione, con risultati su cui al momento converrà soprassedere. Cominciando
con la ragione più semplice, chi non gioca mai finirà per atrofizzare
completamente la sua capacità ludica così come chi non si muove mai finisce per
atrofizzare i suoi muscoli; una certa quantità di gioia trasgressiva, di
istruttiva esplorazione deve trovar posto nella nostra esistenza se non
vogliamo trasformarci in automi, morti prima del tempo pur continuando a
respirare e a metabolizzare il cibo. Se occupazioni e pratiche quotidiane non
ci lasciano molto tempo per il gioco, non avremo alternativa a trovarlo in
spazi riservati, in microcosmi di libertà entro i quali sfuggire a obblighi e
impegni. (E sarà un destino tanto più atroce e beffardo vedere questi presunti
spazi serrarci in nuove forme di schiavitù: vedere la nostra presunta libertà
arenarsi nel tetro cerimoniale di una slot machine o del «gioco» del lotto.)
L’agilità non si conquista una volta per tutte ma va mantenuta con uno sforzo
costante: in ambito fisico, con le corse e le flessioni mattutine; in ambito
mentale, con il sudoku e le parole crociate; in ambito ludico, improvvisando
una discesa da centrocampo o un arrocco – se non si dànno altre
circostanze in cui ci sia lecito improvvisare. Per addentrarci più a fondo e
nelle pieghe più complesse del problema, riprendiamo in considerazione il
carattere rischioso del gioco. È necessario tollerarlo, dicevo nel terzo
capitolo, perché senza correre rischi non potremmo sostenere il delicato
equilibrio, sempre temporaneo e sempre da rinegoziare e reinventare, richiesto
da un mondo caotico e costituzionalmente imprevedibile. Elaborare nuove
strategie e comportamenti inusuali è a sua volta una strategia preziosa se
nessuna strategia sarà efficace per sempre, e il gioco assolve questa
indispensabile funzione. C’è però una strada intermedia fra l’arrivare
impreparati alla prossima catastrofe (ecologica, finanziaria, sociale) e
l’affrontare ogni catastrofe possibile prima che diventi reale: affrontare
piccole catastrofi sostitutive e rappresentative di quelle che potrebbero
capitare, giocare non direttamente nel mondo, e con il mondo, ma ancora una
volta in un microcosmo, una palestra che ci permetta di compiere qualche
avventata manovra senza correre gravi pericoli. Non proprio le avventate
manovre di cui avremmo bisogno quando si prospettasse un’autentica catastrofe,
forse; ma manovre abbastanza simili a quelle da darci una speranza di salvezza.
In altra sede ho articolato questa tesi commentando un passo del Principe di
Machiavelli; qui riassumerò in breve l’aspetto che ci riguarda. Il principe,
dice il Nostro, deve ininterrottamente addestrarsi alla guerra; ma come può
farlo quando la guerra non c’è e manca l’opportunità di farne pratica?
Risposta: in periodi di pace l’esercizio bellico del principe dovrà essere
condotto andando a caccia. Si metteranno così in azione doti che in guerra
saranno di grande utilità: la resistenza alla fatica, il compatto e
disciplinato lavoro di gruppo, la disinvoltura nel gestire varie configurazioni
del terreno. E lo si farà in modo tanto più adeguato allo scopo finale quanto
più quello scopo sarà presente al principe e ai suoi compagni: quanto più essi
non si lasceranno assorbire inerti dai meccanismi della caccia ma se ne
serviranno attivamente come di una scusa per giocare alla guerra. Immaginando
nemici appostati su una collina o nascosti nella macchia; ragionando su come
sventarne la minaccia e ridurli in proprio potere. Certo sarebbe più
realistico, quindi più efficace, inscenare una vera guerra, con vero spargimento
di sangue; numerose narrative distopiche molto popolari di questi tempi
raccontano un futuro angoscioso in cui un’umanità perduta si diletta con simili
trastulli. Chi (come me) ritenga inviolabile il rispetto per l’integrità fisica
e psicologica di ogni persona rifuggirà con orrore da manifestazioni di
tale vividezza e preferirà «accontentarsi» della lezione di Machiavelli. Una
lezione che dobbiamo generalizzare e dalla quale dobbiamo trarre importanti
conseguenze. Prepararsi alle sorprese che il futuro ci riserba esige che
abbandoniamo la serena, un po’ soporifera certezza delle abitudini consolidate
e ci mettiamo in gioco. Non necessariamente in modo estremo, però, se arrivare
all’estremo significa far violenza a noi o ad altri. Possiamo metterci in gioco
per procura, compiendo mosse che in parte somigliano a quelle che dovremmo
compiere nei momenti effettivi di crisi, e sperare che quando tali momenti
verranno ciò che abbiamo imparato, per quanto insoddisfacente rispetto
all’originale (quel che in parte somiglia è anche in parte diverso), ci aiuti a
sopravvivere e a prosperare. È questo il ruolo del calcio e degli scacchi
(oltre al loro contributo, già menzionato, nel tenere il corpo o la mente «in
forma»): chi sa sfuggire con destrezza a un marcatore riuscirà forse a farlo
davanti a un attacco ben più insidioso; chi sa anticipare dieci mosse del suo
avversario saprà forse anticipare il percorso di una meteora o di un tornado.
Poco fa ho chiamato questi «giochi per procura»; voglio ora insistere sul termine
perché è indice di un cruciale slittamento semantico. Ogni sportivo sa quanto
valgano gli allenamenti per far bene in gara o nella partita; e sa che, per
quanto preso tremendamente sul serio, un allenamento non è mai la stessa cosa
di una gara o di una partita. Troppi fattori emotivi entrano in circolo quando
si è alle prese con i cento metri di una finale olimpica o l’ultimo incontro di
un torneo: fattori che, per quante volte si siano ripetute le mosse che si
eseguiranno allora, rendono quella situazione totalmente diversa – diversa
proprio perché in essa non si può ripetere nulla, perché è unica e
irripetibile. Propongo di concepire la grandissima maggioranza di quelli che
comunemente denominiamo giochi come allenamenti in questo senso. In certi casi noi
stessi, o qualcosa o qualcuno che conta molto per noi, siamo letteralmente in
gioco; e questo è il gioco che ci definisce, che ci qualifica come animal
ludens, come l’animale che non ha una nicchia ecologica ma, forzando
costantemente i limiti della sua adattabilità e sopportazione, ha fatto del
mondo intero (questo mondo, per ora, e domani, chissà, anche altri) la sua
nicchia. Quelli che denominiamo giochi sono spesso forme di allenamento al
gioco per antonomasia, in cui si corrono i veri rischi e si ottengono i veri
benefici: un gioco che è bene in generale rimandare fino a quando non diventerà
inevitabile. Ottenendo in tal modo il doppio vantaggio di assaporare la
stabilità degli angoli di cosmo che si annidano in un universo caotico e
coltivare al tempo stesso, senza farsi troppo male, abilità e mosse che
potrebbero servirci quando il caos reclamerà il suo dominio. Con una (già
menzionata) limitazione, frutto scomodo della relativa comodità dei giochi per
procura: un allenamento non è mai la stessa cosa della partita. In quanto
puramente rappresentativo della partita, è vittima della logica della
rappresentazione: qualcosa è sempre rappresentato da qualcos’altro, da qualcosa
di diverso. La mia immagine nello specchio mi rappresenta, ma non posso accarezzarla;
i deputati in Parlamento mi rappresentano (o almeno dovrebbero farlo), ma solo
in quanto accetto di ridurmi a una particolare costellazione di interessi; la
caccia rappresenta la guerra, o il calcio rappresenta un’invasione del terreno
avversario e una violazione della sua porta, della sua intimità, o gli scacchi
rappresentano una raffinata combinazione di intrighi, trappole e agguati, ma da
queste violazioni e da questi agguati nessuno dovrebbe uscire menomato o
deflorato. (E forse è questo il motivo per cui eccellono in tali
rappresentazioni coloro che ne marginalizzano il più possibile il carattere
rappresentativo e in un certo senso lo dimenticano: riescono cioè a disattivare
nella loro pratica la consapevolezza che si tratta solo di un gioco – su questo
tema di grande importanza ritornerò alla fine del capitolo.) Ernst Gombrich,
che citerò ancora in seguito a proposito del rapporto fra gioco e arte, rileva
in A cavallo di un manico di scopa che per un bambino un manico di scopa
rappresenta un cavallo solo in quanto può essere cavalcato, non perché gli
somiglia. E, in Arte e illusione, conferma ed estende il rilievo: L’essenziale
dell’immagine non è la sua verosimiglianza, ma la sua efficacia in un certo
contesto operativo. Può essere anche verosimile, allorché si ritiene che questo
possa contribuire alla sua efficacia. Ho detto che i giochi per procura si
svolgono in microcosmi: ambienti ristretti e fittizi che simulano condizioni
reali. Potrebbe sembrare un paradosso che la bimba da cui è iniziato il nostro
percorso giochi nel mondo e i membri di una squadra di calcio, invece, in una
copia in miniatura del mondo, considerando quanto è piccola la stanza in cui si
muove la bimba in confronto allo stadio affollato e urlante in cui ha luogo la
partita; e sarà bene allora sottolineare che la miniatura di cui stiamo
parlando si riferisce a dimensioni non spaziali ma esistenziali. Nel suo
piccolo spazio la bimba investe tutta sé stessa, e bisogna farle attenzione e
proteggerla per evitare che questa sua assoluta dedizione abbia effetti
distruttivi; davanti alle folle oceaniche degli stadi si compie invece un rito
dalla fisionomia precisa ed esclusiva, in cui solo alcuni movimenti e
atteggiamenti sono legittimi. Le barriere che separano questo microcosmo dal
mondo sono assai porose, certo; il gioco vero è sempre sul punto di prendere la
mano a quello finto, con effetti talvolta tragici; ma la possibilità che l’uno
si trasformi nell’altro non nega la loro distinzione. Fa solo notare che non si
tratta di una distinzione neutrale, definita una volta per tutte: come la
repressione freudiana, va mantenuta a ogni istante esercitando appropriate
resistenze, e nel momento in cui le resistenze vengono meno il microcosmo è
inghiottito dal gioco globale, in cui ci si fa male davvero. Quest’ultima
osservazione ci costringe a rivisitare le conclusioni del capitolo precedente.
(In un labirinto, oltre a girare a vuoto e percorrere sentieri tortuosi, si
deve talvolta fare qualche passo indietro.) Lo sfondo, cioè le regole, avevo
concluso, definiscono il gioco a cui stiamo giocando; le figure che tracciamo
sullo sfondo costituiscono la nostra attività ludica. Le regole determinano la
topologia del microcosmo in cui abbiamo deciso di risiedere e a quelle regole
noi vi risiederemo con maggiore o minore creatività e godimento, da buoni o
cattivi giocatori quali siamo. Occorre però evitare il malinteso che la
distinzione tra figura e sfondo, tra regole e creatività, sia, una volta
decisa, mai più contestabile, che non sia essa stessa in gioco. In una scena
esilarante di Butch Cassidy, Paul Newman viene sfidato a duello da un membro
della sua banda, un bruto gigantesco che dà l’impressione di poterlo sbudellare
con facilità. Senza scomporsi, Butch/Paul lo avvicina e gli dice che, prima di
lottare, devono mettersi d’accordo sulle regole. Il mostro lo guarda allibito;
in quell’attimo di sconcerto Butch gli assesta un poderoso calcio al basso
ventre e poi, quando si piega in avanti, una robusta mazzata in faccia con i
due pugni congiunti. Il duello è finito prima ancora di cominciare, prima
ancora di stabilire le regole alle quali doveva essere condotto. Siamo così
tornati per altra via alla complessità sancita dalla fisica e quel che
sembravamo aver capito quando ne abbiamo parlato la prima volta si trasforma
ora in un oscuro dilemma. (In un labirinto, càpita di ripassare per lo stesso
punto e di non riconoscerlo.) Il mondo è infinitamente ambiguo, avevamo
concluso: non obbedisce a regole univoche ma risulta invece da una
sovrapposizione di sistemi di regole fra loro incommensurabili, entro ciascuno
dei quali si potranno anche fare previsioni senza però poter prevedere, di
volta in volta, in che sistema sceglieremo di vivere. Non c’è, anzi, il mondo
ma ci sono questi sistemi molteplici, e nello slittare dall’uno all’altro ci
spostiamo da un mondo all’altro. Nel linguaggio che stiamo utilizzando adesso,
potremmo dire che ciascun sistema è un microcosmo, un particolare ambiente
ludico; ma qui abbiamo anche detto che ogni microcosmo corre sempre il
rischio che i suoi confini non tengano, che il mondo reale (il mondo del gioco
reale) che fa pressione su quei confini li sfondi e a un tratto ci si possa far
male davvero. Come la mettiamo, allora? Esiste un mondo reale che fa pressione
sui microcosmi, sui sistemi di regole, sui giochi; oppure vale quel che si è
detto nel terzo capitolo, che esiste un mondo solo dopo che si sia scelto un
sistema di regole? Una risposta semplice e lapidaria a questa domanda è:
valgono entrambe le cose. Non c’è nulla di semplice, tuttavia, nel significato
della risposta. Per cominciare, occorre intendersi: se un «mondo» dev’essere
una struttura definita, che contenga oggetti specifici con specifiche proprietà
e relazioni, allora non esiste un mondo senza la scelta del vocabolario che lo
fonda (in accordo con le spiegazioni date nel terzo capitolo). Possiamo anche
dire, però, che «così va il mondo», cioè che esso non va come si pensava un
tempo (e come ancora pensano in molti): non è indipendente da una scelta; le
cose non stanno in nessun modo finché non si sia deciso come descriverle – e
anche questo è, in senso lato, un modo in cui stanno le cose. Da questa banale
distinzione terminologica segue una conclusione tutto men che banale: se «al
mondo» non ci sono che microcosmi, allora quel che fa «realmente» pressione su
un microcosmo, «il mondo» che minaccia di sommergerlo, sono altri microcosmi.
Un gioco è sempre e soltanto minacciato da altri giochi (nel senso che è sempre
possibile slittare dall’uno agli altri). Giocare con le regole invece che alle
regole di un particolare gioco (come faceva Butch Cassidy) non significa
situarsi in una dimensione neutrale, fuori da ogni gioco, dalla quale il gioco
e le sue regole possano essere contestati; significa sempre e soltanto collocarsi
in un altro gioco. Nel percorso compiuto finora abbiamo già provato qualche
sconvolgimento prospettico; abbiamo già visto talvolta l’anatra tramutarsi
sotto i nostri occhi in un coniglio. Qui siamo arrivati a un nuovo episodio
dello stesso tipo. In partenza, sembrava ovvio che la bimba stesse giocando e i
suoi genitori no (quando, per esempio, si assicuravano che fossero coperte
tutte le prese e chiuse tutte le finestre prima di lasciarla giocare
indisturbata); che gli atleti su un campo di calcio giocassero ma gli operai
che montavano le porte no; che ci fosse differenza tra giocare alla guerra e
fare la guerra (davvero, invece che per finta). Ora questa ovvia differenza non
solo non è più ovvia; non è più nemmeno una differenza. O meglio, una differenza
c’è ma non è quella tra un gioco e un non-gioco, o tra un ambiente fittizio e
uno reale. Se per la bimba non c’è niente di più serio del suo gioco, e
se in generale i giocatori prendono il loro gioco molto sul serio, è perché non
c’è distinzione sostanziale fra gioco e attività serie: un’attività seria è un
gioco preso sul serio, un’attività definita da uno sfondo di regole in cui una
o più persone decidono di immergersi, un microcosmo entro i cui confini una o
più persone decidono di abitare. Prendere sul serio qualcosa vuol dire assumere
un atteggiamento di completa concentrazione e rifiutarsi di ammettere qualsiasi
distrazione, qualsiasi alternativa alla pratica corrente. Succede ai bambini
che giocano, agli adulti ossessionati dal poker o dalla roulette e agli altri
adulti, molto più maturi e responsabili, che si dedicano anima e corpo al loro
lavoro. L’analogia fra tutte queste situazioni è evidente, o almeno dovrebbe
esserlo, ma noi di solito riusciamo a non vederla inforcando gli occhiali normativi
(o prescrittivi) di cui ho parlato nel secondo capitolo: chi si concentra sul
proprio lavoro fa bene perché sul lavoro ci si deve concentrare; chi si
concentra sulle avventure di una bambola dimostra il proprio carattere
infantile; chi si concentra sul poker è dipendente e malato. Mettiamo da parte
queste norme introdotte di straforo, senza valutazione e senza critica, e
rimaniamo su un piano descrittivo, là dove l’evidenza dell’analogia è
innegabile. Ci apparirà allora con improvvisa chiarezza una nuova prospettiva
sull’intera faccenda: la realtà «seria» non è che un gioco senza alternative
riconosciute, su cui non si avverte la pressione di altri giochi. Il lavoro è
la realtà di chi non vive le sue regole come una scelta; il poker è la realtà
del giocatore ossessivo. (Il che non modifica il fatto che alcuni giochi
possono [a] essere più ampi e ramificati di altri, meno disponibili alla
ripetizione, a provare e riprovare le stesse mosse, e più propensi a esiti
dolorosi e devastanti o [b] rappresentarne altri, con tutte le ambiguità
connesse alla rappresentazione, quindi che [c] si possono limitare i danni
giocando «per procura» a giochi puramente rappresentativi di quelli più
rischiosi.) C’è un’importante precisazione da fare su quel che ho appena detto:
è necessario correggere subito la rotta per non andare fuori strada.
Sembrerebbe, a questo punto, che ci sia qualcosa di intrinsecamente sbagliato
nel prendere un’attività sul serio, il che non è vero. Torniamo ancora una
volta alla bimba: sbaglia forse, lei, a immergersi in modo assoluto, totale,
nelle figure che costruisce? Niente affatto: praticare un gioco con pazienza,
con dedizione, nell’oblio di ogni alternativa, è il modo migliore per
familiarizzarsi con il suo particolare microcosmo, per esplorare tutta la
creatività, tutto il «gioco» consentiti dalle sue regole. Ma domani la bimba
sarà in un’altra stanza, o in giardino, o sul sedile posteriore di
un’automobile, dove incontrerà altre resistenze che accetterà come regole
di un altro gioco; ed è questa flessibilità che la protegge dall’ossessione,
che anzi trasforma la sua momentanea ossessione in un punto di forza. Ogni
gioco, mentre è giocato, va preso sul serio; quel che ne conserva anche il
carattere di gioco (oltre a quello di serietà), per chi lo pratica, è il fatto
che gli siano presenti, magari implicitamente, altri giochi. Nell’Essere e il
nulla, Sartre parla di un cameriere che si è trasformato nello stereotipo di un
cameriere, e che cerca così di sfuggire alla coscienza di essere un cameriere.
Adattando il suo esempio al mio discorso, direi che al cameriere manca ogni
senso di alterità e che senza alterità non c’è vera identità: c’è solo un magma
indifferenziato nel quale siamo avvolti senza rimedio. Gli manca un lampo di
quell’ironia che segnala l’alterità e gli permetterebbe di vedere (da un altro
punto di vista) quel che sta facendo come uno dei tanti giochi possibili – come
qualcosa che non lo inchioda fatalmente a un ruolo e proprio per questo gli
permette di vivere il suo ruolo con serenità. Ho avuto la fortuna, talvolta, di
veder affiorare questo lampo d’ironia (che sarebbe come dire, per me,
d’intelligenza) in un bambino, di solito intorno ai due anni, e mi sono reso
conto allora che avevo davanti un essere umano. In Verso un’ecologia della
mente, Gregory Bateson arriva a una conclusione analoga, formulata nei termini
logico-matematici che gli sono abituali. Un gioco, dice, è generalmente vissuto
in un’atmosfera paradossale: nell’ambito della premessa «Questo è un gioco» e
quindi di indicazioni contrastanti a prendere sul serio quel che si fa e anche
a non prenderlo sul serio. «È nostra ipotesi che il messaggio “Questo è gioco”
stabilisca un quadro paradossale, paragonabile al paradosso di Epimenide [cioè:
quel che sto dicendo adesso è falso]» Ma tali paradossi, analoghi a quelli
della teoria degli insiemi (come «l’insieme di tutti gli insiemi che non si
appartengono si appartiene e non si appartiene») non vanno esorcizzati (come fa
Bertrand Russell introducendo la sua teoria dei tipi logici), perché nella loro
assurda, irriducibile complicazione sono l’essenza stessa dell’attività e della
vita. La nostra tesi principale può essere riassunta in un’affermazione della
necessità dei paradossi dell’astrazione. L’ipotesi che gli uomini potrebbero o
dovrebbero obbedire alla teoria dei tipi logici nelle loro comunicazioni non
sarebbe solo cattiva storia naturale; se non obbediscono alla teoria non è solo
per negligenza o per ignoranza. Riteniamo, viceversa, che i paradossi
dell’astrazione debbano intervenire in tutte le comunicazioni più complesse di
quelle dei segnali di umore, e che senza questi paradossi l’evoluzione della
comunicazione si arresterebbe. La vita sarebbe allora uno scambio senza fine di
messaggi stilizzati, un gioco con regole rigide e senza la consolazione del
cambiamento o dell’umorismo. Alla fine del capitolo precedente mi ero posto un
problema: qual è il senso di giochi dai quali non sembriamo imparare nulla
d’importante, che sembrano servire solo a passare (ad ammazzare?) il tempo? La
«soluzione» del problema ha finito per negarlo, ridisegnando l’intera
cartografia che ne tracciava il territorio. Non ci sono giochi utili per
conoscere il mondo reale e altri oziosi e gratuiti. Ci sono solo giochi, che
rimangono tali finché rimangono al plurale e smettono di esserlo (diventano
reali) quando ne perdiamo di vista la molteplicità. Anche in questo caso, la
molteplicità non cesserà di esistere e noi dovremo pur sempre difenderci dalla
sua intrusione; la nostra difesa però non sarà (per usare ancora una volta
metafore freudiane) un consapevole, versatile negoziato fra istanze ugualmente
legittime e in grado di scambiarsi le parti, di mescolarle e così rinnovarsi
continuamente, ma una rimozione di fissità nevrotica che con l’altro non dialoga
e che proprio per questo all’altro prima o poi si arrenderà. 6. Calma e
gesso Nel gioco del biliardo, che un mio compagno di liceo definiva «giusto e
saggio», càpita di trovarsi davanti a situazioni molto complicate. La palla che
dobbiamo colpire è coperta dal pallino o dal castello (sto parlando di un
biliardo all’italiana, o eventualmente alla goriziana, con due palle, un
pallino e cinque birilli, o eventualmente nove); possiamo prenderla solo di
sponda, quindi invece di sparare subito d’istinto conviene esaminare le nostre
opzioni con calma, e meglio ancora se nel frattempo ingessiamo la stecca per
evitare che dopo tante elucubrazioni scivoli malamente nel tiro (probabilmente
a effetto) che decideremo di tentare. Fuor di metafora, quando si percorre un
itinerario tortuoso e accidentato come quello attuale è buona idea fermarsi
ogni tanto e considerare la nostra posizione, che magari dopo numerose
giravolte è cambiata e va rivalutata nella nuova forma che ha assunto e nelle
nuove condizioni e opportunità che ci offre. È quanto mi propongo di fare in
questo capitolo, prima di riprendere il cammino. Nelle ultime pagine abbiamo
compiuto, ho detto, un rivolgimento prospettico. Naturalmente, mi sono
affrettato a trarne le conseguenze e a ridisegnare alla sua luce il nostro
territorio. Ma qualche minuto di pausa supplementare e qualche riflessione più
articolata sono opportuni, per apprezzare la radicale novità della mappa che
sta emergendo. Siamo partiti con una distinzione forse talvolta (in casi
limite) vaga ma di solito, apparentemente, piuttosto chiara. A nascondino e a
pallacanestro si gioca; quando si prende il tram per andare in ufficio o si
prepara la cena non si gioca – e chi lo facesse non starebbe davvero preparando
la cena o andando in ufficio; starebbe facendo chissà che cosa, con l’alibi di
preparare la cena o andare in ufficio. Ora però abbiamo detto che ci sono solo
giochi. Vogliamo dire che quella distinzione apparentemente chiara (ma, ho
affermato, non «sostanziale») va abbandonata? E che senso ha parlare di gioco,
di attività ludica, se non esiste nessun altro tipo di attività: se il fatto
che un’attività sia un gioco non la pone in contrasto con nient’altro di quel
che possiamo fare? Non abbiamo così inopinatamente perso per strada il concetto
stesso di cui volevamo rendere conto, alla cui comprensione abbiamo
dedicato tanti sforzi? Ho detto che un gioco è definito da uno sfondo su cui il
gioco elabora le sue figure; ho detto che c’è concorrenza, e lotta, sulla
natura di questo sfondo, che si gioca non solo alle regole ma anche con le
regole. E ho detto che quello che stiamo conducendo qui è un gioco, di
carattere trasformativo (o dialettico): che esso ci porta (per esempio) a
vedere il gioco di una bimba trasformarsi nel gioco del calcio. Stiamo ora
arrivando a capire meglio che gioco è. Parte di quel che questo gioco fa è
trasformare il rapporto tra figura e sfondo nell’essere umano (dove «essere» è
inteso come verbo; alla fine del viaggio suggerirò che la qualifica «umano»
potremmo lasciarla cadere e che la trasformazione riguarda tutto l’essere).
Normalmente (e ricordiamo la norma sempre implicita in simili espressioni) si
pensa che il gioco sia una figura un po’ strana e misteriosa tracciata sullo
sfondo delle comuni, serie occupazioni quotidiane. Il suo posto è marginale,
letteralmente ai margini della vita ordinaria: pertiene all’infanzia, ai giorni
di festa, alla vita di scioperati e nullafacenti («Chi ha fame non gioca», dice
Caillois). E c’è da chiedersi se serva a qualcosa. Il rivolgimento prospettico
che abbiamo attuato ci mostra un quadro completamente diverso: una condizione
umana in cui lo sfondo, la normalità, la norma sono attività ludiche, condotte
per il puro gusto e il puro piacere che dànno, e le attività strumentali, tese a
uno scopo esterno a sé stesse, al conseguimento di un risultato, sono un
mistero da spiegare. Nell’Educazione estetica Friedrich Schiller arriva a una
conclusione analoga quando afferma: «l’uomo gioca soltanto quando è uomo nel
senso pieno del termine, ed è interamente uomo solo laddove gioca» (p. 56). E
la spiega, anche, in modo simile all’articolazione che ho fornito qui, come il
risultato di una costante tensione fra esigenze opposte: «deve esservi un
elemento comune tra impulso formale e impulso materiale, cioè un impulso al
gioco, perché solo l’unità della realtà con la forma, della contingenza con la
necessità, della passività con la libertà porta alla perfezione il concetto di
umanità» (p. 54). In una famosa scena di 2001: Odissea nello spazio un nostro
antenato ominide solleva da terra un lungo, robusto osso e lo agita senza senso
e senza intenzione di qua e di là. Per gioco, potremmo dire. Finché,
casualmente, l’osso urta un cranio che giace lì vicino e lo frantuma, e così lo
scimmione scopre (con enorme eccitazione) di avere in mano un’arma e nella
prossima scaramuccia con un gruppo di avversari la usa per commettere un
omicidio. Kubrick vuole raccontarci la storia di una specie (la nostra) feroce
e sanguinaria; ma storie simili e meno cruente si potrebbero raccontare su
un’altra scimmia che con la medesima casualità scopra come far cadere un
cespo di banane da un albero, o come adagiare un tronco per traverso su un
ruscello e usarlo da ponte. Jerome Bruner, in Natura e usi dell’immaturità, riassume
storie analoghe in questo modo: Sarei tentato di avanzare l’ipotesi poco
ortodossa secondo la quale nello sviluppo dell’uso degli strumenti è stato
necessario un lungo periodo di attività combinatoria opzionale e libera da
qualsiasi pressione. Per sua natura l’uso di strumenti (o l’incorporazione di
oggetti in attività qualificante) ha richiesto la preliminare possibilità di
un’ampia varietà di esperienze sulla quale potesse poi operare la selezione (p.
37). Una caratteristica fondamentale dell’uso di strumenti negli scimpanzé come
nell’uomo è la tendenza a sperimentare varianti del nuovo pattern di attività
in differenti contesti. Probabilmente è proprio questa «spinta alla variazione»
(piuttosto che la fissazione per rinforzo positivo) che rende tanto efficace la
manipolazione nello scimpanzé (p. 41). Il gioco, data la sua concomitante
libertà da rinforzi e il suo collocarsi in un ambiente relativamente libero da
pressioni, può produrre la flessibilità che rende possibile l’uso di strumenti.
La libertà espressa nel gioco sarebbe
dunque il serbatoio inesauribile da cui sfociano tutte le attività serie:
cristallizzazioni perlopiù temporanee e locali cui ci affezioniamo e che
ripetiamo con fedeltà perché si sono rivelate inaspettatamente preziose, mentre
il gioco continua. (Ritroviamo così, come cifra del gioco, l’investimento
nell’eccessivo e nel puramente possibile, da cui viene distillato con pazienza
ciò che finisce per apparire utile o anche necessario.) L’immagine che stiamo
disegnando è quella di uno spettro di comportamenti (analogo allo spettro dei
colori), a un’estremità del quale c’è pura libertà (comportamenti del tutto
caotici e imprevedibili) e all’altra pura costrizione (comportamenti del tutto
fissi e stereotipi). In modo analogo, Caillois sovrappone alla sua già citata
categorizzazione analitica di vari tipi di gioco un’ulteriore tassonomia
organizzata in modo graduale: [Si possono] ordinare [i giochi] fra due poli
antagonisti. A un’estremità regna, quasi incondizionatamente, un principio
comune di divertimento, di turbolenza, di libera improvvisazione e spensierata
pienezza vitale, attraverso cui si manifesta una fantasia di tipo incontrollato
che si può designare con il nome di paidia. All’estremità opposta, questa
esuberanza irrequieta e spontanea è quasi totalmente assorbita, e comunque
disciplinata, da una tendenza complementare, opposta sotto certi aspetti, ma
non tutti, alla sua natura anarchica e capricciosa: un’esigenza crescente di
piegarla a delle convenzioni arbitrarie, imperative e di proposito ostacolanti,
di contrastarla sempre di più drizzandole davanti ostacoli via via più
ingombranti allo scopo di renderle più arduo il pervenire al risultato ambìto
[...]. A questa seconda componente do il nome di ludus (p. 29). E anche Piaget
parla di polarità: il gioco non costituisce una condotta a parte o un tipo
particolare di attività tra le altre: esso si definisce soltanto mediante un
certo orientamento della condotta o in virtù di un «polo» generale verso
cui converge quest’attività nel suo complesso restando caratterizzata
così ogni azione particolare dall’essere più o meno vicina a questo polo e dal
tipo di equilibrio che c’è tra le tendenze polarizzate (La formazione del
simbolo nel bambino). il gioco si riconosce da una modificazione, variabile di
grado, dei rapporti di equilibrio tra il reale e l’io. Si può sostenere dunque
che, se l’attività ed il pensiero adattati costituiscono un equilibrio tra
l’assimilazione [del reale all’io] e l’accomodamento [dell’io al reale], il
gioco comincia quando la prima predomina sul secondo [...]. Ora, per il fatto
stesso che l’assimilazione interviene in ogni pensiero e che l’assimilazione
ludica ha per solo segno distintivo il fatto di subordinarsi l’accomodamento
invece di realizzare un equilibrio con esso, il gioco si deve considerare
collegato al pensiero adattato da una gamma di stati intermedi, e solidale con
tutto il pensiero, di cui esso non costituisce che un polo più o meno
differenziato. Io però intendo proporre qui un’operazione più radicale. Invece
di trovare il gioco in una parte dello spettro e il non-gioco in un’altra (o,
come fa Caillois, giochi diversi da una parte e dall’altra), intendo
rivoluzionare il senso della parola «gioco», decidendo che il gioco sia non
un’attività specifica («questo è un gioco e quello non lo è») ma un aspetto di
ogni attività, un suo parametro: il parametro che misura quanta libertà
l’attività esprima. Che ci siano solo giochi vorrà dire allora che tutte le
attività possono essere misurate relativamente a questo parametro, anche se per
alcune la misurazione darà un valore assai vicino allo zero. In modo
inversamente proporzionale alla libertà di un comportamento cresce, nello
spettro, la presenza e l’importanza delle regole; quindi, se ammettiamo che gli
estremi dello spettro (il grado zero di libertà e il grado zero di regole)
siano astrazioni puramente ideali, confermeremo quanto si è detto nel quarto
capitolo, che cioè ogni gioco si svolge a determinate regole – intendendo la
frase nel nuovo senso che ha ora acquisito: ogni attività ha insieme un aspetto
regolamentato e uno ludico. Mentre varchiamo una soglia per affrancarci dalle
strettoie che al suo interno ci opprimono, troveremo un’altra soglia; e sarà
nell’interazione tra il nostro desiderio di affrancamento e i limiti con cui
quel desiderio si deve confrontare che la nostra libertà guadagnerà contenuto e
sostanza, e realizzerà strutture sempre più articolate, complesse e funzionali.
Quando siamo d’accordo che così stanno (così vediamo) le cose, nulla ci impedisce
di ammettere un uso informale e colloquiale della parola «gioco» in riferimento
a specifiche attività. Un gioco, potremmo dire, è un’attività il cui parametro
ludico è elevato, o almeno significativo; un non-gioco è un’attività il cui
parametro ludico è trascurabile. In modo analogo, gli esseri umani potrebbero
essere disposti su uno spettro in base alla loro altezza, e da un certo punto
in avanti (impossibile da determinare con esattezza) le persone con un’altezza
elevata, o almeno significativa, verrebberro dette, semplicemente, alte.
Rimarrebbe vero, con questa convenzione, che in generale (il senso della
precisazione sarà chiaro tra breve) il nascondino e la pallacanestro sono
giochi ma il preparare la cena e l’andare in ufficio no; e sarebbe anche vero
che le slot machines e il «gioco» del lotto, avendo un parametro ludico
praticamente nullo, non sono giochi ma imposture. Che all’indomani del
rivolgimento prospettico si possano dire le stesse cose di prima non equivale
però ad averne moderato l’impatto, ad avergli spuntato le unghie. Categorizzare
le attività umane in termini di uno spettro come quello che ho descritto non è
un’operazione innocente, perché implica che ogni attività, per quanto scontata
e ripetitiva, abbia almeno implicito, almeno potenziale, un certo grado di
libertà, e che dunque in essa ci sia spazio (ci sia gioco, come quello della
vite) per esplorare e apprendere, per rischiare e trasgredire. (Così come ogni
attività ludica può venir soffocata da un eccesso di regole.) Nel mondo ordinato
degli antichi greci, ogni cosa aveva il suo posto e lo stato naturale era la
quiete – lo stato, cioè, in cui era ogni cosa quando aveva raggiunto il suo
posto. (Questo valeva sulla Terra. Nei cieli, i corpi si muovevano con il moto
più simile alla quiete: il moto circolare uniforme, che ritorna sempre su sé
stesso.) E capire quel mondo voleva dire «tagliarlo seguendone le nervature»:
riflettere nelle nostre classificazioni concettuali la precisa e definitiva
articolazione delle sue differenze. In base a questa logica, fra gioco e
non-gioco esisterebbe uno scarto qualitativo: si tratterebbe di qualità
diverse, anzi opposte, e nulla potrebbe essere l’uno e l’altro insieme. Che il
nostro mondo sia caotico implica che in esso sia naturale non la quiete ma un
movimento costante e irregolare, e non solo il movimento di una cosa da un
posto all’altro ma anche un movimento che riguarda l’essere di quella cosa, che
costantemente e irregolarmente ne cambia la definizione e le caratteristiche
più intime. La nostra nuova prospettiva sul gioco s’inquadra in un mondo
siffatto, in cui l’essere gioco non è un destino degli scacchi o del tennis e
l’essere non-gioco un destino dell’avvitare un bullone o dello spolverare il
mobilio. Gioco e non-gioco sono invece opportunità sempre aperte; e può essere
sufficiente, a volte, il battito d’ali di una farfalla perché la più ottusa
delle routine si accenda d’improvvisa follia (manifestando il pizzico di follia
che già conteneva) o perché la più audace delle avventure s’incagli su un
binario morto. 7. Illusioni Nel quarto capitolo ho detto che quella di
figura e sfondo è una metafora: che le «figure» non hanno necessariamente nulla
di visivo. Una metafora estende l’uso di una parola al di là dei suoi contesti
abituali, dandole un senso traslato, inappropriato e incongruo ma spesso
suggestivo (in quanto suggerisce associazioni, emozioni, ricordi). È anch’essa
un gioco, di parole appunto; e come tale ce ne dovremo occupare a tempo debito.
Per ora mi limito a osservare che se una metafora può traslare, trasferire il
senso di una parola allora quel senso, si presume, ha un’origine da cui essere
trasferito: che si diano sensi metaforici presuppone che ne esista uno
letterale. Giulietta non è, letteralmente, il sole; ma quel che ci permette di
capire che cosa il poeta intenda con questa frase è la nostra familiarità
quotidiana con un astro che è il sole nel senso più proprio del termine. Anche
questa distinzione verrà in seguito contestata; ma qui prendiamola per buona
perché ha molto da insegnarci. Un cambiamento di prospettiva, di punto di
vista, può essere un evento di natura astratta, che ci coinvolge solo a livello
concettuale. Abbiamo sempre pensato a noi stessi come a fedeli esecutori di
istruzioni ricevute dall’esterno, da una guida o un capo più o meno benevoli, e
tutt’a un tratto comprendiamo («ci salta agli occhi», metaforicamente parlando)
di quante microdecisioni sia intessuta la nostra esecuzione di un compito, e
quanto siano quelle decisioni, quelle scelte forse inconsapevoli ma importanti,
a determinarne il successo, invece della pedestre acquiescenza a modelli
alieni. Se pure adoperiamo un vocabolario percettivo per descriverla (dicendo
per esempio che abbiamo imparato a «vederci» in modo diverso), questa
trasformazione è di carattere intellettuale, logico; riguarda una «prospettiva»
che è un’interpretazione, non una direzione nello spazio. Esistono però anche
casi come il seguente (ne parla fra gli altri Jacques Lacan). Il famoso quadro
Gli ambasciatori di Hans Holbein, se guardato di fronte, presenta una strana
forma in basso (Lacan la paragona a uova fritte); ma se, mentre ce ne
allontaniamo, ci giriamo ancora una volta a guardarlo (forse perché quella
forma misteriosa ci ha inquietato) ecco che da quel punto, letteralmente, di
vista scorgiamo infine l’immagine che il pittore voleva mostrarci (e
capiamo il messaggio che voleva lanciarci – ogni trasformazione percettiva ha
una ricaduta intellettuale, ma non vale l’inverso). Le uova fritte sono
diventate un teschio. Nell’universo infantile, cambiamenti letterali di
prospettiva (su un corpo, un oggetto, una situazione) sono tra le fonti più
intense di gioia. È un mondo popolato di smorfie, guizzi, voltafaccia, nel
quale nulla diverte di più del vedere personaggi di dimensioni gigantesche, che
normalmente costringono a guardarli dal basso in alto, rotolarsi per terra,
camminare a quattro zampe, magari con un bambino in groppa per fargli vedere
dall’alto spettacoli di solito inaccessibili: una nuca, del cuoio capelluto,
delle stanghette di occhiali. Nella vita adulta, occasioni del genere sono più
rare, limitate come sempre accade con il gioco a ricorrenze catartiche (il
carnevale, le vacanze, il sesso) e occupazioni specifiche (l’attore, il clown).
Quel che conserva una frequenza più costante sono non tanto occasioni quanto
particolari oggetti multiformi, insieme artistici e illusori, anzi artistici
perché illusori (come ben aveva capito Gombrich, che al tema dedicò il suo
capolavoro Arte e illusione). A questi loro aspetti mi rivolgerò adesso,
cominciando dal secondo. Abbiamo già incontrato il paradosso della
rappresentazione: di una cosa, cioè, che ne rappresenta un’altra, diversa da sé
stessa. Una rappresentazione, aggiungo ora, è in certa misura un’illusione; in
particolare, una rappresentazione percettiva come quelle su cui mi concentrerò
qui è (in certa misura) un’illusione percettiva. Nel linguaggio ordinario,
«illusione» non è un termine neutrale: accenna a qualcosa di falso, di
ingannevole; è legato a giudizi di valore negativi, usato con intento critico.
Dobbiamo evitare di rimanere vittime di illusioni; dobbiamo conoscere la realtà
che le illusioni ci nascondono. Voglio prendere le distanze da tali giudizi e
dalle norme che essi sottintendono: norme che favoriscono stabilità e
conformismo nella visione del mondo. Osservo invece che dentro «illusione» c’è
la radice del gioco e il prefisso «in» annuncia (se solo stessimo a sentire
quel che diciamo) che un’illusione (ci) mette in gioco. Questo è il senso in
cui voglio usare la parola, respingendo ogni ipotesi di inganno o di frode e
sostituendola con un richiamo positivo alla sfera ludica. È in questo senso,
per esempio, che nubi di una certa forma possono illuderci che un destriero
stia galoppando per il cielo: rimettendo in discussione il fatto che quelle
siano nubi, che il cielo abbia una sua determinata, fissa configurazione, che
certe cose (certi animali) non vi abbiano corso. L’epigrafe del capitolo
L’immagine nelle nubi, in Arte e illusione, è tratta da Antonio e Cleopatra di
Shakespeare, e recita: Talvolta noi vediamo una nuvola prendere forma di
drago; talvolta un cirro la forma di leone o d’orso o di turrita cittadella o
d’un aereo picco; di forcuta montagna, di azzurri promontori vestiti d’alberi,
che fanno cenno colle chiome al mondo giù e ci illudono gli occhi con un gioco
d’aria. A mente fredda diremo poi, forse, che le nubi hanno rappresentato un
cavallo, sigillando il gioco in un’espressione paradossale che lo esorcizza
invece di spiegarlo (e, se viene ripetuta abbastanza spesso, darà probabilmente
l’illusione di aver capito – metterà in gioco che cosa voglia dire «capire»);
quando invece il gioco ci catturerà, ci accoglierà in sé, vedremo davvero – e
nessuno potrà dirci che non lo vediamo – il cocchio di Fetonte scalpitare a
precipizio verso il suo infelice destino. L’«in» di «illusione» è una
particella, una preposizione, ambigua (ha un significato che è a sua volta in
gioco). Può introdurre un complemento di moto a luogo («vado in piazza») e
allora indicherà oggetti che ci attirano, ci seducono a entrare in un gioco; ma
il complemento può anche essere di stato in luogo e allora s’insinuerà che il
gioco ci ha avvolto, che abitiamo al suo interno. L’ambiguità, e la tensione
che l’accompagna, traspaiono nel nostro rapporto con le nubi, se oscilliamo fra
il notarne (dall’esterno) una semplice ma affascinante analogia con la criniera
di Pegaso e l’abbandonarci all’altalena cui l’analogia allude, senza riposare
nell’una o nell’altra condizione. Sono anche attivate da oggetti creati proprio
a tale scopo, creati ad arte; e così slittiamo da una delle nostre parole
all’altra. «Artificiale» si oppone a «naturale», ed è un contrasto da prendere
con beneficio d’inventario. Molto ci sarebbe da dire su quanto sia naturale per
gli esseri umani costruire oggetti diversi da quelli che trovano già fatti. Ma
non è il discorso che m’interessa qui; accetterò l’idea che un albero è un
oggetto naturale e la casetta che gli è stata costruita sopra è artificiale, e
dirò quindi che gli oggetti che ci imprigionano in un gioco perpetuo, o almeno
di una certa durata (ci imprigionano in un comportamento libero? poco fa ho
detto che il gioco può catturarci; c’è una guerra condotta su queste parole, su
che cosa vogliano dire «libertà» e «schiavitù», ed espressioni del genere fanno
ampie concessioni all’avversario), sono in gran parte artificiali e, quando
acquisiscono una buona reputazione sociale, vengono qualificati come artistici.
L’anatra/coniglio cui ho fatto riferimento in precedenza appartiene a questa
classe di oggetti: basta continuare a guardarlo, senza fare altro, per veder
apparire alternativamente l’una e l’altra figura. E si noti a che livello
l’oggetto agisce: quel che stiamo guardando non sono nubi che diventano un
cavallo, stelle che diventano un leone e nemmeno un’anatra che diventa un
coniglio – è un disegno di un’anatra che diventa il disegno di un
coniglio. L’anatra/coniglio è un giocattolo: non una parte dell’ambiente che
noi sottoponiamo a pressioni e rivoluzioni ludiche, ma un oggetto deputato
precisamente a consentirci e facilitarci tali pressioni e rivoluzioni – un
oggetto nato per essere elemento di un gioco. E per questa via siamo arrivati
una prima volta a dama; abbiamo raggiunto nel nostro percorso una prima sublime
manifestazione dell’ingegno e della perizia umani. Abbiamo raggiunto l’arte,
che possiamo ora definire come la costruzione di oggetti che consentano e
facilitino il gioco percettivo, il sovrapporsi e lo scambiarsi di immagini
multiple, l’illusione percettiva. Torniamo al quadro di Holbein e trascuriamo
la sorpresa con cui saprà accomiatarci. Rimane il fatto che questo oggetto
artificiale ci dà l’impressione di essere al cospetto di due distinti
gentiluomini, riccamente vestiti e circondati da svariati simboli di potere,
cultura e intrattenimento; ma, anche mantenendo la nostra posizione frontale
rispetto alla scena, scorrendo gli occhi è facile vedere al loro posto una
tavola bidimensionale ricoperta di colori a olio, e poi tornare a vedere i
gentiluomini, e poi ancora la tavola, e magari, se il gioco ci appassiona,
sforzarci di svelare il segreto di tale sortilegio – avvicinarci e allontanarci
dal dipinto per cogliere il punto esatto in cui un’immagine dà luogo all’altra,
in cui i gentiluomini si fanno avanti, robusti e vitali, dal legno e dal
pigmento che ne evocano la presenza. Lo stesso vale per i sobri tratti che in
uno schizzo o in un fumetto dànno vita a un personaggio e al suo umore, per le
trombe e i timpani che nella Sesta di Beethoven ci immergono in un temporale,
per le volte e le vetrate che da una cattedrale gotica ci trasportano in una
selva oscura, attraversata da lampi di luce divina. Ogni oggetto artistico sa
illuderci, invitarci a un gioco aperto fra le sue molteplici incarnazioni,
ispirarci a un’oscillazione gestaltica che ne costituisce, in quanto appartiene
all’arte, la ragion d’essere. Lo stimolo [...] è infinitamente ambiguo, e
l’ambiguità in sé [...] non può esser vista: può solo essere indotta dal
confronto di diverse letture che tutte si adattano a una stessa configurazione.
Credo [...] che il dono dell’artista sia di questo genere. Egli è un uomo che
ha imparato a guardare criticamente, a saggiare le sue percezioni provando
interpretazioni diverse o opposte, sia per gioco che seriamente. Il piacere che
proviamo davanti a un quadro, affermava il grande critico neoclassico
Quatremère de Quincy citato da Gombrich, dipende esattamente dallo sforzo che
la mente fa per creare un ponte tra arte e realtà. È proprio questo piacere che
viene distrutto allorché l’illusione è troppo completa. «Allorché un pittore
costringe una grande estensione in uno spazio ristretto, quando mi porta
attraverso gli abissi dell’infinito su una superficie piatta e fa sì che
l’aria circoli [...] mi piace abbandonarmi alle sue illusioni; ma voglio che ci
sia la cornice, voglio essere certo che ciò che vedo in realtà non è altro che
una tela o un semplice piano. Se questo gioco viene a mancare, se l’illusione
diventa inganno, allora in modo solo apparentemente paradossale per chi abbia
seguito la parola nella deriva semantica che ho proposto, l’illusione scompare:
«la perfezione dell’illusione ne ha segnato anche la fine» (p. 253; traduzione
modificata). E talvolta l’artista gioca anche con l’illusione (gioca con il
gioco stesso) e con le aspettative culturali che le sono associate: l’orinatoio
di Duchamp ci riporta indietro, al bambino per cui i migliori oggetti con cui
giocare sono quelli d’uso comune, e insieme ci ricorda che un oggetto non è mai
solo, è sempre vissuto in un ambiente che ne determina il ruolo; quindi un
orinatoio in un museo è qualcosa di più (e di meno) di un orinatoio in un bagno
e ci racconta qualcosa non solo di sé ma anche di noi stessi. Siamo noi a
illuderci (a giocare con il fatto) che visitare un museo sia un’operazione
equivalente a guardare dal buco della serratura, lasciando tutto – tutta l’arte
– com’è; mentre invece è proprio quella nostra visita a costituire l’arte. In
molti punti del labirinto in cui ci siamo inoltrati si aprono altri labirinti:
la struttura tortuosa dell’insieme si riflette nella struttura di molte delle
sue parti (simile in ciò agli strani attrattori della teoria del caos, in cui
ogni dettaglio ha complessità tanto infinita quanto il tutto). Qui siamo
arrivati a un punto siffatto: sull’arte si potrebbe scrivere un altro libro, o
una biblioteca. Ma resisterò anche a questa tentazione e mi rimetterò in
marcia, dopo aver fatto tre precisazioni. In primo luogo, devo insistere che
non ho collegato gioco e arte in modo analitico, scoprendo delle loro
caratteristiche comuni. L’attività artistica è attività ludica, più
precisamente un gioco percettivo che ci porta a vedere oggetti in prospettive e
con risultati diversi da quelli abituali; dunque è la stessa attività praticata
da un bambino che rigira un cubo fra le mani per vederlo da ogni lato. Se il
cubo è una scatola che ha trovato in cucina, il caso è identico a quello delle
immagini nelle nubi; se invece è un oggetto (un giocattolo) che gli è stato
comprato apposta perché lui esegua tali rotazioni, corrisponde al quadro di
Holbein (e chi ha costruito il giocattolo corrisponde al pittore). Gli oggetti
ufficialmente giudicati artistici sono più raffinati di quelli con cui si
diletta un bambino (anche se ciò non vale sempre per l’arte contemporanea, da
Duchamp in poi); ma ciò vuol dire solo che un’attività (ludica, in questo caso)
può essere praticata con maggiore o minore maestria, non che si tratta di
attività diverse. Chiunque abbia partecipato a una settimana bianca ha sciato,
pur non danzando sulla neve con la grazia di Ingemar Stenmark. E non lasciamoci
turbare, nell’enunciare questa tesi, dalle inevitabili proteste di chi sostiene
che l’arte ha valore solo per sé stessa (l’art pour l’art) e non va
assoggettata alla funzione quasi-evolutiva che le ho conferito. Nessuno meno di
un appassionato giocatore, totalmente immerso nella sua partita, è in grado di
apprezzarne il contributo a un più vasto ambito d’interessi. Al limite, questo
genere di passione acceca, come osserva Gombrich in A cavallo di un manico di
scopa: gli scrittori di estetica ci dicono da tempo che cosa l’arte non è, e si
sono tanto preoccupati di liberare l’arte da valori eteronomi, che hanno finito
con il creare al centro di essa un vuoto, alquanto impressionante. In secondo
luogo, l’arte è solitamente concepita come prodotta da certe persone (gli
artisti) e fruita da altre (il pubblico); le prime sono considerate attive e le
seconde ricettive, passive. Nel modello freudiano del motto di spirito, nucleo
di una generale teoria estetica, il piacere provato da chi ascolta una
barzelletta e il riso che ne segue sono causati proprio dal suo essere inerte e
trovarsi a un tratto libere energie psichiche che prima servivano a reprimere
dei contenuti inaccettabili, in seguito all’azione di un altro (chi racconta la
barzelletta, usando a tale scopo le stesse energie e quindi provando meno
piacere e non ridendo affatto). È un modello che potrà andar bene per le oscene
vicissitudini dell’industria artistica contemporanea: per opere teatrali e
liriche davanti alle quali beatamente assopirsi dopo una lauta cena o per
croste e installazioni rifilate da furbi mercanti a ricchi e incolti borghesi.
È anche un modello, però, che viola e stravolge la comunità d’intenti e
d’impegno che esiste fra un pittore, un architetto, un musicista e il suo
pubblico. Chi guarda un quadro, ammira un edificio o ascolta una sonata non
saprebbe, perlopiù, dipingere, progettare o comporre con la stessa abilità, ma
può godere dell’esperienza solo in quanto è coinvolto nelle stesse scoperte e
sorprese dell’artista: solo in quanto l’artista (come l’animatore di un gioco
di società) sa coinvolgerlo in quelle attive scoperte e sorprese. Si può essere
autentici spettatori di un’opera d’arte solo nella misura in cui si è a propria
volta artisti: solo in quanto si è in grado di far riecheggiare in sé la stessa
esplosione gestaltica che l’autore ha provato. Ancora Arte e illusione di
Gombrich e ancora una sua citazione, questa volta da Filostrato, biografo del
filosofo pitagorico (contemporaneo di Cristo) Apollonio di Tiana: «Ma
questo non significa forse – propone Apollonio – che l’arte dell’imitazione ha
un duplice aspetto? Uno è quello che porta ad usare le mani e la mente per
realizzare imitazioni, l’altro quello che realizza la somiglianza unicamente
con la mente?». Anche la mente dell’osservatore ha la sua parte
nell’imitazione. Anche una pittura a monocromo, o un rilievo in bronzo ci
colpiscono come qualcosa di somigliante: li vediamo come forma ed espressione.
«Perfino se disegnassimo uno di questi indiani con del gesso bianco, – conclude
Apollonio, – apparirebbe nero perché ci sarebbero sempre il suo naso
schiacciato, i suoi spessi capelli ricciuti e la sua mascella sporgente a
rendere nera l’immagine per chi sa usare gli occhi. Per questo dico che coloro
che osservano opere di pittura e disegno devono possedere la facoltà imitativa»
(p. 173). In terzo luogo, chi propone una «naturalizzazione» di un aspetto
della nostra vita caratterizzato da pesanti risvolti normativi è spesso
accusato di farne evaporare ogni norma e lasciarci privi di ogni criterio o
giudizio di valore. Tale è il caso, per esempio, dell’etica, disciplina
normativa per eccellenza, quando la si riduca alla teoria della scelta
«razionale»: d’accordo che mi converrà accettare e rispettare certi patti, ma
che cosa resta allora dell’intuizione che, indipendentemente dalla convenienza,
sia giusto accettarli e rispettarli? La mia posizione complessiva non ha simili
conseguenze; l’etica (normativa) ha in essa un ruolo sostanziale, anche se
diverso dalla ricognizione e dal chiarimento concettuale che competono alla
metafisica. In questo libro, destinato alla ricognizione del territorio ludico
e al chiarimento dei concetti che lo popolano, di etica non mi occuperò; ma non
voglio congedarmi dall’argomento che stiamo trattando senza notare che definire
l’arte un gioco percettivo ci offre un coerente e plausibile sistema di valori
interno per oggetti artistici. C’è chi gioca a scacchi e chi a filetto; chi a
bridge e chi a briscola. Tutti quanti possono divertirsi; ma è indubbio che, in
quanto giochi, gli scacchi siano meglio del filetto e il bridge meglio della
briscola. Il filetto è decidibile: esiste una strategia sicura per chiudere in
parità ogni partita. A briscola (quella comune, tralasciando le sue infinite e
complicate varianti) di solito vince chi pesca i carichi (soprattutto quelli di
briscola). Dopo un po’, ci si annoia. Gli scacchi e il bridge, invece, non
stancano mai: con un repertorio limitato a trentadue pezzi o cinquantadue carte
sanno proporci una messe inesauribile di combinazioni diverse e richiedere usi
sempre nuovi del nostro talento e della nostra ingegnosità. Si può capire come
per molti diventino un’ossessione; è difficile immaginare persone altrettanto
ossessionate dal filetto o dalla briscola. Con l’arte è lo stesso. Ogni oggetto
artistico ci mette in gioco, ma talvolta il gioco è esile e di scarso respiro.
L’orinatoio di Duchamp ha rivoluzionato la nostra prospettiva su pratiche
sociali consolidate (e ne ha irrimediabilmente scosso la solidità); ma dubito
che l’ennesimo esempio di arte «trovata» solleciti più di una scrollata
di spalle o di uno sbadiglio (in chiunque non sia un critico che su queste cose
ci vive o uno sciocco in cerca di «investimenti»). Guardiamo invece al viso
della Gioconda: le labbra atteggiate a un sorriso, gli occhi tristi e pensosi,
e il conflitto fra questi due poli della condizione umana proposto (ma non
risolto) in un’espressione di incomprensibile, miracoloso, fragile equilibrio.
Se anche avessimo un tempo infinito, potremmo non smettere mai di oscillare
dall’uno all’altro «suggerimento» e di stupirci di un ossimoro presentato con
tanto candore e tanta armonia. Il capolavoro di Leonardo è un perfetto oggetto artistico
perché in esso potremmo a lungo e ripetutamente perderci (illuderci) e da ogni
siffatta avventura emergeremmo con uno sguardo nuovo sul mondo. 8. Il
fattore in gioco Una cosa che ho appena detto può dare adito a perplessità,
quindi devo affrontarla e risolvere il relativo problema prima di proseguire.
Ho detto che chi gioca a filetto o a briscola può divertirsi. Questo magari
succede perché non ha grandi doti intellettuali e il filetto e la briscola sono
alla sua altezza. Ma che dire di quanti si dilettano di giochi semplici proprio
nella loro semplicità, pur cogliendone perfettamente i limiti? Di quanti godono
della tombola natalizia con un piacere forse regressivo ma non per questo meno
intenso? Una volta a Parma, durante una presentazione di Giocare per forza, uno
spettatore mi rivolse una domanda analoga. «Quando ero ragazzo» disse «i miei
compagni e io “giocavamo” a guardar le macchine passare per strada, e ci
eccitava molto vedere una macchina inconsueta. In che senso un gioco così è
innovativo, esplorativo, istruttivo o trasgressivo? È di una banalità assoluta;
eppure noi ci divertivamo un sacco». L’osservazione è acuta e pertinente: un
buon esempio di quanto ci sia da imparare se, in un’occasione pubblica in cui
si parla del proprio lavoro e si dovrebbe avere completo controllo della
situazione, invece di reiterare una predica risaputa e inutile si accetta di
mettersi in gioco e di raccogliere gli stimoli straordinari che ci vengono
dispensati da chi dialoga con noi. Ma veniamo al punto. Supponiamo dunque che
una famiglia (allargata) costituita da persone di notevole spessore
intellettuale si ritrovi durante le vacanze di Natale per giocare a tombola.
Tutti sono consapevoli dell’estrema semplicità del rito; eppure le ore
trascorse in questa operazione d’imbarazzante infantilismo sono serene ed
eccitanti, gradevoli e ilari. Come spiegarlo? Se interrogati, i protagonisti
potrebbero giudicarla una forma di abbrutimento: una provvida parentesi fra
occupazioni di rigore e profondità encomiabili ma anche, a lungo andare,
insostenibili. Dobbiamo crederci? Dobbiamo ammettere che, in qualche caso, il
gioco e il suo piacere vadano cercati proprio nel carattere brutale ed
elementare di certi comportamenti? Nel puro sfogo che essi esprimono? Non
necessariamente. Basta osservare che, se stiamo giocando e se il presunto
oggetto del nostro agire è un’attività socialmente considerata ludica, non ne
segue che questa attività sia il gioco cui stiamo giocando. Forse stiamo
giocando ad altro, con la scusa di giocare a quel gioco socialmente
riconosciuto. Che cosa succede quando una famiglia (allargata) si ritrova per
le vacanze di Natale? Che persone con scarsa dimestichezza reciproca oppure
(peggio ancora) con ricordi di una dimestichezza ormai tramontata, alla luce del
modo in cui sono cresciute e maturate, si costringono a condividere spazi
ristretti per qualche giorno, con l’obbligo supplementare di manifestare
ripetutamente reazioni estatiche a tale improvvisa, temporanea, spesso faticosa
vicinanza. Non devo dilungarmi in dettagli: drammi di notevole veridicità (e
crudeltà) sono stati scritti in proposito. La tombola o la briscola possono
allora costituire un’area neutra nella quale sperimentare senza troppi rischi
mosse e atteggiamenti che in altri contesti potrebbero far male ma qui,
nell’atmosfera lieve di un gioco, hanno «corso legale» e consentono preziosi
passi avanti nel difficile compito di trasformare quella che di nome è una
famiglia nel senso di una concreta familiarità. Stiamo dunque assistendo a una
scena in cui si sovvertono e si rinnovano le proprie competenze e i propri
ruoli, si esplorano i propri rapporti con altri che, nonostante il disagio e
l’occasionale ostilità, sono pur sempre cari e s’imparano strategie per
distillare l’affetto dal disagio, e tutto questo accade mentre si gioca a
tombola, ma non riguarda la tombola. La delicatezza e la sottigliezza dei
tentativi che vengono condotti in quest’area protetta e la ricchezza di
insegnamenti che se ne derivano (senza rifletterci, senza neppure esserne
consapevoli, ma in modo estremamente utile per il prosieguo e il successo
dell’effimera convivenza) sono lontane toto coelo dall’insulsaggine degli ambi
e delle cinquine. Considerazioni analoghe valgono per i ragazzi che «giocano» a
veder passare le macchine, o a chi scorreggia più forte o dice più parolacce.
Se pensiamo che il fattore in gioco, in casi del genere, siano le scorregge o
le parolacce, dovremo modificare radicalmente la nozione di gioco che abbiamo
elaborato. Ma non bisogna pensarla così; e per capirne le ragioni dobbiamo
distanziarci dalle etichette correnti e anche da quelle che gli stessi
giocatori (si) attribuiscono. Le competizioni di cui sopra sono giochi, ma non
è detto che chi gioca partecipando a tali competizioni stia giocando a scorreggiare,
e si stia divertendo perché scorreggia. Forse sta giocando, esattamente nel
senso in cui ho definito il gioco, a qualcos’altro di ben più complesso (a
socializzare con dei coetanei, a mettere sotto pressione la sua fisicità ed
emotività), mentre tutti i presenti (e lui stesso) sono distratti dalle
scorregge; ed è anzi importante che ne siano distratti, perché altrimenti
il gioco cui stanno davvero giocando non sarebbe altrettanto trasgressivo e
innovativo, esplorativo e istruttivo, e piacevole. Questa osservazione mi
consente di precisare il punto con cui ho chiuso il capitolo precedente e di
prendere posizione rispetto a un tema che per molti autori ha grande importanza
nel definire il gioco ma nella mia trattazione, finora, è stato oggetto di commenti
piuttosto negativi. Cominciamo con la precisazione. Ho detto che la Gioconda è
un oggetto artistico di sublime efficacia e ho liquidato quanti salutano con
entusiasmo un po’ di sassi dispersi «ad arte» in un museo come stupidi o
conniventi. Devo ammettere che non è sempre così (per quanto riguarda i sassi).
Talvolta l’entusiasmo è genuino, e genuinamente ludico. Se è vero che la
fruizione di un’opera d’arte è un gioco che coinvolge insieme i sapienti indizi
lasciati dall’autore e l’attivo contributo dello spettatore nel trasformare
quegli indizi in un gioco percettivo, è anche vero che i due elementi coinvolti
in questa interazione possono esserlo in misura molto diversa: esiste anche qui
uno spettro di opzioni, che va da uno spettatore inerte, sedotto suo malgrado,
a uno invece iperdisponibile a raccogliere ogni più remoto, implicito invito –
perfino ciò che non potrebbe essere vissuto come un invito senza tale sua
immensa disponibilità. Socialmente, molte delle persone che si collocano
all’estremità benevola dello spettro sono vittime di una posa, di una moda, di
chiacchiere senza sostanza e senza costrutto. Per noi però, qui, non importa:
non stiamo facendo sociologia ma disegnando uno spazio logico, una struttura
concettuale, quindi è sufficiente che sia possibile un’alternativa meno funesta
per doverne rendere conto. E il conto è presto reso: così come si può giocare
con passione e con gioia, da bambini, con gli oggetti più banali, e impararne
fondamentali lezioni di vita, lo si può fare da grandi con le molte banalità
che popolano i musei d’arte contemporanea. In entrambi i casi, gli oggetti con
cui si gioca sono solo minimamente responsabili dell’emozione e del piacere
provati e dell’apprendimento che ne segue. Non sono essi il principale fattore
in gioco: è lo spettatore (o il bambino) a sobbarcarsi la maggior parte del
lavoro. All’estremo opposto dello spettro, oggetti come la Gioconda hanno un
valore universale in quanto sanno parlare anche a chi non è disposto a
impegnarsi personalmente per dar vita a un dialogo – sanno parlargli anche se
resiste, anche se fa di tutto per convincersi che non gli si stia dicendo
nulla. Il tema che finora è stato trascurato (o peggio) e su cui è bene
spendere qualche parola è il gioco d’azzardo. Un autore che gli attribuisce
sovrana importanza è Caillois, che se ne serve per porre un’ulteriore
radicale distinzione in campo ludico – tra il gioco infantile (e animale) e
quello adulto: I giochi d’azzardo appaiono giochi umani per antonomasia. Gl’animali
conoscono i giochi di competizione, d’immaginazione e di vertigine [...]. In
cambio, gli animali, esclusivamente immersi nell’immediato e troppo schiavi dei
loro impulsi, non sono in grado di immaginare una potenza astratta e
insensibile al cui verdetto sottomettersi anticipatamente per gioco e senza
reagire. Attendere passivamente e deliberatamente un pronunciamento del fato,
rischiare su questo una somma per moltiplicarla proporzionalmente al rischio di
perderla, è atteggiamento che esige una possibilità di previsione, di
rappresentazione e di speculazione, di cui può essere capace solo un pensiero
oggettivo e calcolatore. Ed è forse nella misura in cui il bambino è vicino
all’animale che i giochi d’azzardo non hanno per lui l’importanza che ricoprono
per l’adulto. Per il bambino, giocare è agire (p. 35). Buona parte dei giochi
comunemente detti d’azzardo può già essere inclusa nella rete concettuale che
ho esposto. Nel poker, per esempio, sia le carte che mi vengono di volta in
volta offerte dal caso sia gli avversari che affronto (e su cui amplieremo il
discorso nel prossimo capitolo) possono essere visti come condizioni oggettive
del gioco, sue regole né più né meno della particolare natura geometrica di un
cubo o di una palla; e a queste condizioni io esprimerò la mia capacità e
creatività né più né meno che se giocassi a scacchi o a calcio. Sembra rimanere
totalmente esclusa da questo ambito, però, una classe di giochi in cui non si
può manifestare nessuna capacità o creatività, in cui non si può mai
migliorare, mai diventare buoni giocatori, in cui si può solo assistere imbelli
al modo in cui la sorte gioca con noi: il lotto, la roulette, le slots... Nella
maggior parte dei casi chi «partecipa» a tali giochi, ho sostenuto in Giocare
per forza e ripetuto qui, è vittima di un imbroglio, di un asservimento
truffaldino delle sue legittime aspirazioni liberatorie a rituali il cui unico
scopo è l’estorsione di (suo) denaro; il che contrasta con l’esaltazione
prometeica, nobile, perfino mistica dell’azzardo in Caillois e altri. Hanno
semplicemente torto, questi autori? Sarebbe un errore affermarlo, e
l’osservazione fatta sopra ci permette di capire perché. Il gioco del lotto, ho
detto nel sesto capitolo, è molto vicino al grado zero di ludicità; se
mantenuto a livelli moderati, ha l’unico effetto (e senso) di causare una
periodica emorragia pecuniaria e magari saldare alcuni debiti psicologici che
una persona ha con sé stessa (o con altri). Può anche essere praticato, però, a
livelli eccessivi, e allora il suo senso cambia. Allora, su basi del tutto
inconsistenti ma con esiti non per questo meno fatali, una persona può trovarsi
alle prese con un gioco che non accetta di farsi rinchiudere entro limiti
precisi, il cui ambito invade tutti i microcosmi limitrofi e attenta a quella
che è considerata la sua vita vera – la sua sopravvivenza e il suo
benessere. Depurato di ogni altro aspetto, qui il gioco compare nella
pura forma di rischio; ed è innegabile che in esistenze ordinate e ripetitive,
consuetudinarie e noiose l’affiorare del rischio sia vissuto come il richiamo a
una vocazione dimenticata, a un impegno tradito con sé stessi. Chi sperpera le
proprie risorse puntando sui numeri del lotto, o della roulette, o sulle
combinazioni di una slot, sta dunque talvolta giocando – o meglio, direi,
formulando una solenne promessa di un gioco a venire. Ma tutto ciò non riguarda
il lotto: il lotto, in quanto tale, non ha un parametro ludico di valore
abbastanza cospicuo da poter essere considerato un gioco, così come non si può
considerare alto un nano. Con la scusa del lotto, il giocatore sta mettendosi
alla prova, rinunciando alla sua sicurezza economica, emotiva e anche familiare
e personale, chiamando in causa tutto quanto per lui appariva già deciso, già
stabilito, in attesa di un rispettoso necrologio. Siccome questo mettersi alla
prova è l’essenza stessa della vita, il fascino di un simile azzardo è
comprensibile; purtuttavia voglio insistere che, senza negare il fascino, non
siamo in presenza di un vero gioco ma (ripeto) della promessa di un gioco. Ho
detto nel quarto capitolo che la semplice trasgressione non costruisce nulla e
che far saltare in aria la propria dimora e incamminarsi nella notte può essere
il preambolo di un nuovo gioco ma non ne costituisce lo svolgimento. Il puro azzardo
va spiegato allo stesso modo: è il ripido crinale su un precipizio che minaccia
di inghiottire tutto quel che siamo e suggerisce che potremmo essere altro,
radicalmente altro. Ma non sarebbe gioco buttarsi giù per il precipizio e non
lo sarebbe rimanere immobili e attoniti sul crinale, nonostante l’intenso
brivido che entrambe le esperienze ci darebbero. Sarebbe gioco, invece,
familiarizzarsi con il crinale o il precipizio e realizzarvi un inaspettato
insediamento, o percorrere con destrezza crescente il crinale fino alla
prossima valle. Non compiacersi del brivido e del rischio, insomma, o
lasciarsene sopraffare, ma integrarli in quell’equilibrio con atti educativi e
costruttivi che Schiller giudicava manifestazione del vero impulso ludico e
della vera umanità. (Un discorso analogo, ma che poco ha a che vedere con
l’azzardo, si potrebbe fare per molti di quanti giocano al lotto con
moderazione; anche loro non giocano al lotto, ma facendo finta di giocare al
lotto partecipano a un gioco sociale costituito da messaggi onirici,
numerologia superstiziosa e magia metropolitana. Un gioco che diventa un
linguaggio per una comunità, e talvolta una sfida per quella comunità
«ufficiale» che è basata su rigorose procedure scientifiche, leggi comprovate e
soprattutto «autorità competenti» sentite come estranee e predatrici. Un
ulteriore esempio, questo, di come sia necessario chiedersi, per ogni caso di
esperienza [presunta] ludica, «A che gioco giochiamo?».) Il fascino e
l’esaltazione mistica dell’azzardo sono spesso legati, in autori quali Caillois
e Huizinga, all’attribuzione al gioco di una natura sacrale; è opportuno quindi
chiarire la mia posizione al riguardo. Sono d’accordo che esista un’analogia
formale tra il gioco e il sacro, in quanto entrambi sono definiti da precise
barriere (regole): «Formalmente la nozione di delimitazione è assolutamente una
e identica per un fine sacro o per un puro gioco» (Homo ludens). E sono
d’accordo che ci sia un’altra analogia fra la presenza dell’azzardo (del
rischio) nel gioco e nel sacro: L’esito del gioco d’azzardo è di natura una
sacra decisione. Lo è ancora laddove un regolamento dice: a parità di voti
decide la sorte. Solo in una fase progredita dell’espressione religiosa, sorge
la nozione che verità e giustizia si manifestano perché un dio guida la caduta
dei dadi o la vittoria nella lotta. Giurisdizione e ordalìe sono radicate
insieme in una pratica di decisione propriamente agonale, ottenuta sia con un
sorteggio sia con una lotta. La lotta per vittoria o perdita è sacra per se
stessa. Quando è animata da concetti formulati di giustizia e di ingiustizia,
allora si eleva nella sfera giuridica, e quando è dominata da concetti positivi
d’una forza divina, allora si eleva nella sfera della fede. Qualità primaria di
tutto questo è però la forma ludica (p. 125). La mia coscienza laica si rifiuta
di andare oltre. Uomini e donne giocano in ogni sfera della loro esistenza; in
particolare, esistono sacerdoti scherzosi e autori come Gilbert Chesterton che
parlano della religione come di una forma suprema di umorismo. Ma esiste anche
un sacro che è oppressione e nevrosi, gerarchia e cieca obbedienza, nel quale
vedo ben poco di ludico; e c’è un gioco che è sberleffo fatto a Dio (pensate
alla morte del Perozzi/Philippe Noiret in Amici miei) e violazione della
barriera o del recinto che ci rinchiudono – sacri o meno che siano. Perché
il legame fra gioco e sacro possa apparire convincente bisogna appunto
insistere sull’azzardo come elemento più autentico del gioco e quindi spingerlo
all’estremo, finché diventi l’Azzardo con la A maiuscola di Abramo o di Pascal.
E l’azzardo così concepito e vissuto ha un effetto paralizzante, che può essere
riscattato solo da un intervento esterno: da un’entità trascendente che ci
conferisca arbitrariamente una grazia. Non voglio negare che la grazia e
l’abbandono a essa ci salvino (anche se, per me laico, è la grazia che l’un
l’altro ci facciamo); ma in questa rarefatta atmosfera oracolare non trovo più
nulla della serena intraprendenza, dello sforzo ingegnoso, del piacere
insolente e, sì, del brivido presto dominato e a sua volta goduto che tessono
per me la trama del gioco. 9. Compagni di gioco Torniamo ancora una volta
alla bimba che gioca in una stanza. Il suo gioco incontra resistenze, ho detto,
che ne definiscono lo sfondo e ne articolano le regole. Nel modo in cui ho
descritto la situazione finora, le resistenze sono offerte da quelli che
comunemente denominiamo oggetti: le pareti, la palla, la spillatrice.
Immaginiamo però ora di introdurvi un altro essere umano: affianchiamo alla
bimba Sara un coetaneo di nome Tommaso e osserviamoli mentre giocano insieme.
In un certo senso, Tommaso e la palla presentano gli stessi problemi. Anche di
Tommaso bisogna tener conto, come della palla. La palla non vuol saperne di
rimanere in equilibrio sul cubo e Tommaso non vuol saperne di dare la palla a
Sara, quando l’ha afferrata dopo l’ennesimo scivolone dal cubo. In entrambi i
casi, questi inconvenienti possono causare violente frustrazioni (nel caso
della palla, come abbiamo visto, Sara potrebbe fare i capricci; con Tommaso
potrebbe litigare) oppure con entrambi si può arrivare (magari dopo una
successione di capricci e litigi) a una pacifica convivenza. Se e quando ci si
arriverà, Tommaso incarnerà un ulteriore insieme di regole cui il gioco deve
adeguarsi, un ulteriore insieme di spigoli esistenziali da scansare con
abilità, manipolandoli come si fa con gli spigoli fisici di una scatola o con
la rotondità della palla. Il comportamento di Tommaso diventerà parte della
struttura che Sara imparerà a riconoscere e sulla quale il suo gioco eserciterà
pressione, traendone lezioni di grande influsso su giochi futuri. (I maschi
sono prepotenti, concluderà per esempio Sara, ma facilmente distratti. Tommaso
stringe tanto forte la palla proprio perché io mostro di volerla per me. Basta
non farci caso, dedicarmi interamente a qualcos’altro, e la lascerà andare.)
Nel quarto capitolo ho citato un passo in cui Piaget giudica impossibile che un
bambino si dia regole da solo. Per il tramite di Émile Durkheim, secondo cui la
religione nasce dalla pressione del gruppo sull’individuo («Il gruppo [...] non
potrebbe imporsi all’individuo senza rivestire l’aureola del sacro e senza
provocare il sentimento dell’obbligo morale», Il giudizio morale nel bambino,
p. 98), questo giudizio lo porta a collegare una volta di più il gioco e il
sacro: La regola collettiva è dapprima qualche cosa di esterno
all’individuo e per conseguenza di sacro, poi a poco a poco si interiorizza ed
appare come il libero prodotto del consenso reciproco e della coscienza
autonoma. Ora, per ciò che riguarda la pratica, è naturale che al rispetto
mistico della legge corrisponda una conoscenza ed un’applicazione ancora
rudimentali del loro contenuto, mentre al rispetto razionale e motivato
corrisponda una conoscenza ed una pratica dettagliate di ogni regola (pp.
22-23). Una volta di più, non sono d’accordo: il bambino, come ho spiegato, può
darsi regole da solo purché queste siano viste come regole con il senno di poi
di chi ricostruisce retrospettivamente il suo sviluppo. Eppure, per una via che
Piaget non approverebbe, anch’io arriverò a concepire una forma di comunità
come condizione, se non proprio necessaria, almeno predominante di ogni gioco,
che per me è quanto dire di ogni gioco regolamentato: non tanto la comunità di
cui parla lui, costituita spesso da figure autoritarie che decretano le regole
(«Dal momento in cui un rituale viene imposto ad un bambino da adulti o da
ragazzi maggiori per i quali egli ha del rispetto [...] oppure [...] da quando
un rituale risulta dalla collaborazione di due bambini, esso acquista per la
coscienza del soggetto un carattere nuovo, che è precisamente quello della
regola», pp. 27-28), quanto piuttosto la comunità del suo teatro interiore. L’itinerario
cui ho appena accennato includerà questo capitolo e il successivo, e il suo
primo passo consiste nel notare che le situazioni descritte finora non
equivalgono a un giocare insieme. L’espressione «Sara gioca con Tommaso», e in
generale «X gioca con Y», può infatti essere intesa in due sensi piuttosto
diversi. Quello che ho descritto è il senso in cui Sara gioca con Tommaso come
gioca con la palla, o un adulto che disponesse di grande potere (e si
compiacesse di averlo, e di darne prova) potrebbe giocare con i suoi simili
come se fossero pedine della dama o birilli del bowling: il «con» in tali casi
introduce un complemento di mezzo. È anche possibile, e auspicabile (vedremo
perché), che il «con» introduca un complemento di compagnia: che Sara giochi
con Tommaso, o un adulto meno squallido di quello immaginato prima giochi con i
suoi simili, nel senso che Tommaso o gli altri adulti siano non elementi o
pezzi ma compagni del gioco. Che cosa succede quando si manifesta questa
seconda possibilità? Per capirlo, stabiliamo che un gioco sia costituito da una
serie di sfide rivolte all’ambiente (inteso sempre come ambiente esistenziale,
non soltanto fisico, quindi inclusivo di abitudini e aspettative), ciascuna
produttrice di una figura possibile ma di solito non realizzata in
quell’ambiente. Il letto è fatto per dormirci sopra e io (con grande fatica) mi
ci infilo sotto; l’interruttore è fatto per tenere la luce accesa o spenta e io
lo manovro in continuazione causando un costante lampeggiare (e, a lungo andare,
fulminando la lampadina); il tavolinetto è fatto per appoggiarci
bicchieri e tazzine e io lo uso come scalino per arrampicarmi sulla credenza.
Quando un gioco è praticato insieme da due o più compagni, quando cioè due o
più persone presenti al gioco vi sono presenti come giocatori, non come pezzi
del gioco (o come spettatori), ciascuno contribuisce ad accrescere il
repertorio di sfide di cui il gioco è costituito. Le sfide anzi si accavallano
le une sulle altre: se Tommaso usa il tavolinetto per arrampicarsi sulla
credenza, Sara ci metterà sopra un paio di grossi libri perché si riesca a
salire più in alto; se Sara s’infila sotto il letto, Tommaso vi trascinerà
anche palle e cubi, e tenterà di replicarvi tutte le evoluzioni che riuscivano
più facili all’aperto. Con tanta inventiva a disposizione, capiterà che qualche
sfida sconvolga le resistenze accettate come regole dai giocatori e cambi la
natura del gioco. D’accordo che la porta è chiusa e le pareti non retrocedono;
ma, guarda un po’, se spingi questa levetta la finestra si apre e tuffandosi
oltre il davanzale si esce in giardino! Ho detto che «costruire figure» è
un’espressione metaforica; talvolta però il gioco costruisce in senso
letterale. Seguiamo uno di questi episodi per un attimo, perché si tratta di un
tipo di costruzione che in seguito acquisterà notevole importanza. Spostiamo
Sara e Tommaso (più grandicelli) su una spiaggia e osserviamoli mentre
edificano un castello di sabbia. L’idea generale è semplice: si scava, con le
mani o con la paletta, e si usa il secchiello pieno di sabbia umida per
innalzare torri o il rastrello per raccogliere sabbia a forma di mura. Se un
solo bambino fosse responsabile dell’operazione, lavorerebbe eccitato per un
po’ e quindi forse rimarrebbe a corto di idee e si fermerebbe, contento di
rimirare il risultato; in due, invece... Uno pensa che con il secchiello si può
raccogliere acqua dal mare e circondare il castello con un fossato; l’altra
s’industria immediatamente a metterci sopra un rametto a mo’ di ponte, e il
primo allora va in cerca di una corda perché il ponte diventi levatoio. Una si
serve di una pietra per rappresentare il portone e l’altro ricopre il palazzo e
le mura di finestre e feritoie, e allora la prima fa sporgere armi dalle
feritoie, puntandole contro il nemico. Ogni nuova idea che l’uno offre cambia
il contesto in cui il gioco si muove, e nel contesto così mutato «viene
naturale» all’altra un’altra idea, che a sua volta cambia il contesto aprendosi
a ulteriori avventure, in una rincorsa ininterrotta di coraggio e creatività.
Un gioco coinvolge un certo numero di oggetti (talvolta puramente mentali, o
ideali), che il gioco usa entro limiti accettati come sue regole, e ha almeno
un soggetto che conduce la manipolazione: ha almeno un giocatore. Gli oggetti
possono essere inanimati, animati o anche umani; il soggetto sembra dover
essere animato (cani e gatti giocano, con gomitoli di filo, con topi o con i
loro padroni; al termine del libro suggerirò – già vi avevo accennato – che la
restrizione a soggetti animati, e forse la distinzione stessa fra enti animati
e non, sia da mettere in discussione). Un gioco che abbia un solo soggetto
sarebbe un solitario, e nel prossimo capitolo mostrerò come gli autentici
solitari siano rarissime eccezioni; ora m’interessa elaborare un altro punto,
illustrato dalla discussione condotta qui sopra. Un gioco che non sia un
solitario risponde infinitamente meglio alla sua natura di gioco, così come due
specchi paralleli dànno luogo a infinite riflessioni, perché moltiplica le
opportunità di trasgressione ed esplorazione, di apprendimento e relativo
piacere, permettendo a ognuno dei partecipanti di trarre spunto dal contributo
degli altri per mosse più libere e devianti di quanto lui mai sarebbe riuscito
a scoprire da solo. C’è però un risvolto meno edificante della faccenda: se è
vero che un gioco giocato insieme è più un gioco di uno giocato in solitudine
allora è anche vero che un gioco giocato insieme è più pericoloso di un
solitario. Quando prima ho parlato dei due bimbi che, riunendo le loro forze,
riescono a spalancare la finestra, molti avranno rabbrividito e io mi sono
affrettato a rassicurarli facendo capire che si trattava di una finestra al
pianterreno. Ma il problema era solo rimandato, non risolto, perché è chiaro
che i bambini di un altro esempio (come alcuni bambini reali, diciamo il figlio
di Eric Clapton) potrebbero fare la stessa scoperta ai piani alti di un
grattacielo, con esiti disastrosi. Il rischio continua, e anzi si accentua, fra
gli adulti, soprattutto fra i giovani adulti, che sovente si trovano spronati
dall’essere in gruppo a mosse devianti che ne mettono a repentaglio
l’incolumità (o la salute altrui) – e che non compirebbero isolati. Ogni
genitore avrà considerato eventualità del genere e molti, purtroppo, hanno
dovuto affrontare non il timore di un’astratta considerazione ma il dolore di
una concreta tragedia, non potendo capacitarsi di come il loro «bravo ragazzo»
(o brava ragazza) avesse potuto lasciarsi trascinare dalle «cattive compagnie»
a comportamenti distruttivi o criminali, e per lui (o lei) del tutto anomali,
addirittura irriconoscibili come suoi. Non intendo certo negare l’intensità o
la validità di tali preoccupazioni e sofferenze (sono un genitore anch’io), ma
insisto sulle tre tesi seguenti: (a) Le varie caratteristiche del gioco ne sono
componenti organiche e vitali, quindi il gioco va preso (o rifiutato) in
blocco, tutto insieme. Esplorazione e apprendimento non possono essere
disgiunti da violazione e rischio (per quanto il rischio possa essere ridotto
giocando «per procura»). (b) Il gioco è prezioso per la nostra forma di vita
(direi anzi per la vita in quanto tale), ne è una componente irrinunciabile:
meno gioco vuol dire meno umanità. (c) Il gioco è tanto più gioco se giocato
insieme, quindi (in ossequio alla formula aristotelica che fa dell’uomo un
animale sociale) siamo tanto più umani quanto più giochiamo con altri (dove il
«con» introduce un complemento di compagnia). Come gestire allora i pericoli e
i timori di cui ho detto? La mia risposta si applica in generale a tutti i
rischi in cui il gioco (anche solitario) incorre e a tutti i mali che può
causare: per proteggersene è opportuno non meno ma più gioco, e non meno ma più
gioco fatto insieme. Un ragazzo che sia stato troppo a lungo «bravo» e poco
avvezzo alla compagnia e all’esempio di altri sarà facilmente travolto dalla
prima circostanza in cui si ritrovi in un gruppo che agisca in modo
trasgressivo ed eccitante: per prepararlo a vivere questa circostanza con un
minimo di ragionevolezza nulla funziona meglio di una socializzazione ludica
precoce e continua, che lo metta in grado di riconoscere gli straordinari
vantaggi ma anche le trappole di una reazione a catena che può tanto riscaldare
le nostre emozioni e il nostro ingegno quanto bruciarli. L’unica cosa che mi ha
dato fiducia, quando ho pensato ai miei figli in tali circostanze (e in mia
assenza) è stato il fatto di sapere che in circostanze analoghe (pur se meno
estreme) c’erano già stati, in tempi in cui potevo ancora evitarne le
conseguenze più gravi. Il gioco dunque, e in particolare il gioco in compagnia,
è, direbbe Huizinga, «innegabile» (p. 20). Stabilita questa tesi, è il momento
di affrontare un aspetto del gioco che finora ho tralasciato e che per molti ne
è invece (come per altri l’azzardo) caratteristica essenziale: il fatto che
esso si presenti come competizione, come scontro, come lotta. In Giocare per
forza ho parlato di teoria dei giochi, come uno dei vari modi in cui il gioco è
violato e la sua natura distorta. La teoria dei giochi ha avuto origine
definendo «gioco» un’attività competitiva in cui si affrontano avversari con
l’obiettivo di batterli – di vincere quel che loro perdono (la teoria lo chiama
un «gioco a somma zero») – e su questa base ha conosciuto fortunate (e
sciagurate) applicazioni in politica e in economia. (Solo più recentemente ha
cominciato a studiare anche i giochi cooperativi, in cui i giocatori vincono
insieme.) In modo analogo, Piaget afferma che i giochi regolamentati (i quali,
come abbiamo visto, non esauriscono per lui tutti i giochi) sono
necessariamente competitivi e hanno necessariamente come obiettivo la sconfitta
di uno o più avversari: i giochi di regole sono giochi di combinazioni
sensorio-motrici [...] o intellettuali [...] con competizione degli individui
(senza di che la regola sarebbe inutile) e regolati sia da un codice trasmesso
di generazione in generazione sia da accordi momentanei (La formazione del
simbolo nel bambino, p. 209; corsivo aggiunto). il gioco di regole [...] è
ancora soddisfazione sensorio-motrice o intellettuale e, inoltre, tende alla
vittoria dell’individuo sugli altri (p. 247). È un sintomo rivelatore del
diverso atteggiamento espresso dalla mia teoria che le nozioni di avversario,
di competizione (o combattimento) e di vittoria non vi abbiano una dignità
autonoma o un senso unitario: in esse s’incontra ambiguamente una pluralità di
esperienze distinte, fra cui è bene non fare confusione. Per capirci,
supponiamo che io giochi a tennis con qualcuno. Posso giocarci come con uno
spigolo o una parete: dopo un certo numero di tentativi ed errori, capirò come
avere la meglio e ripeterò religiosamente (a proposito del sacro, e di quanto
spesso non sia ludico) le stesse mosse – quelle che hanno dimostrato di «funzionare».
Smetterò di esplorare, di trasgredire, di correre rischi e quindi di imparare;
il mio non sarà più un gioco. Posso anche, però, entrare in un dialogo con
l’altro giocatore in cui ciascuno inciti l’altro a mosse ignote e avventate,
per vedere che cosa càpita, e prima o poi l’ignoto diventerà familiare e ciò
che era avventato verrà eseguito con maestria; starò allora giocando con un
compagno e traendone tutta la ricchezza di stimoli, l’inventiva e la
soddisfazione che sempre derivano dal giocare insieme. Oppure posso fare l’una
o l’altra cosa per ottenere poi (c’è di solito uno scarto temporale, in tal
caso: il gioco è stato piegato alla logica di una prudente e oculata gestione
delle proprie risorse) un premio in denaro o una fama di ottimo tennista; di
conseguenza, se pure esploro e mi metto alla prova, corro rischi e imparo,
quello non è un gioco perché ha un fine strumentale ed esterno (oppure è un
gioco solo in quanto riesce ad affrancarsi da questo fine esterno e a
liberarsi, magari inconsapevolmente, dalla logica della prudenza). La
percezione del mio «avversario», in questi diversi casi, sarà molto diversa, e
sarà molto diverso che cosa voglia dire «combattere» o «vincere». Nel primo
caso si combatterà e si vincerà letteralmente: si affronterà un altro e lo si
ridurrà in proprio potere, perpetuando i sinistri riti della violenza (più o
meno simbolica). Nel secondo caso si combatterà per fare un passo avanti nel
gioco e si vincerà se si riuscirà a farlo; potrei dire che si combatterà con (e
si vincerà su) sé stessi, salvo che, come appunto spiegherò nel prossimo
capitolo, si è raramente soli quando si gioca, quindi preferisco dire che i due
giocatori combatteranno e vinceranno insieme superando lo stadio che il gioco
aveva prima raggiunto per ciascuno di loro. Nel terzo caso questa opportunità
di crescita, e il contributo che le dànno la presenza e l’azione del compagno,
saranno a loro volta asserviti alla volgarità e alla miseria dell’esercizio del
potere sull’altro – che può non essere il compagno stesso, il quale può
fungere invece da complice (da allenatore, per esempio). Non c’è nulla di
oggettivo o di neutrale, in conclusione, nel chiedersi chi sia il mio
avversario in un gioco o chi alla fine abbia vinto. Se queste domande sono intese
nel modo più comune, e sancito dalla più tradizionale teoria dei giochi, ciò
che ne traspare è un’istanza maligna che nega al gioco la sua libertà, il suo
abbandono e anche il suo specifico piacere (che non è quello di abbattere e
umiliare un altro giocatore). Dobbiamo cogliere l’ambiguità e – qui davvero, e
nel senso più ovvio – combattere perché il gioco non ne esca con le ossa
rotte. 10. Azione! Il gioco che più appassiona i bambini è quello di
impersonare chi li circonda, soprattutto chi li incuriosisce o li attrae (in
senso positivo o negativo). Talvolta mimano attività in cui hanno visto
occupati i protagonisti del loro universo familiare – genitori, zii, fratelli
maggiori. Li vediamo allora affaccendarsi intorno a finti fornelli, sgridare
una bambola che fa le bizze, distendersi su una sedia abbandonati alle cure di
un «parrucchiere»; la mia figlia più piccola, quando aveva da poco imparato a
parlare, riempiva quaderni di geroglifici incomprensibili e, a chi le chiedesse
che cosa stava facendo, rispondeva con sussiego «Faccio i compiti». Talaltra
ricalcano con imbarazzante fedeltà gli atteggiamenti, le espressioni, i
manierismi di un altro: li vedi corrugare la fronte, spingere avanti il petto,
usare parole e frasi idiosincratiche in un modo così sfacciato ed estremo
(proprio per la sua innocenza) che non può non sembrare caricaturale e invitare
al sorriso (ma vedi più avanti). Il tutto culmina in manifestazioni molto
appariscenti: le mascherate con lenzuola e tovaglie davanti allo specchio, le
facce dipinte con colori di guerra, le vite alternative vissute con amici,
parenti e spesso figli immaginari. Le feste commerciali rivolte a pratiche
analoghe e destinate a rinvigorire periodi di stanca del mercato – il vecchio
carnevale, il più recente Halloween – non sono che citazioni esauste di tanta
passione, sensibilità e allegria. Gli adulti non sono da meno. L’umanità, ho
sostenuto altrove, non è che una forma superiore (cioè più raffinata, più
articolata) di scimmiottamento: tutti riceviamo frammenti di personalità da
amici del cuore, sconosciuti intravisti una volta sul tram, artisti di successo
o anche individui odiosi e ributtanti ma tali da imporsi alla nostra
attenzione, sia pure per un minuto. E niente ci dà più piacere dell’inscenarli
in una pantomima: complici una buona bevuta o una situazione di alto tenore
emotivo, imitiamo con gusto, con abilità, con estrema attenzione ai dettagli.
Il momento migliore di Novak Djokovic, secondo me, non è stato uno dei suoi
servizi fulminanti o dei suoi incredibili recuperi difensivi, e neppure uno dei
tanti trionfi nello Slam o nella Coppa Davis: si è verificato in uno dei primi
turni di Flushing Meadows, qualche anno fa, quando ancora aveva vinto
poco e a un tratto, prima di una partita, dilettò il pubblico copiando con
sorprendente precisione i tic in fase di battuta di Rafael Nadal e Maria
Sharapova. Il piacere che ne provarono gli spettatori era analogo a quello di
cui ho parlato nel settimo capitolo, esaminando il rapporto fra un artista e il
suo pubblico: l’artista crea e noi ne riconosciamo l’azione perché abbiamo in
noi la capacità (magari latente) di vedere o ascoltare quel che lui vede o
ascolta (e quindi mostra); l’attore «entra» in un personaggio e noi ne godiamo
perché comprendiamo che cosa voglia dire entrarci. Nell’antica Atene la
naturale teatralità dell’essere umano era non solo praticata e apprezzata: in
un mondo privo di scritture sacre in cui sentenze e parabole erano raccolte dai
testi poetici, drammaturghi e commediografi dominavano la vita culturale. Da
ciò Platone si dissocia con severità nella Repubblica, bandendo ogni
rappresentazione teatrale dal suo Stato perfetto. Anzi, non proprio ogni
rappresentazione: il filosofo ha una sua teoria in proposito, e ragionarne ci
aiuterà a proseguire nel nostro cammino. La teoria si compone di due tesi
principali, una descrittiva e una normativa. In primo luogo, Platone sostiene
che ogni recita ha delle conseguenze sul carattere di un individuo: assumere un
ruolo significa identificarsi, per quanto parzialmente e temporaneamente, con
quel ruolo, e l’identificazione lascerà tracce nella nostra identità – la
contaminerà con le caratteristiche del personaggio di cui ci siamo presi
carico. Da allora in avanti, volenti o nolenti, non saremo più soltanto noi
stessi: avremo incorporato un estraneo che continuerà ad abitarci, anche se
forse in sordina e in disparte. Questo estraneo potrebbe essere un criminale o
un mostro: pensiamo a Bruno Ganz che recita la parte di Adolf Hitler nel film
La caduta, oppure a Medea o Riccardo III. Ma potrebbe essere Gandhi
interpretato da Ben Kingsley, o Atticus Finch interpretato da Gregory Peck, o
semplicemente una brava persona come il Mr. Smith di James Stewart che va a
Washington a dire la sua. Qualcuno vorrebbe fare delle differenze fra questi
casi: può essere pericoloso imitare un malvagio, direbbe, ma non c’è nulla di
preoccupante nel farlo con individui normali, o addirittura encomiabili. Qui
interviene la seconda tesi di Platone, quella normativa, che stigmatizza non
solo la cattiveria ma ogni forma di diversità: ciascuno dei cittadini della
repubblica è «tagliato» per uno specifico compito, cui deve assolvere con la
pazienza di una formichina, e qualunque attività possa distrarlo da tanta
devozione va rifuggita come la peste. Bando a ogni passione estranea, dunque;
bando a ogni musica ritmata e suggestiva; e bando soprattutto all’infezione che
il contatto con ogni altra indole, con ogni altro repertorio di mosse e
di abitudini potrebbe causare in un individuo così letteralmente «tutto d’un
pezzo». Se pure si trovasse su un palco, davanti a un pubblico, il nostro eroe
non dovrebbe che recitare monologicamente, monodicamente e (diciamolo!)
monotonamente sé stesso, per confermare e rafforzare quella coerenza
inesorabile del suo io che sarebbe invece attenuata e imbastardita
dall’affiorare di impulsi e gesti alieni (e queste sono le uniche
rappresentazioni teatrali ammesse da Platone nella sua repubblica). Ho già
detto che in questo libro eviterò perlopiù i discorsi normativi. Sono in totale
disaccordo con i valori enunciati da Platone, ma caliamoci sopra un velo e
limitiamoci a una considerazione. La repubblica ideale sarà forse di casa nel
mondo della realtà più autentica, quella illuminata dal sole che i prigionieri
della caverna non vedono; nella caverna, però (dove i prigionieri, varrà la
pena di notare, sono continuamente testimoni di uno spettacolo, anzi di uno
spettacolo fatto di ombre, un vero e proprio antesignano del cinema), domina
non quella realtà, con tanto di noiosa conformità alle proprie tendenze e
funzioni e «sano» orrore per ogni tentazione ad allargarne l’ambito, ma invece
l’«apparenza» difettosa e biasimevole di cui Platone ci ha appena dato una
brillante descrizione. Ciascuno di noi (nel mondo terreno) non fa che scimmiottare
e scopiazzare il suo prossimo, e l’operazione (Platone insegna) non è innocua:
nel compierla, ciascuno di noi diventa un po’ il suo prossimo, lo incarna, fa
del suo corpo un palcoscenico su cui l’altro può giocare il suo ruolo. È una
delicata questione metafisica se, quando un attore recita un personaggio,
faccia appello a qualcosa che gli appartiene o si adegui a un modello esterno;
anche a tale riguardo ho le mie idee e le passerò qui sotto silenzio. Perché in
ogni caso la pratica di un attore e di tutti noi in quanto attori, in quanto
osservatori e imitatori della molteplicità, umana e non, che abbiamo intorno, è
sempre la stessa: che il germe di un personaggio ci ingravidi a sorpresa con
una sua forma che possiamo solo accogliere passivamente, come avrebbe detto
Pirandello, o giaccia invece sepolto negli abissi della nostra psiche, come
avrebbe detto Stanislavskij, l’unico modo per far crescere tale germe, per
attualizzarne la possibilità, per farlo venire al mondo, consiste nel prestare
attenzione a come si è sviluppato ed è maturato in altri, nell’emulare questi
altri passo passo, nel rifletterne movenze ed espressioni – forse
inconsapevolmente ma efficacemente. E magari facendo loro violenza, perché
riduciamo la loro complessità a un ritratto in filigrana, a una singola voce
che arricchisce il nostro coro, o perché perdiamo di vista il loro
significato schiacciandolo su uno schema puramente motorio. Come farebbe un
bambino: il bambino che rimane dentro di noi e lì non cessa di godere del suo
gioco più intenso e appassionante. (Un gioco che, sia detto fra parentesi,
spesso finisce per indispettire quel che c’è di più platonico negli adulti:
quando un bambino fa il verso a qualcuno, è facile passare dal divertimento e
dalla tenerezza all’irritazione e al rimprovero.) La recente scoperta dei
neuroni specchio ha dato dignità scientifica a questa intuizione: gli esseri
umani si riflettono l’uno nell’altro e si capiscono perché vivono sia pur
vicariamente, sia pure in modo traslato le medesime esperienze. Io so quel che
fai perché mentre lo fai in certa misura (come preparazione all’atto, non come
atto vero e proprio, e comunque in senso appunto solo motorio) lo faccio
anch’io: mi atteggio e mi dispongo come vedo fare a te, e con tali
atteggiamenti e disposizioni sono in grado di seguirti nel tuo percorso. La
prossima volta forse, in tua assenza, saprò inoltrarmici da solo. Incontriamo
così di nuovo la biologia e di nuovo stupiamo dell’avvedutezza con cui un
piacere tanto vivo è associato a una qualità di grande importanza evolutiva.
L’essere umano (ci ricorda ancora Aristotele) è un animale sociale: non si
realizza, non diventa quel che dovrebbe essere se non in comunità con altri
esseri umani, traendone esempio e stimolo per foggiare il suo comportamento. La
microfisica dell’umanità, dunque, l’atto elementare che, costantemente ripetuto
e ricombinato in mille forme con sé stesso, ci rende umani, è il modesto
miracolo dell’imitazione di un esempio. Di alcuni di questi atti saremo
intimamente consapevoli: guarderemo ai loro archetipi con venerazione e
sentiremo un profondo impegno nei loro confronti; ne riceveremo ispirazione e
indimenticabili modelli di vita e di saggezza. Ma casi tanto sublimi non
avrebbero luogo (né lo avrebbero le mode che con stanca regolarità uniformano
un’intera generazione a uno stereotipo) senza l’umile sottobosco del
rispecchiamento quotidiano: di quegli impercettibili aggrottamenti di
sopracciglia, torsioni del naso, accenti peregrini con cui ci riscopriamo
bambini impertinenti. Quel nostro aspetto così serio e edificante ci è
possibile perché da piccoli abbiamo giocato e da grandi abbiamo continuato,
spesso nostro malgrado, a giocare, a impersonarci l’un l’altro. A impersonare
anche i malvagi, perché anche da loro c’è da apprendere, fosse solo per
rimanerne alla larga: nel dramma della vita, insegna Plotino, servono anche i
cattivi caratteri, per dare la massima completezza all’insieme. C’è di più.
Quello dell’imitazione non è solo uno dei tanti giochi che, inaugurati con
aspetto dimesso nell’infanzia, sanno crescere con l’età fino a
raggiungere splendide vette. È la base che sottende tutti i giochi, il
materiale di cui ogni altro gioco si nutre. Per capirlo, torniamo sui nostri
passi e riprendiamo in esame un contrasto che avevo segnalato nel capitolo
precedente (suggerendo che potesse risultare poco significativo): quello tra
giochi solitari e giochi fatti in compagnia. Chiediamoci: esistono davvero, i
solitari? Tanto per cominciare, un bambino non giocherebbe affatto se non fosse
coinvolto in un ambiente emotivo in cui si sente (comunque stiano concretamente
le cose) in compagnia di qualcuno, sotto gli occhi (benevoli) di qualcuno. «Il
“bambino in carenza”» dice Winnicott «è notoriamente irrequieto ed incapace di
giocare» (p. 162). Questo perché «il gioco implica fiducia e appartiene allo
spazio potenziale tra (quelli che erano in origine) il bambino e la figura
materna, con il bambino in uno stato di dipendenza quasi assoluta e la funzione
adattativa della figura materna presa dal bambino per scontata» (p. 90;
traduzione modificata). In termini epigrammatici, «il bambino è solo soltanto
in presenza di qualcuno» (p. 154). Che dire allora dell’adulto? Osserviamo una
situazione in cui io stesso sono occupato in un gioco senza altri partecipanti
o testimoni, magari in uno di quei giochi di carte che si chiamano proprio
«solitari», e poniamoci riguardo a questo particolare episodio la stessa
domanda formulata sopra: sono davvero solo, mentre gioco? Posso immaginare
circostanze in cui la risposta sia «Sì», ma si tratta di circostanze aberranti,
eccezionali. Se giocassi automaticamente, pensando ad altro, potrebbe capitarmi
di fare una mossa a caso e poi, ritornato improvvisamente in me stesso,
rendermi conto che la mossa è vantaggiosa e acquisirla come strategia
consapevole, perfino abituale. Oppure la casualità potrebbe essere frutto di
disperazione: le ho provate tutte e niente funziona, quindi provo una mossa
assurda, che assurdamente funziona. Circostanze del genere non sono da escludere:
anche un comportamento individuale obbedisce alle leggi dell’evoluzione, dunque
non è escluso che in esso si verifichino mutazioni stocastiche. Ma non è così
che il mio comportamento si evolve nella maggior parte dei casi. Quasi sempre
mentre gioco «da solo», prima di fare una mossa, io esploro più o meno
sistematicamente e consciamente una serie di alternative, e ne traccio almeno
per un po’ le conseguenze, cioè mi colloco, colloco svariati «me stesso», in un
certo numero di mondi possibili – ciascuno contraddistinto da una particolare
mossa – e confrontando fra loro queste diverse eventualità decido infine quale
sia la mossa da fare, o il mondo possibile da abitare davvero. I vari me stesso
coinvolti nel processo di deliberazione appena descritto avranno caratteri
diversi: qualcuno sarà più audace e qualcun altro più cauto, ci sarà chi
ama le carte rosse e chi le nere, chi non si dà pace se non saltano fuori
presto i re e chi è disposto a lasciarli nel mazzo fino all’ultimo; e a loro
volta tutti questi diversi caratteri li avrò mutuati, in generale, da persone
che ho incontrato, da cui ho tratto lezioni e le cui lezioni adatto alla
situazione in cui mi trovo, selezionando quelle che mi sembrano più opportune.
Insomma, se conduco il gioco in quel modo specifico è perché altri, le cui
mosse e strategie ho incorporato, stanno giocando con me (complemento di
compagnia) e aiutandomi a vedere la situazione in tanti modi diversi – a
metterla appunto in gioco. La morale di questo discorso è che gli autentici solitari
sono, come già accennavo, rarissimi. Succede assai raramente che quello
spostamento di prospettiva, quell’esplorazione di terreni non altrimenti
battuti, quella violazione di quanto è noto e consueto che costituiscono il
gioco mi arrivino dal nulla, non abbiano a fondamento che un mio cieco
arbitrio. Quel che succede più di frequente, invece, è che gli apparenti
solitari (e le apparenti «idee originali» con cui dò un contributo «creativo» a
un gioco fatto con altri) siano giochi fatti in compagnia di persone
fisicamente assenti ma ben presenti nella mia pratica. E come ottengono la loro
presenza tali persone assenti? Ho usato la parola «incorporato» poco fa,
applicando la stessa metafora di quando prima ho parlato del fare del nostro
«corpo un palcoscenico su cui l’altro può giocare il suo ruolo» (e prima ancora
ho espresso il rifiuto platonico di questa forma di metabolizzazione del nostro
prossimo): la presenza degli assenti si ottiene imitandoli – scimmiottandoli
oppure atteggiandosi e disponendosi come loro secondo il modello dei neuroni
specchio. Fatta salva la sporadica occorrenza di mosse devianti e ludiche che
emergano dal puro caso, l’imitazione è la madre di tutti i giochi: ogni altro
gioco si svolge su una scena che il gioco dell’imitazione ha popolato di
personaggi e storie. Ho sempre trovato affascinante il fatto che la battuta che
dà inizio a ogni ripresa cinematografica sia «Azione!». A prima vista, la
battuta non ha senso: quel che la segue non è un’azione; al massimo la
rappresenta; coloro che vi «agiscono» non stanno facendo quel che pretendono di
fare, e tutti lo sanno – loro stessi, il regista, il pubblico. Perché
«Azione!», allora? Ci saranno senz’altro motivi contingenti che hanno dato
origine alla battuta, ma non m’interessano; m’interessa invece che sia rimasta,
perché se è rimasta il motivo è, ritengo, che c’è in essa una profonda,
illuminante giustizia. Nella rivoluzione concettuale proposta nel quinto e
sesto capitolo la vita umana era intesa come un insieme di giochi più o meno regolamentati,
più o meno vincolati a parametri fissi, e per converso più o meno
espressione di libertà; il gioco era la norma e le attività solitamente
giudicate serie erano giochi ristretti e limitati. Qui possiamo arrivare alla
medesima radicale costellazione di idee per una strada diversa (in un
labirinto, strade diverse ci portano spesso a un’identica meta). Che cos’è
un’azione? È corsa sul posto, routine, acquiescenza a ogni abitudine e
aspettativa? È ripetizione del già agito? Forse, ma solo nel senso della
straordinaria intuizione kierkegaardiana per cui l’unica vera ripetizione
sarebbe una novità, e le stesse cose non sono mai le stesse cose. Nel comune
senso della parola, invece, nella comune ideologia che informa il senso della
parola, una ripetizione non è un’azione. Il mio computer non agisce quando
applica alla lettera (ripetutamente) le istruzioni che gli ho dato: tutto quel
che c’era da fare l’hanno fatto le istruzioni, il computer non «fa» che
confermarle. Solo una mossa che cambia qualcosa, che stupisce, che scombina le
carte è un’azione, solo allora siamo attivi. Quindi solo il parametro ludico
del nostro comportamento lo costituisce come azione, nella misura in cui si
manifesta. Solo il gioco è azione. Ma è nella teatralità, ho detto, che il gioco
trova il suo humus, il terreno fertile sul quale crescere, e una produzione
cinematografica ha il pregio di mostrarci questa teatralità ridotta a scene
elementari, a quella che ho chiamato la microfisica dell’umanità, il modesto
miracolo dell’imitazione di un esempio. Niente più di tale costante e ripetuto
(!) miracolo merita di essere annunciato con «Azione!». 11. Giochi di
parole A questo punto del nostro percorso ci troviamo davanti a un abisso, non
meno impervio e minaccioso di quello che nel canto XVII dell’Inferno separa
Dante da Malebolge, e che il poeta e la sua guida riescono a superare solo
aggrappandosi a Gerione, mostruosa e malevola bestia. Abbiamo compiuto
un’accurata perlustrazione di tutta l’ampia e variegata area dei giochi fisici,
quelli che coinvolgono i nostri organi e sensi corporei e ci permettono di
percepire altri oggetti nello spazio e di interagire con essi. Abbiamo scoperto
nel gioco di una bimba elementi con un ruolo identico a quello delle regole del
calcio; abbiamo esplorato il gioco fatto insieme, nello stesso modo, da bambini
e da adulti; abbiamo perfino catturato nella nostra rete le arti figurative,
plastiche e musicali come giochi sensoriali. Rimane però il fatto, sembra, che
il nostro corpo non esaurisce il nostro essere: che quest’ultimo contiene
anche, molti direbbero, componenti spirituali che non occupano spazio, che
palesano anzi una radicale alterità nei confronti di tutto ciò che occupa
spazio. A una di tali componenti ho accennato nel secondo capitolo, quando ho
paragonato il modo in cui la bimba apprende qualcosa dal suo gioco al procedere
della scienza. Chiaramente quello della scienza è un procedere metaforico, un
metaforico «inoltrarsi in un terreno ignoto»: la scienza non si muove (per
quanto gli scienziati lo facciano) e non può letteralmente procedere o
inoltrarsi. Lo stesso vale per la poesia, la filosofia e tutte le altre
discipline di natura verbale o mentale; se pure riuscissimo a dimostrare che
queste discipline hanno un carattere ludico, come potrebbe esserci più di
un’analogia fra il loro carattere ludico e quello, diciamo, del tennis? Come
potrei continuare a insistere che il tennis e il «gioco» dell’Etica spinoziana
sono (sia pur dialetticamente) la stessa cosa? Qui sono in ballo (in gioco) due
cose diverse, ci ha insegnato Cartesio: la nostra anima è una cosa distinta dal
nostro corpo, dunque gioca ad altri giochi. Il meglio che io possa fare, si
concluderà, è trascurare questa differenza ed evidenziare alcuni tratti che
tali diversi giochi hanno in comune: tornare cioè precipitosamente a una
visione analitica del gioco che lo riduca a un’essenza astratta e abbandoni al
suo destino tutta la zavorra – in particolare la zavorra fisica – che
finora mi sono trascinato dietro. Non sono d’accordo. Ai giochi verbali e
mentali voglio arrivare come Dante arriva in Malebolge, con tutto il mio corpo
e ancora vivo (cioè giocoso), non facendomi sostituire da un ectoplasma. E, se
ciò cui intendo aggrapparmi per eseguire questo salto mortale non è una bestia
mostruosa, è però un’inversione che qualcuno giudicherà altrettanto mostruosa
nell’ordine logico in cui solitamente (e ingannevolmente) vengono disposti i
termini della questione. Qui sopra ho accennato un po’ di corsa a «discipline
di natura verbale o mentale»; ora però è bene rendersi conto che verbale non è
lo stesso che mentale – uno si riferisce a parole e l’altro a idee o concetti –
quindi se verbale viene associato a mentale si tratta d’intendersi su come
funziona l’associazione. Più precisamente, si tratta di decidere se verbale
vada spiegato partendo da mentale, cioè mentale sia la base, il fondamento e
verbale quel che gli si associa, che su tale fondamento si regge, o se invece
valga l’inverso. Chi accetti la radicale distinzione fra anima e corpo sceglierà
il primo corno del dilemma. Per esempio, un filosofo del linguaggio come Geach
(che, non a caso, ha scritto anche su Cartesio) ci dirà che, se pure una
scimmia o il vento nel deserto emettessero un suono del tutto indistinguibile
dalla parola «albero», quella non sarebbe un’occorrenza della parola «albero»
perché ciò che rende «albero» una parola non è il suo suono ma il suo
significato, e solo una mente (che, presumibilmente, né la scimmia né il vento
hanno) ha accesso a quelle cose astratte, ideali, non spaziali, spirituali
insomma, che sono i significati. Quasi un secolo prima di Geach, il fondatore
della linguistica contemporanea Ferdinand de Saussure aveva addirittura
stabilito che il rapporto di significazione valesse fra due oggetti mentali –
la rappresentazione mentale del suono «albero» (non il suono stesso) e la
rappresentazione mentale di un albero – trasformando di fatto la linguistica in
una branca della psicologia e il linguaggio in qualcosa che compete solo a enti
che abbiano una psiche (un’anima, appunto) e solo in quanto tali enti
esercitino le loro funzioni psichiche (non in quanto abbiano un corpo). La
drastica scissione che cartesianamente attraversa ciascuno di noi viene così
esaltata a livello cosmico: tutto l’essere, non solo il mio, è radicalmente
diviso fra uno spirito che parla perché è consapevole del significato di quel
che dice e una natura che è irreparabilmente muta – anche se emette suoni, e
quale che sia la ricchezza e complessità di tali suoni, non vuole dire nulla.
Se in principio era il Verbo, non si trattava del Verbo in quanto lo sentono le
mie orecchie, ma in quanto lo capisce la mia mente. Io scelgo la direzione
inversa: è la mente a reggersi sul linguaggio e non c’è differenza sostanziale,
sebbene certo ci siano molte differenze specifiche, tra il linguaggio di un
essere umano e quello di una scimmia o del vento. Ci vorrà una buona dose di
testardaggine per rimanere attaccati a questa mostruosità, ma confido che
facendolo sarò in grado di superare il baratro che incombe e traghettare il
gioco verso sublimi creazioni spirituali senza perderne per strada la fisicità.
Nel resto di questo capitolo mi occuperò dunque di giochi verbali e nel
prossimo di quelli mentali. Cominciamo definendo con esattezza il problema. La teoria
tradizionale del linguaggio, cui io mi oppongo e di cui Geach e de Saussure
sono autorevoli rappresentanti, afferma quanto segue: Il linguaggio è un mezzo
di comunicazione fra menti. Quando io parlo con un interlocutore A, ho un certo
contenuto B (un’idea, un desiderio, un giudizio) nella mia mente, lo codifico
in un linguaggio che suppongo A conosca ed emetto dei suoni che in quel
linguaggio significano B; A recepisce i suoni, li decodifica e acquisisce il
contenuto B, che d’ora in poi avremo in comune. La comunicazione ha avuto
successo e il linguaggio ne è stato prezioso ma in fondo inessenziale
strumento. Se io so che sono le cinque meno un quarto e ti dico «Sono le cinque
meno un quarto», anche tu verrai a sapere che sono le cinque meno un quarto; ma
è un peccato che per informarti di che ora sia io debba scegliere un percorso
così tortuoso. Sarebbe tanto più semplice se tu potessi leggere nella mia
mente, se la comunicazione potesse avvenire per via telepatica. C’è da stupirsi
che per una volta l’evoluzione si sia impegolata in un rituale maldestro e
aperto a ogni sorta di inconvenienti (cattiva pronuncia da parte mia, cattiva
ricezione da parte tua, insufficiente competenza linguistica, rumori di
fondo...). Come combatterò questa teoria? Dimostrandola sbagliata? Solo un
ingenuo si porrebbe un simile obiettivo: introducendo opportune complicazioni,
una teoria può essere protetta da dati empirici «recalcitranti» o sue inerenti
assurdità. Il modello geocentrico afferma che Mercurio e Venere girano intorno
alla Terra ma noi li vediamo sempre molto vicini al Sole? Niente paura: basta
aggiungere un certo numero di epicicli e i conti tornano. Il mondo è
sovrappopolato e io rifiuto categoricamente ogni forma di controllo delle
nascite? Perché dovrei preoccuparmi? Forse che un Dio onnipotente, dopo averci
detto «Crescete e moltiplicatevi», non saprà salvare capra e cavoli? Una teoria
avversa non si affronta cercando di confutarla ma costruendole accanto un’altra
teoria più plausibile, più potente, più elegante e lasciando che sia il
pubblico a decidere. Nella peggiore delle ipotesi, se il pubblico rimanesse
fedele alla concorrenza, avremmo almeno ampliato il numero delle opzioni
disponibili: avremmo allargato il gioco. Albert Mehrabian, professore di
psicologia alla Ucla, afferma che, quando una persona ci comunica i suoi
sentimenti o stati d’animo, solo il 7% della fiducia che ci ispira, quindi
dell’efficacia della comunicazione, dipende dalle parole che usa, mentre il 38%
dipende dal suo tono e il 55% dal suo comportamento non verbale, o body
language – il che spiegherebbe fra l’altro perché veicoli eterei e immateriali
come la posta elettronica diano origine a tanti malintesi e corti circuiti
emotivi. A riprova della capacità di resistenza delle teorie, un fautore della
posizione tradizionale non si lascerebbe turbare da fatti del genere.
Categorizzerebbe malintesi e corti circuiti come incidenti di percorso
(privilegiando così la norma sui dati, per quanto frequenti) e aggiungerebbe al
modello un epiciclo: la mente non codifica il suo significato in un messaggio
soltanto verbale ma in una performance inclusiva di gesti, atteggiamenti del
viso e del corpo, ritmi e inflessioni di voce. (Già il fatto che il relativo
comportamento venga qualificato come body language segnala il tentativo di
asservire il corpo a ulteriore elemento di trasmissione di un contenuto che non
gli appartiene.) Io invece prendo questi fatti molto sul serio e ne traggo la
morale opposta: noi comunichiamo, cioè ci capiamo reciprocamente e mettiamo in
comune non solo sentimenti e stati d’animo ma anche idee e opinioni, perché
siamo innanzitutto corpi e una lunga consuetudine a vivere in mezzo ad altri
corpi (e a rispecchiarne le mosse) ci ha educato a coglierne ogni variazione,
ogni indugio, ogni forzatura come significativi, né più né meno di quanto un
esperto marinaio sappia trarre le conseguenze di ogni minimo trasalimento della
massa d’acqua al cospetto della quale vive e opera (o una scimmia sappia fare
con un’altra scimmia, con il mare o con i visitatori dello zoo – per il vento
occorrerà attendere la fine del libro) Una piccola parte delle mosse fisiche
che comprendiamo e mediante le quali comunichiamo è costituita dall’emissione
di suoni, e anche qui capiremo di più e comunicheremo meglio quanta più
familiarità avremo con il corpo che ci funge da interlocutore – con il tipo di
suoni che ce ne possiamo aspettare. Con uno sconosciuto adotteremo
comportamenti guardinghi e stilizzati, sintomo dell’incertezza e apprensione
che proviamo; chiederemo per esempio nel tono più neutro possibile che ore
siano, ed è paradossale che la tradizione che qui sto contestando assuma casi
di natura così marginale e deviante come modelli ideali di comunicazione. Per
me l’ideale sono invece i casi in cui varie persone sono immerse in un progetto
o in un impegno comune, e le parole che si scambiano sono perlopiù ridondanti,
echi di quel che si è già comunicato in modo non verbale: un’asserzione
diffonde e ufficializza quanto tutti hanno già riconosciuto, un’espressione
d’incoraggiamento conferma il sostegno emotivo che tutti già avvertono. (E,
invece di suggerire parlando di body language che il comportamento sia una
specie del genere linguaggio, preferisco suggerire che il linguaggio sia una
specie del genere comportamento usando termini come linguistic behavior.) Ma,
si dirà, il linguaggio non è usato solo in situazioni come quelle che ho
descritto, in cui l’ascoltatore è in presenza di quel che gli viene comunicato:
in cui un sentimento, un’intenzione o un’idea sono espressi da un parlante che
gli è direttamente accessibile, con tutto il suo essere, e quel che il parlante
dice è in buona parte superfluo, considerando in quanti altri modi «dice» la
stessa cosa. Il linguaggio è un prezioso mezzo di comunicazione perché ci
permette di comunicare anche significati che ci sono assenti. Il parlante può
raccontarci che cosa gli è capitato ieri in ufficio, o che disastro ferroviario
sia avvenuto in India, e non solo: può essere lui stesso assente e raccontarci
queste cose al telefono, o scrivercene in una lettera o per posta elettronica;
e noi acquisiremo comunque tali informazioni, ne sapremo di più alla fine dello
scambio di quanto ne sapessimo all’inizio. Non è comunicazione, questa? E non è
suo strumento un linguaggio distaccato dal corpo? Non intendo negare simili
ovvietà. Teorie alternative devono spiegare gli stessi fatti, non scegliersi i
fatti più convenienti, ma li spiegheranno stabilendo diverse relazioni di
dipendenza, collocando diversamente gli accenti; dunque mi prenderò la libertà
di rimandare a più tardi la spiegazione del linguaggio come racconto e
formulerò invece una domanda che sembrerà, a chi sostenga la priorità del
mentale, mettere il carro davanti ai buoi. Mi chiederò: se la funzione
fondamentale del linguaggio non è quella comunicativa, quale potrebbe essere?
Ai miei avversari sembrerà che io possa porre tale domanda solo dopo aver
fornito un’interpretazione convincente, dal mio punto di vista, del carattere
narrativo del linguaggio; ma cambiare teoria (ripeto) vuol dire anche cambiare
priorità, e in particolare ritengo che il racconto linguistico diventi
perfettamente comprensibile se prima rispondo alla mia domanda. Nel quinto
capitolo ho detto che un gioco come il calcio o gli scacchi è un microcosmo
nel quale rappresentare mosse ludiche che sarebbe in generale troppo rischioso
praticare «dal vivo» e ho discusso la logica della rappresentazione: qualcosa è
sempre rappresentato da qualcos’altro, quindi gli è simile per certi aspetti ma
se ne differenzia per altri. Se mai si verificasse una situazione in cui il
gioco vicario che abbiamo condotto dovesse rivelare la sua utilità (in cui
l’elaborazione di piani intricati per guadagnare un alfiere dovesse aiutarci in
una manovra di aggiramento diretta a conseguire una promozione), c’è da sperare
che a risultare decisivi siano gli aspetti in cui i due contesti sono simili,
non l’infinità di aspetti in cui non lo sono. Stando così le cose, una
rappresentazione che somigli di più all’originale sarà più utile di una che gli
somigli di meno: più riuscirà a seguirlo nei suoi dettagli, nelle sue
modulazioni, nella sua incalcolabile architettura frattale, più sarà probabile
che, quando si abbia a che fare con l’originale, si sappia come muoversi con i
dettagli che allora risulteranno pertinenti. Nessun mezzo rappresentativo
disponibile agli esseri umani può rivaleggiare su questo terreno con il
linguaggio (sebbene il computer, affermavo in Giocare per forza, stia emergendo
come un pericoloso candidato): l’eccezionale quantità e qualità di suoni che
riusciamo a produrre ci permette di costruire rappresentazioni estremamente
particolareggiate di oggetti, situazioni ed eventi, e di esplorare ludicamente
queste rappresentazioni con vantaggi potenziali molto maggiori di quelli
consentiti da un gioco sportivo o da un gioco di carte. Il linguaggio è, in
primo luogo, uno spazio di gioco.nGuardate al modo in cui un bambino vive il
linguaggio. Spezza le parole, le stiracchia, le unisce in aggregati inconsueti
e scorretti, è attratto dalle loro risonanze, dal rumore che fanno, e spesso
combina quei rumori con altri che noi giudicheremmo «inarticolati»; per lui le
parole sono oggetti da manipolare, mettere sotto pressione e violare tanto
quanto palle e cubi. Questa, per me, è la scena primaria del linguaggio, il
prototipo che ne chiarisce il ruolo e il senso. In età adulta, a rimanere più
vicini all’intimità e al calore della scena primaria sono i poeti; sono loro
più di chiunque altro a giocare con le parole e a trattarle, giocandovi, come
cose. Ancora una volta reinterpretando il passato alla luce del suo futuro,
dunque, vedendo il bambino alla luce del poeta che promette di diventare,
potremmo dire che l’uso primario del linguaggio è quello poetico. Il che
equivarrebbe a riascoltare bene questa parola: poieo è fare, in greco, quindi
il poeta è creatore, e lo è proprio in quanto gioca, perché solo chi gioca
inventa, supera l’esistente nel nome di un processo innovativo che solo il
gioco consente di realizzare. Se le parole sono (trattate come) cose le si
potrà associare ad altre cose, e mediante tali associazioni costituire quelle
corrispondenze fra parole e cose che sono alla base del significato delle
parole. Quando ero piccolo a casa dei miei nonni, d’estate, raccoglievo tappi
di bottiglia (di birra, di Coca-Cola) e poi li usavo per rappresentare eserciti
e battaglie. Ogni tappo era un soldato, e quando il tappo era rovesciato il
soldato era morto. Detta altrimenti: ogni tappo significava un soldato, e che
il tappo fosse rovesciato significava che il soldato era morto. Nel linguaggio,
invece di tappi, pedine o gettoni, e invece delle configurazioni in cui possono
comparire tappi e pedine, usiamo nomi e verbi e loro configurazioni, di cui
abbiamo imparato il significato (le associazioni) osservando e scimmiottando
padri e madri, cugini e amici di famiglia, e acquistando attraverso i nostri
errori una dimestichezza sempre più sottile con le mille sfumature, cadenze e
intonazioni che organizzano quei significati, in modi mille volte più complessi
di tappi e pedine, mille volte più disponibili a scatenare la fantasia ludica.
Ogni gioco ha delle regole, abbiamo visto: va a sbattere contro spigoli e
pareti. Nel caso di un gioco linguistico, del linguaggio in quanto gioco, le
regole non sono ostacoli o limiti fisici ma sociali. Ho usato il termine
«scorretto» per spiegare come un bambino opera con le parole; un atto è
scorretto (o corretto) in relazione a una norma, ed è la società a imporre le
norme linguistiche e a designare quello del bambino come un comportamento
linguistico scorretto. Lasciato a sé stesso, il linguaggio non fa che seguire
un’inarrestabile deriva metaforica e metonimica, trasformato costantemente dai
poeti che lo abitano (cioè da tutti coloro che lo parlano) e che tendono a volgerlo
in un gergo familiare o di gruppo e infine in un idioletto, comprensibile solo
a chi lo parla. Ma la libertà – lo sappiamo – è rischiosa; bisogna limitarne
l’ambito e il potere. Intervengono allora discipline (ascoltiamo anche questa
parola: anche le sue associazioni ci dicono qualcosa) normative: grammatica,
logica, semantica, retorica, stilistica, che sanciscono quali combinazioni di
parole siano accettabili, quali associazioni fra parole e (altre) cose siano
significanti, a quali fra le molteplici tappe della deriva linguistica si possa
attribuire l’etichetta di un significato letterale (cercando così di fermare la
deriva: un significato letterale è una metafora o metonimia su cui ci siamo
arenati), quali ritmi e cadenze abbiano valore estetico. L’uso comune del
linguaggio si colloca su uno spettro analogo a quello discusso nel sesto
capitolo (anzi, è proprio lo stesso spettro). A un estremo c’è l’assoluta
licenza di una vocalizzazione esasperata; all’altro gli anodini enunciati della
filosofia del linguaggio anglosassone – «The fat cat sat on the mat; he saw a
big rat», «Il gatto è sulla stuoia»: perfettamente grammaticali, costruiti con
termini assolutamente privi di ambiguità, ciascuno indissolubilmente legato a
una singola associazione, e proprio per questo, direi, incapaci di esprimere un
qualsiasi significato o dar vita ad alcuna comunicazione. Né l’uno né l’altro
degli estremi (per quanto citato nei testi di filosofia del linguaggio) è mai
effettivamente realizzato; quel che incontriamo nelle nostre quotidiane
vicissitudini è un universo multiforme di mediazioni fra gli estremi.
Incontriamo parole e frasi che in certa misura fanno ossequio alle norme (tanto
maggior ossequio quanto minor fiducia abbiamo nell’ambiente) e in certa misura
le trascendono colorandole di esperienze personali, immettendovi il gusto
saporito, talvolta un po’ nauseante, di una sceneggiata che coinvolge tutto il
corpo, non solo le labbra e la lingua. Come in ogni altro caso, regole rigorose
diventano l’occasione per una creatività più raffinata, per un gioco più sagace
anche se indubbiamente più difficile, come il bridge è più difficile della
briscola. Pensate a quanto è costrittiva la forma di un sonetto: quattordici
endecasillabi divisi in due quartine e due terzine, rimati secondo pochi e
precisi schemi. Come ci sarebbe da aspettarsi, la grandissima maggioranza dei
sonetti è mediocre e noiosa – adiacente all’estremo regolamentato dello spettro
linguistico. Quando però recitiamo (la poesia va recitata ad alta voce, per motivi
che ora dovrebbero essere ovvi!) un capolavoro di Dante, Petrarca o Foscolo, ci
rendiamo conto che senza quelle costrizioni non avremmo potuto scoprire tanta
ingegnosa libertà, e goderne. E la medesima libertà è espressa, non sempre a
questi livelli, da ogni parlante/poeta in ogni linguaggio: quando inventa una
battuta, adatta a nuovo uso una parola, raccoglie e concentra le sue emozioni
in una frase a effetto, improvvisa una cantilena per un figlio che non vuol
saperne di dormire. In ciascuna di queste occasioni la vocazione ludica del
linguaggio si riattiva: le regole diventano un trampolino per un tuffo ancor
più avvitato e carpiato, invece che una camicia di forza. È arrivato il momento
di affrontare il linguaggio dell’assenza e, nel farlo, di distinguerne con cura
le due modalità che prima avevo indicato. Il linguaggio, dicevo, può essere
usato da un parlante per descrivere qualcosa di cui il suo interlocutore non è
e non è stato testimone; in tal caso, è il significato del linguaggio a essere
assente (a chi ascolta). Ma, aggiungevo, anche il parlante può essere assente:
l’interlocutore può essere fisicamente solo e il linguaggio apparirgli come
testo scritto. Questa seconda modalità sembra ora la più inquietante, per la
mia posizione. Che cosa ne è in essa della corporeità della comunicazione,
delle parole trattate come cose, della libertà di giocarvi e di creare? Quando
leggo un resoconto scritto di una seduta parlamentare o di una sparatoria, di
solito non ne conosco l’autore (il suo è per me «un mero nome»): capisco quel
che c’è scritto perché le parole hanno il loro significato abituale e le frasi
sono composte in modo grammaticalmente corretto. Sarà vero che molti testi di
filosofia del linguaggio mi restituiscono un’immagine stantia e retriva del loro
argomento; ma anche questi testi sono scritti in un linguaggio, e io li leggo e
li capisco. Capisco «The cat is on the mat» e capisco il senso di questo
esempio. Non è vero dunque che i testi scritti suggeriscono una visione del
linguaggio del tutto opposta alla mia, e affine a quella tradizionale? Andiamo
per gradi. Consideriamo prima il caso in cui il contenuto di un racconto ci sia
assente (non ne siamo stati testimoni) ma la persona che lo racconta ci sia
presente, e immaginiamo che più persone ci facciano un racconto con lo stesso
contenuto, descrivano per esempio lo stesso disastro ferroviario in India. Ne
segue che tutti ci comunicano la stessa cosa? Che, pur assumendo che
controllino al massimo i loro movimenti e mantengano un volto impassibile, ne
riceviamo le medesime informazioni? Forse sì, se intendiamo «informazione» nel
senso più comune, e profondamente legato al modello mentalistico del
linguaggio: un pacchetto di enti immateriali (chissà come faranno degli enti
immateriali a entrare in un pacchetto!) che va trasferito da una mente
all’altra. No, invece, se ascoltiamo quel che «informazione» ci sta dicendo: se
a contare per noi è quanto una comunicazione ci forma, ci cambia, ha un
influsso temporaneo o permanente su di noi. Se prendiamo il termine in questa
seconda accezione (che io preferisco), dovremo ammettere che le parole scelte
da ciascuno dei narratori fanno un’enorme differenza per l’efficacia del suo
discorso: che il loro suono, il tono e il ritmo con il quale sono pronunciate,
le loro associazioni, le risonanze o dissonanze che hanno con altre parole
dello stesso discorso, la forza con cui tutte queste parole sono concatenate
l’una con l’altra suggerendo un’immagine unitaria e l’inventiva con cui questa
immagine si rinnova senza sosta, illuminando angoli oscuri e chiamando in causa
prospettive balzane, possono coinvolgerci in un gioco vivido ed eccitante, in
cui costantemente elaboriamo aspettative sul prossimo passo e le vediamo
confermate o contraddette, e proviamo sorpresa e frustrazione e incanto e
disgusto, e alla fine sentiamo di aver percorso noi stessi quel territorio e di
conoscerlo bene anche se ciò non è vero – anche se il territorio non somiglia
affatto a quel che ci è stato comunicato e ci ha informato. Oppure le parole possono
essere spente e banali, sfilacciate e risapute, e dovremo fare un grosso sforzo
per mantenere desta l’attenzione su quel che vogliono dire perché sembra che
non vogliano dire niente, e alla fine ci sarà difficile ricordarle e capire che
cosa è successo, in India. Un logico sentenzierebbe che entrambi i discorsi
esprimono lo stesso pensiero e hanno lo stesso valore di verità, e magari sarà
così, quando «pensiero» e «valore di verità» siano stati definiti in modo
opportuno; ma allora si dovrà concludere che pensieri e valori di verità hanno
poco a che fare con quel che succede quando ci raccontiamo qualcosa. Il
linguaggio non è mai dell’assenza. L’assenza esiste, non ci sono dubbi: cose e
persone ci mancano, spesso per sempre. Ma il racconto non ha altra funzione che
evocare queste cose o persone: la parola è innanzitutto magica. Con le sue
limitate risorse – qualche nota, qualche alterazione di timbro o volume –
richiama quel che non c’è e lo fa essere, anzi fa essere qualcosa che s’ispira
a quel che non c’è, e che forse ne è molto diverso ma adesso con questa scusa
ci è diventato presente. E la magia del linguaggio non è mai disgiunta dal suo
carattere ludico: la seconda volta che ascoltassi lo stesso racconto, formulato
con le stesse parole, non evocherebbe più nulla e io mi troverei a pensare ad
altro. Solo un linguaggio che esplora e sovverte, inquieta e soddisfa, solo un
linguaggio giocoso, può raccontare. Anzi, meglio: solo un linguaggio in quanto
giocoso, in quanto esplora e sovverte, inquieta e soddisfa, perché come al
solito i nostri racconti quotidiani sono compromessi fra trasgressione e
conformismo, scoperta e stereotipo, quindi sono racconti fino a un certo punto.
Al limite, se il linguaggio fosse usato in modo puramente rituale e prefissato,
non lo staremmo nemmeno a sentire. Veniamo ora alla scrittura. Anche qui c’è
uno spettro di possibilità, e anche qui la mia posizione e quella avversa
assumono come paradigmatici i due diversi estremi dello spettro. Per i miei
avversari il modello di comunicazione scritta, cui ogni altra si deve
uniformare, è il dispaccio d’agenzia: «Ieri alle ore 18.05 la Corea del Nord ha
lanciato un missile verso Seoul». Io parto dall’estremo opposto: così come
l’archetipo del linguaggio è per me la poesia, l’archetipo del linguaggio
scritto è la prosa letteraria. In un dispaccio d’agenzia – anzi, per la
precisione, secondo il modo ideologico in cui la posizione avversa interpreta
un dispaccio d’agenzia – le parole non contano: basta esprimere il significato
giusto, inteso come entità astratta e mentale. In un testo letterario, invece,
è chiaro che le parole contano, e noi le sentiamo anche se leggiamo «a mente»;
e sono parole scelte con creatività e maestria (con la maestria di un grande
giocatore) a far nascere per noi dalla pagina dei personaggi, delle avventure,
delle passioni, un mondo. Parole diverse, se pure dicessero «la stessa cosa»
(quella che la posizione avversa concepirebbe come la stessa cosa) non
avrebbero lo stesso effetto, o non avrebbero alcun effetto. E, se un dispaccio
d’agenzia mi colpisce, se entra davvero in circolo nella mia persona, se non si
perde fra i rumori di fondo, è perché sa trasmettermi tutt’altro che un
resoconto neutrale e oggettivo di un semplice fatto (come vorrebbe l’ideologia
cui mi oppongo): perché il suo linguaggio economico ed essenziale conferisce
invece maggiore urgenza ai timori e alle ansie che si sono immediatamente
scatenati in me appena ho visto queste parole insieme – «Corea del Nord»,
«missile», «Seoul», «ieri». A suo modo, questo dispaccio (fittizio) è un
riuscito aforisma. Riassumiamo. Ho forse dimostrato che non esistono i
significati come entità astratte e accessibili solo a delle menti, e che non è
il rapporto con significati astratti a qualificare il linguaggio come tale? a
fare di un suono o di uno scarabocchio una parola o una frase? No di certo.
Dopo tutto quel che ho detto, anche chi volesse accettarlo potrebbe credere
che, in aggiunta a tutto quel che ho detto, ci sono i significati astratti ed è
la loro presenza a conferire dignità linguistica a suoni e scarabocchi. Ma non
era mia intenzione dimostrare niente del genere. Quel che ho cercato di fare è
stato difendere una tesi più debole ma per me d’importanza cruciale: dei
suddetti significati non abbiamo bisogno, possiamo farne a meno. Il nostro
linguaggio, anzi il nostro comportamento linguistico, è parte del flusso
continuo di tutto il nostro comportamento, che noi siamo in grado di
interpretare nei nostri simili o in noi stessi (perché ho detto quel che ho
detto?) così come interpretiamo l’annuvolarsi del cielo o il latrato di un
cane. Come con ogni altro aspetto del nostro comportamento, anche con il
linguaggio possiamo giocare; ed è qui che esso rivela la sua unicità, perché
nessun altro mezzo a nostra disposizione è tanto duttile, tanto articolato,
ricco di tanti dettagli e aperto a tante variazioni, quindi tanto generoso
nell’offrirci giochi d’insondabile profondità e complessità – microcosmi
infinitamente interessanti e istruttivi. Questa essenziale natura ludica del
linguaggio si combina con le sue altre caratteristiche dando luogo a ogni sorta
di mediazioni. Capiamo un altro che parla come capiamo un altro che cammina;
ma, parlando, quell’altro può esplorare e trasgredire e farci piacere e farci
paura molto meglio che camminando, e possiamo capire anche questo, e lasciarci
coinvolgere in questo gioco, e farcene trasportare in posti dove non siamo mai
stati, in compagnia di persone che non abbiamo mai visto. E possiamo creare lo
stesso miraggio senza nemmeno parlare, scrivendo parole in un libro come
questo; e le parole scritte evocheranno un significato se sono scelte con cura,
la stessa cura con cui uno scacchista prepara la sua prossima mossa – cura di
rassicurare e stupire al tempo stesso, di confermare e destabilizzare. Ho
chiarito come si possa arrivare, partendo da questa visione, a spiegare l’uso
del linguaggio per chiedere che ora sia, ma sono convinto che, se questo fosse
l’uso principale del linguaggio, esso sarebbe da tempo diventato non meno
vestigiale dei denti del giudizio. Temo che possa diventarlo, ho detto, che
all’orizzonte si profili minaccioso un terribile concorrente. Ma so che se non
lo è ancora diventato è perché nel linguaggio, più e meglio che altrove, si
gioca. All’inizio di questo capitolo mi ero assegnato il compito di
«traghettare il gioco verso sublimi creazioni spirituali senza perderne per
strada la fisicità». Che il lettore sia o meno d’accordo con le idee che sono
venuto sviluppando, avrà capito in che senso io intenda riconoscere un
importante elemento di fisicità in sublimi creazioni come sono spesso quelle
poetiche o letterarie. È ancora lecito, però, potrebbe chiedere, che io
qualifichi tali creazioni come spirituali? Non ho lasciato cadere lo spirito, o
anima o mente che dir si voglia, rifiutando la dualità cartesiana? Non sono
rimasto, quindi, in un universo che non ha più nulla di spirituale – un
universo fatto solo di corpi, eventualmente poetici o letterari? Non è, lo
stesso obiettivo che mi sono posto, prova evidente di una mia confusione, come
se volessi ammettere oggetti, o attività, che appartengono contemporaneamente
all’ambito fisico e spirituale? In realtà sono queste domande a provare
qualcosa: quanto sia difficile liberarsi di un pregiudizio. Per loro tramite il
cartesianesimo, scacciato dalla porta, rientra dalla finestra. Detta nel modo
più semplice e chiaro possibile, lo spirito (o la mente, o l’anima) può solo
essere un modo di vivere il corpo: non esiste uno spirito indipendente dal
corpo. Un corpo si anima quando i suoi atteggiamenti e le sue mosse si colorano
di spirito ludico: è spirito (o mente, o anima) in quanto gioca. (Potrei dire
«in quanto danza», purché per danza s’intenda una pratica creativa, non
puramente rituale e aperta ai movimenti della parola e del pensiero: una danza
nello spazio esistenziale.) La visione cartesiana ci fornisce uno spirito a
buon mercato: anche se giaccio del tutto inerte, o la mia vita è inchiodata
senza speranza di salvezza alla routine più inflessibile, sono comunque una
mente, una sostanza pensante; all’ottusità del mio corpo è comunque offerto
questo riscatto. Per me invece lo spirito compare quando il corpo si accende di
vitalità; il suo fiato è quello che avverto quando qualcosa mi stimola, mi
provoca e mi risveglia; e occuparsi di libri o concetti non dà nessuna garanzia
che lo spirito sia presente – basta guardare al mondo accademico per rendersene
conto. Siccome anche gli estremi di questo spettro sono astrazioni teoriche e
ogni nostra vicenda ha luogo come mediazione fra di essi, tutti noi siamo in
ogni momento corpi/spiriti, in parte animati e in parte inerti. Lo siamo, però,
non come convivenza di due entità radicalmente distinte ma come coesistenza di
due distinte modalità di comportamento di una medesima entità. E, in conclusione,
posso approvare Huizinga quando dice che «il gioco, qualunque sia l’essenza
sua, non è materia» (p. 21) ma non perché si riveli in esso un carattere
soprannaturale. Il gioco non è materia perché è spirito, cioè materia che si
reinventa incessantemente, così come il non-gioco (cioè la materia) è spirito
in coma. I Pensieri stupendi dell'Aosta sono stupendi. L’aspetto fondamentale
della tradizione cartesiana è stato denominato in tempi recenti (posteriori a
Cartesio) «accesso privilegiato». Consiste nella tesi seguente: la mia vita
mentale, privata, mi è del tutto trasparente; io ne colgo con assoluta
limpidezza ogni particolare; in proposito non posso sbagliarmi. Posso
sbagliarmi sul fatto che ci sia un elefante in questa stanza, ma non sul fatto
che io lo veda e sia sicuro di vederlo. E sono l’unico detentore di tale
certezza: chiunque voglia sapere che cosa provo, penso o voglio, non può far
altro che chiederlo a me – io sono l’unica autorità al riguardo.Ci sono voci
molto accreditate che si oppongono a questa tesi. La psicoanalisi stabilisce
quali siano le mie intenzioni o i miei desideri in base a un’osservazione del
mio comportamento ed eventualmente in contrasto con le intenzioni e i desideri
che io mi attribuisco. La neurofisiologia ritiene di poter determinare se ho
un’emozione consultando immagini del mio cervello. Ma, per quanto in difficoltà
fra gli specialisti, l’idea cartesiana che io sia padrone a casa mia (cioè
nella mia mente) continua ad aver fortuna nella cultura popolare, sostenuta da
potenti alleati: la responsabilità religiosa che ognuno deve assumersi per i
suoi peccati, la responsabilità legale che deve assumersi per i suoi crimini,
la responsabilità politica che deve assumersi per il suo voto. In tutti questi
casi, il fattore decisivo è quel che l’individuo ha voluto fare, e solo lui (e
magari il suo Dio) sa che cosa sia. Gli altri, al massimo, potranno fare
congetture sulle sue intime motivazioni ed emettere un verdetto al di là di
ogni ragionevole dubbio. Ciò che è comunque al di là di ogni dubbio,
ragionevole o irragionevole, è il cogito: il rapporto che il soggetto ha con sé
stesso come sostanza pensante. A giustificare questa convinzione c’è il modo in
cui viene concepito il rapporto: lo amministrerebbe la funzione nota come
coscienza, un flusso continuo di attenzione rivolto alla nostra vita interiore,
incapace di errore, custode della verità del nostro essere. Io so che cosa
provo, penso e voglio perché la mia coscienza me ne dà un responso infallibile;
nessun altro ha la mia coscienza, dunque nessun altro ha diretto accesso ai
miei dati. Ho affermato altrove che la coscienza così concepita è un mito: non
esiste un flusso continuo di attenzione a sé stessi che abbia il compito di
farci appurare tutto quel che accade in noi, ma una serie di episodi
indipendenti e frammentari in ciascuno dei quali dalla molteplicità che noi
siamo (che ciascuno di noi è) emerge un giudizio negativo, un’obiezione, verso
l’istanza che in quel momento occupa il proscenio e sta dirigendo i lavori. La
coscienza come flusso continuo e coerente è il risultato di un’azione politica
(reazionaria): di uno stravolgimento di tale episodico esercizio critico che ha
come scopo la conservazione dell’ordine sociale – ritenendoci costantemente
osservati, si spera che ci comporteremo bene. Qui non intendo sviluppare
ulteriormente l’argomento, se non per notare un punto in cui questo discorso
interseca i nostri temi attuali. La visione mentalistica del significato
sostiene che siano le mie esperienze mentali, le stesse che Cartesio giudicava
infallibili, a determinare la dignità linguistica delle parole e frasi che
pronuncio o scrivo, dicevo nel capitolo precedente, e io sostengo l’inverso (e
sostengo che quelle esperienze siano tutt’altro che infallibili). La mia
posizione richiede così che si contesti il presunto carattere originario del
mentale, caratterizzandolo invece come dipendente dal non-mentale, e per
raggiungere questo obiettivo comincerò ascoltando ancora una volta una parola.
«Privato», che nella tradizione cui mi oppongo è sinonimo di «mentale», è un
termine negativo, perché ciò che è privato lo è in quanto privato di qualcosa,
come un bimbo è privato d’affetto o un operaio del suo lavoro. Qual è dunque la
privazione che costituisce il dominio privato del soggetto e della sua mente?
Il gioco è rischioso, e abbiamo visto quante barriere si erigano per evitare
che faccia troppo male. Un adulto proteggerà lo spazio in cui giocano i
bambini: chiuderà porte e finestre, toglierà di mezzo gli oggetti che possano
essere ingoiati, nasconderà i fiammiferi. Quando sarà lui stesso a giocare,
troverà più conveniente scagliarsi contro un avversario su un campo di calcio o
tessere trame su una scacchiera piuttosto che nel quartiere o in fabbrica. E
spesso parlerà soltanto di quel che potrebbe fare invece di farlo: si
accontenterà di esplorare microcosmi linguistici in cui ogni mossa è lecita
invece di coinvolgere in analoghi movimenti il (resto del) suo corpo. Ma non si
è mai abbastanza cauti: una parola avventata, detta con sovversivo spirito
ludico, può ferire l’interlocutore, suscitare i sospetti del principale, essere
presa troppo sul serio da una «testa calda». Allora la nostra specie (e forse
non solo, ma è arduo decidere la questione) ha introdotto un’ulteriore misura
cautelare: molte parole sovversive, molte associazioni inappropriate, molti
racconti fantastici che attentano alle norme del vivere civile li enunciamo
solo a noi stessi, li vocalizziamo senza emettere alcun suono, senza neanche
muovere le labbra – li priviamo di ogni contatto con l’esterno. Ecco in che
senso il mentale dipende dal verbale: i pensieri sono parole non dette –
immagini mnestiche di tali parole, secondo l’espressione freudiana – perché
l’interlocutore giusto, che potrebbe capirle e apprezzarle, non c’è o forse non
c’è mai stato, e noi abbiamo imparato, dopo molti sforzi e qualche delusione, a
farle risuonare in un pubblico silenzio, unici testimoni della loro presenza.
Lo spazio abitato dai pensieri è l’esatto opposto di quello cartesiano. Quello
era popolato di infinite idee, acuto e perspicace nel cogliere quanto sfuggisse
ai sensi del corpo, solidamente risolto in sé stesso e pronto a sollevare dubbi
su tutto ciò che non gli appartenesse. Questo è parassitario, anaclitico,
povero di contenuto e di struttura, in costante pericolo di venire assorbito
nel pubblico chiacchiericcio. Non voglio negare che esistano persone con
straordinarie capacità di concentrazione; la realtà di noi comuni mortali,
però, è che ci risulta estremamente difficile seguire un’idea senza perdere il
filo, o cogliere il rapporto che questa idea ha con quell’altra che abbiamo
avuto ieri; e intanto il mondo incombe e disturba il fragile equilibrio che
siamo penosamente riusciti a costruire, e dopo un attimo tutto crolla e non
ricordiamo più nemmeno che cosa stavamo pensando, o perché ci sembrava così
importante. Se uno di noi comuni mortali vuole far chiaro «dentro sé stesso» e
capire che cosa sta pensando, deve fare un passo indietro in questo percorso e
abbozzare un testo, un diagramma, un disegno su un pezzo di carta. Si chiama
«pensare attraverso la scrittura» ed è un luogo comune per chiunque si occupi
di processi creativi; ma l’ipoteca cartesiana ci impedisce di comprendere la
lezione che ci sta impartendo. Il pensiero è fondato sul linguaggio; i singoli
pensieri non sono che parole o frasi private dell’audio; la mente non è altro
che la capacità di parlare un linguaggio silenzioso (e si noti che sto parlando
della mente, non del cervello, cioè dell’organo di enorme complessità ed
efficienza che presiede, perlopiù inconsciamente, a tutte le nostre funzioni).
Quando questa capacità mostra i suoi limiti, si ritorna alla base: talvolta ci
si racconta ad alta voce quel che si stava cercando di seguire nel pensiero,
più spesso lo si scrive. Con buona pace di Cartesio, non è proprio vero che la
mente ci fornisca idee più chiare e distinte di quanto faccia il corpo: nella
mente regna di solito una grande oscurità e confusione, che si può dissipare
solo eseguendo movimenti fisici – scrivendo, per esempio. Fra le cose che
potremo scrivere ci sono novelle e romanzi, e ho già suggerito come sia da
intendere questo gioco; qui aggiungerò solo qualche dettaglio. Buona parte
dell’esperienza ludica dei bambini consiste nel raccontarsi storie; se sono
fortunati, incontreranno anche degli adulti che ne racconteranno a loro,
trascinandoli fra misteri e sorprese, spaventi e salvataggi, facendo loro
saltare il cuore in gola e tirare sospiri di sollievo. Uno scrittore compie la
stessa benefica azione con i suoi lettori: si sceglie un bambino ideale (i
critici letterari direbbero: un lettore ideale) di cui conosce gusti e
passioni, sogni e desideri, e lo asseconda e lo scoraggia e lo deprime e lo
esalta evocando con parole incisive e frasi seducenti un mondo fittizio che
starà al bambino (al lettore) completare a suo modo, partendo dalle tracce che
le parole e le frasi dello scrittore avranno sparso, come molliche di pane, per
le pagine del libro. L’azione è benefica perché il bambino ne trae godimento:
non sono molti i giochi che offrano tanto piacere quanto una simile altalena di
vicende, scenari e affetti. Ed è benefica anche perché il bambino per suo
tramite impara a conoscere i personaggi e gli eventi del mondo fittizio, come
s’impara qualsiasi cosa – partecipandone attivamente: anticipando la prossima
mossa e verificando le sue ipotesi, piangendo insieme con le vittime e
delirando insieme con gli amanti, immaginandosi a sua volta martire o
raddrizzatorti – e così amplia il repertorio di atteggiamenti e strategie a sua
disposizione correndo rischi minimi: il rischio di una crisi emotiva o di un
estraniamento dalle urgenze quotidiane, il rischio di cercare invano un’Anna
Karenina, il rischio di scambiare per Anna Karenina una persona molto diversa;
certo non il rischio di finire sotto un treno. Anche la filosofia nasce come
racconto, ma con un accento diverso, più insolente. Nel testo che la inaugura,
i dialoghi di Platone, si comincia narrando aneddoti su un discolo che si
rifiuta di crescere, di trovarsi un lavoro, di badare alla sua famiglia,
perfino di cambiarsi d’abito, perché è troppo impegnato a contestare ogni forma
di autorità, a prenderla in giro, a insistere con i suoi infantili «Perché?», a
giocare con le parole degli esperti in modo che, qualunque definizione
propongano, «ci gira sempre dattorno e non c’è verso che voglia star ferma nel
punto dove la mettiamo» (Eutifrone, p. 21). Sembra di leggere Pinocchio, solo
che qui non c’è nessuna fata turchina che salvi il discolo dall’esecuzione. Più
avanti il racconto si complica: il discolo prende ancora la parola, ma non solo
per far esplodere l’arroganza e la presunzione dei grandi. Ora, invece di
distruggere i castelli in aria degli altri, ne costruisce di propri, con acume,
scrupolo e pazienza (gli stessi con cui si costruiscono bei castelli di
sabbia), e li presenta con atteggiamento di sfida a quanti ritengono di vivere
in un castello e invece abitano in una stamberga, convinto che questa sia la
forma più efficace di critica: invece di perder tempo rivelando le stamberghe
per quel che sono, edifichiamo loro accanto una reggia e tutti vorranno
abbandonarle. (Così infatti ho trattato la posizione cartesiana in questo
capitolo e nel precedente; ho avuto buoni compagni di gioco.) Alcuni elementi
della repubblica platonica provocano la nostra indignazione: che si debba
mentire al popolo per il suo bene; che le unioni fra uomini e donne debbano
essere decise dal governo per motivi eugenetici. Altri ci sembrano di grande
ragionevolezza: che i governanti debbano essere educati con cura e il loro
carattere messo alla prova prima di affidar loro lo Stato; che le donne non
meno degli uomini possano governare, perché la loro differenza biologica non
implica una differenza di abilità. Quel che è comune a entrambi è il coraggio,
la sfacciataggine quasi, con cui vengono proposti, la risolutezza con cui
s’insiste sulla loro inevitabilità, sulla loro consequenzialità logica, la
noncuranza con cui vengono trattate le proteste del «senso comune», l’ambizione
e la genialità con cui tutti gli elementi vengono combinati in un colossale
affresco, nell’immagine di un mondo, di esseri umani, di una società totalmente
nuovi. Se un bambino vero (sotto i dieci anni d’età) mai avesse le risorse
intellettuali per compiere un’opera del genere, certo non gli mancherebbero
queste altre doti; certo non avrebbe ancora imparato il conformismo, la
soggezione, la viltà. Platone come Socrate è un bambino che si rifiuta di
crescere, che a risorse intellettuali mature accompagna le qualità innocenti e
sfrontate dell’infanzia: il maestro a settant’anni scherza con i suoi
accusatori e con la giuria; il discepolo a quasi ottanta non smette di
aggiungere dettagli al suo racconto. All’inizio del nostro itinerario ho citato
un passo della Critica del giudizio; ora, vicini al termine del viaggio,
occorre riprenderlo in esame e renderne conto. Che cosa sta facendo Kant? Sta
esponendo uno degli elementi del suo castello, da lui opposto a una tradizione
che considera derelitta. La stamberga da cui vuole che gli altri fuggano è la
concezione realista della conoscenza: Da una parte ci sono io (anzi, la mia
mente) e dall’altra c’è un tavolo. Nella mia mente si forma un’idea del tavolo
che gli corrisponde fedelmente; quindi io conosco bene il tavolo, al punto di
poter prevedere con certezza le sue risposte a varie sollecitazioni. Come sia
possibile che fra due oggetti distinti e tanto diversi fra loro (la mia mente e
il tavolo) si stabilisca una così perfetta corrispondenza, la tradizione non sa
spiegare; Leibniz in proposito invocava il miracolo divino di un’armonia
prestabilita. Kant non si occupa di questa scalcinata tradizione; la liquida
con una battuta pesante (essa dà «il comico spettacolo [...] di uno che munge
il becco [cioè il montone] mentre l’altro tiene lo staccio [cioè il setaccio]»,
Critica della ragion pura, p. 96) e suggerisce invece di fare un nuovo
«tentativo» (p. 10), un «rivolgimento» di prospettiva analogo a quello di
Copernico. Supponiamo, dice, che un oggetto sia proprio ciò di cui possiamo
prevedere il comportamento, per cui se quello che sembra un tavolo avesse un
comportamento imprevedibile non sarebbe un oggetto (ma, diciamo,
un’allucinazione); allora non sembrerà più strano che riusciamo a prevedere il
comportamento degli oggetti. Il principio di cui ci serviamo per siffatte
previsioni, che cioè a ogni causa seguano precisi effetti, non è da noi imposto
dall’esterno alla natura; è ciò che costituisce internamente la natura – non
sarebbe una natura, ma un sogno, se non esibisse tale regolarità. Perseguendo
il suo tentativo Kant, come Platone, costruisce un mondo nel quale non solo la
conoscenza ma anche i valori morali, l’apprezzamento estetico, Dio e
l’immortalità assumono ruoli diversi che nella tradizione. E, nel farlo, come tanti
altri giocatori alle prese con le loro costruzioni originali e bizzarre, usa
parole magiche: termini antiquati, imponenti ed enigmatici che colloca in
contesti e in reti associative devianti rispetto a quelli già noti, talvolta
devianti fra loro, gettando i lettori nello sbalordimento e nello scompiglio –
lo stato d’animo giusto per chi voglia aprirli a un punto di vista radicalmente
nuovo. Qui, per esempio, compaiono due di queste parole formidabili: il
principio in base al quale il tavolo non sarebbe un oggetto se il suo
comportamento non fosse regolare e prevedibile viene detto «trascendentale» e
l’altro principio per cui niente sarebbe un oggetto se non fosse nello spazio
viene detto «metafisico», violando gli usi comuni di entrambi i termini e quelli
cui lo stesso Kant li adatta in altri passi. Mentre gioca con la nostra visione
dell’universo, il filosofo sta giocando anche con il linguaggio. Giocando
s’impara, quindi il gioco della filosofia può essere istruttivo, nello stesso
modo caotico e imponderabile di ogni altro gioco. Per caso, una delle
elaborate, ambiziose costruzioni filosofiche di mondi, esseri umani o Stati
alternativi a quelli esistenti entra in contatto, talvolta, con la realtà
quotidiana (con il gioco che è diventato abitudine) e la cambia in modi che
vengono giudicati vantaggiosi; può anche capitare che in una di queste
costruzioni decidiamo di traslocare e quella diventi, per un po’, la nostra
realtà quotidiana (il nuovo gioco diventi una nuova abitudine). Quando ciò
càpita, riteniamo di aver imparato qualcosa e pensiamo che la costruzione
filosofica abbia dato un contributo alla nostra conoscenza – un contributo che
viene detto scientifico. Giocando abilmente con le lenti, Galileo riuscì a
trasformare il nostro senso di che cosa significhi osservare: ora, se vogliamo
osservare un pianeta, guardiamo uno schermo invece di sollevare la testa e
aguzzare la vista. Ma il mondo fisico di Galileo non esiste più, come non
esiste più quello di Aristotele (noi non ci viviamo più); altre costruzioni
filosofiche ne hanno preso il posto e sono oggi al cutting edge della scienza.
Nel frattempo, i nostri giorni continuano a essere popolati di pratiche e
oggetti che sono il lascito di giochi «scientifici» a lungo accantonati – di
ciò che quei giochi sono stati in grado d’insegnarci. La macchina a vapore fu
inventata in base alla teoria del flogisto, l’esempio più tipico di teoria
screditata; molte persone colpite da tubercolosi sono state curate dallo
pneumotorace, anche se la teoria «meccanica» su cui lo pneumotorace aveva
basato il suo successo, avanzata da Carlo Forlanini, si è volta presto in una
simpatica curiosità. Nel prossimo (e ultimo) capitolo tirerò le fila dei nostri
sforzi. Qui voglio chiudere con una storia: un esempio di come funzioni il gioco
filosofico/scientifico, di come possa cambiare – forse in meglio, forse
orribilmente in peggio – le nostre condizioni di vita. (I fatti che riferisco
sono tratti da un articolo di Michael Specter intitolato The Mosquito Solution
e pubblicato sul «New Yorker» del 9 e 16 luglio 2012.) Le zanzare sono state
responsabili del 50% delle morti umane nella storia. La malaria, la febbre
gialla, varie forme di encefalite e numerose altre piaghe le vedono come
protagoniste. Fra le zanzare più letali c’è Aedes aegypti, che fa strage in
Africa e in Brasile ed è da poco rientrata negli Stati Uniti (vi aveva già
prosperato fino agli anni Sessanta del secolo scorso). Uno dei metodi con cui
si cercava di combattere Aedes era sterilizzando milioni di insetti con dosi massicce
di radiazioni e impedendo così loro di riprodursi. Ma, per quanto efficaci con
altri agenti patogeni, le radiazioni funzionavano male con animali piccoli come
le zanzare. Intorno al 1990, un genetista di nome Luke Alphey incontrò per caso
un collega che gli parlò della tecnica di sterilizzazione e delle sue
difficoltà. Immediatamente, vista la sua formazione professionale, pensò che,
invece di sterilizzare le zanzare, si potesse cambiarne il codice genetico in
modo che si autodistruggessero. C’erano due problemi, però. In primo luogo,
bisognava intervenire solo sui maschi, perché le femmine mordono gli esseri
umani e avrebbero potuto infettarli con chissà quale variazione genetica. In
secondo luogo, bisognava che i maschi rimanessero in vita abbastanza a lungo, e
fossero abbastanza vigorosi, per trasmettere i geni mortiferi ai loro
discendenti. Vuole il caso che, nella specie Aedes aegypti, le femmine siano
molto più grandi dei maschi, quindi facilmente identificabili; il primo
problema poteva essere risolto. E presto anche il secondo lo fu, ugualmente per
caso. Alphey infatti capitò in un seminario in cui si parlava di come la
tetraciclina funga da antidoto contro l’azione di un gene. Il piano era pronto:
si sarebbero creati milioni, miliardi di maschi Aedes con il gene
autodistruttivo proteggendoli in laboratorio con la tetraciclina; una volta
immessi nell’ambiente, avrebbero avuto il tempo e la forza di accoppiarsi prima
di soccombere (ormai privi dell’antidoto) insieme con tutta la loro progenie.
Detto fatto, il piano è già in fase di realizzazione in Brasile e in altri
paesi. Negli Stati Uniti, però, vari gruppi ambientalisti sono insorti
protestando: Possiamo prevedere tutto ciò che accadrà quando avremo scatenato
questo nuovo Frankenstein? Certo allora non potremo più rimettere il genio
nella bottiglia. Per esempio, che cosa succederà se anche solo poche femmine
sopravviveranno dopo il contatto con il gene e morderanno un essere umano?
Oppure, che conseguenze avrà la scomparsa di Aedes aegypti per la nicchia
ecologica che adesso occupa e per l’intera ecologia del sistema? Sullo sfondo,
intanto, si agitano domande filosofiche di grande profondità (cioè domande
globali sul tipo di vita che vogliamo vivere): È meglio sbarazzarsi di un
pericolo o imparare a conviverci? Può essere desiderabile un mondo in cui una
specie sia stata distrutta? È lecito considerare il bene degli esseri umani
come decisivo? È lecito per gli esseri umani giocare il ruolo di Dio? È un
esempio paradigmatico della natura ludica della ricerca più avanzata e
prestigiosa. Si procede (quando si procede e non si corre sul posto) non con un
disciplinato esame della questione e un lavoro certosino teso a scoprire che
cosa sia necessario per dirimerla (come vorrebbe la più comune ideologia) ma
invece ascoltando discorsi che non c’entrano, combinando contributi eterogenei,
mutando radicalmente prospettiva e contando molto sulla fortuna (se volete
giocare bene a briscola, o anche a bridge, fatevi venire delle carte). E, una
volta che, in questo modo macchinoso e fortuito, abbiamo eventualmente trovato
qualcosa che sembra risolvere la questione, dobbiamo confrontarci con il fatto
che ci sono rischi forse tragici nello scegliere una strada così inedita.
Potremmo illuminare la stanza o bruciare la casa, e, per quanto a lungo abbiamo
giocato per procura con una rappresentazione verbale o mentale delle
conseguenze della nostra scelta, girare l’interruttore è un’altra cosa. Prima
che ci si decidesse a esplodere una bomba atomica, c’erano fisici nucleari che,
sulla base della stessa teoria dei loro colleghi «interventisti», prevedevano
che l’atmosfera ne sarebbe stata consumata e la vita sulla Terra si sarebbe
estinta. È facile dire che avessero torto, dopo aver girato l’interruttore. E
dobbiamo confrontarci con il fatto che una questione non è mai davvero risolta:
che ogni risposta suscita nuove domande, che il gioco che ha prodotto quella
soluzione la supererà, come supererà ogni altra soluzione, perché il gioco non
ha mai fine. Sono i Labirinti dell’essere. Abbiamo compiuto il viaggio
promesso. Partendo dal gioco di una bimba di due anni abbiamo raggiunto giochi
fisici come il calcio e il tennis, intellettuali come gli scacchi e il bridge,
giochi in compagnia e solitari; abbiamo catturato nella nostra rete ludica
l’arte, la letteratura e la filosofia. E lo abbiamo fatto, converrà ripetere,
non riducendo il gioco a un’eterea silhouette, non facendo del «gioco»
filosofico o letterario una metafora che mostra presto la corda – perché se è
vero che ci sono analogie fra l’etica e il tressette, si sarebbe pronti a
obiettare, è anche vero che ci sono molte differenze. La bimba che ha
inaugurato la nostra avventura non ci ha mai lasciato; ha acquisito per strada
competenze e capacità che nessuno può avere a due anni, ma il suo universo
ludico è rimasto lo stesso, una versione adulta del medesimo gioco infantile.
Ha incorporato le pareti contro cui andava a sbattere come regole; collabora
con maggiore efficacia con i suoi compagni o li manipola con maggiore destrezza;
le sue vocalizzazioni hanno preso la forma di un linguaggio articolato; ha
imparato, quando è il caso, a parlare senza farsi sentire. Ma l’acqua che
scorre fra questi meandri (creati, è importante notarlo e ci ritornerò fra
breve, dall’acqua stessa) è ancora quella della sorgente: a dispetto delle
complicazioni, per la bimba cresciuta giocare (a calcio, a scacchi, all’arte,
alla filosofia, alla letteratura...) è pur sempre immergersi senza alcun fine
esterno in un’attività trasgressiva ed esplorativa, piacevole e istruttiva,
appassionata e rischiosa. Ogniqualvolta entro le regole che si è imposta o le
hanno imposto, o contro le regole, una persona riesce a ritrovare lo spirito
che l’animava a due anni, la bimba ritorna e riprende il controllo delle operazioni:
seria, intenta, un po’ inquieta, audace, intimamente soddisfatta. Ancora
Huizinga: «Il gioco del bambino possiede la qualità ludica qua talis e nella
sua forma più pura» (p. 40). La peculiarità di questo atteggiamento risulta più
chiara quando se ne considerino le conseguenze sul piano dei valori. Se la
filosofia avesse una sua definizione indipendente, diciamo di essere tesa alla
scoperta della realtà o della verità o della saggezza, e fosse un gioco solo in
senso metaforico, perché praticata con creatività e passione, ne seguirebbe che
una buona filosofia è quella che meglio approssima la scoperta della realtà o
della verità o della saggezza, senza riguardo alla creatività o passione con
cui è condotta. Chi eventualmente potesse pervenire alle stesse scoperte senza
creatività o passione avrebbe, in ambito filosofico, gli stessi meriti (e
dimostrerebbe che la metafora ha fatto il suo corso: Giulietta non brilla più
come il sole). Se invece la filosofia è definita come un gioco, sia pure il
gioco di cercare la realtà, la verità o la saggezza, non ci può essere buona
filosofia senza creatività e passione – e trasgressione, e apprendimento, e
rischio. Quali che siano le sue pretese di verità e saggezza, una filosofia è
degna della nostra attenzione e partecipazione se ci spiazza e ci avvince, ci
irrita e ci lusinga, ci fa vivere ripetute Ah-ha experiences e ci suscita
obiezioni e disaccordo a non finire. Nello stesso modo, se il linguaggio è
innanzitutto uno spazio di gioco, avremo scritto una bella lettera, un bel
racconto o una bella comunicazione d’ufficio se le nostre parole sapranno
riscuotere il lettore e implicarlo in un progetto comune, il che tanto meglio
faranno quanto più porteranno le tracce del respiro e della saliva in cui sono
nate, dell’eco che ci hanno fatto risuonare dentro, dell’entusiasmo o dello
sconforto, delle lacrime di gioia o di dolore che ne hanno accompagnato
l’accesso alla pagina. Ciò corrisponde esattamente, peraltro, ai nostri giudizi
empirici ordinari su testi filosofici e comunicazioni d’ufficio, salvo che le
nostre concezioni di tali oggetti non fanno giustizia alle nostre intuizioni, e
così rimaniamo perplessi davanti a un testo filosofico o una comunicazione
d’ufficio «che non hanno niente di sbagliato» perché dicono quel che devono
dire e contengono solo enunciati veri, eppure ci sembrano, chissà perché, da
buttare. Il discorso sarebbe terminato, dunque: avremmo percorso il labirinto e
saremmo arrivati nella stanza dove si ritirano i premi. Ma mi piace pensare che
la stanza non sia chiusa e che anzi il premio consista in una porta aperta su
un altro sentiero tortuoso da percorrere, in un bosco stavolta anziché in una
claustrofobica caverna. Non mi lancerò qui nel nuovo viaggio cui il sentiero
invita, ma getterò lo sguardo in quella direzione per stimolare la mia e forse
l’altrui curiosità. In questo libro ho parlato del gioco come di un’attività
esclusivamente animale, e perlopiù umana. L’ambiente inanimato è stato visto
come strumento del gioco (palle, cubi, carta e penna) o come suo ostacolo
(pareti, spigoli), non come suo soggetto. La cosa sembra ragionevole: se il
gioco, come ho detto, è vita, allora è riservato agli organismi viventi; se
consiste in una serie di mosse – devianti, istruttive, pericolose, ma pur
sempre mosse – allora per praticarlo occorre potersi muovere, il che fra gli
organismi viventi sembrerebbe escludere le piante. Ma è poi tanto certo che
così stiano le cose? Proviamo a giocare con le apparenti tautologie che ho
enunciato. Se la vita richiede funzioni che noi siamo in grado di riconoscere
come respiratorie, metaboliche e riproduttive, allora è chiaro che un orso, un
pappagallo e una quercia sono vivi ma una pietra no; se il movimento richiede
che un ente con una sua precisa struttura si stacchi (almeno in parte) dalla
sua posizione spaziale e ne assuma un’altra, allora formiche ed elefanti si
muovono ma un geranio o un cipresso no. Supponiamo però di invertire
l’equazione che ho appena citato: se il gioco è vita, la vita è gioco. E
ricordiamo che il movimento che conta per il gioco/vita si svolge in uno spazio
esistenziale, non sempre fisico. Con tali premesse, non è forse gioco/vita
quello di un cielo che non appare mai due volte nella stessa configurazione, di
un corso d’acqua che costruisce i suoi meandri o della sabbia che costruisce un
lido, di cristalli di neve di forme delicate e idiosincratiche (ciascuno,
sembra, un esperimento a sé stante), di una foresta che alterna grovigli e
radure, tronchi giganteschi e canne flessuose? E non è forse vero allora che al
mondo non esiste nulla di inanimato? Nel nono capitolo ho parlato dei diversi
modi in cui possiamo giocare con un altro: trattandolo da strumento o da
compagno. Vorrei aggiungere ora che trattare un altro da strumento significa
trattarlo come un oggetto inanimato: anche se l’altro è un essere umano, il mio
rapporto con lui (o lei) sarà basato sul controllo che esercito, schiacciando i
suoi tasti per ottenere l’effetto voluto. Il limite di questo controllo sarà
percepito come un’oscura minaccia e sarà causa di disagio o di terrore;
sentimenti così penosi hanno però un ruolo significativo – segnalano la
possibilità ancora indistinta di passare da un’utilizzazione a un incontro,
quando si riescano a dominare l’ansia e la paura. La medesima pluralità di
atteggiamenti ci è disponibile nei confronti di tutto l’essere. Possiamo
giocare con la natura come con una risorsa, e oscillare dalla boria sprezzante
di averla ridotta al nostro servizio all’inquietudine che quando meno ce lo
aspettiamo ci si apra la terra sotto i piedi (dal bruciare allegramente carbone
e petrolio al preoccuparci per il buco d’ozono e il riscaldamento globale),
oppure come con un compagno, raccogliendone i suggerimenti, facendole delle
proposte, cercando di costruire insieme un bel castello. Chi vive il rapporto
in questo secondo modo (molti lo fanno, pur se spesso non hanno parole per
dirlo) sente che una montagna lo sfida ma anche lo assiste premurosa nel
trovare una via per scalarla, che il mare ti avverte quando vuole lottare con
te, che la macchina ha piacere a distendersi veloce fra curve e dislivelli con
sapienti cambi di marcia, che il caffè mattutino parla di energia, di fiducia,
di piani ambiziosi per la giornata. Sarà bene che la smetta, prima che qualcuno
pensi che il gioco mi ha preso la mano – che poi sarebbe il suo, e il nostro,
destino. Ma non posso che congedarmi con una provocazione. Ho percorso un
labirinto per dipanare il senso di un’attività che è a sua volta labirintica,
ferocemente intricata. A quello che sembrava il termine del labirinto ho
trovato un’indicazione, ancora in buona parte misteriosa: che non si tratti di
un labirinto qualsiasi, che la sua natura labirintica sia la natura dell’essere
in quanto tale. Perché solo chi gioca, nelle mille disparate manifestazioni in
cui il gioco si realizza, è: è vivo, esiste. I labirinti ludici dell’essere
sono l’essere; il resto è uno zombie, un fantasma, uno spettro. Basta una
risata divertita per farlo scomparire.Ermanno
Bencivenga. Keywords: il piacere, teoria del linguaggio, logica libre, metodo
della logica, calcolo di predicati di primo ordine, logica di termini
singolari, piacere, bello, logica dialettica, implicatura, Hegel, Kant, gioco. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bencivenga” – The Swimming-Pool Library. Bencivenga.
Grice
e Bene: l’implicatura conversazionale di Tancredi – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Maruggio). Filosofo italiano. Grice:
“Molto bene”. Figlio da Lupo e da Perna Longo, entra nell'ordine dei Teatini e
fu professore. Lascia importanti opere come l'Apologia del Tancredi e la Summa
Theologica. A Maruggio, in sua memoria è stato intitolato l'istituto comprensivo
e una via cittadina. Opere: “Apologia
del Tancredi”, “Summa Theologica” “De officio S. inquisitionis circa haeresim”
“De immunitate, et iurisdictione ecclesiastica”, “Theologiae moralis Tractatus”.
Tommaso
del Bene. Nacque in Maruggio -- luogo nella diocesì, non già della
diocesì di Taranto, come li è scritto da molti; perchè è nullius come Tuoi
dirli, ed è Commenda della Religione di Malta -- e dopo di aver apprese le
latine lettere, e le greche, la matematica, e l’astronomia, entra fra’ Teatini,
e ne professa l’instituto in SS. Apolidi di Napoli. Sostenne l’ impiego di
lettore di filosofia. Ma avendo poi pubblicato il "De comitiis" per
cui ebbe in Napoli qualche disgusto, gli convenne di trasferii in Roma. Quivi
pensando e scrivendo in modo da piacere a quella corte, incontra miglior sorte,
e fu predo decorato delle cariche di esaminator del clero, di qualificator del
S. Uffìzio, e di confaitore di più congregazioni (a). Fu incaricato inficine
co’Tea- tini Vincenzio Riccardi, ed Aeoftino de Bellis della revifione ed y
emendazione dell’ Eucologio de Greci: e da Papa Alessandro VII. fu messo nella
congregazione indituita per l'esame delle proposizioni di Gianfenio. In premio
de’ fuoi fermisi furongli offerti alcuni Vcfcovadi ch’egli Rimò meglio di
modedamente rifiutare. On-? de terminò di vivere da semplice religioso in Roma.
(b). Le sue opere sono molte. Brieve Apologia del Tancredi, Poema di Ascanio
Grande. Si trova dietro l'Apologia dell’ iftefio poema fatta dall'arcidiacono
Palma, e Rampata in Lecce i Ò35. in 8. Niuno ha fatta menzione di
quell'opuscolo del P. Del Bene, dell’ Ab. de Angelis in fuori, il quale ne ha
parlato con lode nc’ Letterati Salentini Par. z. nella Vita del Grande pag.
i$z. a. De Comitiis yfeu Parlamenti! •, ac inciijfnter (T corollarie de aliis
moralibas marerii!, precipue de ecclefinQica immunitate, Dubitationes morale!.
Lugduni fttmpt. Nemejìi Trichet i6\g in 4. con dedicatoria dell’autore a Papa
Urbano Vili, e poi, da lui deffo ri- veduto ed ampliato, Avemonefumpt. Guill.
Halli inf. cor. dedicatoria al Card. Francesco Albizi. Quedo su il libro, per
cui dovette partir di Napoli il P. Del Bene. Prese in elfo a trattare della
morale, che nfguarda i tribunali regi, e gli delfi sovrani. Materia assai
di!icata,e che vuole altri lumi di quelli, che aver fuole il volgo de’ moralidi
3. De immunitate jurifdittione eccleftajlìca Opus abfolutìjfimum in z. parte!
di/lributttm. Ivi Jumpt. Phil. Borie, Laur. Arnaud, <5* Claud. Rigaud in f. (c) 4. Summa theologica. Ivi fumpt. Jo.
Ant. Huguetan, O* Mar. Ant. Ravaud in f. 5. Trattarui morale!: videlicet de
Conscientia; de radice re/litu- rioni1 aliarumque obligationum
<2Tpcenarum,ut eucommunicatio- nii & irregularitatt! eu delitto de
Comieiii seu Parlamenti!, ubi etiam da alagiti (5“ contrattibus; de donativi!
tributis (T fubjìdio Caritativo. Avtnione Guill. Halli ió%8. in f. (d) ó.De (a)
Di tatti cotefli titoli fi fregia in virj suoi libri. (b) Cosi il Vezzoli
Senti. Titt. che cita i reijitlri di S.Ao'* ea della Val- le; e perciò debboao
correggerli il SavanaroU Gtrarth. Eccl. Tttt. p. 6j. e fegg. il Mazzucch.
Striti, $ lui. ed altri (c) E poi Avtniont Jo. Fiat. T.z. in f. Il MazzuecheHi
s’è inganna- to r eli attribuire a quell’ Opera le aggiunte fatte dall’Autore
al libro dt Offi. ti Y. Inquisitionit. (d) Il Vezzofi lot. tit, p.i 15.
annoi, z. cenfura il Mazzucchelii d’aver det-. t». BENE BENEDETTI.,99
• 6. De Officio S. Inquisitionis circa h<trejim cum Bulli* tam voteti- bus
quam recentioribus etc. Lugd. Jumpt. ] A. Huguetan, T. 2. in f. L’ autore poi
compose, e vi uni le seguenti: Additiones de loci theologicis ad tomo de
Officio S. Inquisitionrs perneceffa• ria in f. Opuscolo di pag. sa il quale fi
riftampò in 8. fenz’ alcu- na data, coi titolo di Trattanti in vece di
Additiones. 7. De Juramento, in quo de ejus 0" voti rclaxationibus &c.
cui Dectftonet S- Rotte Romana accedunt &C- Lugd. fumpt. guetan, 0" G.
Barbier. in f, CXI. da Capoa, ha rime nel Sello libro delle Rime di
diverfi eccell. Autori nuovamente raccolte ec. da G. Rufcelli. Vene*. G.M-
Bottelli 1553. in 8. (a), CXII. e Canonico Aquilano, diede alla luce: L'
Imprefe della Mae/là Cattolica di D. Filippi di Auflria II. Re di Spttgna
rapprefentate nel tumolo ptr la Jua, morte eretto dalla fedèlifs. citta de.’f
Aquila ec. Aquila Lepido Faci 1599. in 4. Toppi Bibl. Nap. CXIII. BENEDETTI (Giuf.
dilettò di Poefia volgare, ed era Paftor A/cade della Colonia Ater- nino, di
cui fu Vicecuftode, e vi fi denominò Alcidalgo Spai da- te (b) Nell’ Accademia
de’ Velati di fua patria egli era Principe
(r). Fu anche accademico Infenfato di Perugia (d). Di lui fi ha alle
{lampe la vita di Biagio Aleffandrò dall’Aquila nel- le Notiss. Iftor. degli
Arcadi morti BENEDETTO, Arciv. di Milano. V. Crifpo (Benedetto ), BE-. to,
edere (lato il libro de Comìtiis unito dal P. del Bene in un corpo, o to- mo il
Trattanti moralts: elfendo quello un libro didimo, comechè in alcuni efemplari
fi trovi a quello unito. Ora in primo luogo il Mazzucchelli non dice nè punto
nè poco di tutto ciò; e foltanto riferifee 1’ edizione de’ Trattatus moralts,
come io pure ho fatto, unendovi deCom'niis etc. La qual co- fa è ben diverta,
come ognun vede. Ma poi non fo, fé il Vezzofi nella cosa (Iella abbiali ragione.
Io non’ ho il libro, ma lo trovo riferito nel Cara!. Cafanattenfe alla voce
Detiene (sbaglio prefo pure dal Toppi B'bl. Nap. } infieme eoa quello de
Comìtiis; e ciò, eh' è più, il Nicodemo Addìi. al Toppi p.i]4. chiaramente
dice:,, Io oltre l’ultima edizione del libro de Co-,, mitiis etc. fi regillri
nel modo, che fiegue: Tbeologia moralis trattetus fextut. „ I. de Comìtiis etc.
II. de Alagiis etc. Un trattato fello ne fuppone cin- que, a’ quali dee unirli.
(a) Quadrio, Crefcimbeai, Tafuri.
Tommaso Del Bene. Keywords: Tancredi, Monteverdi, Tasso. Moralia, mos, morale,
cavalleria. Il santo cavaliere, mendacio, mentire, iuramento, morale, moralia,
abiuratio, conscienza. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bene” – The
Swimming-Pool Library. Bene.
Grice
e Benedetto: l’implicatura conversazionale -- filosofia italiana – Luigi
Speranza (Crema). Flosofo italiano. Insegna a
Padova, di cui divenne in seguito rettore. È ritratto in un dipinto di Giovanni
Busi detto il Cariani, allievo del Giorgione. Giovanni Benedetto da Caravaggio.
Benedetto. Keywords. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Benedetto” – The
Swimming-Pool Library.
Grice
e Benincasa: l’implicatura conversazionale del nudo maschile nell statuaria
italiana all’aperto – filosofia italiana – Luigi Speranza (Eboli). Filosofo italiano. Grice: “Benincasa is a good one;
my fvaourite is his ‘la svolta dell’interpretatzione,’ for that is what Boezio
knew ‘hermeneias’ was! a turning point!” – Studia a Roma. Dopo aver completato
tutti i suoi studi iniziò a lavorare come traduttore di testi letterari (tra
altri, Hans Urs von Balthasar) per poi organizzare e curare mostre d'arte. Membro della Commissione Consultiva Arti
Visive della Biennale di Venezia e consigliere del Ministro per i Beni
Culturali e Ambientali. Insegna a Macerata,
Firenze e Roma. Scrisse saggi storico-critici su vari artisti. Opere: “Chiesa e
storia di Suhard e il Concilio Vaticano II, Paoline; “L'interpretazione tra
futuro e utopia” (Magma, Roma); “Poetica della negazione e della differenza” Il
Giudizio Universale (Magma, Roma); “Sul manierismo: come dentro uno specchio” (La
Nuova Foglio); “Babilonia in fiamme: saggi sull'arte contemporanea” (Electa,
Milano); “Architettura come dis-identità” (Dedalo, Bari); “L'altra scena: saggi
sul pensiero antico, medioevale e contro-rinascimentale” (Dedalo); “Anabasi Architettura
e arte” (Dedalo, Bari); “Alle soglie del sapere” Ed. del Tornese” Joan Miró 2C,
Roma); Oskar Kokoschka La mia vita” (Marsilio, Venezia); Oriente allo specchio 2C,
Roma); Georges Braque” (Marsilio, Venezia); Jackson Pollock: opere” (mostra,
Bari, Castello Svevo) Marsilio, Venezia); “Verso l'altrove: Fogli eretici
sull'arte contemporanea” Electa, Milano); Alvar Aalto” Leader); Umberto
Mastroianni Monumenti” (Ed. Electa, Milano); Il colore e la luce L'arte
contemporanea” (Ed. Spirali, Milano); “André Masson “L'universo della pittura” Mondatori,
Milano; Spirali/Vel, "Alfio
Mongelli: infinito futuro", Joyce & Company, Il tutto in frammenti:
arte Professore: una nuova interpretazione storica” (Giancarlo Politi, Milano).
La citta disalerno ricerca repubblica repubblica archivio repubblica biennale-il-
psi-fa-incetta-di-poltrone. html1http://ricerca. repubblica. it repubblica/archivio/
repubblica artisti-rasputin-nel- mondo- dei- telefoni. html2 lacittadisalerno/
cronaca /benincasa-fece-amare-l-arte-all-italia-~:text=È%20morto %20ieri%20a%20
Roma, autore importanti%2 0opere letterarie Dal Benincasa 20 Beni
Culturali%20e%20 Ambientali. La Repubblica_1, su ricerca.repubblica. Errori
giudiziari, su errorigiudiziari.com
Carmine Benincasa. Keywords: il nudo maschile nella statuaria italiana
all’aperto, implicatura plastica, la svoglia dell’interpretazione, umberto
mastroianni, nudo maschile, statuaria, il segno del teatro: rito, mascara,
anabasi, arte come dis-identita, futurismo, arte futurista, Refs.: Luigi
Speranza, “Grice e Benincasa”– The Swimming-Pool Library.
Grice
e Benvenuti: l’implicatura conversazionale -- filosofia italina – Luigi
Speranza (Montodine). Filosofo italiano. Grice:
“A good thing about Benvenuti’s discussion of Agostino’s semiotics is that
Benvenuti has a strictly philosophical background, rather than in grammar or
linguistics or belles lettres, or even ‘theory of communication.’ Therefore, he
INTERPRETS Augustine as *I* do!” -- Grice:
“You gotta love Benvenutti. He dedicated his life to the semiotics of Agostino
(who never knew he was a saint), the first Griceian. Benvenutti divides his
discussion of Agostino’s semiotics in three: the semiotic triangle, the
taxonomy of signs, and inferenza – For Agostino, ‘segno’ contrasts with ‘cosa.’
And a sign can signify ‘naturaliter’ (fumo, orma, volta). Or non-naturaliter – daglia
animali including homo – prodotto dall’uomo – a ‘gesture’ that has to be
perceived by one of the five senses – or by the senses – auditum (parola detta)
– visum (segno scritto).” --. Cesare Benvenuti
Cesare Donato Benvenuti Don Cesare Donato Benvenuti (Montodine)
filosofo. A partire dal 1708 ricoprì la carica di Abate Generale Lateranense.
Fece stampare un'opera sulla vita di Sant'Agostino e una traduzione in italiano
della Città di Dio Biografia Cesare
Benvenuti nacque dal conte Girolamo Benvenuti e dalla contessa Domitilla Scotti
di Piacenza. La prima istruzione fu nella casa paterna di Crema,
successivamente nelle scuole tenute dai Barnabiti. All'età di 16 anni volle
seguire l'esempio dei suoi due fratelli entrando nella vita ecclesiastica
prendendo l'abito della Congregazione lateranense a San Leonardo di Verona.
Dopo sette anni di studi di filosofia e teologia venne nominato lettore e come
tale risiedette in varie città. Nel 1708 a Roma venne dichiarato abate perpetuo
privilegiato con l'incarico di presiedere alla Congregazione dei casi di
coscienza e di emanare i giudizi relativi. Per questo suo incarico che esercitò
per otto anni crebbe la sua fama di teologo tanto che dal cardinale Barberini
lo volle accanto a sé come teologo ed esaminatore sinodale. Benvenuti fu anche
postulatore della cause dei santi e si adoperò in particolare per la
beatificazione del venerabile Pietro Fererio che fu beatificato da papa
Benedetto XIII. Cesare Benvenuti era
anche dotato di particolari capacità diplomatiche tanto da ricevere incarichi
in tal senso in Germania e a Vienna. Assieme a questi ufficii curiali Benvenuti
esercitò anche le pratiche caritative della sua ordinazione sacerdotale
visitando e prendendosi cura dei poveri e degli ammalati. Trasferitosi da Roma
a Napoli fu colpito da apoplessia e quivi morì.
Altre opere: “Vita del gloriosissimo padre santo Agostino, vescovo e
dottore di S.Chiesa” (Stamperia Barberina); “Discorso
Storico-Cronologico-Critico della vita comune dei chierici de' primi sei secoli
della Chiesa” (Stamperia di Antonio de Rossi); “La città di Dio, opera del gran
padre s. Agostino vescovo d'Ippona, tradotta nell'Idioma italiano, Stamperia di
Antonio de Rossi). stone lo Stato di Grazia. I. Sono sua eredità, Vita
comune deg'apostoli &the sono i primi Sacerdoti di Gesù-Cristo.V.S.
Lucanonne parla: la rispondechica vedere la poca forza dell'argomento negativo.
Vita comune de primi fedeli. Uti. Vita comune e votiva de Santi Apostoli e de
primi Fedeli Passò succesivamen s e la Vita comune ne Ministri dell'Alrare. De'
terapeuti, che se ne dice. Persecuzione della Chiesa. Comunità di Vergini Sagre
nelle decadenze di questo primo secolo, è fa nell'incominciare del secondo
Sentimenti d'Origene. Della Comunità Apostolica come parli Cipriano. Del i modo
di vivere degli Ecclesiastici Jocto Dionigi. Paolino. SE G10LO 1L Comunità de'
beni nello stato dell'innocenza. Sacerdoti istituiti daGesù-Cria Vita comune
votiva del clero di Gerusalemme secondo la decretale afsritta a Clemente. Della
comunità del clero ďAntiochia. Della Vita, de Fedeli e reSpettivamente degli
Eclesiastici cosa scrissero: Giustino martire, Policarpo, Ireneo, Dionigi di
Corinta ed Apollonia. Della Vita comin g ne del Clero di Mans SECOLO III.
Clemente Alessandrino come parla della Continenza. Della vita comune votiva,
triferita da Urbano Papal. relativamente a quella descritra da Clemente PapaI.
III. praticoinse la Povertà Apostolica. Del celebre Pierio Prete della Chiesa
diAlessandria. Genulfo Uomo Apostolico promove la Vita Comunono Fedelida lui
convertitieconfa. gratialculeo del Signore on la Cornunità
de'Cherici ly Vira Comune nel Clero di Vercelli. Come de Cherici iparla Ilario
Pittavienfe. Esortazione del SantoDiaconoEfrem Siro agli Ecclessastici.
Comunità de'Cherici della Chiesa Rinocorurese. Basilio come parla a'
CanoniciedaleCanonicbese. Basilio che scrise di Ermogene e di Zenon
neilPelusota, ed i molti Vescovie Preri Se Epifanig. Che racconta Severo
Sulpizio della Povertà d'u n Prece, Tofimonio Postumiano. Del Clero vivente in
commune nela Chiesa di Salaming in Cipre. De Clero di Ambrogio di Milano. De
Cherici d'Aquileja. Della Chiesa Cartaginesi. Della Comunità di Agostino nelle
vicinanze di Tagasta. Sentimenti di Girolamo sopra lot Staro di Chorici.
Comunità di Agostino Prete in Ippona. Della Comu nità d'Agostino nel
PalazzoVescovile–Ippona. Ii Concilio Cartaginese ci porta la Comunità di
Vescovi coloro Cherici. SEGOLO V. La Comunità Chericale Sparsa perl'Africa. Di
Mario Arelatenfee del suovina vere Chericale. Del Clero Africano corso à Roma à
cagione de'Vandali forto il Papa LeoIne. Cheg indižio possa
farlidelaperforiadit. Prospero e delsuo vivere Chericale, Della Vita comunend
Clero d'Ibernią foto,S.Rørrizio Vescovo.VI. Della Vita Regolare degli
Ecclesiastici della Chiesa di Calcedonia. Che dice Giuliano Pomerio de
Chericie, de Cherici del suo tempo. Del Pontefice Gelafio Primiera mente
tratasi delMonte Celio. De Laterani e loro Palazzo, che fù convertito nela
Basilica Lateranense, Del vivere comune de ChericiLao "teranefo,
Che's.Gelafio è Africano, Dell' antica puncupazione di Canoni, Dell'invasione
di Longobardi nel Monte Cassino e venutdai que' Monacià Roma, e loro dimora; e
dell'oratorio di Pancrazio, De Priori della Chiesa 1 Lateranense Canonici
Regolari SECOLO VI, m. Della Vita Chericale comune secondo quella d'Ippona
indicata negl'tti di Lorenzo detta! Illuminatore. Che cosa prescrive il
Concilio Ilerdense. Che il Concilio di Toledo, Che i Padri del Concilio
d'Orlans. Che ferive di Baudino Gregorio SICOLO:Ivi. Povertà Evangelica
sandria. Ill.Zin Canone del Concilio Romano, atribuito à Silvestro vien
intejaper Buplio Diacono. Comunità Chericalen e laChiesa d Ales O o. DI 1 1
Turonense. Che fece Leobina Vescovo nella Chiesa Carnotenje. Dalle proibizioni
del Concilio Arelaten fededucesi il metodo del vivere Chericale di que'
tempi.Vita Regolare ne' Cherici espressa nel Concilio di Tours. De vivere in
comune de Chericj in Romaforzo il Pontificato di Gregorio Magno. Note Fonte:
Francesco Sforza Benvenuti, Storia di Crema, p.37Filosofia Filosofo del XVII
secoloTeologi italiani 1669 1746 Montodine NapoliTraduttori dal latino. Don
Cesare Donato Benvenuti. Cesare Donato Benvenuti. Cesare Benvenuti. Keywords:
paganismo, religione romana antica, paganesimo ario in Italia, i romani, i
ostrogoti, i longobardi, religione romana, religione ostrogota, religione
longobarda, mitologia romana, mitologia ostrogota, mitologia longobarda,
cultura romana, cultura ostrogota, cultura longobarda, le fonte pagane della
teoria del segno in Agostino – semeion, signum, segno, segnare, segnante,
segnato. Antecedenti di una teoria unitaria del segno. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Benvenuti” –
The Swimming-Pool Library. Benvenuti.
Grice
e Benvenuto: l’implicatura conversazionale del grido – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Napoli).
Filosofo italiano. Grice: “Benvenuto is a good one; my fiavoruite is his
‘stupore e grido,’ the functionalist idea that after some sensorial input
(stupor) you get the manifestation in behaviour alla Witters – the ‘grido’ –
and then there’s one which is J. L. Austin’s favourite: his “a man of words and
not of deeds is like a garden full of weeds,” – difficult to translate, but
Benvenuto offers, ‘dicieria,’ and ‘dicitura,’ which aptly combines with
‘empiegatura, or in my more Latinate (or learned) terminology, ‘in-plicatura’!”
Già Primo Ricercatore presso l'Istituto di Scienze e Tecnologie della
Cognizione (ISTC) del CNR a Roma. Professor Emeritus di Psicoanalisi presso
l'Istituto Internazionale di Psicologia del Profondo di Kiev (gemellata
all'Nizza). Ha fondato (nel 1995) e diretto l'European Journal of
Psychoanalysis. Ha compiuto gli studi universitari all'Università Paris
VIIDenis-Diderot dal 1967 al 1973, dove ha ottenuto la Maîtrise in Psicologia.
Nel frattempo, ha seguito i seminari di Roland Barthes e di Jacques Lacan. In
seguito ha preparato un dottorato in Psicoanalisi con Jean Laplanche
all'Università Parigi 7. A Milano si è formato in psicoanalisi attraverso gli
psicoanalisti della S.P.I. Elvio Fachinelli e Diego Napolitani, fondatore della
Società Gruppo-Analitica Italiana.
Trasferitosi in seguito a Roma, si divide tra la ricerca in psicologia
sociale al CNR, l'attività privata come psicoanalista, e il lavoro di
pubblicista. È stato cofondatore e caporedattore della rivista Lettera
Internazionale (fondata nel 1984) ed è tuttora assiduo collaboratore del
trimestrale Lettre Internationale di Berlino, e Magyar Lettre di Budapest. Nel
1995 ha fondato a New York il semestrale Journal of European Psychoanalysis,
divenuto poi EJPsy, European Journal of Psychoanalysis, che tuttora dirige.
Dal insegna psicoanalisi all'Istituto
Internazionale di Psicologia del Profondo di Kiev e all'Istituto di Psicoanalisi
Moderna di Mosca. Pensiero Benché
Benvenuto si sia occupato di campi in apparenza alquanto diversi tra
loropsicologia sociale, filosofia del linguaggio e della politica,
psicoanalisi, teoria della politicaa partire dagli anni 90 ha articolato un
progetto predominante che tocca i vari campi: sostituire al primato della
riflessione sulla Verità (tipico della cultura occidentale) una riflessione che
punti al Reale. In questo modo egli cerca una terza via tra le due culture
predominanti e in opposizione in Occidente: l'epistemologia positivista
(interessata alle condizioni di verità degli enunciati) da una parte, la
fenomenologia e l'ermeneutica dall'altra (interessata al disvelamento di una
Verità che si dipana nella storia umana).
Egli mutua il concetto di Reale dal pensiero di Jacques Lacan, ma ne
allarga il senso, includendovi tutto ciò che resta esterno (origine e resto) a
ogni assetto di senso, sia esso scientifico, estetico, o etico-politico. Il
Reale è quel fondo attorno a cui gira ogni teoria scientifica, ogni produzione
artistica, la psicoanalisi di ciascun soggetto, ogni assetto etico, e che resta
sempre in eccesso rispetto a tutti questi “discorsi”. Così, il Reale di ogni
teoria scientifica è il Caos che si pone come limite e sfondo di ogni processo
causale. Il Reale in psicoanalisi è il fondo pulsionale, corporeo,
irriducibilmente individuale, di fronte a cui ogni interpretazione si
arresta. In Dicerie e pettegolezzi (dove
articola una teoria delle leggende metropolitane) mostra come quasi tutto il
nostro sapere di fatto sia costituito da leggende metropolitane, oltre le quali
fa capolino la realtà dell'evento che ogni discorso sociale aggira. In Un
cannibale alla nostra mensa affronta la questione del relativismo moderno, a
cui oppone un “relativismo relativo”, facendo notare come ogni impostazione
relativista rimanda necessariamente a qualcosa di assoluto che resta non
tematizzato, presupposto e schivato. Accidia è una storia della malinconia dal
Medio Evo fino a oggi: il senso e la natura che ogni epoca dà alla
“depressione” rimanda a un vissuto opaco che nella storia viene interpretato
diversamente. In “Sono uno spettro, ma
non lo so” analizza la cultura degli spettri e il nostro rapporto con i morti,
notando come la morte “viva” tra noi proprio come istanza di Reale
inassimilabile a ogni progetto di vita, ma che avvolge la costituzione di
questi progetti. In particolare (ad esempio in La strategia freudiana e in
Perversioni) si è dedicato a una rilettura originale della teoria di Freud, e
della psicoanalisi in generale, come fondata su una metafisica precisa della
“carne significante”. Il tessuto interpretativo ed esplicativo di Freud rimanda
però a sua volta a qualcosa di non interpretabile né spiegabile: la pulsione
come sorgente opaca e non-significante della soggettività. Altre opere: “La strategia freudiana, Napoli,
Liguori); "Traduzione /
Tradizione" in Moderno Postmoderno, Feltrinelli, Milano); La bottega dell'
anima, Milano, Franco Angeli); Capire l'America, Genova, Costa & Nolan);
Dicerie e pettegolezzi, Bologna, Il Mulino); Un cannibale alla nostra mensa.
Gli argomenti del relativismo nell'epoca della globalizzazione, Bari, Dedalo);
Perversioni. Sessualità, etica e psicoanalisi, Torino, Bollati Boringhieri);
“Accidia. La passione dell'indifferenza, Bologna, Il Mulino); “Lo jettatore,
Milano, Mimesis); “La gelosia, Bologna, Il Mulino); “Alle origini del
relativismo moderno”, Dei cannibali, Mimesis, Milano); “Confini
dell'interpretazione. Freud Feyerabend Foucault, Milano, IPOC); “Sono uno
spettro, ma non lo so, Milano, Mimesis); “Wittgenstein. Lo stupore e il grido,
Milano, meditare; Sette conversazioni per capire Lacan, Milano, MIMESIS, La
psicoanalisi e il reale. 'La negazione' di Freud, Orthotes, Napoli-Salerno.
Godere senza limiti. Un italiano nel maggio '68 a Parigi, Milano, Mimesis, Leggere Freud. Dall'isteria alla fine
dell'analisi, Orthotes, Napoli-Salerno. Il significante, tra Saussure e Lacan,
su journal-psychoanalysis.eu. su psychomedia. Il progetto della psichiatria
fenomenologica, su mondodomani.org. Sergio Benvenuto. Keywords: il grido, segnante,
segno, segnato, arbitrario, naturale, convenzionale, established, recognised,
stabile, stabilito, sistema di communicazione, iconico, non-iconico,
convenzionale, assoziativo, artificiale, non-naturale, non-artificiale,
procedimento, repertorio di procedimento, idio-lecto, idio-sincrasia,
popolazione, interprete, interpretante, mittente, recipiente, nozione di
consequenza come nozione comune a segno naturale e segno no naturale, Hobbes
sulla consequenza del segno convenzionale, segno naturale, segnare
naturalmente, segnare non naturalmente, l’adverbio ‘naturaliter’, ‘ad
placitum’, a piacere, natura, convenzione, posizione, natura, phusei, thesei,
positio, positione (ablativo di positio) – thesei – ‘natura’ (ablativo di
natura), imago Acustica, naturalita dell’imago, segno come imago, Benvenuto su
Plato sulla aribtrarieta del segno, Benvenuto su Heidegger sulla arbitrarieta
del segno, l’impiegatura della dicitura, segnante, meaner, one-off
communication, communicatum, segnaturm, one-off segnatum, iconico, non-iconico,
confine dell’interpretazione. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Benvenuto” – The
Swimming-Pool Library. Benvenuto.
Grice
e Berardi: l’implicatura conversazionale telepatica – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Bologna).
Filosofo italiano. Grice: “You gotta love Berardi, but I wonder if his
background is in the classics – he has written on ‘il futuro della
comunicazione,’ and coined some nice neologisms, like ‘psiconautica,’ – which
is like my telementationalism, only different – and dialogued with Guattari
-- While Berardi is into ‘il futuro
della comunicazione,’ we at Oxford, them with a lit.hum. are usually into the
PAST of communication!” -- Franco Berardi (n. Bologna), filosofo. Detto “Bifo”
-- Agitatore culturale italiano. All'età di quattordici anni si iscrive alla
FGCI, ma ne viene espulso tre anni più tardi per "frazionismo".
Partecipa al movimento del '68 nella facoltà di lettere dell'Bologna, ove
conosce Negri. Si laurea in Estetica con Luciano Anceschi e aderisce a Potere
Operaio, gruppo della sinistra extraparlamentare di cui diviene figura di
spicco a livello nazionale. Nel 1970 pubblica il suo primo libro, Contro il
lavoro (edito da Feltrinelli). Fonda la rivista A/traverso, un foglio che era
espressione dell'ala "creativa" del movimento bolognese. Nei suoi
scritti mette al centro della propria analisi il rapporto tra movimenti sociali
e tecnologie comunicative. Partecipa alla fondazione dell'emittente libera
Radio Alice e subisce l'arresto per l'accusa di partecipazione alle Brigate
Rosse, da cui viene assolto un mese dopo. Per richiederne la scarcerazione,
Radio Alice organizza una festa in Piazza Maggiore, a cui partecipano oltre
diecimila persone. Berardi viene scarcerato poco dopo, e diviene il leader
dell'"ala creativa" della protesta studentesca bolognese del 1977.
Dopo la chiusura della radio da parte della polizia, contro Berardi viene
spiccato un mandato per "istigazione di odio di classe a mezzo
radio", per sottrarsi all'arresto fugge da Bologna. Si rifugia a Parigi
dove frequenta Félix Guattari e Michel Foucault e pubblica il libro Le Ciel est
enfin tombé sur la terre (Éditions du Seuil).
Negli anni ottanta rientra brevemente in Italia e poi si trasferisce a
New York dove collabora alle riviste Semiotext(e), Almanacco musica e Musica
80. Viaggia a lungo in Messico, India, Cina e Nepal. In quel periodo inizia ad
occuparsi della crescita delle reti telematiche e preconizza la futura
esplosione della rete quale vasto fenomeno sociale e culturale[senza fonte].
Alla fine degli anni ottanta si trasferisce in California dove pubblica alcuni
saggi sul cyberpunk. Ritorna a Bologna e, in veste di protagonista, partecipa
al documentario Il trasloco di Renato De Maria, prodotto dalla RAI nel 1991, incentrato
sulla storia del suo appartamento. Collabora poi con varie riviste culturali
fra cui Virus mutations, Cyberzone, Millepiani e varie case editrici fra cui la
Castelvecchi e DeriveApprodi. Collabora, inoltre, alla stesura di testi per
MediaMente, la trasmissione televisiva prodotta da RAI Educational e condotta
da Carlo Massarini dedicata al mondo di Internet e delle nuove tecnologie di
comunicazione. Collabora alla rivista
DeriveApprodi insieme a Sergio Bianchi e altri. Cura con Pasquinelli l'ambiente
di rete Rekombinant. Nel 2002 fonda Orfeo Tv, la prima televisione di strada
italiana. Nel 2005 un suo pamphlet che si scaglia contro le politiche sociali
del nuovo sindaco di Bologna Sergio Cofferati viene ripreso con enfasi dalle
testate giornalistiche nazionali. Lavora come insegnante presso l'istituto
tecnico industriale Aldini Valeriani di Bologna. Pubblica regolarmente sul
quotidiano Liberazione, sulla rivista alfabeta2 e sul sito Through Europe.
Collabora alla rivista canadese Adbusters. Anima la mailing-list Rekombinant
con Pasquinelli. Altre opere: “Contro il
lavoro”; “Scrittura e movimento” (Marsilio); “Teoria del valore e rimozione del
soggetto: critica dei fondamenti teorici del riformismo” (Verona, Bertani);
“Primavera” (Roma, Stampa Alternativa); “Chi ha ucciso Majakovskij” (Milano,
Squi/libri); “L'ideologia francese: contro i "nouveaux philosophes"”
(Milano, Squi/libri); “Finalmente il cielo è caduto sulla terra. Milano,
Squi/libri); “La barca dell'amore s'è spezzata. Milano, SugarCo); “Dell'innocenza”
(Bologna, Agalev); “Presagi. L'arte e l'immaginazione visionaria” (Bologna,
Agalev); “Terzo dopo guerra” (Bologna, A/traverso); “La pantera e il rizoma” (Bologna,
A/traverso); “Una poetica Ariosa” (Milano, ProgettoArio); “Più cyber che punk.
Bologna, A/traverso); “Politiche della mutazione. Milano-Bologna, Synergon), “Dalla
psichedelia alla telepatica” (Milano-Bologna, Synergon); “Hip Hop rap graph
gangs sullo sfondo di Los Angeles che brucia. Milano-Bologna, Synergon); “Cancel
& Più cyber che punk. Milano-Bologna, Synergon); “Come si cura il nazi.
Castelvecchi); “Mitologie Felici. Milano, Mudima); “Mutazione e cyberpunk.
Immaginario e tecnologia negli scenari di fine millennio. Costa & Nolan); “Lavoro
zero. Castelvecchi); “Neuromagma. Lavoro cognitivo e infoproduzione. Castelvecchi);
“Ciberfilosofia”; “Dell'innocenza”, “Premonizione. Verona, Ombre Corte); “Exit.
il nostro contributo all'estinzione della civiltà. Costa & Nolan); “La
nefasta utopia di Potere operaio. Castelvecchi); “Alice è il diavolo. storia di
una radio sovversiva”; “Shake edizioni. La fabbrica dell'infelicità: new
economy e movimento del cognitariato. Roma, DeriveApprodi); “Felix. Narrazione
del mio incontro con il pensiero di Guattari, cartografia visionaria del tempo
che viene. Luca Sossella Editore), “Quando il futuro incominciò. Fandango Libri);
“Un'estate all'inferno”; “Telestreet. Macchina immaginativa non omologata.
Baldini Castoldi Dalai); “Il sapiente, il mercante, il guerriero. Dal rifiuto
del lavoro all'emergere del cognitariato” (Roma, DeriveApprodi); “Da Bologna
(serie A) a Bologna (serie B). DeriveApprodi); “Skizomedia. mediattivismo.
Roma, DeriveApprodi); “Europa 2.0 Prospettive ed evoluzioni del sogno europeo,
edito da ombre corte, Un'utopia senile per l'Europa. Run. Forma, vita,
ricombinazione, Mimesis); L'eclissi. Dialogo precario sulla crisi della civiltà
capitalistica, Manni Editori); “La Sollevazione. Collasso europeo e prospettive
del movimento. Manni Editori); “L'anima al lavoro, DeriveApprodi); “After the
future AKPress, Oakland); “Dopo il futuro. Dal futurismo al cyberpunk.
L'esaurimento della modernità, DeriveApprodi); “La nonna di Schäuble. Come il
colonialismo finanziario ha distrutto il progetto europeo, Ombre corte, Heroes Suicidio e omicidi di massa, Baldini
& Castoldi, Asma, C&P Adver
Effigi); “Contro il lavoro, DeriveApprodi); “Il secondo avvento. Astrazione
apocalisse comunismo, DeriveApprodi); “Futurabilità, Produzioni Nero); “Respirare.
Caos e poesia, Sossella), “Il trasloco”, “Io non sono un moderato”. Note
Filmato audio Alexandra Weitz, Andreas Pichler, L'eterna rivolta, su
YouTube, 2006, a 0 min 47 s. 6 agosto.
Cronologia di Radio Alice, radiomarconi.com. 6 agosto. E-text s.r.l. (http://e-text/), MediaMente:
Franco Berardi, su mediamente. rai.).
Bifo: "Con la Gelmini non insegno" Sospeso dall'insegnamento |
Bologna la Repubblica Cominciamo a
parlare del collasso europeo, alfabeta2
rekombinant liste.rekombinant.org, su
rekombinant.liste.rekombinant.narkive.com. 6 aprile. A/traverso | Casa Editrice Etichetta
Discografica | AlterAlter Erebus press & label, su Alter Erebus. Guattari
Deleuze Movimento del 'Radio Alice Telestreet Internet Movie Database,
IMDb.com. //th-rough.eu/Pagina personale di Bifo sul Through Europe Interregno[collegamento
interrotto]Hacer lo imprevisible… después del 68: Entrevista con B. Bifo (Español)
Rekombinant"Listblog" animato da Franco Berardi e Matteo Pasquinelli
radioalice.orgsito web su Radio Alice Il Trasloco (scaricabile) su New Global
Vision, su ngvision.org. podcast. Fm la tribu.com Podcast en castellano Entrevista
con Bifo en FM La Tribu, Buenos Aires Articoli su arte e sensibilità, European
School of Social Imagination San Marino; scepsi.eu.). Interviste a Franco
Beradi di Christian Brogi, su ltmd. B. su Bookogs. Biografie Biografie Letteratura Letteratura Politica Politica Categorie: Saggisti italiani Filosofi
italiani Professore Bologna Militanti di Potere Operaio Movimento Studenti
dell'Bologna Fondatori di riviste italianeAttivisti italiani. Franco Berardi.
Keywords: telepatica, implicatura del presagio, poetica ariosa, progetto ario,
telepatia, pre-sagio, sagio. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Berardi” – The Swimming-Pool Library. Berardi.
Grice
e Bernardi: l’implicatura conversazionale del duello – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Mirandola).
Filosofo italiano. Grice: “We discussed Bernardi with Sir Peter – when we were
tutoring on ‘Categoriae’ – “Surely this is not propedeutic logic! This is pure
metaphysics, and even pure physics!” Bernardi held the same view! On top, I
love Bernardi because he does not use ‘logica,’ which he thinks for ‘kids,’ but
‘dialettica,’ which is real philosophy!” Aristotelico, nominato vescovo di Caserta.
Duomo di Mirandola. Compiuto gli studi presso Bologna avendo come maestri Boccadiferro
(l’autore di un trattato sui luoghi comuni d’Aristotele) e Pomponazzi. Si
trasferì poi a Roma presso la corte di Farnese, dove frequenta Bembo, Casa e Giovio,
e si conquista una fama di filosofo aristotelico e letterato. Consacrato vescovo di Caserta. Poi a Parma nel monastero di San Giovanni dei
Cassinesi. Fu tumulato nel Duomo di Mirandola. In occasione del centenario della sua nascita,
il Centro Internazionale Pico gli dedicò
un convegno. Saltini utilizzat la figura di B. come personaggio del suo romanzo
storico L'assedio della Mirandola. Atre
opere: “La Monomachia” -- dove si sostiene che il duello è legittimo secondo la
ragione e la filosofia morale ma illecito sotto il punto di vista
religioso. Duello cavalleresco. ,
Antonio Bernardi della Mirandola. Un aristotelico umanista alla corte dei
Farnese. Atti del convegno "Antonio Bernardi nel V centenario della
nascita" (Mirandola), M. Forlivesi, Firenze, Olschki, Aristotelismo. Zambelli,
B., in Dizionario Biografico degli Italiani, Volume 9, Roma, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana, Filosofia Categorie: Vescovi cattolici italiani Filosofi italiani Professore Mirandola Bologna.
EVERSIONIS SINGVLARIS
CERTAMINIS. PROPOSITVM NOBIS EST, SINGVLARE certamen, quantum quidem
poterimus, fundamentis ſanctiſsimæ religionisnoſtræinnitentes, euertere, ac pe
nitus ex animis hominum extirpare, (utpote quod ab homine qui Chriſti
ſeruatoris noftri religionem & pie tatem profitetur, abhorreat.) Sed quia
edituseſtliber quidam, infcriptus Contra uſum duelli,in quo multa e tiam
diſputanturcontra libros noſtrosDehonore,ubi agitur de ſingulari certamine: qui
libri ſub nomine loan nis Baptiſtæ Poſleuinifallò in lucem prodierunt:etlino
lateat nos illud Ariſtotelis, to gasto TutóvG-gvarſíce tas Sofaes espolwaulio
agorti{ eup vxbés oszy: tamen faciendum nobis primùm uidetur,ut ea refellere
conemur, quæ contra libros noſtros De honore fcripta ſunt: ut,qui tantű. modò
uerborum faciem intuentes, interius autem non expendentes reconditam rerum
ueritatem, putauerunt eius libri quem diximus, auctorem, Ariſtotelis ſenten
tiam, ueritatem ipſam omnino affequutum effe, facileintelligant,non folùm no.
ftra quæ is refellit Peripateticorum doctrinæ prorſus conſentire, fed etiam
tantum abeſleut ille (quiquidem magnum ſeadiumentum fuo hoclibro generi humano
at tuliſſe putauit) ex doctrina Ariſtotelis, & ex
philoſophiamoralilingulare certamē euerterit,ut id etiam ex ipfiuſmet uerbis
dari ac permitti in omnibus fere cauſis per, ſpicuè appareat.At ita plane
intelligetur,fierinon poſſe utſingulare certamene, uertatur,niſiex fundamentis
ſanctiſsimæ religionis noftræ. Quæ quidem res potiſ fimùm nos impulit,ut ad
hæcſcribenda aggrederemur. Hocigitur (niſi fallimur) cum ita futurum ſit contra
id quod ſibi iſte propoſuerat,magis probandữmihiqui dem uidetur eius conſilium,
uoluntas, quàm eo ipfe laudandus, quòd quæ uel let præſtiterit. Sed primùm
loquamur generaliter, ponentes id quod ipfe fatetur totius ſuæ cau fæ
fundamétum efle,uidelicet ipſius ſingularis certaminis plura eſſe genera. Verùm
antequam ueniamus adipfius uerba, uideamus quam facilè hoc eius fundamentum
peruertamus:accipientes ex eis quæ ipfe conceſsit &dixit, arma, quibus eius
impe, tus aduerſusnoftrum librum labefactetur atą frangatur. Sed quia nos, qui
deopi nione Ariſtotelis diſſerimus, hujus controuerſiæ iudicem Ariſtotelem
conſtitui mus: afferemus in omnibus uerba ipſius Ariſtotelis, ponentes ea ante
oculos, ucho mines qui non certis quibuſdam, deſtinatis ſententijs addicti
confecratiga funt, fed ueritatem amplecti deſiderant, facile intelligant quam
iniuſtè, quàm etiam con. tra hominum utilitatem, iſte in me quali grauiſsimum
aliquod facinus admiſillem, inuaferit. Sed iam ad rem ueniamus. Omnia
ſingularia certamina, quæ ex fundamentis naturæ, non ex fancta noftra religione
permitti poffunt, ſuntunius generis,uel fpeciei(utiſte loquitur:)ergo fun
damentum eius à ueritate abhorret, quod ſcilicet fint plura genera: & quòd
ob hanc caufam unum genus fuerit permiſſum, &aliud nõ permiſſum. Ex quo
poftmodum emanat, me in libro Dehonore non eſſe lapſum, quia ignorauerim nomen
&no. tionem, uim; & originem fingularis certaminis,cum dixerim eius
nomen apud GræcosfuiffeMonomachiam,apud Romanos Singulare certamen: quia non
fue runt generalia nomina(ut ipſe dicit )fed folùm nomina unius fpeciei uel
generis. Conſequentia perſpicua eft: id uero quod antecedit, probemus in hunc
modum. Illa certamina quorum eft idem finis, effe etiam eiuſdem generis uel
ſpeciei neceſſe eſt.hoc enim loco pro eodem ſumuntur genus & ſpecies.
Propofitio ifta conceſſa eſt ab ipſo, etenim a diltinctione finium ſumpſit
diſtin, a ctioncm EVERS. SING CERTA M. ctionem illorum certaminum:ut ex
fine,qui erat honor,concluſit unum genus cer, 2. Deanima. taminis. Sed probemus
ipfam ex Ariſtotele. etenim ipſe inquit: Quoniam autem à text.49.
fineappellariomnia iuſtum eſt. Item inquit: Determinatur enim & definitur
u. 3.Ethic.o. numquodą fine. Siquidem &ſuperabundantia ut nominetur ad
finem, &excellen " tia uirtutum oporter. Si ergo unumquodq; determinatur
&definitur fine: ſingu laria ergo certamina decerminabuntur &
definientur fine. Ergo ſi finis erit unus, una erit ſpeciesſingularis
certaminis:ſi plures,ergo plures ſpecies. De cælo Item Ariſtoteleshæc ſcripta
reliquit:Cuius enim cauſa unumquod eſt, &factű mundo,tex.116 eſt ipſum eſt
illius ſubſtātia. Quæ ergo certamina habent eundē finē, ut fint etiam 1.Oeconom.
eiuſdem ſpeciei neceffe eft: etenim ſunt eiufdé fubftantiæ &
formæ,necefTech eſt ut materia tantùm differant. Sed omnia illa ſingularia
certamina quæ ipſe conceſsit ex fundamentis naturæ, & illud etiam genus
quod nos conceſsimus in libris Deho. nore, ſunt certamina ſingularia, quorum
eſt idem finis:ut igitur ſint eiuſdem gene. ris uel ſpeciei,neceſſe eſt. Minor
probaturſic:llla quorum honeſtum eſt finis, ſunt eiuſdem finis. Propofi tio
iſta perſpicua eſt. Sed omnium illorum quæ ipfe conceſsit (utpugnare pro pa
tria,pro coniuge,pro regnis, honeſtum eſt finis:ergo habent eundem finem. Sed
oftendanus pofterioris huiusſyllogiſmiminorem. Sienim honeſtum non effet eo.
rum finis, non eſſent concedenda a Republica bene inſtituta: quandoquidem Rer
publica bene inſtituta nunquã concedicinhoneſta, alioquin nõ eſec bene
inſtituta. 1. Rhet... Item inquit Ariſtoteles:Ėc fimpliciter bona ſunt honeſta,
& quæcunq pro patria facit,perdens fua. Qui ergo facit pro patria, facit
propter honeltatem. " Item, Viri fortis finis eſt honeſtum. Qui pugnant
pro patria, pro coniugibus, pro filijs, prore. gno,ſuntuirifortes:ergo eorum
quipugnant pro patria, pro coniugibus,pro filijs, pro regnis,eſt finis
honeſtum. Maior etli perſpicua ex ſe eſt, declaraturtamen ab Ariſtotele his
uerbis, quæ ſư 3. Ethic.io. prà etiam citauimus ad aliud probandum: Finis enim,
inquit, omnis actionis eft fe., cundum habitum: &uiro forti fortitudo eft
honeſta, &talis eſt finis: determinatur, ' & definitur unumquodq;
fine.Honeſtienim gratia fortis ſuſtinet &agit ea quę funt, ' ſecundum
fortitudinem Ergo uiri fortis eſt finis honeſtum. Deinde paulo pòſt inquit:
Oportet autem non propter neceſsitatem fortem el so ſe,ſed quia honeſtum eſt.
Item paulo poſt inquit:Fortes enim agunt propter honeſtā ira
aūtadiuuatipſos." 1. Rhet... Item inquit:Quæcunq; funt opera fortitudinis,
funt honeſta & iufta: & opera iu. ftè facta,ſupple ſunt honeſta. Bernardi
(Ant., Mirandulani, Episcopi Casertani ). B. / di Mirandulani, epiſcopi
Caſertani, Eversionis / Singvlaris Certaminis Libri XL. / In quibvs cvm omnes
inivriæ ſpecies declarantur: tum uerò offenſionum, & côtentionum, quæ ex
illis nafcuntur, honeſtė atque ex uirtute tol- / lendarum ratio traditur: &
præter multos, ac propè in- ! finitos locos Ariſtotelis, qui ſunt difficilimi,
obiter explicatos. Animi etiā immor talitas ex ipfius ſententia oſten- / ditur:
Aſtrologiæ quoq; diuinatio omni pene autoritate fpoliatur, atque libertas
humana ſtabilitur. Ad amplißimum uirum Alexandrrm Farnesium Cardinalem, S. R.
E. Vicecancellarium. Acceſsit locuples rerum & uerborum toto Opere
memorabilium, Index. --- Basilea, Per llenricum Petri. [ W - 1 '] In folio, al
princ. Di queste: 3 per la dedica e 13 pel Rerum atqve verborum locuple tibimus
Index. Nel testo alcune iniziali con vignette. La stessa opera di questo
autore, detto da alcuni il Mi randola, dalla patria, e da altri il Caserta
dalla dignità, è stata pure pubblicata sotto l'altro titolo: - Mirandulani,
epiſco- i pi Caſertani, 1 Dispvtatio / nes. I – In qvibvs primvm ex professo /
Monomachia (quam Singulare certamen Latini, recentio- res Duellum uocant)
philoſophicis ra tionibus aſtruitur, & mox. diuina authoritate labefactata penitùs
euertitur: omnes quoq: iniuriarum ſpecies declarantur, easq'; conciliandi /
& è medio tollendi certiſsimæ rationes traduntur. Deinde uerò omnes
utriuſque Phi lofophiæ, tam contemplatiuæ quàm actiuæ, Loci obfcuriores, &
ambiguæ Quæſtiones, / (præſertim de Animæ immortalitate, & Aſtrologiæ iudi-
/ ciariae diuinationibus) Ariſtotelica methodo / luculentiſsimè examinantur
& / expli cantur. Ad amplißimum uirum Alexandrem Farnesirm / Cardinalem, S.
R. E. Vicecancellarium. Acceſsit locuples rerum & uerborum toto Opere /
memorabilium, Basileae, Per Henriccm / Petri, et Nicolarm SCIENZA CAVALLERESCA
ANTICA Bryling. | - (In fine:) Finis
Qvadragesimi et vltimi i libri Euerfionis fingularis certaminis. / [ Fer] In
folio p. 694 con iniziali con vignette. Al princ. 18 p. 1. n. pel titolo, pella
dedica al Cardinale Farnese (nella quale accusa di plagio Possevino, uditore
suo, per essersi appropriata un'opera sull'Onore da esso scritta ) e pell'
Index. Il Tiraboschi nel t. 1.o della Bibliot. Modenese a p. 241 erroneamente
sem brasa credere, che questa seconda edizione losse la stessa cosa della 1.a
edizione, della quale essố aveva trovato il titolo nel Mazzuchelli. – Di
quest'opera voluminosa del Bernardi, divisa in 40 libri e scritta col preteso
assunto di abbattere il duello, stampa il Maffei, che è stata stesa; « con
metodo sco « lastico e coll'argomentazione usata in quegli scrittori, che si
chiamano di Filosofia; ma procedendo sempre con « equiroci, e confusion di
vocaboli e con perpetui sofismi talvolta intrigatissimi e difficili e talvolta
manifesti e palesi » Eppure, narra lo stesso Maffei, che dell'opera del
Bernardi quattro doppie si stimava modesto prezzo. In quell'epoca i libri di
scienza cavalleresca erano tanto ricercati, che, scrive lo stesso Maffei,
quattro doppie è pur stata valutata un'edizione dell'Ariosto, quella di Venezia
per il Valvassori, « sol per poche righe, che in alcuni luoghi vi si trovano
con titolo di Pareri in Ducllo ». - In quanto all'accusa di plagio dita
apertamente dal Bernardi a G. B. Possevino, essa è abbastanza giustificata. Il
G. B. Posse vino era scolaro del Bernardi e questi ebbe dal maestro il suo
lavoro sul duello per copiarlo, ma il Pos sevino non si fece alcuno scrupolo di
rafazzonarlo alquanto per poterlo far passare come proprio. È vero peró, che la
pubblicazione dello scritto non avvenne per opera del Possevino, ma di suo
fratello Antonio, che appartenne alla Compagnia di Gesù, ed anzi vuolsi, che G.
B. Possevino morendo raccomandasse al fratello di non pubblicare quell'opera
sul duello da esso lasciata, ma Antonio Possevino non avrebbe però tenuto conto
di questa raccomandazione, tanto più, che al dire del Tiraboschi, a vincer i
suoi scrupoli gli era oppor tanamente giunta all'orecchio la falsa notizia
della morte avvenuta a Ferrara del Bernardi, vero autore del trattato sul
duello, ed egli a tale notizia aveva prestato fede. Il Tiraboschi, che dapprima
aveva difeso G. B. Possevino dall'accusa di plagio doveva finire per
persuadersi, che tale accusa era ben fondata. Antonio Bernardi. Keywords: il duello, L’assedio della
Mirandola. i duellisti, la legittimita del duello, i duellisti, mono machia,
duo machia. Il duello nell’antichita romana, roma antica, il duello, statua di
due duellisti antichi, armi bianchi, Boccadiferro, Pomponazzi, aristotelismo
Bolognese. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bernardi” – The Swimming-Pool
Library. Bernardi.
Grice e Bernardo: l’implicatura
conversazionale della tradizione iniziatica italica -- filosofia italiana -- Luigi Speranza (Benne). Filosofo
italiano. Grice: “I like Bernardo: he is a philosophical mason – but then most
Italian philosophers are, as a way of NOT being Roman!” Massone. Gran maestro
del Grande Oriente d'Italia, ha poi fondato la Gran Loggia Regolare d'Italia. Diplomato
in ragioneria e poi impiegato in banca, si laureò in Sociologia presso
l'Università degli Studi di Trento. Nello stesso ateneo seguì la carriera
accademica, divenendo docente ordinario di Filosofia della scienza e di Logica,
nonché pro-rettore. È inoltre autore di nmerosi saggi e pubblicazioni sul tema
della filosofia delle scienze sociali e della logica delle norme. Fu iniziato alla massoneria nella loggia
bolognese "Risorgimento-VIII agosto" divenendo Maestro venerabile
della loggia "Zamboni-De Rolandis". Nello stesso anno chiese e
ottenne di venire inserito tra i massoni coperti per ragioni di riservatezza
legata alla sua professione di docente. Stessi requisiti di riservatezza ebbe
la sua appartenenza al Capitolo Nazionale del rito scozzese antico e accettato.
Eletto Gran maestro del Grande Oriente d'Italia. Negli anni della sua
maestranza tenne posizioni di aperto contrasto con la Chiesa cattolica,
dichiarò espressamente il proprio sostegno al Partito Socialista Italiano, e
dovette confrontarsi con la cosiddetta "inchiesta Cordova" (dal nome
del pubblico ministero di Palmi Agostino Cordova). Al centro di polemiche anche
con i vertici del GOI, Di Bernardo decise di dimettersi dalla carica di Gran
maestro al termine della Gran Loggia annuale a Roma alla quale si era
presentato dopo aver redatto atto costitutivo e statuto di una nuova
Obbedienza, la Gran Loggia Regolare d'Italia. Al vertice del GOI gli succedette
il reggente Eraldo Ghinoi. La neonata
Obbedienza si regge su uno sparuto gruppo di Logge fuoriuscite dal GOI,
caratterizzandosi per l'uso esclusivo del rito inglese Emulation. Otto anni dopo
la fondazione, viene espulso dalla GLRI; gli succede alla guida dell'Obbedienza
Venzi. Quindi avvia un nuovo progetto di un ordine paramassonico, denominato
Dignity Order, che tuttavia non è un'Obbedienza regolare. Pur dichiarando di
essere fuoriuscito dalla Massoneria, Di Bernardo da anni si presta a rilasciare
interviste e dichiarazioni sull'argomento sia a giornalisti che ad organi
inquirenti. Nel ha polemizzato con il
GOI dopo aver reso una dichiarazione alla Commissione Antimafia relativa a
presunte rivelazioni di Loizzo (vedi ). Il GOI ha annunciato l'intenzione di
denunciare Di Bernardo per diffamazione e calunnia. Il lo stesso Di Bernardo
annuncia di voler a sua volta querelare il Gran Maestro del GOI Stefano Bisi
per diffamazione. La querela di B. a carico di Bisi viene archiviata per insussistenza. Aldo Alessandro Mola, Gelli e la P2: fra
cronaca e storia, Bastogi Editrice Italiana, Giuliano Di Bernardo, unitn. Il Gran Maestro: chi è B. Mola. Pubblicazioni di Giuliano Di Bernardo, unitn. Fra
tradizione e rinnovamento: la lunga traversata del deserto, GOI. Aldo A. Mola,
801 e ss. Mola, Di Bernardo fonda
la nuova Grande loggia, in Corriere della Sera. Sito ufficiale del Dignity
Order, dignityorder.com. Aldo Alessandro Mola, Storia della massoneria
italiana, Bompiani, Gran loggia regolare d'Italia Massoneria in Italia
Massoneria Citazionio su Giuliano Di Bernardo
Intervista a Giuliano Di Bernardo del, Predecessore Gran maestro del
Grande Oriente d'Italia Successore Square compasses.svg Armando Corona. Eraldo Ghinoi
(reggente) Predecessore Gran maestro della Gran Loggia Regolare d'Italia SuccessoreSquare
compasses.svg Carica inesistente Fabio VenziB Filosofia Università Università Filosofo del XX secolo Filosofi
italiani Professore Penne Gran maestri del Grande Oriente d'Italia. Giuliano Di
Bernardo. Bernardo. Keywords. la
tradizione iniziatica italica, logica dei sistemi normativi, normativa sociale,
l’implicatura del massone, psicologia filosofica, Homo sapiens sapiens. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bernardo” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Berneri: l’implicatura conversazionale -- filosofia italiana nel ventennio
fascista – filosofia italiana (Lodi).
Filosofo italiano. Grice: ‘I like Berneri; of course we need to know more about
his philosophical background and education – he represents the epitome of what
Italian philosophers call ‘filosofia militante,’ but then I fought the Hun – so
I was militante, too!” – Figlio di padre originario di Ronco, frazione di
Corteno Golgi (nella Val Camonica, in provincia di Brescia) e da madre
emiliana, ben presto, si trasferì con la famiglia dapprima a Milano, poi a
Palermo, e Forlìdove, a Varallo Sesia (in provincia di Vercelli) e, infine, a
Reggio nell'Emilia. Qui, da una
testimonianza di Angelo Tasca risulta che Camillo Berneri militava nella
Federazione Giovanile Socialista di Reggio Emilia (da "Mussolini-Psicologia
di un dittatore", Camillo Berneri, Pier Carlo Masini, Milano). Dopo essere
stato membro del Comitato Centrale della Federazione Giovanile Socialista
reggiana, e dopo aver collaborato all'Avanguardia (organo nazionale della FGS),
rassegna le dimissioni dalla FGS, attraverso una lettera ai compagni, avendo
maturato convinzioni anarchiche. Sarà colpito dal gesto dei compagni che,
nonostante le dimissioni, vorranno che presieda un'ultima riunione della FGS a
Reggio, e dal gesto del mentore Camillo Prampolini, che lo convocherà per
conoscere le ragioni del suo dissenso. Berneri ricorderà sempre "i dolci
ricordi del mio catecumenato socialista". Si trasfere ad Arezzo dove
frequenta il liceo. Chiamato alle armi
ed escluso dall'Accademia Militare di Modena per le sue idee, fu inviato al
fronte; quindi, ancora in servizio, venne confinato nell'isola di Pianosa in
occasione dello sciopero generale. Iniziava intanto con lo pseudonimo Camillo
da Lodi la sua copiosa attività pubblicistica collaborando per anni a vari
periodici libertari: da Umanità Nova a Pensiero e Volontà, da L'avvenire
anarchico di Pisa a La Rivolta di Firenze e a Volontà di Ancona. Laureatosi in filosofia, insegnò tale materia
per qualche tempo a Camerino. Pronta e decisa si manifestava la sua avversione
al fascismo e, dall'Umbria in particolare, egli manteneva i contatti con gli
antifascisti fiorentini diffondendo il battagliero giornaletto Non mollare.
Molto intensa fu in quegli anni l'attività nell'Unione anarchica italiana.
Inaspritasi la dittatura fascista, dovette espatriare clandestinamente in
Francia e lo raggiunse poco dopo la moglie con le figlie; sua moglie era
Caleffi anche lei militante anarchica così come poi le figlie Marie Louise
Berneri e Berneri. Scoppiata la guerra civile spagnola, fu tra i primi ad
accorrere in Catalogna, centro dell'attività di massa libertaria esprimentesi
nella Confederación Nacional del Trabajo: qui si trovò a fianco di Rosselli con
tanta parte dell'antifascismo italiano e internazionale. Al di là della solidarietà
militante, a Rosselli lo legava anche l'atteggiamento critico, e l'apertura
mentale verso le prospettive del socialism. Collabora con l'organo clandestino
del movimento socialista-liberale "Giustizia e Libertà", argomentando
con Rosselli sull'alternativa secca tra socialismo libertario e socialismo
dispotico ("Gli anarchici e G.L.", B. e Rosselli, Giustizia e Libertà).
Furono gli ultimi mesi febbrili della sua vita: inadatto alle fatiche del
fronte, si dedicò con entusiasmo all'opera formativa, al dibattito ideale e
alle incombenze politiche pubblicando un proprio periodico dal titolo “Guerra
di classe” che sintetizza la sua precisa interpretazione del conflitto in
corso. In esso infatti Berneri, preoccupato per il crescente isolamento non
tanto del legittimo governo repubblicano quanto delle più tipiche realizzazioni
rivoluzionarie e libertarie conseguite in Catalogna, Aragona e altre regioni,
si batté vigorosamente per la stretta connessione di guerra e rivoluzione
ponendo agli antifascisti e ai suoi stessi compagni anarchici il dilemma:
vittoria su Franco, grazie alla guerra rivoluzionaria, o disfatta. Tale la sostanza
di numerosi suoi articoli e discorsi come della famosa Lettera aperta alla
ministra anarchica della Sanità Federica Montseny che con altri tre anarchici
era nel governo di Largo Caballero.
Molteplici, seppure inascoltati, furono anche i suoi suggerimenti
politici per colpire le basi operative del fascismo proclamando l'indipendenza
del Marocco, coordinare gli sforzi militari, potenziare gradualmente la
socializzazione. Fu dunque quella di Berneri una funzione singolarmente
impegnata che lo espose ben presto alle feroci repressioni condotte dai
comunisti ormai prevalsi dopo l'avvento del governo di Juan Negrín: scomparvero
così tragicamente, vittime dei massacri di massa, migliaia di combattenti
antifascisti non comunisti, anarchici ma anche comunisti non stalinisti, come i
miliziani del POUM. L'assassinio di B., sulle cui esatte circostanze esistono
diverse versioni, si colloca precisamente nella sanguinosa resa dei conti tra
stalinisti e loro avversari antifascisti conosciuta come le giornate di Maggio.
B. fu prelevato insieme con l'amico anarchico Barbieri dall'appartamento che i
due condividevano con le rispettive compagne. I cadaveri dei due anarchici
italiani furono ritrovati crivellati di proiettili. La moglie allevò i figli di
Cieri, anche lui caduto in Spagna. In morte di B., il leader socialista Nenni
scrisse: "Se l'anarchico B. fosse caduto su una barricata di Barcellona,
combattendo contro il governo popolare, noi non avremmo niente da dire, e nella
severità del suo destino ritroveremmo la severa legge della rivoluzione. Ma
Berneri è stato assassinato, e noi dobbiamo dirlo" (Pietro Nenni, Nuovo
Avanti, Parigi). Altre opere: “Lettera
aperta ai giovani socialisti di un giovane anarchico” (Orvieto); “I problemi
della produzione comunista” (Firenze); “Le tre città” (Firenze); “Un
federalista russo. Kropotkin, Roma); “Mussolini normalizzatore, Zurigo); “Lo
spionaggio fascista all'estero, Marsiglia);
“Nozioni di chimica antifascista”; “L'operaiolatria, Brest); “ll lavoro
attraente, Ginevra); “Ed ancora:
Mussolini normalizzatore La donna e la garçonne”; “Pensieri e battaglie
Il cristianesimo e il lavoro” – “Il Leonardo di Freud”. da
"Mussolini-Psicologia di un dittatore", B., Edizioni Azione Comune,
Masini, Milano, Mirella Serri, I profeti disarmati, la guerra fra le due
sinistre, Milano, Corbaccio, Cfr. Nicola Fedel, Introduzione e criteri di
edizione in B., Lo spionaggio fascista all'estero, Fedel (prefazione di
Franzinelli), Fondazione Comandante Libero, Milano, Enciclopedia POMBA. B.,
Anarchia e società aperta, Pietro Adamo, M&B Publishing, Milano, Errico,
Anarchismo e politica. Nel problemismo e nella critica all'anarchismo del
Ventesimo Secolo, il "programma minimo" dei libertari del Terzo
Millennio. Rilettura antologica e biografica di Camillo Berneri, Mimesis,
Milano 2007. Roberto Gremmo, Bombe, soldi e anarchia: l'affare Berneri e la
tragedia dei libertari italiani in Spagna, Storia Ribelle, Biella 2008. Mirella
Serri, I profeti disarmati. La guerra tra le due sinistre, Milano, Corbaccio,
2008. Flavio Guidi, "Nostra patria è il mondo intero". B. e
"Guerra di Classe" a Barcellona, pubblicato dall'autore, Milano.
Berti, Sacchetti, Un libertario in Europa. B.i: fra totalitarismi e democrazia.
Atti del convegno di studi storici, Arezzo, Archivio famiglia Berneri A.
Chessa, Reggio Emilia. B., Lo spionaggio fascista all'estero, Nicola Fedel (e
prefazione di Mimmo Franzinelli), Fondazione Comandante Libero, Milano,, Antifascismo Archivio Famiglia Berneri Guerra
civile spagnola Giornate di maggio Treccani Enciclopedie, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Camillo
Berneri, in Enciclopedia Italiana, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Camillo Berneri, in Dizionario biografico
degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di Camillo Berneri, su Liber
Liber. Opere di B., su openMLOL,
Horizons Unlimited srl. B. B. su Goodreads.
Altri particolari sul sito dell'ANPI di Roma, su romacivica.net. Maria Un
convegno e una nuova stagione di studi su B. su storiaefuturo). Socialismo
LibertarioProfili biobibliografici libertari, su socialismolibertario.
Abolizione ed estinzione dello stato, Anarchismo e federalismo di Camillo
Berneri, su magozine. Antifascismo. Anarchia
Anarchia Biografie Biografie
Politica Politica Storia Storia Filosofo Scrittori italiani del XX
secoloAnarchici italiani Lodi
BarcellonaAntifascisti italianiAssassinati con arma da fuocoVittime di
dittature comuniste. Camillo Berneri. Berneri. Keywords: normalizazzione,
delirio racista, Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Berneri” – The Swimming-Pool
Library. Berneri.
Grice
e Berti: l’implicatura della morte di Cicerone – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Valeggio sul Mincio). Filosofo
italiano. Grice: “I like Berti; of course he has philosophised on the only two
philosophers worth philosophising about Plato and Aristotle – his interest is
in the ‘number idea’ in Plato, the unity in Aristotle, and various other things
– notably Socratic dialectic as the basis for both!” -- Grice: “I also love his courtesy: cf. Sir
Peter, “Introduction to logical theory,” versus the gentle “Un invite alla
filosofia,” – for philosophy needs to be invited to, rather than intro- and
extro-ducted to and fro’!” Professore
emerito di storia della filosofia, presidente onorario dell'Istituto
internazionale di filosofia. Laureatosi
in filosofia all'Padova, è stato allievo di Marino Gentile. Assistente presso l'Padova. Nel diventa
professore di storia della filosofia antica all'Perugia e di storia della
filosofia nella stessa Università. Si
trasferisce all'Padova, dove insegna storia della filosofia. È poi docente
anche nelle Ginevra, di Bruxelles, di Santa Fé (Argentina) e alla Facoltà di
Teologia di Lugano. Presiede la Società
Filosofica Italiana. Vince il premio dell'Associazione internazionale
"Federico Nietzsche" per la filosofia, il premio Iannone per la
filosofia antica, il premio Santa Marinella e il premio Castiglioncello per la
filosofia, il premio "Athene Noctua" e nel il premio giornalistico Lucio Colletti. Nel è
nominato "doctor honoris causa" dell'Università nazionale
capodistriana di Atene e nel Honorary
Fellow dell'"Interdisciplinary Centre for Aristotle Studies"
dell'Salonicco. Pensiero Interessato
particolarmente alla filosofia di Aristotele, Enrico Berti ne ha intravisto le
tracce nella metafisica, nell'etica e nella politica contemporanea in
particolar modo per il problema della contraddizione e della dialettica. Berti si è poi inserito nella dibattuta
questione del rapporto tra filosofia e scienza, cercando di definire la
specificità della filosofia, che si fonda su una razionalità non rapportabile a
quella scientifica, ma piuttosto alla dialettica e alla retorica. Su un piano
più propriamente teoretico si è interessato alla possibilità di riproporre oggi
una filosofia di tipo metafisico, formulando una concezione «umile« o «povera»
della metafisica come consapevolezza della problematicità, e quindi
dell'insufficienza, del mondo dell'esperienza, considerato nella sua totalità
(comprendente scienza, storia, individuo e società). Altre opere: “L'interpretazione neo-umanistica
della filosofia presocratica” (scuola di Crotone, la porta di Velia); “La filosofia del primo
Aristotele” (Padova, Milani); Il "De republica" di Cicerone e il pensiero
politico classico”; “L'unità del sapere in Aristotele”; “La contraddizione” (la
porta di Velia, la dialettica della struttura originaria, Bontadini); “Studi
sulla struttura logica del discorso scientifico”; “Studi aristotelici”;
“Aristotele: dalla dialettica alla filosofia prima” (Padova, Milani); “Ragione
scientifica e ragione filosofica” (Roma, La Goliardica); “Profilo di
Aristotele, Roma, Studium); “Il bene” (Brescia, La Scuola); “Le vie della ragione” (Bologna, Il Mulino);
“Contraddizione e dialettica negli antichi” (Palermo, L'Epos);:Le ragioni di
Aristotele, Roma-Bari, Laterza); “Storia della filosofia” (Roma-Bari, Laterza);
“Aristotele nel Novecento, Roma-Bari, Laterza); “Introduzione alla metafisica,
Torino, POMBA); “Il pensiero politico di Aristotele, Roma-Bari, Laterza); “Aristotele
e altri autori, Divisioni, con testo greco a fronte, coll. Il pensiero
occidentale); “In principio era la meraviglia. Le grandi questioni della filosofia
antica, Laterza, Roma-Bari); “Il libro primo della «Metafisica» (Laterza,
Roma-Bari); Sumphilosophein. La vita
nell'Accademia di Platone, Roma-Bari, Laterza); “Nuovi studi aristotelici”
(Morcelliana); “Invito alla filosofia, Brescia, La Scuola); “La ricerca della
verità in filosofia, Roma, Studium. Ha scritto un dialogo satirico, un
"falso d'autore" attribuito ad Aristotele, Eubulo o della ricchezza:
dialogo perduto contro i governanti ricchi.
Traduzioni Aristotele, Metafisica, traduzione, introduzione e note di E.
Berti, Collana Biblioteca Filosofica, Roma-Bari, Laterza. Onorificenze e
riconoscimenti Grande Ufficiale dell'Ordine al merito della Repubblica
Italiana È membro delle seguenti
accademie e istituzioni scientifiche:
Accademia nazionale dei Lincei Institut international de philosophie
Istituto veneto di scienze, lettere ed arti Société européenne de culture
Fédération internationale des sociétés de philosophie Pontificia accademia
delle scienze Pontificia accademia di San Tommaso d'Aquino Accademia galileiana
di scienze, lettere ed arti Società filosofica italiana Note festivalfilosofia, su
festivalfilosofia). Enciclopedia
multimediale delle Scienze filosofiche, su emsf.rai.). Biografia Enrico Berti [collegamento interrotto], su comune.ancona. Aristotele
Opere di B., su openMLOL, Horizons Unlimited srl. Opere di B.,. Registrazioni di B., su RadioRadicale, Radio
Radicale. Intervista a Enrico Berti ()
Enrico Berti scheda nel sito dell'Padova (con l'elenco delle pubblicazion. Filosofia
Filosofo del XX secoloFilosofi italiani Professore Valeggio sul
MincioProfessori dell'Università degli Studi di Padova Studenti dell'Università
degli Studi di Padova Professor dell'Università degli Studi di Perugia Accademici
dei LinceiStorici della filosofia italiani. I pitagorici -- Gli
eleati -- Parmenide -- Zenone, Melisso -- Empedocle -- Gorgia --. LA
FILOSOFIA A ROMA Lo stoicismo medio il neo-epicureismo e Lucrezio --
L’Accademia nuova e Cicerone -- Il neo-stoicismo romano Seneca, Epitteto, Marc'Aurelio, Enrico Berti. Berti. Keywords. la morte di Cicerone, Cicerone
res publica – “De republica” – cf. il bene/il buono/il bello, “il bene e il
buono”, Cicerone e la filosofia politica classica, il De Republica. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Berti” – The Swimming-Pool Library. Berti.
Grice
e Bertinaria: l’implicatura conversazionale dell’indole e le vicende della
filosofia italiana – filosofia italiana – Luigi Speranza (Genova). Filosofo italiano. Grice: “I like Bertinaria; he
is, like me a philosophical cartographer – in his case, of ‘filosofia italiana’
for which he has identified ‘indole’ e this or that ‘vicenda,’ – now J. L.
Austin once remarked that ‘sake’ has no denotatum – but ‘vicem’ does!” -- Francesco
Bertinaria (n. Genova), filosofo. Studiò all'Pisa, si trasferì a Torino per
collaborare con l'editoria Pomba. Ha curato la traduzione Abriss der Geschichte
der Philosophie di Kennegieszer, professore dell'Breslavia. Si occupò anche di
filosofia orientale e di filosofia italiana. Nel 1860 Bertinaria ottenne la
cattedra di Filosofia della Storia all'Torino. Nel 1865 fu chiamato all'Genova.
Morì a Genova nel 1892. Altre opere: “La filosofia italiana” (Pomba, Torino);
“Compendio di storia della filosofia” (Pomba, Torino); “Discorso sull'indole e
le vicende della filosofia italiana” (Pomba, Torino). “Concetto della filosofia
e delle scienze inchiuse nel dominio di essa, «Antologia italiana»”; “Disegno
di una storia delle scienze filosofiche in Italia dal Risorgimento delle lettere
sin oggi, Antologia italiana», “Concetto scientifico della storia, Stamp.
sociale degli artisti tipografi, Torino); “Saggi filosofici” (Tip. Fory e
Dalmazza, Torino); “Prospetto dell'insegnamento della filosofia della storia” (Stamperia
dell'unione tipografico editrice, Torino); “Della teoria poetica e dell'epopea
latina, Torino); “Dell'importanza della filosofia della storia e sue relazioni
con le altre scienze” (Torino); “L'antica filosofia del diritto” (Tip. Cavour,
Torino); “Principi di biologia e di sociologia, Negro, Torino); “La storia
della filosofia e la filosofia della storia” «Riv. cont.», Estr.: Baglione,
Torino); “Sulla formola esprimente il nuovo principio dell'enciclopedia” «Riv. cont.»,Il
positivismo e la metafisica” «Riv. cont.», Estr.: Negro, Torino); “Scienza, Arte e
Religione, «Gerdil», Estr.: Tip. Torinese, Torino); “Dell'origine, progresso e
condizione presente della filosofia civile, Riv. bol., “Saggio sulla funzione
ontologica della rappresentazione ideale, FSI); “Concetto del mondo civile universale,
FSI); “La dottrina dell'evoluzione e la filosofia trascendentale” (Tip.
Ferrando, Genova); “Ricerca se la separazione della Chiesa dallo Stato sia
dialettica ovvero sofistica, FSI, Estr.: Tip. dell'Opinione, Roma); “Il
problema dell'incivilimento, ossia come possano essere conciliate fra loro le
dottrine della civiltà nativa di Vico e della civiltà nativa di Romagnosi,
FSI); “La psicologia fisica ed iperfisica” (Unione tipografico-editrice,
Torino); “Ricerca se l'odierna società civile progredisca ovvero retroceda,
FSI); “L'odierno antagonismo sociale. Discorso inaugurale nella Genova”
(Martini, Genova); “Il problema critico esaminato dalla filosofia trascendente,
FSI); “Discorso per l'inaugurazione dei corsi filosofici e letterari nella R.
Genova, Tip.Martini, Genova); “Idee introduttive alla storia della filosofia,
RIF, Estr.: Tip. della R. Accademia dei Lincei, Roma); “Determinazione
dell'assoluto. Saggio di filosofia esoterica, «Giornale della Società di
letture e conversazioni scientifiche di Genova», Estr.: Tip. A. Ciminago, Genova); “Il problema
capitale della scolastica risoluto dalla filosofia trascendente. Nota
storico-critica, RIF, Estr.: Tip. alle Terme Diocleziane di Giovanni Balbi,
Roma); “Scritti Bulgarini, G. B., Recensione dell'articolo del prof. F.
Bertinaria apparso sulla «Rivista Italiana»: Idee introduttive alla storia
della filosofia, «Rosmini», B.. Studio biografico, «Annuario della R. Genova»,
Estr.:Martini, Genova, CecchiL., Francesco Bertinaria. Commemorazione, Martini,
Genova); D'Ercole, P., Notizie biografiche del prof. F. Bertinaria, «Annuario
della R. Università degli studi di Torino», Estr.: Torino; Mamiani, T., Rec. di
B., La dottrina della evoluzione e la filosofia trascendente.Discorso, Genova FSI);
“Mamiani T., Intorno alla sintesi ultima del sapere e dell'essere. Lettere a B.,
FSI, Estr.: Roma; Tolomio. B., su dif.unige.
Piero Di Giovanni, Un secolo di filosofia italiana attraverso le riviste,
FrancoAngeli. Opere di Francesco Bertinaria, su openMLOL, Horizons Unlimited
srl. Biografie Biografie
Letteratura Letteratura Filosofo
Saggisti italiani Insegnanti italiani Professore Genova. TAVOLA GENETICA
DELLA FILOSOFIA DELLA PSICOLOGIA (Secondo
la legge di creazione) I. Facoltà spirituali e fisiche dell'uomo, le quali ne
fanno condi zionalmente un essere razionale, vale a dire un ente creato,
soggetto alle condizioni della sua vita presente ossia all'orga namento
terrestre. = UOMO MORTALE. A ) Teoria o Autotesia; quello che v’ha di dato
nello spirito dell'uomo per istabilirne le facoltà fisiche ossia create. a )
Contenuto, ossia costituzione psicologica. a2) Parte elementare. = FACOLTÀ
ELEMENTARI (in numero di sette ). a3) Elementi primitivi. = FACOLTÀ PRIMITIVE.
a4) Elemento fondamentale ossia neutro; facoltà di sapere, = COGNIZIONE
(Kenntniss]. Elementi primordiali ossia polari. Cognizione del Non - Io. =
RAPPRESENTAZIONE (Vorstellung]. Per la lettura delle nostre Tavole genetiche
noi.dobbiamo far notare alle persone non peranco abituate a siffatta esposizione
tabellare, che, a seconda della divisione dicotomica, ch'è la sola
rigorosamente logica, le due sottoclassi di ciascuna classe suddivisa sono
notate colle lettere a) e b) a destra accompagnate da un numero superiore
d'un'unità a quello che ha il medesimo indice della classe così suddivisa. In
tal maniera, muo vendo dai due generi primitivi, designati da A) e B), ciascuno
di questi due generi ha due classi designate rispettivamente da a) e b);
ciascuna di queste classi a) e 6) può avere di nuovo due sottoclassi a2) e 62 );
ciascuna di queste ultime classi a2) e può avere di nuovo due sotto classi,
designate rispettivamente da a3) é 73 ); e così di seguito finchè ciascuna di
queste diverse sottoclassi ammette divisioni ulteriori. BERTINARIA -3 34 TAVOLA
GENETICA Cognizione dell'Io. = COSCIENZA (Bewusztsein ).(III) 63) Elementi
derivati. = FACOLTÀ ORGANICHE. a4) Elementi derivati immediati ossia distinti.
a5) Combinazione della Cognizione colla Rappresen tazione. = SENSIBILITÀ. (IV)
Nota. Qui hanno luogo i Sensi esterni ed il Senso interno. 65) Combinazione
della Cognizione colla Coscienza. = INTELLETTO. (V) Nota. Qui hanno luogo
l'Intelligenza, il Giudizio e la Ragione condizionale (quella che si trova
incarnata nel. l'organismo fisico ossia terrestre dell'uomo). 64) Elementi
derivati mediati ossia transitivi. = IM MAGINAZIONE, a5) Transizione dalla
Sensibilità all'Intelletto. = IM MAGINAZIONE RIPRODUTTIVA. (VI) Nota. —Qui
hanno luogo la Memoria e la Previsione. 65) Transizione dall'Intelletto alla Sensibilità.
= IM MAGINAZIONE PRODUTTIVA. (VII) Nota. — Qui hanno luogo la Costruzione e la
Fantasia. 62) Parte sistematica. = FACOLTÀ SISTEMATICHE (in numero di quattro
). a3) Diversità nella riunione sistematica degli elementi primordiali. a4)
Influenza parziale. a5) Influenza della Rappresentazione nella Coscienza. =
SENTIMENTO. (I) 65) Influenza della Coscienza nella Rappresenta zione. =
COGNIZIONE. Influenza reciproca di questi elementi primordiali; armonia
sistematica tra la Rappresentazione e la Coscienza per mezzo del loro concorso
teleologico alla generazione delle Cognizioni. = COMPRENSIONE. ( Qui hanno
luogo il Giudizio teleologico (per la cognizione dell'ordine ), ed il Gusto
estetico (per la cogni zione del bello e del sublime). DELLA FILOSOFIA DELLA
PSICOLOGIA 35 63) Identità finale nella riunione sistematica dei due ele menti
distinti, della Sensibilità e dell'Intelletto, per mezzo dell'elemento
fondamentale ossia neutro, for mante la Cognizione. = POTENZIALITÀ. Qui hanno
luogo, nell'aspetto speculativo, ch'è quello della cognizione senza causalità,
il GENIO, e nel l'aspetto pratico, che è quello della cognizione colla cau
salità, la VOLONTÀ. b ) Forma, ossia relazione psicologica. a2) Nella parte
elementare della costituzione psicologica. a3) Per le facoltà primitive. a4)
Per l'elemento fondamentale; forma della Cogni zione. = ATTENZIONE) Per gli
elementi primordiali. Forma della Rappresentazione. = OBJETTIVITÀ. b5) Forma
della Coscienza. = SUBJETTIVITÀ. 63 ) Per le facoltà organiche: a4) Immediate o
distinte. a5) Forma della Sensibilità. = INTUIZIONE (An schauung). 65) Forma
dell'Intelletto. = CONCETTO (Begriff) Mediate o transitive. Forma
dell'Immaginazione riproduttiva. = IM MAGINE. Forma dell’Immaginazione
produttiva. = SCHEMA. Nella parte sistematica della costituzione psicologica.
a3) Nella diversità sistematica. a4 ) Per l'influenza parziale degli elementi
primordiali. a5) Forma del Sentimento. = APPRENSIONE. 65) Forma della
Cognizione. = APPERCEZIONE. Per la loro influenza reciproca; forma della Com
prensione. = RIFLESSIONE. Nell'identità
finale degli elementi distinti; forma della Potenzialità. = AZIONE [Thaetigkeit
).TAVOLA GENETICA Tecnia o Autogenia; quello che bisogna fare pel compimento
delle facoltà fisiche ossia create nell'uomo. Nel contenuto ossia nella
costituzione psicologica. a2) Nella parte elementare di questa costituzione.
Per gli elementi immediati ossia distinti. al) Compimento della Sensibilità. =
PERFEZIONE ESTE TICA. Compimento dell'Intelletto. = PERFEZIONE LOGICA. I
caratteri di questa doppia perfezione, estetica e logica, sono: l'estensione,
la chiarezza, la varietà, la precisione, il complesso e la certezza. 63) Per
gli elementi mediati o transitivi. Compimento dell'Immaginazione riproduttiva,
per la legge d'associazione delle immagini. = As SIMILAZIONE (spiritualizzazione
delle intuizioni. Compimento dell'Immaginazione produttiva, per la legge di
schematizzazione delle idee. = MOSTRA (corporificazione dei concetti ). 62)
Nella parte sistematica di questa stessa costituzione. Per il compimento
dell'armonia prestabilita (préfor mation primitive] nei due elementi
primordiali, nella Rappresentazione e nella Coscienza; la quale armonia
prestabilita fornisce le ragioni sufficienti per la desi gnazione reciproca (facultas
signatrix ) dei concetti per mezzo delle intuizioni, e delle intuizioni per
mezzo dei concetti. = LINGUAGGIO (in generale). Per il compimento dell'identità
primitiva negli ele menti distinti, nella Sensibilità e nell'Intelletto; la
quale identità fornisce il compimento della Potenzialità per via d'indefinita
ascensione ai principii, e per mezzo d'indefinita deduzione delle conseguenze,
siccome legge suprema delle umane cognizioni. = RAGIONE INCONDI ZIONALE. 6 )
Nella forma ossia nella relazione psicologica. DELLA FILOSOFIA DELLA PSICOLOGIA
Nella parte elementare di questa stessa relazione; com pimento delle facoltà
organiche in ordine all'uniformità nella generazione delle cognizioni umane,
siccome regola ossia canone psicologico. = METODO. (DESTINO ). 62) Nella parte
sistematica di questa stessa relazione; com pimento delle facoltà sistematiche
in ordine all'identità finale negli oggetti delle cognizioni umane, siccome pro
blema universale della Psicologia. = IDEE (trascendenti) (RAGIONE ASSOLUTA ).
II. Facoltà spirituali ed iperfisiche dell'uomo, le quali ne fanno in
condizionatamente un essere razionale, vale a dire un ente assoluto,
indipendente da qualsivoglia condizione. = UOMO IMMORTALE. Nota. - Questa
seconda parte della vera psicologia, da niuno finora avvertita, appartiene
solamente alla filosofia assoluta del Messianismo. Essa non potrebbe in alcun
modo venir raggiunta dall'esperienza, perchè le facoltà che ne formano
l'oggetto sono, non solamente iperfisiche, ma al tresì creatrici, vale a dire
poste fuori del mondo creato, dove si trovano gli oggetti dell'osservazione e
dell'espe rienza. Eccone la genesi assoluta. A) Teoria o Autotesia; quello che
vha di dato nell'ipostasi dello spirito dell'uomo per poterne ricavare le sue
facoltà iper fisiche ossia creatrici. a) Contenuto ossia costituzione
eleuterica. a2) Parte elementare. = FACOLTÀ CREATRICI ELEMENTARI (in numero di
sette ). Elementi primitivi. = FACOLTÀ PRIMITIVE. a4) Elemento fondamentale o
neutro; principio ipo statico nell'uomo. = COSCIENZA POTENZIALE. Elementi
primordiali o polari. a5 ) Coscienza potenziale del Non - 10. = ALTERIETÀ.
Coscienza potenziale dell’Io. = IPSEITÀ. (III) 38 TAVOLA GENETICA. Elementi
derivati. = FACOLTÀ ORGANICHE. Elementi derivati immediati o distinti. a5)
Combinazione della Coscienza potenziale coll’Al terietà. = ETERONOMIA. (IV) 65)
Combinazione della Coscienza potenziale con l'Ipseità. = AUTONOMIA. Elementi
derivati mediati o transitivi. a5) Transizione dall'Eteronomia all'Autonomia. =
RELIGIONE RIVELATA. Transizione dall'Autonomia all'Eteronomia. = RELIGIONE
ASSOLUTA. (VII) 62) Parte sistematica. = FACOLTÀ SISTEMATICHE (in numero di
quattro ). a3) Diversità nella riunione sistematica degli elementi primordiali.
a4) Influenza parziale. a5) Influenza parziale dell'Alterietà nell'Ipseità. =
ETEROTELIA. (Influenza parziale dell'Ipseità nell’Alterietà. = AUTOTELIA.
Influenza reciproca di questi elementi primordiali; armonia sistematica tra
l’Alterietà e l'Ipseità, per mezzo del loro concorso teleologico alla creazione
propria dell'uomo. = SPIRITO (Geist]. (III) Nota. Questo è il principio più
alto della filosofia di Hegel; ma si vede ch'esso non raggiunge il Verbo e nem
meno l'Assoluto, del quale secondo riesce, in certa ma niera, solamente
peristilio. Identità finale nella riunione sistematica degli ele menti distinti
dell'Eteronomia e dell'Autonomia per mezzo dell'elemento fondamentale o neutro,
formante la Coscienza potenziale. = ASSOLUTO nella coscienza ossia COSCIENZA
ASSOLUTA. Forma o relazione eleuterica. Nella parte elementare della
costituzione eleuterica. DELLA FILOSOFIA DELLA PSICOLOGIA 39 a3) Per le facoltà
primitive. a4) Per l'elemento fondamentale; formadella Coscienza potenziale. =
GENIALITÀ. Per gli elementi primordiali. a5) Forma dell'Alterietà. =
RECETTIVITÀ (nella co scienza ). 65) Forma dell'Ipseità. = PROPRIETIVITÀ (nella
co scienza ). 63) Per le facoltà organiche: a4) Immediate o distinte. a5) Forma
dell'Eteronomia. = MORALITÀ. 65) Forma dell’Autonomia. = MESSIANITÀ. 64 )
Mediate o transitive. a5) Forma della Religione rivelata. = GRAZIA. 65) Forma
della Religione assoluta. = MERITO. Nella parte sistematica della costituzione
eleuterica. Nella diversità sistematica. Per l'influenza parziale degli
elementi primordiali. a5) Forma dell'Eterotelia. = DIPENDENZA PROVVI DENZIALE.
65 ) Forma dell'Autotelia. = INDIPENDENZA UMANA. 64) Per l'influenza reciproca;
forma dello Spirito. = SPONTANEITÀ. Nell'identità finale degli elementi
distinti; forma dell'Assoluto nella coscienza. = RAZIONALITÀ CREATRICE) Tecnia
o Autogenia; ciò che bisogna fare pel compimento delle facoltà iperfisiche o
creatrici nell'uomo. a) Nel contenuto o nella costituzione eleuterica. a2)
Nella parte elementare di questa costituzione. a3) Per gli elementi immediati o
distinti. a4) Compimento dell’Eteronomia; stabilimento proprio, operato
dall'uomo stesso, del suo essere assoluto. = AUTOTESIA. 40 TAVOLA GENETICA
DELLA FILOSOFIA DELLA PSICOLOGIA Compimento dell'Autonomia; stabilimento
proprio, operato dall'uomo stesso del suo sapere assoluto. = AUTOGENIA. 63) Per
gli elementi mediati o transitivi. a4) Compimento della Religione rivelata. =
Per mezzo della LEGGE DEL PROGRESSO. Compimento della Religione assoluta. = Per
mezzo della LEGGE DI CREAZIONE) Nella parte sistematica di questa stessa
costituzione. Per il compimento dell'armonia prestabilita (préfor mation
primitive] nei due elementi primordiali, nella Alterietà e nell'Ipseità;
armonia che fornisce le ra gioni sufficienti per l'esplicazione della
Virtualità creatrice nell'uomo. = VERBO) Per il compimento dell'identità
primitiva nei due elementi distinti, nell'Eteronomia e nell'Autonomia; identità
che fornisce il compimento dell'Assoluto nella coscienza per mezzo della sua
identificazione col Verbo, come legge suprema della creazione propria dell'ờomo.
= ARCIASSOLUTO ossia ciò che è INDICIBILE (nell'ipostasi della coscienza umana
). Nella forma o nella relazione eleuterica. Nella parte elementare di questa
relazione; compimento delle facoltà organiche in ordine all'uniformità nella
pro pria creazione umana, come regola o canone eleuterico per la liberazione
dell'uomo dalle sue condizioni fisiche. = RIGENERAZIONE SPIRITUALE DELL'UOMO.
62) Nella parte sistematica di questa stessa relazione; com pimento delle
facoltà sistematiche in ordine all'identità finale nel risultamento della
propria creazione umana, cioè in ordine all'individualità assoluta dell'uomo,
come problema universale di questa parte eleuterica della Psi cologia. =
CREAZIONE PROPRIA DELL'UOMO (Immortalità ). COMMENTO ALLA TAVOLA GENETICA DELLA.
PSICOLOGIA FISICA ED IPERFISICA DI HOENATO WRONSKI PARTE PRIMA PSICOLOGIA
FISICA Facoltà spirituali e fisiche dell'uomo, le quali ne fanno condi
zionatamente un ESSERE RAZIONALE, vale a dire un ente creato, soggetto alle
condizioni della sua vita presente, ossia all'organamento terrestre. - UOMO
MORTALE. In questa prima parte della Tavola genetica della Filosofia della
Psicologia l'Autore tratta solamente delle facoltà spirituali da lui dette
fisiche per ciò ch'esse sono date immediatamente dalla natura, e si svolgono
per necessità della costituzione naturale dell'uomo, riserbandosi di trattare
delle facoltà iperfisiche nella seconda parte della Tavola stessa. L'Autore
dice che le facoltà fisiche fanno dell'uomo condizio natamente un essere
razionale, e spiega l'avverbio, chiamando l'uomo, in quanto egli è solamente
fornito di tali facoltà, un ente creato soggetto alle condizioni della sua vita
presente. Chiun que non conosca l'ontologia wronskiana, e si trovi solamente
iniziato alla psicologia ancora comunemente coltivata oggidì, avrà motivo
d'inarcare le ciglia udendo queste espressioni; ma colui il quale sappia che
l'Autore ammette due sorta di creazione, delle quali la prima è opera dell'Ente
supremo, e costituisce, rispetto alla mente umana che la contempla, l'ordine
eterono mico governato dalla necessità, e la seconda è opera dello Spi ſito
creato, e costituisce, rispetto allo spirito stesso, l'ordine autonomico
governato dalla libertà di cui egli è dotato, capirà pure facilmente che
l'uomo, quale creatura di Dio, è essenzial mente eteronomico, e per conseguenza
soggetto alle condizioni dell'organamento terrestre, al quale la sua vita è
vincolata in forza delle leggi necessarie del cosmo; e quale autore del proprio
svolgimento, egli è essenzialmente autonomico, vale a dire crea tore di se
stesso. Posta questa teoria ontologica, si debbono pure ammettere due ordini di
umane facoltà, fra loro così distinti che non vadano mai fra loro confusi,
sebbene siano fra loro collegati come qualità di un medesimo soggetto, ed il
primo si trovi logi camente e cronologicamente anteriore al secondo, che in
dignità gli è superiore. Laonde, chiamando naturale o fisica l'entità
eteronomica, e soprannaturale od iperfisica l'entità autonomica dell'uomo, si
vengono a caratterizzare benissimo i due ordini di facoltà fra loro così
diversi, che quelle del primo fanno dell'uomo bensì un ente razionale, ma
condizionato, laddove quelle altre del secondo rendono l'uomo stesso ente
razionale incondizionato cioè assoluto. A Teoria o Autotesia. Presso le
colonie greche nell'Italia inferiore, le quali erano per lo più composte di
Dori ed Achei, ebbe luogo molto svolgimento di vita esteriore ed interna;
imperocchè vennero a rinomanza per le legislazioni di Saleuco e Caronda, per
l'arte orato ria e la poesia lirica, per un'eccellente scuola me dica stabilita
in Crotone, città salita a prospera for tuna, e per molti vincitori ai giuochi
olimpici, che quivi ebbero i natali. PITAGORA portossi a CROTONE e dimora per
lo più nella Magna Grecia. La sua vita è oscura e molto favolosa. Egli fu dotto
particolarmente in matematica, musica teoretica, astronomia e ginnastica. Le
favole lo dicono tau maturgo e rivelatore di sapienza divina. Egli deve essere
figlio d'Apollo e d'Ermete, con una gamba d'oro, e fu veduto in più luoghi
nello stesso tempo. Gl’animali seguivano la sua chiamata. Da Ermete ebbe il
dono della ricordanza della sua vita ante riore, come Euforbio, e seppe
ridestare la medesima in altri. Egli sentiva l'armonia delle sfere celesti, e
venne considerato come una divinità. Però è che si parla di un culto sacro e di
orgie pitagoriche. Egli deve aver conosciuto Ferecide e Talete, ed essere stato
educato dai sacerdoti egiziani; ma da se stesso si procacciò la maggior parte
di sue cognizioni. Fonda a CROTONE una società segreta in cui si professavano i
principii politici dell'aristocrazia: Prima che un individuo venisse accettato
in quella do veva subire prove. I membrisi distinguevano in eso. terici ed
essoterici, cioè più e meno iniziati. In tale società praticavanşi esercizii
corporali e spirituali, vita e costumi comuni e regole, parole simboliche,
invocazioni al fondatore (aútòs špa), banchetti (ovo oltia) e funerali; ma non
già comunione di beni. I fini principali della società erano prima la mo rale
religiosa, poi la scienza, particolarmente la matematica e la musica. La
società pitagorica ebbe influenza diretta sugli interessi politici nelle città
di CROTONE, SIBARI, METAPONTO, LOCRI, e TARENTO. Ma essendo stata cagione di
una guerra, molti Pitago rici perirono e fors’anche lo stesso Pitagora mori a
Metaponto, e dopo morte fu onoratissimo. I pitagorici perseguitati e scacciati,
conservarono pure influenza politica. A molti di essi, come Timeo, Archita ed
Ocello da Lucania, sono attribuiti scritti, e le lettere attribuite a Pitagora
ed a sua moglie o figlia Teano, come pure i versi d'oro, sono d'ori gine
posteriore. Fra gli ultimi Pitagorici i migliori sono Filolao ed Archita, e dei
primi scritti riman gono ancora frammenti. Quantunque la filosofia pitagorica
abbia seguito varie direzioni, pure dobbiamo considerarla nella sua unità.
L'esporre la medesima riesce difficile sia pella diversità delle vedute
de'varii scrittori che le appartengono, sia pei segni simbolici di cui servi
vasi quella scuola per significare le idee ed i varii sensi a cui
s'impiegavano. Come Ferecide, miti camente esprimendosi, diceva che Erebo aveva
dato forma al Caos e ne venne il Tempo, Pitagora volle la pluralità generata
dall'unità, ossia dal numero. Que sto è l'essenza (ovoia) od il principio
(apxn) di tutte le cose. Il numero è pensato come uno, però anche quale unità
di due antitesi, del pari e dispari. Onde la monade e la diade sono i principii
delle cose. La diade è il principio della sostanza informe, ossia il numero
indeterminato; la monade è il principio ordinatore. La sostanza informe viene
alla pluralità ed alla varietà per mezzo dell'unità; però tutte le cose si
fanno ad imitazione del nu mero, possono considerarsiqualinumeri. Il numero. è
il principio generale tanto della natura, quanto della cognizione. Cosi l'uno è
l'essenza del numero, il numero semplicemente, il fondamento di tutti i numeri,
l'unità suprema, la divinità nel mondo. I Pitagorici dissero triade il numero
del tutto consi derato nell'integrità di principio, mezzo e fine. La tetrattisi
è importante, perchè i primi quattro nu meri formano assieme dieci, ed i primi
quattro pari e dispari formano trentasei; parimente im portante è la deca, e
vale come l'unità per sim bolo del principio di tutte le cose. Nell'essenza del
numero, ossia nell'unità suprema, si contengono tutti i numeri, e per
conseguenza gli elementi della natura e dell'universo. Questa teoria si accorda
colla divisione dei toni del monocordo inventato da Pitagora. Dividendo in due
parti una corda tesa, la metà produce l'ottava; cosi il tono fondamentale della
corda intiera sta all'ottava come 2: 1, che è la perfetta proporzione musicale.
La corda divisa in tre parti dà 2/3 della corda divisa, la quinta che sta al
tono fondamentale come 2: 3; così 3/4 della corda dà la quarta, che sta al tono
fondamen tale come 3: 4. Questi tre intervalli formavano l'ar monia degli
antichi, onde l'importanza dei segni 1, 2, 3, 4. L'unità suprema è pari-
dispari. Gli elementi della natura sono compresi nelle seguenti dieci antitesi:
1. Limitato, illimitato: 2. Dispari, pari: 3. Uno, più: 4. Destro, sinistro: 5.
Mascolino, femminino: 6. Quiete, moto: 7. Retto, curvo: 8. Luce, tenebra: 9.
Buono, cattivo: 10. Quadrato, rettangolo. Tuttavia non furono escluse altre
antitesi. L'uno è solo nella terza antitesi, perchè ha due signifi cati, come
principio e come sintesi di tutte le an titesi. Nelle antitesi il primomembro
significa sem pre il più perfetto, in quanto che tutto nel mondo risulta dal
perfetto e dall'imperfetto. L'uno essendo il fondamento di tutti i numeri,
perchè è pari e dispari nello stesso tempo, non solamente è il principio del
perfetto, ma anche dell'imperfetto. Il perfetto, ossia il buono, non è dunque
primamente, ma coesiste all'imperfetto nell'uno come diade; perciò avviene in
prima che l'uno forma il mondo, ossia quanto è possibile; imperocchè
l'efficacia di Dio è limitata, ed ogni cosa recà al meglio solamente secondo
sua potenza. Ma perchè i Pitagorici non prendono l'antitesi per fondamento
delle cose, bensi il numero ossia il pari- dispari come dispari e pari? Nella
tavola si presentano il limite, ossia il limitanté, ed il limitato. Il
limitante è secondo loro, rispetto ai corpi, una pluralità di punti che formano
un numero. L'illimitato significa il mezzo tra il limite, ossia lo spazio di
mezzo; la quale espressione aveva grande significato nella musica e geometria
loro. Dagli spazii musicali mezzani, ossia intervalli, essi derivavano
l'accordo de'varii toni. I punti di limite costituendo il principio e la fine,
l'illimitato è nel mezzo e produce l'espansione, e precisamente la geometria
secondo le tre misure. Il cubo è pro dotto da tre intervalli, la superficie da
due, la linea da un solo; il punto non ha intervallo, è l'u nità. Dal limite e
dall'illimitato, ossia dalle unità e dagli intervalli, viene la grandezza dello
spazio. Ma d'onde lo spazio mezzano? Il secondo membro delle loro antitesi è il
negativo; perciò l'illimitato, o lo spazio mezzano, è il vacuo. La separazione
delle unità, ossia numeri, avviene per mezzo del vacuo; questo è dunque
principio e solamente un'altra espressione dell'illimitato o pari, perchè tutti
i membri posteriori delle antitesi possono es sere mutati, e cosi anche i
membri anteriori. Qual fu l'opinione dei Pitagorici intorno l'origine del mondo?
Le cose provengono dalle unità in diversi spazii mezzani, esse formano un
numero di unità, ed in ciò consiste la loro natura e la loro origine, non
'secondo il tempo, ma secondo la maniera umana di pensare. L'unità suprema come
circon data dall'infinito, ossia dal vacuo, si sforza di di vidersi in antitesi
e di ricongiungersi di nuovo. L’uno si divide in una pluralità di cose per
mezzo dello spazio vacuo, perció l'illimitato si partisce in più parti affinchè
entri nel limitante. Il vero essere ha dunque il suo fondamento nel limite.
L'entrare dell'illimitato nel limitato vien detto l'alito ossia la vita del
mondo. Perciò bisogna prendere il mondo come numero, come unità, le quali sono
congiunte in Dio, che è l'unità primitiva, e separate dallo spazio mezzano.
Dalla composizione delle unità provengono diverse relazioni, che sono ordinate
armonicamente e con simmetria. Il legame di ogni relazione è l'armonia. Ora
l'unione delle antitesi trovandosi nell'unità suprema, essa è il principio
dell'armonia e l'universo numero ed armonia, ed anche l'armonia è di bel nuovo
il principio dell'unità di tutte le cose. Ma nell'armonia è pur anco compreso
il concetto di ordine. Avuto riguardo all' importanza della deca, adottavano
dieci corpi mondani che si trovano in armoniche distanze. Rispetto ai sette
toni, dal tono fondamentale all'ot tava adottavano sette -vocali. La monade è
il punto, la diade la linea, la triade la superficie, la tetrat tisi il corpo
geometrico, la pentattisi i corpi fisici. In questo modo arbitrario
continuavano essi a porre cinque elementi, e dicevano paragonando: Il cubo
significa la terra, la piramide il fuoco, l'ottaedro l'aria, l'icosaedro
l'acqua, ed il dodecaedro l'etere come quinto elemento. Il migliore di questi
ele menti è il fuoco, probabilmente perchè fra le dieci antitesi la luce e
l'inerte significano il perfetto. Il fuoco riposa nel mezzo del mondo ed è la
guardia ο castello di Giove (Διός φυλακή.Ζηνός πύργος), ha la forma di un cubo,
perché questo, essendo consi derato il corpo più perfetto a cagione dei tre
inter valli simili, secondo i Pitagorici era l'altare dell'u niverso; il qual
fuoco si forma prima da sè e guida poi la formazione del mondo. Dal mezzo il
fuoco si spande per tutto l'universoe lo abbraccia. Attorno al fuoco centrale
sono ordinati i dieci corpi mon dani, cioè il cielo delle stelle fisse, i
cinque pianeti, il sole, la luna, la terra e la controterra (artiyJabí), il
quale ultimo corpo è invisibile. Essi si vibrano in direzione circolare, ad
eccezione della terra im mobile nel mezzo (probabilmente con la contro terra ),
e la quale contiene il fuoco; perchè anche il mondo intiero corrispondente alla
deca è una palla: onde l'armonia delle sfere, perchè ogni corpo vibrandosi
rende un tono. Tuttavia noi non sentiamo quell'armonia, giacchè appartiene alla
nostra so stanza, e come ogni tono si può solo sentire pel contrapposto del
silenzio, l'armonia delle sfere è senza pausa. I corpi circolanti sono otto
solamente, e questi sono ordinati in quattro intervalli e sette toni, talchè la
sfera delle stelle fissé ha il tono più basso, quello della luna il più alto.
L'imperfezione è particolarınente sulla terra; però la luna e gli altri mondi
sono più perfetti e più belli. Sulla terra ba luogo il cangiamento disordinato
ed in appa renza molto fortuito; essa stessa è soggetta all'in stabilità. Si
annodano ai numeri anche i concetti di per fezione e d'imperfezione in senso
morale. La diade è principalmente il simbolo dell'immorale. L'anima dell'uomo è
parimenti un numero od armonia, l'intelletto o pensiero è l'uno, la scienza il
due, l'immaginazione il tre, il sentimento il quattro. L'anima è inserita nel
corpo pel número e relazione armonica del corpo, perciò non è corporea, ma solo
apparente in una relazione corporale. Vi sono anche anime prive di corpo che
hanno vita di fan tasma, e le quali non sono mai entrate in alcun corpo o di
nuovo ne sono uscite; queste sono i de moni. A questo si riferisce la dottrina
esoterica della metempsicosi e la fede nella ricompensa dopo morte, a cui
conseguita la personalità e l'immor talità dell'anima. L'unione dell'anima con
un corpo è la pena di qualche empietà; la vita terrena è uno stato d'infelicità,
ma necessario ed ordinato al buo no per mezzo dell'unione col tutto. L'anima
umana possiede l'essenza ragionevole e l'essenza irragio nevole, quella delle
bestie solamente la seconda, però ha qualche germe d'intelligenza. La virtù è
armonia, la giustizia è detta anche numero uguale. Tutta la vita è sotto la
cura divina: il suicidio è da condannarsi. Pare che la morale e la politica dei
Pitagorici si appoggiasse a massime separate di ca rattere ascetico; essi
inculcavano la moderazione nei desiderii e nelle passioni, la fedeltà, l'amore,
l'amicizia, il lavoro, la costanza e l'educazione ri gorosa. – Cosi la dottrina
pitagorica è in parte etica, rappresentata dall'armonia e dalla musica, in
parte fisica per la matematica, pei fenomeni fisici derivanti dalla forma della
sensibilità; la quale si ricava da ciò che l'unità del principio si risolve in
una pluralità di cose. La presupposizione della ori ginale imperfezione deve
unire ambe queste parti. L'unità suprema è semplice, ma considerata nella sua
attività, nello sviluppo mondano della sensibi lità è composta; il
soprasensibile ossia l'unità su prema è indeterminato. In ciò sta riposta senza
dubbio l'idea di Dio come creatore del mondo, ma è offuscata dal modo forzato
con cui si presenta all'uopo di spiegare l'origine del mondo, la natura delle
cose singolari e la loro connessione, e dalla nozione simbolica e particolarmente
matematica della provvidenza divina. Onde l'applicazione di questa
dottrina alla parte spirituale è difficilissima. Pertanto la dottrina
pitagorica è nell'etica tanto difettosa, quanto pare siano stati eccellenti i
parti giani di essa nell'esercizio della virtù. I lonii e Pitagorici
tentarono spiegare l'origine del mondo; essi ammettendo la produzione delle
cose riuscirono realisti. Per l'opposto gli Eleati sono idealisti, tendono alla
cognizione del non -sensibile ed affermano: Nulla viene all'essere, tutto
esiste. Il nome loro proviene dalla città d'Elea nella Magna Grecia, dov'era la
sede principale di questa scuola filosofica. SENOFANE da Colofone, sede della
poesia epica e gnomica, contemporaneo di Pitagora, si porta a VELIA nella Magna
Grecia, ed e prima poeta epico ed elegiaco. Rimangono solo frammenti delle sue
opere. La sua tesi fondamentale è questa: Dio è, e non può divenire; come pure
in generale nissuna cosa può cominciare ad esistere; imperocchè il generato
dovrebbe essere uguale al generante, epperò ambi non sarebbero fra loro
differenti; ma l'ineguaglianza, come per esempio, che il più pic colo nasca dal
più grande e vi ritorni, si deve attri buire all'opinione insussistente che
alcuna cosa non esistente possa venir prodotta da ciò che esiste. Per ciò vi ha
solamente l'uno, e questi è Dio, il quale forma col cielo e la terra un essere
solo, unico (in TÒ öv xai tò Tây). Per conseguenza il politeismo o la mitologia
parvegli un'empietà, particolarmente i miti immorali. Sostenne contro le scuole
jonica e pitagorica che Dio non è mosso e limitato, nè inerte ed illimitato,
perchè le prime limitazioni sono pro prie della pluralità, le altre
appartengono al non esistente. Dio è perfettamente uguale perchè non ha parti;
considerato spiritualmente è pura intelli genza, considerato corporalmente è da
paragonarsi ad un globo. Secondo tali principii era impossibile una spiegazione
della natura. Cosi egli oppose alla verità l'opinione, ossia l'intuizione
sensibile; ep però non seppe trovare il nesso tra l'unità e la pluralità. Per
la qual cosa si duole che l'ignoranza sia retaggio dell'umana schiatta.
Senofane è pan teista; ma importante il suo pensiero dell'essere assoluto.
PARMENIDE da VELIA fa con Zeno ne un viaggio ad Atene, dove forse conobbe
Socrate. Egli sviluppò il sistema di Senofane; tuttavia non prese le mosse dal
concetto di Dio, ma da quello dell'essere e del non -essere, della certezza e
dell'o pinione, riconducendosi poi all'idea di Dio siccome quella che è riposta
nell'esistente. Secondo lui v'ha un doppio sistema di conoscenza, quello della
ra gione ossia del vero, e quello dei sensi ossia del l'apparenza. Il suo poema
sulla natura trattava di ambe le maniere, ma dai frammenti che pervennero a noi
conosciamo la prima meglio della seconda. Es sere, pensare e conoscere è
tutt'uno. Il non-essere è impossibile, tutto l'essere è identico; perciò il
reale non lią cominciamento, è invariabile, indivisibile, riempie tutto lo
spazio, da se stesso si limita, sussi ste per legge di necessità: onde
qualunque cangia mento, qualunque movimento è mera apparenza. Ciò non ostante
la stessa apparenza è regolata da una legge, per cui le rappresentazioni delle
cose sono costanti (80% a ). A fine di spiegare la natura di tali
rappresentazioni ricorre a due principii, il caldo, ossia il fuoco etereo, il
freddo ossia la notte della terra; il primo è penetrante, positivo, reale,
pensante (Saucoupyós), epperò più vicino alla verità; il secondo è denso,
pesante (@an), negativo, sola mente una limitazione del primo. Questa dottrina
della natura è meccanica. Da tali due principii de rivò egli tutti i
cangiamenti ed anche i fenomeni del senso interno. L'uomo è un composto di
fuoco etereo e di notte, per conseguenza partecipa alla cognizione della verità
ed all'apparenza. MELISSO da Samo, celebre an che come politico e capitano di
flotta contro Pericle, adottò lo stesso idealismo, e prese a combattere
particolarmente la filosofia naturale della scuola ionica. Non si deve far
parola degli dei, perchè gli uomini non hanno cognizione alcuna di tali enti.
Presso Melisso ritorna il concetto di perfezione. Ciò che esiste è infinito,
non è prodotto, nè può perire. Non v'ha movimento o trasformazione, perché avvi
un essere solo e nissun vacuo; epperò non si danno la porosità e la densità.
L'esistente non può essere diviso, cosi non ha parti, non è corporeo. La plu
ralità è sola apparenza sensibile. Quello che in ve rità esiste è dotato di
vita. ZENONE di VELIA (il VELINO), discepolo ed amico di Parmenide, fece con
questo un viaggio ad Atene e si distinse tanto per acume d'intelletto e sottile
dialettica, quanto per fortezza d'animo, avendo sacrificata in battaglia la
propria vita a difesa della patria. Egli sostene va il sistema di Parmenide in
ciò che nega la plu ralità delle cose, il movimento e lo spazio. Data la
pluralità delle cose, ne dovrebbe conseguitare che nello stesso tempo fossero
infinitamente piccole ed infinitamente grandi; la prima condizione perchè
risultano di ultime unità indivisibili, il cui aggregato non può produrre
grandezza; la seconda con dizione perchè risultano da una quantità infinita di
parti sempre più estese e per conseguenza divisi bili. Qui il sofisma consiste
in ciò, che nel primo caso suppone l'indivisibilità, nel secondo la rigetta. In
seguito diceva: la pluralità è ad un tempo limitata ed illimitata; limitata
perchè più o meno determinata, illimitata perchè ogni distanza da un punto di
una grandezza fino all'altro è infinito, avuto riguardo all'infinita quantità
di parti di mez Egli contestava il movimento per le contrad dizioni inerenti a
questo concetto; imperocchè bi sogna che lo spazio misuratore, il quale consta
di parti infinite, venga percorso in un intervallo limi tato. Onde l'argomento
detto l'Achille, con cui af fermava che se una testuggine avesse il vantaggio
d'un passo avanti, non potrebbe essere raggiunta da Achille, perchè la distanza
non cesserebbe mai appieno, quantunque si facesse sempre più breve. Diceva poi
che non dovevasi accettare la dottrina del movimento, risultando da semplici
momenti di quiete, in quanto ciò che si muove perpetuamente si sviluppa in
qualche parte. Lo spazio vacuo è ines cogitabile, appunto perché la pluralità
ed il mo vimento non sono pensabili. Che se fosse alcun che reale, esso
dovrebbe trovarsi in uno spazio, giac chè ogni realità è compresa in quello,
epperò una continuazione senza fine dovrebbe trovare luogo in uno spazio che la
contenesse. Queste prove apago giche, appoggiate all'assurdità dell'opinione
con traria, sono sofistiche per lo scambio delle forme rappresentative logico
-matematiche di valore su biettivo e delle forme razionali di valore obiettivo.
Nell'Achille si trova una falsa applicazione della ce lerità all'espansione,
ossia del tempo allo spazio. Per mezzo dell'antitesi della ragione e dell'espe
rienza Zenone pose le fondamenta della dialettica e dello scetticismo, che ben
presto venne continuato dalla scuola di Megara e finalmente corruppe tutta la
filosofia greca. EMPEDOCLE di GIRGENTI in Sicilia, naturalista, medico, celebre
come taumaturgo, perfezionò la fisica degli Eleati, siccome Zenone la
metafisica. L'unità delle cose è il mondo, simile ad un globo, ragione per cui
lo chiama opalpos, opera perfetta dell'amore, da lui governata, a lui iden
tica. La materia e la forza non si decompongono. L'amore irradiandosi dal
centro penetra tutto ed è ad un tempo necessità: dipende da tutto pel con
trasto delle forze. Essendo l'uomo solamente una parte della divinità, la
cognizione umana non può essere che imperfetta,''e quantunque conosca gli
elementi del tutto, non può penetrarne l'unità, che Dio solo può comprendere.
Egli distingue dalla mas sa la forza movente. Le forze solamente movono, ma non
variano le cose; però questa dottrina della natura è meccanica. Egli è
impossibile che il nulla produca alcuna cosa, e che venga a mancare ciò che
esiste. Egli ammette quattro elementi, fra i quali dà preferenza al fuoco,
considerandolo come l'essenza divina delle cose; imperocchè tutto si ri cava
dal fuoco ed in esso tutto si risolve. La sepa razione avviene per odio, ma
senza che riman gano intervalli vacui. L'amore congiunge le cose eterogenee,
l'odio le omogenee, operando la sepa razione del composto. Vi sono periodi
nella for mazione del mondo. Ma il mondo mosso è sola mente una parte del tutto,
il dominio dell'odio solo sottordinato, ed anche solo presente nella rappre
sentazione. Prima si formano le cose elementari, il sole, l'aria, il mare, la
terra, poi da questi pro vengono le organiche per mezzo dell'amore; le piante e
gli animali si formano dal concorso degli elementi, ma in principio le membra
esistendo se paratamente hanno prima luogo i mostri. La na tura organica
essendo formata dall'amore è il pas. saggio alla vita beata nello sfero. Gli
spiriti sono trasmigrati in corpi per delitto, epperò sono neces sarie le
purificazioni. Tutto è ripieno di ragione e partecipa alla conoscenza. Gli
elementi non godono di vita pacifica, essendo svelti dallo sfero, mossi
dall'odio, epperciò ricevono diverse forme senza propria metempsicosi. Tale migrazione
per tutte le forme è la miseria delle cose, conseguenza dell’o dio. Rimedio
contrario è l'intiero abbandono all'a more. Non v'ha guarentigia d'intelletto
se ci diamo alla vita sensuale. La cognizione de' corpi ha per fondamento
l'osservazione sensibile, ed è opera dell'unione meccanica de'corpi per mezzo
dei tras corrimenti á toppolai) e delle correnti che pene trano in altri corpi
per via de'pori (xotha ). L'unione delle impressioni sensibili nella coscienza,
spiegasi col congiungersi del sangae nel cuore. Questa co gnizione procura
l'opinione, ma non il vero sapere. La cognizione divina è somministrata dalla
ragione ed avviene in maniera mistica per mezzo della pu rificazione. — La
filosofia di Empedocle è il primo tenue saggio per rettificare le nozioni
sensibili coi puri concetti della ragione, e disgiungere dai feno meni fisici
la cognizione del vero reale, ossia il fondamento sensibile delle cose. La sua
fisica ha tutti i difetti della spiegazione meccanica della na tura. Anch'egli
si duole della ristrettezza dell'uma no intendimento. Si racconta che incontrò
la morte nel cratere dell'Etna. Empedocle aveva scritto un poena didattico
sulla natura, ma non ne perven nero a noi che frammenti. GORGIA da Leonzio, discepolo d’Empedocle, e anche maggior
dispregiatore di Protagora di quanto è vero e buono. Egli si portò in Atene in
qualità d'ambasciatore, si attirò gli sguardi per una nuova maniera oratoria,
viaggið all'intorno, raccolse molto danaro dall'insegna mnento e morì in età
avanzata. Le sue orazioni sono meramente pompose, svolte per mezzo di antitesi,
epperciò fredde. Egli si vantava di parlare all'im provviso di tutto, sia
brevemente sia a lungo, e di sapere a tutto rispondere. Il suo insegnamento nel
l'arte oratoria consiste in artifizii, specialmente in paralogismi. Egli
sprezzava la virtù, tenendo l'arte di persuadere per la suprema. In luogo
dell'esistente degli Eleati pose il non - esistente. Egli sosteneva tre tesi: 1
° egli v'ha niente, nè l'essere nè il non essere, nè ambi assieme. L'essere non
è perchè o non deve aver principio o deve averlo, od ambi assieme. Se non ha
principio è eterno, perciò un non - essere, è come eterno anche infinito, ma
poi dovrebbe essere od in se stesso od in -un altros ma in se stesso dovrebbe
essere ad un tempo contenente e contenuto, in un altro vi sarebbe un infinito
in un altro infinito; però ambi i casi sono impossibili. Se ha principio,
dev'essere prodotto o dall'esistente o dal non esistente. Nel primo caso
sarebbe contro la presupposizione eterno e non avrebbe principio, nel secondo
dovrebbe il nulla come non esistente, produrre alcuna cosa. Ma il nulla
esistendo, l'es sere dovrebbe essere non esistente, perchè il nulla e l'essere
sono contrapposti. L'essere poi non po trebbe avere principio e non averlo
nello stesso tempo per essere un'antitesi. Parimenti il non essere non può
essere, perchè altrimenti l'essere stesso non potrebbe essere. 2° Quand'anche
qual che cosa fosse, tuttavia non si potrebbe conoscere, perchè non si può
pensare che il pensabile, non il reale che è fuori del pensiero. Vi ha
differenza tra il pensato ed il reale (questa distinzione è vera, ma Gorgia ne
fece un'applicazione falsa ). 3° Quando anche alcuna cosa fosse pensabile, essa
pero non sarebbe comunicabile, perchè solamente il concetto ed il discorso si
possono comunicare, non già la cosa stessa.- Zenone aveva già adoperato gli ele
menti delle nozioni sensibili per mostrare in esse stesse la loronullità a
frontedella verità puramente razionale; Gorgia si prevalse degli elementi della
dottrina eleatica intorno alla ragione per annullare l'ultima stessa, essendo
contraria alla verità delle nozioni sensibili, ed il pensiero potendo solamente
produrre apparenze. $ 80 In tal maniera fini il primo periodo della filosofia
greca. I lonii partirono dalla natura, ossia dalmondo, gli Eleati da Dio; i
primi rifletterono meno alla Di vinità, facendone conto solamente come
dellaforza prima della natura o della vita; imperocchè per essa solamente
intendevano a spiegare l'origine del mondo o per via dinamica o meccanica,
finchè Anassagora separò Dio dalla materia, però ad ambi attribuendo pari
originalità e concedendo solo al primo la direzione del mondo. Gli Eleati
rigetta rono cotesto dualismo, ritornarono al monismo, ma non poterono
accordare la perfezione di Dio coll'im perfezione del mondo, cercando un rifugio
col dire che il mondo non è alcuna cosa reale, ma solo ap parente. Fu questo il
grave errore, che sempre più ingrandito aboli finalmente Dio, la religione e la
moralità. Già la scuola ionica aveva lasciato la mo rale in un canto. Pitagora,
il quale trattò l'origine ed il governo del mondo col suo ingegnoso ma farzato
e sterile paragone colla matematica, ebbe riguardo al morale, però meno in
teorica che in pratica. –La filosofia ebbe poi un nuovo eccita mento della
parte morale per - mezzo di Socrate, quantunque egli non abbia seguito la
direzione scientifica, ma solo la pratica e religiosa. A ciò conseguitarono i
sublimi saggi di Platone e d'Aristo tele per investigare la natura, Dio e la
moralità; ma anche questi uomini dovettero soccombere al grande incarico, per
quanto inspirato sembrasse il primo e circospetto il secondo. Finalmente la
scuola epicurea prese, come gli Atomisti e Sofisti sul finire del primo periodo,
a proteggere la sensualità e l'ateismo. Per opera degli Scettici prese a domi
nare il dubbio; si cercò invano di risolvere il pro blema dell'unione della
materia e dello spirito, dell'intuizione e del pensiero, e bisogno gettarsi
nelle braccia del teosofismo: Così terminava la fi losofia greca, avendola dal
principio alla fine ac compagnata il dubbio e la tristezza. Il Cristiane simo
salvo poiil mondo dalla corruzione intellettuale e morale. I romani
non hanno mente filosofica. Essi accolgeno la filosofia greca, particolarmente la
apparetenente all’Orto, che risponde al loro lusso, e Tito LUCREZIO TERZO
PERIODO -ECLETTICI E SINCREBISTI. ne fa soggetto di un poema didattico, cui da
l'antico titolo: Della natura delle cose; anche più famigliare si resero la
dottrina del PORTICO, che accor dandosi all'antico carattere romano, esercita
influenza sulla loro legislazione ed amministrazione, e trova ancora rinomati
partigiani al tempo del l'impero, cioè Lucio ANNEO SENECA, maestro di NERONE,
autore di molti scritti filosofici, EPITTETO da Terapoli in Frigia, verso lo
stesso tempo, schiavo, il cui discepolo FLAVIO ARRIANO da Nicomedia compila un
piccolo manuale secondo le lezioni del maestro, e MARCO AURELIÓ ANTONINO,
imperatore romano, autore di meditazioni
sotto il titolo: Eis éautóv. Seneca e più eclettico, Epitteto si attenne
ai voti della natura e ridusse la dottrina stoica alla formola ανέχον και
απέχου, 81 stine et abstine. Lo scritto di Antonino ha carattere di dolcezza e
pietà; tutti e tre abbracciarono sola mente la parte etica della filosofia
stoica. Che se questi romani dell’orto e il portico a Roma si mantennero fedeli
ad un solo sistema, MARCO TULLIO CICERONE da esempio di un compiuto eclettismo,
e tanto egli contribui co'suoi numerosi saggi e dialogi a rendere accessibile ai
Romani la filosofia quanto gli manca originalità filosofica. Nella pratica
prefere il sistema del portico, nella teoretica l'accademia, accettandovi anche
l'orto e il lizio. In generale poi le dottrine di Platone ed ancora più quelle
di Aristotele rimaneno pei Romani tesori nascosti. Francesco Bertinaria. Keywords: l’indole e le vicende della
filosofia italiana. Refs.: determinazione dell’assoluto. Luigi Speranza, “Grice
e Bertinaria” – The Swimming-Pool Library. Bertinaria.
Grice
e Berto: l’implicatura conversazionale della reduzione all’assurdo – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Venezia).
Filosofo italiano. Grice: “I like Berto, but then, my first unpublication is on
negation and privation! Against my tutee, Sir Peter, I always took Aristotle’s
tertium non datur pretty seriously, but the consequentia mirabilis I had to
re-label implicature; for, as Tertulliano used to say, ‘Just because it is deaf
(ab-surdum), I believe it!” -- Grice:
“If Peirce (I lectured on him for years, and deem him my friend) is right that
‘dictum,’ in Roman, is cognate with Hellenic ‘deixis,’ Boezio was too hasty to
translate ‘anti-phasis’ as ‘contra-dictio,’ for ‘phrasis’ is indeed Hare’s
phrastic, while the dictio can be just a signal – as a spoon casting the shadow
of a fork, to use Berto’s genial example!” – Grice: “Berto likes to pose the
thing as an x-rhetorical question: che cosa e una contradizione, --
implicaturum: ‘if anything AT ALL!” – “He is friends with Priest, so what can
you expect!? J). Francesco Berto (Venezia), filosofo. Laureatosi a Venezia
con una tesi su Emanuele Severino, ha conseguito il dottorato presso la stessa
università con una tesi sulla dialettica hegeliana. Dopo aver conseguito un
post-doc in Filosofia teoretica all'Università degli Studi di Padova è stato
Chaire d'Excellence Fellow al CNRS di Parigi, dove ha insegnato Ontologia
all'École Normale Supérieure ed è stato membro dell'Istituto di Filosofia della
Scienza e della Tecnica della Sorbona. È stato Research Fellow all'Institute
for Advanced Study della University of Notre Dame (Indiana, USA). Ha insegnato
Logica anche all'Università Ca' Foscari di Venezia e all'Università Vita-Salute
San Raffaele. È stato Structural Chair of Metaphysics alla Universiteit van
Amsterdam e membro del Northern Institute of Philosophy di Wright alla
University of Aberdeen. Attualmente tiene la Chair of Logic and Metaphysics al
dipartimento di Filosofia dell'University of St Andrews ed è Research Chair
all'Institute for Logic, Language and Computation alla Universiteit van
Amsterdam. Premio Filosofico
Castiglioncello, nella sezione giovani, con il libro Teorie dell'assurdo. I
rivali del Principio di Non-Contraddizione.
Nel l'Università Ca' Foscari di
Venezia gli ha assegnato il Premio Ca'Foscari alla Ricerca per ricercatori. Nel ha
ottenuto dall'AHRCResearch Council di Gran Bretagna un finanziamento per il
progetto "The Metaphysical Basis of Logic". Nel ha
ottenuto dall'European Research Council un finanziamento di 2.000.000 di euro
per il progetto "The Logic of Conceivability". Altre opere: “Logica” (Roma, Carocci); “Che
cos'è una contraddizione” (Roma, Carocci); “L'esistenza non è logica: dal
quadrato rotondo ai mondi impossibili” (Roma-Bari, Laterza); “Tutti pazzi per
Gödel. La guida completa al Teorema di Incompletezza” (Roma-Bari, Laterza);
“Logica da Zero a Gödel” (Roma-Bari, Laterza); “Teorie dell'Assurdo. I rivali
del Principio di Non-Contraddizione” (Roma, Carocci); “Che cos'è la dialettica
hegeliana? Un'interpretazione analitica del metodo” (Padova, Il Poligrafo); “La
Dialettica della struttura originaria, Padova, Il Poligrafo). “Il Pensiero”;
“Sistemi intelligenti”; “Iride”, “Rivista di estetica”, “Divus Thomas” “Il
Giornale di metafisica. Comune
RosignanoLivorno, su comune.rosignano.livorno ). Università Ca'Foscari di Venezia, su unive.
Aberdeen Amsterdam Archiviato il in. Aberdeen Archiviato il 9 settembre in.
Phil Papers.org Stanford
Encyclopedia of Philosophy: Dialetheism, su plato.stanford.edu. Stanford
Encyclopedia of Philosophy: Impossible Worlds, su plato.stanford.edu. Stanford
Encyclopedia of Philosophy: Cellular Automata, su plato.stanford.edu.).Filosofia
Filosofo Logici italiani Accademici italiani Professore Venezia Professori
dell'Università Ca' Foscari Professori dell'AmsterdamStudenti dell'Università
Ca' Foscari Venezia. Francesco Berto. Keywords: reductio ad absurdum, pegaso, il
quadrato redondo, incompletezza goedeliana, Grice’s System Q, Myro’s System G,
Speranza’s System GHP, R. J. Jones’s System C., dialettica, contradizzione,
negazione, quadratto di opposizione, Hegel e l’opposizione, Hegel e la
contradizione, che e inompleto secondo Godel? Sistema G incompieto,
incopetiezza, Bellorofonte in sistema G, Parmenide, neo-Parmenide, Severino
come neo-Parmenidiano, circolo quadrato, la quadratura del circolo, calcolo di
predicate di primo ordine con identita, la struttura originaria della
dialettica, dialettica, posizione, contraposizione, composizione – Oxonian
dialectic, dialettica hegeliana, severino, dialettica oxoniense, dialettica
ateniense. -- Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Berto” – The Swimming-Pool
Library.
Grice
e Betti: l’implicatura conversazionale della lupa; ovvero, problemi di storia
della costitutzione politica e sociale nell’antica Roma – filosofia romana –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Camerino).
Filosofo italiano.
Studia a Parma e Bologna (con una tesi sulla Crisi della repubblica e la genesi
del principato in Roma). Insegna per un anno Lettere al Liceo classico di
Camerino e vince il concorso per la libera docenza presso l'Università di
Parma. Trascorre lunghi periodi di studio all'estero, grazie a diverse borse di
studio, nelle più prestigiose università europee (Marburgo, Friburgo e
altre). Professore ordinario all'Università degli Studi di Camerino. In
seguito insegna diritto nelle Università degli Studi di Macerata, Pavia, Messina,
dove ha tra i suoi allievi Giorgio La Pira e Tullio Segrè), Parma, Firenze,
Milano, Roma. Come Gastprofessor e visiting professor svolge corsi nelle
Università di Francoforte sul Meno, Bonn, Gießen, Colonia, Marburgo, Amburgo,
Il Cairo, Alessandria d'Egitto, Porto Alegre, Caracas. Betti è stato uno dei
più importanti giuristi italiani di tutti i tempi e fu tra i principali
artefici del codice civile italiano. Chiamato a insegnare ius romanum alla
Pontificia Università Lateranense. Nel corso della sua attività
accademica ha coperto tutti i rami del diritto, in particolare il diritto
romano, civile, commerciale e processuale[2]. Fonda presso le Università di
Roma e di Camerino l'Istituto di Teoria dell'interpretazione. È stato socio
corrispondente dell'Accademia dei Lincei e dottore honoris causa delle
Università di Marburgo, Porto Alegre e Caracas. Per il suo sostegno intellettuale
al fascismo, alla Liberazione fu messo agli arresti a Camerino e imprigionato
per circa un mese per decisione del CLN. Sospeso dall'insegnamento e sottoposto
a giudizio di epurazione. Il procedimento lo prosciolse da ogni
imputazione. Produzione scientifica Le sue scelte politiche comunque non
hanno compromesso il pregio e l'importanza delle sue opere. Le sue opere
principali sono: Teoria generale del negozio giuridico, Teoria generale delle
obbligazioni, Teoria generale della interpretazione. Fa parte delle
commissioni ministeriali che hanno redatto il codice civile. L'influenza di B. e
determinante nella soluzione, adottata dal guardasigilli Grandi, dell'abbandono
del progetto italo-francese delle obbligazioni e dei contratti, che negli
intenti originari del piano per la nuova codificazione avrebbe dovuto
costituire l'attuale quarto libro del codice civile. Altre opere: “Sulla
opposizione dell'exceptio sull'actio e sulla concorrenza tra loro”; “La
vindicatio romana primitiva e il suo svolgimento storico nel diritto privato e
nel processo”; “L'antitesi storica tra iudicare (pronuntiatio) e damnare
(condemnatio) nello svolgimento del processo romano”; “Studii sulla litis
aestimatio del processo civile romano”; “Sul valore dogmatico della categoria
contahere in giuristi proculiani e sabiniani”; “La restaurazione sullana e il
suo esito: contributo allo studio della crisi della costituzione repubblicana
in Roma”; “La struttura dell'obbligazione romana e il problema della sua
genesi”; “Il concetto dell’obbligazione costruito dal punto di vista
dell'azione”; “Trattato dei limiti soggettivi della cosa giudicata in diritto
romano”; “La tradizione nel diritto romano classico e giustinianeo”; “Esercitazioni
romanistiche su casi pratici”, “Anormalità del negozio giuridico”; “Diritto
romano”; “Diritto processuale civile italiano”; “Teoria generale del negozio
giuridico”; “Interpretazione della legge e degli atti giuridici: teoria
generale e dogmatica”; “Teoria generale delle obbligazioni”; “Teoria generale
della interpretazione”; “Teoria delle obbligazioni in diritto romano”; “L'ermeneutica
come metodica generale delle scienze dello spirito” (Città Nuova, Roma); “Attualità
di una teoria generale dell'interpretazione”; “La crisi della repubblica e la
genesi del principato in Roma”. Note ^ La sua dottrina ha costituito oggetto di
studio approfondito da parte di Tonino Griffero. ^ Crifò Giuliano, Maestri del
Novecento: Emilio Betti: il ruolo del giurista, Milano: Franco Angeli, Ritorno
al diritto: i valori della convivenza. Fascicolo 7, 2008. ^ Sull'intervento a
suo favore di Giuseppe Ferri, v. S. Truzzi, Stefano Rodotà, l’autobiografia in
un’intervista: formazione, diritti, giornali, impegno civile e politica, Il
Fatto quotidiano. Crifò, B.. Note per una ricerca, in Quaderni fiorentini per
la storia del pensiero giuridico, Ciocchetti, Mario, Emilio Betti,
Giureconsulto e umanista. Belforte del Chienti. Brutti, B. e l'incontro con il
fascismo. Roma Tre-Press. Filosofia del diritto Ermeneutica giuridica
Collegamenti esterni Dizionario Biografico, su treccani.it. Portale Biografie
Diritto Portale Diritto Categorie: Giuristi italiani Storici italiani
Accademici italiani Nati a Camerino Accademici dei Lincei Professori della
Sapienza - Università di RomaProfessori dell'Università degli Studi di Camerino
Professori dell'Università degli Studi di FirenzeProfessori dell'Università
degli Studi di Macerata Professori dell'Università degli Studi di Messina Professori
dell'Università degli Studi di Milano Professori dell'Università degli Studi di
ParmaProfessori dell'Università degli Studi di PaviaProfessori dell'Università
di Marburgo Professori dell'Università di ViennaStudiosi di diritto
romanoStudenti dell'Università degli Studi di ParmaStudenti dell'Università di
BolognaStudenti dell'Università di FriburgoStudenti dell'Università di
MarburgoStudiosi di diritto civile del XX secoloStudiosi di diritto
commercialeStudiosi di diritto processuale civile del XX secolo[altre] Emilio
Betti. Keywords: la lupa; ovvero, problemi di storia della costituzione
politica e sociale nell’antica Roma, auslegung, auslegungslehre, storia della
repubblica romana, diritto romano, exception, action, vindication, dirittop
rivato, iudicare, pronuntiatio, damnare, condemnation, processor omano, litis
aestimatio, processo civile, contaheer, giurista proculiano, giurista
sabiniano, restauraziones ullana, constitutziane rpeubblicana, obbligazioner
omana, cosa giudicata, diritto romanoc lassico, diritto romano guistinaneo,
diritto processuale civile, negozio giuridico, interpretazione, genesi del
principato, lingua romana, lingua latina, base etnica della antica Roma, i
latini, l’eta monarchica, il signficato di ‘rex’ (regere, cf. lex, legare), l’eta
repubblicana, res pubica used during l’eta monarchica, Romolo, il primo re,
Tarquino, l’ultimo re, l’eta repubblicana, la stirpe dei patrizi, patrizio,
cepo aristocratico, Caesar dittatore, assassinio di Caesar, il principato,
Augusto, significante ‘consacrato’, ‘Imperator Augusto Ottaviano’, imperio,
imperatore, pater familias, paternalism, diritto consuetudinario, il fuhrer,
l’hero, autorita carismatica, civilita, ius civile, romanita, diritto romano
ostrogotico, diritto romano longobardi, popolo romano, nazione romana, romano e
sabini, diritto per romani e diritto per pellegrini, vocabulario del diritto
romano, dizionario di diritto romano, lexicon di diritto romano, concetto
autenticamente romano di auctoritas, lex, legare, eddictum, decretum,
suggestion, agere, diritto processuale, contratto, negozio, diritto penale,
diritto civile, crisi della repubblica, Antonio e Ottaviano, stato autoritario,
concetto di stato, Ponzio Pilato e la morte di Gesu, pontificex massimo,
laicitia del diritto romano, senatus, PSQR, Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Betti: Vico ed il circolo dell’implicatura” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Bianco: l’implicatura
conversazionale -- filosofia dello spirito; ovvero, la morte di Patroclo –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Cervinara). Filosofo italiano. Grice: “I like Bianco; he optimistically
thinks of ‘morale’ as a ‘scienza’ – but ‘della vita,’ which helps. I have
myself explored the topic, and came with a ‘philosophy’ of life, rather!” -- Carlo
Bianco (n. Cervinara), filosofo. Ha vissuto per tutta la vita nella città
natale, in provincia di Avellino. La sua intensa e appassionata vita di uomo di
cultura lo ha portato in giro per tutto il mondo. Laureato in lettere, filosofia e scienze,
docente di filosofia morale all'Trento, fu un seguace del pensiero di Platone e
Marcuse. Fondatore della corrente del concretismo, dottrina filosofica che
propugna il rispetto di ogni fede religiosa, il credo nell'aldilà e nella vita
dopo la morte, ottenne nel 2004 la candidatura al premio Nobel per la
letteratura dalle Accademie italiane.
Nel corso della sua carriera ricevette per tre volte il premio della
Presidenza del Consiglio dei ministri. Accademico di Francia, membro della
Columbia Academy, nella sua lunga attività letteraria conseguì diversi diplomi
e riconoscimenti. Premio "Elsa Morante" che gli venne consegnato da
Maurizio Costanzo e Dacia Maraini. Il sindaco di Napoli Rosa Russo Iervolino
gli conferì la medaglia d'oro quale miglior ambasciatore della Campania nel
mondo. Bianco, infatti, era un valente conoscitore di lingue straniere,
compresi alcuni dialetti. Conosceva molti dialetti di paesi africani, che aveva
avuto modo di apprendere nei suoi frequenti viaggi; aveva conseguito, inoltre,
una laurea in scienze coloniali. L'Università Latina di Parigi gli conferì una
laurea honoris causa in lettere. Un
saggio biografico e una raccolta di poesie curata da Marro, direttore del
Caudino (mensile cervinarese col quale il filosofo ha a lungo collaborato), si
occupano del filosofo cervinarese. Nell'autunno, Franco Martino gli dedicò una
poesia dal titolo "A B." nel suo libro Paese mio carissimo. B. muore mentre stava lavorando su un testo d’Aquino.
la città di Cervinara gli ha dedicato una piazza nella natia frazione dei
Salomoni. Altre opere:: “Introduzione a
Kant” (Edizione La nuova Italia letteraria, Bergamo); “Saggio di filosofia
dello spirito” (Editrice La Zagara); “L'Uomo sui confini dell'ignoto” (Edizioni
centro ricerche Biopsichiche, Padova); “La morale come scienza della vita” (Edizioni
Studi e ricerche, Catania); “Tempi di Sofistica” (Edizioni studi e ricerche,
Catania); “Pensieri, Vincenzo Ursini Editore, Catanzaro); “L'uomo,
l'inconoscibile” (Edizioni Scientifiche Internazionale, Napoli); “La vita
davanti a voi, Casa Editrice Fausto Fiorentino. Vedi Cervinara commemora Carlo Bianco
articolo de la Repubblica, 3 settembre, Sezione Napoli, Archivio storico. Vedi È morto B. avvocato e candidato al Nobel
nel articolo de la Repubblica, Sezione Napoli, Archivio storico.Alfredo Marro,
Un gigante del pensiero, Edizioni Il Caudino, Cervinara; Marro, Biografie
cervinaresi, Edizioni Il Caudino, Cervinara; Marro, Frammenti di un'animapoesie
scelte di Carlo Bianco, Caudino, Cervinara, Filomena Stanzione, B. nella
Cultura Caudina, Casa Editrice Fausto Fiorentino, Rotondi, B., poeta della fede
e del dolore biografia e nel sito
"carlobianco blogspot". Filosofia Categorie: Avvocati italiani
Filosofi italiani Letterati italiani Cervinara Cervinara. Carlo Bianco. Bianco Keywords:
la filosofia dell spirito; ovvero, la morte di Patroclo, Centro Ricerche
Biopsichiche Padova, saggio sulla filosofia dello spirito, kantismo, spiritualismo,
morale, vita, liberta, piazza bianco, cervinara. -- Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Bianco” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Blossio: il portico a Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza. (Cumae) Filosofo italiano. Alla stoa romana si collega B. di Cuma (il nome ha
origine osca), che e scolaro dello stoico Antipatro di Tarso. Dopo la
morte di Tiberio Gracco, B. dove difendersi davanti ai consoli.. Poi, B. fugge
da Roma, e si reca in Asia presso Aristonico di Pergamo e, quando questo e
sconfitto, si da la morte. A member of the Porch who is thought to have had an
influence on the reforms introduced in Rome by Tiberio Gracco. Gaio Blossio.
Blossio.
Grice e Bobbio: l’implicatura
conversazionale del bisogno del bisogno del senso del senso – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Torino). Filosofo italiano. Grice: “My favourite Bobbio must
be his ‘dialettica’ – he knows all about it, since he is into the
Plato/Aristotle models that run most philosophy – some think there is a third
model at play – but …” – “Bobbio is a good one; like me, he is a philosophical
cartographer – into the longitudinal and latitudinal unity of philosophy – even
if he can be picky when it comes to the longitudinal: Italian only, and
uncanonical, like Cattaneo, Gramsci, Croce, … -- Especially Cattaneo!” Grice:
“Bobbio – this is the philosopher, not the infantry general – is a Griceian in
that ‘fiducia reciproca’ becomes an essential meta-goal; he has been involved
with the dispute naturalism/positivism, and has come with some interesting
points about the ‘regole del gioco’ – and whether ‘custom’ can be a ‘normative
fact’!” – “All in all, his philosophy is about trying to look for an answer to
what I deem the fundamental question regarding rational co-operation – His
appeal to philosophical biology or zoology is interesting – Toby trusts Tibby,
the squarrels, as Jack trusts Jill and vice versa – but does a ‘lupus’ trust a
‘lupus’? Hobbes, who didn’t know the first thing about zoology, philosophical
or other – thought so!” Essential Italian philosopher, who’s written on
Fregeian sense ‘senso,’the need for sensethe search for sense, meaning meaning.
«Il compito degli uomini di cultura
è più che mai oggi quello di seminare dei dubbi, non già di raccogliere
certezze.» B. Invito al colloquio, in Politica e cultura, Einaudi, Torino).
Considerato al tempo stesso il massimo teorico del diritto e il massimo
filosofo [italiano] della politica […] e «sicuramente quello che ha lasciato il
segno più profondo nella cultura filosofico-giuridica e filosofico-politica e
che più generazioni di studiosi, anche di formazione assai diversa, hanno
considerato come un maestro». Bobbio nacque a Torino da Luigi, medico. Una
condizione familiare agiata gli permise un'infanzia serena. Il giovane Norberto
scrive versi, ama Bach e la Traviata, ma svilupperà, per causa di una non ben
determinata malattia infantile «la sensazione della fatica di vivere, di una
permanente e invincibile stanchezza» che si aggravò con l'età, traducendosi in
un taedium vitae, in un sentimento malinconico, che si rivelerà essenziale per
la sua maturazione intellettuale. Studiò prima al Ginnasio e poi al Liceo
classico Massimo D'Azeglio dove conoscerà Leone Ginzburg, Vittorio Foa e Cesare
Pavese, poi divenute figure di primo piano della cultura dell'Italia
repubblicana. Come molti italiani dell'epoca, fu infine iscritto al Partito
Nazionale Fascista. La sua giovinezza, come da lui stesso descritto fu:
"vissuta tra un convinto fascismo patriottico in famiglia e un altrettanto
fermo antifascismo appreso nella scuola, con insegnanti noti antifascisti, come
Umberto Cosmo e Zino Zini, e compagni altrettanto intransigenti antifascisti
come Leone Ginzburg e Vittorio Foa". Allievo di Solari e Einaudi, si
laurea con una tesi intitolata Filosofia e dogmatica del Diritto, conseguendo
una votazione di 110/110 e lode con dignità di stampa. Seguì un corso estivo
all'Marburgo, in Germania, insieme a Treves eGeymonat, ove conoscerà le teorie
di Jaspers e i valori dell'esistenzialismo. Conseguì la laurea in Filosofia
sotto la guida di Annibale Pastore con una tesi sulla fenomenologia di Husserl,
riportando un voto di 110/110 e lode con dignità di stampa, e ottenne la libera
docenza in Filosofia del diritto, che gli aprì le porte all'insegnamento,
dapprima all'Camerino, poi all'Siena e a Padova. Pubblica “L'indirizzo
fenomenologico nella filosofia sociale e giuridica. Le sue frequentazioni
sgradite al regime gli valsero u arresto a Torino, insieme agli amici del
gruppo antifascista Giustizia e Libertà; fu quindi costretto, a seguito di una
intimazione a presentarsi davanti alla Commissione provinciale della Prefettura
per discolparsi, a inoltrare esposto a Benito Mussolini. La chiara reputazione
fascista di cui godeva la famiglia gli permise però una piena riabilitazione,
tanto che, pochi mesi dopo, con il richiesto intervento di Mussolini e di
Gentile, ottenne la cattedra di filosofia del diritto a Camerino, che era
occupata da un altro ordinario ebreo, espulso a seguito delle leggi razziali.
Dopo un diniego iniziale a causa dell'arresto di tre anni prima, fu reintegrato
grazie all'intervento di Emilio De Bono, amico di famiglia, mentre era
presidente di commissione il cattolico e dichiarato antifascista Giuseppe
Capograssi. È in questi anni che B. delinea parte degli interessi che
saranno alla base della sua ricerca e dei suoi studi futuri: la filosofia del
diritto, la filosofia contemporanea e gli studi sociali, uno sviluppo culturale
che B. vive contemporaneamente al contesto politico temporale. Un anno dopo le
leggi razziali, infatti, esattamente giura fedeltà al fascismo per poter
ottenere la cattedra all'Siena. E rinnovò il giuramento, a guerra dichiarata,
per prendere il posto di Capograssi, a sua volta insediatosi nella cattedra di Ravà estromesso dall'Padova
perché ebreo. Questo episodio della sua vitaspesso riportato come se B. avesse
preso direttamente il posto di Ravà fu poi oggetto di svariate polemiche. B.
affermò davanti alla Società Italiana di Filosofia del Diritto che Capograssi
crebbe in «quel rinascimento idealistico nel nostro campo di studi iniziato,
stimolato, e, quel ch'è di più, criticamente fondato da Vecchio». Partecipò
al movimento liberalsocialista fondato da Calogero e Capitini e, nell'ottobre
dello stesso anno, aderì al Partito d'Azione clandestino. Respinse
l'"invito" del ministro Biggini (che poco dopo redasse, su impulso di
Mussolini, la costituzione della Repubblica di Salò) a partecipare a una
cerimonia presso l'Padova durante la quale si sarebbe dedicata una lampada
votiva da collocare al sacrario dei caduti della rivoluzione fascista nel
cimitero della città. Sposa Valeria Cova: dalla loro unione nacquero i
figli Luigi, Andrea e Marco. Arrestato a Padova per attività clandestina e
rimase in carcere per tre mesi. Venne pubblicato il saggio La filosofia del
decadentismo, nel quale criticò l'esistenzialismo e le correnti
irrazionalistiche, rivendicando al contempo le esigenze della ragione
illuministica. Dopo la liberazione collaborò regolarmente con Giustizia e
Libertà, quotidiano torinese del Partito d'azione, diretto da Venturi.
Collaborò all'attività del Centro di studi metodologici con lo scopo di
favorire l'incontro tra cultura scientifica e cultura umanistica, e poi con la
Società Europea di Cultura. Pubblica un'antologia di scritti di Carlo
Cattaneo, col titolo Stati uniti d'Italia, premettendovi uno studiomdove sostene
che il federalismo come unione di stati diversi era da considerarsi superato
dopo l'avvenuta unificazione nazionale. Il federalismo a cui pensa B. era
quello inteso come "teorica della libertà" con una pluralità di
centri di partecipazione che potessero esprimersi in forme di moderna
democrazia diretta. Lascia l'incarico a Padova e venne chiamato alla
cattedra di filosofia del diritto dell'Torino, annoverando corsi di notevole
importanza come Teoria della scienza giuridica, Teoria della norma giuridica,
Teoria dell'ordinamento giuridico e Il
positivismo giuridico. Assunse l'incarico di insegnare scienza politica;
fu tra i fondatori della odierna facoltà di Scienze politiche all'Torino
insieme con Entrèves, al quale subentrò nella cattedra di filosofia
politica anche per l'insegnamento di
Filosofia del diritto e Scienza politica. Divenne preside della facoltà
ritenendo che mentre gli incarichi accademici fossero «onerosi e senza onori»
era l'insegnamento l'attività principale della sua vita: «un abito e non solo
una professione». La politica, del resto, divenne via via un tema
fondamentale nel suo percorso intellettuale e accademico, e parallelamente alla
pubblicazioni di carattere giuridico, aveva avviato un dibattito con gli
intellettuali del tempo; scrive Politica e cultura, considerato una delle sue
pietre miliari, mentre era uscito il libro Saggi sulla scienza politica in
Italia. Nei venticinque anni accademici all'ombra della Mole
Antonelliana, B. svolge anche diversi tra corsi su Kant, Locke, lavori su
Hobbes e Marx, Hans Kelsen, CATTANEO, Hegel, Vilfredo Pareto, MOSCA, GOBETTI, GRAMSCI,
e contribuì con una pluralità di saggi, scritti, articoli e interventi di
grande rilievo che lo portarono, in seguito a diventare socio dell'Accademia
dei Lincei e della British Academy. Divenuto condirettore con Nicola Abbagnano
della Rivista di filosofia fu come questi socio dell'Accademia delle Scienze di
Torino, della quale entrò a far parte il 9 marzo dello stesso anno per essere
confermato socio nazionale e residente. Significativa la collaborazione,
sul tema pacifista, col filosofo e amico antifascista Capitini, le cui
riflessioni comuni sfoceranno nell'opera I problemi della guerra e le vie della
pace. Partecipò alla lotta condotta dal movimento di Unità Popolare contro la
legge elettorale maggioritaria e alla Costituente del Partito Socialista
Unificato. Nel tempo delle contestazioni giovanili, Torino fu la prima città a
farsi carico della protesta, e B., fautore del dialogo, non si sottrasse a un
difficile confronto con gli studenti, tra i quali il suo stesso primogenito
Luigi che militava all'epoca in Lotta Continua. Nel contempo, venne anche incaricato
dal Ministero per la Pubblica Istruzione quale membro della Commissione tecnica
per la creazione della facoltà di sociologia di Trento. Calogero e N, alla
Rencontres internationales de Genève B. e tra i firmatari della lettera aperta
pubblicata sul settimanale L'Espresso sul caso Pinelli. B. in una lettera
indirizzata a Sofri pubblicata su La Repubblica ripudia il tono del linguaggio
utilizzato nell'appello ma senza ritrattarne l'adesione al contenuto di critica
sui fatti legati a Piazza Fontana. Scrivendo a Fassò intorno al problema
democratico, B. si sfogava sostenendo che «questa nostra democrazia è divenuta
sempre più un guscio vuoto, o meglio un paravento dietro cui si nasconde un
potere sempre più corrotto, sempre più incontrollato, sempre più esorbitante. Democrazia
di fuori, nella facciata. Ma dietro la tradizionale prepotenza dei potenti che
non sono disposti a rinunciare nemmeno a un'oncia del loro potere, e lo
mantengono con tutti i mezzi, prima di tutto con la corruzione. La democrazia non
è soltanto metodo, ma è anche un ideale: è l'ideale egualitario. Dove questo
ideale non ispira i governanti di un regime che si proclama democratico, la
democrazia è un nome vano. Io non posso separare la democrazia formale da
quella sostanziale. Ho il presentimento che dove c'è soltanto la prima un
regime democratico non è destinato a durare. Sono molto amaro, amico mio. Ma
vedo questo nostro sistema politico sfasciarsi a poco a poco a causa delle sue
interne, profonde, forse inarrestabili degenerazioni. Nel solco di un sempre
più vivace impegno civile, e alle soglie di uno dei periodi più drammatici in
Italia (culminato col rapimento e l'omicidio di Moro), provocò un vivace
dibattito sia negando l'esistenza di una cultura fascista sia trattando
estensivamente sui rapporti tra democrazia e socialismo. Alla vigilia dei
referendum sull'aborto, rilascia un'intervista al Corriere della Sera nella
quale afferma la sua contrarietà all'interruzione della gravidanza. Successivamente
la sua attenzione si concentrò a favore di una "politica per la
pace", con motivati distinguo a sostegno del diritto internazionale in
occasione della Guerra del Golfo. Delle venticinque lettere inedite che fanno
parte della corrispondenza epistolare che B. tenne con Zolo e che ora sono
state rese pubbliche nel volume L'alito della libertà, a cura dello stesso
Zolo, interessante quella riguardante la "Guerra del Golfo" che vide
protagonisti gli Stati Uniti di Bush senior, le forze dell'ONU e vari paesi
arabi alleati contro l'Iraq di Hussein che aveva invaso Kuwait. B. define "giusta"
questa guerra non rendendosi conto che quella parola «... poteva essere
interpretata in modo diverso da come l'avevo intesa io... come guerra
"giustificata" in quanto rispondente a un'aggressione.» B. quindi si
lamentò delle polemiche nate al riguardo da parte di "pacifisti da
strapazzo". Il fatto che l'ONU, scrisse B., avesse autorizzato
l'intervento in guerra contro l'Iraq, la rendeva "legale", in questo
senso, "giusta". B. però riconobbe che l'ONU fosse stato
successivamente, nel corso della guerra, messo da parte e gli "spietati
bombardamenti" su Baghdad hanno fatto sì che si possa temere che «...se la
pace sarà instaurata con la stessa mancanza di saggezza con cui è stata
condotta la guerra, anche questa guerra sarà stata, come tante altre
inutile.» Nominato professore emerito dell'Torino ai sensi del secondo
comma dell'articolo 59 della Costituzione italiana, avendo «illustrato la
Patria per altissimi meriti» in campo sociale e scientifico, fu nominato senatore
a vita dal Presidente della Repubblica Pertini. In quanto membro del Senato si
iscrisse prima come indipendente nel gruppo socialista, poi al gruppo misto ed
infine al gruppo parlamentare del Partito Democratico della Sinistra, poi
divenuto dei Democratici di Sinistra. B.
e Ginzburg a Barolo per festeggiare gli ottant'anni di Foa. Dopo la stagione di
mani pulite, e la cosiddetta fine della Prima Repubblica, venne pubblicato il
saggio Destra e sinistra, i cui contenuti provocarono un notevole dibattito
culturale, agitando non poco l'humus della politica italiana. Il libro toccò le
cinquecentomila copie vendute in pochi mesi e venne ripubblicato l'anno
successivo, riveduto e ampliato, con risposte ai critici. A
riconoscimento di un'intera vita lucidamente dedicata alle scienze del diritto,
della politica, della filosofia e della società, tra dubbio e metodo, tra ethos
e laicità, B. ricevette lauree honoris causa da molte università, tra le quali
quelle di Parigi (Nanterre), Buenos Aires, Madrid (tre, in particolare alla
Complutense) e Bologna, e vinse il Premio Veillon per la saggistica, il Premio
Balzan ed il Premio Agnelli. Pubblica la sua autobiografia. Usce una terza
edizione aggiornata del suo best seller, ormai tradotto in una ventina di
lingue. Muore la moglie Valeria, e B. inizia un graduale ritiro dalla vita
pubblica, pur rimanendo in attività e curando ulteriori pubblicazioni. Fecero
rumore le sue osservazioni critiche sia nei confronti di Silvio Berlusconi sia
della partitopenia (ossia mancanza di partiti), e le riflessioni sulla crisi
della sinistra e della socialdemocrazia europea. Riceve il "Sigillo
Civico" della sua Torino "per l'impegno politico e il contributo alla
riflessione storica e culturale". Dopo avervi trascorso la maggior
parte della vita, B. morì a Torino. Secondo le sue volontà, alcuni giorni dopo
la morte, la salma venne tumulata, con una cerimonia civile strettamente
privata nel cimitero di Rivalta Bormida, comune piemontese in provincia di
Alessandria. Il pensiero di B. si forma in una temperie filosofica dominata
dell'idealismo. Tuttavia, come molti studiosi torinesi, non abbraccia mai
questa visione del mondo: dopo un primo accostamento alla fenomenologia,
significativamente attestato dalle sue opere sulla filosofia di Husserl, si
avvicina al filone neorazionalista e neoempirista fiorito in Europa,
specialmente oltralpe in Germania ed attorno al Circolo di Vienna. Negli
anni quaranta e cinquanta Bobbio entra in contatto con la filosofia analitica
di tradizione anglosassone. Compie studi di analisi del linguaggio, tracciando
le prime linee di ricerca della scuola analitica italiana di filosofia del
diritto, di cui è ancora oggi riconosciuto figura eminente di riferimento. Al
riguardo vanno menzionati perlomeno i due saggi: Scienza del diritto e analisi
del linguaggio e Essere e dover essere nella scienza giuridica. Dedica
studi specifici a Hobbes, a Pareto e a molti filosofi e teorici della politica
di cui già s'è detto. Vede nell'Illuminismo un modello di rigore e di rifiuto
del dogmatismo di cui riprende l'ideale razionalistico, traducendolo anche
nell'analisi del sistema democratico e parlamentare. Sino dagli anni cinquanta
si occupa di temi quali la guerra e la legittimità del potere, dividendo la sua
produzione tra la filosofia giuridica, la storia della filosofia e i temi di
attualità politica. Durante gli ultimi anni del fascismo, Bobbio matura
la convinzione della necessità di uno Stato democratico, che sgombri il campo
dal pericolo della politica ideologizzata e delle ideologie totalitarie sia di
destra che di sinistra; auspica una gestione laica della politica e un
approccio filosofico-culturale ad essa, che aiuti a superare la
contrapposizione fra capitalismo e comunismo e a promuovere la libertà e la
giustizia. Nel saggio Quale socialismo? B. critica sia la dialettica
marxista sia gli obiettivi dei movimenti rivoluzionari, sostenendo che le
conquiste borghesi dovevano estendersi anche alla classe dei proletari. Bobbio
ritiene fallimentare solo l'esperienza marxista-leninista, mentre prevede che
le istanze di giustizia rivendicate dai marxisti possano, in futuro,
riaffiorare nel panorama politico. Il pensiero di B. diviene così,
soprattutto tra gli intellettuali dell'area socialista, un modello esemplare,
grazie al suo 'sapere impegnato', certamente «più preoccupato di seminare dubbi
che di raccogliere consensi». Egli stesso riprenderà la riflessione su un tema
a lui caro, quello del rapporto tra politica e cultura, proponendo, tra le
pagine di Mondoperaio, una «autonomia relativa della cultura rispetto alla
politica» secondo la quale «la cultura non può né deve essere ridotta
integralmente alla sfera del politico». Esce l'opera Destra e sinistra,
nella quale B. focalizza le differenze fra le due ideologie e i due indirizzi
politico-sociali; la destra, secondo l'autore, è caratterizzata dalle tendenze
alla disuguaglianza, al conservatorismo ed è ispirata da interessi, mentre la
sinistra persegue l'uguaglianza, la trasformazione, ed è sospinta da ideali. In
quest'opera, B. si esprime anche in favore dei diritti animali,. In “L'età
dei diritti” B. individua i diritti fondamentali che consentono lo sviluppo di
una democrazia reale e di una pace giusta e duratura. Una partecipazione
collettiva e non coercitiva alle decisioni comunitarie, una contrattazione
delle parti, l'allargamento del modello democratico a tutto il mondo, la
fratellanza fra gli uomini, il rispetto degli avversari, l'alternanza senza
l'ausilio della violenza, una serie di condizioni liberali, vengono indicati da
B. come capisaldi di una democrazia, che seppur cattiva, è preferibile ad una
dittatura. Per tutta la vita scrittore di numerosissimi articoli, anche
tramite interviste, B. incarna l'ideale della filosofia critica e militante che
lo vede protagonista anche del Centro di studi metodologici di Torino e tra i
fondatori del Centro studi Gobetti di Torino che conserva la sua biblioteca e
il suo archivio, «Mi ritengo un uomo del dubbio e del dialogo. Del dubbio,
perché ogni mio ragionamento su una delle grandi domande termina quasi sempre,
o esponendo la gamma delle possibili risposte, o ponendo ancora un'altra grande
domanda. Del dialogo, perché non presumo di sapere quello che non so, e quello
che so metto alla prova continuamente con coloro che presumo ne sappiano più di
me.» (B., Elogio della mitezza, Linea d'ombra edizioni, Milano) Contrario
alla figura dell'intellettuale «Profeta», preferendo il ruolo del «Mediatore»
impegnato «nella difficile arte del dialogo» (e ciò è anche testimoniato dal
colloquio intrattenuto con i marxisti per un riesame critico del loro
«dogmatismo e settarismo» che coinvolse anche Togliatti), il suo atteggiamento
teoretico fu segnato da una positiva «ambivalenza» fra una posizione realista e
una idealista che non rifuggiva le complessità del discorso, ricorrendo sovente
al paradosso. Ciò gli valse, in virtù dell'amore per il dibattito che consideri
«il pro e il contro» di ogni questione, la qualifica di filosofo «de la
indecisión» (Roig), giacché ogni suo «ragionamento su una delle grandi domande
[si concludeva] quasi sempre, o esponendo la gamma delle possibili risposte, o
ponendo ancora un'altra grande domanda». Nell'ultimo libro che raccoglie saggi,
scritti e testimonianze su maestri, amici ed allievi, B. comincia ricordando i
tre maestri Ruffini, Martinetti e Fiore. L'elenco degli amici è lungo e
annovera compagni di studio come Repaci, come Treves e Geymonat e colleghi come
Abbagnano, Leoni, Entrèves e Tarello. B. ricorda poi gli allievi Farneti,
Ghezzi, Conte, Scarpelli che, come B. stesso scrive, e naturaliter suo
successore a Torino sulla cattedra di Filosofia del diritto. Traggono
ispirazione dal pensiero di B. le "lezioni B. e la manifestazione "Biennale
Democrazia" di Torino. Medaglia d'oro ai benemeriti della scuola
della cultura e dell'artenastrino per uniforme ordinaria Medaglia d'oro ai
benemeriti della scuola della cultura e dell'arte — Roma,. Gran Croce del
Merito Civilenastrino per uniforme ordinariaGran Croce del Merito Civile —
Roma, Laurea honoris causa in Scienze Politichenastrino per uniforme ordinaria Laurea
honoris causa in Scienze Politiche — Università degli Studi di Sassari,
Onorificenza dell'Ordine Messicano Aquila Aztecanastrino per uniforme ordinaria
Onorificenza dell'Ordine Messicano Aquila Azteca — Torino, Intitolazioni A Norberto Bobbio è stata
intitolata la biblioteca dell'Torino, sita in Lungo Dora Siena, 100 A.
Gli è stato inoltre intitolato un istituto di istruzione superiore a Carignano,
nella provincia di Torino, denominato appunto "I.I.S B.". A lui
è intitolata la biblioteca civica di Rivalta Bormida, paese natale della madre
Rosa Caviglia. Altre saggi: “Saggi” (Roma-Bari, Laterza); “L'indirizzo
fenomenologico nella filosofia sociale e giuridica” (Di Lucia, Torino,
Giappichelli); “Scienza e tecnica del diritto” (Torino, Istituto giuridico
della Regia Università); “L'analogia nella logica del diritto” (Lucia, Milano,
Giuffrè); “La consuetudine come fatto normative” (Torino, Giappichelli); “La
filosofia del decadentismo, Torino, Chiantore); “Stati Uniti d'Italia. Scritti
sul federalismo democratico” (Roma, Donzelli); “Teoria della scienza giuridica,
Torino, Giappichelli); “Politica e cultura” (Torino, Einaudi); “Studi sulla
teoria generale del diritto, Torino, Giappichelli); “Teoria della norma
giuridica” (Torino, Giappichelli); “Teoria dell'ordinamento giuridico, Torino,
Giappichelli); “Teoria generale del diritto, Torino, Giappichelli); “Il
positivismo giuridico, Lezioni di Filosofia del diritto” (Torino,
Giappichelli); “Locke e il diritto naturale” (Torino); “Da Hobbes a Marx. Saggi
di storia della filosofia” (Napoli, Morano); “Italia civile. Ritratti e
testimonianze” (Firenze, Passigli); “Giusnaturalismo e positivismo giuridico”
(Roma-Bari, Laterza); “Profilo ideologico del Novecento italiano” (Milano, Garzanti);
“La scienza politica in Italia” (Roma-Bari,
Laterza); “Diritto e Stato in Kant” (Torino, Giappichelli); “Una filosofia militante”
(Torino, Einaudi); “La teoria delle forme di governo nella storia del pensiero
politico” (Torino, Giappichelli); “Quale socialismo? Discussione di
un'alternativa” (Torino, Einaudi); “Il problema della guerra e le vie della
pace” (Bologna, Il Mulino); “Studi hegeliani. Diritto, società civile, Stato,
Torino, Einaudi); “Le ideologie e il potere in crisi. Pluralismo, democrazia,
socialismo, comunismo, terza via e terza forza, Firenze, Le Monnier); “Il
futuro della democrazia. Una difesa delle regole del gioco, Torino, Einaudi); “Maestri
e compagni, Firenze, Passigli); “Il terzo assente. Saggi e discorsi sulla pace
e sulla guerra” (Casale Monferrato, Sonda); “Hobbes, Torino, Einaudi); “L'età
dei diritti, Torino, Einaudi, “Il dubbio
e la scelta. Intellettuali e potere nella società contemporanea, Roma,
Carocci); “Elogio della mitezza e altri scritti morali, Milano, Il Saggiatore);
“Destra e sinistra. Ragioni e significati di una distinzione politica” (Roma,
Donzelli); “Tra due repubbliche. Alle origini della democrazia italiana” (Roma,
Donzelli); “Eguaglianza e libertà” (Torino, Einuadi); “De senectute e altri
scritti autobiografici Polito, prefazione di G. Zagrebelsky, Torino, Einaudi);
“Né con Marx né contro Marx, Violi, Roma, Editori Riuniti); “Autobiografia, A.
Papuzzi, Roma-Bari, Laterza); “Teoria generale della politica, Bovero, Torino,
Einaudi); “Trent'anni di storia della cultura a Torino” (Torino, Einaudi); “Dialogo
intorno alla repubblica, Roma-Bari, Laterza); “Liberalismo e Democrazia” (Milano,
Simonelli); Contro i nuovi dispotismi. Scritti sul berlusconismo” (Bari, Dedalo);
“Etica e politica. Scritti di impegno civile” (Mondadori). Premio
"Artigiano della Pace" su giovanipace.sermig. Premi e
riconoscimenti a B. centenario bobbio, su centenario bobbio. Fondazione
Internazionale Balzan Premiati: B. balzan.org
Hegel-Preis der Landes hauptstadt Stuttgart Stadt Stuttgart: Bisherige
Preis träger stuttgart.de Ferrajoli, L'itinerario di B.: dalla teoria generale
del diritto alla teoria della democrazia, in Teoria politica, N. Bobbio,
seconda tavola fuori testo. Scrive B.: Fui esonerato, per mia vergogna,
dalle ore di ginnastica per una malattia infantile restata, almeno per me,
misteriosa. B., De senectute, Einaudi, Torino Fondo B. L'Inventario: Stanza
studio B. (SB) centro gobetti, su centro gobetti, B., Maffi, Bontempelli: punito da fascisti e antifascisti,
in Italia Oggi. Ajello, Una vita per la
democrazia nel secolo delle dittature, su ricerca.repubblica, Anna Pintore,
RAVÀ, Adolfo Marco, in Dizionario biografico degli italiani, Torino, Treccani, A
puro titolo d'esempio si veda Gabutti, B. non esitò a occupare la cattedra di Ravà,
cacciato dall'università per motivi razziali, in Italia Oggi, Gentile, Società italiana di filosofia del
diritto (atti del Congresso), La via della guerra e il problema della pace,
Vincenzo Ferrari, Filosofia giuridica della guerra e della pace, Milano,
Courmayeur, Franco Angeli, "Laicità
e immanentismo nel pensiero di Norberto Bobbio", di Alfonso Di Giovine, in
Democrazia e diritto, Abbagnano, Storia
della filosofia, volume 9. Il pensiero contemporaneo: il dibattito attuale, POMBA,
Torino B., Tra due repubbliche: alle
origini della democrazia italiana, Donzelli Editore, Fortini si reca in Cina in
visita ufficiale nella Repubblica Popolare Cinese con la prima delegazione
italiana formata, tra gli altri, da Piero Calamandrei, B., Treccani e Musatti.
Il viaggio durerà un mese e il diario della visita verrà pubblicato in Asia
Maggiore. Così Fortini chiama
scherzosamente B. assimilandolo a Cartesio (Descartes) e al suo
razionalismo Franco Fortini, Asia
Maggiore, Einaudi, Torino Ricordo di B.,
in Rivista di Filosofia, Bologna,
Società Editrice Mulino, Proiflo biografico di B., su accademia delle scienze, B., decima tavola fuori testo. "Non dobbiamo chiedere scusa per Piazza
Fontana" Guido Fassò, La democrazia
in Grecia, Giuffrè Editore, Milano «con
l'aborto si dispone di una vita altrui». Affermava la necessità di evitare il
concepimento non voluto e non gradito; e concludeva, rispondendo a Nascimbeni:
«Vorrei chiedere quale sorpresa ci può essere nel fatto che un laico consideri
come valido in senso assoluto, come un imperativo categorico, il "non
uccidere". E mi stupisco a mia volta che i laici lascino ai credenti il
privilegio e l'onore di affermare che non si deve uccidere».(in Intervista a B.)
Senato della Repubblica, su senato. B.,
ventesima tavola fuori testo. Centenario
B., su centenario bobbio). Premio
Balzan, su balzan.com. I timori di B.
Democrazia senza partitiLa Repubblica Ha
lasciato scritto B.: «La morte dovrebbe essere vicina a dire il vero, l'ho
sentita vicina tutta la vita. Non ho mai neppure lontanamente pensato di vivere
così a lungo. Mi sento molto stanco, nonostante le affettuose cure di cui sono
circondato, di mia moglie e dei miei figli. Mi accade spesso nella conversazione
e nelle lettere di usare l'espressione 'stanchezza mortale'. L'unico rimedio
alla stanchezza 'mortale' è il riposo della morte. Decido funerali civili in
comune accordo con mia moglie e i miei figli. In un appunto trovo scritto:
vorrei funerali civili. Credo di non essermi mai allontanato dalla religione
dei padri, ma dalla Chiesa sì. Me ne sono allontanato ormai da troppo tempo per
tornarvi di soppiatto all'ultima ora. Non mi considero né ateo né agnostico.
Come uomo di ragione e non di fede, so di essere immerso nel mistero che la
ragione non riesce a penetrare fino in fondo, e le varie religioni interpretano
in vari modi. Alla morte si addice il raccoglimento, la commozione intima di
coloro che sono più vicini, il silenzio. Breve cerimonia in casa, o, se sarà il
caso, in ospedale. Nessun discorso. Non c'è nulla di più retorico e fastidioso
dei discorsi funebri». (Ne La Repubblica la cronaca del funerale di B..) Né ateo né agnostico ma lontano dalla Chiesa,
in «La Repubblica. B., Scienza del diritto e analisi del linguaggio, in Rivista
trimestrale di diritto e procedura civile,
B., Essere e dover essere nella scienza giuridica, in Rivista di
filosofia. «Mai come nella nostra epoca sono state messe in discussione le tre
fonti principali di disuguaglianza: la classe, la razza ed il sesso. La
graduale parificazione delle donne agli uomini, prima nella piccola società
familiare e poi nella più grande società civile e politica è uno dei segni più
certi dell'inarrestabile cammino del genere umano verso l'eguaglianza. E che
dire del nuovo atteggiamento verso gli animali? Dibattiti sempre più frequenti
ed estesi, riguardanti la liceità della caccia, i limiti della vivisezione, la
protezione di specie animali diventate sempre più rare, il vegetarianesimo, che
cosa rappresentano se non avvisaglie di una possibile estensione del principio
di eguaglianza al di là addirittura dei confini del genere umano, un'estensione
fondata sulla consapevolezza che gli animali sono eguali a noi uomini, per lo
meno nella capacità di soffrire? Si capisce che per cogliere il senso di questo
grandioso movimento storico occorre alzare la testa dalle schermaglie
quotidiane e guardare più in alto e più lontano». (da Destra e sinistra,
Donzelli, Roma) B. È significativo che
nella sua ultima lezione accademica tenuta come titolare della cattedra di
Filosofia della politica a Torino ipresente’ come egli stesso ricorderà ‘il
collega cui mi sentivo intellettualmente e politicamente più vicino, Entrèves’,
B. abbia citato ‘con forza la celebre frase che subito dopo la Prima guerra
mondiale, di fronte agli allievi, che pretendevano dal celebre professore un
orientamento politico, Weber pronunciò: «La cattedra non è né per i demagoghi
né per i profeti. B., Il mestiere di vivere, il mestiere di insegnare, il
mestiere di scrivere, colloquio con Polito, in “Nuova Antologia”, Abbagnano,
Storia della filosofia, IX, POMBA per
L'Espresso, Torino ove è detto: «B., dai primi anni Cinquanta in poi, ha
ricorrentemente tallonato la sinistra marxista, provocandola con intenti
costruttivi e spingendola ad un esame critico del suo persistente dogmatismo e
settarismo. Il documento più importante di tali provocazioni, nel decennio in
esame, è la raccolta di saggi Politica e cultura del Alcuni di questi saggi
appaiono in origine sulla rivista ‘Nuovi argomenti' che costituisce in quegli anni uno dei più
significativi luoghi d'incontro tra area laica e quella marxista. Lì appare uno
dei saggi più provocatori, in senso costruttivo, rivolti a quest'area (dalla
quale si risponderà con gli interventi di Della Volpe e di Togliatti): quello
dal titolo molto significativo Democrazia e dittatura». Scrive B. Pur non essendo mai stato comunista
e] avendo dedicato la maggior parte degli scritti di critica politica a
discutere coi comunisti su temi fondamentali come la libertà e la democrazia ho
sempre considerato i comunisti, o per lo meno i comunisti italiani, non come
nemici da combattere ma come interlocutori di un dialogo sulle ragioni della
sinistra. B., Teoria generale della politica, Einaudi, Torino) Sul pensiero di Bobbio circa il comunismo, si
veda anche l'intervista Bosetti, «No, non c'è mai stato il comunismo giusto»,
in l'Unità, 3 aprile 1998. Segue alla pagina successiva Archiviato B. B. XVII. N. B., Elogio della mitezza, Linea d'ombra
edizioni, Milano, Repaci, magistrato e uomo della Resistenza, nipote di Leonida
Repaci Istituto storico della Resistenza
e della società contemporanea in provincia di Cuneo, su
beniculturali.ilc.cnr.Sito della Presidenza della Repubblica, quirinale Comune di Rivalta Bormida | La Biblioteca, su
comune.rivalta.al. B., Tamburrano, Carteggio su marxismo, liberalismo,
socialismo, Roma, Editori Riuniti, Portinaro,
Introduzione a B., Roma-Bari, Laterza, B. Biografie e bibliografie degli
Accademici Lincei, Accademia dei Lincei, Roma, Enrico Lanfranchi, Un filosofo
militante. Politica e cultura nel pensiero di B., Bollati Boringhieri, Torino, Erba,
B. l'accento sulla democrazia, in "Storia e problemi contemporanei", A.
Mancarella, B. e la politica della cultura. Le sfide della ragione,
"Ideologia e Scienze sociali",
Lacaita Editore, Bari-Roma; Gangemi, Meridione, Nordest, Federalismo. Da
Salvemini alla Lega Nord, Rubbettino, Soveria Mannelli; Cotroneo, Tra filosofia
e politica. Un dialogo con B., Soveria Mannelli, Rubbettino, Merlo, Consuntivo
storico e filosofico sul "Centro di Studi Metodologici" di Torino,
Pantograf (CNR), Genova; Ghezzi, La distinción entre hechos y valores en el
pensamento de B., Editorial U. Externado de Colombia, Bogotá, Greco, B.. Un
itinerario intellettuale tra filosofia e politica, Donzelli, Roma; Preve, Le
contraddizioni di B.. Per una critica del bobbianesimo cerimoniale, CRT,
Pistoia, Zagrebelsky, Massimo L. Salvadori, Guastini, B. tra diritto e
politica, Laterza, Roma-Bari; Revelli, B. maestro di democrazia e di libertà,
Cittadella Editrice, Assisi, Pazé, L'opera di B. Itinerari di lettura, Milano,
Franco Angeli, Giannetti, Tra liberaldemocrazia e socialismo. Saggi sul
pensiero politico di Norberto Bobbio, Plus, Pisa; Punzi, Omaggio a B., Metodo,
linguaggio, Scienza del diritto, Giuffrè, Milano, Agosti, Marco Revelli, B. e
il suo mondo. Storie di impegno e di amicizia, Aragno, Torino, Peyretti,
Dialoghi con Norberto Bobbio su politica, fede, nonviolenza, Claudiana, Torino;
Erba, B., in Id., Intellettuali laici", Vincenzo Grasso editore, Padova, Portinaro, B., in Il contributo italiano alla
storia del PensieroDiritto, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana,. Ruiz,
Politica, historia y derecho en B. [Fontamara ed.],. Losano, B.. Una biografia
culturale, Carocci, Roma, Greco, B. e la storia della filosofia del diritto, in
Diacronìa. Rivista di storia della filosofia del diritto, B.; Pierandrei,
Introduzione alla costituzione, Roma, Laterza, Dizionario biografico degli
italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
B., su BeWeb, Conferenza Episcopale Italiana. B., su Find a Grave. Opere di Norberto Bobbio, su openMLOL,
Horizons Unlimited srl. Opere di B. / B. (altra versione),. Norberto Bobbio, su
Goodreads. B. / B. (altra versione) /
Norberto Bobbio (altra versione) / Norberto Bobbio (altra versione) / B. (altra
versione) / B. (altra versione), su senato, Senato della Repubblica. Registrazioni di B., su RadioRadicale, Radio
Radicale. Le opere di B. (Biblioteca e
Archivio B. del Centro Studi "Piero
Gobetti" di Torino), su erasmo. Commemorazione di Norberto Bobbio, su
giornaledi filosofia.net. Epistolario B. Zolo B. dal sito dell'ANPIAssociazione
Nazionale Partigiani d'Italia; I presupposti filosofici nell'opera di B. di
Manni Antifascismo Senatori a vita di nomina presidenziale Filosofia. Norberto Bobbio. Bobbio. Keywords: il bisogno del
bisogno del senso del senso. Refs.: Luigi Speranza, "Grice e Bobbio,"
per Il Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria,
Italia. Bobbio.
Grice
e Boccadiferro: l’implicatura conversazionale del luogo comune – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Bologna).
Filosofo italiano. Grice: “Boccadiferro is a good one; he is what Oxonians call
‘a Renaissance man,’ and all’italiana, he has a beautiful carved grave – He was
into ‘physica,’ or physics, what Lord Russell would call ‘stone-age
metaphysics,’ but the Italians call ‘fisica medievale,’ and he was surely an
Aristotelian – Platonic physics is a florentine, rather than a Bolognese thing
– no wonder the first stadium ever in Italy started in Bologna, not Firenze,
whose Accademia platonica was the place to see and be seen!” -- Ludovico Boccadiferro Bologna: la tomba di Boccadiferro nella
basilica di San Francesco Umanista italiano. Il suo nome latino è 'Ludovicus
Buccaferrea, Da una illustre famiglia
cittadina, dopo aver seguito le lezioni dei filosofi Alessandro Achillini dal
quale derivò il suo orientamento averroistico, e forse Pietro Pomponazzi,
presso lo Studio di Bologna, B. insegnò a sua volta filosofia nella medesima
università. Si trasferì alla Sapienza di Roma ove ebbe modo di farsi apprezzare
anche da papa Clemente VII. Alla Sapienza rimase sino a quando, a seguito del
rovinoso sacco di Roma dei lanzichenecchi, tornò a Bologna per riprendere
l'insegnamento che mantenne fino sua alla morte, avvenuta nella città natale. È
sepolto in una tomba monumentale all'interno della basilica di San Francesco a
Bologna. Scrisse diverse opere, in buona
parte edite postume o mai pubblicate, sulla filosofia aristotelica. Altre
opere: “Explanatio libri I physicorum Aristotelis” (Venezia, Academia Veneta);
“Nova explanatio Topicorum Aristotelis” (Venezia, Academia Veneta); “Lectiones
in quartum meteororum Aristotelis librum” (Venezia, Francisci Senensis); “Philosophi
praeclarissimi Lectiones super primum librum meteorologicorum Aristotelis, nunc
recens in lucem editae, additi etiam sunt duo indices, tum rerum, tum quaestionum
copiosissimi” (Venezia, Ioannem Baptistam Somascum Papiensem); “Lectiones super
tres libros de anima Arist. Nunc recens in lucem aeditae, cum copiosissimo
indice tam rerum notabilium quam quaestionum quae in uniuerso opere
continentur” (Venezia, apud Ioan. Baptistam Somascum, & fratres); “Explanatio
libri primi physicorum Aristotelis lectionibus excerpta recenti hac nostra
editione quam potuit diligentissime expolita atque elaborate” (Venezia, Hieronymum
Scotum); “Lectiones in Aristotelis Stagiritae libros, quos vocant Parva
naturalia” (Venezia, Hieronymum Scotum); “Lectiones, in secundum, ac tertium
meteororum Aristotelis libros” (Venezia, Hieronymum Scotum); “In duos libros
Aristotelis de generatione et corruptione doctissima commentaria a Ioanne
Carolo Saraceno nunc primùm castigata atque diligentissimè repurgata necnon
copiosissimo atque locupletissimo indice ab eodem nunc primùm amplificata atque
illustrata” (Venezia, Franciscum de Franciscis Senensem); “Lectiones super
primum librum Meteorologicorum Aristotelis, duo additi etiam sunt indices,
nempe rerum ac quæstiorum copiosissimi” (Venezia, hæredem Hieronymi Scoti). Vedi
Treccani L'Enciclopedia Italiana, riferimenti in. Fonte Dizionario Biografico degli Italiani,
riferimenti in. Antonio Rotondò, B., in
Dizionario Biografico degli Italiani, Volume 11, Roma, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana, Lohr, «The Aristotle commentaries of Ludovicus
Buccaferrea», Nouvelles de la république des lettres, Achillini Averroè
Aristotelismo; B. su Treccani Enciclopedie, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. B., in Dizionario biografico
degli italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di B., su openMLOL, Horizons Unlimited
srl. Opere di B. Ritratto di Ludovico
Boccadiferro Quadreria dell'Bologna, Archivio storico. Averroismo, in
Dizionario di filosofia, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Filosofia Filosofo Professore Bologna Bologna Umanisti
italiani. E
ex decem illis capitibus quæ præmittenda esse alias diximus, cetera, ut mi- Quz
præmis nus necessaria huic tra et ationi, prætermittentes, hæc potissimú
attingemus, tenda sunt an te expolitio quodnam fit philosophi propositum in his
libris topicorum, quæ ſit huius nem Topico partis utilitas, quæ inscriptio, qui
ordo, & quæ operis diuiſio: quibus abso- rum lutis, ad textus expofitionem
accedemus. Propolitum igitur in his libris est, quod fit phi diale & icam
methodum trader quare, ut, quid hoc propofitum nobis polli positum in li ceatur,
intelligamus, cognoſcendum est quid fit diale & ica. & quoniam tunc
bris Topico rem unamquanque optime cognoscimus, fi ipsam à ſui fimilibus sciamus
rum. diſtinguere; dialectica autem maxime ſimilis effe uidetur rhetoricæ; ideo
ui debimus, quo modo conueniant, differantg; inter ſe dialectica, &
rhetorica. Dialecticam Stoici definiunt scientiam bene dicendi. bene
dicereautem quidfit diale effe uolunt uera dicere, ac rei conſentanea.cum autem
folus philoſophus corum ſente Čtica ex Stoia hoc efficiat, ipfi ad philosophiam
solum diale &ticæ nomen referunt, ac ſolus cia. philosophus, ex eorum
ſententia, diale&icus est. PLATONE vero, ut Alexander refert, dialecticam esse
existimavit divisiuam me quid iterum fit thodum: cuius opus est, & ex uno
plura facere, & plura in unum compone- PLATONE fena ex re hanc enim in
Phædro dialectica appellat, ubi eam summis laudibus extollit. tentia, vervm
alia forte eſt PLATONE sententia: uult enim ipſe, ut patet in dialogo alia, et
uera, de iufto, dialecticam esse facultatem, qux conatur ordinecerto, circa
unum Platonis fen: quodque, quid ipſum ſit, inuenire. cum autem hæc facultas
dupliciter tentia de dia lectica, quid conſiderari poſsit, primout eius regulæ,
ac præcepta ſeorſum conſiderantur; lit. fecúdo, ut hæ regulæ rebus ipsis
applicantur; dialecticam Plato à rebus non feiunxit, ideo diale & icum
metaphysicum appellauit, qui rationem capit cu iuſlibet essentiæ, & non
ſolum regulas, & præceptiones callet, quibus inter rogandum reſpondendum ue
fit fed, & interrogare fic, & reſpondere, quod eſt diale & ici
proprium. cum autem huius fit uel præcipuum inſtrumentum diuifio, ideo eam in
Phædro tantopere commendauit. ARISTOTELE autem dialecticam poſuit ſyllogiſticã
methodum ex proba- ARISTOTELE sé bilibus agentem de quacunque re propofita.
methodum appellat fyllogifti- tentia de dia cam ex probabilibus,
quoniammultipliciter fyllogiſinidifferunt, uel ſcilicet lectica, quid ſecundum
propofitionis ſpecies, uel ſecundum modos, &figuras, uel ſecun dummateriam,in
qua ſunt. ſecundum quidem propofitionum ſpecies alii funt categorici, alii
hypothetici. ſecundum modos, & figuras, alii ſunt per- quomodo fe fe&
i, aliiimperfecti, alii in aliis figura, & modo. fecundum autem materiam
cundum mo differunt, quoniamalii ſuntex ueris, & propriis, qui
demonſtratiuidicun- dos & figu tur; atque ars, quæ huiuſmodi ſyllogiſmos
docer conſtruere, appellaturme ſyllogiſmi, et thodus demonſtratiua. Alexander
eam dicit appellari demonstrationem. quomodo fe alii autem ſyllogiſmi ex
probabilibus probant, qui diale &tici appellantur; at cundum ma que ars, quæ
huiuſmodi fyllogiſmos docet conſtruere, diale & ica methodus teriam. A eſt
1. tedicta declarat. est peripateticis, de qua philoſopho propoſitum eſt agere
in his topicorum libris. at uero ſyllogiſmi, qui ex apponentibusprobabilibus
procedunt, ſo exemplis an phiſtici ſunt; ac ſophiſtica ars eft, quæ de ipſis
agit, horum autem differen tia hinc perſpici poteſt. ſienim dicamus, nullum
bonum eſt imperfe & um,uo luptas eſtquid imperfe & um, ergo uòluptas
non eſt bona, hic eſt demonſt ra tiuus ſyllogiſmus, quiex uoluptatis
diffinitione procedit. at ſi dicamus, om ne bonum bonos efficit poſsidentes,
fed uoluptas bonos non efficit, ergo uoluptas non eſt bona: hic erit
dialecticus ſyllogiſmus. quod enim bonum bonos efficiat, eſtquidem probabile,
non tamen neceſſario uerum. ſcien tia enim bona eſt, quæ tamen bonos
poſsidentes non efficit. at ſi quis dicat, quod eft bonum, eſt appetibile, ſed
uoluptas eſt appetibilis, ergo uoluptas quare diale- elt bona: ett fyllogiſinus
ſophiſticus, quiex apparentibus probabilibus pro ética ex pro- cedit: fallit
autem ex loco à conſequenti.quòd fi quis cauſam quærat, cur babilibus,&
dialectica ex probabilibus tantú procedat,hæcnimirum eſſe uidetur, quòd, te
propolita cum dialectica interrogare doceat, acreſpondere,(id quod uerbum
Sráneye agat. sou, à quo dialectica di& a eft, nobis indicat ) oportet,
utdiale & ica de rebus omnibus differat, cum res omnes interrogando, &
reſpondendo tractari poſsinc. ſi igitur diale & icus de quacunque re
propoſita agit, neceſſe eſt, de rebus etiam fallis quandoque diſſerat. quod li
ita fit, impoſsibile eſt, ut ex rebus ueris ſemper probet: neque enim ex ueris
falſum colligi aliquo mo: do poteſt. ad probabilia igitur diale&icus
conuertitur, quæ élicit à reſpon quare diale- dente, ex illisq; propofitum
concludit: neque enim probabilia omnino ue etica lit à phi ra ſunt. ita igitur
patet, quid peripateticis dialectica fit. lofopho ap- Quæ cum ita fint, re&
e di& um eſt à philosopho, diale &ticã eſſe avtispoçor rhet pellata
avtitoricæ. tribus enim modis potiſsimum conueniunt rhetorica, & diale
&tica: primo quidem, quia definitum genus non habent circa quod uerſentur,
ſicut & modis inter aliæ omnes diſciplinæ. nam & medicina, &
mathematica,& naturalis philofo fe conueniát phia, & ciuilis ſcientia,
& artes omnes ſubie & um quoddam agnoſcunt, in dialectica & tra
cuius ambitum continentur. nihil enim, quod ad humanum corpus non rhetorica.
pertineat,medicina conſiderat: neque arithmetica, quod ad numerum.at diale
&tica de quacunque re propofita poteſtagere.eodem modo & rhetoris ca
proprium ſubieci genus,circa quod uerſetur, non habet. ſecüdo, conue niunt
dialectica, & rhetorica, quia utraque non ex propriisrerum principiis, ſed
ex rebus communibus probat. aliter enim deremedica agit diale Žicus, quam
medicus. hic ex propriis eius artis principiis diſſerit:diale&ti cus uero
ex communibus: eodé modo & orator. Tertio conueniunt, quia circa oppoſita
æque uerſantur, id eft, utranque partem contradictionis tuen tur. ſimiliter
enim diale & icus tuebitur uoluptatem effe bonam, &non bo,: nam, animam
effe mortalem, & immortalem:& orator, aliquid effe iuſtum, & non
iuſtum, utile & non utile, laudabile, & uituperabile, eodem modo de
fendet. aliæ autem omnes artes, etfi utrunque oppoſitorum cognofcant, non tamen
utrunque eorum efficiunt, fed, quod melius eſt, ſemper ſibi pro ponunt.medicus,
exempli cauſa, quæ ſanitatem efficiunt,fimul& quæ mor bum, perſpecta habet,
non tamen fanitatem, & morbum indifferenter effi cit, ſed ſanitatem ſibi
ſemper proponit.eodem modo & aliiomnes artifices. quare diale- ſola diale
& ica, ac oratoria ars circa utrunque oppofitæ indifferenter uerſan rica à
philo tur.atque hinc eſt, quòd hæ duæ artes à philoſophis poteſtates ſolent
appel fophis lint ap lari. poteftas enim proprie oppofitorumeſt: hæ autem artes
non unum mat pellatę pote- gis oppofitorum, quam alterum tuentur, licet alii
iccirco ipſas appellari po ſtate; idý; teftates dicant, quoniam potentesreddunt
eos, qui ipſis inſtructiſunt.quid spopoo rheto ! tici & rheto enim tur.
enim non poteſt, qui hominibus probare, ac perſuadere, quod libeat; pofsit?
alii uero iccirco eas poteſtates appellari dicunt, quoniã ad bonú æque busci
nfirma tribus rationi ad malú uſum his uti poffumus: atque hinc eft, quòd
neſcias, bonine an mali plus hominibus hæ artes attulerint: ficut enim,fiad
honeſtas rariones dedu cantur, ut ueritatis inuentionem, iuſtitiæ defenfionem,
ac commoda pa trix maxime proſunt, ita fiad oppoſita trahantur, maxime obelle
ſolent his igitur tribus cóueniunt dialectica, & rhetorica, quòd definitum
genus ſub je& um non habent, quod non ex propriis, ſed ex communibus
probant, & quòd utranque oppofitorum æque tuentur. TOTIDEM etiã modisinter
fe differút.primoenim diale & ica circa quam- quot modis cunque materiam
uerſatur. rhetorica autem ciuilem materiam quodammo inter fediffe
dofibiappropriat. ſecundo diale &interrogando ica, & reſpondendo de re-
rat rhetoria busagic, ac prolixitatem uerborum fugiens quambreuiſsime differit:
rhe- lectica: torica uero continuata, ac diffuſa oracione uritur, quod
confiderans Zeno reéte admodum rhetoricam manui expanſæ, dialecticam uero eidem
in pu gnum contractæ comparauit. tertio differunt, quia diale&ica circa
séris: quid ſie 94 sherorica uero circa uzóleous uerſatur. eft autem Siois
quæſtio nullis certiş is; & quid finibus temporum locorum, perſonarum
concluſa. úzóteous uero quæ defini ta eft uelomnibus, uel pluribus horum, ut fi
quæramus, an philoſophiæ ope ra fit danda, siois eſt, fi quæramus, an nobis hoc
temporephiloſophiz ſiç uacandum, utóðeris eft. IT A igitur paret, quod ſie
philoſophi propoſitum in his Topicorum libris agere, ſcilicet de
dialecticamethodo, uidimusý; quid eſſet diale &tica, & quid cum
rhetorica conueniat, quid ue ad ipfa differat. AlterVM, quod diſcutiendum
propoſuimus, eft, quænam ſit huius operis diale &icz u. utilitas eftautem
eius utilitas ad quatuor præcipue.primo ad diſputationes, tilitas, & ad
fecundo ad oratoriam facultatem,tertio ad ueritatis inuentionem, ultimo quot
res cöfe ad ſcientiarum principia probanda.ſi quis ea demoliri tentet, ad
difputatio- ratpotiſſimú, nes quidem utilis eſt diale&ica, quoniam loca
nobis ſubminiſtrat; unde e. quid.confe Tuantur argumenta ad quodlibet problema
conſtruendum, uel deftruédum. ad diſputa - præterea docer quomodo interrogare,
ac reſpondere debeamus. quare fi ţiones. alios interrogabimus, quodlibet
probare poţerimus: fiautem interroganti reſpondebimus, fententiam noſtram
egregie ſuſtinebimus, atque ad ircon ueniens non deducemur.quàm autem
adrhetoricam conferat, hinc patet', quàm confen quod omnes fere, qui de
rhetorica conſcripſerunt, non aliunde, quam ex riam faculta docis, qui hic
traduntur, probationes fuas, quæ ſunt quaſi orationis cor, de- cem, ſumi
tradunt, neque tamen eo minor eft hæc utilitas, quòd plerique rhe cores ex his
Ariſtotelis libris, quod ad rem ſuam faceret, iamdudum mutua cti ſunt.magni
enim intereſt, fi quis aquam ex riuulis hauriat potius quam ex fonte, id autem
uel hinc patere poteſt, quòd, cum apud Ariſtotelem tradi ti ſint tercentum,
atque eo amplius loci, ita diſtincte ſecundum quæſtionum differentias, ut
nihilmagisrhetores eos omnes ad uiginti fere deduxerunt, quam ampla facultas in
quantascoa&a anguſtias. Ad ueritatis autem inuent quàm confe tionem
dialectica confert, quoniã cum in unaquaquere poſsimus ad utran- rat ad uerita
quepartem diſputare ex probabilibus. probabilia autem non fint exomni tis
inucntio parte falſa, ideo ex ipſis aliquid ueri colligere poterimus, quod
Ariftotelis reſtimonio confirmatur, qui plerunque in rebusdifficillimis diale
& icos fyl logiſmos pro utraque parte præmittit.deinde fententiam ferens
folet often quim confe dere quoquo modo rem ita ſe habere, & quoquomodo non.
Confert de rat ad ſciena mum diale & ica ad ſcientiarum principia
defendenda: nulla enim ſciétia pro A 2 pria nem. Iteriorum. tiarum prima pria
principia poteſtprobare, fed ea pro ueris aſſumens, alia omnia ex illis
pendapaa pro probat: at fi huiuſmodi principia negentur, nullus præter
dialecticum,& metaphyſicum poterit ipſa probare.maxima igitur, utpatet, eſt
diale &ticæ utilitas,atque ideo immerito quidam ipfam damnarunt, &
fuftulerunt.fie quòd quidã nim diale &tici quidam pernicioſas opiniones
intulerunt, ut Protagoras, dialectica im qui cum in dialecticis excelleret,
Deos in dubium reuocauit, unde decreto merito dam- publico Athenienfes eius
libros arſerunt,ipſumą; Athenis ablegarunt, tan narint, idq; Protagoræ e quam
hominem reipublicæ, ac philoſophicæ ueritati perniciofum, id non xemplo.
dialecticæ contigit uitio, ſed eorum potius, qui dialecticam à rerum cogni
tione ſepararunt, quod profecto aliud non eft, quàm fi quis corpus ab ani ma
ſeparet, aut oculum à uiſua facultate: unde mirum non eft, fi poftea dialectica
ad deteriorem partem abufi fuerint. quæ fit hu - SEQUITUR, ut inquiramus,quæ
ſit huius operis inſcriptio, et inſcriptionis ius operis in- caula.
inſcribuntur autem hi libri Torine, græco nomine, à uerbo Tótosi,
infcriptionis. quodlocum nobis ſignificat. eſt autem locus, ut Rodulphus
definit,com munis quædam reinota, cuius admonitu, quid in quaque re probabile
ſit; poteft inueniri, atq; hinc libri, qui de huiufmodi locis agut, Topica
appellati. Iam illuduidendum eſt, qui ſit horum librorum ordo ad alios libros
logicæ qui fit ordo facultatis. primoq; inquirendum eſt, an libri Topici ſequi
debeant libros huius libri. pofteriorum reſolutoriorum: deinde an etiam ſequi
debeant libros priorú, et primo an Primo quidem, quòd pofteriorum libri, qui de
demonſtratione agunt, To cedere debe- pica conſequi debeant; ex eo probatur,
quoniam demonſtratio eft finis to ant libros Po tius logicæ tractationis, ut
Græci atteſtantur, de ea igitur ultimo loco agen dum eſt.præterea cum
probabilia uiam nobis aperiant ad ipſam demonſtra tionem, fintq; inuentu, ac
cognitu faciliora, dehis igitur priori loco agen huius ratio dum eſt. his
itaque rationibus Topica præcedere Poſteriora ſtatuamus. an uero præcedant, an
ſequantur Priora, non minor eſt difficultas. CICERONE Marcus Ci Topica cero,
cuius fententiam ſequitur BOEZIO, logicam facultatem, quam dili - Lebeid libros
gentem rationem diſſerendi appellat, in duas partes dicit efle diductam, u.
Priorum, nam inueniendi,alteram iudicandi:inueniendi artem ordine naturæ
priorem idậ; ex fen- dicit. ſi hæcita ſunt, cum inueniendi ars in Topicis
libris tradatur, iudican tentia CICERONE - diuero in Prioribus, ergo Topica
procedut Priora.quæ enim priora ſuntin ronis, & BOEZIO doctriva ordinata,
prius etiam tradi debent.uerum quoniam plerique ne çit. fciunt qua ratione pars
illa appelletur iudicatiua,ideo hoc ipſum nunc:0. ſtendamus. Appellatur hæc
pars inuentiua eo quòd locos, utdiximus, con partes logicæ tinet, ex quibus
probabilia eruuntur.pars uero altera iudicatiua dicitur, altera inuen- quoniam
doceſ, quo pacto, probabilia illa, quæ inuenimus, fint conne& en
tiua,altera ne da, qua ſcilicet figura, & quomodo, ut aliquid concludamus,
non ſolum ma appellentur. teria opuseft, qua id efficiamus, ſed etiam recto,
& artificioſo connexu., non aliter, quam qui cercas, autáreasimagines
fundunt, non ſolum materia indlgent, fed etiam typis quibuſdam,per quos fuſa
materia debitam formam fufcipiat.pars igitur illa, quæ de locis agit,
inuentiua, quæ uero de modis,ac figuris ſyllogiſmorum, atque inſuper
decautionibus captioſarum argumen opinionis fu- tationum, iudicatiua eſt
appellata. ſed, ut ad rem propoſitam redeamus, perioris effi - concludebat
prior ratio Topica debere præcedere librospriorum, ſed huic cax oppofi -
fententia opponitur efficax ratio.in Prioribus enim agitur de ſyllogiſmo in.
communi, in Topicis autem de ſyllogiſmo dialectico.cum autem commu niora femper
præcedere debeant, ergo priorum libri præcedent Topica, hancq; ſententiam
peripateticiomnes, Græci, Latini, et Arabes concordes cui caméopi
conſequuntur.Si cui tamen prior ſententia magis arrideat, quòd ſcilicet TO nis
confirma tio. an qua ' ratione. TOPICORVM ARIŞ T. 3 Ctio. $ Topica præcedane,
non concedet; quod oppoſita ratio aſſumit, quòd fcili- nioni magis cet in
Topicis de diale&ico ſyllogiſmo agatur, ſed dicețibi agi de materia &
eiustatio diale & ici fyllogiſmi, quæ ſunt ipſa probabilia.hæc poſtea
quomodo ſyllogif- nis confirma mosautalia argumentationis fpecieconnecti
debeant,in prioribus traditur. tio. quòd Gi philoſophus Topicoru initio dicit
ſe in propoſita tractatione diale &icum fyllogiſmum quærere, hoc propterea
dicit, quoniam hæc omnia gra- niobiectio. huic opinio tia diale & ici
ſyllogiſmitra & antur: quid enim conferent probabilia, nifi ipfi huius
obie– recte componere, ac connectere ſciamus? non tamen ſupponunt do
&trinam ctionis diflo de fyllogiſmo, quæ in prioribus traditur: Id neque ex
eo oſtendi poteſt, hanc lutio. tračiationem eam fupponere, quæ eſt de
fyllogiſmo, quoniam philoſophus alia huius ra obie initio primi Topicorum de
ſyllogiſmo, atque eius ſpeciebus agit:non enim ob aliud de his agit, niſi ut
dialectici fyllogiſmi materiam inueniat, de qua huius obie hoc loco nou
diffiniret, eiusg; ſpecies, cum dehis in reſolutoriis abunde e- ftionis dißio
lutio alia, giffet.ita igitur Topica librum de interpretatione conſequentur,
Priorum conclufio. autem, ac Pofteriorum libros præcedent. Illvd deniū uidendum
ſuperelt, quæ fit huius operis diuiſio.diuiditur au- quæ fic huius tem in tres
partes. in primo enim libro oſtendit partes, ex quibus compo- operis diui –
nuntur orationes dialecticæ, & partium partes, uſque ad fimpliciſſimas. in
fio. fecunda parte oitendit loca, ex quibus fumantur argumenta ad conſtruen dum,
& deftruendum omnegenus quæſiti, quod fit in ſex ſequentibus libris. in
tertia autem parte; uidelicet in o & auo libro interrogantem inftruit, quo-.
modo debeat interrogare, ac reſpondentem, quomodo debeat reſpódere. In hoc
primo capite proponitphiloſophus propoſitum ſuum in his Topicis libris.
&quoniam hæc omnia,quæ in hoc uolumine tractantur, gratia diale quid in hoc
Etici fyllogiſmi tractantur, ideo præmittit, quid ſit fyllogiſmus, & quæ
fint agendum pro eius differentiæ.primo igitur definit fyllogiſmum, deinde definit
ſyllogiſ- ponac philo mum demonſtratiuum: & quoniam demonltratio conſtat
exprimis, & ueris, fophus. oftendit, quænam ſint hæc prima, & vera,
definit etiam diale &ticum ſyllogif mum. & quoniam conſtat ex
probabilibus,oftendit quænam ſint probabilia. definit deinde litigioſum
fyllogiſmum, poftremo definit paralogiſmum, qui in ſcientiis fit, ac concludens
dicit ſe ſummatim dehis egiſſe, admonetą; ſe non effe de rebus his exactam do
& rinam traditurum, ſed qualis pro poſitæ methodo conuenit. Propositum. Duæ
ſunt apud FILOSOFI voces cognatæ, propofitum, & fub- quid inter se iectum.
ſubiectum eſt circa quod unaquæque diſciplina uerfatur: propoſitum differantpro
uero eſt id, quod artifex ſibiproponit, & quo effe & to ceſſat ab
opere, exem- pofitum; & plicauſa,fubie& um in medicina efthumanum
corpus, propoſitum uero eſt ſubiectum. fanitatem efficere in humano corpore,
& femper propoſitum comprehen dit etiam ſubiectum, quare Græci interpretes,
cum ſemper expofitum quæ rant, de ſubiecto nunquam fere uerba faciunt notandum
autem eſt, quòd in hoc differre uidentur artes factiuæ à diſciplinis
contemplatiuis, quòd in pro- quomodo fa pofito artium faciuarum tria
complectuntur, effectio primum, quæ eſt cu- ctiuz artes à juſlibetartis finis,
deinde forma, quæ ab artifice introducitur, quæ & ipſa differant. fubie
& um artis propinquum appellatur, ſicut eſt in medicina ſanitas: ptäte rea
ipſum ſubiectum, atque hæc tria in propoſito artis explicantur, nilicon tingat
formæ illi, &fubiecto unum eſſe nomen impofitum. in propofito au tem
contemplatiuarum diſciplinarum comprehenditur cognitio, quæ eſt cuiuſlibet
fcientiæ contemplatiuæ finis, & ipſum ſubie & um licet fiquis in his
etiam diligentius inſpiciat, uidebit formam quandam latere naturalis
philoſophi.propositum est res naturales cognoſcere, fed forma latet modus 1 1
торт сок у м ARIST, di, dus, ſcilicet & character quo illas cognofcit,
nempe phyſice eodem modo, &arithmetici propoſituni eſt numeros cognoſcere
ledlatet illud mathema tice, quod eſt quali forma eius cognitionis. notandum
etiam eft aliud effe proris differ. propofitum eius, qui ſcientiam aliquam
tradit, &ipſius ſcientiæ, exempli se àpropoſ- cauſa,philoſophipropofitum
eſt in hoc uolumine de dialectica agere, ipfius to ſcientiæ, uero diale
&ticæ propofitum eſt probabiliter diſputare de quacunque propofi quä ipfe
fcri- to problemate. utrunque autem propofitum indicant uerba philoſophi. ptor
tradit. quid ſit me Methodum. utcognoſcamus quid methodusſit, quæ res, ſicuti
non facilis eſt; thodus. ita digniſsima eft cognitione, notandum eſt,quòd
methodus, ficut nomen indicat, elt uia quædam, qua unum poft aliud certo quodam
ordine poſitum eft, quare diſciplinæ omnes, quæ certum quendam ordinem obſeruant,
me: quæ fint pro- thodi appellantur: ſed inter ipſas diſciplinas aliæ ſunt,
quæipſis diſciplinis prie mecho- tradendis deſeruiunt, & iccirco
diſciplinarum inſtrumenta dici poflunt, cu juſmodi ſunt definiendiars, &
diuidendi, & aliæ quædam. aliæ uero ſunt di ſciplinæ, quibus illæ
deferuiunt, proprie quidem methodi nomen diſciplinis deſeruientibus conuenit,
quæ omnes ad logicam tractationem pertinent, quæ etiam in cauſa ſunr, cum aliis
diſciplinis applicantur,ut niethodi nomé accipiant: unde & medendimethodus,
& phylica methodus dicitur, cum ſci licethæ diſciplinæ certo quodam ordine
traduntur, quod non aliunde ha bent, quam ex illis logicis mechodis. quod hæc
ars Inuenire. dixit hoc philoſophus, quoniam ante ipſum hæc ars nondum erat
nondum inué conſtituta: etſi multa apud PLATONE, & alios ueteres
philoſophos reperi ta erat,ſed ip rentur, illa tamen erant præcepta quædam
ſparſa, & difie & a,neque colle ſe primus ea inuenit, & p &a in
artem. primus omnium Ariftoteles hæc diligenter perſecutus artem fecit, hanc
inſtituit, fimul & perfecit. A quapoterimus etc, cum diale &
icainterrogando, & reſpondendo conſiſtat, quid diale & i- oftendit
philoſophus, quidnam ipſa conferac tum interroganti, tum reſpon ca cöferat in
denti.confert enim interroganti, quoniam docet ipſum diſſerere de qua
reſpondenti cunque re, quæ à reſpondente proponi poſsit: confert reſpondenti,
quonia inftruit ipſum, ne abinterrogante deducatur ad inconueniens:ſed ſenten
tiam ſuam egregie ſuſtinear, De omni, hoc dicens philoſophus quodam modo diale
& icam d rhetorica ſe parauit. etſi neutra earum habeatſubie & um
limitatum,non æque tamen rhe torica de omni quæſtione diſputat, ſicut
dialectica.circa ciuilia enim nego cia magis uerſatur, quod quædā Propoſito
problemate. Quid ſit problemainferius oftendet philoſophus. diſpu non ſunt dia-
tat diale & icus de rebus ciuilibus, de rebus naturalibus, de rebus medicis
lettica pro- aliisg;, in his tamen quædam ſunt, quæ non ſuntdialectica
problemata, ne blemata. que enim diſputabit de his, quæ indigentſenſu, aut
pæna,utquòd ignis fic callidus, neque de his, quæ propinquam habent
demonſtrationem, led de his quæ dubitationem aliquam habent. Ex probabilibus. quare
diale & icus ex probabilibus diſſerat, ſuperius diximus. quid philofo.
Primum igitur. particula igitur coniungit hanc partem cum eo, quod dixit gat
illa parti ſyllogizare.fi enim docet hæc ars fyllogizare ex probabilibus, ergo
oppor Cula, Primum tet, utcognoſcamus, quid fit fyllogiſmus; præterea debemus
uidere, quæ igitur. ſint ſyllogiſmorum differentiæ, ut manifeſtum fiat, quòd
fit hic fyllogiſinus ex probabilibus, quo dialectica methodus utitur. dubitatio
an Hunc enim quærimus. dubitant quidam, cum diale&icus ſyllogiſmus ſit
huius hisusubiectului operis fubie& um, quomodo dicat philoſophus, hunc
enim quærimus, quo fit dialecticus niam fubie & um debet præcognoſci in
qualibet ſcientia, cuiuseſt ſubie & um: 1 1 1 quod TOPICORVM. ARIS tionem.
quod autem eft præcognitum, non poteſt eſſe quæſitum: ſed dicendum eft,
fyllogiſmus, quòd in hoc uolumine fubie & um eſtnon dialecticus
ſyllogiſmus, ſed diale & i- methodus. ca methodus, cuius tamen præcipuum
opus eſt ſyllogiſmus diale&icus. ſed li folutio Tupe etiam ſupponamus
ſubiectum eſſe ſyllogiſmum diale& icum,nó tamen eſt in- rioris dubita
conueniens, quòd quæratur, quoniam ſubie &tum in ſciétia ſupponitur, quod
aliaetiam for fit, & quid ſignificet. ſed poteſt poſtea quæri, quid fit,
quæ ſint eius partes, lutio. paſsiones, &proprietates.non igitur idem erit
ſuppofitum, & quæſitum. Eft itaque ſyllogiſinus. fyllogiſmum interpretatus
est CICERONE ratiocinationem, quid nobis fi in eius definitione orationem
poſuit philoſophus loco generis (cum enim gnificet fyllo aéros duo fignificet,
græci omnesaccipiunthoc loco pro oratione )non folu gulmus: enim ſyllogiſmum,
fed & alia plura oratio comprehendit.quæ omnia à fyllo Pelindorecas giſmo
ſeparauitphilofophus quatuor adiectisdifferentiis: eam enim oratio fumatphilo
nem, in qua poſitis quibuſdam, aliud quid neceſſario accidit, propter po-
fophus ora fita ſyllogiſmum appellat. Quibufdampoſitis, per hocſyllogiſmum
ſeparauitab his orationibus, in quibus quid ſeparec nihil ponitur, qualis eſt
enarratiua oratio. pofitis autem ſignificat fumptis, hac particula &
conceſsis: oportet enim, ut quæ ad ſyllogizandum ſumuntur, etiam con atis.
quibufdá po cedantur, uel ſcilicet ab alio, fi cum alio quis ratiocinetur, uel
faltem à ſe ipſo, ſiſecum ratiocinetur,uelab audiente non expetit reſponſionem.
præ utrú illud, po terea illud, poſitis, comprehendit non folum affirmatiuas
propoſitiones, ſitis,compre uerum & negatiuas. nam & negatiuæ nihilo
fecius ad fyllogizandum ſumun- hendat & af tur, quàm affirmatiuæ.præterea
illud, poſitis, proprie reſpicit categoricas negatiuas p propoſitiones.
hypotheticæ enim non ponuntur, fed fupponuntur, unde ca politiones: tegorici
ſyllogiſmi ſimpliciter, acproprie fyllogiſmi dicuntur. hypothetici utrú illud
po ſitis compre non ſimpliciter dicuntur ſyllogiſmi, fed hoc totum ſyllogiſini
hypothetici. dixit præterea pofitis, & non pofito, quoniam ex uno pofito
nihil poteft fyi ricas, aneuí logiſtice concludi, ſed utminimum ex duobus.argumenta
enim illa, quæ ex hypoteticas. uno polito aliquid concludunt, uti ſunt
enthymemara, & quæ ANTIPATER ſe- quomodo co &tatores Moronéquata
appellarunt, defectuoſa funt,quod deprehenditur,quiasnofcai qua fi id, quod
prætereunt, ſuppleamus, nihil eft in argnmentatione ſuperuaca veum, quod profe
& o fieret,fi huiuſmodi argumentationes non eflent defi- etuoſa. cientes,
ut in ſyllogiſmis uidere eft.fiuntautem enthymemata, ubi propofi quando pof
lint fieri en tio aliqua præteriri poteſt, quoniam euidens eſt, & manifefta,
ut reſpirat, thymemata ergo uiuit: at ſi huiuſmodi propoſitio latens ſit, tunc
no poſſunt effici enthy- quando non memata, ut fi dicamus,motus eſt,ergo uacuum
non eſt, ſed hæ appellantur poſsint fieri illationes, & conſequentiæ, non
etiam enthymemata. enthymema Aliud quid à poſitis, oftendit his uerbis
philoſophus fyllogiſmi utilitatem.nul fyllogiſmi uci lum enim eft aptius
inſtrumentum ad cognoſcendum, quàm fyllogiſmus: cú litas. enim nos fimus
cognitionis participes, non tamen fine diſcurſu res cogno- quotuplici - fcamus,
ſicuti beatæ métes, quæ intuitiue cognoſcunt, ideo ab uno ad aliud ter abuno ad
procedimus.cum autem hoc quadrupliciter fieri pofsit, uel à noto ad notū,
datur. uel ab ignoto ad ignotum,uel ab ignoto ad notum, uel à noto ad ignotum; tres
primi modi nihil ad cognitionem conferunt, ſed ſolus quartus, quo pro cedimus à
noto ad ignotum, hoc autem fit per fyllogiſmum:quare cum im poſsibile fit, ut
idem fit notum, et ignotum, ideo oportet, ut in fyllogif mo aliud concludatur
ab his, quæ poſita ſunt: quia fialiquid concludaturno aliud à pofitis, ea
oratio non erit ſyllogiſmus, quia fyllogiſmi uim nó habet, quinam fyllo ſicut
oculumnon dicimus, qui uidendi uſu caret, ut eſt pidus, autlapideus. gifni à
toi merito igitur à fyllogiſmi definitione excluduntur, qui ſyllogiſmi
siapapouueror pellari Siepo iſtoicis appellantur, in quibus aliud à pofitis non
concluditur, ut uel dies pouuevos. eſt, do argu menta defe ta. aliud proce 1
obie &tio. eſt, uelnox eſt, ſed dies eſt,ergo dies eft.Sed obiiciet quis,
liſyllogiſmi funt, qui hoc modo ex diuifione procedunt, uel dies eſt, uel nox
eít, ſed dies eſt, non ergo nox eſt: quare non etiam priores illi fyllogiſmi
erunt. uidetur e nim quòd idem ſit, nox non eſt, & dies eſt, etſi in uerbis
fit differentia.uer borum enim differentia, fi idem ſit ſignificatum, nihil
omnino facit. dicen ſolutio obie- dum eſt, quòd illatum illud noxnon eſt,
ſignificat quidem diem eſſe, non ta ctionis. men primario, ſed ſecundario.
primo enim ſignificat no &is negationem, ſe cundario autem ſignificat diei
præſentiam, eo quòd non exiſtente no & te ne cellario dies eſt:quemadmodum
& nox eſt, primo ſignificat no &i præſen tiam, ſecundario uero diei
priuationem. cum igitur aliqua fit inter hæc dif · ferentia, quoniam non eandem
rem primario lignificat, ideo hi ſyllogiſmi quòd fyllogif ſunt. illiuero, in
quibus nulla prorſus eſt differentia, inter aſſumptum, et illa mi,quifiunt tum
non merentur dici ſyllogiſmi, eadem ratione & fyllogiſmi illi ſunt, qui ex
contradi- ex contradi& tione fiunt, ut uel dies eſt, uel dies non eſt, ſed
dies eſt, non er merentur di- go non eſt.aſſumptum enim illud primario ponit
diem efle, fecundario au ci ſyllogiſmi. temnegat diem non eſſe. quæna fit ha Ex
neceſſitate accidit. declarat hac uoce philoſophushabitudinem,quæ eſt in bitudo
inter ter concluſionem, & præmiſſas, quas appellauit pofita. oportet enim
quòd præmillas, & concluſio à pofitis neceffario inferatur. notandum autem
eſt,aliud eſſe con quid differat cluſionem neceſſariam, quàm quæ ex neceſsitate
accidit.conclufio enim eſt inter conclu- neceſſaria, quæ eſt in
neceſariamateria, uthomoeft mortalis: concluſio ue fioné necella ro ex
neceſsitate eſt, quæ à poſitis neceſſario dependet, quod non minus riá, &
de ne: uerum eſt in materia neceſſaria, quam in contingenti. ſeparauit autem
hoc dentem,& de dicens philoſophus, ſyllogiſmum ab indu & ione, in qua,
quoniam non om neceffario, nia ſingularia inducuntur, & fi inducantur, non
tamen oportet, quòd eodem ſcilicet é hæc modo fe habeat uniuerfale, ficut
unumquodque ſumptorum, ideo conclu conclufio in lio in ea non accidit ex
neceſsitate. fiigitur conclufio non accidit ex neceſsi Cario, tate, non erit
ſyllogiſmus: atquehinc merito litigioſus ſyllogiſmus in forma peccans
nonmereturdiciſyllogiſmus. quot de cau- Propter poſita. quatuor de cauſis hoc
adiecit Philoſophus, primout deficien lis philoſo - tes fyllogiſmos ſepararet,
in quibus deficit altera propofitio ad ſyllogiſtica il phus poſuerit lationem,
ut lac habet, ergopeperit. ſecüdo, ut ſepararet ſyllogiſmos ſuper in
definitione ſyllogiſmi uacaneos, in quibus aſſumitur propofitio aliqua ad
concluſionem non necef particulă hâc faria, ut fi dicamus, omne iuſtum eſt
honeſtum, omne honeftum eft bonum, ſcilicet Pro- omne bonum eſt eligibile, ergo
omne honeftum eſt eligibile.tertio,ut ſepa pter poſita raret orationes, in
quibus propria conclufio non infertur, fed aliquid alie tuor de cap - num, ut,
quod eſt ſecundum naturam, eſt eligibile, uoluptas eſt ſecundum na Gis. turam,
ergo uoluptasbona eſt. talis elt Epicuri ratio, de morte diſſolutum non ſentit:
quod non ſentit, nihil ad nos pertinet:mors ergo nihil ad nos pertinet. quarto,
ut ſepararet eas orationes, in quibus non ponitur aliqua propoſitio uniuerſalis,utſi
dicamus, linea a eſt æqualis lineæb, &linea c eſt æqualis eidem lineæb,
ergo linea a, & linea c funt æquales inter ſe. hæc enim concluſionon
ſequitur expofitis, fed ex uniuerſali prætermiffa, quæ dicit, quæ ſunt æqualia
uni tertio,funt æqualia inter ſe. quid differae Demonſtratio igitureſt, quando
ex ueris, & primis ſyllogiſinus eft. Aliud eft demon inter demon- ftratio,
& demonſtratiua methodus.eſt enim demonſtratiua inethodus ip deinonitrati
ſa ars, & diſciplina, quæ demonſtrationes efficit. demonftratio uero eſt
uam metho demonſtratiux methodiopus.cum igitur uelit philoſophus fyllogiſmi dif
duin. ferentias definire, à demonſtratione incipit, quæ eft omnibus aliis
nobiliſſi ma. dicit autem ipſam eſſe fyllogiſmum, qui conſtat exprimis, &
ueris, uel. hoc eft qua 1 ex торгсок у м ex his, quæ pro aliqua prima,&
uera ſuæ cognitionis principium ſumpſe runt.oportet igitur, fi definitionem
aliquam cognofcere debemus, icire quænam ſint prima, & uera, quod ipſe
paulo poſt oftendit, quòd ſcilicet ſunt fcientifica principia diſciplinarum,
quæ nonex aliis, ſed ex ſeiplis fidem ha- quòd ſcienti bent. hxc enim quoniam
funt principia,non poſſunt ex aliis demonſtrari, exte, non au quia non amplius
eflentprincipia, ſi ex aliis poflent demonſtrari. & cum ex tem ex aliis
ipfis alia demonftrentur,opus eſt, quòd ex ſeipſis fidem habeant, alioqui o-
fidem habét. mnia demonſtrata eſſent incerta. ſunt igitur ipſa principia
ſcientiarum cer ta, & euidentia: ex his autem quædam funt nobiſcum innata,
& quæ à præce ptore non diſcuntur, ac proinde appellantur communes animi
conceptio nes, dignitates, & proloquia, ſeu profata. alia uero ſunt, quæ
non poſſunt quidem demonſtrari, nobiſcum tamen non ſunt inſita, ſed admonitione
quadam, & declaratione indigent.leui enim declaratione ipfis affentimur,
& hæc appellantur poſitiones, quæ duplices ſunt, uel enim dicunt aliquid ef
quotuplices lint politio ſe, uel non eſſe, &dicuntur petitiones, uel
poftulata, uel quid fit res indi- nes. cant: ſed non dicunt aliquid efle,
uel non efle, & appellantur definitiones, quæ omnia apud mathematicos
manifefta funt. Quod autem dicit philoſophus, Non enim oportet in
diſciplinalibus principijs inquirere propter quid. Videri poſſetali- obie
&tio, 9 cui dubium, cum Themiftius primo poſteriorum dicat, prima principia
fcilicet prima ſcientiarum habere cauſam, propter quam illis affentimur lumen,
ſcilicet fciétifica prin intellectus agentis: præterea principia cognoſcimus
per terminos, ſed ter- habent,pro mini ſunt cauſamaterialis principiorum, ergo
principia habent cauſam.di- pterquam il cendum eſt, quòd prima principia habent
quidem cauſam, quæ affentimur ip nöautem ex ſis, non tamen habent caufam, propterquam
poffintdemonſtrari. ad ſecun- fe habentcau dum dicendum eft, quòd ex terminis
quidem cognofcuntur priucipia, non fam. tamen ex illis
poſſuntdemonftrari,quoniam termini ſunt incomplexi: ne que omnis cauſa dicitur
propter quid, ſed ea, ex qua poſſit aliquid demoſtrari. HABEmvs igitur, quæ
ſint prima, & uera: addit uel ex his, quæ per aliqua quare philo prima,
& uera, &c. niſi enim hoc eſſet additum, primæ ſolum illæ effentde-
fophus in de monſtrationes, quæ ex principiis demonſtrantur, cum non minus
etiam de- nis definitio monſtrationes ſint, quæ demonſtrantur ex demonſtratis
primis, ſed quamuis ne poſuerit ca, ex quibus fit demonſtratio, prima non fint
ſemper, tamen ſunt priora etiã hæc uer concluſione. ſemper enim debent eſſe
caufæ conclufionis, non folum in in- ba, uel ex his, ſerendo, ſed etiam in
eſſendo. propterea dubitat Alexander, fi quis ab effe- quæ penalina &u ad
cauſam procedat, utrum debeat dici demonſtratio,andiale& icus ſyl- uera luz
co logiſmus, quia enim procedit ex ueris, non uidetur, quòd fit diale &
icus; qui gnitionis prin ex probabilibusprocedir: & quoniam ex pofteriori
procedit, non uidetur, сіруй fumple quòd fit demonitratio, quæ ex primis
procedit. ſoluit ALESSANDRO, quòdu trunque tueri poſſumus, & quòd ſit
dialecticus fyllogiſmus, quoniam huiuf modi uera ſumuntur pro probabilibus, ut
lac habet, ergo peperit. luna de ficit, ergo terra inter ipſam, & folem eſt
interpofita. poffumus etiam dice re, quod fit demonſtratio, fed demonſtratio
quo ad nos, quia in ea accipi mus ea.quæ nobis notiora ſunt.eſt igitur
demonſtratio imperfe & a, & im proprie dicta. Dialecticus autem
ſyllogiſmusex probabilibus ſyllogizans.Non poflumus autem hanc quænam fint
definitionem intelligere, niſi cognoſcamus,quæ fint probabilia, ideo fubdit
probabilia. philoſophus,probabilia ſunt, quæ uidentur uel omnibus, uel pluribus,
uel ſapientibus,& his uel omnibus, uel pluribus, uel maxime cognitis, &
pro- omnibus pro batis, omnibus quidem probabilia ſunt, ut fanitatem eſſe
expetendam,ui- babilia. runt. quænam ſint B tam торт сок у м ARIST.. tam eſe
expetendam, fcire pulchrum eſſe, parentes eſſe honorandos: hæc e nini omnibus
probantur, quòd fi quialiter affirmant,id aduerſus intrinſeca rationem dicunt.
plurimis autem probabilia ſunt, prudentiam effe diuitiis plurimis quænam fint
eligibiliorem, & animam corpore præftantiorem. notató; hoc loco Alexan pro
babilia. der, quòd fi diale&icus de his ſoluni diſputaret, quæ in communi
notione uerfantur, ea ipfi ſufficerent, quæ omnibus, uel pluribus probātur: fed
quo niam plerunque etiam de his, quæ à communi notitia remota ſunt, ideo ea
quænam fint etiam probabilia aſſumit, quæ ſapientibus uidentur.omnibusautem
ſapien pbabilia om- tibus uidentur, quæanimi bona ſcientia, ſcilicet &
uirtus fint præftantiora nibusſapien- bonis corporis,quòd ex nihilo nihil fiat.
plurimis autem ſapientibus proba bilia ſunt uirtutem effe per ſe expetibilem:
& fi aliter Epicurus ſentiat felici tatem à uirtute fieri, quòd non detur
aliquod corpus indiuiſibile; & fi aliter ſentiat Democritus, quòd non ſint
mundi infiniti; & ſi contra ANASSAGORA quænam fint opinatus ſit;
celeberrimis autem probabilia ſunt,animam humanam eſſe im probabilia ce mortalē,
quæ fuit PLATONE opinio, uel effe quoddam quintum corpus,quam leberrimis fa-
dicit ALESSANDRO fuifle ARISTOTELE ſententiam, quod & M. Tullius CICERONE eidem
at pientibus. quòd etiam tribuit, licet alii omnes aliter ſentiant de
Ariſtotelis opinione. ſunt autem,pbabilia ſunt hæc probabilia, & fiuel
pauciadmodum, uelunus tantum forteita ſit opina ea, quæ uel tus, quoniam ſicut
illi probatiſsimi ſunt, ita eorum opiniones maxime pro unus, uel pau babiles
eſſe uidentur. notandum autem eſt differre probabile à uero, non eo fenferint-,
quòd probabile falſum ſit,utplurimum enim probabile, neque omnino eft illi
probabi- uerum, neque omnino falſum, ſed differunt iudicio. dicitur enim uerum
ex les fuerint. ipſa re, quando ſcilicet cum re conſentit. probabile autem
dicitur ex audie tium opinione: fi enim ita audientes opinentur, probabile
dicitur.probabi lia enim quatenus probabilia ſunt, neque uera, neque falſa
ſunt: quædam e nim uera probabilia ſunt, ut Deos eſſe: quædã etiam uera
ſunt,quæ non funt probabilia, ut quòd extra cælum nihil ſit: quædam etiam ſunt
falſa, & proba bilia, ut quòd Deus omnia pofsit, neque enim mala poteſt,
ſicut & pleraque ſunt, &faiſa, & non probabilia: ſed ex his nulla
fit argumentatio. notandum etiam eft, pleraque probabilia eſſe inter ſe
oppoſita. fæpe enim quod proba turuulgo,non probatur à fapientibus, ut quòd
bona animi præſtentcorpo quid fit pro- ris bonis. M. Tulius CICERONE primo DE
INTENTIONE PROBABILE dicit effe id, quod fere fie babile ex M. ri ſolet, ut
matres diligere filios ſuos, & id, quod in opinione pofitú eft, ut Tullii CICERONE
opinio, impiis apud inferospenaseffe paratas:&quòd ad hochabetquandã
ſimilitu dinem, ut ſi his, qui imprudenter ceſſeruntignoſci, conuenit: his, qui
ne in quot par- ceſſario profuerunt, haberigratiam non oportet. hoc autem
probabile in tes diuidatur quatuor partesdiuiditur, in lignum, quod uel
negocium præcedit, uel comi probabile. tatur,uel conſequitur. credibile
iudicatum, quod eſt uel religioſum, uel commune, uel approbatum: &
comparabile, cuius partes tres ſunt, imago, collatio, exemplum, quotuplex ſit
Litigioſus autem ſyllogiſmus. duplicem oftendit philoſophus eſſe ſyllogiſmum
fyllogiſmus litigiofum, & qui procedit ex apparenter probabilibus, ſed
re&am ſeruar litigiofus. connexionem: & quiconnexionem prauam habet,
uel fit ex uere probabi libus. ftatuita; philoſophus eum, quiin connexione
fyllogiſtica peccat, non eſſe dicendum ſyllogiſmum, fed hoc totum fyllogiſmum
contentioſum, quemadmodum homo mortuus non dicitur homo, fed hoc totum homo
mortuus. qui uero ſyllogiſticam connexionem ſeruat, ſed procedit ex ap
parentibus probabilibus, dici poteſt ſyllogiſmus. ratio autem quare hic ſit
fyllogiſmus, hic uero non eſt, quoniam uitiatur fyllogiſtica connexio, pe rit
fyllogiſmi natura non aliter, quam homo deſinit elle, quod eſt, li anima
priuetur, ne. priuetur, quoniam non poterat hæc definitio intelligi, nifi
cognoſceremus quid etient apparenter probabilia, & quid differrenta uere
probabilibus, quid fint ap ideo hocipfum declarabit philofophus. dicit enim,
quòd nihil eorum, quæ bilia; & quid funt probabilia in ſuperficie idem,
funtapparenter probabilia, habet omni differant à ue no fantaſiam idem,
funtuero probabilia.id autem eſt apparenter probabi- re probabili le & in
ſuperficie, quòd facile redarguitur,quia ſcilicet promptam habet bus.
inſtantiam, ut ſi dicamus, quod uidet, oculoshabet.ſi quis enim hoc admit -tat,
fateri cogetur oculum habere oculos, ita ſi quis fateatur, quæ loque ris, ex
ore exeunt, audire poterit, currũ loqueris ergo: currus ex ore exit. eodem modo
qui oculos habet, uidet, fed dormiens habet oculos, ergo uidet.in his fi quis
parum infpiciat, mox deprehendet mendacium, quod nonhabeantea, quæ uere
probabilia dicuntur:neque enim hoc facile quis redarguet, quod maiori bono
contrariuin eſt,maius malum eft: in multis eniin hoc uerum eſt, falſum tamen
quandoque deprehenditur.nam morbus, qui eſt maius malum, quàm mala babitudo,
contrariatur ſanitati, quæ eſt minus bonum, quàm bona habitudo. Principii
litigioſarum orationum. per hoc intelligit philoſophus propoſitiones, ex quibus
litigiofi ſyllogiſmi fiunt, non autem horum argumentorum loca. NOTAND v M autem
eft differre litigioſum, ſeu contentioſum ſyllogiſmũ quid differat à ſophiſtico
ex utentis inſtituto.contencioſus enim eſt,qui ui& oriam aſpi- litigiofus
fyl rat:fophifticusautem, qui gloriam. ſophiſtice enim ex fucata fapientia glo
logiſmus à ſo phiftico. riam captat, ut inde pecunias acquirat,ut dicitur,primo
Elenchorum ca pite decimo. Adhuc autem præter dictos omnes fyllogiſmos. aliam
ſyllogiſmi differentiam affert quidfit para philoſophus, qui eſt paralogiſmus,
quifit in ſcientiis expropriis quidéprin- logiſmus. cipiis alicuius fcientiæ
procedens, ſed male dedu &is, atque ideo falſis. appel lauit autem
philoſophis ſcientiis geometriæ cognatas ſtereometriam,per- fcientiæ geo fpe
&tiuam, aſtrologiam, arithmeticam,muficam, archite & uram, chofmo-
metriä сo graphiam, mechanicen, & alias quaſdam.quòd autem huiuſmodi ſyllogiſmi
gnatæ. à ſuperius di&is differant, patet: non enim ſuntdemonſtratiui, quia
falſum concludunt. nam etſi propria principia alicuius fcientiæ aſſumant,
quxuera funt, eo tamenmodo intellecta, quo falſus deſcriptor illis utitur, ſunt
falla. neque etiam huiuſmodi ſyllogiſmidicipoffunt diale & ici; quoniam ex
proba bilibus non ſunt: neque enim quæ omnibus probantur, neque quæ pluribus
affumunt, neque quæ omnibus fapientibus, neque quæ plurimis, neque celeberrimis,
ſed nequedicipoffunthi ſyllogiſmi litigiofi,quoniam non af fumunt apparenter
probabilia. propria enim principia non uulgo, ſed his, qui in ſcientia ſunt
uerſati,cognoſcuntur quare probabilia dici non poffunt, & cum ad prauum
ſenſum deducuntur, non etiam dici poterunt apparen ter probabilia. Λημμάτων.
λήμματα funt apud ΑRISTOTELE im propofitionesfyllogifmorti quas λήμματα. nos
præmiffas appellamus, & ſumpta: unde syllogiſini defe & uofi, qui ex
ana qua ſint. tantū propoſitioni conſtabāt,ab Antipatro coronéiuuati ſunt
appellati.notan dum eft paralogiſmum, qui in ſcientiis fit, qui
pſeudographusappellatur;ita quonam mo fe habere ad demonſtrationem, quemadmodum
fe habet contentiofus ad do paralogiſ diale& icum.notandum præterea eſt
paralogiſmi nomine, comprehédi utrun- mus habeat que modum ſyllogiſmi
contentiofi, fyllogiſmum ſophiſticum pſeudogra- ftrationen phum, &
tentatiuum. Species igitur fyllogiſmorum, ut figura quadam complecti licet.
Plures affert ratio. rationes qua nes ALESSANDRO, quare dixerit philoſophus, ut
figura quadam comple & i licet, re philofo B 2 uel phus dixerit, quænam Gnt
tiuus. ut figura qua uel quoniam non tradiderit diligentem, & exquiſitam
horum definitionem, dam comple Eti licet. nonenim ad hoc inſtitutum pertinebat,
uel quia non omnes fyllogiſmorum differentias eſt perſecutus.eas enim
prætermiſit, quæ fumuntur pencs dif ferentias propofitionum, & quæ penes
earum connexionem, uel quoniam prætermiſit enthymema, quod quamuis non fit
fimpliciter fyllogiſmus, eſt tamen ſyllogiſmus rhetoricus, uel quoniam
prætermiſit ſyllogiſmum tenta quid fit fyllo tiuum,dequo alibi fa&a eſt
mentio.eft autem fyllogiſmus tentatiuus, qui gıſmus tenta procedit ex
probabilibus, non ſimpliciter, ſed reſpondenti. eft enim ten tatiuus
ſyllogiſinus ad eos refellendos, qui fingunt fe aliquid ſcire, quod ne ſciunt:
fed dubitat ALESSANDRO, ac fere affirmat idem effe Tyllogiſmum tenta tiuum, ac
pſeudographum. philoſophus enim in Elenchorum libro tenta tiuum fyllogiſmum
definit, quod fit ex his, quæ reſpondenti probantur: & quæ neceſſario
tenere debetis, qui profiteturſe habere ſcientiam. hoc au qua in re ten tem
idem eſt, ac fi diceret ex peculiaribus fcientiæ principiis. hæc enim tene
tatiuus fyllo- re debet, qui ſcientiam habere profitetur. appellatur autem
tentatiuus à Fat a pſeudo propoſito, & inftituto interrogantis,
pſeudographema autem ab effe& u. grapho. Vtautem uniuerſaliter dicamus.
Admonet philoſophus in his, quæ di &a ſunt, ac quòdnon in in omnibus, quæ
ſunt dicenda, non eile expectandam certam, ac demon omnibus re- ftratiuam
ſcientiam, quia propoſita tra & atio id non fert, cum de probabili renda
demó- bus fit, quorum certa, atque exquiſita fcientia haberi non poteft, ut
dicebat ftratiua fcien in ſecundo metaphyſices, certitudo mathematica non eſt
in omnibus expe tenda, neque omnium poteſt haberi demonſtratio. dubitatio Q-
QVAER VNT quidam, cum philoſophus attulerit duos fyllogiſmos con phus attule-
tentiofos,alterum, qui peccat in materia,alterum, qui peccat in forma, fit du
os fyllo cur unum tantum pſeudographum, qui in materia peccat, foluunt, quòd
giſmos con- peccatum formæ eſt commune omnibus ſyllogiſmis: quoniam igitur ipſum
tentiofos, & expoſuit in fyllogiſmo contentioſo: ideo hoc loco ipſum
prætermiſit, at pſeudogra- peccatum materix eſt fingulis proprium. Sequitur, ut
inquiramus, quæ sit huius operis inscriptio, et inscriptionis ius operis
incausa inscribuntur autem hi libri topice, græco nomine, a verbo topos
inscriptionis munis quædam rei nota, cuius admonitu, quid in quaque reprobabile
sit, potest inueniri, atq hinc libri, quide huiusmodi loci sagut, topica
appellati. Iam illud videndum est, quisit horum librorum ordo ad alios libros
logicæ qui sit ordo facultatis primo q; inquirendum est, an libri topici se qui
debeant libros huius libri ant libros totius logicæ tractationis, ut græci
attestantur de eaigitur ultimo loco agen Iteriorum.dumest. prætere a cum
probabilia viam nobi saperi anta dipsam demonstrationem, ling inventu,
accognitu faciliora, dehi sigitur priori loco agen huius ratio, dumest his
itaque rationibus topica præcedere posteriora statuamus: an uero præcedant,
ansequantur priora, non minor est difficultas. Marcus CICERONE cuius sententiam
sequitur BOEZIO, logicam facultatem, quam dili-, posteriorum resolutoriorum:
deinde an etiam sequi debeant libros priori et primo an Primo quidem, quod
posteriorum libri, qui de demonstratione agunt, Topica cedere debe-
consequi debeant, ex eo probatur, quoniam demonstratio est finisto
præcedere gentem rationem differendi appellat, in duas partes dicites sedidu
&am, unam inveniendi, alteram iudicandi: ioveniendi artem ordine naturæ
priorem ida; exfen- dicit si hæc ita sunt, cum inveniendi ars in topicis libris
tradatur, iudican tencia CICERONE diueroin prioribus, ergo topica procedúr
priora quæ enim priora sunt in sciunt qua ratione pars illa appelletur
iudicativa, ideo hoci p sum nunc o qua ratione stendamus. Appellatur hæc pars
inventiva eo quod locos, ut diximus, con partes logicæ tinet, ex quibus
probabilia eruuntur. pars vero altera iudicatiua dicitur, altera
inven quoniam docer, quo pa & t o probabilia illa. Locus sigitur, ut
definit ALESSANDRO, est principium, & occasio epicherema- secundumA
eo tis, cum inprimo ea omnia tradiderit, quæ præcognoscenda erant,
antequa traderentur loci: merito igitur hic incipit explicare locos sed hic duo
sunt secundo libro et si enim de hacrenon nulla dixerimus, minandaante examinanda
primoq,uidsit locus nunc est diligentius explicatione libri, hoc ipsum tamen
cum agebamus de inscriptione sit de locis, par est, explicandum cum enim omnis
futura tractatio d u o efle exatis est autem in ixeípnucdiale & icus
syllogismus. Theophrastus autem hoc mo lexandrum. do definivit locum, quod est
principium quoddam, u elelementum, a quo principia, quæ circa unum quodque
sunt, accipimus, ratione quidem circumscriptionis universalium definitum,
ratione vero singularium indefinitum in hac definitione per illud, quæ sunt
circa unum quod que principia, intelligere debemus, quæ de uno quoque
problemate afferri possunt argumenta per illud autem rationem quidem
circumscriptionis universalium definitum, rationeuero singularium indefinitum,
intelligeredebemus, quod huius modi principium & elementum universale ipsum
definit & determinat singularia autem indefinite comprehendit, neque enim
de hoc, aut de illo singulari loquitur, fedde ipso universali, sub quo omnia
singularia indefinite comprehenduntur, exempli causa, hic est locus, fia licui
contrario aliquod inest contrarium, reliquo quoque contrario reliquum
contrarium inerit in hac propositione universale est determinatum, singularia
vero indefinite comprehenduntur atque exea argumenta accipimus ad unum quod que
eorum, quæ subea comprehenduntur sienim quæ raturutrum bonum pro exemplum, sit,
ab eo loco accipiemus propositionem huic proposito problemati convenientem; si
enim malum obest, ergo bonum prod est patet autem, quod hæc propositio ex eo
loco & est, & probabilitatem nacta est, eodem modo si quæratur, ut rum
albus color sit disgregativu suisus ex prædi &o loco conveniens, argumentum
proposito problemati accipiemus hoc modo, si nigrum est congregatiuum uisus,
ergo album est disgregatiuum eodem modo pro babimus voluptatem esse bonam si
enim tristitia mala est, ergo voluptas est bona hæc igitur omnia, & plura
alia in eo loco indefinite, & indeterminate comprehenduntur hic etiam est
locus, si id, quod magis videtur alicui inef senonin est, tamen neque id, quod
minus videtur in esse ipsiinerit, qui sicut & in priori visum est,
universale quidem definite, singularia vero indefinite comprehendit neque enim
de hoc, aut illo quicquam pronunciat ex definitio loci ANTIQVAM contextum
philosophi exponamus, videamus priuseiuspro } H roncm. quando que
ingrediuntur argumentatione, quando queuero extra positæ vim solum ipsi
tribuunt. CICERONE autem intelligit locum esse terminum, unde hæ maxime
propositiones desumuntur cum enim hæ maximæ propositiones plurimæ sint termini
autem,unde sumuntur, longe pauciores; ideo universa earum multitudo in paucos
illos terminos collecta est, ut aliæ in definitione consistant, aliæ ingenere,
aliæ in roto, at que aliæ in aliis, at quehiter mini a BOEZIO appellantur
differentiæ, eo quod maxime proposiciones per ipsos dividantur, sicut igenus
per differentias maximæ enim propositiones aliæ sunt ex toto, aliæ ex partibus,
aliæ ex genere, &c & sicut maximæ illæ propositiones minorum
propositionum copiam intra suum ambitum continent, ita termini ili, in quos
maximæ illæ propositiones convenienti ratione re ducuntur, illas continere
quodam modo videntur ideoq loci dicuntur ita igitur locum intelligit M.
Tullius, deilisý; in suis Topicis agit, cum ARISTOTELE priori modo locum
intelligat, ac de illis agat. Sed incidit hoc loco non indigna contemplatio
quis scilicet melius, atque ad usum accomodatius rem hanc tractaverit, an
Aristoteles, qui universales, & maximas illas propositiones explicaverit;
an M. Tullius, qui maximis propositionibus præter missis eos tantum terminos,
in quos illæ colliguntur, exposuerit hoc autem ita investigari psse videtur
siquis exterminis ilis uelit in proposita quæstione argumenta sibi consicere,
cum ad argumenta conficienda necessariæs intpropositiones id eo oportet, ut
exterminis illis propositiones inveniat, ex quibus argumenta construat sed hoc
dificilli mum est, & multa indiget prudentia, & longa consideratione
quis enim possetstatim inspecto termino propositionum, quæ probabiles sint
& indubita txcopiam inuenire; atque ex hiseas, quæ propositæ quæstioni
conveniat, eligere si hoc ita est, patet longe consultius, & præstantiu
segisse philosophum, qui has propolitiones nobis invenerit, & explicauerit;
easq; secundum unum quodque quæstionis genus certo ordine ita digesserit, ut
quam vis plurimæ sint, nihil tamen confusionis pariant, sed maximam, accertamin
una quaquere argumentorum copiam suppeditant neque tamen prætermit tit
philosophus terminos, exquibus maximæ propositiones desumuntur: hoc enim facile
ad modum est exeiusdi & iselicere sed noluit ipse terminorum ordinem sequi,
quoniam ordo ille problematum ordine minterturbasset, qui longe præstantior est
& ad usum accomodatior qai igitur terminorum do &rinam sequitur, primo
propositiones ignorat; quarum præcipuus est usus in argumentis & fine
quibus nullus est terminorum usus deinde nullum secundum quæstionum genera
ordinem habet, quo sit, utinomni qux sionis genere per omnia loca temere
vagaricoa & us sit atque ita patet lon dubitatio, TOPICORVM ARIST. cota
mende his omnibus possumus argumentari, ut si velimus probare diuitias non esse
bonas, ex eo loco hoc modo argumentabimur si sanitas, quæ magis videtur esse
bona, quam divitiæ, bona tam en non est, ergo neque divitiæ bonæ sunt si enim
deinde probemus sanitatem non esse bonam ex eo forte, quod aliquibus sit causa
mali, ex loco proposito ostensumerit divitias non esse bonas. probare uule
NOTANDVM autem hoc loco est,alio mod.
Ludovicus Buccaferreus. Ludovicus Buccaferrea. Ludovico Boccadiferro. Keywords:
luogo comune, Cicerone, De Inventione, Boezio. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Boccadiferro” – The Swimming-Pool Library. Boccadiferro.
Grice
e Boccanegra: l’implicatura conversazionale dell’esperienza – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Venezia).
Filosofo italiano. Grice: “Boccanegra is a good one; we often laugh at Aquinas
because he is a saint – but we have to recall that Aquinas never knew it – for
centuries after his death he ain’t one! Boccanegra prefers to call him
‘Aquino,’ or ‘Aquinate,’ --.” Grice: “Boccanegra is like me a systematic
philosopher: dalla metafisica alla etica – is that possible? Yes, what is the
‘paraidm,’ in Kuhn’s use of this tricky word? Esperienza, alla Locke! And
co-experience in my conversational model!” -- Figlio primogenito di Antonio e
Ida Camerin. Partecipò alla seconda guerra mondiale come sottotenente del Regio
esercito, richiamato alle armi. Nei giorni successivi all'armistizio di
Cassibile riuscì a sottrarsi alle rappresaglie naziste e si ricongiunse
all'esercito italiano a Catanzaro, dove spesso prestò servizio presso la Croce
rossa. Formazione Durante gli anni della
leva trovò il tempo per dedicarsi allo studio dell'intero Organon di
Aristotele. Ottenne il dottorato in filosofia presso l'Università Cattolica di
Milano con una tesi dal titolo I primi principi in Duns Scoto. Presupposti e
corollari. Nell'ateneo milanese, dove B. frequentava la cerchia dei neo-tomisti
radunatisi attorno a BONTADINI, gli venne offerta la cattedra di filosofia
teoretica che lui, tuttavia, rifiutò. In quegli anni scrisse e divulgò le sue
idee alternative sulla rivista filosofica Vita e Pensiero. Entrò a far parte
dell'Ordine Domenicano a San Domenico di Fiesole con il nome religioso di frà
Alberto, che lo accompagnò di lì in poi anche in occasione della pubblicazione
delle sue opere. Entrò al Pontificio
Ateneo Angelicum di Roma per lo studio delle materie filosofiche e teologiche
dove discusse la sua tesi dottorale in filosofia (De dynamismo entis) e ottenne
il lettorato in teologia grazie al suo Fundamenta metaphisica, tractatus de Deo
secundum S. Thomam. Ordinato sacerdote a San Marco di Firenze non abbandonò più
il convento di San Domenico di Fiesole.
Attività filosofica, teologica e critica B. lasciò per sempre incompiuto
il suo trattato dottorale in teologia, ma
pubblicò comunque una esauriente sintesi del suo pensiero su vari numeri
della rivista filosofica “Sapienza”. Fu per anni vice direttore della
Commissione per la traduzione della Somma Teologica di Tommaso d'Aquino in
Italiano presieduta da Tito Centi. Gli imponenti schemi riassuntivi sono
consultabili nei volumi editi dalle ESD di Bologna. Degne di nota furono le sue
corpose introduzioni alla Summa d’AQUINO (si veda) pubblicate in più edizioni. Neotomista, è considerato da alcuni filosofo
metafisico per altro tra i più rilevanti, mentre altri lo ricordano tra i
teologi cattolici di spicco. La sua attività preferita tuttavia, fu
l'insegnamento e la divulgazione. Negli anni settanta Professoreè professore di
filosofia al Pontificio Ateneo Angelicum di Roma. Di tale corso ci restano le
dispense dal titolo: Frammenti di metafisica iniziale. Per più di vent'anni ha
insegnato filosofia e teologia nello Studio Teologico Accademico Bolognese e
nello Studio Teologico Fiorentino.
Migliaia di pagine manoscritte sono conservate dopo la sua morte
nell'archivio conventuale di San Domenico di Fiesole. Fu autore di pubblicazioni
ed articoli filosofici comparsi o recensiti su riviste italiane ed
internazionali. Fu confessore ricercato
soprattutto dai giovani. Nonostante una malattia che lo ha accompagnato e
provato per quasi tutta la vita costringendolo a cure costanti, riusciva
quotidianamente a fare escursioni per diversi chilometri. Quando negli ultimi
anni le sue forze non gli permisero di continuare la ricerca, si dedicò alla
preghiera costante, sia di giorno che di notte.
Saggi e pubblicazioni La beatitudine Gli atti umani, Edizioni Studio
Domenicano, La prova radicale dell'esistenza di Dio e i suoi rapporti con
l'antropologia, Osservazioni sul fondamento della moralità, Pluralismo
teologico di «tolleranza» o di «diritto»?, Circa la relazione di Bontadini, La
persona umana centro della metafisica tomistica, Nome di battesimo. Belloni, Biografia di B., Ordine dei frati
predicatori Domenicani, Provincia Romana di S. Caterina da Siena, luglio Relatore Amato Masnovo. B., L'uomo in quanto persona centro della metafisica
tomista, su “Sapienza”, B., “La Somma teologica”, La Beatitudine; Gli Atti umani, Re, The
cosmic dance: science discovers the mysterious harmony of the universe,
Templeton, Barzaghi, Diario di metafisica. Concetti e digressioni sul senso
dell'essere, Volume 3, Studio Domenicano, Giovanni Cavalcoli, Radaelli, La
questione dell'eresia in Rahner. «Divinitas», B., L'uomo in quanto persona
centro della metafisica tomista, su "Sapienza", Boccanegra, Il
rinnovamento metodologico nell'insegnamento della filosofia, "Revue
internationale de philosophie", Edizioni L'homme et la morale Origine et
sources de la morale thomisteÉlaboration de la théologie comme science dans
l'œuvre de saint Thomas, "Revue thomiste", recensione, Saint-Maximin
(France), École de théologie pour les missions"Revista nacional de
cultura", recensione, Edizioni Ministerio de Educación, Instituto Nacional
de Cultura y Bellas Artes, Biografie
Biografie Cattolicesimo
Cattolicesimo Filosofo del XX secoloTeologi italiani Venezia FiesoleDomenicani
italiani. Osvaldo Boccanegra. Boccanegra. Keywords: esperienza. The
Swimming-Pool Library. Boccanegra.
Grice
e Bocchi: l’implicatura conversazionale dei solidarii – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Milano).
Filosofo italiano. Grice: “Bocchi is a good one; and Bocchi is a good one –
Gianluca Bocchi is a curator who lives in a Roman palazzo and whose expertise
is ‘natura morta.’ Gianluca Bocchi is also a philosopher of science – as he
calls it – My favourite piece by Bocchi is about collective thinking, --
solidarieta – Surely when I wrote ‘In defense of a dogma’ with my tutee we were
being solidary with each other, and we own each sentence – collective thinking
--.” Grice: “I could have called my desideratum the principle of conversational
solidarity – I am thinking of course Butler in mind, and the whole bit is to
see why (if at all – cf. Stalnaker) an utilitarian justification is
insufficient, and we need recourse to Kant!” La nostra età non ha soltanto
vissuto l'esperienza della relatività da ogni punto di vista. Ha fatto
soprattutto l'esperienza dell'incompiutezza di ogni punto di vista. La
contingenza, la singolarità e l'irripetibilità di ogni punto di vista sono
condizioni indispensabili per avere accesso al mondo, per dialogare con gli
altri punti di vista, per creare nuovi mondi»
«Per noi, raccogliere la sfida della complessità significa considerare
la scienza una via importante per riannodare i legami con le altre tradizioni,
per riscoprire con interesse i loro significati profondi, per esplorare la
varietà delle esperienze cognitive, emotive, estetiche, spirituali della specie
umana» «Il nostro continente è sempre
stato sede di migrazioni, di interazioni, di contrasti e di conflitti fra
popoli e stirpi differenti, e questa diversità di radici è un elemento
integrante dei suoi sviluppi passati e presenti.» Niente fonti! Questa voce o sezione
sull'argomento filosofi italiani non cita le fonti necessarie o quelle presenti
sono insufficienti. Puoi migliorare questa voce aggiungendo citazioni da fonti
attendibili secondo le linee guida sull'uso delle fonti. Filosofo della scienza e della storia,
esperto di scienze biologiche ed evolutive, di storia globale, di storia
urbana, di geopolitica, di storia delle idee, delle culture, delle lingue. Ha
fra l'altro introdotto in Italia, con Ceruti, le tematiche concernenti le
scienze dei sistemi complessi e la connessa epistemologia della complessità,
contribuendo altresì alla loro diffusione a livello internazionale. Pubblicazioni Disordine e costruzione.
Un'interpretazione epistemologica dell'opera di
Piaget (con Mauro Ceruti), Milano, Feltrinelli, Modi di pensare
postdarwiniani. Saggio sul pluralismo evolutivo (con Mauro Ceruti), Bari,
Dedalo, La sfida della complessità (con Ceruti), Milano, Feltrinelli (nuova edizione con nuova introduzione,
Milano, Mondadori. Un nouveau
commencement (con Morin e Mauro Ceruti), Seuil, Paris, L'Europa nell'era
planetaria (con Morin e Ceruti), Milano, Sperling and Kupfer, 1991. Origini di
storie (con Ceruti), Milano, Feltrinelli, The Narrative Universe, NJ, Hampton
Press; tr. spagnola El sentido de la historia, Editorial Débate, Madrid; tr.
portoghese Origens e Historias, Instituto Piaget, Lisbona). La formazione come
costruzione di nuovi mondi, Roma, Formez-Censis, Solidarietà o barbarie.
L'Europa delle diversità contro la pulizia etnica (a cura di, con Ceruti),
Milano, Raffaello Cortina, Le radici prime dell'Europa. Gli intrecci genetici,
linguistici, storici (a cura di, con Mauro Ceruti), Milano, Mondadori, Origini
della scrittura. Genealogie di un'invenzione (a cura di, con Mauro Ceruti),
Milano, Bruno Mondadori, Educazione e globalizzazione (con Ceruti), Milano,
Cortina, Una e molteplice. Ripensare l'Europa (con Ceruti), Milano, Tropea, Le
città di Berlino (con Laura Peters), Bologna, Bononia University Press, Le vie della formazione. Creatività,
innovazione, complessità (con Francesco Varanini), Milano, Guerini,. L'Europa
globale. Epistemologie delle identità, Roma, Studium,, Borderscaping: Imaginations and Practices of
Border Making (a cura di, con Brambilla, Laine, Scott), Farnham (Surrey, UK),
Ashgate,. Note Gianluca Bocchi, Mauro
Ceruti, Origini di storie, Prefazione, Milano, Feltrinelli, B., Ceruti, La
sfida della complessità, Introduzione, Milano, Bruno Mondadori, B., L'Europa
globale. Epistemologie delle identità, Mille anni d'Europa, fra globale e
locale, Roma, Studium, gianlucabocchi. 10 aprile (archiviato dall'url originale). CE.R.CO, su
cercounibg. Filosofia Filosofo Professore Milano. Oddly, my favourite Bocchi
philosopher is Francesco Bocchi! Gianluca Bocchi. Bocchi. Keywords: solidarii, Francesco
Bocchi. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bocchi” – The Swimming-Pool Library. Bocchi.
Grice e Bodei:
l’implicatura conversazionale della geometria delle passioni – filosofia sarda
-- filosofia italiana – Luigi Speranza (Cagliari). Filosofo Italiano. Grice: “Bodei is a
good one; of course he is sardo -- my favourite of his tracts is one on
‘condivisione’ and ‘beni communi’ – which is what my conversational pragmatics
is all about --; he has also philosophised on the tricky Grecian concept of
‘harmony’, and the very charming Roman concept of ‘con-cordia’ – and he has
explored the diagogic form of philosophy in his historical analysis of ‘la
dialettica,’ – he has explored ‘ragione,’ vis-à-vis what he calls the
‘geometria delle passioni,’ and he has also shed light on the univocity or lack
thereof of ‘virtu cardinali” – virtue is unitary, but some virtues are more
unitary than others!” Grice: “Bodei has explored ‘coraggio,’ and other
virtues.” – “In his geometry of passions, he sheds light on Plato’s convoluted
idea that in my head I have the reason of a man; in my heart I have the will of
a lion-like warrior, and in my gut I have the love of a multi-headed monster!”
-- Essential Italian philosopher. Accademico
italiano. Laureato all'Pisa, perfezionò la sua preparazione teoretica e
storico-filosofica a Tubinga e Friburgo, frequentando le lezioni di Bloch e Fink;
a Heidelberg, con Löwith e Henrich; poi all'Bochum. Conseguì inoltre il diploma
di licenza e il diploma di perfezionamento della Scuola Normale
Superiore. Fu visiting professor presso le Cambridge, Ottawa, New York,
Toronto, Girona, Città del Messico, UCLA (Los Angeles) e tenne conferenze in
molte università europee, americane e australiane. Comitato redazionale
della rivista Laboratorio politico. Collabora con Cacciari, Donà,
Barzaghi, Natoli e Zamagni nell’iniziativa La filosofia nei luoghi del silenzio,
un tentativo di coniugare filosofia e contemplazione nella forma del ritiro
comunitario. Docente di ruolo in Filosofia alla UCLA di Los Angeles, dopo
aver a lungo insegnato Storia della filosofia ed Estetica alla Scuola
Normale Superiore e all'Pisa, dove continuò a tenere, sia pur saltuariamente,
qualche corso. Era anche membro dell'Advisory Board internazionale dello
IEDIstituto Europeo di Design. Dal 13 novembre Remo Bodei fu socio corrispondente
dell'Accademia dei Lincei, per la classe di Scienze Morali, Storiche e
Filosofiche. Marito della storica Giglioni. I suoi libri sono stati
tradotti in molte lingue. Pensiero Si interessò a fondo della filosofia
classica tedesca e dell'Idealismo, esordendo con la fondamentale monografia
Sistema ed epoca in Hegel, dopo aver già tradotto in italiano l'importante
Hegels Leben (Vita di Hegel) di Rosenkranz. Appassionato cultore della poesia
hölderliniana, all'autore dell'Hyperion dedicò saggi di notevole interesse. Con
il volume Geometria delle passioni estese la sua meditazione anche a
protagonisti della filosofia moderna come Cartesio, Hobbes e soprattutto
Spinoza. Studioso del pensiero utopistico del Novecento, in particolare del
marxismo eterodosso di Bloch e di autori 'francofortesi' come Adorno e Benjamin, intervenne nella discussione sulla
filosofia politica italiana, confrontandosi e dialogando in particolare con
Bobbio, Bovero, Veca e Badaloni. Nei suoi studi sull'estetica curò
l'edizione dell'Estetica del brutto di Johann Karl Friedrich Rosenkranz e
analizzò in particolare concetti centrali come le categorie del bello e del
tragico. Costante la sua attenzione per Sigmund Freud e gli sviluppi della
psicoanalisi, per le logiche del delirio e per fenomeni in apparenza quotidiani
ma sconvolgenti come l'esperienza del déjà vu. Filosofo di una ragione laica,
sulla scia di Bloch, autore di Ateismo nel cristianesimo, cercò di distillare
anche nel teorico del compelle intrare, Agostino d'Ippona, le possibili linee
di un "ordo amoris" capace di assicurarci quell'identità in cui, come
vuole il Padre della Chiesa, saremmo noi stessi pienamente: dies septimus, nos
ipsi erimus ("il settimo giorno saremo noi stessi"). Premio
Nazionale Letterario Pisa Sezione Saggistica. Bodei inoltre curò la
traduzione e l'edizione italiana di testi di Hegel, Rosenkranz,
Rosenzweig, Bloch, Adorno, Kracauer,
Foucault. Molti suoi lavori hanno per oggetto lo spessore e la storia
delle domande che riguardano la ricerca della felicità da parte del singolo, le
indeterminate attese collettive di una vita migliore, i limiti che imprigionano
l'esistenza e il sapere entro vincoli politici, domestici e ideali. Già in
Scomposizioni, affrontò alcuni temi della genealogia dell'uomo contemporaneo e
propose la metafora della geometria variabile per indagare le strutture
concettuali ed espositive che, contraendosi o espandendosi sino a noi,
orientano la percezione e la formulazione di problemi. La sua analisi
dell'interazione di queste configurazioni mobili proseguì in Geometria delle
passioni (1e in Destini personali che hanno avuto rilevante successo di
pubblico. Alla divulgazione dell'amore per la filosofia dedicò alcune
conferenze e un libro (Una scintilla di fuoco). Negli ultimi tempi stava
lavorando sulla storia e sulle teorie della memoria. Citazioni «Ciascuno
di noi vive nell'immaginazione altre vite, alimentate dai testi letterari e dai
media. Per loro tramite tenta di porre rimedio alla limitatezza della propria
esistenza. (citato in Corriere della sera, )» «Malgrado i ripetuti annunci
è certo che la filosofia, al pari dell'arte, non è affatto 'morta'. Essa rivive
anzi a ogni stagione perché corrisponde a bisogni di senso che vengono
continuamentee spesso inconsapevolmenteriformulati. A tali domande, mute o
esplicite, la filosofia cerca risposte, misurando ed esplorando la deriva, la
conformazione e le faglie di quei continenti simbolici su cui poggia il nostro
comune pensare e sentire. B., La filosofia, Roma, Donzelli, Nel passato il
progresso delle civiltà umane era relativo, sottoposto a cicli naturali di
distruzioni e di rinascite, che ne spezzavano periodicamente il consolidamento
e la crescita» (B., Limite, Il Mulino) Opere Sistema ed epoca in Hegel,
Bologna, Il Mulino, La civetta e la talpa. Sistema ed epoca in Hegel, Bologna,
Mulino,. Hegel e Weber. Egemonia e legittimazione, (con Franco Cassano), Bari,
De Donato, Multiversum. Tempo e storia in Bloch, Napoli, Bibliopolis,
Scomposizioni. Forme dell'individuo moderno, Torino, Einaudi, Riedizione
ampliata, Bologna, Mulino,. Hölderlin: la filosofia y lo trágico, Madrid,
Visor, Ordo amoris. Conflitti terreni e felicità celeste, Bologna, Il Mulino,
Geometria delle passioni. Paura, speranza e felicità: filosofia e uso politico,
Milano, Feltrinelli, Le prix de la liberté, Paris, Éditions du Cerf, Le forme
del bello, Bologna, Mulino,. La filosofia nel Novecento, Roma, Donzelli, Se la
storia ha un senso, Bergamo, Moretti & Vitali, La politica e la felicità
(con Pizzolato), Roma, Edizioni Lavoro, Il noi diviso. Ethos e idee dell'Italia
repubblicana, Torino, Einaudi, Le logiche del delirio. Ragione, affetti,
follia, Roma-Bari, Laterza, I senza Dio. Figure e momenti dell'ateismo,
Brescia, Morcelliana, Il dottor Freud e i nervi dell'anima. Filosofia e società
a un secolo dalla nascita della psicoanalisi, Roma, Donzelli, Destini
personali. L'età della colonizzazione delle coscienze, Milano, Feltrinelli,
Delirio e conoscenza, B., in Il Vaso di Pandora, Dialoghi in psichiatria e
scienze umane, Una scintilla di fuoco. Invito alla filosofia, Bologna,
Zanichelli, Piramidi di tempo. Storie e teoria del déjà vu, Bologna, Il Mulino,
Paesaggi sublimi. Gli uomini davanti alla natura selvaggia, Milano, Bompiani,
Il sapere della follia, Modena, Fondazione Collegio San Carlo per
FestivalFilosofia, Il dire la verità
nella genealogia del soggetto occidentale in A.A. V.V., Foucault oggi, Milano,
Feltrinelli, La vita delle cose, Roma, Laterza, Ira. La passione furente,
Bologna, Il Mulino,. Beati i miti, perché avranno in eredità la terra (con
Givone), Torino, Lindau,. Immaginare altre vite. Realtà, progetti, desideri,
Milano, Feltrinelli,. Limite, Bologna, Il Mulino,. Le virtù Cardinali (con
Giorello, Marzano e Veca), Roma-Bari, Laterza,. Dominio e sottomissione.
Schiavi, animali, macchine, Intelligenza Artificiale, Bologna, Il Mulino,.
Onorificenze Grand'Ufficiale dell'Ordine al merito della Repubblica
Italiana.nastrino per uniforme ordinaria Grand'Ufficiale dell'Ordine al merito
della Repubblica Italiana. Di iniziativa del Presidente della Repubblica.
Cavaliere dell'Ordine delle Palme Accademichenastrino per uniforme ordinaria
Cavaliere dell'Ordine delle Palme Accademiche immagine del nastrino non ancora
presente Cittadino onorario di Siracusa, Modena, Carrara e Roccella Jonica.
Note È morto il filosofo B. su fanpage Repubblica Albo d'oro, su premionazionale letterario pisa.
onweb. B. Grande Ufficiale Ordine al
Merito della Repubblica Italiana», sito della presidenza della repubblica.
Treccani Enciclopedie, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Opere di B., su open MLOL, Horizons Unlimited
srl. Opere di B.,. Pubblicazioni di
Remo Bodei, su Persée, Ministère de l'Enseignement supérieur, de la Recherche
et de l'Innovation. Registrazioni di B.,
su Radio Radicale, Radio Radicale. Remo
Bodei: Spinoza, un filosofo maledetto, sul
RAI Filosofia, su filosofia.rai. Scheda del professor Bodei nel sito del
Dipartimento di filosofia dell'Pisa, su fls.unipi. Vincitori del Premio Dessì Filosofia Filosofo Filosofi italiani Accademici italiani Accademici italiani Professore
Cagliari PisaAccademici dei LinceiAccademici italiani negli Stati Uniti
d'America Professori della Scuola Normale Superiore Professori dell'Università
della California, Los Angeles Professori dell'Pisa Studenti dell'Pisa. Remo Bodei.
Bodei Keywords: geometria delle passioni, filosofia sarda, I concordati,
Concordia, armonia, condivisio. Refs.: Luigi
Speranza, "Grice e Bodei," per Il Club Anglo-Italiano, The
Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia. Bodei.
Grice e Boezio: l’implicatura conversazionale classica
– filosofia italiana (Roma).
Filosofo italiano. Grice: “Boezio is possibly my favourite Italian philosopher,
only that he wasn’t really Italian – he found Vittorino’s Latin translation
from the Grecian urn of Aristotle ‘rough,’ and provided a ‘newish’ one – but
actually Vittorino had better intuitions about the lingo than Boezio did – and
that is why Strawson preferred to tutor with the Vittorino translation – we
covered all that Boezio wrote – and we never used the Patrologia edition, since
we are protestant!” -- Possibly the most important Italian philosopher of all
time. Grice loved Boethius“He made
Aristotle intelligible at Clifton!” -- Anicius Manlius Severinus, Roman
philosopher and Aristotelian translator and commentator. He was born into a
wealthy patrician family in Rome and had a distinguished political career under
the Ostrogothic king Theodoric before being arrested and executed on charges of
treason. His logic and philosophical theology contain important contributions
to the philosophy of the late classical and early medieval periods, and his
translations of and commentaries on Aristotle profoundly influenced the history
of philosophy, particularly in the medieval Latin West. His most famous work,
The Consolation of Philosophy, composed during his imprisonment, is a moving
reflection on the nature of human happiness and the problem of evil and
contains classic discussions of providence, fate, chance, and the apparent
incompatibility of divine foreknowledge and human free choice. He was known during
his own lifetime, however, as a brilliant scholar whose knowledge of the
Grecian language and ancient Grecian philosophy set him apart from his Latin
contemporaries. He conceived his scholarly career as devoted to preserving and
making accessible to the Latin West the great philosophical achievement of
ancient Greece. To this end he announced an ambitious plan to translate into
Latin and write commenbodily continuity B., Anicius Manlius Severinus taries on
all of Plato and Aristotle, but it seems that he achieved this goal only for
Aristotle’s Organon. His extant translations include Porphyry’s Isagoge an
introduction to Aristotle’s Categories and Aristotle’s Categories, On
Interpretation, Prior Analytics, Topics, and Sophistical Refutations. He wrote
two commentaries on the Isagoge and On Interpretation and one on the
Categories, and we have what appear to be his notes for a commentary on the
Prior Analytics. His translation of the Posterior Analytics and his commentary
on the Topics are lost. He also commented on CICERONE’s Topica and wrote his
own treatises on logic, including De syllogismis hypotheticis, De syllogismis
categoricis, Introductio in categoricos syllogismos, De divisione, and De
topicis differentiis, in which he elaborates and supplements Aristotelian
logic. B. shared the common Neoplatonist view that the Platonist and
Aristotelian systems could be harmonized by following Aristotle in logic and
natural philosophy and Plato in metaphysics and theology. This plan for
harmonization rests on a distinction between two kinds of forms: 1 forms that
are conjoined with matter to constitute bodies
these, which he calls “images” imagines, correspond to the forms in
Aristotle’s hylomorphic account of corporeal substances; and 2 forms that are
pure and entirely separate from matter, corresponding to PLATONE’s
ontologically separate Forms. He calls these “true forms” and “the forms
themselves.” He holds that the former, “enmattered” forms depend for their
being on the latter, pure forms. B. takes these three sorts of entities bodies, enmattered forms, and separate
forms to be the respective objects of
three different cognitive activities, which constitute the three branches of speculative
philosophy. Natural philosophy is concerned with enmattered forms as
enmattered, mathematics with enmattered forms considered apart from their
matter though they cannot be separated from matter in actuality, and theology
with the pure and separate forms. He thinks that the mental abstraction
characteristic of mathematics is important for understanding the Peripatetic
account of universals: the enmattered, particular forms found in sensible
things can be considered as universal when they are considered apart from the
matter in which they inhere though they cannot actually exist apart from
matter. But he stops short of endorsing this moderately realist Aristotelian
account of universals. His commitment to an ontology that includes not just
Aristotelian natural forms but also Platonist Forms existing apart from matter
implies a strong realist view of universals. With the exception of De fide
catholica, which is a straightforward credal statement, B.’s theological
treatises De Trinitate, Utrum Pater et Filius, Quomodo substantiae, and Contra
Euthychen et Nestorium show his commitment to using logic and metaphysics,
particularly the Aristotelian doctrines of the categories and predicables, to
clarify and resolve issues in Christian theology. De Trinitate, e.g., includes
a historically influential discussion of the Aristotelian categories and the
applicability of various kinds of predicates to God. Running through these
treatises is his view that predicates in the category of relation are unique by
virtue of not always requiring for their applicability an ontological ground in
the subjects to which they apply, a doctrine that gave rise to the common
medieval distinction between so-called real and non-real relations. Regardless
of the intrinsic significance of B.’s philosophical ideas, he stands as a
monumental figure in the history of medieval philosophy rivaled in importance
only by Aristotle and Augustine. Until the recovery of the works of Aristotle
in the mid-twelfth century, medieval philosophers depended almost entirely on B.’s
translations and commentaries for their knowledge of pagan ancient philosophy,
and his treatises on logic continued to be influential throughout the Middle
Ages. The preoccupation of early medieval philosophers with logic and with the
problem of universals in particular is due largely to their having been tutored
by B. and B.’s ARISTOTELE. The theological treatises also received wide
attention in the Middle Ages, giving rise to a commentary tradition extending
from the ninth century through the Renaissance and shaping discussion of
central theological doctrines such as the Trinity and Incarnation. Nulla è più
fugace della forma esteriore, che appassisce e muta come i fiori di campo
all'apparire dell'autunno. -- B., citato da Eco ne Il nome della rosa) B. png
Magister officiorum del Regno Ostrogoto Monarca Teodorico il Grande Console del Regno
Ostrogoto Durata Monarca Teodorico il Grande PredecessoreFlavio Importuno
SuccessoreMagno Felice Flavio Secondino Senatore romano Dati generali
Professionefilosofo San Severino Boezio Fl Boetio (Flavio Boezio) - Studiolo di
Federico da MontefeltroFl Boetio (Flavio Boezio) - Studiolo di Federico da
Montefeltro Padre della Chiesa Martire NascitaRoma,
MortePavia, Venerato da Tutte le Chiese che ammettono il culto dei santi
Ricorrenza Attributi palma B.; Roma, – Pavia, è stato un filosofo e senatore
romano. Inter latinos aristotelis interpretes et aetate primi, et
doctrina praecipui dialectica. Da BEIC, biblioteca digitale B. ha avuto una
profonda influenza sulla filosofia cristiana del Medioevo, tanto che alcuni lo
collocarono tra i fondatori della Scolastica[1]. Fu principale collaboratore
del re Teodorico, ricoprendo la carica di magister officiorum. B., nel clima di
rilancio della cultura che la pace rese possibile durante il regno del re goto,
concepì l'ambizioso progetto di tradurre in latino le opere di Platone e di
Aristotele. Teodorico, nei suoi ultimi anni, divenne sospettoso di tradimenti e
congiure, e Severino venne imprigionato a Pavia e giustiziato. Papa Leone
XIII ne approvò il culto per la Chiesa in Pavia, che ne custodisce i resti
nella basilica di San Pietro in Ciel d'Oro e lo festeggia. Discende da una
nobile famiglia, i cui membri avevano avuto carriere prestigiose. Suo padre e
Manlio B., prefetto del pretorio d'Italia, due volte prefetto di Roma e console
nel 487; probabilmente suo nonno fu il B. prefetto del pretorio sotto
Valentiniano III, ed è verosimile che fosse imparentato col Severino console e
col Severino Iunior console nel B. era anche imparentato con la nobile e antica
gens Anicia (gens a cui apparteneva san Gregorio Magno e san Benedetto da
Norcia), oltre che con lo scrittore Magno Felice Ennodio. Alla morte del padre
fu affidato ad una nobile famiglia romana, probabilmente quella di Quinto
Aurelio Memmio Simmaco, la cui figlia Rusticiana B. sposerà; la coppia ebbe due
figli, B. e Simmaco, che proseguirono la tradizione di famiglia di ricoprire
ruoli prestigiosi diventando entrambi consoli. L'evento fondante della
vita politica di B. fu la vittoria del re degli Ostrogoti Teodorico il Grande
su Odoacre, re degli Eruli e sovrano d'Italia; fu l'inizio del regno degli
Ostrogoti sull'Italia (con Ravenna come capitale e Pavia e Verona come sedi
reali) e della difficile convivenza tra questi e la popolazione romana.
Boezio studiò alla scuola di Atene, retta dallo scolarca Isidoro di
Alessandria, dove si insegnavano soprattutto Aristotele e Platone insieme con
le quattro scienze fondamentali per la comprensione della filosofia platonica,
l'aritmetica, la geometria, l'astronomia e la musica; qui conobbe forse il
giovane e futuro grande commentatore di Aristotele, Simplicio. S'iniziava con
lo studio della logica aristotelica, preceduta dall'introduzione, l'Isagoge, di
Porfirio; è il piano che B. seguirà nel compito che un giorno vorrà assumersi
di tradurre in latino, commentare e accordare i due pensatori greci. Si
fa risalire l'inizio della sua attività letteraria e filosofica: scrisse i
trattati del quadrivio, le quattro scienze fondamentali del tempo, il De
institutione arithmetica, il De institutione musica e i perduti De institutione
geometrica e De institutione astronomica. Qualche anno dopo tradusse dal greco
in latino e commentò l'Isagoge di Porfirio, un'introduzione alle Categorie di
Aristotele, che avrà un'enorme diffusione nei secoli a venire. La sua
erudizione era ben nota e apprezzata: Teodorico lo interpellò riguardo alla
richiesta ricevuta dal re burgundo Gundobado per un orologio ad acqua, e
menzionò la sua conoscenza del greco e la sua opera di traduzione dal greco al
latino; quello stesso anno Teodorico consultò B. riguardo a un suonatore di
lira, richiestogli dal sovrano franco Clodoveo I, in quanto era al corrente
della conoscenza della teoria musicale da parte dell'erudito romano. La fama
così ottenuta gli procurò il rango di patricius
e la nomina al consolato sine collega da parte della corte imperiale di
Costantinopoli, carica biennale che gli dà diritto a un seggio permanente nel
Senato romano. Traduce e commentò le Categorie e il De interpretatione di
Aristotele, scrisse il trattato teologico Contra Eutychen et Nestorium, il
perduto commento ai Primi Analitici di Aristotele, un De syllogismis
categoricis, un De divisione, gli Analytica posteriora, un De hypotheticis
syllogismis, la traduzione, perduta, dei Topica di Aristotele e un commento ai
Topica di CICERONE. Partecipò ai dibattiti teologici del tempo: compose il De
Trinitate, dedicato al nonno Simmaco, l'Utrum Pater et Filius et Spiritus
Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur, il Quomodo substantiae in
eo quod sint bonae sint, cum non sint substantialia sint. L'interesse di B. e
di molta parte del patriziato romano per i problemi teologici che avevano il
loro centro soprattutto in Oriente, con i dibattiti sull'arianesimo, misero in
allarme Teodorico, che sospettava un'intelligenza politica della classe
senatoria romana con l'Impero, la cui ostilità verso i Goti ariani era sempre
stata appena malcelata. Appena terminati i De sophisticis elenchis,
perduti, e i De differentiis topicis, B. fu chiamato alla corte di Teodorico,
per discutere della non facile convivenza fra gli elementi gotici e italici
della popolazione. I suoi due figli ebbero l'onore del consolato; in tale
occasione B. pronunciò un panegirico in onore di Teodorico di fronte al Senato
romano. Nel settembre di quello stesso anno fu nominato magister officiorum,
carica che tenne fino all'agosto successivo, e B. stesso elenca tra gli atti
che compì in tale carica, come l'aver impedito ad alcuni militari ostrogoti di
vessare i deboli, l'aver osteggiato la pesante tassazione che gravava sulla
Campania in periodo di carestia, l'aver salvato le proprietà di Paolino, l'aver
difeso da un processo ingiusto l'ex-console Albino; proprio quest'ultima azione
causò la caduta in disgrazia di Boezio, e la composizione della sua opera più
famosa. Era infatti accaduto che a Pavia il referendarius Cipriano aveva
sequestrato alcune lettere dirette alla corte di Bisanzio, in base alle quali
Cipriano accusò il nobile romano Albino di complottare ai danni di Teodorico. B.
difese Albino, affermando che le accuse di Cipriano erano false, e che se
Albino era colpevole, allora lo erano anche B. stesso e tutto il Senato. Gli
furono avanzate delle nuove accuse fondate su sue lettere, forse falsificate,
nelle quali Boezio avrebbe sostenuto la necessità di «restaurare la libertà di
Roma»; fu allora sostituito nella sua carica da Cassiodoro e, nel settembre
524, incarcerato a Pavia con l'accusa di praticare arti magiche; qui ebbe
inizio la composizione della sua opera più nota, il De consolatione
philosophiae. La tomba di B. nella Basilica di San Pietro in Ciel
d'Oro a Pavia. Boezio fu giudicato a Roma da un collegio di cinque senatori,
estratti a sorte, presieduto dal praefectus urbi Eusebio. Questi, nell'estate
del 525, notificò la sentenza di condanna a morte di B., che fu ratificata da
Teodorico ed eseguita presso Pavia, nell'Ager Calventianus, una località che
non si è potuta identificare con certezza. Secondo alcuni studiosi, l'Ager
Calventianus sarebbe da identificare con la scomparsa località di Calvenza, presso
Villaregio dove, nel XIX secolo, venne scoperta una grande epigrafe del VI
secolo, ora conservata nei Musei Civici di Pavia, che fu forse la lastra
tombale di B. Lo storico bizantino Procopio racconta che, poco dopo
l'esecuzione di B. e Simmaco, a Teodorico fu servito un pesce di sproporzionate
dimensioni nella cui testa gli parve di vedere il teschio del secondo che lo
fissava minaccioso. Sconvolto da ciò, Teodorico si ammalò e morì poco dopo in
preda ad allucinazioni e rimorsi. Un'altra leggenda post mortem di Boezio narra
che un cavallo nero si presentò da Teodorico, che volle a forza montarlo. Il
cavallo, insensibile alle redini, iniziò a correre con il cavaliere incollato
alla sella, finché arrivò al Vesuvio, nel cratere del quale rovesciò
Teodorico. Severino Boezio ebbe due mogli. La prima fu la poetessa
siciliana Elpide, morta nel 504. La seconda fu Rusticiana. B. e
l'Aritmetica in un manoscritto tedesco del XV secolo B. insegna agli
studenti, miniatura, Consapevole della crisi della cultura latina del suo
tempo, B. avvertì la necessità di tramandare e conservare le conoscenze
elaborate nel mondo greco. Data alla filosofia la definizione di amore della
sapienza, da lui intesa come causa della realtà e perciò sufficiente a sé
stessa, la filosofia, come amore di quella, è anche amore e ricerca di Dio, che
è la sapienza assoluta. La filosofia è conoscenza di tre tipi di esseri. Gli
intellettibili - termine tratto da Mario Vittorino - sono gli esseri
immateriali, concepibili solo dall'intelletto, senza l'ausilio dei sensi, come
Dio, gli angeli, le anime; il ramo della filosofia che di questi si occupa è
propriamente la teologia. Gli intelligibili sono invece gli esseri
presenti nelle realtà materiali, le quali sono percepite dai sensi ma quelli
sono concepibili dall'intelletto: gli intelligibili sono dunque gli
intellettibili in forma materiale. La natura è infine oggetto della fisica, suddivisa
in sette discipline: quelle del quadrivium - aritmetica, geometria, musica e
astronomia - e del trivium - grammatica, logica e retorica. Le scienze del
quadrivio sono per B. i quattro gradi
che portano alla sapienza: il quadrivio «deve essere percorso da coloro la cui
mente superiore può essere sollevata dalla sensazione naturale agli oggetti più
sicuri dell'intelligenza». La prima delle discipline del quadrivio, «il
principio e la madre» delle altre è, per B., l'aritmetica; il De institutione
arithmetica, dedicata al suocero Simmaco, è ripresa dall'Introduzione
all'Aritmetica di Nicomaco di Gerasa. Nel suo De institutione musica, la
cui fonte sono gli Elementi armonici di Tolomeo e un'opera perduta di Nicomaco,
distingue tre generi di musica: una musica cosmica, mundana, che non è
percepibile dall'uomo ma deve derivare dal movimento degli astri, dal momento
che l'universo, secondo Platone, è strutturato sul modello degli accordi
musicali, la cui armonia è fondata sull'equilibrio dei quattro elementi
presenti in natura - acqua, aria, terra e fuoco; una musica humana, espressione
della mescolanza, nell'uomo, dell'anima e del corpo e derivante dal rapporto
fra l'elemento fisico e l'elemento intellettuale e pertanto percepibile con
un'attività di introspezione in noi stessi; la musica ha una profonda influenza
sulla vita umana: è l'armonia dell'uomo con sé stesso e di sé con il mondo.
Infine, esiste naturalmente la musica pratica, strumentale, musica instrumentis
constituta, ottenuta dalle vibrazioni degli strumenti e dalla voce. Le altre
due opere di geometria e di astronomia, tratte dagli Elementi di Euclide e
dall'Almagesto di Tolomeo, sono andate perdute. La logica L'acquisizione
delle discipline del trivium - grammatica, retorica e logica - è utile per
esprimere al meglio la conoscenza che già si possiede. La logica di B. è in
sostanza un commento della logica di Aristotele, dal momento che egli segue
l'Isagoge, il commento alla logica aristotelica del neoplatonico Porfirio, che
B. conobbe dapprima nella traduzione latina di Vittorino e poi direttamente dal
testo greco di Porfirio, oltre a tradurre le Categorie e il De interpretatione
di Aristotele. Le categorie, secondo Aristotele, sono i diversi significati che
i termini (όροι) usati in una discussione possono assumere; un medesimo
vocabolo - per esempio uomo - può significare un uomo reale, l'uomo in
generale, un uomo rappresentato in una scultura; per evitare confusioni, al
termine "uomo", che è una categoria sostanza, aggiungendo altre nove
categorie, ossia colore, quantità, qualità, relazione, luogo, tempo,
situazione, stato, azione e passione, un discorso, che ha per soggetto la
sostanza "uomo", sarà chiaramente individuato. Al soggetto
sostanza si possono unire dei predicati, distinti da Aristotele in cinque modi
diversi: il genere, la specie, la differenza, la proprietà e l'accidente. Il
genere è il predicato più generale di un soggetto: al soggetto
"Socrate" appartiene allora il genere "animale" e,
caratterizzando più in particolare con l'indicare la specie come sottoclasse
del genere, si potrà dire che Socrate è un animale di specie "uomo".
Le sostanze "prime", quelle che indicano le cose, gli oggetti
sensibili, esistono di per sé, secondo Aristotele, mentre il genere e la specie
sono indicate da Aristotele come sostanze "seconde", e non è chiaro
se esse esistano di per sé. A questo proposito «non dirò», scrive Porfirio,
«riguardo ai generi e alle specie, se siano sostanze esistenti per sé, o se
siano semplici pensieri; se siano realtà corporee o incorporee; se siano
separate dai sensibili ovvero poste in essi. Poiché questa è impresa molto
ardua, che ha bisogno di più vaste indagini». B. in un manoscritto
medievale. Allo stesso modo B. si pone il problema se i generi e le specie
siano realtà esistenti di per sé, come esistono realmente i singoli individui,
e se, in questo caso, siano realtà spirituali o materiali e, se materiali,
esistano in unione con le realtà sensibili o se siano separate; oppure, non
esistendo di per sé, se siano semplici categorie dello spirito umano che le
abbia concepite per necessità di linguaggio. La risposta di B. è che
«Platone ritiene che i generi, le specie e gli altri universali non siano
soltanto conosciuti separatamente dai corpi, ma che esistano e sussistano indipendentemente
da quelli; invece Aristotele pensa che gli incorporei e gli universali sono sì
oggetto di conoscenza, ma che non sussistono che nelle cose sensibili. Quale di
queste opinioni sia la vera, io non ho avuto l'intenzione di decidere, perché è
compito di più alta filosofia. Noi abbiamo deciso di seguire l'opinione di
Aristotele, non perché l'approviamo totalmente ma perché questo libro l'Isagoge
di Porfirio è scritto seguendo le Categorie di Aristotele». Tuttavia B. dà
una risposta al problema degli universali, prendendola da Alessandro
d'Afrodisia: il pensiero umano è in grado di separare dagli oggetti sensibili
nozioni astratte, come quelle di "animale" e di "uomo";
anche se il genere e la specie non potessero esistere separati dal corpo, non
per questo ci è impedito di pensarli separatamente da esso. I cinque
predicabili o universali, se non sono delle sostanze, come vuole Aristotele,
sono allora dei concetti (intellectus): «uno stesso soggetto è universale
quando lo si pensa ed è singolare quando lo si coglie con i sensi nelle cose»;
platonicamente, egli riafferma così l'esistenza di oggetti propri della mente
che non possono essere conosciuti sensibilmente. Boezio non riprende la teoria
aristotelica dell'intelletto agente, che spiegherebbe come sia possibile al
pensiero separare ciò che è unito: nel suo commento all'Isagoge questa
operazione di astrazione resta inspiegata ma verrà ripresa, in diversa forma,
nel De consolatione philosophiae. Sono quattro gli scritti boeziani che
trattano di questioni teologiche: il Contra Eutychen et Nestorium, o De persona
et duabus naturis in Christo, dedicato a un diacono Giovanni, che potrebbe
essere il futuro papa Giovanni I, e composto come contributo al controverso
dibattito sulla persona e sulla natura, umana e divina, di Cristo. Eutiche
sosteneva l'esistenza in Cristo di una natura divina in una persona divina,
mentre Nestorio, sostenendo l'identità di persona e natura, sosteneva che
Cristo avesse avuto due nature, una divina e una umana e perciò anche due persone,
una divina e una umana. B. si preoccupa innanzi tutto di chiarire i significati
delle parole, affinché non si creino contrasti dovuti a semplici
fraintendimenti. Distingue tre diversi significati del termine «natura»,
natura come «predicato di tutte le cose esistenti», natura come «predicato di
tutte le sostanze corporee e incorporee» e natura come «differenza specifica
che dà forma a qualsiasi realtà»; definisce poi con "persona" una
«sostanza individua di natura razionale» riferibile agli uomini, agli angeli e
a Dio. Scrive infatti (Contra Eutychen, 2, 3): «la persona non si può mai
applicare agli universali, ma soltanto ai particolari e agli individui: non
esiste infatti la persona dell'uomo in genere o dell'uomo in quanto animale.
Pertanto se la persona appartiene soltanto alle sostanze e soltanto a quelle
razionali, se ogni natura è una sostanza, e se la persona sussiste non negli
universali ma soltanto negli individui, essa si può così definire: "la
sostanza individua di natura razionale"». Ma B. non pretende di aver
dato una parola definitiva sulla controversia: occorre che sia «il linguaggio
ecclesiastico a scegliere il nome più adatto»; per quello che lo riguarda, egli
dichiara di non essere «tanto vanitoso da anteporre la mia opinione a un giudizio
più sicuro. Non è in noi la sorgente del bene e nelle nostre opinioni non vi è
nulla che dobbiamo preferire a ogni costo; da Colui che solo è buono derivano
tutte le cose veramente buone». Compone il De hebdomadibus, o Ad eundem quomodo
substantiae in eo quod sint, bonae sint, cum non sint substantialia sint, ossia
In che modo le sostanze siano buone in quel che sono, pur non essendo beni
sostanziali, ove B. distingue, nell'ente, l'essere e il «ciò che è» l'id quod
est, ciòe il soggetto individuale che possiede l'essere: per B. «l'essere non è
ancora, ma ciò che ha ricevuto la forma dell'essere, quello è e
sussiste». Stabilito che «tutto ciò che è tende al bene», si pone il
problema se possano definirsi buoni gli enti finiti, la cui essenza non è la
bontà; distingue allora i beni che sono tali in sé dai «beni secondi», ossia
quelli che lo sono in quanto partecipano della bontà, per giungere alla
conclusione che anche il «bene secondo» è buono, essendo «scaturito da quello
il cui essere stesso è buono», ossia dal primo Essere che è anche e
necessariamente il primo Bene. Nel De sancta Trinitate o Quomodo trinitas unus
Deus, uno scritto successivo, si pone il problema se a Dio, come a tutte le
persone della Trinità, si applichino le categorie della logica, e se dunque
siano una sostanza e se sia possibile che abbiano degli attributi; lo stesso
tema, in forma sintetica, è espresso nell'Ad Johannem diaconum utrum Pater et
Filius et Spiritus Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur. Il
De consolatione philosophiae La consolazione della filosofia, miniatura.
B. in prigione, miniatura. Scritta durante la carcerazione, i cinque libri del
De consolatione si presentano come un dialogo nel quale la Filosofia,
personificata da «una donna di aspetto oltremodo venerabile nel volto, con gli
occhi sfavillanti e acuti più della normale capacità umana; di colorito vivo e
d'inesausto vigore, benché tanto avanti con gli anni da non credere che potesse
appartenere alla nostra epoca», dimostra che l'afflizione patita da Boezio per
la sventura che lo ha colpito non ha in realtà bisogno di alcuna consolazione,
rientrando nell'ordine naturale delle cose, governate dalla Provvidenza
divina. Si può dividere l'opera in due parti, una costituita dai primi
due libri e l'altra dagli ultimi tre. È una distinzione che corrisponde a
quanto raccomandato dallo stoico Crisippo nella cura delle afflizioni: quando
l'intensità della passione è al culmine, prima di ricorrere ai rimedi più
efficaci, occorre attendere che essa si attenui. Così infatti si esprime la
Filosofia: «siccome non è ancora il momento per rimedi più energici, e la
natura della mente è tale che, respingendo le vere opinioni, subito si riempie
di errori, dai quali nasce la caligine delle perturbazioni che confonde
l'intelletto, io cercherò di attenuare a poco a poco questa oscurità in modo
che, rimosse le tenebre delle passioni ingannevoli, tu possa conoscere lo
splendore della luce vera». Una medicina leggera, «qualcosa di dolce e di
piacevole che, penetrato al tuo interno, apra la strada a rimedi più efficaci»,
è la comprensione della natura della fortuna, esposta nel II libro utilizzando
temi della filosofia stoica ed epicurea. La fortuna «era sempre la stessa,
quando ti lusingava e t'illudeva con le attrattive di una felicità menzognera se
l'apprezzi, adeguati ai suoi comportamenti, senza lamentarti. Se aborrisci la
sua perfidia, disprezzala ti ha lasciato colei dalla quale nessuno può essere
sicuro di non essere abbandonato ti sforzi di trattenere la ruota della
fortuna, che gira vorticosamente? Ma, stoltissimo fra tutti i mortali, se si
fermasse, non sarebbe più lei». Del resto, quello che la fortuna ci dà, saremo
noi stessi a doverlo abbandonare in quell'ultimo giorno della nostra vita
che «è pur sempre la morte della
fortuna, anche della fortuna che dura. Che importanza credi allora che abbia,
se sia tu a lasciarla morendo, o se sia lei a lasciarti, fuggendo?». Se
dunque ci rende infelice tanto il suo abbandono durante la nostra vita, quanto
il fatto che, morendo, dobbiamo abbandonare i doni che quella ci ha elargito in
vita, allora la nostra felicità non può consistere in quei doni effimeri, in
cose mortali, e neppure nella gloria, nel potere e nella fama, ma deve essere
dentro noi stessi. Si tratta allora di conoscere «l'aspetto della felicità
vera», dal momento che ciascuno «per vie
diverse, cerca pur sempre di giungere a un unico fine, che è quello della
felicità. Tale fine consiste nel bene: ognuno, una volta che l'abbia ottenuto,
non può più desiderare altro». Dimostrato che
«con le ricchezze non si ottiene l'autosufficienza, non la potenza con i
regni, non con le cariche il rispetto, non con la gloria la fama, né la gioia con
i piaceri», tutti beni imperfetti, occorre determinare la forma del bene perfetto,
«questa perfezione della felicità». Ora, il bene perfetto, il «Sommo
Bene», è Dio, dal momento che, secondo B., sviluppando una concezione
neoplatonica «la ragione dimostra che
Dio è buono in modo da poterci convincere che in lui vi è anche il bene
perfetto. Se infatti non fosse tale, non potrebbe essere l'origine di ogni cosa;
vi sarebbe altro, migliore di lui, in possesso del bene perfetto, a lui
precedente e più prezioso; è chiaro che le cose perfette precedono quelle
imperfette. Pertanto, per non procedere all'infinito col ragionamento, dobbiamo
ammettere che il sommo Dio sia del tutto pieno del bene sommo e perfetto; ma
s'era stabilito che il bene perfetto sia la vera felicità: dunque la vera
felicità è posta nel sommo Dio». B. pone il problema di come «pur
esistendo il buon reggitore delle cose, i mali esistano comunque ed siano
impuniti e non solo la virtù non venga premiata ma sia persino calpestata dai
malvagi e punita al posto degli scellerati». La risposta, secondo lo schema
platonico, della Filosofia, è che tutti, buoni e malvagi, tendono al bene; i
buoni lo raggiungono, i malvagi non riescono a raggiungerlo per loro propria
incapacità, mancanza di volonta, debolezza. Perché infatti i malvagi
«abbandonata la virtù, ricercano i vizi? Per ignoranza di ciò che è bene? Ma
cosa c'è di più debole della cecità dell'ignoranza? Oppure sanno cosa cercare
ma il piacere li allontana dalle retta via? Anche in questo caso si dimostrano
deboli, a causa dell'intemperanza che impedisce loro di opporsi al male? oppure
abbandonano il bene consapevolmente e si volgono al vizio? Ma anche così
cessano di essere potenti e cessano persino di essere del tutto». Infatti il
bene è l'essere e chi non raggiunge il bene è privo necessariamente
dell'essere: dell'uomo ha solo la parvenza: «tu potresti chiamare cadavere un
uomo morto, ma non semplicemente uomo; così, i viziosi sono malvagi ma nego che
essi siano in senso assoluto». Nel quinto e ultimo libro Boezio tratta il
problema della prescienza e provvidenza divina e del libero arbitrio. Definito
il caso «un evento inaspettato prodotto
da cause che convergono in cose fatte per uno scopo determinato», per B. il
concorrere e confluire di quelle cause è «il prodotto di quell'ordine che,
procedendo per inevitabile connessione, discende dalla provvidenza disponendo
le cose in luoghi e in tempi determinati». Il caso, dunque, non esiste in sé
stesso, ma è l'evento di cui gli uomini non riescono a stabilire le cause che
lo hanno determinato. È compatibile allora il libero arbitrio dell'uomo con la
presenza della prescienza divina e a cosa dovrebbe servire pregare che qualcosa
avvenga o meno, se già tutto è stabilito? La risposta della Filosofia è che la
previdenza di Dio non dà necessità agli eventi umani: essi restano la
conseguenza della libera volontà dell'uomo anche se sono previsti da Dio.
Ma questo stesso problema, così posto dall'uomo, non è nemmeno corretto. Dio è
infatti eterno, nel senso che non è soggetto al tempo; per lui non esiste il
passato e il futuro, ma un eterno presente; il mondo, invece, anche se non
avesse avuto nascita, sarebbe perpetuo, ossia soggetto al mutamento e dunque
soggetto al tempo; nel mondo esiste pertanto un passato e un futuro. La
conoscenza che Dio ha delle cose non è a rigore un "vedere prima",
una pre-videnza, ma una provvidenza, un vedere nell'eterno presente tanto gli
eventi necessari, come sono quelli regolati dalle leggi fisiche, che gli eventi
determinati dalla libera volontà dell'uomo. La fortuna della Consolazione
fu notevole per tutto il Medioevo, così da fare del suo autore una delle fonti
più autorevoli del pensiero cristiano, per quanto l'opera si fondi sulle
tradizioni stoiche e soprattutto neoplatoniche; essa tuttavia si manifesta come
ultima autorevole affermazione della libertà del pensiero in complementarità
con la fede espressa in sue altre opere, come dimostra il fatto che Boezio non
abbia mai citato Cristo in un'opera di tale natura e composta a un passo dalla
morte - tanto che già nel X secolo il monaco sassone Bovo di Corvey dirà, a
questo riguardo, che nella Consolazione sembra che la Filosofia abbia scacciato
Cristo. Allievo della scuola neoplatonica di Atene, B. trovò negli insegnamenti
della classica tradizione neoplatonica esempi di direttiva morale pienamente
sufficienti rispetto a quanto poteva trovare nel Cristianesimo, del quale, non
a caso, come mostrano i suoi Opuscoli teologici, si occupò soltanto per problemi
relativi unicamente alla dogmatica e mai alla morale e al destino
dell'uomo. Lo stile La De Consolatione philosophiae è un esempio di
prosimetro, una composizione in cui la poesia si alterna alla prosa, secondo un
modello che viene fatto risalire al filosofo cinico Menippo di Gadara e
introdotto a Roma nel I secolo a.C. da Varrone; molto probabilmente Boezio
tenne presente il De nuptiis Mercurii et Philologiae di Marziano Capella, opera
di struttura analoga, composta circa un secolo prima. Boezio, nelle opere
precedenti, frutto di elaborazioni teologiche, di commenti e di traduzioni, non
si era preoccupato di dare dignità letteraria ai suoi scritti; nella
Consolazione ha voluto affermare la propria appartenenza alla tradizione
latina, con una trasparente imitazione del dialogo platonico attraverso i
modelli di Cicerone e di Seneca, così da porsi, nel versante sia letterario che
filosofico, come l'ultimo classico romano. A B. furono attribuite altre
opere, come la De fide catholica o Brevis fidei christianae complexio, che
sembra appartenere a quel suo allievo Giovanni nel quale si è voluto
riconoscere Papa Giovanni I. Anche se ancora oggi vi è discussione
sull'attribuzione a B., l'impostazione catechistica dell'opera, che tratta
delle verità essenziali del Cristianesimo, quali la Trinità, il peccato
originale, l'Incarnazione, la Redenzione e la Creazione, porterebbero a
escludere una paternità boeziana. Attribuita a Mario Vittorino la De
definitione e a Domenico Gundisalvo la De unitate et uno, resta tuttora non
definito l'autore della De disciplina scholarium, anch'essa attribuita a suo
tempo a B.. Culto La figura di Boezio fu molto stimata nel Medioevo. Le
sue vicissitudini avevano molte analogie con la vita di San Paolo,
ingiustamente imprigionato e martire. Il poeta Dante Alighieri nomina
Boezio nella Divina Commedia e nel Convivio, dove afferma (II, 12) di averne
iniziato gli studi quando, dopo la morte di Beatrice, si era dedicato alla
filosofia. Nel Paradiso di Dante, Boezio è uno degli spiriti sapienti del IV
Cielo del Sole (Par., X, 124-126), che formano la prima corona di dodici
spiriti in cui è presente anche san Tommaso d'Aquino. Dal Martirologio
Romano: "A Pavia, commemorazione di san Severino Boezio, martire, che, illustre
per la sua cultura e i suoi scritti, mentre era rinchiuso in carcere scrisse un
trattato sulla consolazione della filosofia e servì con integrità Dio fino alla
morte inflittagli dal re Teodorico". Opere Le date di composizione
sono tratte da Phillips, B.: A Chronology and Selected Annotated
Bibliography", in Kaylor e Phillips, A Companion to B. in the Middle Ages,
Leiden, Brill, Opere matematiche De institutione arithmetica, adattamento delle
Introductionis Arithmeticae di Nicomaco di Gerasa. De Institutione musica -- si
basa su un'opera perduta di Nicomaco di Gerasa e sulla Harmonica di Tolomeo.
Opere logiche A) Traduzioni dal greco Porphyrii Isagoge (traduzione
dell'Isagoge di Porfirio) In Categorias Aristotelis De Interpretatione vel
Periermenias Interpretatio priorum Analyticorum (due versioni) Interpretatio
Topicorum Aristotelis Interpretatio Elenchorum Sophisticorum Aristotelis B)
Commenti a Porfirio, Aristotele e CICERONE In Isagogen Porphyrii commenta (due
versioni, la prima basata sulla traduzione di Gaio Mario Vittorino, la seconda
sulla sua traduzione. In Aristotelis Categorias, In librum Aristotelis de
interpretatione Commentaria minora, In librum Aristotelis de interpretatione
Commentaria majora, In Aristotelis Analytica Priora, Commentaria in Topica
Ciceronis (incompleta: manca la fine del sesto libro e tutto il settimo) Opere
originali De syllogismo cathegorico, De divisione, De hypotheticis syllogismis,
In Ciceronis Topica, De topicis differentiis, Introductio ad syllogismos
cathegoricos, Opuscola Sacra (trattati teologici), De Trinitate, Utrum Pater et
Filius et Spiritus Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur (Se
"Padre" "Figlio" e "Spirito Santo", siano
predicati sostanzialmente della Divinità) Quomodo substantiae in eo quod sint
bonae sint cum non sint substantialia bona conosciuto anche col titolo De
Hebodmadibus (In che modo le sostanze siano buone in quel che sono, pur non
essendo beni sostanziali) De fide Catholica Contra Eutychen et Nestorium De
consolatione Philosophiae. Frammenti di un trattato sulla geometria sono
pubblicati in: Menso Folkerts (a cura di), B.’s Geometrie II. Ein
mathematisches Lehrbuch des Mittelalters, Wiesbaden, Franz Steiner, Edizioni B.,
Dialectica, Venetiis, apud Iuntas, B. Opera Omnia, Patrologiae cursus
completus, Series latina, Anicii Manlii Severini Boethii Opera, I-II,
Turnholt B., De consolatione
philosophiae. Opuscula theologica, ed. C. Moreschini, editio altera, Monachii –
Lipsiae. Delle consolazione della filosofia, Tradotto dalla Lingua Latina in
Volgar Fiorentino -- Varchi, Con Annotazioni a margine e Tavola delle cose più
segnalate. Si aggiunge la Vita dell'Autore..., in Venezia, presso Leonardo
Bassaglia, Venezia, La consolazione della Filosofia, traduzione di Umberto
Moricca, Firenze, Salani, Philosophiae consolatio, testo con introduzione e
trad. di Emanuele Rapisarda, Catania, Centro di Studi sull'antico
Cristianesimo, La consolazione della filosofia, traduzione di R. Del Re, Roma,
Edizioni dell'Ateneo, Trattato sulla divisione, traduzione di traduzione,
introduzione e commento di Lorenzo Pozzi, Padova, Liviana Editrice, De
hypotheticis syllogismis, testo latino, traduzione, introduzione e commento di
Luca Obertello, Brescia, Paideia, La consolazione della filosofia, introduzione
di Christine Mohrmann, trad. di Ovidio Dallera, Collana BUR, Milano, Rizzoli,
La Consolazione della filosofia. Gli Opuscoli teologici, traduzione di A.
Ribet, a cura di Luca Obertello, Collana Classici del pensiero, Milano,
Rusconi, De Institutione musica, testo e traduzione di Giovanni Marzi, Roma, La
consolazione della filosofia, a cura di Claudio Moreschini, Collezione Classici
Latini, Torino, POMBA, La consolazione di Filosofia, A cura di Bettetini.
Traduzione di Chitussi, note di Giovanni Catapano. Testo latino a fronte,
Collana NUE, Torino, Einaudi, I valori autentici, a cura di M. Jovolella,
Collana Oscar Saggezze, Milano, Mondadori,
La ricerca della felicità (Consolazione della Filosofia III), A cura di
M. Zambon, Collana Letteratura universale.Il convivio, Venezia, Marsilio, Il De
topicis differentiis di Severino B., a cura di Magnano, Palermo, Officina di
Studi Medievali, Le differenze topiche. Testo latino a fronte, A cura di
Fiorella Magnano, Collana Il pensiero occidentale, Milano, Bompiani, Mondin, La
prima Scolastica: B., Cassiodoro, Scoto Eriugena Martirologio romano, citato in B., in Santi,
beati e testimoni - Enciclopedia dei santi, santiebeati. Ennodio, Epistole, Cassiodoro, Variae, Cassiodoro,
Variae, De consolatione philosophiae, De consolatione philosophiae, Anonimo
Valesiano, Il sepolcro di B., su academia.edu. Narbone, Sicola sistematica o
apparato metodico alla storia letteraria della Sicilia, Il libro contiene una
iniziale dedica a ""Cosimo De' Medici Gran Duca di
Toscana"", poi la ""Vita di B.” scritta latinamente da Rota
ed ora nuovamente volgarizzata"", ed infine la traduzione in
fiorentino "" volgare fiorentina"" di Benedetto Varchi che
traduce in italiano anche le parti non in prosa con versi in rime alternate:
ultima cosa curiosa, alla fine ci sono due ''''Inni d'ELPIDE, Matrona Siciliana
Consorte di B.'''. B., The Prosopography of the Later Roman Empire, Baixauli, B..
La ragione teologica, Milano, Chadwick, B.: la consolazione della musica, della
logica, della teologia e della filosofia, Bologna, Onofrio, Fons scientiae. La
dialettica nell'Occidente tardo antico, Napoli, A. de Libera, Il problema degli
universali da Platone alla fine del Medioevo, Firenze, Frigerio, “Sulla prima
scolastica medievale", Torino, Frigerio, Il pensiero teologico ed etico di
B., Torino Frigerio, Lo sviluppo filosofico della dottrina cristiana dell'alto
medioevo, Torino, M. T. Fumagalli Beonio Brocchieri e M. Parodi, Storia della
filosofia medievale, Milano, Gastaldelli, B., Roma, Josz, B. nel dramma della
romanità: visione nella storia, Milano, Treves, Maioli, Teoria dell'essere e
dell'esistente e classificazione delle scienze in M. S. B., Roma, Bulzoni,
Micaelli, Dio nel pensiero di B., Napoli, Micaelli, Studi sui trattati
teologici di B., Napoli, Milani, B.. L'ultimo degli antichi, Milano, Christine
Mohrmann, Introduzione alla Consolazione della filosofia, BUR, Mondin, La prima
Scolastica: B., Cassiodoro, Scoto Eriugena, Euntes docete. Commentaria
Urbaniana, Roma, Moreschini, B. e la tradizione del Neoplatonismo latino, in
«Atti del Convegno di Studi B.», Roma, Moreschini, Neoplatonismo e
Cristianesimo: «partecipare a Dio» secondo B. e Agostino, Catania, Moreschini,
Varia boethiana, D'Auria M., Obertello, B., Genova, 1Pinzani, La logica di B.,
Milano, Rapisarda, La crisi spirituale di Boezio, Catania, Troncarelli,
Boethiana Aetas. Modelli grafici e fortuna manoscritta della «Consolatio
Philosophiae» tra IX e XII secolo, Firenze, De Institutione musica Tavola
pitagorica Treccani – Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana.Severino Boezio, in Enciclopedia Italiana, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana. B., su Enciclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc. Leonardi,
B., in Dizionario biografico degl’italiani, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana, B., su ALCUIN, Università di Ratisbona. B., su MacTutor, University
of St Andrews, Scotland.(LA) Opere di Severino Boezio, su Musisque Deoque.(LA)
Opere di B., su digilibLT, Università degli Studi del Piemonte Orientale Amedeo
Avogadro.Opere di B. B. (altra versione)
/ Severino Boezio (altra versione) / B. (altra versione) / B. (altra versione)
B. (altra versione) / B. (altra versione) / B. (altra versione), su openMLOL,
Horizons Unlimited srl.Opere di B., su Open Library, Internet Archive.Opere di B.,
su Progetto Gutenberg.Audiolibri di B., su LibriVox. B., su Goodreads.(FR)
Bibliografia su Severino Boezio, su Les Archives de littérature du Moyen Âge.
B., in Catholic Encyclopedia, Robert Appleton Company.Severino Boezio, su
Santi, beati e testimoni, santiebeati.Spartiti o libretti di Severino Boezio,
su International Music Score Library Project, Project Petrucci LLC.Severino B.,
su MusicBrainz, MetaBrainz Foundation. Marenbon, B., in Edward N. Zalta (a cura
di), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Center for the Study of Language and
Information (CSLI), Università di Stanford.The Philosophical Works of Boethius.
Editions and Translations, su history oflogic. com.B. ' Logic and Metaphysics.
An Annotated Bibliography, su historyoflogic.com. Essere ed esistenza
nell'opera di B., su mondodomani.org. Boezio e la questione della felicità, su
donbosco-torino. Temi del De consolatione philosophiae e cenni biografici del
filosofo, su taozen. Opera Omnia, su documenta catholicaomnia. eu. dal Migne,
Patrologia Latina, con indici analitici. De Arte Arithmetica libri duo, su
daten.digitale-sammlungen. de. Manoscritto conservato nella Biblioteca digitale
di Monaco di Baviera. De institutione Musica, su imslp.org. Predecessore Console
romanoSuccessore Flavio Importuno, sine college Flavio Arcadio Placido Magno
Felice, Flavio Secondino Padri e dottori della Chiesa cattolica B.
Boetius.png Magister officiorum del Regno Ostrogoto Monarca Teodorico il Grande
Console del Regno Ostrogoto MonarcaTeodorico il Grande Predecessore Flavio
Importuno Successore Magno Felice Flavio Secondino Senatore romano. Dati
generali Professione filosofo B. Fl B. (B.) - Studiolo di Federico da Montefeltro Fl
B. (B.) - Studiolo di Federico da Montefeltro Padre della Chiesa
Martire Nascita Roma, Morte
Pavia, Venerato daTutte le Chiese che ammettono il culto dei santi Ricorrenza Attributipalma
ManualeInter latinos aristotelis interpretes et aetate primi, et doctrina
praecipui dialectica, 1547. Da BEIC, biblioteca digitale. B. raffigurato col
proprio suocero, Quinto Aurelio Memmio Simmaco, nobile e letterato romano.
Filosofia Portale Filosofia Letteratura Portale Letteratura Lingua latina
Portale Lingua latina Categorie: Filosofi romaniSenatori romaniNati a RomaMorti
a Pavia Anicii Consoli medievali romani Filosofi Cristiani Filosofi giustiziati
Martiri cristiani Magistri officiorumPersonaggi citati nella Divina Commedia
(Paradiso) Santi romani del VI secoloTeorici della musica italianiTraduttori
dal greco al latino[alter. Refs.:
B., in Stanford Encyclopaedia. Luigi Speranza,
"Grice e Boezio," per Il Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool
Library, Villa Grice, Liguria, Italia. Bollettino della Società filosofica italiana. Cum sit
necessarium, Chrisaorie, et ad eam quae est apud Aristotelem praedicamentorum
doctrinam nosse quid genus sit et quid differentia quidque species et quid
proprium et quid accidens, et ad definitionum assignationem, et omnino ad ea
quae in divisione vel demonstratione sunt utilia, hac istarum rerum
speculatione compendiosam tibi traditionem faciens temptabo breviter velut
introductionis modo ea quae ab antiquis dicta sunt aggredi; altioribus quidem
quaestionibus abstinens, simpliciores vero mediocriter coniectans. Mox de
generibus et speciebus illud quidem sive subsistunt sive in solis nudis
purisque intellectibus posita sunt sive subsistentia corporalia sunt an
incorporalia, et utrum separata an in sensibilibus et circa ea constantia,
dicere recusabo. Altissimum enim est huiusmodi negotium et maioris egens
inquisitionis. Illud vero quemadmodum de his ac de propositis probabiliter
antiqui tractaverint, et horum maxime Peripatetici, tibi nunc temptabo
monstrare. Videtur autem neque genus neque species simpliciter dici. Genus enim
dicitur et aliquorum quodammodo se habentium ad unum aliquid et ad se invicem
collectio, secundum quam significationem Romanorum dicitur genus, ab unius
scilicet habitudine -- dico autem Romuli -- et multitudinis habentium aliquo
modo ad invicem eam quae ab illo est cognationem secundum divisionem ab aliis
generibus dictam. Dicitur autem et aliter rursus genus quod est
uniuscuiusque generationis principium vel ab eo qui genuit vel a loco in quo
quis genitus est. Sic enim Oresten quidem dicimus a Tantalo habere genus, Illum
autem ab Hercule, et rursus Pindarum quidem Thebanum esse genere, Platonem vero
Atheniensem; et enim patria principium est uniuscuiusque generationis quemadmodum
pater. Haec autem videtur promptissima esse significatio; Romani enim qui ex
genere descendunt Romuli, et Cecropidae qui ex genere descendunt Cecropis et
horum proximi. Et prius quidem appellatum est genus uniuscuiusque generationis
principium, dehinc etiam multitudo eorum qui sunt ab uno principio; ut a
Romulo, dividentes et ab aliis separantes, dicebamus omnem illam collectionem
esse Romanorum genus. Aliter autem rursus dicitur genus, cui supponitur
species ad horum fortasse similitudinem dictum. Etenim principium quoddam est
huiusmodi genus earum quae sub ipso sunt specierum, videturque et omnem eam
multitudinem continere quae sub ipso sunt specierum. Tripliciter igitur
cum genus dicatur, de tertio apud philosophos sermo, quod etiam describentes
assignaverunt, dicentes, genus esse quod de pluribus et differentibus specie,
in eo quod quid sit praedicatur, ut animal. Eorum enim quae praedicantur
alia quidem de uno dicuntur solo, sicut individua sicut Socrates et hic et hoc,
alia vero de pluribus, quemadmodum genera et species et differentiae et
propria, et accidentia communiter sed non proprie alicui. Est autem genus
quidem ut animal, species vero ut homo, differentia autem ut rationale,
proprium ut risibile, accidens ut album, nigrum, sedere. Ab his ergo quae
de uno solo praedicantur differunt genera, eo quod haec de pluribus dicuntur.
Ab his autem rursus quae de pluribus, a speciebus quidem, quoniam species etsi
de pluribus praedicentur, non tamen de differentibus specie, sed numero: homo
enim cum sit species, de Socrate et Platone praedicatur, qui non specie a se
invicem differunt, sed numero. Animal vero cum sit genus, de homine, equo, et
boue praedicatur, qui differunt a se invicem specie, non numero solum. A
proprio quoque differt genus, quoniam proprium de una sola specie, cuius est
proprium, praedicatur, et de iis quae sub una specie sunt individuis,
quemadmodum risibile de homine solo, et de particularibus hominibus: genus
autem non de una solum specie praedicatur, sed de pluribus et differentibus. A
differentia vero et ab iis quae communiter sunt accidentia differt genus,
quoniam etsi de pluribus et differentibus specie praedicentur differentiae, et
communiter accidentia, non tamen in eo quod quid sit praedicantur, sed potius
in eo quod quale est, et quomodo se habet. Interrogantibus enim aliquibus quid
est illud de quo praedicantur haec? genus respondebimus: differentias autem et
communiter et accidentia non respondebimus. Non enim in eo quod quid est
praedicantur de subiecto, sed magis in eo quod quale sit. Interrogantibus enim
qualis est homo? dicimus rationalis, et qualis est corvus, dicimus niger. Est
autem rationale, differentia: nigrum vero, accidens. Quando autem quid est homo
interrogamur, animal respondemus: est autem genus hominis animal. Quare genus
de pluribus praedicari dividit ipsum ab iis quae de uno solo dicuntur, sicut
individua; de differentibus vero specie, separat eumdem ab iis quae sicut
species praedicantur, vel sicut propria: in eo autem quod quid sit praedicari,
dividit ipsum a differentiis et communiter accidentibus, quae singula non in eo
quod quid sit praedicatur, sed in eo quod quale est, vel quomodo se habet.
Nihil igitur neque superfluum, neque minus continet generis dicta descriptio.
Species autem dicitur quidem, et de uniuscuiusque forma, secundum quam dictum
est: primum quidem species digna est imperio: Dicitur autem species, et ea
quae est sub assignato genere, secundum quam solemus dicere, hominem quidem
speciem animalis, cum sit genus animal; album autem coloris speciem, triangulum
vero figurae speciem. Quod si etiam genus assignantes speciei meminimus,
dicentes quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quid praedicatur,
et speciem dicimus id quod sub assignato genere ponitur. Nosse oportet quod quoniam
genus alicuius est genus, et species alicuius est species, idcirco necesse est
et in utrorumque rationibus utrisque uti. Assignant ergo et sic speciem:
Species est quae sub assignato genere ponitur, et de qua genus in eo quod quid
sit praedicatur. Amplius autem sic quoque: Species est quae de pluribus et
differentibus numero, in eo quod quid sit praedicatur; sed haec quidem
assignatio specialissimae est, et eius quae solum species est, non etiam genus:
aliae vero et non specialissimarum esse possunt. Planum autem erit quod dicitur
hoc modo: In unoquoque praedicamento sunt quaedam generalissima, et rursus alia
specialissima, et inter generalissima et specialissima sunt alia quae et genera
et species eadem dicuntur. Est autem generalissimum quidem supra quod non est
aliud aliquod superveniens genus. Specialissimum autem post quod non est alia
aliqua inferior species. Inter generalissimum autem et specialissimum, alia
sunt quae et genera et species sunt eadem, ad aliud tamen et aliud
sumpta. Sit autem manifestum in uno praedicamento quod dicitur substantia:
est quidem et ipsa genus, sub hac autem est corpus, et sub corpore animatum
corpus, sub quo animal: sub animali vero, rationale animal, sub quo homo: sub
homine vero, Socrates et Plato, et qui sunt particulares homines. Sed
horum substantia quidem, generalissimum est, et genus solum: homo vero
specialissimum, et solum species; corpus vero, species quidem est substantiae,
genus vero corporis animati, sed et animatum corpus, species quidem est
corporis, genus vero animalis. Rursus animal species quidem est corporis
animati, genus vero animalis rationalis, sed rationale animal, species quidem
est animalis, genus autem hominis: homo vero species est rationalis animalis,
non autem etiam genus particularium hominum, sed solum species. Ac omne quod
est ante individua proximeque de ipsis praedicatur, species erit solum, non
etiam genus. Quemadmodum igitur substantia cum suprema sit, eo quod nihil supra
eam sit, genus est generalissimum, sic et homo, cum sit species, postquam non
est alia species, neque aliquid eorum quae possunt dividi in species, sed solum
individua (individuum enim est Socrates et Plato, et hoc album), species erit
solum, et ultima species (et ut dictum est) specialissima: quae vero in medio
sunt, eorum quidem quae supra se sunt species erunt, eorum vero quae post
genera sunt, quare haec quidem duas habent habitudines, illam quae est ad
superiora, secundum quam species dicuntur esse ipsorum, et eam quae est ad
posteriora, secundum quam genera ipsorum esse dicuntur. Extrema vero habent
unam habitudinem, nam et generalissimum ad ea quae posteriora sunt, habet
habitudinem, cum genus sit omnium supremum: eam vero quae est ad superiora non
habet, cum sit supremum, et primum principium, et (ut diximus) supra quod non
est aliud superveniens genus: et specialissimum etiam unam habet habitudinem,
ea quae est ad superiora, quorum est species: eam vero quae est ad posteriora
non diversam habet sed eandem, nam et individuorum species dicitur. Sed species
quidem individuorum, velut ea continens, species vero superiorum, ut quae ab
illis contineatur. Determinant ergo generalissimum ita, quod cum genus sit non
est species: et rursus, supra quod non est aliud superveniens genus:
specialissimum vero, quod cum sit species, non est genus, et quod cum sit
species, non amplius in species dividere possumus, et hoc modo quod de pluribus
et differentibus numero, in eo quod quid sit, praedicatur. Ea vero quae sunt in
medio extremorum, subalterna vocantur genera et species, et unumquodque eorum
species esse potest et genus, ad aliud quidem, et ad aliud sumpta. Ea vero quae
sunt supra specialissima usque ad generalissimum ascendentia, vicissim genera
dicuntur et species, ut Agamemnon, Atrides, Pelopides, Tantalides, et ultimo Iovis. Sed
in familiis quidem plerumque reducuntur ad unum principium, verbi gratia ad
Iovem. In generibus autem et speciebus non sic se habet; neque enim unum
commune genus omnium est ens, nec omnia eiusdem generis sunt secundum unum
supremum genus, quemadmodum dicit Aristoteles, sed sint posita, quemadmodum
dictum est in praedicamentis, prima decem genera, quasi decem prima
principia. Et si omnia quis entia vocet, aequivoce inquit nuncupabit, non
univoce: si enim ens unum esset commune omnium genus, univoce omnia entia
dicerentur: cum vero sint decem prima, commune est ens secundum nomen solum,
non etiam secundum rationem, quae secundum entis nomen est. Decem quidem igitur
generalissima sunt, specialissima vero in numero quidem quodam sunt, non tamen
infinito. Individua autem quae sunt post specialissima, infinita sunt
quapropter usque ad specialissima a generalissimis descendentes iubebat Plato
quiescere. Descendere autem per media dividendo specificis differentiis,
infinita vero relinquenda suadet, neque enim eorum posse fieri disciplinam.
Descendentibus igitur ad specialissima necesse est, dividendo per multitudinem
ire, ascendentibus vero ad generalissima necesse est colligere multitudinem in
unum: collectivum enim multorum in unam naturam species est, et magis etiam
genus. Particularia vero et singularia e contrario, in multitudinem semper
dividunt id quod unum est, participatione enim speciei, plures homines, sunt
unus homo, in particularibus autem et singularibus, unus et communis, plures,
divisivum enim est semper quod singulare est, collectivum autem et adunativum
quod commune est. Assignato autem genere, specie quid sit utrumque, et
genere quidem uno existente, speciebus vero pluribus: semper enim divisio
generis in species plures est, genus quidem semper de speciebus praedicatur, et
omnia superiora de inferioribus, species autem neque de proximo sibi genere,
neque de superioribus, neque enim convertitur. Oportet enim aut aequa de aequis
praedicari, ut hinnibile de equo, aut maiora de minoribus, ut animal de homine,
minora vero de maioribus minime: nec enim animal dicis esse hominem,
quemadmodum dicis hominem animal. De quibus autem species praedicatur, de his
necessario et speciei genus praedicatur et generis genus, usque ad
generalissimum. Si enim verum est dicere: Socratem hominem, hominem autem
animal, animal vero substantiam, verum est Socratem animal dicere atque
substantiam: semper igitur cum superiora de inferioribus praedicentur, species
quidem de individuo praedicabitur, genus autem et de specie et de individuo;
generalissimum autem et de genere, et de generibus, si plura sunt media et
subalterna, et de specie, et de individuo: Dicitur enim generalissimum
quidem de omnibus sub se positis generibus et speciebus et individuis; genus
autem quod ante specialissimum est, de omnibus specialissimis et de individuis,
solum autem species de omnibus individuis, individuum autem praedicatur de uno
solo particulari. Individuum autem dicitur Socrates, et hoc album, et hic
veniens Sophronisci filius, si solus sit ei Socrates filius). Individua
autem dicuntur huiusmodi, quoniam ex proprietatibus consistit unumquodque
eorum, quarum collectio numquam in alio quolibet eadem erit. Socratis enim
proprietates nunquam in alioquo quolibet erunt particularium eaedem. Hae vero
quae sunt hominis proprietates: dico autem eius qui est communis, erunt eaedem
pluribus, magis autem in omnibus particularibus hominibus in eo quod homines
sunt. Continetur igitur individuum quidem sub specie, species autem sub genere.
Totum enim quidem est genus, individuum autem pars, species vero totum et pars:
sed pars quidem alterius, totum vero non alterius, sed in aliis. In partibus
enim totum est. De genere quidem et specie, et quid sit generalissimum, et
quid specialissimum, et quae genera, et species eadem sunt, et quae individua,
et quot modis genus et species dicatur, sufficienter dictum est. Differentia
vero communiter, proprie, et magis proprie dicitur. Communiter quidem differre
alterum ab altero dicitur, quoniam alteritate quadam differt quocunque modo,
vel a seipso vel ab alio; differt enim Socrates a Platone alteritate quadam, et
ipse a se puero iam vir factus, et a se faciente aliquid cum quiescit, et
semper in aliquo modo habendi se alteritatibus spectatur. Proprie autem
differre alterum ab altero dicitur, quando inseparabili accidente alterum ab
altero differt. Inseparabile vero accidens est, ut nasi curvitas, caesitas
oculorum, et cicatrix cum ex vulnere occalluerit. Magis autem proprie alterum
differre ab altero dicitur, quando specifica differentia differt, quemadmodum
homo ab equo specifica differentia differt rationali qualitate. Universaliter
ergo omnis differentia alteratum facit cuilibet adveniens, sed ea quae est
communiter et proprie, alteratum facit: illa autem quae est magis proprie,
aliud. Differentiarum enim, aliae quidem alteratum faciunt, aliae vero aliud.
Illae igitur quae faciunt aliud, specificae uocantur; illae vero quae
alteratum, simpliciter differentiae: animali enim rationalis differentia
adveniens aliud facit, et speciem animalis facit. Illa vero quae est movendi,
alteratum facit a quiescente. Quare haec quidem aliud, illa vero alteratum
solum facit. Secundum igitur aliud facientes differentias et divisiones
fiunt a generibus in species, et diffinitiones assignantur, quae sunt ex
genere, et huiusmodi differentiis: secundum autem eas quae solum alteratum
faciunt, alterationes solum consistunt, et aliquo modo se habentis
permutationes. A superioribus rursus inchoanti dicendum est,
differentiarum alias quidem esse separabiles, alias vero inseparabiles. Moveri
enim et quiescere, et sanum esse, et aegrum, et quaecunque his proxima sunt,
separabilia sunt. At vero aquilum esse, vel simum, vel rationale, vel
irrationale, inseparabilia sunt. Inseparabilium autem, aliae quidem sunt per
se, aliae vero per accidens; nam rationale per se inest homini, et mortale, et
disciplinae esse susceptibile. At vero aquilum esse vel simum, per accidens et
non per se. Illae igitur quae per se sunt, in ratione substantiae accipiuntur,
et faciunt aliud: illae vero quae secundum accidens, nec in substantiae ratione
accipiuntur, nec faciunt aliud, sed alteratum. Et illae quidem quae per se
sunt, non suscipiunt magis et minus: illae vero quae per accidens, et si
inseparabiles sint, intentionem accipiunt et remissionem: nam neque genus magis
et minus praedicatur de eo cuius est genus, neque generis differentiae,
secundum quas dividitur: ipsae enim sunt quae uniuscuiusque rationem complent:
esse autem unicuique unum et idem, nec intentionem nec remissionem suscipiens
est, aquilum autem vel simum esse, vel coloratum aliquo modo, et intenditur et
remittitur. Cum igitur tres species differentiae considerentur, et cum hae
quidem sint separabiles, illae vero inseparabiles, et rursus inseparabilium,
hae quidem sint per se, illae vero per accidens, et rursus earum quae per se
sint differentiarum, aliae quidem sunt, secundum quas dividimus genera in
species aliae vero secundum quas haec quae divisa sunt specificantur; ut, cum
per se differentiae omnes huiusmodi sint animalis, animati et sensibilis,
rationalis et irrationalis, mortalis et immortalis, ea quidem quae est animati
et sensibilis differentia, constitutiva est animalis substantiae: est enim
animal substantia animata sensibilis, ea vero quae est mortalis et immortalis
differentia, itemque rationalis et irrationalis, divisivae sunt animalis
differentiae, per eas enim genera in species dividimus. Sed hae quidem
quae divisivae sunt differentiae generum, completivae fiunt et constitutivae
specierum: dividitur enim animal rationali et irrationali differentia, et
rursus mortali et immortali differentia, sed ea quae sunt rationalis
differentiae et mortalis, constitutivae sunt hominis, rationalis vero et
immortalis, Dei: illae vero quae sunt irrationalis et mortalis, irrationabilium
animalium. Sic et suprema substantia, cum divisiva sit animati et inanimati
differentia, sensibili et insensibili, animata et sensibilis congregatae ad
substantiam, animal perfecerunt, animata vero et insensibilis perfecerunt
plantam. Quoniam ergo eaedem aliquo modo acceptae fiunt constitutivae,
aliquo modo autem divisivae, omnes specificae dicuntur: et his maxime opus est
ad divisiones generum et diffinitiones specierum, sed non his quae secundum
accidens inseparabiles, nec magis his, quae sunt separabiles. Quas etiam
determinantes dicunt: Differentia est qua abundat species a genere. Homo enim
ab animali plus habet rationale et mortale: animal enim ipsum nihil horum est,
nam unde haberent species differentias? nec enim omnes oppositas habet, namque
idem simul habebit oppositas, sed quemadmodum probant, potestate quidem habet
omnes differentias sub se, actu vero nullam. Et sic nec ex his quae non sunt,
aliquid fit, nec in eodem simul opposita erunt. Definiunt autem eam et hoc
modo: Differentia est quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quale
sit praedicatur rationale enim et mortale, de homine praedicatum in eo quod
quale quiddam est homo dicitur sed non in eo quod quid est; "Quid
est" enim "homo?" interrogatis nobis conveniens est dicere
"Animal"; quale autem animal inquisiti, quoniam rationale et mortale
est convenienter assignabimus. Rebus enim ex materia et forma constantibus
vel ad similitudinem materiae specieique constitutionem habentibus (quemadmodum
statua ex materia est aeris, forma autem figura), sic et homo communis et
specialis ex materia quidem similiter consistit genere, ex forma autem
differentia, totum autem hoc animal rationale mortale homo est quemadmodum
illic statua. Describunt autem huiusmodi differentiam et hoc modo:
Differentia est quod aptum natum est dividere quae sub eodem sunt genere
rationale enim et irrationale hominem et equum, quae sub eodem sunt genere quod
est animal, dividunt. Assignant autem etiam hoc modo: Differentia est qua
differunt a se singula nam secundum genus non differunt; sumus enim mortalia
animalia et nos et irrationabilia sed additum rationabile separavit nos ab
illis; rationabiles sumus et nos et dii sed mortale appositum disiunxit nos ab
illis. Interius autem perscrutantes et speculantes differentiam, dicunt
non quodlibet eorum quae sub eodem sunt genere dividentium esse differentiam
sed quod ad esse conducit et quod eius quod est esse rei pars est; neque enim
quod aptum natum est nauigare erit hominis differentia, etsi proprium sit
hominis. Dicimus enim: animalium haec quidem apta nata sunt ad nauigandum, illa
vero minime dividentes ab aliis, sed aptum natum esse ad nauigandum non erat
completiuum substantiae nec eius pars sed aptitudo quaedam eius est (idcirco
quoniam non est talis quales sunt quae specificae dicuntur differentiae). Erunt
igitur specificae differentiae quaecumque alteram faciunt speciem et quaecumque
in eo quod quale est accipiuntur. Et de differentiis quidem ista
sufficiunt. Proprium vero quadrifariam dividunt. Nam et id quod soli
alicui speciei accidit, etsi non omni (ut homini medicum esse vel geometrem),
et quod omni accidit, etsi non soli (quemadmodum homini esse bipedem), et quod
soli et omni et aliquando (ut homini in senectute canescere), quartum vero in
quo concurrit et soli et omni et semper (quemadmodum homini esse risibile; nam,
etsi non ridet, tamen risibile dicitur, non quod iam rideat sed quod aptus
natus sit; hoc autem ei semper est naturale; et equo hinnibile). Haec autem
proprie propria perhibent, quoniam etiam convertuntur; quicquid enim equus, et
hinnibile, et quicquid hinnibile, equus. Accidens vero est quod adest et
abest praeter subiecti corruptionem. Dividitur autem in duo, in separabile et
in inseparabile; namque dormire est separabile accidens, nigrum vero esse
inseparabiliter coruo et Aethiopi accidit (potest autem subintellegi et corvus
albus et Aethiops amittens colorem praeter subiecti
corruptionem). Definitur autem sic quoque: Accidens est quod contingit
eidem esse et non esse uel: Quod neque genus neque differentia neque species
neque proprium, semper autem est in subiecto subsistens. Omnibus igitur
determinatis quae proposita sunt, dico autem genere, specie, differentia,
proprio, accidenti, dicendum est quae eis communia adsunt et quae propria. Commune
quidem omnibus est de pluribus praedicari; sed genus quidem de speciebus et de
individuis, et differentia similiter, species autem de his quae sub ipsa sunt
individuis, at vero proprium et de specie et cuius est proprium et de his quae
sub specie sunt individuis, accidens autem et de speciebus et de
individuis. Namque animal de equis et bubus et canibus praedicatur quae
sunt species, et de hoc equo et de hoc boue quae sunt individua; irrationale
vero et de equis et de bubus praedicatur et de his qui sunt particulares;
species autem, ut homo, solum de his qui sunt particulares praedicatur;
proprium autem, quod est risibile, de homine et de his qui sunt particulares;
nigrum autem et de specie coruorum et de his qui sunt particulares, quod est accidens
inseparabile; et moueri de homine et de equo, quod est accidens separabile sed
principaliter quidem de individuis, secundum posteriorem vero rationem de his
quae continent individua. Commune est autem generi et differentiae
continentia specierum; continet enim et differentia species, etsi non omnes
quot genera; rationale enim, etiam si non continet ea quae sunt irrationabilia
ut genus quemadmodum animal sed continet hominem et deum quae sunt species. Et
quaecumque praedicantur de genere ut genus, et de his quae sub ipso sunt
speciebus praedicantur; quaeque de differentia praedicantur ut differentiae, et
de ea quae ex ipsa est specie praedicabuntur. Nam, cum sit genus animal, non
solum de eo praedicantur ut genus substantia et animatum sed etiam de his quae
sunt sub animali speciebus omnibus praedicantur haec usque ad individua; cumque
sit differentia rationalis, praedicatur de ea ut differentia id quod est
ratione uti, non solum de eo quod est rationale sed etiam de his quae sunt sub
rationali speciebus praedicabitur ratione uti. Commune autem est et
perempto genere vel differentia simul perimi quae sub ipsis sunt; quemadmodum,
si non sit animal, non est equus neque homo, sic, si non sit rationale, nullum
erit animal quod utatur ratione. Proprium autem generis est de pluribus
praedicari quam differentia et species et proprium et accidens; animal enim de
homine et equo et aue et serpente, quadrupes vero de solis quattuor pedes
habentibus, homo vero videtur de solis individuis, et hinnibile de equo et de his
qui sunt particulares; et accidens similiter de paucioribus. Oportet autem
differentias accipere quibus dividitur genus, non eas quae complent substantiam
generis. Amplius genus continet differentiam potestate; animalis enim hoc
quidem rationale est, illud vero irrationale. Amplius genera quidem priora
sunt his quae sunt sub se positis differentiis propter quod simul quidem eas
aufert, non autem simul aufertur (sublato enim animali aufertur rationale et
irrationale), differentiae vero non auferunt genus (nam, si omnes interimantur,
tamen substantia animata sensibilis subintellegi potest quae est
animal). Amplius genus quidem in eo quod quid est, differentia vero in eo
quod quale quiddam est, quemadmodum dictum est, praedicatur. Amplius genus quidem
unum est secundum unamquamque speciem (ut hominis id quod est animal),
differentiae vero plurimae (ut rationale, mortale, mentis et disciplinae
perceptibile) quibus ab aliis differt. Et genus quidem consimile est materiae,
formae vero differentia. Cum autem sint et alia communia et propria
generis et differentiae, nunc ista sufficiant. Genus autem et species
commune quidem habent de pluribus (quemadmodum dictum est) praedicari; sumatur
autem species ut species et non etiam ut genus, si fuerit idem species et genus. Commune
autem his est et priora esse eorum de quibus praedicantur et totum quiddam esse
utrumque. Differt autem eo quod genus quidem continet species sub se,
species vero continentur et non continent genera; in pluribus enim genus quam
species est (genera enim praeiacere oportet et formata specificis differentiis
perficere species, unde et priora sunt naturaliter genera et simul interimentia
sed quae non simul interimantur). Et species quidem cum sit, est et genus,
genus vero cum sit non omnino erit et species. Et genera quidem univoce de
speciebus praedicantur, species vero de generibus minime. Amplius quidem
genera abundant earum quae sub ipsis sunt specierum continentia, species vero
generibus abundant propriis differentiis. Amplius neque species fiet
umquam generalissimum neque genus specialissimum. Generis autem et proprii
commune quidem est sequi species (nam, si homo est, animal est, et, si homo
est, risibile est), et aequaliter praedicari genus de speciebus et proprium de
his quae illo participant (aequaliter enim et homo et bos animal, et Cato et
Cicero risibile). Commune autem et univoce praedicari genus de propriis
speciebus et proprium quorum est proprium. Differt autem quoniam genus quidem
prius est, posterius vero proprium (oportet enim esse animal, dehinc dividi
differentiis et propriis). Et genus quidem de pluribus speciebus
praedicari, proprium vero de una sola specie cuius est proprium. Et proprium
quidem conversim praedicatur cuius est proprium, genus vero de nullo conversim
praedicatur (nam neque si animal est, homo est, neque si animal est, risibile
est; sin vero homo, et risibile est, et e converso). Amplius proprium omni
speciei inest cuius est proprium et uni et semper, genus vero omni quidem
speciei cuius fuerit genus et semper, non autem soli. Amplius species
quidem interemptae non simul interimunt genera, propria vero interempta simul
interimunt quorum sunt propria, et his quorum sunt propria interemptis et ipsa
simul interimuntur. Generis vero et accidentis commune est de pluribus (quemadmodum
dictum est) praedicari sive separabilium sit sive inseparabilium; et enim
moueri de pluribus, et nigrum de coruis et hominibus et Aethiopibus et
aliquibus inanimatis. Differt autem genus accidente quoniam genus ante
species est, accidentia vero speciebus inferiora sunt; nam si etiam
inseparabile sumatur accidens sed tamen prius est illud cui accidit quam
accidens. Et genere quidem quae participant aequaliter participant,
accidente vero non aequaliter; intentionem enim et remissionem suscipit accidentium
participatio, generum vero minime. Et accidentia quidem in individuis
principaliter subsistunt, genera vero et species naturaliter priora sunt
individuis substantiis. Et genera quidem in eo quod quid est praedicantur de
his quae sub ipsis sunt, accidentia vero in eo quod quale aliquid est vel
quomodo se habeat unumquodque; "Qualis est" enim
"Aethiops?" interrogatus dicis "Niger", et quemadmodum se
Socrates habeat, dicis quoniam sedet vel ambulat. Genus vero quo aliis
quattuor differat dictum est. Contingit autem etiam unumquodque aliorum
differre ab aliis quattuor, ut, cum quinque quidem sint, unum autem ab aliis
quattuor differat, quater quinque uiginti fiant omnes differentiae; sed, semper
posterioribus enumeratis et secundis quidem una differentia superatis
(propterea quoniam iam sumpta est), tertiis vero, duabus, quartis vero tribus,
quintis vero quattuor, decem omnes fiunt (quattuor, tres, duae, una). Genus
enim differt differentia et specie et proprio et accidenti; quattuor igitur
sunt omnes differentiae. Differentia vero quo differt genere dictum est quando
quo differret genus ab ea dicebatur; relinquitur igitur quo differat specie et
proprio et accidente dicere, et fiunt tres. Rursus species quo quidem differat
a differentia dictum est quando quo differret specie differentia dicebatur, quo
autem differt species genere dictum est quando quo differret genus specie
dicebatur; reliquum est igitur ut quo differat proprio et accidente dicatur;
duae igitur etiam istae sunt differentiae. Proprium autem quo differat
accidente relinquitur, nam quo specie et differentia et genere differt
praedictum est in illorum ad ipsum differentia. Quattuor igitur sumptis generis
ad alia differentiis, tribus vero differentiae, duabus autem speciei, una autem
proprii ad accidens, decem erunt omnes; quarum quattuor quae erant generis ad
reliqua superius demonstravimus. Commune ergo differentiae et speciei est
aequaliter participari; homine enim aequaliter participant particulares homines
et rationali differentia. Commune vero est et semper adesse his quae
participant; semper enim Socrates rationalis et semper Socrates
homo. Proprium autem differentiae quidem est in eo quod quale sit
praedicari, speciei vero in eo quod quid est; nam, et si homo velut qualitas
accipiatur, non simpliciter erit qualitas sed secundum id quod generi
aduenientes differentiae eam constituerunt. Amplius differentia quidem in
pluribus saepe speciebus consideratur (quemadmodum quadrupes in pluribus
animalibus specie differentibus), species vero in solis his quae sub specie
sunt individuis est. Amplius differentia prima est ab ea specie quae est
secundum ipsam; simul enim ablatum rationale interimit hominem, homo vero
interemptus non aufert rationale, cum sit deus. Amplius differentia quidem
componitur cum alia differentia (rationale enim et mortale compositum est in
substantia hominis), species vero speciei non componitur ut gignat aliquam
aliam speciem (quidam enim equus cuidam asino permiscetur ad muli generationem,
equus autem simpliciter asino numquam conveniens perficiet
mulum). Differentia vero et proprium commune quidem habent aequaliter
participari ab his quae eorum participant; aequaliter enim rationalia
rationalia sunt et risibilia risibilia sunt. Et semper et omni adesse
commune utrisque est; sive enim curtetur qui est bipes, non substantiam perimit
sed ad quod natum est semper dicitur; nam et risibile, eo quod natum est habet
id quod est semper sed non eo quod semper rideat. Proprium autem
differentiae est quoniam haec quidem de pluribus speciebus dicitur saepe ut
rationale de homine et deo, proprium vero in una sola specie cuius est
proprium. Et differentia quidem illis est consequens quorum est
differentia sed non convertitur, propria vero conversim praedicantur quorum
sunt propria idcirco quoniam convertuntur. Differentiae autem et accidenti
commune quidem est de pluribus dici, commune vero ad ea quae sunt inseparabilia
accidentia semper et omnibus adesse; bipes enim semper adest omnibus coruis, et
nigrum esse similiter. Differunt autem quoniam differentia quidem continet et
non continetur (continet enim rationalitas hominem), accidentia vero quodam
quidem modo continent eo quod in pluribus sint, quodam vero modo continentur eo
quod non unius accidentis susceptibilia sunt subiecta sed plurimorum. Et
differentia quidem inintendibilis est et inremissibilis, accidentia vero magis
et minus recipiunt. Et impermixtae quidem sunt contrariae differentiae, mista
vero contraria accidentia. Huiusmodi quidem communiones et proprietates
differentiae et caeterorum sunt. Species vero quo quidem differat a genere
et differentia dictum est in eo quod dicebamus quo genus differt caeteris et
quo differentia differret caeteris. Speciei autem et proprii commune est
de se invicem praedicari; nam, si homo, risibile est, et si risibile, homo est
(risibile vero quoniam secundum id quod natum est dicitur, saepe iam dictum
est); aequaliter enim sunt species his quae eorum participant et propria quorum
sunt propria. Differt autem species proprio quoniam species quidem potest et
aliis genus esse, proprium vero et aliarum specierum esse impossibile
est. Et species quidem ante subsistit quam proprium, proprium vero postea
fit in specie; oportet enim hominem esse ut sit risibile. Amplius species
quidem semper actu adest subiecto, proprium vero aliquando potestate; homo enim
semper actu est Socrates, non vero semper ridet quamuis sit natus semper
risibilis. Amplius quorum termini differentes, et ipsa sunt differentia; est
autem speciei quidem sub genere esse et de pluribus et differentibus numero in
eo quod quid est praedicari et caetera huiusmodi, proprii vero quod est soli et
semper et omni adesse. Speciei vero et accidentis commune quidem est de
pluribus praedicari; rarae vero aliae sunt communitates propterea quoniam plurimum
a se distant accidens et cui accidit. Propria vero utriusque sunt, speciei
quidem in eo quod quid est praedicari de his quorum est species, accidentis
autem in eo quod quale quiddam est vel aliquo modo se habens. Et
unamquamque substantiam una quidem specie participare, pluribus autem
accidentibus et separabilibus et inseparabilibus. Et species quidem ante
subintellegi quam accidentia vel si sint inseparabilia (oportet enim esse
subiectum ut illi aliquid accidat), accidentia vero posterioris generis sunt et
aduenticiae naturae. Et speciei quidem participatio aequaliter est,
accidentis vero, vel si inseparabile sit, non aequaliter; Aethiops enim alio
Aethiope habebit colorem vel intentum amplius vel remissum secundum
nigritudinem. Restat igitur de proprio et accidenti dicere; quo enim
proprium specie et differentia et genere differt, dictum est. Commune
autem proprii et inseparabilis accidentis est quod praeter ea numquam
consistant illa in quibus considerantur; quemadmodum enim praeter risibile non
subsistit homo, ita nec praeter nigredinem subsistit Aethiops. Et
quemadmodum semper et omni adest proprium, sic et inseparabile
accidens. Differunt autem quoniam proprium uni soli speciei adest
(quemadmodum risibile homini), inseparabile vero accidens, ut nigrum, non solum
Aethiopi sed etiam coruo adest et carboni et ebeno et quibusdam
aliis. Quare proprium conversim praedicatur de eo cuius est proprium et
est aequaliter, inseparabile vero accidens conversim non praedicatur. Et
propriorum quidem aequalis est participatio, accidentium vero haec quidem
magis, illa vero minus. Sunt quidem etiam aliae communitates vel
proprietates eorum quae dicta sunt sed sufficiunt etiam haec ad discretionem
eorum communitatisque traditionem. Hiemantis anni tempore in Aureliae montibus concesseramus
atque ibi tunc, cum violentior auster eiecisset noctis placidam atque
exturbasset quietem, recensere libitum est ea ƿ quae doctissimi viri ad
illuminandas quodammodo res intellectus densitate caliginantissimas quibusdam
quasi introductoriis commentariis ediderunt. Eius vero rei Fabius initium
fecit, qui cum me lectulo recumbentem et quaedam super eisdem rebus cogitantem
meditantemque vidisset, hortatus est, ut, quod saepe eram pollicitus, aliquam
illi eius rei traderem disciplinatu. Complacitum est igitur, quoniam tunc et
familiarium salutationes et domestica negotia cessabant. Interrogatus ergo a me
super quibus vellet rebus enodare atque expedire, tunc Fabius: Quoniam, inquit,
tempus ad studia uacat et hoc otium in honestum negotium converti licet, rogo
ut mihi explices id quod Victorinus orator sui temporis ferme doctissimus
Porphyrii per Isagogen, id est per introductionem in Aristotelis Categorias
dicitur transtulisse. Et primum didascalicis quibusdam me imbue, quibus
expositores vel etiam commentatores, ut discipulorum animos docibilitate quadam
assuescant, utuntur. Tunc ego: Sex omnino, inquam, Magistri in omni expositione
praelibant. Praedocent enim quae sit cuiuscumque operis intentio, quod apud
illos skopou" vocatur; secundum, quae utilitas, quod a Graecis crhusimon
appellatur; tertium, qui ordo, quod tauxin vocant; quartum, si eius cuius esse
opus dicitur, germanus propriusque liber est, quod gnhusion interpretari
solent; quintum, quae sit eius operis inscriptio, quod eipigrafhun Graeci nominant.
In hoc etiam quod intentionem cuiusque libri insollerter interpretarentur, de
inscriptione quoque operis apud quosdam minus callentes haesitatum est. Sextum
est id dicere, ad quam partem philosophiae cuiuscumque libri ducatur intentio
quod Graeca oratione dicitur eii" poi~on meuro" filosofiva"
ainaugetai. Haec ergo omnia in quolibet philosophiae libro quaeri convenit
atque expediri. Tunc Fabius quae esset introductionis intentio interrogavit. Et
ego inquam: Aristoteles, cui factus est introductionis pons, non aliter
intellegi potest, nisi ipsas res de quibus disputaturus est ad intellegentiam
praeparemus. Videns enim Porphyrius quod in rebus omnibus essent quaedam prima
natura, ex quibus omnia velut ex aliquo fonte manarent, et illa quae prima essent,
et substantia esse et generis vocabulo nuncupari; porro autem numquam esse
genus posse, nisi ei quaedam aliau subderentur, et quae essent subdita, species
appellari; porro autem numquam genus uni speciei genus esse posse sed pluribus;
plures autem species non posse esse multiplices, nisi eas aliqua discretio
separaret -- si enim nihil sibi dissimiles forent, una species, non multiplices
viderentur; illa igitur divisio et dissimilitudo specierum ƿ differentiae
nomine vocitatur, omnia vero quae aliqua re differunt, fieri aliter non potest,
nisi quibusdam propriis solitariisque naturis insignita sint. Atque haec
hactenus -- videns ergo quod omnis omnium disparilitas in gemina rerum
principia secaretur, in substantiam atque accidens, ita ut neque accidens sine
substantia neque sine accidenti substantia esse posset -- accidens quippe sine
aliquo substantiae fundamento esse non potest, substantia vero ipsa sine
superiecto accidenti videli nullo modo potest. Ut enim color sit, quod est
accidens, in corpore erit, quod est substantia. Porro autem cum corpus, id est
substantiam videris, insignitam eam accidenti, id est aliquo colore
respicies. Itaque fit ut neque substantia praeter accidens sit neque
accidens a substantia relinquatur; ubi enim substantia fait, mox accidens
consecutum est -- speculatus igitur Porphyrius in his duabus rebus, id est
accidenti et substantia, genera, species, propria differentiasque versari et
quod ipsa per se sint genera subiectis et subiacentibus speciebus, quae
differentiis et propriis insignitae sunt, statuit principaliter de genere,
specie, differentia propriisque tractare. Et quoniam tractatus hic in
definitionibus, ut post docebimus, proderit, si quis autem in definitione
generali ponat accidens, eum non recte definire manifestum est, quod suo loco
tractabitur, statuit pauca de accidentibus praelibare. Ita enim nos
prudentissimus doctor instituit, ut tunc in definitionibus quibuslibet plenam
scientiam queamus accipere, cum quod prosit, dictum sit et quod non sit utile,
segregetur. Haec igitur huius operis est intentio, de genere, specie,
differentiis, propriis accidentibusque tractare. Hic Fabius: Expedisti, inquit,
de intentione, nunc utilitatem explica. ÐVaria, inquam, et multiplex in hoc
corpore commoditas utilitasque versatur. Primum enim in Aristotelis Categorias
perquam uberrime prodest. Quid autem prosit, dicemus, cum de eius libri
inscriptione tractabimus sed in quibus aliis prosit, paucis philosophiae ipsius
divisione facta perstringam. Et prius quid sit ipsa philosophia considerandum
est. Est enim philosophia amor et studium et amicitia quodammodo sapientiae,
sapientiae vero non huius, quae in artibus quibusdam et in aliqua fabrili
scientia notitiaque versatur sed illius sapientiae, quae nullius indigens,
vivax mens et sola rerum primaeua ratio est. Est autem hic amor sapientiae
intellegentis animi ab illa pura sapientia illuminatio et quodammodo ad se
ipsam retractio atque aduocatio, ut videatur studium sapientiae studium
divinitatis et purae mentis illius amicitia. Haec igitur sapientia cuncto
equidem animarum generi meritum suae divinitatis imponit et ad propriam naturae
vim puritatemque reducit. Hinc nascitur speculationum cogitationumque veritas
et sancta puraque actuum castimonia. Quae res in ipsius philosophiae divisionem
sectionemque convertitur. ƿ Est enim philosophia genus, species vero duae, una
quae theoretica dicitur, altera quae practica, id est speculativa et activa.
Erunt autem et tot speculativae philosophiae species, quot sunt res in quibus
iustae speculatio considerationis habetur, quotque actuum diversitates, tot
species varietatesque virtutum. Est igitur theoretices, id est contemplativae
vel speculativae, triplex diversitas atque ipsa pars philosophiae in tres
species dividitur. Est enim una theoretices pars de intellectibilibus, alia de
intellegibilibus, alia de naturalibus. Tunc interpellavit Fabius
miratusque est, quid hoc novi sermonis esset, quod unam speculativae partem
intellectibilem nominassem. Nohtau, inquam, quoniam Latino sermone numquam dictum
repperi, intellectibilia egomet mea verbi compositione vocavi. Est enim
intellectibile quod unum atque idem per se in propria semper divinitate
consistens nullis umquam sensibus sed sola tantum mente intellectuque capitur.
Quae res ad speculationem dei atque ad animi incorporalitatem
considerationemque verae philosophiae indagatione componitur: quam partem
Graeci qeologivan nominant. Secunda vero est pars intellegibilis, quae primam
intellectibilem cogitatione atque intellegentia comprehendit. Quae est omnium
caelestium supernae divinitatis operum et quicquid sub lunari globo beatiore
animo atque ƿ puriore substantia valet et postremo humanarum animarum quae
omnia cum prioris illius intellectibilis substantiae fuissent corporum tactu ab
intellectibilibus ad intellegibilia degenerarunt ut non magis ipsa
intellegantur quam intellegant et intellegentiae puritate tunc beatiora sint,
quotiens sese intellectibilibus applicarint. Tertia theoretices species est
quae circa corpora atque eorum scientiam cognitionemqtle versatur: quae est
physiologia, quae naturas corporum passionesque declarat secunda vero,
intellegibilium substantia, merito medio collocata est, quod habeat et corporum
animationem et quodammodo vivificationem et intellectibilium considerationem
cognitionemque. Practicae vero philosophiae, quam activam superius dici
demonstratum est, huius quoque triplex est divisio. Est enim prima quae sui
curam gerens cunctis sese erigit, exornat augetque virtutibus, nihil in vita
admittens quo non gaudeat, nihil faciens paenitendum. Secunda vero est quae rei
publicae curam suscipiens cunctorum saluti suae providentiae sollertia et
iustitiae libra et fortitudinis stabilitate et temperantiae patientia medetur;
tertia vero, quae familiaris rei officium mediocri componens dispositione
distribuit. Sunt harum etiam aliae subdivisiones, quas nunc persequi
supersedendum est. Ad haec igitur ut fieri possint et ut superiora intellegi
queant, necessarius maxime uberrimusque fructus est artis eius quam Graeci
logikhun, nos rationalem possumus dicere. Quod ƿ recta orationis ratione quid
verum quidque decens sit, nullo erroris flexu diverticulove fallatur. Quam
quidem artem quidam partem philosophiae, quidam non partem sed ferramentum et
quodammodo supellectilem iudicarunt. Qua autem id utrique impulsi ratione
crediderint, alio erit in opere commemorandum. Haec autem generis, speciei,
differentiae, proprii atque accidentis disputatio in omni nobis philosophiae
cognitione quas quandam viam parat. Nam cum quid genus sit docemur, quid species,
intellegimus genus esse philosophiam, species vero indubitanter theoreticen et
practicen. De logica vero, utrum sit species, eadem hac possumus ratione
perpendere. Prodest nobis differentiae cognitio ad ipsarum philosophiae
specierum differentias cognoscendas. Prodest proprii scientia ad cognoscendum
quid unicuique philosophiae differentiae solitaria natura videatur substantia
innatum. Prodest accidentis cognitio quid principaliter in rebus sit cernere et
quid secundo contingentique loco veniat, discernere. Ita nobis harum quinque
rerum scientia ramosa quadam et multifida vi in omnes sese philosophiae partes
infundit. Ad grammaticam vero non minor huius rei usus est, quando per
orationem genus, octo vero partes orationis per genera, species, differentias propriaque
metimur. Est vero huius rei perquam rhetoricae amica coniunctaque cognitio. Ita
enim rhetoricam in tribus causarum possumus separare generibus et eas in
subiectis constitutionibus dissecare. Definitionum quoque, quod ad logicam
pertinet, magna ƿ atque utilis uberrimaque cognitio est; quas definitiones nisi
per genera, species, differentias proprietatesque tractaveris mlllus umquam
definitionibus terminus imponetur. Nam si quid definies, ex quo sit genere
primum tibi dicendum est, atque in hoc genus speciesque consummata sit. Nam
cuiuscumque rei genus dixeris, ad quam rem illud dixeris, speciem facis, ut si
quid sit homo definias, dicas hominem esse animal igitur quoniam ad hominem
aptasti animal, genus esse animal et hominem speciem a te declaratum
est. Sed non sufficit sola generis in definitione monstratio. Si enim
solum animal hominem esse dixeris, non potius hominem quam bovem aut equum
definitione depinxeris. Prodest igitur etiam differentias adhibere, per quas id
quod definies ab speciebus aliis seiungatur, ut dicas hominem esse animal
rationale. Et quoniam sub eadem differentia plures frequenter species
inveniuntur, ut sub rationali deus atque homo, utilissimus proprietatis usus
est, ut id dicas quod sola quam definis species suum propriumque retineat. Fit
ergo huiuscemodi hominis definitio: homo est animal, id est genus, homo vero
species; rationale, quod differentia est; risus capax, quod proprium est.
Accidentium vero in definitionibus nullus usus est. Prodest ergo in
definitionibus harum quinque rerum cognitio; ut nec ea quae sunt utilia
praetermittas nec ea quae nihil praestant commoditatis adiungas. In divisione
vero tantum prodest, ut nisi per horum scientiam nulla res recte distribui
secarique possit. Nam quae generum vel specierum recta distributio divisiove
erit, ubi ipsarum per quas dividitur rerum nulla scientiae cognitione
dirigimur? ƿ Probationum vero veritas in his maxime constituta est, quod per ea
quae dividis, id quod dividis vel quid aliud probas. Nam Marcus Tullius in Rhetoricorum
primo, quoniam divisionem generum causarum rite atque ordinate faciebat, eius
rei probationem ita esse debere per species generaque disposuit, cum ait easdem
res aliis superponi, aliis supponi posse, eisdem et subiectas et superpositas
esse non posse. Haec fere de utilitate ad tempus dicenda credidimus. Tunc
Fabius: Demiror, inquit, cur inchoanti mihi tam subtilius inventas
exercitatasque res edideris. Sed dic, quaeso, quodnam hoc tuum fuit consilium?
Ego dicam tibi: quod assuescendus animus auditoris et mediocri subtilitate
imbuendus est, ut cum sese hic primum exercuerit palaestra ingenii, quasi
quodammodo prius luctatus ea quae sequentur sine ullo labore conficiat. Sed
'quid restat?' dicas licebit. Et Fabius: Ordinem, inquit, restare arbitror, si
bene commemini. ÑAtqui, inquam, hic ordo valde cum inscriptione coniunctus est.
Si enim alterutrum noris, ambo noveris. Ordo tamen est quod omnes post
Porphyrium ingredientes ad logicam huius primum libelli traditores fuerunt,
quod primus hic ad simplicitatem tenuitatis usque progressus, quo procedentibus
viandum sit, praeparat. Aristoteles enim quoniam dialecticae ƿ atque
apodicticae disciplinae volebat posteris ordinem scientiamque contradere, vidit
apodicticam dialecticamque vim uno syllogismi ordine contineri. Scribit itaque
priores Resolutorios, quos Graeci iAnalutikouu" vocant, qui legendi essent
antequam aliquid dialecticae vel apodicticae artis attingerent. In primis enim
Resolutoriis de syllogismorum ordine, complexione figurisque tractatur. Et
quoniam syllogismus genus est apodictici et dialectici syllogismi, dialecticam
vero in Topicis suis exercuit, aipoudeixin in secundis Resolutoriis ordinavit,
horum disciplina, quam ille in monstrandis syllogismis ante collegerat, prius
etiam in studiis lectitatur. Itaque prius primi Resolutorii, qui de syllogismi
sunt, quam secundi Resolutorii, qui de apodictico syllogismo, vel Topica, quae
de dialectico syllogismo sunt, accipiuntur. Traxit igitur Aristoteles
dialecticam atque apodicticam scientiam adunavitque in syllogismorum
resolutoria disputatione. Sed quoniam syllogismum ex propositionibus constare
necesse est, librum Peri; eIrmhneiva" qui inscribitur, 'de
propositionibus' adnotavit. Omnes vero propositiones ex sermonibus aliguid
significantibus componuntur. ƿ Itaque liber quem de decem praedicamentis
scripsit, quae apud Graecos kathgorivai dicuntur, de primis rerum nominibus
significationibusque est. Vidit enim Aristoteles infinitam miscellamque esse
rerum omnium verborumque disparilitatem et, ut eorum ordinem reperiret, in
decem primis sermonibus prima rerum genera significantibus omne quicquid illud
vel rerum vel sermonum poterat esse, collegit. Sed Aristoteles hactenus.
Speculatus autem Porphyrius si categoriae genera sunt rerum, rerum vero
sermonumque diversitas speciebus, differentiis propriisque insigniretur, videns
etiam quod accidentium in categoriis magna vis esset -- omnes enim res
Aristoteles in duas primum dividit partes, in accidens atque substantiam, et
accidens in novem membra dispersit dicens aut substantiam esse quamcumque illam
rem aut si accidens esset, quoniam aut qualitas aut quantitas aut ad aliquid
aut ubi aut quando aut iacere aut habere aut facere esset aut pati -- praelibat
igitur nobis Porphyrius ad horum verissimam cognitionem hoc de generibus,
speciebus, differentiis, propriis accidentibusque tractatu. Sic igitur cum
ante apodicticam dialecticamque rem syllogistica praelegatur, ante
syllogisticam in propositionibus primus labor sit, ante propositiones in
categoriis pauca desudent, ante categorias quae generibus, speciebus,
differentiis, propriis accidentibusque censentur, ordo est de his ipsis rebus
pauca praelibare. Recte igitur et filo lineae quodam hic Porphyrii liber primus
legentibus studiorum praegustator et quodammodo initiator occurrit. Quodsi in
hac re quod dictum est sat est, rem etiam de inscriptione confecimus. Quo enim
alio melius quam introductionis nomine nuncuparetur hic liber? Est namque ad
Categorias Aristotelis introitus et quaedam quasi ianua venientes admittet. Tunc
Fabius: Perge, quaeso te, et si eius hoc proprium germanumque opus est collige.
ÑHoc, inquam, indubitatum est, omnibus enim Porphyrii libris stilus hic
convenit. Et mos hic Porphyrio est, ut in his rebus quae sunt obscurissimae,
introducenda quaedam et praegustanda praecurrat, ut alio quodam libro de
categoricis syllogismis fecit et de multis item aliis quae in philosophia
gravia illustriaque versantur. Et hoc apud superiores indubitatum est, quibus
nos nolle credere inscitia est. ÑTunc Fabius: Restat, inquit, ut ad quam partem
philosophiae ducatur, edisseras. Ego dicam tibi. Quoniam categoriae ad
propositiones aptantur, syllogismi de propositionibus componuntur, apodictici
vero vel dialectici syllogismi in logicae artis disciplina vertuntur, constat
quoque categorias, quae ad propositiones syllogismosque pertinent, logicae
scientiae esse conexas. Quare introductio quoque in categorias ad logicam
scientiam convenienter aptabitur. Quoniam ea quae praedicuntur explicui, nunc
textus ipsius ratio atque ordo videatur. Tunc Fahius: Priusquam explanatio
sensus procedat, id scire desidero, cur cum posset dicere 'cum necessarium
sit', praeposterato ordine cum sit necessarium dixit. Et ego: Quoniam, inquam,
nullum accidens est, quod non substantiae fundamento nitatur. Porro autem
quicquid ad cuiuslibet superiecti firmitatem est, id antequam ipsum esset,
fuisse necesse est. Ut enim in domibus, nisi prius fundamenta subicias, nulla
umquam fabrica, sic, nisi prius substantiae fundamenta sint, nulla umquam
accidentia superponentur. oportet enim prius esse aliquid, ut formam qualitatis
arripiat, nam 'necessarium' qualitas est. Non absurde igitur prius 'esse'
posuit, post etiam 'necessarium', id est post substantiam qualitatis nomen
aptavit. Hic Fabius: Subtilissime, inquit, et lucide sed nunc ordo ipse
operis testusque videatur. CUM SIT NECESSARIUM, MENANTI, SIVE AD ARISTOTELIS
CATEGORIAS SIVE AD DEFINITIONIS DISCIPLINAM, NOSSE QUID GENUS SIT QUIDVE
SPECIES, QUID DIFFERENTIA, QUID PROPRIUM, QUID ACCIDENS, OMNINO ENIM AD EA QUAE
SUNT DIVISIONIS VEL QUAE PROBATIONIS, QUORUM UTILITATIS EST MAGNAE COGNITIO,
BREVITER TIBI EXPLICARE TEMPTABO. QUAE APUD ANTIQUOS QUIDEM ALTE ET MAGNIFICE
QUAESTIONUM GENERA PROPOSITA SUNT, EGO SIMPLICI SERMONE CUM QUADAM CONIECTURA
IN RES ALIAS ISTA EXPLICABO MEDIOCRITER. Nunc ego: Praediximus quidem pauca
superius sed vel his quaedam addere vel haec eadem rursus commemorare absurdum
esse non arbitror. Totus autem sensus talis est. Scribens ad Menantium de
utilitate libri summatim pauca praedixit, quo elucubratior animus auditoris
exercitatiorque ad haec capienda perveniat. Prodesse autem ad Aristotelis
Categorias dicit, quod, cum omnem sermonum significantium varietatem diversa
rerum summa divideret et in substantiam atque accidens omnes res secaret atque
dispergeret, accidens in novem secuit partes, quod superius demonstravi, et
haec genera generalissima nominavit, id est genikwutata, quod super ista alia
genera inveniri non possint. Igitur si sunt genera, sine speciebus esse non
possunt. Si sub his species supponuntur, differentiis non uacabunt. Quodsi
differentias retinent, propriis indigebunt. Accidentis vero novem praedicamenta
sunt. Quocirca non absurdum fuit hinc introductionem in Praedicamenta componi,
ut de generibus, speciebus, differentiis propriisque tractaret, quae in ipsis
Praedicamentis inseparabiliter videntur inserta. Amplius, quod Aristotelica
subtilitas, priusquam ad praedicamentorum ordinem veniretur, de aequivocis
univocisque tractavit, definit vero aequivoca sic: AEQUIVOCA SUNT QUORUM NOMEN
SOLUM COMMUNE EST, SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO ALIA ut si qua sunt
quae nomine tantum communicent, substantia vero dissimilent, univoca vero, quae
sub eodem nomine et sub eadem substantia continentur. omne igitur genus ad
species quae sunt sub ipso positae, univoce praedicari potest. Porro autem
quicquid ad quaslibet res aequivoce praedicatur, in his sola differentia est,
genus vero speciesque non convertitur. Animal enim et homo univocum est. Animal
enim animalis nomine dicitur, porro autem nomini nomen etiam convenit animalis,
ut dicatur animal: uno ergo nomine animalis homo et animal appellatur. Animalis
vero definitio est 'substantia animata sensibilis': quam si ad hominem vertas,
nihil absurdum feceris; potest enim esse homo substantia animata sensibilis sed
animal genus, homo vero species. Univoce igitur genus et species praedicantur.
Aequivoca vero quae fuerint, quoniam definitionibus differunt et eorum quorum
definitiones aliae sunt, alia est etiam et substantia, quorum alia substantia est,
alia sunt etiam omnino genera, in his, id est aequivocis, constat quod neque
genus neque species possit aptari. Ut enim si quis hominem marmoreum et hominem
vivum hominis nomine appellet, idem nomen fecerit substantiae, differentia vero
definitioneque dissimili. Porro autem hominis et statuae non unum genus est sed
statuae inanimatum, hominis animatum. Quare constat quoniam numquam sub eisdem
generibus continentur quaecumque aequivoce praedicantur. Quam vim, nisi prius
de generibus, speciebus, propriis et differentiis notitiam scientiamque
perceperis, nullo umquam tempore discernes. Idem Aristoteles ait quid sint
primae substantiae, quid secundae. Et primas substantias dicit esse
individuorum corporum et singulorum, ut est Cicero aut Plato aut Socrates,
secundas vero substantiis species appellavit, ut est homo, vel genera, in
quibus ipsae species continentur, ut est animal. Haec igitur nisi praelibata
generis specieique cognitione sciri non possunt. Idem ait substantiam ad aliam
substantiam in eo quod substantia sit, nulla differentia disgregari. Idem
substantiae proprietates requirit, ut quasi inpresso aliquo signo, sic
proprietate nota facilius quid substantia sit invenire atque expedire possimus.
Atque hoc idem in accidentibus fecit. Nam et quantitatis et qualitatis et ad
aliquid relationis propria collegit, et idem magna apud Aristotelem cura
diligentiaque conspicitur. Videsne ut sese quinque harum rerum vis in
categorias interserat et praedicamentorum virtutibus inseparabiliter
colligetor? non mendax igitur Porphyrius de hac quinque harum rerum nobis in
Categorias utilitate promisit. Definitionis vero disciplinam superius diximus
praeter genela, species, differentias et propria non posse tractari. Sed
quoniam sunt quaedam genera quae genus habere non possunt, ut est substantia
vel alia quae Aristoteles in praedicamentis constituit. Dicat quis ad haec
horum cognitionem nihil omnino prodesse. Quod non sit in his a genere trahenda
definitio in quibus genus inveniri non possit, quod, si qua res genus non ƿ haberet,
species non esset; hoc ita posito ad generalissimarum generum definitionem
nihil genera et species utilitatis habere. Ridicula mehercule atque absurda
propositio! Praeter scientiam enim generum specierumque magis genera illa
generalissima cognoscere qui potis est, cum, haec sola generum specierumque
cognitio si amissa sit, nihil de generibus speciebusque noscatur? In illis
igitur in quibus genus aliud superius inveniri non potest, nullus umquam
terminus definitionis aptabitur et in ipsius definitione genera speciesque
cessabunt et solae differentiae propriaque illius terminum definitionis
informant. Cum enim id quod dicis, ab aliis rebus omnibus adiunctis
differentiis segregaveris et propriis inpressis formam eius figuramque
monstraveris, genus quod invenire non poteris. Perquirere non labores. Sed in
his species et genera non requiruntur in quibus, quod ipsa generalissima sint
genera, genus inveniri non queat. Porro autem in his quorum genus est aliquid,
nisi a genere definitio ducatur, finis eius definitionis vitiosa conclusione
colligitur. Accidens vero ad definitiones nihil prodesse non dubium est.
Definitio enim substantiam informare desiderat, accidens vero substantiam non
designat. Accidens igitur in definitione nihil prodest. Est itaque necessaria
generis specieique cognitio, ut si generalissima non sint quae quisque
definiturus est, a genere definitionem trahat, si vero generalissima sint, ut
genus quaerere, quod inveniri non potest, non laboret. Aeque enim vitiosum est
vel in generalissimis genera quaerere vel subalternis generibus a generibus
definitionem ducere supersedere. Differentiae vero et propria, vel si
magis genera sunt vel si subalterna, maximam retinent utilitatem. Et quoniam ad
definitiones quae pertinent quaedam dicta sunt, pauca etiam de his ipsis
rationabilius subtiliusque colligemus. Sit genus animal, sit species homo, sit
differentia rationale vel mortale, sit proprium risibile; accidens vero quoniam
ad definitiones in commodum est, praetermittamus. Quisquis ergo speciem definit,
ita genere ab aliis eam generibus separat, ut si quis dicat 'quid est homo?'
'animal' dicat. Dicens enim animal separavit hominem ab omnibus generibus
quaecumque animalia non sunt. Si quis vero differentiam dicat et eam ad speciem
accommodet, res sub eisdem generibus per differentias disgregavit. Nam cum
dicis hominem esse animal rationale, eum etiam et bos et equus species animalis
sint, additum tamen rationale homini ab aliis sub eodem genere speciebus
hominis speciem segregavit atque distinxit propria vero cum dederis, res quae
sunt sub eisdem differentlis segregabis. Nam cum dixeris hinnibile vel
risibile, illud est equi proprium, illud hominis. Et cum equus cum bove atque
cane sub eadem differentia sit, quod irrationabilia sunt omnia, adiectum hinnibile
a caeteris equum sub eadem differentia speciebus dividit. Homo vero et deus sub
eadem differentia, id est rationali, quod utrique rationales sunt, quamvis homo
et deus adiuncta mortali differentia separentur, proprio tamen, id est
risibili, quod solus habet homo, naturalius ƿ substantialiusque disiungitur.
Quod in aliis rebus in quibus nullas species talis differentia separat, melius
cognosci potest. Nam cum sub eadem differentia sint irrationabilia, equus, bos,
canis, nec sit ulla alia quae eos separet differentia substalltialis -- possunt
enim accidentis differentiae esse quae eos separent, quales sunt formarum --
additum proprium hinnibile equum ab aliis sub eadem differentia speciebus
proprietatis ipsius separatione disiunxit. Repetendum est igitur a
primordio quod genera in definitionibus ab aliis generibus separant,
differentiae ab ipsis speciebus quae sub eisdem generibus positae sunt, propria
ab speciebus quae sub eisdem differentiis supponuntur. Sed quoniam plenede
definitione tractatum est, probationis vel divisionis vim subtilitatemque
tractemus. Sed omnis divisio duplex est, aut cum totum corpus in diversa
disiungis aut cum genera per species distribuis. Si quis igitur harum quinque
rerum minus sollers divisiones rerum facere voluerit, non est dubium quin eas
per inscientiam saepe ab speciebus in genera solvat, quod est factu
foedissimum. Quod Hermagorae in prima Rhetoricorum disputatione usu venit. In
tales enim erroris nebulas incidit, ut duo genera sub aequalis generis parte
supponeret. Quodsi divisionum vim veritatemque vidisset et disciplinam generum,
specierum, propriorum et ƿ differentiarum suscepisset, numquam tam insulsae
divisionis errore tam vivacissime a Marco Tullio culparetur. In probationibus
vero tantus est huius operis fructus, ut praeter hoc nullius umquam rei possit
provenire probatio. Quid enim digne monstrare queas, cuius si differentias
nescias, id ipsum quale sit scire non possis? Quid autem digne exequeris, cuius
si genus nescias, ex quo id ipsum fonte manet ignores? vel quid in
probationibus ratione possis ostendere, cuius si speciem nescias, id ipsum de
quo aliquid probare vis, quid sit non possis agnoscere? Quodsi propria
praetermittas, nullas umquam res valebis propriae termino probationis
includere. At vero si non vim accidentium naturamque perspicias, cum de
cuiusque substantia tractes, inane accidentis nomen aeque in definitionibus
probationibusque miscebis. Ita his rebus cognitis integra stabilisque divisio
et definitio permanebit, incognitis debilis lababit et trunca
probatio. Haec se igitur Porphyrius, non enim Victorinus, breviter
mediocriterque promittit exponere. Nec enim introductionis vice fungeretur, si
ea nobis a primordio fundaret ad quae nobis haec tam clara introductio
praeparatur. Servat igitur introductionis modum doctissima parcitas disputandi,
ut ingredientium viam ad obscurissimas rerum caligines aliquo quasi doctrinae
lumine temperaret. Dicit enim apud antiquos alta et magnifica quaestione
disserta quae ipse nunc parce breviterque ƿ composuit. Quid autem de his a
priscis philosophiae tractatoribus dissertum sit, breviter ipse tangit et
praeterit. Tunc Fabius: Quid illud, inquit, est? Et ego: Hoc, inquam, quod ait
se omnino praetermittere genera ipsa et species, utrum vere subsistant an
intellectu solo et mente teneantur, an corporalia ista sint an incorporalia, et
utrum separata an ipsis sensibilirbus iuncta. De his sese, quoniam altior esset
disputatio, tacere promisit, nos autem adhibito moderationis freno mediocriter
unumquodque tangamus. Eorum ergo quae se transire et praetermittere pollicetur,
prima est quaestio, utrum genera ipsa et species vere sint an in solis
intellectibus nuda inaniaque fingantur. Quae quaestio huiusmodi est. Quoniam
hominum multiformis est animus, per sensuum qualitatem res sensibus subiectas
intellegit et ex his quadam speculatione concepta viam sibi ad incorporalia
intellegenda praemunit, ut cum singulos homines videam, eos quoque me vidisse
cognoscam et quia homines sint, me intellexisse profitear. Hinc igitur ducta
intellegentia velut iam sensibilium cognitione roborata sublimiori sese
intellectu considerationis extollit et iam speciem ipsam hominis, quae sub
animali est posita, et singulos homines continere suspicatur et illud
incorporeum intellegit cuius aote particulas corporales in singulis hominibus
sentiendis et intellegendis assumpserat. Nam hominem quidem illum specialem,
qui nos ƿ omnes intra sui nominis ambitum cohercet, non est dicere corporalem,
quippe quem sola mente intellegentiaque concipimus. Sic igitur mens rerum nixa
primordiis altiori atque incomparabili intellegentia sublimatur. Hinc ergo
animus non solum per sensibilia res incorporales intellegendi est artifex sed
etiam fingendi sibi atque etiam mentiendi. Inde enim ex forma equi vel hominis
falsam Centaurorum speciem sibi ipsa intellegentia comparavit. Has igitur
mentis considerationes quae a rerum sensu ad intellegentiam profectae vel
illtelleguntur vel certe finguntur, fantasiva" Graeci dicunt, a nobis visa
poterunt nominari. Ita ergo nunc de generibus, speciebus et caeteris quaerunt,
utrum haec vere subsistentia et quodammodo essentia constantiaque
intellegantur, ut a corporalibus singulis vere atque integre ductam hominis
speciem intellegamus, an certe quadam animi imaginatione fingantur, ut ille
Horatii versus est: HUMANO CAPITI CERUICEM PICTOR EQUINAM IUNGERE SI
VELIT quod neque est neque esse poterit sed sola falsa mentis
consideratione pingitur. Nimis acute subtilis inquisitio atque ad rem maxime
profutura! Scienda enim sunt utrum vere sint nec esse de his disputationem
considerationemque, si non sint. Sed si rerum veritatem atque integritatem
perpendas, non est dubium quin vere sint. Nam cum res omnes quae vere
sunt, sine his quinque esse non possint, has ipsas quinque res vere intellectas
esse non dubites. Sunt autem in rebus omnibus conglutinatae et quodammodo
coniunctae atque compactae. Cur enim Aristoteles de primis decem sermonibus
genera rerum significantibus disputaret vel eorum differentias propriaque
colligeret et principaliter de accidentibus dissereret, nisi haec in rebus
intimata et quodammodo adunata vidisset? Quod si ita est, non est dubium quin
vere sint et certa animi consideratione teneantur. Quod ipsius quoque Porphyrii
probatur assensu. Nam quasi iam probato et scito quod ista vere subsistant,
aliam quaestionem inferre non dubitat, cum dicit: an corporalia ista sint an
incorporalia. Quae nimis esset frivola atque absurda quaestio, utrum essent
corporalia, nisi prius esse constaret. Haec quoque non mediocriter utilis
inquisitio ita resolvitur: incorporalia esse quae ipsa quidem nullis sensibus
capiantur, animi tamen qualia sint consideratione clarescunt. Nam quia
incorporeorum prima natura est, potest res incorporea parens esse quodammodo
corporeae. Corporea vero incorporeis praeesse non poterunt, quod, quoniam
substantia genus est, corporale vero et incorporale species substantiae,
corporale non esse genus haec res declarat, quod substantiae, id est generi,
incorporale supponitur. Quodsi corporale esset genus, numquam sub eo species
incorporea poneretur. Animadverte igitur vehementissime, quam numquam ƿ
quicquam a te animadversum fuit. Genus ipsum quoniam species habet, species
vero differentiis disiunguntur et proprietatibus informantur, quoniam quaedam
species reperiuntur quae in contraria sub genere divisione contrarias obtineant
vices, ut sub animali rationale atque irrationale contraria sunt et sub
rationali mortale atque immortale et haec quoque contraria, quaeritur, si
animal solitario intellectu neque rationale neque irrationale sit, unde hae
differentiae in speciebus natae sint, quae in genere ante non fuerant. Quodsi
genus, id est animal, utrasque res in se habet, ut et rationale et irrationale
sit, in uno eodemque duo contraria eveniunt, quod est impossibile. Accingam
igitur breviter quaestionem et dicam quod non genus utrumque sit, id est
rationale vel irrationale, vel quicquid aliud inter se species per
contrarietates dividunt sed vi sua et potestate genus, hoc continet, ipsum vero
nihil horum est. Ita ergo genus tale est, ut ipsum neque corporale neque
incorporale sit, utrumque tamen ex se possit efficere, quod secundo libro
melius liquebit. Species alias corporalis, alias incorporalis est. Nam si
hominem sub substantia ponas, corporalem speciem posuisti, sin deum, incorporalem.
Eodem modo etiam differentiae. Nam si corporales vel incorporales ƿ species
dividunt, erunt alias incorporales, alio tempore corporales, ut si dicas
'quadrupes' ad bipedem, corporalis differentia est sed 'rationalis' ad
irrationalem, incorporalis differentia est. Et propria nihilominus eodem modo.
Nam aequale speciei proprium fuerit: si corporalis, corporale erit proprium, si
incorporalis, incorporale vindicabitur. Et accidens eodem modo. Nam si
incorporalibus quid accidit, incorporale esse manifestum est, ut in animo
accidens est scientia, incorporalis scilicet, corporalibus vero quae accidunt,
corporalia esse manifestum est, ut si quis dicat accidens me habere capillum
crispum. Si igitur genus neutrum per se ipsum est sed utrasque res es se ipso
efficere potest, species, differentia, propria et accidentia ut accepta in
contrarias species fuerint, proinde vel corporalia vel incorporalia vocabuntur.
Sed sunt quibus hoc ipsum integrum videri possit, et haec solum incorporalia
esse definiunt. Qui sic dicunt, non considerari genus in eo quod quaeque res
suapte natura constat sed in eo quod genus sit. Itaque si substantia genus est,
non consideratur in eo quod substantia est sed in eo quod sub se species habet.
Item si species corporeum et incorporeum est, non in eo quod deus vel homo
dicitur, consideratur sed in eo quod est sub genere. Eodem modo etiam
differentiae non cons'iderantur in eo quod bipes vel quadrupes sit sed in eo
quod est differentia. Nam quadrupes hoc ipsum nulla differentia est, nisi sit bipes
a quo differat. Itaque non quadrupes vel bipes respicitur sed id quod medium
est in bipede et quadrupede, id est differentia: et de proprio idem. Nam quod
cuiusque est proprium, in eo proprium consideratur quod eius cuius dicitur esse
proprium speciei solius est. Nam 'risibilis' non in eo proprium hominis quod
risus est sed in eo quod solus homo potest ridere. Quae manifeste incorporalia
esse indubitatum est. Deinde accidentia proinde sunt, qualia fuerint ea quibus
accidunt, ut superius dictum est. Sed hi probare videntur hoc ipsius Porphyrii
sententia, qui, veluti iam probato quodi ncorporea sint, ita ait: ET UTRUM
SEPARATA AN IPSIS SENSIBILIBUS IUNCTA, quod, si esse haec aliquando corporalia
extitisset, absurdum esset quaerere utrum incorporalia seiuncta essent a
sensibilibus an iuncta, cum sensibilia ipsa sint corpora. Talis autem est
quaestio, ut quoniam quaedam incorporales sunt res, quae omnino corpora non
patiuntur, ut ƿ animus vel deus, quaedam vero quae sine corporibus esse non
possunt, ut prima post terminos incorporalitas, quaedam autem quae in
corporibus sunt et praeter corpora sese esse patiuntur, ut anima -- quaeritur
ergo hae quinque res ex quo incorporalitatis sint genere, utrum eorum quae
omnino separantur a corpore an quae a corporibus separari non possunt an quae
iungantur aliquotiens, aliquotiens segregentur. Videtur autem quod et segregari
et iungi possint. Nam quando corporalium divisio per genera in species fit et
eorum propria et differentiae nominantur, haec circa sensibilia, id est corporalia
esse non dubium est; cum vero de incorporalibus rebus tractatus habetur et per
ea ipsa dividuntur quae corpore carent, circa incorporalia versantur. Quodsi
boc est, non est dubium quod quinque haec ex eodem sunt genere, quod et praeter
corpora separata esse possint et corporibus iungi patiantur sed ita, ut si
corporibus iuncta fuerint, inseparabilia a corporibus sint, si vero
incorporalibus, numquam ab incorporalibus separentur et utrasque in se
contineant potestates. Nam si corporalibus iunguntur, talia sunt, qualis illa
prima post terminos incorporalitas, quae numquam discedit a corpore, si vero
incorporalibus, talia sunt, qualis est animus, qui numquam corpori
copulatur. Haec sese igitur Porphyrius tacere pollicitus breviter ƿ
mediocriterque super his rebus tractare promittit habita in res alias
consideratione aut coniectura, quod simile est ac si diceret: quoniam haec ad
praedicamenta et ad definitiones et ad divisiones et ad probationes pertinent,
ideo haec tractaturus assumo et eatenus de his disseram, quatenus in supra
dictis rebus proficiunt, non quatenus de his ipsis generibus speciebusque et
caeteris tractari possit. SUNT ENIM ILLA, ut ipse ait, GRAVIORIS TRACTATUS;
QUAM DOCTRINAM A PERIPATETICIS ACCEPTAM, id est ab Aristotelicis, SE SEQUI
confessus est. Nam Stoici, qui de his quoque rebus tractare voluerunt, non
omnino a Porphyrio suscipiuntur, atque ideo ait se a Peripateticis rationem
disputationis accipere. Tunc me Fabius ita percunctatus: Quid est, inquit, quod
dudum dixeras, cum a te de incorporalibus tractaretur, esse quasdam
incorporalitates quae circa corpus semper consisterent, ut sunt primae
incorporalitates post terminos? Quae est haec incorporalitas aut quos terminos
dicis? Non enim intellego. ÑEt ego: Longas, inquam, tractatus est et nihil
nobis ad hanc rem quam quaerimus profuturus. Sed dicam breviter terminos me
dixisse extremitates earum quae in geometria sunt figurarum, de incorporalitate
vero quae circa terminos constat, si Macrobii Theodosii doctissimi viri primum
librum quem de Somnio Scipionis composuit in manibus sumpseris, plenius
uberiusque cognosces. Sed nunc ad sequentia transeamus. Tunc Fabius: Ut
placet, inquit, simulque sic incipit: VIDETUR ENIM NEQUE GENUS NEQUE SPECIES
SIMPLICITER APPELLARI, ID EST UNO MODO. GENUS NAMQUE DICITUR QUORUNDAM AD
ALIQUID QUODAMMODO HABENTIUM COLLECTIO, PER QUAM DARDANIDUM DICITUR GENUS.
DICITUR RURSUS GENUS UNIUSCUIUSQUE NATIVITATIS PRINCIPIUM AUT A GENERANTE AUT AB
EO IN QUO QUIS GENITUS EST. Caetera, inquit, fere nota sunt. Tunc ego: Si vim
prius aequivocationis aspicias, divisionem generis diligenter agnosces. Placet
enim per generis nomen cum sibi subectis aequivoca nominare. Aequivoca vero
sunt quae, cum nomine una sint, longe diversa substantiae ratione et
definitione discreta sunt, ut si quis hanc verbi gratia statuam Veneris
<Venerem> appellet. Congruunt igitur Venus ipsa et statua Veneris unius
nuncupatione vocabuli, quod utrisque Veneris nomen est. Si quis vero qui sit
utrumque definiat, longe aliam Veneris, aliam lapidis rationem definitionemque
constituet. Speciebus igitur illa esse aequivoca quae uno vocabulo appellentur,
definitionibus vero diversis ƿ constituantur, clarescet, ut opinor,
participatione generis quam Porphyrius fecit, non Victorinus, visa. Omne enim
quicquid a genere in species ducitur, univocum. non aequivocum est. Univocum
est quod et eodem nomine vocari et eadem definitione constitui potest, ut est
animal genus, homo vero species sed idem homo animal est. Genus igitur et
species, id est animal atque homo, possunt unius animalis nomine nuncupari, ut
utrumque animal vocetur sed eadem definitionibus non discrepent. Nam si
definitionem reddas animalis, dicas id esse animal quod est substantia animata
sensibilis; quam si definitionem ad hominem vertas, non erit absurdum dicere
hominem substantiam esse animatam atque sensibilem sicut animal, sicut iam
superius dictum est. Si enim univoca sunt quae uno nomine atque eadem
definitione constituuntur, aequivoca vero quae uno nomine sunt et non sunt una
definitione substantiae, quicquid univocum est, in his genera speciesque
versantur, quicquid aequivocum est, non est in eis talis participatio, ut
speciebus et generibus censeantur quae enim erit in his generis specieique
cognitio, in quibus substantiae definitio atque integerrima ratio disgregatur?
Ita ergo Porphyrius nomen generis ƿ in tres dividit formas sed ut aequivoca,
non ut univoca, id est ut hae formae uno quidem generis nomine contineantur,
sui autem proprietate disgregata dissentiant. Sed Porphyrius nomen generis hoc
modo in tres dividit partes, ut dicat vocari semel genus de eorunr inter se
plurimorumque collectione qui ab uno quocumque nomen generis trahunt, ut Romani
a Romulo trahentes genus ex eodem genere esse dicuntur. Secundo vero loco dici
genus affirmat, ut cuiuscumque est nationis principium aut a generante aut a
loco in quo quis natus est, ut Aeneam ab Anchisa et genere dicimus esse
Troianum. TERTIUM VERO GENUS DICIT ILLUD CUI SPECIES SUPPONITUR. Victorinus
vero duo superiora genera in unum redigit. Nam et multitudinis congruentiam
inter se per eandem generis nuncupationem et quorumcumque a genere lineam et
locum in quo quis natus est, uno generis vocabulo et designatione esse
declarat. Addit autem ipse quod soli Latinae linguae congruere possit: dicit enim
SECUNDO MODO GENUS DICI. UT EST GENUS CAUSAE HONESTUM. Quae genera causarum
Graeci in rhetorica arte genera esse non putant sed schumata vocant id est
figuras, genera autem sola principalia accipiunt, demonstrativum, deliberativum
scilicet et iudiciale. Quae ipsa ƿ ei[dh rIhtorikh`" vocant, id est
species rhetoricae, genera vero causarum. Tertium vero genus est id quod
Porphyrius ponit, id est sub quo differentiis distributae species supponuntur.
Sed quoniam de tertio genere tractaturus est, Victorini culpam vel, si ita
contingit, emendationem aequi bonique faciamus. Nunc ergo ad priorem apud
Victorinum generis significationem reuertamur et eius ut sunt verba enodanda
atque expedienda sumamus. GENUS NAMQUE inquit DICITUR QUORUNDAM AD ALIQUID
QUODAMMODO HABENTIUM COLLECTIO. Hic ergo utrumque monstravit, et cognationem
inter se multitudinis et lineae ductum. Nam cum dicit genus esse quorundam
collectionem ad se invicem quodammodo habentium, id est aliqua inter se
cognatione, iunctorum, et quod addidit ET AD ALIQUID, generis lineam
significat, quam singuli contingentes et ad unum sese ipsius generationis
applicatione iungentes plures ex eadem linea iuncti atque cognati sunt, ut sit
hic ordo: genus dicitur quorundam collectio quodammodo ad aliquem habentium, id
est alicuius lineam per genus contingentium, ut per collectionem cognationem
demonstret et per habitudinem quodammodo ad aliquem colligatam lineam generis
ductumque designet. Sequitur ergo et id planius lucidiusque significat, cum
dicit: DICITUR RURSUS GENUS CUIUSCUMQUE NATIVITATIS PRINCIPIUM AUT A GENERANTE
ƿ AUT AB EO IN QUO QUIS GENITUS EST. Id ipsum latius expedit quod superius
stricto et sentuoso brevitatis vinculo colligaverat. Dicit enim rursus dici
genus aut a generante aut a loco in quo quis natus est. Sed rursus particula si
ad hoc conectatur quod ait aut ab eo in quo quis genitus est, intellectus non
titubat, ut sit ordo: dicitur genus uniuscuiusque nativitatis principium aut a
generante aut rursus ab eo in quo quis genitus est. Vel certe erit simplicior
expositio. Si priorem generis significationem, id est quorundam ad aliquem
quodammodo habentium collectionem, ad solius cognationem multitudinis
accipiamus, lineae vero ductum et loci generationem in subteriore
significatione distribui, ita tamen, ut una quodammodo generis significatiolle
et multitudinis cognationem et a generante lineam et loci nativitatem
significet. Haec enim omnia de sola cuiuslibet natione tractantur. Quare non
absurdum est quae omnia ad ortum genitalem cuiuslibet pertineant. Una
significatione generis contineri. Propriae tamen et simplicissimae expositionis
est quattuor significationes generis constituisse Victorinum, ut ad tres
Porphyrii unam ipse addiderit generis causae, ut sint hae quattuor
significationes, multitudinis cognatio, lineae ductus, genus causae, genus
specierum. Sequitur secunda generis divisio apud Victorinum UT EST GENUS
CAUSAE: quae Graeci, ut dictum est, Non genera sed schumata vocant. Tertiae
vero significationis generis, hic modus est GENUS DICI CUI SUPPONITUR SPECIES,
id est genus illud a quo species derivantur, quod ait ad superiorum fortasse
similitudinem aequitatemque dispositum. Sic enim genus speciebus suis
principium est, ut Romulus his, qui ab eo cognati sunt iunctique Romani item
eodem modo nomen Romuli Romanos omnes continet, quemadmodum nomine generis
species continentur. Nam sicut a Dardano Dardanidae prioris nomen Dardani in
sese ipsos posteriores accipiunt, ita et animal cum verbi gratia species habeat
hominem atque equum, equus scilicet atque homo animalis in se vocabulum capere,
ut dicantur ipsa animalia non recusant. Eodem igitur modo species sub generibus
continentur, quemadmodum cognati homines sub illo a quo illam cognationem forte
traxerunt. Nam et genus speciebus principium est et plurimarum in se specierum
collectivum est. Rursus primum cognationis nomen et ipsius generationis est
principium et in illius solius vocabulo diversitas hominum vocabuli et generis
participatione colligitur, atque hoc est quod ait his verbis: ALITER DICITUR
GENUS CUI SUPPONUNTUR SPECIES, IUXTA SIMILITUDINEM FORTE SUPERIORUM APPELLATUM
ETENIM PRINCIPIUM QUODDAM EST GENUS HIS QUAE SUB IPSO SUNT ET VIDETUR
MULTITUDINEM CONTINERE OMNIUM QUAE SUB SE SUNT. Sed cautissime additum est
videtur. Si enim nihil haec omnia distarent, una significatio generis esset et
ea quae in species funditur et ea quae in cognatione dividitur. Sed est inter
haec ƿ genera talis diversitas, quod genera earum specierum quae sub se habent
alias species, aequaevis speciebus aequaliter sunt genera. Hominem enim et
equum, qui sub animali sunt, neutrum neutro possumus dicere prius ad tempus
inchoationemque nascendi. Nam si qua res una sit prior, altera posterior et eas
sub uniuscuiusque generis nomine quis velit aptare, non poterit; genus enim speciebus
suis aequaliter genus est. Quodsi genus speciebus suis aequaliter genus est,
species ipsae eius ordinis inter se aequali tempore ortuque censentur. At vero
in generibus quae cognationes efficiunt, non ita est. Quisquis enim fuit Capis
pater, qui Capuam condidit, si solum filium Capin progenuit et ab uno
Capuanorum cognatio iunctioque cuncta manavit, distat a genere cui species
supponuntur, quod genus uni speciei genus numquam esse potest nisi pluribus,
quod quoniam est idoneum genus illud, id est principium cognationum, etiam ab
uno filio colligere et congregare cognationem, quod genus per species ductum
facere non potest, nisi plures species supponantur, constat in hoc distare
genus quod cognationem colligit, ab eo a quo species dividuntur. Potest autem
distare in hoc etiam, quod genus, id est principium cognationis, potest habere
sub se duos ex se non aequali temporis conditione progenitos sed alium
posterioris ortus, alium vero senioris, quod in generibus speciebusque non
convenit. Nam, ut ƿ superius dictum est, species nisi sibi aequales fuerint,
non merito sed natura, sub genere poni non possunt. His igitur expeditis
sequitur: TOTIENS IGITUR DE GENERE DICTO DE POSTREMA SIGNIFICATIONE INTER
PHILOSOPHOS DISPUTATIO EST, QUOD DEFINIENTES ITA DECLARANT -- Quod dicit
TOTIENS, tertio demonstrare vult atque hoc propter lucidam operis seriem
admissum est, ut, quoniam genus plurimorum nomen est, omnis eius primum
significatio diceretur, ut de qua disputandum esset, aliis reiectis eligeret.
Quod ait hoc modo: cum totiens, id est tertio, genus dicatur, apud philosophos,
id est unde ipse tractaturus est, de postrema generis significatione quam
dixit, id est de illo genere quod sub se species habet, disputatio
consideratioque vertitur. At vero de superioribus generibus id est de
cognatione et loco in quo quis genitus est, aut historicorum aut poetarum
spectatio est secundi vero generis rhetorum, tertii philosophorum consideratio
est. Etiam hic in disputationibus ordo est, quod, cum inciderent res quae
multis possit nominibus nuncupari et de unoquoque eorum vocabulo tractari
disserique, necesse est dici prius in ordinem omnia, ut id quod eligitur et
reicitur distinguatur. Sed illa quae reicienda atque explodenda sunt, prius
dicantur, illud vero quod disserendum tractandumque, ƿ capitur, posterius
nominetur, ut hic illa posterior generis significatio posita est, quam
disserendam accepturus prius definiendam et termino quodam circumscribendam
demonstrandamque suscepit. Omnis enim res, nisi quid prius sit constiterit.
Eius tractatus uacuo modo speculationis habebitur. Definit igitur sic: genus
esse quod ad plures differentias specie distantes in eo quod quid sit
praedicatur, velut animal. Quod definitionis talis est. Omnia quae distant, habent
inter se quandam differentiam qua distare et differre videantur. Porro autem si
quid sit genus et sub eo species supponantur, duas vel plures necesse est
species poni sub genere, quoniam unius speciei genus esse non potest. Sed si
plurimae species erunt, aliqua necesse est differentia dividantur, aliter cnim
plures esse non possunt. Nam si nihil distent, non erunt plures species et
nomen generis perit. Constat igitur eas sub genere poni species quae
differentiis distributae plures numero ipsarum differentiarum divisionibus
componantur. Ergo, quoniam superius dictum est in omnibus definitionibus a
genere definitionis trahendum esse principium, si quam cuiuslibet speciem
definile volueris, genus primo necesse est nominabis et ad illam speciem quam
definis, generis ipsius nomen prius aptabis. Et hoc illam principaliter dicis
esse, quod est illud genus sub quo ipsa species quam definis est posita. Post
autem differentiis propriisque eam ab aliis circumscriptione quadam
definitionis ƿ excludis. Nam si dicis animal esse hominem, animal genus est,
species vero homo. Nomen igitur animalis, id est generis, de homine, id est
specie, praedicasti, cum dixeris hominem esse animal. Quodsi nomen generis in
definitionibus ad unam speciem dicere posses, de ea nomen generis praedicares.
Species autem aequali modo generibus suis species sunt, nihil uetat, immo etiam
necesse est semper quaecumque sunt genera, de sibi subiectis speciebus in
definitionibus vel in quibuslibet interrogationibus praedicari. Sed quoniam
praedicatur genus de speciebus, quomodo praedicetur agnoscendum est. Nam si
dixeris: quid est homo? Et aliquis responderit animal, bene et integre
respondisse videtur, et certe. Nam cum tu quid sit homo interrogaveris, ille
respondit animal, genus scilicet de specie in eo quod quid sit species
praedicavit. Nam tu quid esset species interrogasti, ille vero in eo quod quid
sit species quam interrogasti, animalis nomen, id est generis accommodavit.
Plena igitur et propria definitio facta est generis, 'hoc esse genus quod ad plurimas
differentias specie distantes in eo quod quid sit appellatur, velut animal';
animal enim ad hominem, equum, bovem, coruum, anguem et alia plura quae
differentiis speciebusque differunt, in eo quod quid sit appellatur. Sed utrum
sic dixisset, genus esse quod ad plurimas species differentia distantes in, eo
quod quid sit praedicetur, an, sicut dixit, 'genus esse quod ad plurimas
differentias specie distantes in ƿ eo quod quid sit praedicatur', nihil
interest. Nam sive differentiae specie distent sive species differentiis
distent, utrumque idem est. Nam sive rationale et irrationale, quae sunt
differentiae, specie hominis verbi gratia atque equi distent, sive species homo
atque equus differentia rationali atque irrationali dividantur et distent,
nihil interest. Quare plena perfectaque facta est generis definitio. Sed
definitiones duplicibus modis fiunt. Una enim definitio est quae, sicut dictum
est, a genere trahitur. Sed quoniam sunt quaedam magis genera, quae super se
genus aliud habere non possunt, ut sunt praedicamentas decem quae Aristoteles
constituit, eorum igitur definitio quae haberi potest quorum genus inveniri non
potest, quod omnium quaecumque sunt, ipsa sunt genera? horum ergo quos Graeci
vipografikou;" lougou" dicunt, Latini subscriptivas rationes dicere
possunt, reddemus. Subscriptivae autem rationes sunt demonstrativae et
quodammodo insignitivae proprietatis illius rei quae cum ipsa generalissima sit
et genus eius nullum reperiri possit, eam tamen definire necesse est. Et Aristoteles,
quoniam substantiam genus generalissimum definire volebat et eius nullum genus
poterat invenire, proprietatem quandam et demonstrationem subscriptionemque
ipsius rei dixit esse subiectum. Substantia enim omnibus subiecta est. Accidens
enim, quod in novem ƿ dividitur partes, praeter substantiam esse non potest.
Atque ideo omnia quaecumque definienda sunt, si genus non habeant, eorum
subscriptivam quandam et demonstrativam rationem reddi necesse est. Sic igitur
nunc generis, quoniam rem ipsam definiendam putabat, non duxit a genere
definitionem sed dedit quandam generis demonstrationem proprietatemque. Dico
autem quod Porphyrius vel subalternorum generum vel illorum quae generalissima
sunt, hanc dederit definitionem et quodammodo subscriptionem
demonstrationemque. Nam si quod genus habeat aliud genus et item hoc ipsum
aliud et item aliud si nullum erit supra genus quod genus non habeat, in
infinitum procedit ratio. Sin vero non habuerit, necesse est quoque istam
definitionem apte ordinateque congruere. Dico autem genus non animal homini
atque equo sed illud quo ipsum animal homini atque equo genus est. Animal enim
ipsum per sese nulli genus est neque homo ipsum per sese ulli species est neque
equus ipsum per sese ulli species est sed sunt genera et species ad alterius
participationem. Nam quoniam sub animali est equus atque homo, non ad se ipsum
animal genus est sed ad equum atque hominem. Et item species quae vocantur,
homo scilicet atque equus, non ad equum atque hominem sed ad animal, species
sunt. Dico igitur genus <et species> non ipsas substantias in quibus
genus et species sunt. Sed ipsam participationem priorum ad subteriores et
subterioram ad priores. Haec igitur participatio quoniam et in magis ƿ
generibus et in magis speciebus et in subalternis generibus et in subalternis
speciebus una atque eadem est et huius participationis inveniri genus non
poterat. Haec definitio generis quae facta est, non a genere tracta est sed
subscriptiva ratio et demonstrativa et designatitla quodammodo generis est
reddita. Hic Fabius: Subtiliter mehercule et quod numquam fere ante haec
audivimus. Sed perge, quaeso te. Iam enim certant sidera quodammodo et nox luce
superatur. ÑTunc ego: Sequitur rerum omnium prima brevisque divisio. Ita enim
ait: EORUM QUAE DICUNTUR, ALIA AD UNITATEM DICUNTUR, SICUT SUNT OMNIA
INDIVIDUA, UT EST SOCRATES ET HIC ET ILLUD, ALIA QUAE AD MULTITUDINEM, UT SUNT
GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET ACCIDENTIA. HAEC ENIM
COMMUNITER, NON UNIUS PROPRIE APPELLATIONIS SUNT. Brevis, ut supra dictum
est, et distincta divisio. Omnis enim res aut unius rei nomen est aut
plurimarum, et hoc est quod ait: eorum quae dicuntur, alia ad unitatem
dicuntur, sicut sunt omnia individua. Quid autem sit, breviter explicandum est.
Omne genus quoniam sub se ƿ species habet, species vero differentiis
distinguuntur et proprietatibus explicantur -- accidunt autem in speciebus
accidentia secundo loco, principaliter vero in individuis quae sunt sub
speciebus. Quid autem sit, posterius dicendum est -- genera igitur et de speciebus
dicuntur et de differentiis, quae ipsas species distribuunt, et de propriis.
Quae species componunt. Et de his accidentibus quae, cum principaliter in
individuis fuerint, in speciebus esse dicuntur. Hoc autem monstremus exemplis.
Et sit nobis genus animal, sit species homo, sit differenti rationale, sit
proprium risibile, sit accidens stans vel ambulans vel aliquid in mensura
corporis, ut tripedalis. Animal ergo, quod genus est, dicitur de specie, id est
de homine; dicis enim hominem esse animal. Porro autem de speciei differentia
nihilominus dicis genus: dicis enim rationale esse animal. Nihil autem prohibet
eodem modo et de proprio genus dicere. Nam si dicas: quid est risibile? non
absurdum est animal nominare. Accidentia vero hoc modo principaliter in
individuis, secundo vero loco in speciebus sunt. Nam si quis dicat ad singulos
homines, ut puta Ciceronem sedere vel stare vel quod aliud libet, in specie
hominis eadem quoque convenire necesse est. Nam si Cicero sedet sedet etiam
homo, si Cicero ambulat, ambulat etiam homo. Ergo si qua accidentia venerint ab
individuis et ea tracta in speciebus consederint, ad ipsa quoque accidentia
dici poterit genus. Quid est enim ambulans, si quis interroget, merito animal
dicitur. Nihil enim ambulare nisi animal potest. Porro autem sub speciebus
individua sunt, ut Cicero et Virgilius sub homine, atque de individuo ƿ genus
speciei praedicari potest. Nam si interrogaveris, quid est Cicero, merito
animal dicas. Genus igitur et ad speciem et ad differentias et ad accidentia et
ad propria et ad individua nominatur. Porro autem species non iam de
genere neque de differentiis sed de solis propriis et subiectis individuis
appellatur, in illis, id est individuis, quia superest. In propriis vero, quia
aequalis est. Quid autem sit, hoc modo videamus. omnia genera speciebus suis
supersunt et abundant. Abundare autem genera dicimus speciebus plus habere
genera virtutis quam species. Homo enim quod est species, solum homo est,
animal vero quod est genus, non solum homo est sed et equus vel bos vel quod
aliud libet animali supponere. Ita maior vis generis recte de minori sibi et
subiecta specie praedicatur. Alia vero sunt quae sibi sunt paria, ut sunt
propria et species. Species est homo, proprium risibile. Quicquid ergo fuerit
risibile, hoc est homo, quicquid homo, hoc risibile. Itaque neque risibile
hominis neque homo risibilis potentiam superuadit sed aequalia sibi ad se
invicem praedicari possunt, ut dicas: quid est homo? risibile; quid est
risibile? homo. Ita igitur quaecumque superiora fuerint, ad illa quae
subteriora sunt, praedicantur et quaecumque aequalia fuerint. Aequaliter sibi
ad se invicem praedicantur. Illa vero quae subteriora sunt et minora, de
superioribus et abundantibus, ut sunt genera et species -- genera enim abundantia,
species minores -- praedicari non possunt. Numquam enim recte speciem de genere
praedicabis. Ita ergo species de proprio praedicatur ut pari sed quoniam sub
speciebus singillatim individua sunt -- individua autem vocamus quae in nullas
species neque in aliquas iam alias partes dividi possunt, ut est Cato vel Plato
vel Cicero et quicquid hominum singulorum est; hos enim in nullis partibus
dividis, ut animal in species, hominem scilicet atque equum, hominem ipsum
specialem et singulos circumplectentem in Catonem, Platonem, Virgilium et omnes
singillatim homines distributos; hominem vero ipsum singulum, id est Ciceronem,
in nullos alios distribuere possumus atque ideo a[tomon, id est individuum,
vocitatum est -- species ergo, quae ad propria aequaliter praedicatur, ad
individua, quoniam maior est species hominis quam quodlibet individuum, ita
praedicatur, ut superius ad id quod est subterius. Cicero enim solus Cicero
est, homo autem non solum est Cicero quod si ad individua praedicatur, et ad
individuornm accidentia praedicabitur. Ita igitur species ad genus eo quod
superius est, non praedicatur neque ad differentiam, quia differentia, ut nunc
monstraturi sumus, super speciem est, ad proprium vero, cui par est, vel ad
individuum, cui superest, praedicatur. Differentia vero et ad species et ad
propria et ad individua praedicatur. Namque rationale, quod est differentia, ad
hominem praedicatur, quod est species. Item rationale, id ƿ est differentia,
praedicatur ad risibile, id est proprium. Dicitur enim id esse risibile, quod
rationale. Nam si homo rational et homo risibile, constat id quod est risibile,
etiam rationale posse nominari. Quodsi ad species differentia dicitur, species
autem ad individua praedicatur. Necesse est ut differentia quoque ad individua
praedicetur. Dicis enim: qualis est Cicero? rationalis. Quodsi differentia ad
individua praedicatur, accidentia vero in individuis accidunt. Necesse est
differentias et ad accidentia praedicari. Proprium vero quoniam semper unius
speciei proprium est, et ad ullam speciem praedicatur solam. Cuius est
proprium. Risibile namque, quod proprium est ad solam hominis speciem
praedicatur. Quod si ad hominis speciem praedicatur. Species vero ad individua
dicitur. Non est dubium quin proprium quoque de individuis praedicetur. Nam si
homo risibile animal est, Cicero quoque et Virgilius risibilia animalia recte
dicuntur. Quodsi proprium ad individua recte dicitur, recte etiam et de
accidentibus praedicatur quae in ipsis accidunt individuis. Accidentia vero
ipsa et de speciebus et de aliis omnibus praedicantur et de ipsis maxime
individuis. Namque et albus equus et albus homo dicitur et iterum niger equus
et niger Aethiops. Quod si ita est, animal quoque nigrum dicitur. Dicitur etiam
rationale nigrum et irrationale nigrum, quippe si equus et homo Aethiops nigri
sunt. Dicitur etiam risibile nigrum, cum homo quis niger fuerit. Dicitur etiam
individuum nigrum, cum quis unus homo ex Aethiopia nominatur. Quod cum ita sit,
constat genus ad plurima praedicari, id est ƿ speciem, differentias, accidentia
propriaque et individua, nihilominus et differentiam ad plurima praedicari, id
est ad speciem, propria, individua et accidentia, et proprium ad plurima, id
est speciem, individua et accidentia, et speciem ad plurima, id est proprium, individua
et accidentia, accidens vero et ad genus et ad speciem et ad proprium et ad
differentiam at ad individua. Quod si ita est, has quinque res constat ad
plurima praedicari. At vero individuum quoniam sub se nihil habet, ad
singularitatem quandam et unitatem praedicatur. Cicero enim unus est et ad unum
nomen istud aptatur. Ita individua quae ad unitatem dicuntur, cunctis
superioribus supposita sunt, ut genus, species, differentia, propria vel
accidentia, quamvis ad se invicem dici possunt, ad individua tamen aequaliter
praedicantur, ut superius demonstratum est. Individua vero quoniam sub se nihil
habent ubi secari distribuique possint, ad nihil aliud praedicantur nisi ad se
ipsa, quae singula atque una sunt. Atque hoc est quod ait: EORUM QUAE DICUNTUR,
ALIA AD UNITATEM DICUNTUR, SICUT OMNIA INDIVIDUA, UT EST SOCRATES ET HIC ET
ILLUD, ALIA QUAE AD MULTITUDINEM, UT SUNT GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET
PROPRIA ET ACCIDENTIA. HAEC ENIM COMMUNITER, NON UNIUS PROPRIE APPELLATIONIS
SUNT. Simile est ac si diceret: haec enim communiter ad plurima
praedicantur, non ad unitatem sicut individua. Et quid sint genera vel species
vel differentiae vel propria ƿ vel accidentia, exemplum supponit dicens: EST
ENIM GENUS, UT ANIMAL, SPECIES, UT HOMO -- quam dudum hominis speciem cum aliis
animantibus sub animali posuimus -- DIFFERENTIA, UT RATIONALE -- qua species
scilicet hominis ab irrationali distat animal -- PROPRIUM, UT RISIBILE, quod
nullum aliud animal neque rationale neque irrationale habet. Nullum enim animal
ridet nisi solus homo. Quare, cum quaedam caelestium potestatum animalia
rationabilia sint, eorum tamen proprium risibile non est, quoniam non rident.
Recte igitur risibile solius hominis proprium praedicatur. ACCIDENS, UT ALBUM,
NIGRUM ET SEDERE: quia ista in substantia hominum non sunt, merito accidentia
vocantur. Nam si substantiae cuiuscumque speciei inesset id quod accidens
dicimus, interempto accidenti periret etiam eius speciei substantia cui
accidit. Nam quoniam rationale in hominis substantia est, si rationalitas
interimatur, hominis quoque substantia necessarlo peritura est idcirco, quod in
ipsius speciei substantia naturaque nersatur. At vero nigrum et album vel
quaecumque sunt accidentia si interimas, species ipsa in qua illa accidebant,
manet. Nam neque omnis homo candidus neque omnis niger est, et cui alterutra
defuerint, eius species non peribit. Atque idcirco haec accidentia, veluti non
innata in substantia sed a foris venientia, recte nominata sunt. Nunc
ergo, quoniam quid sit genus ostendit et ea quae ƿ ad unitatem dicuntur, ab his
quae de plurimis praedicantur distinxit atque distribuit. Ipsius generis
differentias vel ab his quae ad unitatem dicuntur vel ab eis quae ad
pluralitatem congruunt, id est differentis, specie, proprio accidentique,
declarat et dicit genus ab illis quae ad sola individua prae dicantur, id est
quae ad unitatem, hoc differre, quod genus ad plurima praedicetur, individua
vero ad singula. Sed quoniam haec differentia generis ad individua communis
erat differentiis speciebusque, propriis et accidentibus, ab illis ipsis aliis
differentiis genus dividit atque disiungit. Quod ita demonstrat: AB HIS IGITUR
QUAE AD UNITATEM DICUNTUR, DIFFERT GENUS, QUOD GENUS EST HOC QUOD DE PLURIMIS
PRAEDICATUR. AB HIS VERO RELIQUIS GENUS DIFFERT, PRIMO AB SPECIE, QUONIAM
SPECIES ETSI DE PLURIBUS, NON TAMEN SPECIE DIFFERENTIBUS SED NUMERO
PRAEDICATUR. Ac primum generis specieique distantiam monstrat, quae propior est
generi. Nam quamvis differentia super speciem sit, super speciem specialissimam
differentia ponitur. Nam quamvis rationalis differentia super hominem ponatur,
quae species specialissima est, tamen ante speciem specialissimam ƿ ipsa
differentia species est eius generis, cui species snecialissima supponitur; nam
sub animali ante hominem rationale ponitur. Igitur cum genus et species utraque
ad plurima praedicentur, genus vero ad plurimas species in eo quod quid sit
praedicetur, species non iam ad plurimas species sed ad plurima individua
praedicatur. Sunt autem quaedam genera generalissima, ut dictum est, supra quae
aliud genus inveniri non possit. Sunt autem species sub quibus alia species
inveniri non possit, et integra species illa nominatur quae numquam genus est,
id est sub qua species nullae sunt. Nam si sub ea species essent, ipsa etiam
genus esse posset. Species ergo quae vere species est, alias sub se species non
habebit, nt est homo. Namque homo quoniam species est, singuli homines qui sub
ipso sunt, non eius species sed individua nominantur. Nam si homo genus esset
hominum singulorum, genus autem, sicut dictum est, ad plurimas res specie
differentes in eo quod quid sit appellatur, homo, id est species, si sicut
genus praedicaretur ad singulos homines, singuli homines specie ipsa
differrent. Sed quia singuli homines specie non differunt, quod autem specie
non differt, si quid ad hoc praedicatum fuerit, non praedicatur ut genus ad
species, id est homo non praedicatur ad singulos homines ut genus ad res
plurimas specie differentes, quid igitur? Ad res plurimas numero differentes; singuli
enim homines numero a se tantum, non specie distant. Atque ideo, quoniam
genus sic ad subiecta praedicatur, ut ad plurimas res specie differentes
praedicetur, species autem ad subiecta ita praedicatur, ut ad plurimas res
numero differentes praedicetur, genus in hoc ab specie distat, quoniam genus ad
plurimas res specie differentes praedicatur. Species autem ad plurimas res
numero differentes dicitur. Congruunt ergo sibi genus et species, quod genus et
species ad plurima praedicantur et utraque in eo quod quid sit. Nam si
interroges: quid est Cicero? Animal dicitur, id est genus. Et si interroges:
quid est Cicero? Homo dicitur, id est species distant autem, quod quamvis
utraque ad plurima praedicentur et in eo quod quid sit, genus praedicatur ad
res specie differentes, species vero dicitur ad res tantum numero differentes
quod Porphyrius sic demonstrat: AB HIS VERO RELIQUIS QUAE DE PLURIBUS
APPELLANTUR, GENUS DIFFERT, PRIMO AB SPECIE, QUONIAM SPECIES ETSI DE PLURIBUS
PRAEDICATUR, NON TAMEN SPECIE DIFFERENTIBUS SED NUMERO. HOMO ENIM SPECIES CUM
SIT, DE SOCRATE, PLATONE, CICERONE PRAEDICATUR, QUI NON SPECIE SED NUMERO
DIFFERUNT, ANIMAL VERO QUOD GENUS EST, ET BOVIS ET EQUI PRAEDICATIO EST QUAE
ETIAM DIFFERUNT SPECIE A SE INVICEM, NON NUMERO SOLO. Quod simile est ac
si diceret genus ab specie unam differentiam plus habere. Congruunt namque
genera speciebus, quod utraque in eo quod quid sit praedicantur, ut dictum est.
Congruit item et genus et species, quod utraque ad res plulimas praedicantur.
Congruit item genus ad species, quod utraque ad les numero differentes
praedicantur. Nam et singuli homines sta a se divisi sunt, quantum ad numerum,
ut homo ab equo vel a bove vel a coruo vel a quibuslibet aliis animantibus. At
vero distat ab specie genus, quod genus de pluribus rebus specie differentibus
praedicatur, quod species non habet. Nihil autem differre arbitrator, utrum ita
dicatur 'aliam rem ad aliam praedicari' an 'aliam de alia praedicari'. Utrumque
enim idem intellectus est. Nam si animal praedicatur ad hominem, idem etiam
animal de homine praedicatur. Nam cum interrogaveris: quid est homo? Respondeas
de hominis interrogatione hominem esse animal. Sed nunc oportet nos ea
quae secuntur aspicere. Quid ergo sequitur? A PROPRIO AUTEM GENUS DIFFERT,
QUOD PROPRIUM IUXTA UNAMQUAMQUE SPECIEM PROPRIUM APPELLATUR CUIUS EST PROPRIUM,
ET IUXTA EA QUAE SUB SPECIE SUNT, SCILICET INDIVIDUA; NAMQUE RISIBILE HOMINIS
SOLUM EST ET SINGULORUM UTIQUE HOMINUM. GENUS AUTEM NON AD UNAM SPECIEM SED AD
PLURES DIFFERENTES SEMPER APTATUR. Ergo hoc videtur hic dicere, quoniam omne
proprium si fuerit speciei unius, tunc vere est proprium. Nam si unius speciei
non fuerit sed duarum vel plurium, tunc duabus vel pluribus non proprium sed
erit in substantiae ratione commune. Constat ergo proprium ei cuius est
proprium soli speciei singulariter adhaerere. Unde quia hominis species sola
est quae ridet, risibile homini proprie et singulariter aptatur. Ad unam semper
igitur speciem proprietas adhibetur. Distat igitur proprium a genere, quod
genus semper ad plurimas species appellatur, proprium vero de una tantum specie
cuius est proprium. Nam si risibile dicas, ad unam tantum speciem hominis
appellatur. Congruit autem genus cum proprio in hoc, quod genus et proprium de
pluribus appellantur. Namque genus ad plures species appellatur, appellatur
etiam genus de his quae sub specie sunt individuis. Nam si homo et equus animal
est, erit etiam Cicero animal et quilibet equus singulariter animal nominatur.
Similiter et proprium ad plurima dicitur. Dicitur enim ad unamquamque speciem
et ad ea individua quae sunt sub specie praedicatur. Nam si homo risibilis est,
risibilis est etiam Cicero et Virgilius, et quicumque singulariter nominantur,
risibiles sunt. Congruunt etiam, quoniam utraque in eo quod quld sit
praedicantur. Nam genus de specie in eo quod quid sit praedicatur. Nam si
dicis: quid est homo? Animal appellabis. Item proprium in eo quod quid sit
praedicatur. Nam ƿ si dicis: quid est homo? Merito risibile praedicabis.
Congruunt autem, quod genus et proprium ad plurimas res numelo differentes
praedicantur. Nam ita a se differunt singula animalia, id est homo, equus et
coruus et caetera, ut singuli homines, quantum ad numerum. Distat autem a
genere, quod genus ad plurimas species praedicatur, proprium vero ad unam solam
cuius est proprium nominatur. Sed non est inter genus et proprium eadem
differentia, quae est inter speciem et genus. Nam species de nulla omnino
specie praedicatur, proprium vero licet non ad plures, ad unam tamen solam
speciem, cuius est proprium, semper aptabitur. Post hoc igitur de
differentiae accidentisque a genere distantia disserit dicens: A DIFFERENTIA
VERO ET AB ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS, QUONIAM ETSI ETIAM ISTA DE PLURIBUS
SPECIE DIFFERENTIBUS PRAEDICANTUR, DIFFERENTIAE SCILICET ET ACCIDENTIA QUAE
COMMUNITER ACCIDUNT, NON TAMEN IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR, CUM
INTERROGANTIBUS NOBIS FIT SECUNDUM EA RESPONSIO; MAGIS ENIM QUALE QUID SIT
OSTENDUNT. Differentiam vero et accidens idcirco posterius reservavit,
quod eorum unam differentiam erat distantiamque dicturus. Differentia enim et
accidens qualitatem cuiuscumque speciei demonstrant. Illa substantiae
qualitatem, id est differentia, illud, ƿ id est accidens, non substantiae. Ergo
quoniam genus super speciem est et species supposita generi, genus speciem,
species individuum quid sit ostendit. Porro autem solae possunt species
differentiae segregare quae qualitatibus eas substantialibus, id est
substantias declarantibus, seiungunt atque dispertiunt. Nam cum animal genus
sit, homo vero vel equus species, quales utraeque species sint monstrat
differentiae segregatio, ut dicamus speciem esse hominis rationalem, speciem
vero equi irrationalem. Si enim quis interroget: quid est homo? Animal dicitur.
Si autem quis dicat: qualis est homo? Rationalis respondetur. Ita semper
differentia non in eo quod quid sit sed in eo quod quale sit appellatur. De
accidenti vero non dubium est, cum ipsa qualitas in accidentis partibus
componatur. Namque in praedicamentis inter alias novem partes accidentis etiam
qualitas nominatur. Nam etiam si quis interroget qualis corui species sit,
nigra continuo respondetur. Congruunt ergo genera differentiis et accidentibus,
quod de speciebus pluribus praedicantur. Nam sicut genus plures sub se species
habet, ita differentia. Nam rationale dicimus deum et hominem. rursus etiam
accidens de pluribus speciebus praedicatur. Nam nigrum dicimus et hominem et
equum et coruum et hebenum et plurimas alias species. Rursus congruit genus
differentiae, quod, sicut genus, sic differentia aequaliter ad indiniduum
praedicatur. Nam si Cicero animal est, quod est genus, et rationale avimal est.
Quod est differentia. Congruunt etiam, quod de numero differentibus
praedicantur, quod ƿ superius de aliis monstratum est. Distant autem quod, sicut
dictum est, genus in eo quod quid sit appellatur, differentia vero vel
accidentia in eo quod quale sit praedicantur. Nam si dicas: quid est homo?
Appellabis genus et dicis animal esse hominem, si vero qualis sit ad
differentiam interrogaveris, rationale respondebis, vel <ad> accidens,
nigrum vel album vel qualis quisque sit de quo interrogatur. His igitur
distributis distantias ipsas a primordio rursus orditur dicens: UNDE HOC
QUOD DE PLURIBUS PRAEDICATUR GENUS DISTAT AB HIS QUAE DE SINGULIS PRAEDICANTUR,
HOC EST AB INDIVIDUIS; ILLO QUOD DE SPECIE DIFFERENTIBUS PRAEDICATUR, DISTAT AB
SPECIEBUS ET A PROPRIIS; ILLO ETIAM IN QUO QUID SIT APPELLATUR, SECERNITUR A
DIFFERENTIIS ET A COMMUNITER ACCIDENTIBUS, QUOD HAEC DUO QUALE QUID SIT
DECLARANT. Hoc dicit distare genus ab individuis, quod genus de pluribus,
ut dictum est, praedicatur. Colligit autem et in unum redigit proprii
specieique differentias. Nam quoniam species de pluribus non specie sed numero
differentibus praedicatur, proprium vero de una tantum specie et de his quae
sub eadem specie sunt individuis praedicatur, quamvis de una specie
praedicetur, tamen aequa est illi cum specie a genere differentia de pluribus
specie differentibus non praedicari. Nam neque species omnino de speciebus
aliquibus poterit praedicari ƿ neque proprium, quoniam proprium non de pluribus
speciebus sed de una tantum cuius est specie praedicatur. Quod si ita est, una
differentia a genere species et propria seiunguntur accidens vero et
differentia eadem quoque una a genere differentia separantur, quod genus in eo
quod quid sit dicitur, differentia vero vel accidentia in eo quod quale
appellantur. Has Porphyrius ad constituendam generis rationem differentias
quam parcissime potest colligit et ipsas differentias multis modis posterius
probaturus, nunc vero quantum sat est dicit se <neque deminutam neque>
abundantem generis constituisse rationem hoc dicens: HOC SI ITA EST, NULLO
MINUS AUT PLUS EFFECTA EST GENERIS DEFINITIO. Perfectam plenamque se
generis definitionem fecisse dicit, quoniam neque plus neque minus facta sit
definitio sed aequaliter ad genus pariterque composita. Quod unde sit, hoc modo
monstrandum est. Novimus quod quaedam res quae ad alia praedicantur, his de
quibus praedicantur, abundant, ut genera et species. Namque animal, quod genus
est, de homine, quod est species, hoc abundat, quod nomen generis etiam in
equum atque bovem atque in alia valet aptari. Ergo si quis ad quamlibet rem
abun dantem fecerit maioremque definitionem quam ipsa res fuerit quam definit,
non erit integra propriaque definitio, quoniam non solum illam rem amplectitur
quam definit, ƿ si maior fuerit definitio sed etiam alias quascumque res,
quibus ipsius definitionis terminus abundabit. maiorum igitur praedicamentorum
maior erit definitio, minorum vero minor erit etiam definitio; animal ergo,
quod maius est, ita definiunt: animal est substantia animata sensibilis,
hominem vero, quod ab animali minus est, ita definiunt: animal rationale,
mortale, risus et disciplinae perceptibile quoniam maius est animal ab homine,
maior etiam erit animalis definitio ab hominis definitione. Plus enim erit
dicere 'substantia animata sensibilis' quam 'animal rationale et mortale'. Nam
substantia animata sensibilis, sicut ipsum animal, non solum hominem
complectitur sed etiam equum vel bovem atque alias huiusmodi species. Si quis
ergo ad hominem maiorem definitionem aptaverit, quae est animalis, ut ita
definiat hominem: homo est substantia animata sensibilis, non est plena
definitionis ratio, cum equus atque bos substantia animata atque sensibilis
esse possint, quae species hominis non sunt. Si quis vero maiori rei minorem
definitionem aptaverit, curtam et deminutam quodammodo faciet rationem. Nam si
quis animal definire volens dicat: animal est res rationalis, risus et disciplinae
perceptibilis, non erit integra definitio, quoniam sunt quaedam animalia quae
istius definitionis rationem subterfugere atque euadere possunt. Est enim
animal bos, quod neque rationale sit neque risus perceptibile. Sola igitur
relinquuntur bene definiri quaecumque aequalibus definitionibus constituuntur.
Ubi autem aequalis definitio sit, hoc modo possumus reperire. Praedicamenta
quaecumque fuerint, si maius praedicamentum de minore aliquo praedicatur,
converti non potest, ut minus de maiore praedicetur. Semper enim maiora de
minoribus, numquam minora de maioribus praedicantur. Nam si quis dicat hominem
esse animal, non poterit convertere animal esse hominem. Nam homo nihil aliud,
quantum ad genus, nisi animal est, animal, quantum ad species, potest esse
etiam non homo. Paria vero praedicamenta semper sibi ipsa invicem convertuntur.
Nam quoniam risibile solius est hominis, risibile ad hominem praedicatum etiam
converti potest, ut homo ad risibile praedicetur dicitur enim: quid est homo?
Risibile. Quid est risibile? Homo. Ergo quascumque definitiones convertere
potes, illae verae atque pares sunt, quascumque vero convertere non potes, aut
maiores sunt aut minores, pares inveniri non possunt. Nam si dicas hominem
substantiam esse animatam atque sensibilem, verum est. Item si convertas et
dicas substantiam animatam atque sensibilem esse hominem, non omnino verum
dixeris potest enim et substantia animata esse atque sensibilis et homo non
esse. Item si dixeris rem rationalem, mortalem, risus et disciplinae capacem
esse animal, verum dixeris. Si autem dicas atque convertas animal esse rem
rationalem mortalem, risus et disciplinae perceptibilem, non omnino verum
dixeris. Potest enim esse animal et non esse rationale et risus capax. Ergo
quotiens est maior definitio quam id quod definitur si prius dicitur id quod
definitur et maior definitio adhibetur vera esse poterit definitio. Si enim
prius dixeris hominem, rem minorem, et ad ipsum posterius adbibueris
definitionem maiorem, ut prius dicas 'homo est', et post subiungas 'substantia
ƿ animata sensibilis', verum est. Homo enim necessario est substantia animata
sensibilis. Si vero prius dixeris definitionem et postea dixeris id quod
definies, vera esse non omnino potest. Nam si definitionem maiorem prius
dixeris dicens 'substantia animata sensibilis' et postea rem minorem intuleris,
ut dicas 'homo est', ut sit 'substantia animata sensibilis homo est', non
omnino verum est. Potest enim esse et substantia animata sensibilis, non tamen
homo. At vero si minor fuerit definitio quam illa ipsa res quae definitur,
si prius dicta sit definitio, vera est, posterius, falsa. Nam si dixeris
definitionem quae est minor 'res rationalis, mortalis, risus et disciplinae
capax' et post intuleris 'animal est', ut sit 'res rationalis, mortalis, risus
et disciplinae capax animal est', vera est. Omnis enim res quae rationalis et
mortalis est et risus et disciplinae capax, necessario animal est. At vero si
converteris et rem maiorem prius dixeris, post vero minorem definitionem
adhibueris, vera omnino esse non potest. Nam si dicas prius 'animal est',
postea autem iunxeris 'res rationalis, mortalis, risus et disciplinae
perceptibilis', non omnino verum est. Potest enim esse animal et rationale vel
mortale non esse. Itaque si maior est definitio quam res fuerit, si prius rem
dixeris, postea definitionem intuleris, vera est, si vero prius definitionem
dixelis, post rem intuleris, falsa est. In minoribus vero definitionibus et
maioribus rebus contra ƿ est. Nam si definitionem prius dixeris, postea rem
subieceris vera est, si vero rem prius dixeris, postea definitionem sub
ieceris, vera omnino esse non potest. At vero in aequalibus definitionibus
converti aequaliter potest. Nam quoniam solius hominis haec est definitio
'animal rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile', aequalis est
haec ad hominem definitio, quoniam non est cui alii possit aptari. Itaque vel
si prius rem dixeris, postea definitionem subieceris, vera erit, ut est 'homo
est animal rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile', sin vero
converteris et prius definitionem, postea rem dixeris ut si dicas 'animal quod
fuerit rationale, mortale, risus et disciplinae perceptibile homo est', haec
quoque vera est. Ita semper ut definitiones verae sint, neque plus neque minus
in defini tionibus oportet aptari sed aequalitter definitiones convenienterque
disponi. Quod Porphyrius scilicet non ignorans ait se neque plus neque minus
effecisse generis definitionem. Et Fabius: Sequitur, inquit, te de specie
disputare. ÑDic, inquam, quid sequitur? ÑEt Fabius: Hic, ut opinor, ordo
est: SPECIES QUOQUE MULTIS DICITUR MODIS. NAM ET UNIUSCUIUSQUE HOMINIS
FORMA SPECIES APPELLATUR. RURSUS IGITUR ET PULCHRITUDO UULTUS, UNDE
PULCHERRIMOS QUOSQUE SPECIOSOS DICIMUS. DICITUR SPECIES ET EA QUAE ƿ SUPPOSITA
EST GENERI, UNDE ANIMALIS SPECIEM APPELLAMUS, CUM ANIMAL IPSUM GENUS SIT, ET
ALBUM COLORIS SPECIEM. Tunc ego: Speciei quoque nomen sicut generis
aequivocum puta. Nam et hoc quoque multifariam appellari designat. Dicitur
enim, inquit, species et figura corporis et fortasse alia plura. De quibus
quoniam nullus tractatus habebatur, iure praetermissa sunt. Hic tamen a
Victorino videtur erratum, quod cum idem sit cuiuscumque hominis species et
uultus, quasi in alia appellatione speciei uultus iterum pulchritudinem dixit,
quasi vero non proinde pulchlitudo uultus sit ac tota species fuerit; nam si
quispiam pulcher fuerit toto corpore, etiam uultu. Sed praemissis his ad illam
speciem quae sub genere ponitur atque genus efficit veniamus. Namque, ut dictum
est, substantiae ipsae nullo speciei nomine generisue censentur, nisi quadam ad
se invicem collatione sint comparationeque compositae. Nam quod animal est, non
idcirco est genus, quoniam animal est sed idcirco, quod hominis sub se atque
equi et caeterorum animantium species habet. Atque idcirco ait: UNDE ANIMALIS
SPECIEM APPELLAMUS, CUM ANIMAL IPSUM GENUS SIT; neque enim homo species
diceretur, si super ipsum animalis appellatio non praedicaretur. Sed ut
monstraret non in unis solis substantiis genera speciesque versari sed etiam in
omnium praedicamentorum nuncupationibus ƿ esse conexa, non solius substantiae
dedit exemplum sed etiam eius quod reliquum remanserat, accidentis. Quid enim
ait et album coloris speciem: quae sunt in accidentis divisione qualitatis. Sed
quoniam inter se quaedam conexio est et talis comparatio atque relatio, ut
praeter ad se invicem latitudinem genera et species esse non possint -- nihil
enim in eorum definitionibus concludi potest, nisi ad alterutrum nominata sint;
nam si substantia generis specie supposita species vero genere superposito et
ad ipsam praedicato perficitur, non est dubium quin cum genus definire necesse
it iure speciem, et cum speciem, iure nobis genus praedicare necesse sit --
haec igitur etiam in generis subscriptione servatur distinctio, cum generis
definitio habita est. Hoc enim dictum est tunc, esse genus quod ad distantes
species diceretur, nunc vero dicendum est id esse speciem quae sub genere
ponitur. Sed multiplex eius definitio haberi potest. Potest enim rursus dici id
esse speciem, ad quam genus in eo quod quid sit praedicatur. Quae res utraeque
id significant, speciem poni sub genere. Nam prima quidem definitia id aperte
designat, secunda vero talis est: quoniam semper ƿ maioribus minora
supponuntur, genus ab eo, ad quod in eo quod quid sit praedicatur, maius esse
non dubium est. Quod si ita est, nullus est obscuritatis error, quin species
quae minor est, maiori sibi generi supponatur. Nihil igitur haec secunda
definitionis significatio a priore differt; si enim species sub genere non
poneretur, genus ad speciem in eo quod quid sit non praedicaretur. Tertia vero
definitio speciei integra ratione collecta est et ipsius speciei vim naturamque
demonstrat. Dicit enim speciem esse quae ad plurima numero differentia in eo
quod quid sit praedicatur. Quae definitio etiam ex superiore genere debuit esse
planissima sed ego nunc quantum castigata permittit brevitas explicabo. Sed
prius de ipsis generibus speciebusque pauca dicenda sunt. Cum sint quaedam
genera quae species habeant atque ipsa aliis generibus species esse possint,
non est dubium ea gemina comparationis habitudine fungi, ut ad alia species, ad
alia genera nominentur. Sed si in uno filo atque ordine speculemur et
quodcumque genus alicuius rei repertum sit, eius rursus genus aliud requiramus
et rursus aliud atque aliud iterum, si nihil sit quod intellectus ratione
consistat, inesplicabilis ratio interminabilisque tractabitur. Sed quoniam
nulla sunt in his scientiae fundamenta quae nulla consideratione animi in infinitum
procedentia concluduntur, dicendum necessario est posse nos ascendentes usque
ad tale aliquid pervenire cuius, cum ipsum caeteris genus sit, ƿ aliud genus
invenire non possumus, quod genus primum et magis genus et generalissimum
nuncupetur. Sed si hoc in genere contingit, ut ascendentes alicubi consistamus,
non est dubium quin descendentes iterum per species ad aliquem quodammodo
calcem offenso termino consistamus. Igitur cum descendentes per species
usque ad illam speciem venerimus quae sub se species nullas habet, illam
speciem ultimam speciem et magis speciem et specialissimam nuncupemus. Sed
quoniam species aliquorum est continens, si aliquorum specie differentiam
continens esset, non magis species sed genus merito vocaretur. Sed quoniam continet
et non specie differentes res continet, similes necesse est sibi contineat
pluralitates. Sed si continet pluralitatem et maius semper est id quod continet
quam id quod continetur, de pluralitate illa species praedicabitur.
Appellabitur igitur species de pluribus rebus numero differentibus in eo quod
quid sit. Species enim cum appellatur de subterioribus, superiorem speciem
substantiamque declarat nam cum dicimus: quid est Cicero? Homo continuo
respondetur. Cum ergo tribus modis speciei facta sit definitio, superiores duae
non tantum sunt speciei sed etiam subalternae speciei, quae et ipsa genus.
generalissimum substantia et sub ea corpus animatum, sub animato corpore animal
et sub animali ƿ homo, sub homine individua. Sed hanc divisionem plenius
posterius exequemur, nunc autem hoc nobis tantum sufficit. Substantia igitur
magis genus est, homo magis species, ita ut neque substantia species aliquando
esse possit nec homo genus. Corpus vero animatum vel animal ad superiora
species, ad subteriora genera nominantur. Si quis ergo corpus animatum vel
animal vel hominem velit exprimere et dicat: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB
GENERE ET AD QUAM GENUS IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, haec definitio et
magis speciem, id est hominem, et subalternam speciem continet, id est corpus
animatum vel animal. Nam corpus animatum et animal et homo sub genere sunt
posita, et ad eas omnes in eo quod quid sit appellatur, ut dictum est. Si quis
vero illam speciem definitione monstrare velit quae vere species est, id est
specialissimam speciem, quae tantum species, numquam et genus sit, hoc modo
definiet, speciem esse quae ad plurimas res numero differentes in eo quod quid
sit praedicetur. Sed haec definitio subalternis speciebus numquam conveniet.
Illae enim quae subalternae sunt species, possunt etiam pro generibus accipi,
si ad subiecta praedicentur. Quodsi possunt pro genelibus accipi, cum pro
generibus acceptae fuerint, non tantum ad plurimas res numero differentes
praedicabuntur sed etiam ad plurimas res specie differentes, quippe cum sint
genera. Sed quia hoc in magis speciebus non evenit, ut aliquando de specie
differentibus praedicentur, haec definitio posterior solius magis speciei
definitio est et eam caeterae subalternae species excludunt atque reiciunt.
Quod Porphyrius ita demonstrat: SED HAEC DEFINITIO EIUS SPECIEI EST QUAE
MAGIS SPECIES DICITUR, ALIAE VERO DEFINITIONES ERUNT ETIAM ILLARUM QUAE NON
SUNT MAGIS SPECIES. Horum ergo ipsam subscriptionem demonstrationemque
clarius se ipsum dicere promittit cum dicit: MANIFESTIUS AUTEM FIET HOC QUOD
DICIMUS HOC MODO. IN OMNIBUS PRAEDICAMENTIS SUNT QUAEDAM MAGIS GENERUM ET MAGIS
SPECIERUM, SUNT ALIA MIXTA. MAGIS GENERA SUNT SUPRA QUAE NULLUM ALIUD GENUS
POTERIT INVENIRI, MAGIS SPECIES RURSUS, SUB QUA NULLA SPECIES REPERITUR. HORUM
INTERUALLA QUAE POSSIDENT, ET GENERA ET SPECIES SUNT, SINGULA SUPERIORIBUS
INFERIORIBUSQUE COLLATA, UT ALTERI GENUS, ALTERI SPECIES APPELLENTUR Huiusmodi
sunt, inquit, quaedam quorum genera inveniri non possunt, haecque ipsa merito
magis genera nominantur, quoniam maius ipsorum aliquid inveniri non potest. Nam
si ista sunt genera, genus autem omnibus sub se positis maius est, quorum genus
nullum est, nihil eorum maius poterit reperiri. At quorum genus nihil poterit
inveniri, merito ipsa magis genera vocitantur. Sunt autem quaedam alia quae
magis spe cies appellentur, sub quibus non aliae species locatae sunt. nam plus
videtur esse species ea et integrior vere species est ƿ quae genus numquam est
quam ea quae aliquando genus esse potest. Quodsi verior species est quae sola
species, numquam genus est, merito magis species appellata est. Igitur inter
magis speciem et magis genus quod est interuallum, subalterna genera et
subalternae species impleuerunt. Nam subalterna vocamus quaecumque ad superiora
species, ad inferiora pro generibus accipiuntur, idcirco quoniam, si omnes res
ad inferiora componas, genera, si ad superiora, species, et si ad superiora et
inferiora eadem ducas, genera et species invenientur. Atque ideo
subalterna genera et species nominata sunt, quod filo quodam atque ordine ad
inferiora composita genera et ad superiora species agnoscuntur. Sed haec ita
genera speciesque esse possunt, non ut cui genus est, eidem iterum velut
species supponatur. Nam si, ut prius ostensum est, specie sua maius est genus,
non est dubium quin maior res sub minore poni non possit. Atque ideo ait ut
alteri genus, alteri species appellentur, quod nequaquam eandem rem et genus
esse et speciem conveniret. Dat igitur huius rei exemplum, quo quod dicit,
facilius possit agnosci. Facit igitur hanc divisionem. Ponit substantiam magis
genus, supponitur substantiae corpus et incorporeum, corpori animatum corpus et
inanimatum, animato corpori animal sensibile et insensibile -- ut sunt ostrea
vel conchilia vel echini vel arbores et alia huiusoemodi, quae vivendi animam
habent, non etiam sentiendi -- sub animali animal rationale et irrationale, sub
rationali mortale et inmortale, sub mortali hominem, gub homine singulos
homines, hoc est corpora individua, Ciceronem et Virgilium scilicet et eos ƿ
qui iam in partes sunt singuli. Substantia ergo quae prior est magis generis
accipitur loco; genus enim solum, non etiam species est, quod numquam eius
genus superius invenitur. Homo vero solum species est, nullas enim alias
species sub se cohercet; singuli enim homines non specie, ut dictum est, numero
differunt. Corpus vero, quod pridem sub genere posuimus, id est substantia, ad
substantiam quidem species, ad animatum corpus genus accipitur. Animatum autem
corpus ad corpus species est, ad animal genus, animal autem ad animatum corpus
species videtur, ad rationale animal genus. Rationale item animal mortalis
genus est, species animalis. Mortale autem genus hominis est, species
rationalis animalis. Homo autem quod super individua est, nihil de generis
natura sortitus est sed tantum sola species appellatur. Sed hanc
divisionem sicubi in aliis rebus transferri et aptari placeat, ita
considerandum est, ut quicquid fuerit cuius genus inveniri non potest, magis id
genus appelletur et quicquid cuius nulla species fuerit, id est ut super
individua collocetur, illam magis speciem esse. Oportet enim, si quod genus
sit. Super differentes specie res poni, quod autem magis species non super
specie res differentes ponitur, numquam digne genus poterit appellari. Ergo
quemadmodum quod ƿ superius genus super se nullum genus habet, magis genus
dicitur, ita et species quae sub se species non habet sed tantum individua,
merito magis species appellatur. Illa autem quae in medio posita sunt, non
eiusdem sunt habitudinis. Nam quoniam species esse possunt, non sunt magis
genera, et quoniam genera possunt esse, idcirco numquam magis species
praedicantur. Nam illis quae supersunt, species sunt, illis vero quae subsunt,
loco generis praeponuntur. Cum igitur duae formae sint omnium rerum, aut
ut genera praeponantur aut ut species supponantur, summitates, id est
generalissimum genus et specialissima species, singulas tantum continent
habitudines, illud, ut tantum genus, numquam species videatur, illud, ut sola
species, numquam etiam genus appelletur. Subalterna vero, quae media sunt, duas
formas habent, id est utrasque. Namque, ut frequentius inculcatum est, et
generis quodammodo parentelam et speciei derivationem sortita sunt. Nec hoc
fortasse nos turbet, quod species specialissima habet sub se aliquid. Namque
homo cum sit magis species, habet sub se singulos homines. Haec enim quamvis
individuis supersit, numquam formam specialitatis inmutat. Cum enim sub se
individua habeat, quod ea contineat quae sub una specie sint et nulla substantiae
proprietate discrepent, species eorum vocatur quae continet. Ita homo et
animalis species dicitur, quia continetur, et hominum singulorum species est,
quia eos continet qui nulla umquam specie discrepabunt. Definitio ergo magis
generum magisque specierum talis est: magis genus ƿ esse dicitur quod genus
semper sit, numquam species, et quo superius nullum genus sit; rursus magis
species est quae semper species sit, tumquam genus, et iterum, quae numquam
dividitur in species et quae ad plurima numero differentia in eo quod quid sit
praedicatur. Illa vero alia, ut saepe dictum est, et genera et species esse
possunt, superioribus scilicet inferioribusque collata. Hoc autem attentissime
respiciendum est, quod in diversis longe nationibus in eo genere ubi ex sanguine
aliqua cognatio deducitur, diversarum cognationum gens ad unum caput generis
duci potest. Nam quoniam Romani a Romulo sunt, Romulus autem a Marte, Mars a
Iove, poterit gens Romanorum ad Iovem duci. Item quoniam Athenienses a Minerua,
Minerua a Iove, potest Atheniensium gens ad eundem Iovem duci. Item quoniam
Persae a Sole, Sol autem a Iove, possunt Persae quoque ad eundem Iovem velut ad
originem propriam deduci. Ita diversissimae gentes ad unius cognationem erigi
possunt, quod idem speciebus generibusque non fit. Numquam enim diversa genera
sub uno genere poterunt accommodari. Aristoteles enim primorum generum decem
praedicamenta constituit, quae velut aliquis fons, ita subterioribus omnibus
ortum quodammodo nationemque profuderint. Haec igitur decem genera quoniam
generalissima sunt et superius eis nullum inveniri genus potest, ad unum genus
reduci non poterunt. Quodsi decem genera prima ad unum genus ƿ reduci non
poterunt, nec illa quae sunt sub eisdem generibus, id est species subalternaque
genera, ad unum genus aliquando poterunt applicari. Nam si prima eorum genera
ad unum superius duci non possunt, non est dubium quin ea ipsa quae sub ipsis
sunt, ab uno genere coherceri continerique non patiantur. Nam si substantia,
qualitas et quantitas et caetera sub alio communi genere poni non possunt, quod
ipsa magis sunt genera, nec quicquid sub substantia fuerit, id est sub eodem
genere, ut animal vel homo, vel item sub qualitate vel quantitate, ad aliquod
genus commune se poterunt applicare. Numquam enim inveniri genus poterit quod
haec decem genera solitario et proprio intellectu intra se possit velut species
continere. At dicat quis haec omnia decem genera si vere sunt subsistentia,
quodammodo vel entia dici posse. Flexus enim hic sermo est ab eo quod est esse,
et in participii abusionem tractum est propter angustationem linguae Latinae
compressionemque haec igitur, ut dictum est, entia poterunt appellari, et ens
hoc ipsum, id est esse, genus eorum fortasse dici videbitur. Sed falso. Namque
omnia quae inter se aequivoce nominantur, numquam eiusdem continentiam generis
sortiuntur, quippe quorum substantia discrepat, non est dubium quin generis
quoque ipsius definitio discrepabit; haec autem ut entia nominentur, non
univoce sed aequivoce praedicantur. Nam quoniam substantia ens est et item
qualitas ens, sed si quis rationem definitionemque qualitatis dixerit, ƿ eadem
natura utriusque non poterit convenire, non est dubium quin substantia et
qualitas non univoce sed aequivoce praedicentur. Quodsi aequivoce praedicantur,
sub eiusdem generis fonte poni non poteront. Non est igitur in generibus
speciebusque aliquod genus solum quod possit diversa remm genera
cohercere. Tunc Fabius: Abundanter haec, inquit, omnia, et de his ipsis
rebus frequentius inculcatum est. Sed perge ad sequentia. Faciam, inquam. Haec
enim, ut arbitror, secuntur: ERGO DECEM GENERA CONSTITUIT ARISTOTELES IN
PRAEDICAMENTIS QUAE MAGIS GENERA SUNT, AT VERO ILLAE QUAE MAGIS SPECIES SUNT,
SEMPER IN PLURIMO QUIDEM NUMERO SUNT, NON TAMEN IN INFINITO. AT INDIVIDUA QUAE
SUB MAGIS SPECIEBUS SUNT, INFINITA SUNT SEMPER. Hoc enim dicere vult quod
multo plures species sunt quam genera; habet enim genus sub se plurimas
species. Et quoniam decem genera rerum omnium prima sunt, species
specialissimae non solum decem sunt sed plures, non tamen infinitae individua
vero quae sub magis speciebus sunt, infinita sunt et eorum intellegentia nulla
umquam capi potest. Quae enim infinita sunt, nullo scientiae termino
concluduntur. Igitur omnis nobis divisio omnisque scientia a magis generibus
per subalterna genera usque ad magis species deducatur; ibi enim consistentes
integram, superiorum scientiam capere possumus ac retinere. Si quis autem
individua velit scientia disciplinaque comprehendere, frustra laborat sed ita
iubemur a magis generibus ƿ usque ad magis species per media interualla
decurrere, ut specificis differentiis dividentes subalterna genera a magis
generibus usque ad magis species descendamus. Specificae autem differentiae
sunt quae speciem quamcumque declarant. Declaratur autem species differentiis
hoc modo. Si quis enim dicat substantiam, ut ponat sub substantia corpus, sub
corpore animatum corpus, sub animato corpore animal, sub animali rationale, sub
rationali mortale, has omnes species, quae sunt substantiae, cum pro
differentiis posuerit, hominis scilicet species informabitur. Nam corpus
animatum ab inanimato corpore differentia est, porro autem animal ab
insensibilibus et rationale ab irrationalibus et mortale ab immortalibus
differentiae sunt. Haec igitur omnia cum iunxeris, unam speciem declarabis, id
est hominem. Nam cum dicis corpus animatum, animal rationale et mortale, quae
scilicet differentiae in subalterno ordine sibi suppositae sunt, hominem
demonstrasti. Sunt autem quaedam aliae differentiae, quae tales sunt ac si
dicas animal rhetoricum, quod solus homo rhetor esse possit. Sed haec
differentia non specifica differentia est et substantiam hominis naturamque non
perficit sed tantum artem quandam scientiamque esse commendat. Illae igitur in
divisionibus differentiae speciesque prosunt ex quibus illa quae dicitur magis
species informatur, et haec vocatur specifica differentia quae magis speciem
possit efficere. Ergo cum per haec descensum fuerit ad magis species,
relinquenda sunt sub magis speciebus individua nec eorum aliqua scientia
requirenda. Nam illa non ƿ solum infinita sunt sed etiam quaecumque in sese
continverint infinita fiunt. Rhetorica enim species est sed cum venerit in
singulos homines, tunc per singulos et infinitos divisa singula etiam fiet et
infinita. Si enim omnes quicumque sunt vel fuere numerentur rhetores, nullus
umquam huiusce numerationis finis erit, cum praesertim etiam per infinita
tempora in futurum singuli homines rhetores esse possint. Hic Fabius: Hoc
igitur, inquit, erat quod ait: PORRO AUTEM VEL ARTIUM VEL DISCIPLINARUM CUM
INDIVIDUA PER HOMINES SINGULOS ESSE COEPERINT, RATIONEM AD PERCIPIENDUM CAPERE
VEL HABERE OMNINO NON POSSUNT. Et ego: Hoc, inquam, est quod 'cum artes
vel disciplinae quae in sua specie una ante collecta fuerant, in individua
venerint', id est per singulos homines in infinitam multitudinem
innumerabilemque sese dispertiunt; hoc autem idcirco evenit, quod haec eadem
ratio est quam Porphyrius ipse dicere non neglexit. Genus enim cum unum sit,
plurimarum specierum progenitivum est; namque sub uno genere plures species
inveniuntur. Idcirco species genus illud unde profluunt. In plurima segregant
atque dispertiunt. Genus autem plurimas colligit res, sicut ipsum a plurimis
iterum speciebus dividitur. Namque homo, coruus et equus, quae sunt species,
quantum ad animal aequaliter animalia sunt. Ita nomen animalis omnes suas
species intra se continet. Quodsi et in homine animalis ƿ nomen est et in coruo
et in equo, non est dubium quoniam illud genus quod sub se ipsum ea continet,
species divisae inter se dividant multiplicentque. Colligit igitur genus
species in se, species vero genus ipsum suapte natura dispertiunt. Est igitur
genus collectivum specierum suarum et quodammodo adunativum, species vero
divisivae generis et quodammodo multiplicativae. Igitur quicumque ad magis
genera ascendit, omnem specierum multitudinem per genera colligit adunatque.
Cum vero a magis generibus usque ad magis species decurritur, omnis unitas
generum superiorum in multifidas ramosasque species segregabitur. Quod autem
ait multitudo capieuda, proinde est ac si diceret 'multitudo facienda' est; nam
cum dividis genus in species, easdem species multas esse accipis, quas tu idem
fecisti. Species quoque ab hac generis adunatione ac quodammodo collectione non
discrepant. Namque et ipsae infinitatem individuorum ad unam reuocant formam.
Singulorum enim hominum species, quae est homo, collectiva est hoc modo. Ad
hominis enim speciem cuncti singuli homines unus homo sumus, id est prima
species quae nos continet cohercetque. Porro autem ipsa species in nos multos
scissa dividitur. Omne enim quod singulum est atque individuum, illud unde
nascitur dividit, omne quod non est singulum atque individuum sed dividi
potest, non ipsum magis dividit subteriora quam colligit. His igitur expeditis
constat genus plurimarum esse specierum genus et speciem plurima sub se
individua cohercere. Nam si qua sunt subteriora, illa quae sunt superiora
dispertiunt et in multitudinem dissipant dividuntque; quare non est dubium quin
superiora semper inferioribus pauciora sunt. Praedicamenta vero aliud de alio
vel ad se invicem quae torquentur, hoc modo sunt. Omnis enim res alia aut maior
erit aut minor aut aequa. Omne quod est maius, de minore poterit praedicari;
nam cum animal sit maius ab homine, poterit animal de homine praedicari. Minus
vero de maiore non dicitur: nam quoniam animal est et homo et equus, ad animal
hominem si praedicare volueris, tantum haec convenit praedicatio, quantum
convenit animalis partem esse super hominem. Age enim, converte et dic hoc esse
animal quod hominem: quantum igitur pars est animalis, quae hominis speciem
contineat, tantum animal homo est. In illis autem aliis partibus animalis quae
aliud continent quam est species hominis, hominis appellatio non
convenit. Nam si dicas 'animal hoc est quod homo', in illa parte in qua
equus est animal et coruus, ista talis praedicatio non aptatur atque ideo
universaliter non convertuntur. Nam si dicis 'omnis homo animal', verum est, si
dixeris 'omne animal homo', falsum est. Quodsi maiora de minoribus idcirco
praedicantur, quia omne minus in se continent, et minora de maioribus idcirco
non praedicantur, quia maiora minoris definitionem superuadunt et ƿ quodammodo
exsuperant. Non est dubium quin illa quae sunt aequalia, sibi possint ipsa
converti. Aequalia autem illa sunt quae neque minora neque maiora sunt, id est,
ut si in quamlibet speciem apponantur, et omni illi speciei adsint et nulli
alii; nam omnis homo risibile est et nulla alia species risibili potest proprio
nuncupari, atque ideo quoniam aequalia sunt, convertuntur. Dicis enim: quid est
homo? Risibile. Quid est risibile? Homo. Et item: quid est hinnibile? Equus.
Quid est equus? Hinnibile. Quodsi semper maiora de minoribus praedicuntur,
superiora necesse est genera esse et omnia subalterna minora fiunt. Quodsi
subalterna omnia minora sunt, non est dubium quin, si quis per subdivisionem
descendat ad ultimam speciem. Quodcumque genus de vicinis sibi praedicabitur,
etiam de subalternis. Namque substantia habet sibi vicinum ad subteriora genus,
ad se vero speciem, quod est corpus; de hoc igitur substantia praedicatur. Si
quis enim interroget: quid est corpus? Dicitur substantia. Sub corpore vero est
animatum corpus et sub eo animal ergo quoniam substantia idcirco praedicatur de
corpore. Quia illi est superior, necesse est, quibus corpus superius fuerit,
eisdem etiam sit substantia superiol. Nam si corpus praedicatur de animato
corpore et de animali, praedicabitur etiam substantia de animato corpore et de
animali. Sic igitur quaecumque superiora fuerint, de subterioribus non solum
sibi vicinis sed etiam longe subterioribus praedicantur. Nam si maiora sunt his
quae sibi vicinae sunt speciebus, multo maiora erunt etiam illis quibus ƿ illae
vicinae species fuerint ampliores. Ergo de quibuscumque species
praedicatur, de ipsis praedicabitur et illius speciei genus. Nam si species
aliqua alicui maior est, multo genus speciei ipsius illa re qua species maior
est, maius erit. Atque ita ad id praedicabitur, quemadmodum ipsa species antea
praedicata est. Quod si ita est, non est dubium genus quoque generis illius
quod ad illud ad quod species praedicabatur, poterat praedicari, etiam id,
quoque de eo <ad> quod species et genus speciei praedicabatur, praedicari
posse. Nam si quis dicat Ciceronem esse hominem, cum animal hominis genus sit,
non erit absurdum Ciceronem animal praedicari. Et cum animalis ipsius
substantia genus sit, non erit inconveniens Ciceronem substantiam praedicari,
quoniam quae supersunt, de subterioribus praedicantor et ea quae subteriora
sunt, si qua alia sibi subteriora habeant, illud primum genus habebunt etiam
ista subteriora et de his non inconvenienter praedicabitur. Igitur species de
individuo praedicatur ut maius, magis genus vero de omnibus subalternis et de
magis specie praedicatur. Aequo enim modo dicitur et corpus substantia et
animatum corpus substantia et sensibile corpus substantia et rationale animal
substantia et mortale substantia et homo substantia. Et de ipsis etiam magis
genus individuis praedicatur. Potest enim Cicero dici substantia, species vero
sola de nullis aliis nisi de individuis praedicatur, ut dictum est, individua
autem ipsa de nullo alio praedicantur nisi de ipsis, id est singulis. Natura
autem individuorum haec est, quod ƿ proprietates individuorum in solis singulis
individuis constant et in nullis aliis transferuntur atque ideo de nullis aliis
praedicantur. Ciceronis enim proprietas cuiuslibet modi fuerit, neque in
Catonem neque in Brutum neque in Catulum aliquando conveniet. At vero
proprietates hominis quae sunt idem quod est rationale, mortale,
<sensibile>, risibile, in pluribus et in omnibus individuis possunt et
singulis convenire. Omnis enim homo et singulatim individuus et rationalis est
et mortalis et sensibilis et risibilis. Atque ideo illa quorum proprietates
possunt <in> aliis convenire, possunt de aliis praedicari, haec autem
quorum proprietas in aliis non convenit, nisi ipsis tantum singulariter, de
aliquibus aliis praeter se singulariter praedicari non possunt. Repetendum
est igitur quod omne individuum specie continetur. Species vero ipsa cohercetur
a genere et ullum quasi omnium corpus magis genus est et numquam est pars,
individuum vero pars semper est, numquam est totum. Species autem et pars et
totum merito nuncupatur, nam ad genus pars est, ad individua totum: dividit
enim genus, ut dictum est, et individua colligit. Sed species pars est
alterius, id est generis, totum vero non est partis sed partium. Namque genus
unum est et plures species unius rei, id est unius generis species pars est. Et
quoniam individua plura sunt et infinita sub una specie, quae illa individua
colligit, species illa non est unius totum, id est non est partis totum sed
plurimorum, id est partium; plures enim partes ƿ sub ea individuorum sunt,
quarum totum species, id est homo appellatur. Sed de genere et specie
sufficienter dictum. Et quoniam matutinae salutationes vocant, in futuras
noctis vigilias quod est reliquum transferamus. Multa nobis a parente
natura excelsius quam caeteris animantibus gravia illustliaque concessa sunt.
Quae nos ita quasi quaedam benigna artifex hllmanitatis excoluit, ut primum
nobis reputandi considerandique animos rationemque concederet, post vero
ratione reperta proloquendi conferret usus iussissetque nos non corpolis
sensibus a beluis sed mentis divinitate distare. Quae cum se sibi adiunxerit et
a suae vivacitate naturae non discesserit, tunc vero sicut ipsa est aeterni
generis, ita quoque famam in posteros vitamque gloriae infinitissimis
temporibus coaequat. Sin vero se pravis libidinibus corporis obnoxilam
perdendam corrumpendamque permiserit, naturam corporis sequitur. Nam nihil eius
vivacitatis post corpora remanet cui omnis labor et studium de rebus corporis
atque in corpus impensum est. Quare annitendum est, ut nos meliores
curatioresque reddamus, non ea re qua pecudibus nihil distare possumus sed quo
caelestium virtutum similitudine aeternitatis gloriam factis egregiis dictisque
mereamur. Sed de his alias, nunc ad propositum reuertar. Cum igitur
alterius noctis consueta lucubratio vigiliaeque venissent, credo hesternae
rationis subtilitate captus vel qua ipse est cupiditate discendi audiendique
studio vigilantius quam umquam surrexerat, Fabius ad me perrexit. Qui postquam
consalutatus sequentis a me operis plomissam continuationem reposceret, Faciam,
inquam, non inuitus, quippe cum nec mihi sit in vita quicquam melius agere et
tu hanc mihi iucunditatem studio tuo augeas, quod mihi perquam glatissimum est.
Placuit igitur ut, quoniam hesterna dissertio speciem explicuerat, alterius
expositionis principium de sequenti differentia sumeretur. ÐHic Fabius:
Uberrime, inquit, a te hesternis vigiliis de generibus et speciebus expositum
est. Sed, ut dici audio, subtilior de differentiis tenuiorque tractatus est.
ÑNon, inquam, immerito. Nam varie acceptae differentiae varias babebunt etiam
potestates. Erunt namque alias genera, alias species, alias vero differentiae.
Sed hoc postea demonstrabitur, nunc nero ita, ut arbitror, textus
est: OMNIS DIFFERENTIA ET COMMUNITER ET PROPRIE ET MAGIS PROPRIE
DICITUR. Differentiam quoque, multis modis appellari designat. Dicit autem
tribus his modis fieri differentiam, cuius aut communes sunt aut propriae aut
magis propriae. Communes sunt quibus omnes aut ab aliis differimus aut a nobis
ipsis. Nam sedere vel ambulare vel stare differentia est; nam si tu ambules,
ego vero sedeam, in situ ipso atque ambulatione differimus. Et item ego cum
nunc sedeo, postea vero si ambulem, communi a me ipso differentia discrepabo.
Propriae vero sunt ƿ quae uniuscuiusque individui formam aliqua naturali
proprietate depingunt, ut si quis sit caecis oculis vel crispo capillo; etenim
propria uniuscuiusque singuli hominis sunt quoquomodo ista nascuntur. Magis
propriae sunt quae in substantia ipsa permanent et totam speciem differentia
descriptioneque permutant, ut est rationalis vel mortalis hominis differentia.
Harum autem communes et propriae differentiae sub eadem specie singulos a se
faciunt discrepare, illa propriis differentiis, illa communibus, magis propriae
vero totam naturam cuiuslibet speciei substantiamque permutant et ab aliis
speciebus segregant atque disiungunt. Harum ergo communes et propriae
differentiae, quoniam speciem non permutant sed formam quodammodo et
habitudinem solam faciunt discrepare, alteratum facere dicuntur, id est non
integrum alterum facere, id est non integre permutare sed quodammodo
discrepantiam distantiamque faciunt, atque ideo non vocantur alterum facientes,
id est permutantes sed magis alteratum, id est non integrum alterum facientes.
Illa vero tertia, id est magis propria, quoniam substantialis est et ipsius
speciei inserta naturae, alterum facit. Nam quoniam homo atque equus quantum ad
quod animalia erant, una illis erat substantia, veniens rationale disgregavit
omnino speciem et funditus alteram fecit. Ergo communes et propriae
differentiae alteratum facientes vocantur, magis propriae alterum facientes.
Constat igitur differentiarum alias facere alterum, alias alteratum. Illae quae
faciunt alterum, substantiales sunt et omnes naturam speciemque ƿ permutant et
specificae praedicantur; valent enim quamlibet speciem constituere et ab aliis
omnibus segregare et eius formam paturamque componere. Nam si dicas mortale et
rationale differentias et eas animali supponas, non est dubium quin hominis
speciem, facias et speciei huius sint perfectrices. Atque ideo specificae
nominantur, quod et permutant naturam et ipsam substantiam cuiuslibet illius
speciei constituunt illae vero aliae nihil aliud efficiunt nisi alteratum,
quippe cum aut proprietate quadam formae alius distet ab alio aut aliqua
habitudine et dispositione aliquid faciendi. Illa igitur magis propria
differentia, quam specificam nominamus, sola poterit in generis divisione
congruere. Etenim caeterae nihil ad substantiam sed ad quandam quodammodo
eiusdem similitudinis discrepantiam distantiamque ponuntur. Nihil enim in illis
praeter alteritatem solam reperire queas, quippe quae non constituunt species
sed constitutas iam et effectas magis propriis suis qualitatibus ipsae discriminant. Quod
autem dicit: REPETENTI NUNC A SUPERIORIBUS DICENDUM EST DIFFERENTIARUM
ALIAS ESSE SEPARABILES, ALIAS INSEPARABILES. hoc est quod hic nunc divisio
alia rursus assumitur. Nam cum prius differentiam in tribus partibus separaret
et postea tres illas in duarum tantum namerum quantitatemque colligeret, ut
alias alterum facientes esse diceret, alias alterantes, ipsarum rursus trium
tertia sumitur facienda divisio. Dicit enim alias esse separabiles, alias vero
inseparabiles, et sicut in priore divisione alteratum facientes duae fuerant
communes et propriae. Sola vero magis propria remanserat quae alterum faciebat,
eodem nunc etiam modo in separabilibus et in inseparabilibus communis tantum
separabilis differentia est, aliae vero differentiae utraeque, ut caecitas
oculorum vel flaua caesaries vel corporis proceritas, quae sunt propriae
differentiae, vel certe rationabilitas vel mortalitas. Quae sunt magis propriae
differentiae, possunt numquam ab hominis specie segregari. Sedere vero vel
currere, quae communes sunt, separantur a singulis et item rursus adduntur.
Earum vero quae sunt inse pal abiles, aliae per se veniunt, aliae vero per
accidens. Et illae quae per se veniunt, a magis propriis manant, illae quae per
accidens, a solis propriis effunduntur. Et inseparabile accidens est quicquid
per inseparabilem propriam differentia unim cuique speciei contigerit. Sed
quamquam propria et magis propria inseparabiles differentiae sint, numquam
tarnen illam superiorem formam naturamque commutant. Nam magis propria semper
alterum, propria vero solum semper efficit alteratum. Huc accedit quod
inseparabiles propriae possunt alicui plus minusue contingere, inseparabiles
magis propriae nec cumulis intentionis augentur nec imminutione decrescunt.
Potest enim alius procerior, alius fuscior, deductioribus alius capillis, alius
ƿ flavioribus nasci, quae sunt inseparabiles propriae differentiae at vero
magis propria, id est rationale, neque plus neque minus admittit. Omnes enim
homines in eo quod homines sunt, aequaliter sunt rationales atque mortales. Nam
si genus alicui plus minusue esse posset genus, possent etiam differentiae vel
intentione crescere vel remissione decrescere. Nam quoniam animal non est plus
homini quam equo neque equo quam caeteris, et aequaliter subiectis omnibus
genus est. Sic specierum differentiae quas specificas appellamus, maius minusue
non capiunt. Nam si animal rationale mortale hominis definitio est et hominum
nihilominus singulorum, non est dubium quin haec definitio ad omnes homines
singulos aequaliter semper aptetur et nulli neque plus neque minus conveniat
quod si ita est, partes quoque totius definitionis, quae sunt differentiae,
tales erunt, ut nulli neque plus neque minus sed aequaliter semper et
convenienter aptentur. Partes autem huius definitionis sunt rationale et
mortale. Rationale igitur et mortale, quae sunt magis propriae differentiae,
plus minusue non capiunt. Ab hac igitur, id est separabilium
inseparabiliumque differentiarum divisione tribus modis differentias speculamur
nam aut separabiles sunt aut inseparabiles, inseparabilium vero aut per se
veniunt aut per accidens. Quae per se veniunt, aliae sunt quae genus dividunt,
aliae quae speciem informant atque constituunt. Sed de superioribus prius
dictum est, nunc autem de his quae genus dividunt et speciem constituunt.
Disseramus. Omnis quaecumque fit generum divisio in species, si earum specierum
alia snbdivisio fiat et a magis generibus ƿ per subalterna genera usque ad
magis species decurratur, gemina in his erit duplexque divisio. Namque si
contrarias specierum differentias respicias. Generum est divisio, si
suba-ltemorum generum, fit specierum constitutio. Si enim genus dividamus id
est sublstantiam, ut iam speciei disputatione e divisa est, et sit substantia,
post substantiam animatum corpus et inanimatum, sub animato corpore sensibile
et insensibile, sub sensihili, id est animali, rationale vel irrationale, sub
rationali mortale vel immortale, hae igitur differentiae eaedem species sunt,
si contra se ipsas in divisione respiciantur. Et dividunt genus hoc modo. Nam
quoniam sub substantia animatum corpus et inanimatum posuimus, si animatum
corpus contra inanimatum respicias, substantiam divisisti. Si vero subalterna
genera in ipsis differentiis aspicias, speciem constitues. Nam si animatum
corpus et quod sub ipso est sensibile corpus aspeseris, animal
respexisti. Item si rationalem differentiam contra hlrationalem acceperis,
genus quod est utrorumque, id est animal divisisti. Si vero sub eodem ordine
rationalem differentiam et mortalem accipias, hominis sine dubio speciem
demonstrasti. Ita hae differentiae alio modo acceptae fiunt generis
divisibiles, id est genera dividentes, alio vero modo fiunt constitutivae
specierum, id est quae species declarent atque constituant, nam si contrarias
differentias respexeris, divides genus, si vero subalternas, speciem
constitues. Differentiarum igitur vis et separabilium et inseparabilium
caeteras tres res, id est genus, speciem aceidensque sic retinet, ut permutata
comparatione per haec eadem ipsa etiam permutentur. Nam rationale et mortale
differentias si contra irrationale et immortale respexeris. Divisibiles sunt et
generis differentiae, sin vero idem ipsum rationale et mortale ad superiora
comparaveris, species erunt eius quod eas continet animalis. Si vero rationale
atque mortale ad subiectum hominem consideres, genera eius constitutivasque
differentias contemplabere. At vero de illis aliis inseparabilibus. Id est
propriis, cadunt differentiae inseparabilis accidentis. Inseparabile namque est
accidens caecitas oculorum et, nasi curuitas et alia huiusce modi. Et idem de
separabilibus accidentibus, id est de communibus. Separabile namque est
accidens vigilare, dormire et currere vel sedere. Quod autem dicit: SIC IGITUR
COMPOSITA SIT SUPER OMNIA SUBSTANTIA ET SINT EIUS DIFFERENTIAE DIVISIBILES
ANIMATUM ET INANIMATUM, contrarias differentias in species monstrat. Quod
autem dicit: HAEC DIFFERENTIA ANIMATA ATQUE SENSIBILIS SOCIATA SUBSTANTIAE
PERFICIET ANIMAL, constitutivas specierum diffetentias monstrat. Sic
igitur variis modis acceptae varias virtutes formasque sortitae sunt. Sed et
divisibiles et constitutivae utraeque specificae nominantur ƿ et in divisione
generum definitionibusque solae sunt utiles, caeterae vero inseparabiles per
accidens inutiles, et multo magis illae sunt inutiles quae separabili
differentia discretioneque formatae sunt. Has autem specificas differentias qui
de differentiarum definitione tractaverunt, tales esse declarant quibus species
a genere abundant. Quid autem sit, breviter explanandum est. Controversia est
utrum genus differentias specierum suarum in se habeat an minime, ut puta:
animal sub se habet species rationale et irrationale, id est hominem et verbi
gratia equum; rationabilitatem igitur et irrationabilitatem, id est hominis vel
equi differentias, quibus a se species sub animali positae differunt, utrum
habeat utrasque animal an non habeat. Nam si animal, quod genus est, neque
rationale neque immtionale est, species quae sub ipso sunt positae, istas
differentias non habebunt. Nam si genus istas differentias non habebit, unde
erunt speciebus differentiae, quibus a se ipsis differunt? Sed si quis dicat
esse in genere istas differentias, non enim haberent species, nisi prius genus
habuisset, aliud maius continget incommodum. Nam quoniam aeque sunt species
quae sub aliquo genere supponuntur, et aequaliter homo atque equus sub animali
genere ponuntur neque homo prius est neque equus sed uterque aequaliter animati
species nominantur. Igitur si rationale atque irrationale aequaliter sub
eodem genere sunt, ƿ erunt etiam uno tempore. Quodsi uno tempore et genus istas
differentias habet, ut genus suapte natura id est animal rationale sit et
irrationale, noo est dubium quod eadem res uno tempore duas contrarietates in
sese substantialiter retineat. Quod fieri nequit. Quid igitur? Dicendum est
quoniam genus actu quidem ipso, quod Graeci eineurgeian vocant, istas
differentias non habet, at vero potestate ab his ipsis differentiis, quas in
suas species fundit, non uacat. Quid autem sit actus et potestas, castigatius
explicandum est. tantum interest aotus a potestate, quantum homo ridens ab eo
qui ridere possit, non tamen rideat. Ille enim agit ipsam rem, ille tantum
potest, non etiam agit. Sic igitur et animal. Namque homo actu ipso rationalis
est, semper enim homo rationalis et nihil aliud est; et equus semper
irrationalis, et eius irrationabilitas in actu posita est. At vero ipsum animal
rationale vel irrationale non ipsum agit neque est in eorum actu positum sed in
potestate. Potest ellim es se rationale atque irrationale profundere. Quare
quoniam species actu differentias continent, genus vero potestate, species a
genere merito differentiis abundare dicuntur, quoniam quod genus potest, id est
differentias facere, species non solum possunt sed etiam agunt; in ipsis enim
speciebus positae informataeque sunt. Est autem alia differentiae
definitio talis, quae dicat differentiam esse quae ad plurimas species in eo
quod quale sit praedicetur. Differentia ad res plurimas dici potest, ut rationale
dicitur ad hominem -- homo enim rationalis -- dicitur ad deum; deus enim
rationalis dicitur sed non in eo ƿ quod quid sit sed in eo quod quale sit. Nam
si qualis homo sit interrogetur, rationalis continuo respondetur, qualis deus
sit si interroges, rationalem non absurde dixeris. Eodem modo etiam
irrationabilitas. Dicitur enim et ad equum et ad bovem et ad piscem et ad avem,
quae omnia si qualia sint interrogaveris, irrationabilia praedicantur. bona
igitur et recta haec est definitio, id est: DIFFERENTIA EST QUOD AD
PLURIMAS RES SPECIE DISTANTES IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR. Et de
mortali vero et de aliis differentiis eadem est ratio. Sequitur locus
perdifficilis sed transferentis obscuritate Victorini magis quam Porphyrii
proponentis, qui huiusmodi est. Dicit omnem rem quaecumque est corporea, ex
materia et forma constare. Namque si statuam dicas, constat statua ex aere
verbi gratia et figura illa quam ei suus fictor imposuit, et est materia ex quo
facta est aeris, figura vero, id est forma, qua aes ipsum formatum est. Nam si
hominem formabis ex aere, erit hominis forma, aes vero materia. Eodem modo
etiam genus. Namque genus in modo materiae accipitur, differentia vero in modo
formae. Etenim quemadmodum quaecumque illa res ex materia et forma consistit,
sic etiam omnis species ex genere et differentia. Namque genus ita est hominis,
ut est statuae aes, differentia vero sic est hominis, ut est forma illa es qua
aes effictum est. Nam sicut ex aliqua figura quae es aeris materia efficta est,
cuiuscumque illius species statuae ƿ fit, sic etiam cum in genus, id est in
animal venerit differentia, id est rationale, hominis species fingitur. Ista
igitur sibi proportionaliter sunt. Proportio autem est cuiuscumque, illius rei
similis ad aliquam rem cognatam comparatio, ut puta si duo compares ad
quattuor, dupla proportio est, sin vero viginti ad quadraginta, eadem dupla.
Sub eadem ergo proportione sunt quattuor ad duo, sub quali quadraginta ad
viginti quod utrique duplex est numerorum! comparatio. Sic igitur qualis proportio
est, id est comparatio materiae et figurae talis est proportio generis et
differentiae, et ista quattuor sibi proportionaliter sunt. Eodem enim modo ex
materia et figura species cuiuscumque illius fictionis fortnata est,
quemadmodum ex genere vel differentiis species cuiuscumque illius animantis
inanimantisue formatur. Quod Victorinus scilicet intellexisse minus videtur.
Nam quod Porphyrius ainaulogon dixit, id est proportionale, ille sic accepit
quasi a[logon diceret, id est irrationale. Atque ideo in loco ubi habet hoc
modo scriptum: OMNES NAMQUE RES EX FORMA ET MATERIA CONSISTUNT IPSA AUTEM
FORMA IRRATIONABILIS EST, tollendum est irrationabilis est et dicendum
proportionabilis est. Et subterius paululum ubi habet: IAM OMNE GENUS SIMILE
MATERIAE EST ET CONSISTIT IRRATIONALE, tollendum irrationale et ponendum
est proportionale, ut sit et consistit proportionaliter. Nam quae proportio est
figurae ad materiam in efficienda cuiuslibet corporis fictione, eadem est
proportio diffelrentiae ad genus in efficienda cuiuslibet specie animati atque
inanimati. Sequitur item alia definitio, quae est huiusmodi. Dicunt enim esse
differentiam quod possit separare quicquid sub eodem genere est, et recte
dicunt. Nam dum syb eodem genere sit homo atque equus, quia utrumque est
animal, cum venerit rationale vel irrationale, equum atque hominem, quae sub
eodem genere sunt, dividunt atque discerllunt. Sunt igitur illae differentiae
quae possunt res sub eodem genere separare. Est autem alia definitio:
differentiae sunt quibus quidque ab alio distat. Nam homo atque equus rationali
atque irrationali differentia discrepant, cum unum sint quantum ad genus. Et
hoc est quod dicit: DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT SINGULA, QUIA PER SE
IPSUM GENUS EST ET ILLA QUAE RATIONABILIA SUNT, NOS SCILICET, ET ILLA QUAE
IRRATIONABILIA SUNT. NAMQUE ET HOMO ET EQUUS ET AVIS HAEC OMNIA GENUS UNUM
SUNT, ID EST ANIMAL. NAMQUE ANIMAL HORUM OMNIUM GENUS EST. Sed si de hoc
loco in quo positum est quia per se ipsum ƿ genus est, mutes et facias 'quia per
se ipsa animalia sunt', plenior sensus erit -- generis enim hic nomine pro
animalis abusus est -- et erit huiusmodi ordo: 'differentia est qua differunt
singula, quia per se ipsa animalia sunt et illa quae rationabilia sunt
animalia, nos scilicet, et illa quae irrationabilla sunt'. Quod si sic esset,
nullus esset error omnino. Nunc vero genus quod ait, pro animalis nomine
intellegendum est. Item dii atque homines cum utrique rationales sint,
mortalitatis tamen nomine adiecto differunt discrepantque. Sic igitur
differentia est qua singula differunt sed hoc non simpliciter sed illas tantum
differentias huiusmodi esse putandum est quae ad substantiam prosunt et quae ad
id quod est et quaecumque speciei possint esse aliqua pars. Quod huiusmodi est
si equus atque homo, quorum utrorumque unum genus est animal, a se differunt
rationali atque irrationali qualitate attamen ista rationabilitas et
irrationabilitas in substantia ipsarum specierum est hoc modo. Nam neque equus
potest esse sine irrationabilitate, neque homo sine rationabilitate. Atque ideo
istae differentiae prosunt ad aliquid esse speciei illi cui fuerint
accommodatae et substantiae ipsius partes sunt. Nam cum homo ex his
differentiis constet, id est ex rationali et mortali, rationale et mortale
solum positum pars est substantiae hominis. Nam si utraque simul unum hominem
faciunt, non est dubium quin ad substantiam hominis efficiendam unaquaeque
earum res pars esse videatur. Quare illae ƿ differentiae quaecumque non prosunt
ad esse nec partes substantiae cuiuslibet speciei sunt, specificae differentiae
dici non habent, quamvis sola hoc una species habeat. Nam si homo navigat,
potest dici animal navigabile sed navigare in substantiam hominis non
convertitur. Neque enim homo inde subsistit, quia navigat, quamvis hoc nullum
aliud animal habere possit, id est nullum possit animal navigare. Eodem modo et
esse rhetorem vel grammaticum. Has igitur differentias quae ad esse non prosunt
sed tantum artem aliquam scientiamque commemorant, non ponimus specificas esse,
quamvis una quaelibet animalis id species habeat. Ergo considerandum est, ut
quotiens dicimus definitionem differentiae illam, 'differentiam esse qua
differant singula', illam significari differentiam intellegamus quae ad aliquid
esse prodest et quae est alicuius pars substantiae speciei, illas vero quae ad
esse non prosunt, a in hoc genere differentiarum, quamvis singulae cuiusque
sint, non ponamus. Sed quoniam de differentia dictum est, de proprio
explicemus. ÑTunc Fabius: Ut arbitror, consequens est: PROPRIUM QUATTUOR
DICITUR MODIS. DICITUR NAMQUE PROPRIUM QUOD UNI SPECIEI ACCIDIT, ETIAMSI NON
OMNIBUS. Et ego: Quattuor ergo modis propria dividuntur. Est enim proprium quod
uni accidit, etsi non omnibus, ut est rhetor vel geometer vel grammaticus. Haec
vero omnia uni soli speciei, id est homini accidunt, non tamen omnibus. Neque ƿ
enim omnes homines grammatici vel rhetores vel geometres sunt, atque ideo
vocabitur hoc proprium quod uni sit, etiamsi non omnibus. Est item alia
proprietas quae est omnibus etiamsi non soli. Nam bipes omni homini accidit,
omnis enim homo bipes est sed non soli hominum speciei accidit sed etiam
avibus. Est item tertium proprium quod omni et soli et aliquo tempore accidit,
ut est in pubertate pubescere et in senecta canescere. Namque et umnibus
hominibus evenit et nulli alii speciei nisi soli hominum et aliquo tempore;
constitutum enim tempus est vel adolescentibus pubescendi vel senescentibus
canescendi. Neque enim a sexto anno vel septimo aliquis pubescit aut a vicesimo
canescit, nisi forte aliquid accidit novi quartum proprium est quod uni speciei
accidit et omnibus sub eadem specie individuis et omni tempore. Nam risibilem
esse hominem et uni speciei solum, id est homini, contingit et omnibus sub
eadem specie individuis; omnes enim singuli homines rident et omni tempore.
Numquam enim tempus fuit ut quicumque ridere non posset. Sed risibile dico
potestate, non actu. Namque etsi non rideat homo, tamen quia ridere potest,
risibilis appellatur. Et sunt integre et vere propria ista quae et uni et
omnibus et omni tempore insunt, namque haec speciebus suis converti possunt. Si
enim dicas: quid est homo? Risibile. Si: quid est risibile? interroges, homo
praedicabis. Illa vero alia, bipes vel grammaticus, propria quidem sunt sed
converti non possunt. Nam grammaticus semper homo, homo vero non semper
grammatices, et e contrario homo ƿ semper bipes est, non e contra bipes semper
homo est. Et hinnibile similiter magis proprium equi est. Nam eodem modo haec
proprietas ad suam speciem converti potest. Nam si dicas: quid est equus?
hinnibile respondebis, si: quid est hinnibile? equus praedicabitur. Sed quoniam
de propriis dictum est, de accidentibus sequens tractatus habeatur. Tum Fabius:
Definit Porphyrius accidens sic: ACCIDENS EST QUOD INFERTUR ET AUFERTUR
SINE EIUS IN QUO EST INTERITU. Hoc autem dicere videtur, illud esse
accidens sine quo potest constare illud cui accidit; ut puta si forte casu
aliquo cuiquam facies inrubuerit, abscedente rubore inlaesa facies permanebit,
sicut eveniente non laesa est. Dividit ergo accidens in separabile et in
inseparabile. Namque separabile accidens est, ut puta si quis sedeat vel
ambulet, inseparabile est, ut si dicas coruum nigrum, cygnum album; a quibus
haec accidentia separari non possunt. Nascitur autem huiusmodi dubietas, utrum
superior definitio vera sit et omnium accidentium nomen includat. Nam quoniam
sunt quaedam, ut ipse ait, accidentia inseparabilia, in his talis definitio
videtur convenire non posse. Nam si separari non possunt, non est in illis vera
definitio quae dicit accidens esse quod et inferri et auferri potest sine eius
in quo est interitu. Nam cum inseparabilia sunt, auferri non possunt. Sed haec
tam uehemens quaestio solvitur sic, quod haec ipsa definitio de accidentibus
facta est potestate, non ƿ actu, et intellegentia, non veritate, non quia
Aethiops et coruus colorem amittunt sed sine isto colore ad intellegentiam
nostram possunt subsistere. Nam verum est quoniam Aethiopem aut coruum color
niger numquam deserit. Sed si quis subintellegat colorem istum Aethiopem vel
coruum posse amittere plumarum tantum color in coruo mutabitur et erit avis
alba specie et forma corui, si quis hoc intellegat, at vero hominis, id est
Aethiopis, amisso nigro colore, elit eius species candida sicut etiam aliorum
hominum. Ergo hoc non ideo quia fiat dicitur sed ideo quia, si posset fieri,
huius accidentis susceptrix substantia non periret. Quod ipse hoc modo
demonstrat: POTEST AUTEM SUBINTELLEGI ET CORVUS ALBUS ET AETHIOPS COLOREM SUUM
PERDITURUS SINE INTERITU SUO IN QUO COLOR FUIT. Nihil enim ad speciem impedit,
si Aethiops vel coruus amisso colore in propriae substantiae natura permaneat.
Est autem alia definitio, quae est huiusmodi: ACCIDENS EST QUOD CONTINGIT
ALICUI ET ESSE ET NON ESSE. Nam quod in substantiam non convertitur, id
accidens esse dicimus, id est non in substantia insitum sed extrinsecus
veniens. Ergo ea quae contingunt et esse et non esse, ideo accidentia vocata
sunt, quoniam in substantiae ratione non accipiuntur. Si enim in substantiae
ratione ponerentur, numquam non essent, et si non essent, numquam esse possent.
Nam quoniam verbi gratia ratio in substantia hominis est, numquam homo esse
potelit irrationalis, quoniam irrationabilitas in substantia hominis non est.
Ex hoc ergo venit etiam alia definitio, ƿ accidens esse illud quod neque genus
sit ueque species neque differentia neque proprium. Nam quoniam genus, species,
differentia et proprium in substantia sunt et cuiuscumque illius rei
substantiam monstrant, idcirco quicquid horum aliquid non fuerit, id accidens
merito praedicatur. Explicitis igitur atque expeditis his quae proposuit,
id est genere, specie, propriis, differentiis accidentibusque, tractare a nunc
exequitur illa quae inter haec communia omnia vel quae differentiae sint. Et
primo omnium simul inter se communiones explicat, post etiam singulorum, et
dicit omnium esse commune de pluribus praedicari. Namque genus praedicatur de
speciebus et de individuis, eodem modo praedicatur et differentia de speciebus
et de individuis, etiam proprium et de speciebus et de individuis praedicatur,
at vero species de solis tantum individuis appellatur. Genus enim praedicatur
de equis, hominibus, bobus et canibus, id est speciebus, praedicatur item et de
his quae sub ipsis speciebus individua continentur; nam sicut species ipsae
canis vel equi vel hominis ƿ animalia sunt, sic et unusquisque equus vel homo
animalia praedicantur. Differentiae vero praedicantur de speciebus et de
individuis hoc modo. Namque homo et equus species sunt sed rationalis dicitur
et ad speciem hominis differentia praedicatur eodem modo et ad Ciceronem. Nam
cum sub hominis specie individuum sit, et ipse rationalis appellatur proprium
autem de specie praedicatur. Cum dicitur species; quod est homo, risibilis et
cum dicitur Cicero risibilis, quod est individuum, monstratur proprium de
individuis praedicari. Species vero de suis tantum solis individuis praedicatur
interrogatur enim: quid est Cicero? et homo respondetur. Accidens vero ante
praedicatur de individuis et postea de speciebus. Nam si quis dicat: homo
sedet, quod est accidens separabile, cum quicumque singulum hominem, id
est'individuum sedere viderit, tunc id et de specie praedicat, ut dicat:
quoniam Cicero sedet Cicero autem homo est, homo sedet. Eodem modo inseparabile
de speciebus et de individuis praedicatur. Expeditis ergo omnium
communionibus, generis et differentiae primum communiones differentiasque
declarat. Et primum dicit generi cum differentia esse commune quod ab utrisque
species continentur. Nam genus, quod est animal, continet speciem hominis atque
equi. Porro autem rationale, quod est differentia, continet et hominem et deum,
et irrationale, ƿ quod est differentia, continet equum, bovem atque avem sed
ita continet, ut genus semper plures species contineat quam continet differentia.
Namque genus et ipsas differentias continet. Genus enim, id est animal,
rationale atque irrationale continet illasque species quae sunt sub rationali;
etiam eas <quae sunt sub> irrationali, continet genus, lid est animal. At
vero differentia, id est rationale, in rationale non continet sed tantum
hominem atque deum. Plus igitur genus continet quam differentia. Est autem et
alia communio. Si quid enim ad quodlibet genus ita praedicatur, ut eius genus
sit, et de illis speciebus quae sunt sub illo genere ad quod praedicatur, illud
genus appellatur et de individuis quae sub illis speciebus sunt. Namque animal
genus est hominis, et de animali praedicatur ut genus substantia; genus enim
substantia animalis est. Ergo illa substantia quae ad hominis genus, id est
animal, ita praedicatur ut genus, praedicatur etiam et ad ipsum hominem;
dicitur enim homo substantia. Praedicatur item illud generis genus etiam de bis
quae sunt sub specie individuis; dicitur enim Cicero, quod est sub hominis
specie individuum, substantia. Differentia eodem modo. Nam si qua differentia
dicta fuerit de alia differentia, ut differentia intellegatur, praedicabitur et
ad speciem quae sub illa differentia est ad quam praedicatur, et de illis
individuis quae sub eadem specie sunt. Nam 'ratione uti' differentia ad
rationalem differentiam veluti cognata differentia praedicatur, rationabile
autem praedicatur ad hominem: ƿ ergo et ratione uti praedicatur ad hominem.
Idem etiam ratione uti praedicatur ad Ciceronem, quod est individuum sub illa
specie ad quam speciem illa differentia, id est rationalis, praedicabatur, de
qua praedicabatur ut cognata illa differentia, id est ratione uti. Igitur est
ista generis differentiaeque communitas, quod ea quae de genere speciei
praedicantur ut genus, et de sub eodem genere specie praedicantur et de
indiaiduis, et illa quae de differentia praedicatur ut differentia, et de sub
eadem differentia specie praedicatur et de individuis. Est autem alia communio,
quod quemadmodum interempto genere species interimuntur, sic interempta
differentia species sub eadem differentia interimuntur. Nam si interielit
animal, homo atque equus continuo periturus est, sin vero differentia, id est
rationale, dii atque homines interibunt et nihil eorum erit quod uti ratione possit.
Post demonstrationem igitur communium proprietates eorum differentiasque
designat et dicit differentiam primam eam qua genus non solum <a>
differentiis sed etiam speciebus vel propriis vel accidentibus differat. Namque
dicit genus multo de pluribus praedicari quam praedicetur differentia vel
species vel accidens vel proprium. Namque genus dicitur, id est animal, de
quadrupede, de bipede, <de> reptili, id est ƿ de serpentibus, vel de
natabili, id est de pisce. Quadrupes autem, quod est a bipede differentia, de
solis illis dicitur quae quattuor pedes habent, id est equus vel bos, de
caeteris autem aliis, id est bipede vel reptili vel natabili, unde genus
aequaliter praedicatur, appellari non potest. Plus autem genus ab speciebus
praedicatur, quod, cum hominis species sit et de solis individuis praedicetur,
idem tamen homo de equo vel bove vel cane non praedicatur. At vero animal, quod
est genus, de pluribus speciebus praedicatur, id est de homine et de equo et
cane et bove et de omnibus quae sunt sub ipsis posita individuis. Genus autem a
proprio praedicationibus abundat, quod proprium unius speciei semper est et de
sub eadem individuis, genus vero de multis speciebus et propriis praedicatur et
de sub eisdem individuis. Ab accidentibus vero genus magis de plurimis
praedicatur, quod, cum unius cygni inseparabile fortasse accidens sit album,
animal non solum de cygno praedicatur sed de omnibus animalibus, etiam non
albis, at vero accidens de solis tantum illis quibus inseparabiliter continetur
vel quibus separabiliter; nam principaliter de individuis dicitur. Quare
constat multo de pluribus praedicari genus quam accidentia praedicantur, quod
accidentia principaliter de individuis, genera vero de individuis et de
speciebus et de differentiis praedicantur. SED NUNC ILLAS DIFFERENTIAS
ACCIPIAMUS QUIBUS GENUS DIVIDITUR, NON QUIBUS SPECIES FORMANTUR. Hoc autem
tale est. Quoniam duas diximus differentiarum esse formas, ut aliae sint
divisibiles, aliae constitutivae, constitutivas illas diximus quae sub eodem
filo positae et a subalternis generibus descendentes speciem quandam informant
atque efficiunt, ut est rationale vel mortale; quae hominis speciem
constituunt, alias vero divisibiles, quae genus dividunt, non speciem
informant, id est rationale et irrationale, mortale et immortale. Nunc de illis
differentiis iste tractatus habetur quae genus dividunt, non quae speciem
constituunt. Nam illae quae genus dividunt, 1n differentiarum integro loco
accipiuntur, illae vero quae speciem constituunt, in generum specierumque substantia
recipiuntur. Namque rationale mortalis genus est, porro mortale hominis genus
est, et istae constituunt speciem, at vero rationale irrationalis species non
est neque genus, nec mortale immortalis neque genus neque species est. Atque
ideo quoniam propriam vim differentiarum ista retinent quae neque genera neque
species sibi invicem esse possunt, ipsas nunc differentias accipiamus in quibus
nulla quantum ad genus est speciemque communitas. Est etiam generis
differentia. Namque genus a propriis differentiis prius est. Namque si
abstuleris genus, omnes simul differentias abstulisti. Nam si abstuleris
animal, rationale atque irrationale non remanent. Porro autem si rationale
abstuleris, remanet ƿ animal. Sed si utrasque interemeris differentias, id est
rationale vel irrationale, potest tamen quiddam intellegi, quod sit substantia
animata sensibilis, id est animal. Ita genus sublatum omnes secum auferet
differentias, sublatae differentiae genus secum non interimunt, quod
intellegentia genus remanet, id est quoniam potest animal intellegi praeter
differentias, ut eius tantum definitionem animo capias et esse dicas
substantiam animatam atque sensibilem. Quae autem talia sunt, ut ipsa
interempta interimant, non simul aliis interemptis ipsa interimantur, priora sunt
illis quae possunt interimere. Est etiam alia differentia, quod genus semper in
eo quod quid sit praedicatur, ut dictum est, differentia vero in eo quod quale
sit. Sed hoc frequentius inculcatum est atque ideo a nobis praetermittendum
est. Est etiam alia differentia, quod ad omnem speciem unum semper genus
aptatur. Homo enim unum tantum genus habet, ut animal appelletur, in unam autem
speciem plurimae differentiae poterunt commodari. Namque homo et rationale est,
quae differentia est, et mortale, quae eadem differentia est, et sensibile,
quibus scilicet omnibus ab aliis differt. Differt enim his omnibus, quod
sensibilis est ab insensibilibus, quod rationalis ab irrationabilibus, quod
mortalis ab immortalibus. Est etiam alia differentia, quae superius dicta est.
Nam genus speciei ita est ut materies, differentia vero ut figura. Nam sicut in
aeris materiem veniens figura statuam efficit, ita animali, id est generi,
veniens differentia, id est rationale vel irrationale, facit hominis vel
pecudis speciem. Quae autem communitates ƿ vel proprietates generis <et
differentiae> fuerunt, hactenus dixit. Et fortasse erunt etiam aliae, quae
propter brevitatem supersedendae atque omittendae sunt. Nunc autem de generis
vel speciei communitatibus proprietatibusque tractatur. Et dicit genus et
speciem commune habere de pluribus praedicari, sicut dictum est. Nam genus et
de speciebus pluribus praedicatur et earum individuis et item species de sub se
plurimis individuis appellatur. Et hic quoque illae species accipiuntur quae
magis species sunt. Nam si subalternae accipiuntur, non magis species quam
genera videbuntur. Nam quae subalternae species sunt, etiam genera sunt, et
erit absurdum et huic propositioni inconveniens de generum inter se
differentiis communibusque tractare. Accipiantur illae tantum species quae vere
species et magis species appellantur. Est etiam alia eorum communio, quod sicut
gentls ab specie primum est, sic species ab individuis primae sunt. Nam si
genus auferas, species abstulisti, si species abstuleris, genera non peribunt.
Porro si species abstuleris, individua morientur, si individua interierint,
species manent. Est etiam his alia communio, quod quemadmodum genus quid sit
totum declarat, sic etiam species. Nam totum quod est rationale atque irrationale,
a genere declaratum est; dicitur enim quicquid fuerit rationale vel
irrationale, id esse animal. ƿ Sic igitur totum quid sit, a genere declaratur.
Porro autem quid sit tota hominum diversitas, id est individuorum, a sola
specie declaratur, cum dicitur homo. Nam et Scytha et Indus et totum quisquid
in individuis est, uno solo hominis, id est speciei nomine continetur. Dissertis
igitur generis specieique communibus ad proprietates eorum vel differentias
transitum fecit dicens differre inter se genus et species, quod genera species
continent, numquam rursus genera ab speciebus propriis continentur. Oportet
autem, ut dictum est, in hoc tractatu non subalternas sed magis species
considerari. Genus enim plurimarum specierum est continens et unum omnium et
totum et omnibus et singulis. Quod si ita est et genus a suis speciebus
singulis maius est atque ideo eas dicitur continere, non est dubium quin ea
ipsa genera quae continent species, ab his ipsis contineri non possint. Insuper
omnia genera praeiacent. Hoc videtur dicere quod omnia genera prius sint ab his
speciebus quae sub ipsis positae continentur. Nam sicuti materies prima est ab
illa re quae veniens in materiem formam constituerit atque figuravexit, sic
etiam prius est genus ab illa specie quam veniens differentia formabit atque
constituet. Nisi enim in generibus differentia venerit, species numquam
constituentur. Quare praeiacent, id est praesunt et antiquiora sunt genera
speciebus suis. Atque ideo si genera interimantur, ƿ species quoque peribunt;
nam si animal sustuleris, hominem pecudemque sustulisti. Si vero species
interimantur, non continuo genus interibit; nam si homo perierit, animal
continuo non interemptum est, alia enim remanebit species de qua ipsum animal,
id est genus praedicetur. Atque ideo genera ab speciebus suis priora dicuntur.
Et quod omnia genera univoce de speciebus praedicentur, species ipsae de
generibus numquam. Hoc, ut arbitror, in hesterna lucubratione iam dictum est.
Nam genera semper de speciebus univoce praedicantur. Homo enim et homo est et
animal. Porro autem animal genus est hominis et praedicatur animal de lmmine.
Quoniam ergo animal Ac homine praedicatur et dioitur homo animal, animal et
homo uno animalis nomine nuncupantur. Sed his ipsis definitio una conveniet.
Est enim animal snbstantia animata sensibilis, quod non absurdum est in homine
dici. Nam si homo ipse animal dicatur, non erit absurdum dici de homine
'substantia animata sensibilis'. Igitur genus de speciebus suis univoce
praedicatur, quod eodem nomine et eadem definitione conveniat. At vero species
non modo univoce non praedicantur de generibus suis sed nec omnino
praedicantur; nulla enim res minor de maiore poterit prxedicari. Atque ideo,
quoniam species minores sunt suis generibus, de generibus suis neque univoce neque
aliquo modo poterunt appellari. AMPLIUS OMNIA GENERA ABUNDANT COMPLEXIONE SUB
SE POSITARUM SPECIERUM, IPSAE SPECIES ABUNDANT GENERUM SUORUM PROPRIIS
DIFFERENTIIS. Quod dicit proinde est ac si diceret: Omne quod genus est,
plures sub se species continet, omne quod species, plures in se differentias
habet. Genus enim, id est animal, in hoc homine, id est specie, superabundat et
superest, quod homo solum homo est, animal vero non solum homo sed etiam bos
vel avis vel alia huiusmodi. Species vero in eo superant genera sua, quod eas
differentias quas species in actu habent, eas genera non habents nam, sicut
superius dictum est, genera differentias illas quas habent sub se species
positae, potestate continent, non etiam re. Atque ideo species quae est homo,
vel alia species, sicut est equus, a genere suo, animali, in hoc abundant et
supersunt, quod animal ipsum per se neque rationale neque irrationale est, at
vero homo vel equus hoc rationale. Illud vero rationis expers. ILLUD
ETIAM, QUOD SPECIES NUMQUAM MAGIS GENUS FIET, RURSUS ET GENUS NUMQUAM MAGIS
SPECIES FIT. Et ut sciremus hic non de subalternis speciebus. Sed de illis
magis speciebus specialissimisque tractari, quid ait? Quod ea quae sunt genera,
magis species fieri numquam possunt neque magis species aliquando fieri magis
genus. Nam species numquam genus est. Quicquid enim fuerit species, genus non
erit neque quicquid fuerit genus, species erit. Quare constat in his eum
tractatibus de speciebus solis, non etiam de subalternis disserere. Subalternae
enim possunt esse etiam genera. Magis species vero, ut ipse ait, numquam genera
esse possunt. Sed postquam de generum specierumque communitatibus
differentiisque tractatus est habitus, ad genera propriaque transgressus
est. GENERIS ET PROPRII COMMUNE HOC EST, ADHAERERE SPECIEBUS ET
AMPLECTI. Dicit geners et propria in hoc sibi esse consimilia, quod omne
genus a suis speciebus numquam recedit. Eodem modo et propria. Nam si dixeris
'homo', cum ipso homine continuo animal nominasti, quod ipsius hominis, id ost
speciei genus est. At vero etiam si hominem dixeris, eius etiam proprium
continuo cum bomine nominasti; omnis enim homo risihilis est. Ita semper genus
et propria suis speciebus inselta et quodammodo conglutinata
sunt. SIMILITER ET GENUS PRAEDICATUR DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE HIS QUAE
SUI PARTICIPANTIA SUNT. Et aequaliter, inquit, omnes species eidem generi
supponuntur et ad eas genus illud appellatur, sicut propria ad ea praedicantur
quae sui participare possunt. Namque aequaliter genus animal de homine dicitur
et de equo et de bove et de caeteris animantibus, quemadmodum et risibile, id
est proprium, de Hortensio dicitur et Cicerone et de singulis individuis quae
sub eadem specie continentur, ad quam speciem proprium, id est risibile,
poterit praedicari. Adhuc commune est ipsis univoce praedicari. Nam genus
ƿ de suis speciebus, ut dictum est, univoce praedicatur et risibile de ea
specie cuius est proprium, univoce praedicatur; namque et homo est et risibile.
Porro autem si quis dicat hominem esse animal rationale et mortale et dixerit
risibile esse animal rationale et mortale, non errabit. Aequaliter igitur et
genus de speciebus suis et propria de ea specie cuius sunt propria, univoce
praedicantur. Differt autem utrumque, quod genus primum et secundum est
proprium. Genus enim si ab specie primum est, proprium autem uni tantum speciei
adhaeret et eidem aequale est, non est dubium quoniam genus, quod specie maius
est, proprio etiam speciei maius sit. Nam ut sit risibile, animal prius est.
Namque ut aliqua species informetur, propriis et differentiis primo erit genus,
ubi illa conveniant, sicut *equentius inculcatum est. Accedit etiam quod genus
de plurimis speciebus praedicatur. Namque genus, id est animal, de pluribus, at
vero propriums id est risibile, de sola tantum hominis specie praedicatur. Unde
fit ut semper propria de speciebus suis conversim praedicari possint, species
autem de generibus numquam. Neque enim omne quod animal est, homo est neque
omne quod animal est, risibile est. Potest enim esse et equus et hinnibile id ƿ
quod animal nominatur. Porro autem omne quod est homo, id risibile est et omne
quod risibile est, id homo est. Possunt autem propria et species sibi ipsa
converti et conversim ad se invicem praedicari. Praeterea omni speciei quicquid
fuerit proprium, omni et soli est. Namque risibile et omnibus hominibus est et
solius hominis speciei evenit. At vero animal, qmld genus est, etsi uni speciei
inest, non tamen soli. Namque animal omni homini inest, non soli tamen homini,
quia inest etiam pecudi et caeteris animantibus. Oportet autem hic illa propria
intellegere quae magis propria sunt, id est quae integre propria nominantur;
quae sunt huiusmodi, ut et uni speciei et omnibus insint. Differunt ergo in hoc
quoque genera et propria, quod propria et uni speciei et omnibus individuis in
ea specie sunt, genera vero omnibus quidem individuis in ea specie sunt sub
eodem genere, non tamen uni soli speciei, quoniam genus semper de plurimis
praedicatur. Unde fit ut sublata propria non auferant genus, sublatis vero
generibus ipsa quoque propria auferantur. Nam si sustuleris proprium, id est
risibile, remanet hinnibile remanet natabile. Si vero genus snstuleris, simul
quoque species sustulisti si species sustuleris, propria etiam quae sunt
speciebus, simul interibunt. Itaque sublatis generibus propria sustuleris,
sublatis propriis simul genera non auferuntur Peractis igitur generum
propriorumque differentiis ad generum accidentiumque communitates vel
proprietates transitum ƿ fecit et unam eorum praedicat communitatem, quae est
quod de pluribus praedicantur. Namque sicut genus de plurimis speciebus
praedicatur, ita etiam separabile accidens vel inseparabile de plurimis
speciebus appellatur. Dicitur enim et de coruo et de homine Aethiope nigrum et
de equo et de homine moveri, quod illud est inseparabile accidens, illud vero
separabile. Et quoniam longius a se distant, idcirco unam eorum solam
communionem dixit et alias si quae forte essent quaerere
supersedit. Differt autem genus ab accidenti, quod genus ante species est,
accidentia vero speciebus posteriora sunt. Semper genera super species et his
praeiacere et esse maiora superius demonstratum est. Namque prius est animal ab
homine, atque ideo consumptum animal species quoque consumit, consumptae
species non interimunt genera. At vero accidens postea necesse est ut sit, quam
sunt ipsae species. Erit enim prius aliquid cui possit accidere. Omne enim
accidens praeter illud cui accidit, esse non potest. Atque ideo prius erit
aliqua res ubi accidat, quam est ipsum accidens. Necesse est igitur omne
accidens post species inveniatur et magis post individua, quibus principaliter
possit accidere. Huc accedit quod generis participantia aequaliter participant.
Sicut omne genus speciebus suis aequaliter genus est, ut saepius dictum est, ƿ
et species omnes aequaliter suo generi participant. Namque equus et homo
aequaliter animalia sunt neque equus homine plus neque homo equo. At vero
accidentia non aequaliter participant nam cum separabile accidens sit moveri,
possunt aliae inter se species eodem accidenti participantes tardius
velociusque moveri. Et de inseparabili accidenti eodem modo. Est enim ut
aliquis nigrioribus oculis sit et alius quamvis nigris, tamen purpureis. Atque
ideo et intentionem et remissionem recipit accidens. Nam et candidum quod
dicitur, et magis et minus dicitur et alia huiusmodi. Quare distant haec duo,
quod genere quae participant, aequaliter participant, accidenti fortasse non
aequaliter. Huc accedit quod genera non modo ante individua sed ante species sunt,
accidentia vero non modo post species sed etiam post individua sunt; ipsis enim
principaliter necidunt, ut dictum est. Est etiam differeutia quae iam superius
dicta est. Nam genus in eo quod quid sit praedicatur, accidens vero in eo quod
quale sit aut quomodo se habeat. Nam si quid sit Socrates interroges, 'homo'
atque 'animal' respondetur, si vero qualis sit, fortasse 'caluus' aut 'simus',
quae accidentia sunt inseparabilia. Sin vero quomodo se habeat, aut 'iacet'
respondetur aut 'sedet' aut quod aliud faciens contigerit. Ergo quoniam generis
ad speciem et differentiam, ad proprium et accidens divisa substantia est, nunc
vero posteriora persequitur. Sunt autem omnes differentiae viginti. Nam cum
quinque res sint et unaquaeque ipsarum ad alias quattuor quattuor item differentias
habeat, quinquies quaternis viginti differentiae efficiuntur. Nam si genus
differt ab specie, proprio, differentia, accidenti, quattuor differentiae
fiunt. Sin vero species differt a genere, proprio, differentia, accidenti, item
quattuor; quae iunctae cum superioribus octo fiunt. Et si differentia distat ab
specie, proprio, genere. Accidenti, aliae quattuor supercresculat; quae iunctae
cum octo prioribus duodecim faciunt. At vero si proprium differt a genere,
specie, differentia et accidenti, aliis quattuor differentiis super duodecim
positis omnes sedecim differentiae fiunt. Quodsi accidentis quoque differentias
ad quattuor reliqua duxeris, quattuor super sedecim crescentibus viginti omnes
differentiae perficiuntur. Quarum ita viginti sunt, ut ad sufficientem
doctrinae cumulum decem tantum differentiae numerentur. Nam quod dictum est
genus differre a differentia, specie, proprio et accidenti, quattuor fuere
differentiae. Si autem differentiam dicamus differre <ab> specie, proprio
et accidenti, superuacuum ƿ est differentiae cum genere differentias
commemorare, cum iam prius commemoraverimus, quando generis ad differentiam
differentias dicimus. Eisdem enim, ut opinor, differt differentia a genere
quibus differebat genus a differentia. Itaque relinquenda est haec differentia
qua distat differentia a genere, quoniam iam superius dicta est, cum diceretur
quid genus, distaret a differentia. Remanent igitur tres differentiae, quibus
ipsa differentia ab specie, proprio et accidenti distat. Et cum superioris
generis ad alia quattuor differentiae fuerint. Nunc vero differentiae ad alia
tres distantiae videantur, septem hae distantiae fiunt. At vero species quid a
genere distet, iam tunc dictum est, cum dicebatur quid genus distet ab specie.
Quid autem a differentia discreparet, tunc demonstratum est, cum diceremus in
quo differentia ab specie discerneretur. Remanent igitur duae speciei, id est
cum proprio et accidenti differentiae, quae iunctae cum superioribus septem
novem differentias efficiunt. Restat igitur una proprii et accidentis
differentia quae dicatur. Nam quid a genere distet dictum est, cum quid genus
distaret a proprio diceretur, porro quid ab specie, dudum dicebatur, cum quid
species a proprio differret enumerabatur, porro autem quid a differentia, etiam
id dictum est, cum a proprio differentia separaretur. Sed nunc quemadmodum
differentia ab specie, proprio accidentique discernatur, videamus. Et est
communio differentiae et speciei quod aequaliter species sub se individuis se
permittit et aequaliter individua specie ipsa participant; namque omnes homines
aequaliter homines sunt et hominis participatione aeque participant. Eodem modo
etiam differentia; namque omnes homines aequaliter rationales sunt et
rationabilitate, quae est differentia, omnes qui ratione participant, aeque
participant. Est etiam alia communitas. Quod quemadmodum species numquam
deserit ea quorum species est et quibus superest, sic et differentia numquam ea
deserit quae distare ab aliis facit. Namque Socrates quoniam sub specie hominis
est, numquam ab hominis specie deseritur; semper enim Socrates homo est. At
vero differentia Socratem, quoniam Socrates rationalis est, numquam deserit;
semper enim Socrates rationale animal est. Differunt autem inter se
species et differentia, quod differentia semper in eo quod quale sit
praedicatur -- nam dicitur quale animal sit <Socrates>, ut rationale
respondeatur. Species vero in eo quod quid sit praedicatur; nam dicitur quid
sit Socrates, ut homo respondeatur. Namque hominis qualitas rationale est. Sed
non simpliciter. Illa enim qualitas pro differentia accipitur, quae veniens in
ƿ genere speciem constituit et de qualitate substantiali facta est
substantialis et specifica differentia. Ista igitur talis qualitas differentia
nominatur et ea in eo quod quale sit ad hominem praedicatur. Hoc etiam est in
eorum differentiis. Namque differentia frequenter in pluribus speciebus
consideratur. Differentia enim quadrupes in bovis et in equi et in canis specie
est et differentia rationalis hominis et dei. Species vero numquam aliis nisi
solis sub se individuis praeest. Numquam enim alia res homo est nisi quod est
individuum, ut est Socrates et Plato et Cicero. Unde fit ut sublata differentia
species quoque tollatur. Nam si sustuleris rationale, hominem sustuleris. Si
vero sustuleris speciem, differentia manet. Nam si sustuleris hominem,
rationalis dei differentia remanebit. Est vero etiam haec differentia, quod
differentia cum alia differentia iungi potest, ut aliqua ex his species
informetur. Namque rationalis differentia et mortalis differentia iunctae
hominis unius speciem reddiderunt, iunctae vero species numquam aliquam ex se
speciem constituent. Si enim iungas hominem bovi, nulla ex his species
informabitur. Sed fortasse dicat quis: asini atque equi coniunctione mulus
nascitur. Sed non ita est: namque individui coniunctione natum est aliquid
individuum. Si autem sic simpliciter speciem ipsam asini atque equi coniungas,
nulla ex his umquam species constituitur. Neque enim si se possunt individua
commiscere, ideirco etiam species individuorum in alterutram substantiam
transeunt. ƿ Atque ideo constat iunctas species unam speciem non posse
componere, quod differentiae iunctae unius speciei constitutivae sint. His
itaque transactis ad differentiae et proprii communia veniamus. Differentia et
proprium commune habent quod quibus differentia est et a quibus ipsa
differentia participatur, aequaliter participatur, sicut etiam et quibus
proprium est, proprium ipsum participatur. Nam rationalis differentia quoniam
est hominibus et omnes homines rationali differentia participant, non est
dubium quia omnes homines aequaliter sint rationales atque aequaliter
rationabilitate participent. At vero proprium, quod risibile est, aequaliter
omnibus hominibus est; omnes enim homines aequaliter risibiles sunt. Est etiam
haec eorum communitas, quod sicut potestate risibile dicitur, etiamsi non
rideat, ita etiam potestate bipes dicitur, etiamsi quis uno pede minuatur. Non
enim quod est dicitur sed quod esse possit; nam quoniam ille ridere potest,
risibilis nominatur, quod ille duos pedes habere possit, bipes. Atque ideo
numquam ab illis in quibus sederint, proprium differentiaque discedunt. Semper
enim homo risibilis est, etiamsi non rideat, semper bipes, etiamsi uno pede minuatur.
In his enim differentiis et propriis, ut dictum est, quod potestate esse
possit, non quod vere sit consideratur. Differunt autem inter se, quod
differentia de pluribus speciebus praedicatur, proprium vero de una. Namque
differentia quae est mortalis, praedicatur de homine et de bove et equo et
caeteris animantibus et rationale praedicatur et de deo et de homine, at vero
risibile de sola tantum specie hominis praedicatur. Unde evenit ut omnis
differentia, quoniam plurimarum continens est specierum, a suis speciebus maior
sit, atque ideo ipsa de speciebus praedicari potest. Porro autem de ipsa
species praedicari non possunt, neque conversim dini potest. Nam quoniam homo
dicitur rationalis, non contra dicitur 'quod rationale est, id homo est';
potest enim esse etiam non homo sed deus. At vero proprium, quoniam aequaliter
et ad unam speciem semper aptatur, aequa vice atque appellatione convertitur.
Dicitur enim: quid est homo? risibile; quid est risibile? homo. Quibus
pertractatis ad differentiam et accidens transgressa disputatio
est. Differentia et accidens commune habent de pluribus praedicari. Namque
differentia dicitur et de homine et de deo, quoniam utrique rationales sunt, et
accidens dicitur de homine et de equo, ut homo Aethiops niger et equus niger.
Est etiam ista communio, quod inseparabile accidens, cuicumque speciei fuerit,
inseparabiliter et omnibus inest ut differentia. ƿ Namque inseparabile accidens
quod est nigrum coruo, inseparabiliter accidit coruo et omnibus coruis. Eodem
modo etiam differentia. Nam quoniam accidit homini ut bipes sit, semper et
omnibus hominibus est esse bipedibus. Differunt autem inter se, quod omnis
differentia species continet, non contra ipsa ab speciebus continetur. Nam si
differentia plures sub se species habet, ut dictum est, maior erit sub se
positis speciebus, si maior etit, numquam eam quaelibet species continet; maior
enim a minori numquam continetur. Namque quod est rationale, continet hominem
et deum homo vero rationale non continet. Accidentia vero aliquotiens
continent, aliquotiens continentur. Namque continent; quoniam frequenter unum
accidens duas sub se species habet. Ut nigrum habet Aethiopem, habet et coruum,
continentur vero. Quoniam species una habet duo vel tria vel quamlibet plurima
accidentia. Si quis enim sit glaucus vel crispus vel candidus vel procerus,
haec omnia accidentia ille unus cui accesserunt complectitur et continet. Atque
ideo species illa quae illud individuum continet quod individuum plura in se
accidentia suscepit, accidentis illius complexiva est. DEHINC DIFFERENTIA
NUMQUAM INTENDITUR NEQUE RELAXATUR. Quod dicit hoc est. Rationale in
unaquaque specie neque plus neque minus est. Nullus enim homo alio homine ad
substantiam ƿ plus rationalis est neque minus. At vero accidens et intenditur
et relaxatur. Dicitur enim quicumque procerior, dicitur quicumque velocior,
dicitur quicumque crispior, quae omnia accidentia esse non dubium
est. PRAETEREA IMMIXTAE SEMPER SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE. Immixtae ait,
id est immixtibiles, quae misceri non possunt. Neque enim rationale cum
irrationali misceri potest neque in una specie convenire. At vero contraria
accidentia manifestum est in una specie posse congruere. Namque nigrum vel
album potest in una non modo specie sed etiam individuo congruere. Potest enim
quicumque homo, cum ipse sit candidus, nigros tamen capillos habere. Ergo
<quoniam> quemadmodum species differat a genere vel differentia dictum
est, cum de generis ad speciem et differentiae ad speciem distantia diceremus.
Nunc dicemus, id quod reliquum est, de speciei propriique communibus. Et est
una eorum communio, quod de se ipsa invicem praedicantur. Nam quoniam aequa
sibi sunt, neque species hominis alii proprio convenit nisi risibili neque
risibile alii convenit speciei nisi horhini, atque ideo dicitur: ƿ quid homo?
quod risibile; quid risibile? quod homo. Commune est etiam illud, quod omne
proprium aequaliter ad sub se posita praedicatur, namque omnes homines
aequaliter risibiles sunt, et species aequaliter ad sub se posita praedicatur,
namque omnes homines individni aequaliter uno nomine homines nuncupantur. Differunt
autem a se, quoniam species potest etiam genus alteri esse, proprium esse non
potest. Sed hic illam speciem intellegamus quae subalterna est, non illam quae
magis species est et genus esse numquam potest. Atque ideo nos illam modo solam
quae subalterna species est intellegamus, quae scilicet poterit esse et genus:
namque mortale cum rationalis generis species sit, hominis genus est, at vero
risibile de nulla umquam specie alia poterit praedicari neque alii esse
proprium, sicut est hominis. Illa enim semper, ut dictum est, propria sunt quae
nulli alii nisi ad unam speciem semper aptantur. DEINDE SPECIES PRAECEDIT
ET SIC PROPRIUM SEQUITUR. Quod dicit tale est. Omnis species ut habeat
proprium, primo eam esse et constare necesse est. Oportet enim prius esse
hominem, ut sit risibilis, non prius esse risibile, ut sit homo. Nam quoniam
proprium dicitur, per se proprium non constat, nisi alicuius speciei sit. Atque
ideo prius esse necesse est illud cuius est proprium, quam sit
proprium. Huc accedit quod species semper in opere intellegitur
cuiuscumque subiecti. Species enim semper in actu est, non solum potestate.
Homo enim re vera et opere et actu homo est, id est numquam poterit esse non
homo. At vero risibile, quod est proprium, potestate tantum dicitur, etiamsi in
actu non sit. Potest enim quilibet ille non ridere, tamen quia ridere potest,
risibile nominatur. Distant igitur in hoc, quod semper species in actu est et
in opere, proprium vero aliquotiens potestate. Deinde quorum definitiones
diversae sunt, necessario etiam ipsa quoque diversa sunt. Omnis definitio
substantiam definit. Ergo si qua eiusdem substantiae fuerint, eadem etiam
definitione monstrantur, si qua eadem definitione fuerint, eadem substantia praedicantur.
At vero si qua definitionibus differant, differunt etiam substantiis, quae
substantiis difforunt, longe a se ipsis alia sunt. Nunc igitur quoniam
definitiones proprii et speciei differunt, species quoque ipsa et propriurn a
se differunt. Est autem speciei definitio sub genere esse et ad plurima numero
differentia in eo quod quid sit praedicari, at vero proprii uni tantum inesse
speciei et sub ipsa de omnibus individuis praedicari. Sed quoniam et
definitiones differunt, ipsa quoque species a proprio distabit. Post haec
ad communitates speciei et accidentis disputationem transtulit et dicit eorum
raras esse alias communitates ƿ nisi has solas, quod de pluribus praedicantur.
longe enim a se distare videntur in substantia sui et in potestate patiendi
atque faciendi id quod alicui accidit et id cui accidit. Namque illud cui
accidit, quasi quoddam accidentis est fundamentum, illud vero quod accidit,
praeter id cui accidit, esse in sui substatltiÇ non potest. Propria vero
singulorum sunt haec, quod species in eo quod quid sit praedicatur, accidens
vero in eo quod quale sit et quodammodo se habens. Nam si quis dicat: quid
Socrates est? homo dicitur; si quis dicat, qualis sit, caluus vel simus
appellatur, si quis vero, quomodo se habens sedens aut iacens appellabitur.
Item quod unaquaeque substantia unam speciem habet. Namque hominis substantia
unam solam hominis speciem habet, substantia vero equi unam solius equi speciem
habet. At vero una substantia plura frequenter accidentia continebit. Nam et in
eodem equo quaedam pars frequenter nigra, quaedam alba et est in eo proceritas,
est altitudo, est aquilum caput et alia huiusmodi. Habet etiam non solum
inseparabile accidens eadem substantia sed etiam separabile. Nam fortasse quidam
velos est et idem etiam corpore validus eat, idem etiam sagittator et caetera.
Huc accedit quod species praenoscuntur, ƿ id est praeintelleguntur, hoc est
ante esse cognoscuntur quam accidentia. Et prius erit aliqua res ubi accidat,
quam illa quae accidat. Et quoniam species est subiectum accidentis ubi
accidens accidat, ideoque ante species intellegitur esse quam accidens.
Accidentia vero postnativa sunt, id est a foris venientia et estranea a
qualibet illa substantia, etiamsi inseparabilia sunt. Haec quoque est eorum
separatio, quod semper omnia quae participant specie, aequaliter participant;
aequaliter enim et Socrates et Cicero et Plato homines sunt. At vero illa quae
participant accidenti, etiamsi inseparabile accidens sit, tamen non aequaliter
participant. Namque quamvis inseparabile sit accidens Aethiopibus nigros esse,
tamen est aliquis inter ipsos nigrior nec omnes illa nigredine aequaliter
participant. Relinquitur igitur de communibus proprii accidentisque
tractare; nam proprium quid distaret vel ab specie vel a genere vel a
differentia, superius demonstratum est. Proprium autem et inseparabile
accidens commune habent, quod sine his numquam consistunt ea quae ƿ eorum
participant et in quibus ipsa considerantur. Nam neque homo amittit risibile esse
nec Aethiops aut coruus nigrum. Atque ideo sine his ipsis, id est propriis et
accidentibus, quae eorum participant, constare non possunt, ne forte contra
superiorem definitionem accidentis venire videatur ista communio -- est enim
ita definitum: accidens est quod infertur et aufertur sine eius in quo est
interitu -- quod nunc dici videtur sine his constare non posse, cum superius
sine eorum interitu posse dicerentur auferri. Sed hoc modo dicitur, non quod,
si auferatur hoc accidens inseparabile, intereat illud cui accidit sed quoniam
separari non potest, idcirco sine hoc constare non possit. Est etiam in
separabilis accidentis et proprii alia communio, quod sicut et omni et semper
inest proprium cui inest, id est homini -- semper enim et omnis homo risibile
est -- sic etiam quodlibet accidens inseparabile et semper et omni est accidens
inseparabile; namque et omnis coruus et semper niger est. Sola autem
separabilibus accidentibus illa communio est, quod quemadmodum de multis
individuis proprium praedicatur, ita etiam accidens de multis individuis potest
praedicari. Plures etiam currunt, plures ambulant, quae scilicet accidentia
separabilia sunt, quemadmodum plures possunt esse risibiles. Differunt
autem ista, quod proprium semper uni speciei inest, accidens vero et pluribus.
Namque accidens ƿ pluribus speciebus et animatis et inanimatis evenit, ut est
hebeno nigrum, coruo nigrum, homini Aethiopi nigrum, risibile vero nulli nisi
soli homini. Atque ideo conversim proprium praedicatur, quia unius speciei
continens est et illi speciei soli aequalis est, at vero accidens conversim
praedicari non potest, quia plures sub se species habet. Non enim potes dicere
id esse nigrum quod hebenum, cum dicas hoc esse hebenum quod nigrum; potest
enim esse nigrum et non esse hebenum. Deinde omne proprium aequaliter se his
rebus quae sub se fuelint dat et ab his aequaliter participatur -- Socrates
enim et Cicero et Vergilius aequaliter et risibili participant et aequaliter
risibiles sunt -- at vero accidens non semper aequaliter; potest enim quicumque
esse procerior et alius esse velocior, quod scilicet illud separabile est
accidens, illud inseparabile. Et fortasse aliae eorum quaedam proprietates
vel communiones esse videantur sed nunc quantum introductioni sat est, ista
sufficiant. Sed iam tibi, mi Fabi, omnia quaecumque ad Introductionem
Porphyrii pertinent, plenius uberiusque tractata sunt. Post vero si quid umquam
mei egueris, studiis praesertim tuis, quae nulla umquam honestate caruerunt,
libens animo hortatorque ad easdem cupiditates parebo. Hic Fabius: Tu, inquit,
paterno haec mihi animo polliceris, verum ego numquam deficiam ab his studiis,
te praesertim docente, ƿ a quo totam fortasse logicae Aristotelis, si vita
suppetet, capiam disciplinam. Et ego: Faciam, inquam, libentissime. Sed quoniam
iam matutinus, ut ait Petronius, sol tectis arrisit, surgamus, et si quid illud
est, diligentiore postea consideratione tractabitur. Secundus hic
arreptae expositionis labor nostrae seriem translationis expediet, in qua
quidem vereor ne subierim fidi interpretis culpam, cum verbum verbo espressum
comparatumque reddiderim. Cuius incepti ratio est quod in his scriptis in
quibus rerum cognitio quaeritur, non luculentae orationis lepos sed incorrupta
veritas exprimenda est. Quocirca multum profecisse videor, si philosophiae
libris Latina oratione compositis per integerrimae translationis sinceritatem
nihil in Graecorum litteris amplius desideretur. Et quoniam humanis animis
excellentissimum bonum philosophiae comparatum est ƿ ut via et filo quodam
procedat oratio, ex animae ipsius efficientiis ordiendum est. Triplex omnino
animae vis in vegetandis corporibus deprehenditur. Quarum una quidem vitam
corpori subministrat ut nascendo crescat alendoque subsistat; alia vero
sentiendi iudicium praebet; tertia vi mentis et ratione subnixa est. Quarum
quidem primae id officium est ut creandis nutriendis alendisque corporibus
praesto sit, nullum vero rationis praestet sensusue iudicium. Haec autem est
herbarum atque arborum et quicquid terrae radicitus affixum tenetur. Secunda
vero composita atque coniuncta est ac primam sibi sumens et in partem
constituens varium de rebus capere potest ac multiforme iudicium. Omne enim
animal quod sensu viget, idem et nascitur et nutritur et alitur. Sensus vero
diversi sunt et usque ad quinarium numerum crescunt. Itaque quicquid tantum
alitur non etiam sentit, quicquid vero sentire potest ei prima quoque animae
vis, nascendi scilicet atque nutriendi, probatur esse subiecta. Quibus vero
sensus adest non tantum eas rerum capiunt formas quibus sensibili corpore
feriuntur praesente, sed abscedente quoque sensu sensibilibusque se positis
cognitarum sensu formarum imagines tenent memoriamque conficiunt, et prout
quodque animal valet longius breviusque custodit. Sed eas imaginationes
confusas atque inevidentes sumunt ut nihil ex earum coniunctione ac
compositione ƿ efficere possint. Atque idcirco meminisse quidem possunt nec
aeque omnia, admissa vero oblivione memoriam recolligere ac reuocare non
possunt. Futuri vero his nulla cognitio est. Sed vis animae tertia, quae secum
priores alendi ac sentiendi trahit hisque velut famulis atque oboedientibus
utitur, eadem tota in ratione constituta est eaque vel in rerum praesentium
firmissima conceptione vel in absentium intellegentia vel in ignotarum
inquisitione versatur. Haec tantum humano generi praesto est, quae non solum
sensus imaginationesque perfectas et non inconditas capit sed etiam pleno actu
intellegentiae quod imaginatio suggessit, explicat atque confirmat. Itaque, ut
dictum est, huic divinae naturae non ea tantum cognitione sufficiunt quae
subiecta sensibus comprehendit, verum etiam et insensibilibus imaginatione
concepta et absentibus rebus nomina indere potest, et quod intellegentiae
ratione comprehendit vocabulorum quoque positionibus aperit. Illud quoque ei
naturae proprium est, ut per ea quae sibi nota sunt ignota uestiget et non
solum unumquodque an sit sed quid sit etiam et quale sit necnon cur sit, optet
agnoscere. Quam triplicis animae vim sola, ut dictum est, hominum natura
sortita est. Cuius animae vis intellegentiae motibus non caret, quia in his
quattuor propriae vim rationis exercet. Aut enim aliquid an sit inquirit aut si
esse constiterit, quid sit addubitat. Quodsi etiam utriusque scientiam ratione
possidet, quale sit ƿ unumquodque uestigat atque in eo caetera accidentium
momenta perquirit, quibus cognitis cur ita sit quaeritur et ratione nihilominus
uestigatur. Cum igitur hic actus sit humani animi ut semper aut in
<rerum> praesentium comprehensione aut in absentium intellegentia aut in
ignotarum inquisitione atque inventione versetur, duo sunt in quibus omnem
operam vis animae ratiocinantis impendit, unum quidem ut rerum naturas certa
inquisitionis ratione cognoscat, alterum vero ut ad scientiam prius veniat quod
post gravitas moralis exerceat. Quibus inquirendis permulta esse necesse est
quae uestigantem animum a recti itinere non minimum progressione deducant, ut
in multis evenit Epicuro qui atomis mundum consistere putat et honestum
voluptate metitur. Hoc autem idcirco huic atque aliis accidisse manifestum est
quoniam per imperitiam disputandi quicquid ratiocinatione comprehenderant, hoc
in res quoque ipsas evenire arbitrabantur. Hic vero magnus est error; neque
enim sese ut in numeris ita etiam in ratiocinationibus habet. In numeris enim
quicquid in digitis recte computantis euenerit, id sine dubio in res quoque
ipsas necesse est evenire, ut si ex calculo centum esse contigerit, centum
quoque res illi numero subiectas esse necesse est. Hoc vero non aeque in disputatione
servatur: neque enim quicquid sermonum decursus invenerit, ƿ id natura quoque
fixum tenetur. Quare necesse erat eos falli qui abiecta scientia disputandi de
rerum natura perquirerent. Nisi enim prius ad scientiam venerit quae
ratiocinatio veram teneat disputandi semitam quae veri similem, et agnoverit[1]
quae fida quae possit esse suspecta, rerum incorrupta veritas ex ratiocinatione
non potest inveniri. Cum igitur ueteres saepe multis lapsi erroribus falsa
quaedam et sibimet contraria in disputatione colligerent -- atque id fieri
impossibile videretur ut de eadem re contraria conclusione facta utraque essent
vera quae sibi dissentiens ratiocinatio conclusisset, cuique ratiocinationi
credi oporteret esset ambiguum -- visum est prius disputationis ipsius veram
atque integram considerare naturam, qua cognita tum illud quoque quod per
disputationem inveniretur, an vere comprehensum esset, posset intellegi. Hinc
igitur profecta est logicae peritia disciplinae, quae disputandi modos atque
ipsas ratiocinationes internoscendi ias parat, ut quae ratiocinatio nunc quidem
falsa nunc autem vera sit, quae vero semper falsa quae numquam falsa, possit
agnosci. Huius autem vis duplex esse perpenditur, una quidem in inveniendo,
altera in iudicando. Quod Marcus etiam Tullius in eo libro cui Topica titulus
est, evidenter espressit dicens Cum omnis ratio diligens disserendi duas habeat
partes, unam inveniendi alteram iudicandi, utriusque princeps, ut mihi quidem
videtur, Aristoteles fuit. Stoici ƿ autem in altera elaboraverunt; iudicandi
enim vias diligenter persecuti sunt ea scientia quam *dialektiken* appellant,
inveniendi artem, quae *topike*; dicitur quae et ad usum potior erat et ordine
naturae certe prior, totam reliquerunt. Nos autem, quoniam in utraque summa
utilitas est et utramque, si erit otium, persequi cogitamus, ab ea quae prima
est ordiemur. Cum igitur tantus huius considerationis fructus sit danda est
huic tam sollertissimae disciplinae tota mentis intentio, ut primis firmati in
disputandi veritate uestigiis facile ad rerum ipsarum certam comprehensionem
venire possimus. Et quoniam qui sit ortus logicae disciplinae praediximus,
reliquum videtur adiungere: an omnino pars quaedam sit philosophiae an (ut
quibusdam placet) supellex atque instrumentum per quod philosophia cognitionem
rerum naturamque deprehendat. Cuius quidem rei has e contrario video esse
sententias. Hi enim qui partem philosophiae putant logicam considerationem his
fere argumentis utuntur. Dicentes philosophiam indubitanter habere partes
speculativam atque activam, de hac tertia rationali quaeritur an sit in parte
ponenda. Sed eam quoque partem esse philosophiae non potest dubitari. Nam sicut
de naturalibus caeterisque sub speculativa positis solius philosophiae
uestigatio est itemque de moralibus ac ƿ reliquis quae sub activam partem
cadunt sola philosophia perpendit, ita quoque de hac parte tractatus, id est de
his quae logicae subiecta sunt, sola philosophia iudicat. Quodsi speculativa
atque activa idcirco philosophiae partes sunt quia de his philosophia sola
pertractat, propter eandem causam erit logica philosophiae pars, quoniam
philosophiae soli haec disputandi materia subiecta est. Iam vero inquiunt:
cum in his tribus philosophia versetur cumque activam et speculativam
considerationem subiecta discernant, quod illa de rerum naturis, haec de
moribus quaerit, non dubium est quin logica disciplina a naturali atque morali
suae materiae proprietate disiuncta sit. Est enim logicae tractatus de
propositionibus atque syllogismis et caeteris huiusmodi, quod neque ea quae non
de oratione sed de rebus speculatur neque activa pars quae de moribus inuigilat
aeque praestare potest. Quodsi in his tribus (id est speculativa, activa, atque
rationali) philosophia consistit quae proprio triplicique a se fino disiuncta
sunt, cum speculativa et activa philosophia partes esse dicuntur, non dubium
est quin rationalis quoque philosophia pars esse conuincatur. Qui vero non
partem sed philosophiae instrumentum putant haec fere afferunt argumenta. Non
esse inquiunt similem logicae finem speculativae atque activae partis extremo.
Utraque enim illarum ad suum proprium terminum spectat ut speculativa ƿ quidem
rerum cognitionem, activa vero mores atque instituta perficiat; neque altera
refertur ad alteram. Logicae vero finis esse non potest absolutus sed
quodammodo cum reliquis duabus partibus colligatus atque constrictus est. Quid
enim est in logica disciplina quod suo merito debeat optari nisi quod propter
investigationem rerum huius effectio artis inventa est? Scire enim quemadmodum
argumentatio concludatur vel quae vera sit quae veri similis, ad hoc scilicet
tendit, ut vel ad rerum cognitionem referatur haec scientia rationum vel ad
invenienda ea quae in exercitium moralitatis adducta beatitudinem pariunt.
Atque ideo quoniam speculativae atque activae suus certusque finis est, logicae
autem ad duas reliquas partes refertur extremum, manifestum est non eam esse
philosophiae partem sed potius instrumentum. Sunt vero plura quae ex alterutra
parte dicantur quorum nos ea quae dicta sunt strictim notasse sufficiat. Hanc
litem vero tali ratione discernimus. Nihil quippe dicimus impedire ut eadem
logica partis vice simul instrumentique fungatur officio. Quoniam enim ipsa
suum retinet finem isque finis a sola philosophia consideratur, pars philosophiae
esse ponenda est. Quoniam vero finis ille logicae quem sola speculatur
philosophia ad alias eius partes suam operam pollicetur, instrumentum esse
philosophiae non negamus. Est autem finis logicae inventio iudiciumque
rationum. Quod scilicet non esse mirum videbitur quod eadem pars, eadem quoddam
ponitur instrumentum, si ad partes corporis animum reducamus quibus et fit
aliquid ut his quasi quibusdam instrumentis utamur, et in toto tamen corpore
partium obtinent locum. Manus enim ad tractandum, oculi ad videndum,
caeteraeque corporis partes proprium quoddam videntur habere officium. Quod
tamen si ad totius utilitatem corporis referatur, instrumenta quaedam corporis
esse deprehenduntur quae etiam partes esse nullus abnuerit. Ita quoque logica
disciplina pars quidem philosophiae est, quoniam eius philosophia sola magistra
est, supellex vero quod per eam inquisita philosophiae veritas uestigatur. Sed
quoniam, quantum mihi quoque brevitas succincta largita est, ortum logicae et
quid ipsa logica esset explicui, nunc de eo nobis libro pauca dicenda sunt quem
in praesens sumpsimus exponendum. Titulo enim proponit Porphyrius
introductionem se in Aristotelis Praedicamenta conscribere. Quid vero valeat
haec introductio vel ad quid lectoris animum praeparet breviter explicabo. Aristoteles
enim librum qui De decem praedicamentis inscribitur hac intentione composuit ut
infinitas rerum diversitates quae sub scientiam cadere non possent paucitate
generum comprehenderet, atque ita quod per incomprehensibilem multitudinem sub
disciplinam venire non poterat per generum, ut dictum est, paucitatem animo fieret
scientiaeque subiectum. Decem igitur genera rerum esse omnium consideravit --
id est unam substantiam et accidentia novem (quae sunt qualitas, quantitas,
relatio, ubi, quando, facere et pati, situs, habere) -- quae quoniam genera
essent suprema et quibus nullum aliud superponi genus posset, omnem necesse est
multitudinem rerum horum decem generum species inveniri. Quae quidem genera a
se omnibus differentiis distributa sunt nec quicquam videntur habere commune
nisi tantum nomen, quoniam omnia esse praedicantur. Quippe substantia est,
qualitas est, quantitas est, et de aliis omnibus 'est' verbum communiter
praedicatur sed non est eorum communis una substantia vel natura sed tantum
nomen. Itaque decem genera ab Aristotele reperta omnibus a se differentiis
distributa sunt. Sed quae aliquibus differentiis disiunguntur necesse est ut
habeant proprium quiddam quod ea in singularem solitariamque vindicet formam.
Non est autem idem proprium quod accidens: accidentia enim et venire et abesse
possunt, propria ita sunt insita ut absque his quorum sunt propria esse non
possint. Quae cum ita sint cumque Aristoteles decem rerum genera repperisset
quae vel intellegendo mens caperet vel loquendo disputator efferret (quicquid
enim intellectu capimus id ad alterum sermone uulgamus), evenit ut ad horum
decem praedicamentorum intellegentiam quinque harum rerum tractatus incurreret,
scilicet generis, speciei, differentiae, proprii, accidentis. Generis quidem
quoniam oportet ante praediscere quid sit genus ut decem illa quae Aristoteles
caeteris anteposuit rebus genera esse possimus agnoscere. Speciei vero cognitio
plurimum valet ut quae cuiusque generis sit species possit agnosci. Si enim
quid sit species intellegimus, nihil impediti errore turbamur. Fieri enim
potest ut per speciei inscientiam saepe quantitatis species in relatione
ponamus et cuiuslibet primi generis species alteri cuilibet ƿ generi subdamus
atque ita fiat permixta rerum atque indiscreta confusio; quod ne accidat quae
sit natura speciei ante noscendum est. Nec vero in hoc tantum prodest speciei
cognoscenda natura ne priorum generum species invicem permutemus, verum etiam
ut in eodem quolibet genere proximas species generi noverimus eligere, ut ne
substantiae mox animal dicamus esse speciem potius quam corpus aut corporis
hominem potius quam animatum corpus. At vero differentiarum scientia in his
maximum retinet locum. Qui enim omnino qualitatem a substantia vel caetera a se
genera distare cognoscimus nisi eorum differentias viderimus? Quomodo autem
discernere eorum differentias possumus si quid ipsa sit differentia nesciamus?
Nec hunc solum nobis inscientia differentiae offundit errorem, verum etiam
specierum quoque tollit omne iudicium. Nam omnes species differentiae
informant; ignorata differentia species quoque necesse est ignorari. Quomodo
vero fieri potest ut quamlibet differentiam possimus agnoscere si omnino quae
sit nominis huius significatio nesciamus? Iam vero proprii tantus usus est ut
Aristoteles quoque singulorum praedicamentorum propria perquisiverit. Quae
propria esse quis deprehenderit antequam quid omnino sit proprium discat? Nec
in his tantum propriis haec cognitio valet quae singulis nominibus efferuntur,
ut hominis risibile, verum etiam in his quae in locum definitionis adhibentur.
Omnia enim propria rem subiectam quodam termino descriptionis includunt, quod
suo quoque loco ƿ oportunius commemorabo. Accidentis quoque cognitio quantum
afferat quis dubitare queat, cum videat inter decem praedicamenta novem
accidentis naturas? Quae quomodo accidentia esse putabimus si omnino quid sit
accidens ignoremus, cum praesertim nec differentiarum nec proprii scientia nota
sit nisi accidentis naturam firmissima consideratione teneamus? Fieri enim
potest ut differentiae loco vel proprii per inscientiam accidens apponatur.
Quod esse vitiosissimum etiam definitiones probant, quae cum ipsae ex
differentiis constent et fiant uniuscuiusque definitiones propriae, accidens
tamen non videntur admittere. Cum igitur Aristoteles rerum genera collegisset
quae nimirum diversas sub se species continerent, quae species numquam diversae
forent nisi differentiis segregarentur, cumque omnia in substantiam atque
accidens, accidens vero in alia novem praedicamenta solvisset, cumque aliquorum
praedicamentorum fere sit propria persecutus -- de his ipsis quidem
praedicamentis docuit. Quid vero esset genus, quid species, quid differentia,
quid illud accidens de quo nunc dicendum est, vel quid proprium, velut nota
praeteriit. Ne igitur ad Praedicamenta Aristotelis venientes quid significaret
unumquodque eorum quae superius dicta sunt ignorarent, hunc librum Porphyrius
de earum quinque rerum cognitione perscripsit, quo perspecto et considerato
quid unumquodque eorum quae supra praeposuit designaret, facilior intellectus
ea quae ab Aristotele proponerentur addisceret. Haec quidem intentio est huius
libri, quem Porphyrius ad introductionem Praedicamentorum se conscripsisse
ipsa, ut ƿ dictum est, tituli inscriptione signavit. Sed licet ad hoc unum
huius libri referatur intentio, non tamen simplex eius utilitas est verum
multiplex et in maxima quaeque diffusa est. Quam idem Porphyrius in principio huius
libri commemorat dicens: CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI, ET AD EAM QUAE EST
APUD ARISTOTELEM PRAEDICAMENTORUM DOCTRINAM, NOSSE QUID GENUS SIT ET QUID
DIFFERENTIA QUIDQUE SPECIES ET QUID PROPRIUM ET QUID ACCIDENS, ET AD
DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM ET OMNINO AD EA QUAE IN DIVISIONE VEL DEMONSTRATIONE
SUNT UTILIA, HAC ISTARUM RERUM SPECULATIONE COMPENDIOSAM TIBI TRADITIONEM
FACIENS TEMPTABO BREVITER VELUT INTRODUCTIONIS MODO EA QUAE AB ANTIQUIS DICTA
SUNT AGGREDI; ALTIORIBUS QUIDEM QUAESTIONIBUS ABSTINENS, SIMPLICIORES VERO
MEDIOCRITER CONIECTANS. Utilitas huius libri quadrifariam spargitur. Namque ad
illud etiam ad quod eius dirigitur intentio, magno legentibus usui ƿ est et ad
caetera: quae cum extra intentionem sint, non tamen minor ex his legentibus
utilitas comparatur. Est enim per hoc opusculum et praedicamentorum facilis
cognitio et definitionum integra assignatio et divisionum recta perspectio et
demonstrationum veracissima conclusio. Quae res quanto difficiles atque arduae
sunt tanto perspicaciorem studiosioremque animum lectoris expectant. Dicendum
vero est quod in omnibus libris evenit. Nam primum si quae sit intentio
cognoscatur, quanta quoque utilitas inde provenire possit expenditur; et licet
extra multa, ut fit, huiusmodi librum sequantur, tamen illam proxime utilitatem
videtur habere ad quod eius refertur intentio ipso libro quem sumpsimus
exponente. Cum eius intentio sit ad Praedicamenta intellectum facilem
comparandi, non dubium quin haec eius principalis probetur utilitas, licet non
minores sint comites definitio, divisio, ac demonstratio, quorum nobis quaedam
hic principia suggeruntur. Sensus vero totus huiusmodi est Cum sit, inquit,
utilis generis, speciei, differentiae, proprii accidentisque cognitio ad
Praedicamenta Aristotelis eiusque doctrinam, ad definitionum etiam
assignationem, ad divisionem et demonstrationem, quae sit harum rerum utilis
uberrimaque cognitio, compendiosam, inquit, traditionem ƿ faciens ea quae ab
antiquis large ac diffuse dicta sunt, temptabo breviter aperire. Neque enim
esset compendiosa nisi totum opus brevitate constringeret. Et quoniam
introductionem scribebat: Altiores, inquit, quaestiones sponte refugiam,
simpliciores vero mediocriter coniectabo -- id est simpliciorum quaestionum
obscuritates habita in eis quadam coniecturae ratiocinatione tractabo. Tota
quidem sententia huiusce prooemii talis est quae et utilitate uberrima et
facilitate incipientis animo blandiatur; sed dicendum videtur quidnam celet
amplius altitudo sermonum. NECESSARIUM in Latino sermone, sicut in Graeco
*anagkoion*, plura significat. Diversa enim significatione Marcus Tullius dicit
necessarium suum esse aliquem atque nos cum nobis necessarium esse dicimus ad
forum descendere, qua in voce quaedam utilitas significatur. Alia quoque
significatio est qua dicimus solem necessarium esse moveri, id est necesse
esse. Et illa quidem prima significatio praetermittenda est, omnino enim ab eo
necessario quod hic Porphyrius ponit aliena est. Hae vero duae huiusmodi sunt
ut inter se certare videantur quae huius loci obtineat significationem in quo
dicit Porphyrius: CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI; namque, ut dictum est,
necessarium ƿ et utilitatem significat et necessitatem. Videntur autem huic
loco utraque congruere. Nam et summe utile est ad ea quae superius dicta sunt
de genere et specie et caeteris disputare, et summa est necessitas quia nisi
sint haec ante praecognita illa ad quae ista praeparantur non possunt cognosci.
Nam neque praeter generis vel speciei cognitionem praedicamenta discuntur, nec
definitio genus relinquit et differentiam, et in caeteris quam sit utilis iste
tractatus, cum de divisione et demonstratione disputabitur, apparebit. Sed
quamquam necesse sit haec quinque de quibus hic disputandum est, prius ad
cognitionem venire quam ea quibus illa praeparantur, non tamen ea
significatione hic a Porphyrio positum est qua necessitatem significari vellet
ac non potius utilitatem. Ipsa enim oratio contextusque sermonum id clarissima
intellegentiae ratione significat. Neque enim quisquam ita utitur ratione ut
aliquam necessitatem referri dicat ad aliud. Necessitas enim per se est,
utilitas vero semper ad id quod utile est refertur, ut hic quoque. Ait enim:
CUM SIT NECESSARIUM, CHRYSAORI, ET AD EAM QUAE EST APUD ARISTOTELEM
PRAEDICAMENTORUM DOCTRINAM. Si igitur hoc necessarium 'utile' intellegamus et id
nomine ipso vertamus dicentes: Cum sit utile, Chrysaori, et ad eam quae est
apud Aristotelem praedicamentorum ƿ doctrinam, nosse quid genus sit... etc. recte
se habebit ordo sermonum; sin vero id ad 'necesse' permPombaur atque dicamus: Cum
sit necesse, Chrysaori, et ad eam quae est apud Aristotelem praedicamentorum
doctrinam, nosse quid genus sit... etc. rectae intellegentiae sermonum ordo non
convenit. Quocirca hic diutius immorandum non est. Quamquam enim sit summa
necessitas his ignoratis non posse ad ea ad quae hic tractatus intenditur
perveniri, non tamen de necessitate hic dictum est NECESSARIUM sed potius de
utilitate. Nunc vero, licet idem superius dictum sit, tamen breviter quid ad
praedicamenta generis, speciei, differentiae, proprii atque accidentis prosit
agnitio, disputemus. Aristoteles enim in praedicamentis decem genera constituit
rerum quae de cunctis aliis praedicarentur, ut quicquid ad significationem
venire posset, id si integram significationem teneret, cuilibet eorum
subiceretur generi de quibus Aristoteles tractat in eo libro qui De decem
praedicamentis inscribitur. Hoc ipsum vero referri ad aliquid velut ad genus
tale est, quale si quis speciem supponat generi. Hoc vero neque praeter
cognitionem speciei ullo modo fieri potest. Nec vero ipsae species quid sint
vel cuius magis sint possunt perspici nisi earum differentiae cognoscantur. Sed
differentiarum natura incognita, quae uniuscuiusque ƿ speciei sint differentiae
modis omnibus ignorabitur. Quare sciendum est quoniam si de generibus
Aristoteles tractat in Praedicamentis, et generum natura cognoscenda est, cuius
cognitionem speciei quoque comitatur agnitio. Sed hoc cognito quid sit
differentia non potest ignorari, quamquam in eodem libro plura sint ad quae
nisi maximam peritiam et generis et speciei et differentiae lector attulerit,
nullus omnino intellectus patebit ut cum ipse Aristoteles dicit: Diversorum
generum et non subalternatim positorum diversae secundum species et
differentiae sunt quod his ignoratis intellegi impossibile est. Sed idem
Aristoteles proprium uniuscuiusque praedicamenti diligentissima inquisitione
uestigat, ut cum substantiae proprium post multa dicit esse quod idem numero
contrariorum susceptibile sit, vel rursus quantitatis, quod in ea sola aequale
atque inaequale dicatur, qualitatis etiam, quod per eam simile et dissimile
aliud alii esse proponimus, et in caeteris eodem modo, ut quae sit proprietas
contrarii, quae secundum relationem oppositionis, quae privationis et habitus,
quae affirmationis et ƿ negationis. In quibus ita tractat tamquam iam peritis
scientibusque quae sit proprietatis natura; quam si quis ignorat, frustra ea
quae de his dispusantur aggreditur. Iam vero illud manifestum est quod accidens
maximum praedicamentorum obtineat locum, quod proprio nomine novem
praedicamenta circumdat. Et ad praedicamenta quidem quanta sit huius libri utilitas
ex his manifestum est. Quod vero ait ET AD DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM facile
cognosci potest si prius substantiae rationum divisio fiat. Substantiae ratio
alia quidem in descriptione ponitur, alia vero in definitione. Sed ea quae in
descriptione est, proprietatem quandam colligit eius rei cuius substantiae
rationem prodit -- ac non modo proprietate id quod monstrat informat, verum
etiam ipsa fit proprium, quod in definitionem quoque venire necesse est; si
quis enim quantitatis rationem reddere velit, dicat licebit: Quantitas est
secundum quam aequale atque inaequale dicitur. Sicut igitur proprietatem quidem
quantitatis in ratione posuit quantitatis et ipsa tota ratio ipsius quantitatis
propria est, ita descriptio et proprietatem colligit et propria fit ipsa
descriptio. Definitio vero ipsa quidem propria non colligit sed ipsa quoque fit
propria. Definitio namque substantiam monstrat, genus differentiis iungit et ea
quae per se sunt communia atque multorum in unum redigens uni speciei quam
definit reddit aequalia. Ita igitur ad descriptionem utilis est proprii
cognitio, quoniam sola proprietas in descriptione colligitur et ipsa fit
propria sicut definitio quoque, ad definitionem vero genus (quod primum ƿ
ponitur), et species (ad quam genus illud aptatur), et differentiae (quibus
iunctis cum genere species definitur). Sed si cui haec pressiora quam
expositionis modus postulat videbuntur, eum hoc scire convenit, nos, ut in
prima editione dictum est, hanc expositionem nostro reservasse iudicio ut ad
intellegentiam simplicem huius libri editio prima sufficiat, ad interiorem vero
speculationem confirmatis paene iam scientia nec in singulis vocabulis rerum
haerentibus haec postelior colloquatur. Ad divisionem vero faciendam tam hic
liber est utilis ut praeter earum scientiam rerum de quibus in hac libri serie
disputatur, casu fiat potius quam ratione partitio. Hoc autem manifestum erit
si divisionem ipsam dividamus, id est si nomen ipsum divisionis in ea quae
significat partiamur. Est namque divisio generis in species, ut cum dicimus:
Coloris aliud est album, aliud nigrum, aliud vero medium. Rursus divisio est
quotiens vox plura significans aperitur et quam multa sint quae ab ea
significantur ostenditur, ut si quis dicat: Nomen canis plura significat, et
hunc latrabilem quadrupedemque et caeleste sidus et marinam bestiam quae omnia
a se definitione disiuncta sunt. Dividi autem dicitur et quotiens totum in
partes proprias separatur, ut cum dicimus: Domus aliud sunt fundamenta, aliud
parietes, aliud tectum. Et haec quidem triplex divisio secundum se partitio
nuncupatur. Est autem ƿ alia quae secundum accidens dicitur. Ea quoque fit
tripliciter aut cum accidens in subiecta dividimus, ut cum dico: Bonorum alia
sunt in animo, alia in corpore vel rursus cum subiectum in accidentia, ut
Corporum alia sunt alba, alia nigra, alia medii coloris rursus cum accidens in
accidentia separamus, ut cum dicimus: Liquentium alia sunt alba, alia nigra,
alia medii coloris et rursus: Alborum alia sunt dura, alia liquentia quaedam
mollia. Cum igitur ita omnis sit divisio aut secundum se aut per accidens,
utraque vero partitio tripliciter fiat cumque in superiore secundum se triplici
partitione sit una divisionis forma genus in species separare, id neque praeter
generum scientiam fieri ullo modo potest neque vero praeter differentiarum,
quas necesse est in specierum divisione sumi manifestum est igitur, quanta
utilitas huius libri ad hanc divisionem sit quae primo aditu genus ac species
et differentias tractat. Secunda vero ea divisio quae est secundum se in vocis
significantias, nec haec quidem ab huius libri utilitate discreta est. Uno enim
modo cognosci poterit utrum vox cuius divisionem facere quaerimus, aequivoca
esse videatur an genus si ea quae significat definiantur. Et si ea quae sub
communi nomine sunt definitione clauduntur, species esse necesse est, et illud
commune eorum genus. Quodsi illa quae proposita ƿ vox designat non possunt una definitione
concludi, nemo dubitat quin illa vox sit aequivoca neque ita sit communis his
de quibus praedicatur ut genus, quandoquidem ea quae sub se posita significat,
secundum commune nomen non possunt una definitione comprehendi. Si igitur ex
definitione manifestum fit quid genus sit, quid vero nomen aequivocum,
definitio vero per genera differentiasque discurrit, quisquamne dubitare potest
aeque in hac divisionis forma plurimum huius libri auctoritatem valere? Illa
vero secundum se divisio quae est totius in partes, quemadmodum discernitur ac
non potius generis in species divisio esse putabitur, nisi sint genus et
species et differentiae earumque vis ante disciplinae ratione tractata? Cur
enim non quisquam dicat domus species potius esse quam partes fundamenta,
parietes, et tectum? Sed cum occurrit generis nomen in unaquaque specie totum
posse congruere, totius vero in unaquaque parte sua nomen convenlre non posse,
manifestum fit aliam divisionem esse generis in species, aliam totius in
partes. Convenire autem nomen generis singulis speciebus ostenditur per id,
quod et homo et equus singuli animalia nuncupantur. Neque tectum vero neque
parietes aut fundamenta singillatim domus nomine appellari solent sed ƿ cum
fuerint iunctae partes, tunc recte totius nomen excipiunt. De ea vero divisione
quae secundum accidens fit, nullus ignorat quin incognito accidenti
incognitaque vi generis ac differentiarum facile evenire possit, ut accidens
ita in subiecta solvatur quasi genus in species, et postremo omnem hunc ordinem
partitionis foedissime permiscebit inscientia. Et quoniam quid hic liber ad
divisionem prosit ostendimus, nunc de demonstratione dicemus, ne per ardua
atque difficilia haereat qui in tanta hac disciplina vigilantissimo ingenio et
sollertissimo labore sudaverit. Fit enim demonstratio, id est alicuius quaesitae
rei certa rationis collectio, ex ante cognitis naturaliter, ex convenientibus,
ex primis, ex causa, ex necessaliis, ex per se inhaerentibus. Sed genera
speciebus propriis priora naturaliter sunt; ex generibus enim species fluunt. Item
species sub se positis vel speciebus vel individuis priores naturaliter esse
manifestum est. Quae vero priora sunt, ea et praenoscuntur et notiora sunt
sequentibus naturaliter. Duobus enim modis primum aliquid et notum dicitur,
secundum nos scilicet et secundum naturam. Nobis enim illa magis cognita sunt
quae sunt proxima, ut individua, dehinc species, postremo genera, at vero
natura converso modo ea sunt magis cognita quae nobis minime proxima. Atque
ideo quamlibet se longius ƿ a nobis genera protulerint, tanto magis erunt
lucida et naturaliter nota. Differentiae vero substantiales illae sunt quas per
se inesse his rebus quae demonstrantur agnoscimus. Praecedere autem debet
generum ac differentiarum cognitio ut in unaquaque disciplina quae sint eius
rei quae demonstratur convenientia principia possit intellegi. Necessaria vero
esse ea ipsa quae genera et differentias dicimus, nullus dubitat qui speciem
sine genere et differentia intellegit esse non posse. Genera vero et differentiae
sunt causae specierum. Idcirco enim species sunt quia genera earum et
differentiae sunt quae in syllogismis posita demonstrativis non rei solum,
verum conclusionis etiam causae sunt, quod postremi Resolutorii locupletius
dicent. Cum igitur perutile sit et definitione quodlibet illud circumscribere
et divisio ne dissoluere et demonstrationibus comprobare, haec autem praeter
earum rerum scientiam de quibus in hoc libro disputabitur, neque intellegi
neque exerceri valeant, quis umquam poterit dubitare quin hic liber maximum
totius logicae adiumentum sit, praeter quem caetera quae in ea magnam vim
tenent, nullum doctrinae aditum praebent? Sed meminit Porphyrius introductionem
sese conscribere neque ultra quam institutionis modus est formam tractatus
egreditur. Ait enim se altiorum quaestionum nodis abstinere, simplices vero mediocri
coniectura perstringere. Quae vero sint altiores quaestiones quas se differre
promittit ita proponit: MOX, INQUIT, DE GENERIBUS AC SPECIEBUS ILLUD QUIDEM
SIVE SUBSISTUNT SIVE IN SOLIS NUDISQUE INTELLECTIBUS POSITA SUNT SIVE
SUBSISTENTIA CORPORALIA SUNT AN INCORPORALIA ET UTRUM SEPARATA A SENSIBILIBUS
AN IN SENSIBILIBUS POSITA ET CIRCA EA CONSTANTIA, DICERE RECUSABO. ALTISSIMUM
ENIM EST HUIUSMODI NEGOTIUM ET MAIORIS EGENS INQUISITIONIS. Altiores, inquit,
quaestiones praetereo ne eis intempestive lectoris animo ingestis initia eius
primitiasque perturbem. Sed ne omnino faceret neglegentem ut nihil praeterquam
quod ipse dixisset lector amplius putaret occultum, id ipsum cuius exequi
quaestionem se differre promisit addidit ut de his minime obscure penitusque
tractando nec lectori quicquam obscuritatis offunderet et tamen scientia
roboratus quid quaeri iure posset agnosceret. Sunt autem quaestiones quas sese
reticere ƿ promittit et perutiles et secretae et temptatae quidem a doctis viris
nec a pluribus dissolutae. Quarum prima est huiusmodi. Omne quod intellegit
animus aut id quod est in rerum natura constitutum intellectu concipit et
sibimet ratione describit aut id quod non est uacua sibi imaginatione depingit.
Ergo intellectus generis et caeterorum cuiusmodi sit quaeritur -- utrumne ita
intellegamus species et genera ut ea quae sunt et ex quibus verum capimus
intellectum, an nosmet ipsi nos ludimus cum ea quae non sunt animi nobis cassa
cogitatione formamus. Quodsi esse quidem constiterit et ab his quae sunt
intellectum concipi diserimus, tunc alia maior ac difficilior quaestio
dubitationem parit cum discernendi atque intellegendi generis ipsius naturam
summa difficultas ostenditur. Nam quoniam omne quod est aut corporeum aut
incorporeum esse necesse est, genus et species in aliquo horum esse oportebit.
Quale erit igitur id quod genus dicitur -- utrumne corporeum an vero
incorporeum? Neque enim quid sit diligenter intenditur nisi in quo horum poni
debeat agnoscatur. Sed neque cum haec soluta fuerit quaestio omne excludetur
ambiguum. Subest enim aliquid quod, si incorporalia esse genus ac species
dicantur, obsideat intellegentiam atque detineat exsolvi postulans: utrum circa
corpora ipsa subsistant an et praeter corpora subsistentiae incorporales esse
videantur. Duae quippe incorporeorum formae sunt: ut alia praeter corpora esse
ƿ possint et separata a corporibus in sua incorporalitate perdurent (ut deus,
mens, anima); alia vero cum sint incorporea, tamen praeter corpora esse non
possint (ut linea vel superficies vel numerus vel singulae qualitates), quas
tametsi incorporeas esse pronuntiamus quod tribus spatiis minime distendantur,
tamen ita in corporibus sunt ut ab his divelli nequeant aut separari aut si a
corporibus separata sint, nullo modo permaneant. Quas licet quaestiones arduum
sit ipso interim Porphyrio renuente dissoluere, tamen aggrediar ut nec anxium
lectoris animum relinquam nec ipse in his quae praeter muneris suscepti seriem
sunt tempus operamque consumam. Primum quidem pauca sub quaestionis ambiguitate
proponam, post vero eundem dubitationis nodum absoluere atque explicare
temptabo. Genera et species aut sunt atque subsistunt aut intellectu et sola
cogitatione formantur. Sed genera et species esse non possunt. Hoc autem ex his
intellegitur. Omne enim quod commune est uno tempore pluribus, id unum esse non
poterit. Multorum enim est quod commune est, praesertim cum una eademque res in
multis uno tempore tota sit. Quantaecumque enim sunt species in omnibus genus
unum est, non quod de eo singulae species quasi partes aliquas carpant sed
singulae uno tempore totum genus habent. Quo fit ut totum genus in pluribus
singulis uno tempore positum unum esse non possit; neque enim fieri potest ut
cum in pluribus totum uno sit tempore in semet ipso sit unum ƿ numero. Quod si
ita est, unum quiddam genus esse non poterit. Quo fit ut omnino nihil sit; omne
enim quod est, idcirco est quia unum est. Et de specie idem convenit dici. Quodsi
est quidem genus ac species sed multiplex neque unum numero, non erit ultimum
genus sed habebit aliud superpositum genus quod illam multiplicitatem unius vi
nominis includat. Ut enim plura animalia quoniam habent quiddam simile, eadem
tamen non sunt, idcirco eorum genera perquiruntur, ita quoque quoniam genus
quod in pluribus est atque ideo multiplex habet sui similitudinem quod genus
est; non est vero unum quoniam in pluribus est -- eius generis quoque genus
aliud quaerendum est, cumque fuerit inventum eadem ratione quae superius dicta
est, rursus genus tertium uestigatur. Itaque in infinitum ratio procedat
necesse est cum nullus disciplinae terminus occurrat. Quodsi unum quiddam
numero genus est commune multorum esse non poterit. Una enim res si communis
est aut partibus communis est et non iam tota communis sed partes eius propriae
singulorum; aut in usus habentium etiam per tempora transit ut sit commune ut
seruus communis vel equus; aut uno tempore omnibus commune fit, non tamen ut
eorum quibus commune est substantiam constituat, ut est theatrum vel
spectaculum aliquod, quod spectantibus omnibus commune est. Genus vero secundum
nullum horum modum commune esse speciebus potest, nam ƿ ita commune esse debet
ut et totum sit in singulis et uno tempore et eorum quorum commune est
constituere valeat et formare substantiam. Quocirca si neque unum est quoniam
commune est, neque multa quoniam eius quoque multitudinis genus aliud
inquirendum est, videbitur genus omnino non esse. Idemque de caeteris
intellegendum est. Quodsi tantum intellectibus genera et species caeteraque
capiuntur, cum omnis intellectus aut ex re fiat subiecta ut sese res habet aut
ut sese res non habet (nam ex nullo subiecto fieri intellectus non potest) -- Si
generis et speciei caeterorumque intellectus ex re subiecta veniat ita ut sese
res ipsa habet quae intellegitur, iam non tantum in intellectu posita sunt sed
in rerum etiam veritate consistunt, et rursus quaerendum est quae sit eorum
natura quod superior quaestio uestigabat. Quodsi ex re quidem generis
caeterorumque sumitur intellectus neque ita ut sese res habet quae intellectui
subiecta est, uanum necesse est esse intellectum qui ex re quidem sumitur, non
tamen ita ut sese res habet; id est enim falsum quod aliter atque res est
intellegitur. Sic igitur quoniam genus ac species nec sunt nec cum
intelleguntur verus eorum est intellectus, non est ambiguum quin omnis haec sit
deponenda de his quinque propositis disputandi cura, quandoquidem neque de ea
re quae sit ƿ neque de ea de qua verum aliquid intellegi proferrive possit,
inquiritur. Haec quidem est ad praesens de propositis quaestio, quam nos
Alexandro consentientes hac ratiocinatione soluemus. Non enim necesse esse
dicimus omnem intellectum qui ex subiecto quidem fit, non tamen ut sese ipsum
subiectum habet, falsum et uacuum videri. In his enim solis falsa opinio ac non
potius intellegentia est quae per compositionem fiunt. Si enim quis componat
atque coniungat intellectu id quod natura iungi non patitur, illud falsum esse
nullus ignorat -- ut si quis equum atque hominem iungat imaginatione atque
effigiet centaurum. Quodsi hoc per divisionem et per abstractionem fiat, non
quidem ita res sese habet ut intellectus est, intellectus tamen ille minime
falsus est. Sunt enim plura quae in aliis esse suum habent ex quibus aut omnino
separari non possunt aut, si separata fuerint, nulla ratione subsistunt. Atque
ut hoc nobis in peruagato exemplo manifestum sit, linea in corpore quidem est
aliquid et id quod est corpori debet, hoc est esse suum per corpus retinet.
Quod docetur ita: si enim separata sit a corpore, non subsistit; quis enim
umquam sensu ullo separatam a corpore lineam cepit? Sed animus cum confusas res
permixtasque in se a sensibus cepit, eas propria vi et ƿ cogitatione
distinguit. Omnes enim huiusmodi res incorporeas in corporibus esse suum
habentes sensus cum ipsis nobis corporibus tradit, at vero animus, cui potestas
est et disiuncta componere et composita resoluere, quae a sensibus confusa et
corporibus coniuncta traduntur ita distinguit ut incorpoream naturam per se ac
sine corporibus in quibus est concreta speculetur et videat. Diversae enim
proprietates sunt incorporeorum corporibus permixtorum, etsi separentur a
corpore. Genera ergo et species caeteraque vel in incorporeis rebus vel in his
quae sunt corporea reperiuntur. Et si ea in rebus incorporeis invenit animus,
habet ilico incorporeum generis intellectum. Si vero corporalium rerum genera
speciesque perspexerit, aufert, ut solet, a corporibus incorporeorum naturam et
solam puramque ut in se ipsa forma est contuetur. Ita haec cum accipit animus
permixta corporibus, incorporalia dividens speculatur atque considerat. Nemo
ergo dicat falso nos lineam cogitare, quoniam ita eam mente capimus quasi
praeter corpora sit, cum praeter corpora esse non possit. Non enim omnis qui ex
subiectis rebus capitur intellectus aliter quam sese ipsae res habent, falsus
esse putandus est sed, ut superius dictum ƿ est, ille quidem qui hoc in
compositione facit falsus est, ut cum hominem atque equum iungens putat esse
centaurum, qui vero id in divisionibus et abstractionibus assumptionibusque ab
his rebus in quibus sunt efficit, non modo falsus non est, verum etiam solus id
quod in proprietate verum est invenire potest. Sunt igitur huiusmodi res in
corporalibus atque in sensibilibus, intelleguntur autem praeter sensibilia ut
eorum natura perspici et proprietas valeat comprehendi. Quocirca cum genera et
species cogitantur, tunc ex singulis in quibus sunt eorum similitudo colligitur
-- ut ex singulis hominibus inter se dissimilibus humanitatis similitudo, quae
similitudo cogitata animo veraciterque perspecta fit species; quarum specierum
rursus diversarum similitudo considerata, quae nisi in ipsis speciebus aut in
earum individuis esse non potest, efficit genus. Itaque haec sunt quidem in
singularibus, cogitantur vero universalia. Nihilque aliud species esse putanda
est nisi cogitatio collecta ex individuorum dissimilium numero substantiali
similitudine, genus vero cogitatio collecta ex specierum similitudine. Sed haec
similitudo cum in singularibus est fit sensibilis; cum in universalibus fit
intellegibilis -- eodemque modo cum sensibilis est in singularibus permanet;
cum intellegitur fit universalis. Subsistunt ergo circa sensibilia, intelleguntur
autem praeter corpora. Neque enim interclusum est ut duae res eodem in subiecto
sint ratione diversae, ut linea curua atque caua, quae ƿ res cum diversis
definitionibus terminentur diversusque earum intellectus sit, semper tamen in
eodem subiecto reperiuntur; eadem enim linea caua, eadem curua est. Ita quoque
generibus et speciebus, id est singularitati et universalitati, unum quidem
subiectum est; sed alio modo universale est cum cogitatur, alio singulare cum
sentitur in rebus his in quibus esse suum habet. His igitur terminatis omnis,
ut arbitror, quaestio dissoluta est. Ipsa enim genera et species subsistunt
quidem alio modo, intelleguntur vero alio. Et sunt incorporalia sed
sensibilibus iuncta subsistunt in sensibilibus. Intelleguntur vero ut per semet
ipsa subsistentia ac non in aliis esse suum habentia. Sed Plato genera et
species caeteraque non modo intellegi universalia, verum etiam esse atque
praeter corpora subsistere putat, Aristoteles vero intellegi quidem
incorporalia atque universalia sed subsistere in sensibilibus putat. Quorum
diiudicare sententias aptum esse non duxi, altioris enim est philosophiae.
Idcirco vero studiosius Aristotelis sententiam executi sumus, non quod eam
maxime probaremus sed quod hic liber ad Praedicamenta conscriptus est quorum
Aristoteles est auctor. ILLUD VERO QUEMADMODUM DE HIS AC DE PROPOSITIS
PROBABILITER ANTIQUI TRACTAVERUNT ET HORUM MAXIME PERIPATETICI, TIBI NUNC
TEMPTABO MONSTRARE. Praetermissis his quaestionibus quas altiores esse
praedixit, ƿ exoptat mediocrem introductorii operis tractatum. Sed ne haec ipsa
sibi harum quaestionum omissio vitio daretur, apposuit quemadmodum de
propositis tractaturus est, ex quorumque hoc opus auctoritate subnixus
aggrediatur ante denuntiat. Cum mediocritatem quidem tractatus promittit
detracta obscuritatis difficultate, animum lectoris inuitat, ut vero acquiescat
ac sileat ad id quod dicturus est, Peripateticorum auctoritate confirmat. Atque
ideo ait DE HIS, id est de generibus et speciebus de quibus superiores
intulerat quaestiones, AC DE PROPOSITIS, id est de differentiis, propriis atque
accidentibus, sese PROBABILITER disputaturum. PROBABILITER autem ait veri
similiter, quod Graeci *logikos* vel *endoxos* dicunt. Saepe enim et apud
Aristotelem *logikos* veri similiter ac probabiliter dictum invenimus et apud
Boethum et apud Alexandrum. Porphyrius quoque ipse in multis hac significatione
hoc usus est verbo quod nos scilicet in translatione, quod ait *logikos* ita
interpretari ut rationabiliter diceremus, omisimus. Longe enim melior ac verior
significatio ea visa est ut probabiliter sese dicere promitteret, id est non
praeter opinionem ingredientium atque lectorum, quod introductionis est
proprium. Nam cum ab imperitorum hominum mentibus doctrinae secretum altioris
abhorreat, talis esse introductio debet ut praeter opinionem ingredientium non
sit. Atque ideo melius ƿ probabiliter quam rationabiliter, ut nobis videtur,
interpretati sumus. Antiquos autem ait de eisdem disputasse rebus sed
<se> eorum illum maxime tractatum insequi quem Peripatetici Aristotele
duce reliquerint, ut tota disputatio ad Praedicamenta conveniat. Quaeri in ei
positionum principiis solet, cur unumquodque caeteris in disputationis ordine
praeponatur, velut nunc in genere dubitari potest, cur genus speciei,
differentiae, proprio accidentique praetulerit; de eo enim primitus tractat.
Respondebimus itaque iure factum videri; omne enim quod universale est, intra
semet ipsum caetera concludit, ipsum vero non clauditur. Maioris itaque meriti
est ac principalis naturae quod ita caetera cohercet, ut ipsum naturae
magnitudine nequeat ab aliis contineri. Genus igitur et species intra se
positas habet et earum differentias propriaque, nihilominus etiam accidentia,
atque ita de genere inchoandum fuit, quod caetera naturae suae magnitudine cohercet
et continet. Praeterea illa semper priora putanda sunt quae si auferat quis,
caetera perimuntur, illa posteriora quibus positis ea quae caeterorum
substantiam perficiunt, consequuntur, ut in genere et caeteris. Nam si animal
auferas, quod est hominis genus, homo quoque, quod species est, et rationale,
quod differentia, et risibile, quod proprium, et grammaticum, quod accidens,
non manebit et ƿ interemptum genus cuncta consumit. Si vero hominem esse
constituas vel grammaticum vel rationale vel risibile, animal quoque esse
necesse est. Sive enim homo est, animal est, sive rationale, sive risibile,
sive grammaticum, ab animalis substantia non recedit. Sublato igitur genere et
caetera consumuntur, positis caeteris sequitur genus; prior est igitur natura
generis, posterior caeterorum. Iure est igitur in disputati*one praepositum. Sed
quoniam generis nomen multa significat -- hoc est enim quod ait: VIDETUR AUTEM
NEQUE GENUS NEQUE SPECIES SIMPLICITER DICI. Ubi enim non est simplex dictio,
illic multiplex significatio est -- prius huius nominis significationes
discernit ac separat, ut de qua significatione generis tractaturus est, sub
oculis ponat. Sed cum neque genus neque species neque differentia nec proprium
nec accidens significatione simplici sint, cur de his tantum duobus, genere
inquam ac specie, dixit non simpliciter dici, cum proprium, differentia atque
accidens ipsa quoque sint significatione multiplici? Dicendum est quoniam
longitudinem vitans tantum speciem nominavit eamque idcirco, ne solum genus
significationis esse multiplicis putaretur. Enumerat autem primam quidem generis
significationem hoc modo: GENUS ENIM DICITUR ET ALIQUORUM QUODAMMODO SE
HABENTIUM AD UNUM ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO, SECUNDUM QUAM
SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS AB UNIUS SCILICET HABITUDINE, DICO
AUTEM ROMULI, ET MULTITUDINIS HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM EAM QUAE AB ILLO
EST COGNATIONEM SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAE. Una, inquit,
generis significatio est quae in multitudinem venit a quolibet uno principium
trahens, ad quem scilicet ita illa multitudo coniuncta est, ut ad se invicem
per eiusdem unius principium copulata sit, ut cum Romanorum dicitur genus;
multitudo enim Romanorum ab uno Romulo vocabulum trahans et ipsi Romulo et ad
se invicem quasi quadam nominis hereditate coniuncta est. Eadem enim quae a
Romulo societas descendit, Romanos inter se omnes uno generis nomine devincit
et colligat. Videtur autem secuisse hanc generis significationem in duas
partes, cum copulativam coniunctionem admiscuit dicens: GENUS DICITUR ET
ALIQUORUM QUODAMMODO SE HABENTIUM AD UNUM ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO,
tamquam et illud genus dicatur ad unum se aliquo modo habere et hoc rursus
genus dicatur, quod ad se invicem unius generis significatione coniuncti sint.
Hoc vero minime; eadem enim a quolibet uno propagata societas et ad illum qui
princeps est generis, totam multitudinem refert et ipsam ƿ inter se
multitudinem uno generis nomine conectit et continet. Quocirca non est putandus
divisionem fecisse sed omne quicquid in hac generis significatione
intellegendum fuit, aperuisse. Ordo autem verborum ita sese habet (qui est
hyperbaton intellegendus): 'genus enim dicitur et aliquorum ad unum se aliquo
modo habentium collectio et ad se invicem aliquo modo habentium' -- rursus
'collectio' subaudienda; est enim zeugma -- cuius significationis adiecit
exemplum: SECUNDUM QUAM SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS AB UNIUS
SCILICET HABITUDINE, DICO AUTEM ROMULI, ET MULTITUDINIS RURSUS HABITUDINE
HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM COGNATIONEM, EAM SCILICET QUAE AB ILLO EST, ID
EST ROMULO, SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAE, scilicet
multitudinis. Haec enim multitudo aliquo modo ad unum et ad se invicem habens
genus dicta est, ut ab aliis discerneretur, ut Romanorum genus ab Atheniensium
caeterorumque separatur, ut sit integer verborum ordo: 'genus enim dicitur et
aliquorum collectio ad unum se quodammodo habentium et ad se invicem, secundum
quam significationem Romanorum dicitur genus ab unius scilicet habitudine, dico
autem Romuli, et multitudinis secundum divisionem ab aliis generibus dictae,
habentium scilicet hominum aliquo modo ad invicem eam quae ab illo est, id est
Romulo, cognationem.' ƿ Atque haec hactenus; nunc de secunda generis
significatione dicendum est. DICITUR AUTEM ET ALITER RURSUS GENUS, QUOD EST
UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS PRINCIPIUM VEL AB EO QUI GENUIT VEL A LOCO IN QUO
QUIS GENITUS EST. SIC ENIM ORESTEM QUIDEM DICIMUS A TANTALO HABERE GENUS,
HYLLUM AUTEM AB HERCULE, ET RURSUS PINDARUM QUIDEM THEBANUM ESSE GENERE,
PLATONEM VERO ATHENIENSEM; ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE
GENERATIONIS, QUEMADMODUM ET PATER. HAEC AUTEM VIDETUR PROMPTISSIMA ESSE
SIGNIFICATIO; ROMANI ENIM SUNT QUI EX GENERE DESCENDUNT ROMULI, ET CECROPIDAE, QUI
A CECROPE, ET HORUM PROXIMI. Quattuor omnino sunt principia quae unumquodque
principaliter efficiunt. Est enim una causa quae effectiva dicitur, velut pater
filii, est alia quae materialis, velut lapides domus, tertia forma, velut
hominis rationabilitas, quarta, quam ob rem, velut pugnae victoria. Duae vero
sunt quae per accidens uniuscuiusque ƿ dicuntur esse principia, locus scilicet
ac tempus. Quoniam enim omne quod nascitur vel fit, in loco ac tempore est,
quicquid loco vel tempore natum factumue fuerit, eum locum vel id tempus
accidenter dicitur habere principium. Horum omnium in hac secunda generis
significatione duo quaedam ex alterutris assumit, quae ad significationem
generis videbuntur accommoda, ex his quidem quae principalia sunt, effectivum,;
ex his vero quae accidentia, locum. Ait enim 'genus dicitur et a quo quis
genitus est', quod est effectiva principalium causa, 'et in quo quis loco est
procreatus', quae est accidens causa principii. Itaque haec secunda
significatio duo continet, eum a quo quis procreatus est, et locum in quo quis
editus, ut exempla quoque demonstrant. Orestem enim dicimus a Tantalo genus
ducere; Tantalus quippe Pelopem, Pelops Atreum, Atreus Agamemnonem, Agamemnon
genuit Orestem. Itaque a procreatione genus hoc dictum est. At vero Pindarum
dicimus esse Thebanum, scilicet quoniam Thebis editus tale generis nomen
accepit. Sed quoniam diversum est illud, a quo quis procreatus est, locusque in
quo quis editus, videtur diversa esse generis significatio procreantis et loci,
quam in secunda scilicet parte enumerans unam fecit. Sed ne videretur duplex,
per similitudinem coniunxit dicens: ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE
GENERATIONIS, ƿ QUEMADMODUM ET PATER. Sed quoniam in significationibus evenit
fere, ut sit aliquid quod intellectui significatae rei propinquius esse
videatur, quoniam duas generis apposuit significationes, multitudinis scilicet
et procreantis, cui generis nomen convenientius aptetur, iudicat atque
discernit dicens hanc esse promptissimam generis significationem quae a
procreante deducta sit; hi enim maxime Cecropidae sunt qui a Cecrope
descendunt, hi Romani, qui a Romulo. Quae cum ita sint, confundi rursus generis
significationes videntur. Si enim hi sunt maxime Romani qui a Romulo originem
trahunt, et haec significatio illa est quae a procreante deducitur, ubi est
reliqua, quam primam quoque enumeravit, quae est 'multitudinis ad unum et ad se
invicem quodammodo se habentium collectio'? Sed acutius intuentibus plurimae
admodum differentiae sunt. Aliud est enim a quolibet primo procreante genus
ducere, aliud unum genus esse plurimorum. Illud enim et per rectam sanguinis
lineam fieri potest et non in multa diffundi, ut si per unicos familia
descendat, huic enim aptabitur secunda illa generis significatio, quae a procreante
deducitur; prima vero illa non nisi in multitudine consistit. Illud quoque est,
quod prima procreationis principium non requirit sed, ut ipse ait, sufficit
aliquo modo se habere ad id unde huiusmodi generis principium sumitur, secunda
vero significatio nullam vim nisi procreante sortitur. Item in illa primae
significationis multitudine huius secundae particularitas continetur, ut in ƿ
Romanorum genere Scipiadarum genus; nam cum sint Romani, Scipiadae sunt.
Quoniam enim ad Romulum et ad caeteros Romanos secundum Romuli habitudinem
iuncti sunt, Romani sunt, Seipiadae vero dicuntur ad secundam generis
significationem, quia eorum familiae Scipio et sanguinis principium fuit. ET
PRIUS QUIDEM APPELLATUM EST GENUS UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS PRINCIPIUM, DEHINC
ETIAM MULTITUDO EORUM QUI SUNT AB UNO PRINCIPIO, UT A ROMULO; NAMQUE DIVIDENTES
ET AB ALIIS SEPARANTES DICEBAMUS OMNEM ILLAM COLLECTIONEM ESSE ROMANORUM GENUS.
Sensus facilis et expeditus, si tamen ambiguitas una solvatur. Cum enim prius
multitudinis significationem retulerit ad generis nomen, post autem ad
procreationis initium, nunc contrario modo illam prius a se enumeratam
significationem dicere videtur quae est procreationis, illam vero posteriorem
quae est multitudinis; quod contrarium videri potest, si quis ad ordinem
superius digestae disputationis aspexerit. Sed hic non de se loquitur sed de
humani consuetudine sermonis, in quo prius eam significationem generis fuisse
dicit quae a procreante sit tracta, accedente vero aetate loquendi usu nomen
generis etiam ad multitudinem habentem se quodammodo ad aliquem fuisse
translatum, hoc vero idcirco, quoniam ƿ superius dixerat: haec enim videtur
promptissima esse significatio, ut ab hac, id est secunda, quam promptissimam
significationem esse dixit, illa quoque nuncupata videretur, quae est
multitudinis. Prius enim genus inter homines appellatum est quod quis a
generante deduceret, post autem factum est, ut per loquendi usum etiam
multitudinis ad aliquem quodammodo se habentis genus diceretur propter divisionem
scilicet gentium, ut esset inter eas nominis societatisque discretio. His
igitur expletis venit ad tertium genus quod inter philosophos tractatur
cuiusque ad dialecticam facultatem multus usus est. Horum quippe generum
historia magis vel poesis tractat exordium, tertium vero genus apud philosophos
consideratur. De quo hoc modo loquitur: ALITER AUTEM RURSUS GENUS DICITUR CUI
SUPPONITUR SPECIES, AD HORUM FORTASSE SIMILITUDINEM DICTUM. ETENIM PRINCIPIUM
QUODDAM EST HUIUSMODI GENUS EARUM QUAE SUB IPSO SUNT SPECIERUM, VIDETUR ETIAM
MULTITUDINEM CONTINERE OMNEM QUAE SUB EO EST. Duplicem significationem generis
supra posuit, nunc tertiam monstrare contendit, hanc autem ad superiorum
similitudinem ƿ dictam esse arbitratur. Superius autem dictae significationes
sunt una quidem, cum nomen generis quadam principii antiquitate ad se iunctam
multitudinem contineret, alia vero, cum genus ab unoquoque procreante
duceretur, quod eorum quae procreantur principium est. Cum igitur sint superius
duae generis propositae significationes, tertium nunc addit de quo inter
philosophos sermo est, illud scilicet cui supponitur species, quod idcirco
genus vocatum esse sub opinionis credit ambiguo, quoniam habet aliquam
similitudinem superiorum. Nam sicut illud genus quod ad multitudinem dicitur,
uno suo nomine multitudinem claudit, ita etiam genus plurimas species cohercet
et continet. Item ut genus illud quod secundum procreationem dicitur,
principium quoddam est eorum quae ab ipso procreantur, ita genus speciebus suis
est principium. Ergo quoniam utrisque est simile, idcirco nomen quoque generis
etiam in hac significatione a superioribus mutuatum esse veri simile est. TRIPLICITER
IGITUR CUM GENUS DICATUR, DE TERTIO APUD PHILOSOPHOS SERMO EST; QUOD ETIAM
DESCRIBENTES ASSIGNAVERUNT ƿ GENUS ESSE DICENTES QUOD DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, UT ANIMAL. Iure tertium
genus philosophi ad disputationem sumunt; hoc enim solum est quod substantiam
monstrat, caetera vero aut unde quid existat aut quemadmodum a caeteris
hominibus in unam quasi populi formam dividatur ostendunt. Nam illud quod
multitudinem continet genus, illius multitudinis quam continet substantiam non
demonstrat sed tantum uno nomine collectionem populi facit, ut ab alterius
generis populo segregetur. Item illud quod secundum procreationem dictum est,
non rei procreatae substantiam monstrat sed tantum quod eius fuerit
procreationis initium. At vero genus id cui supponitur species, ad speciem
accommodatum speciei substantiam informat. Et quia inter philosophos haec
maxima est quaestio, quid unumquodque sit -- tunc enim unumquodque scire
videmur, quando quid sit agnoscimus -- idcirco reiectis caeteris de hoc genere
quam maxime apud philosophos sermo est, quod etiam describentes assignaverunt
ea descriptione quam subter annexuit. Diligenter vero ait describentes, non
definientes; definitio enim fit es genere, genus autem aliud genus habere non
poterit. Idque obscurius est quam ut primo aditu dictum pateat. Fieri autem
potest ut res quae ƿ alii genus sit, alii generi supponatur, non quasi genus
sed tamquam species sub alio collocata. Unde non in eo quod genus est, supponi
alicui potest sed cum supponitur, ilico species fit. Quae cum ita sint,
ostenditur genus ipsum in eo quod genus est, genus habere non posse. Si igitur
voluisset genus definitione concludere, nullo modo potuisset; genus enim aliud
quod ei posset praeponere, non haberet, atque idcirco descriptionem ait esse
factam, non definitionem. Descriptio vero est, ut in priore volumine dictum est
ex proprietatibus informatio quaedam rei et tamquam coloribus quibusdam
depictio. Cum enim plura in unum convenerint, ita ut omnia simul rei cui
applicantur aequentur, nisi ex genere vel differentiis haec collectio fiat,
descriptio nuncupatur. Est igitur descriptio generis haec: genus est quod de
pluribus et differentibus specie in eo quod quid sit praedicatur. Tria haec
requiruntur in genere, ut de pluribus praedicetur, ut de specie differentibus,
ut in eo qund quid sit de qua re quoniam ipse posterius latius disputat, nos
breviter huius rei intellegentiam significemus exemplo. Sit enim nobis in forma
generis animal. Id de aliquibus sine dubio praedicatur, homine scilicet, equo,
bove et caeteris. Sed haec plura sunt. Animal igitur de pluribus praedicatur,
homo vero, equus atque bos talia sunt, ut a se discrepent, nec qualibet
mediocri re sed tota specie, id est tota forma suae substantiae. De quibus
dicitur animal; homo enim et equus et bos animalia nuncupantur. Praedicatur
ergo animal de pluribus specie differentibus. Sed quonam modo fit ƿ haec
praedicatio? Non enim quicquid interrogaveris, mox animal respondetur: non enim
si quantus sit homo interrogaveris, 'animal' respondebitur, ut opinor; hoc enim
ad quantitatem pertinet, non ad substantiam. Item si 'qualis' interrogess ne
huic quidem responsio convenit animalis, caeterisque omnibus interrogationibus
hanc animalis responsionem ineptam atque inutilem semper esse reperies, nisi ei
tantum apta est quae quid sit interroget. Interrogantibus enim nobis quid sit
homo, quid sit equus, quid sit bos, 'animalia' respondebitur. Ita nomen
animalis ad interrogationem 'quid sit' de homine, equo atque bove ac de
caeteris praedicatur, unde fit ut animal praedicetur de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit. Et quoniam generis haec definitio est,
animal hominis, equi, bovis genus esse necesse est. Omne autem genus aliud est
quod in semet ipso atque in re intellegitur, aliud quod alterius praedicatione.
Sua enim proprietas ipsum esse constituit, ad alterum relatio genus facit, ut
ipsum animal, si eius substantiam quaeras, dicam substantiam esse animatam
atque sensibilem. Haec igitur definitio rem monstrat per se sicut est, non
tamquam referatur ad aliud. At vero cum dicimus animal genus esse, non, ut
arbitror, tunc de re ipsa hoc dicimus sed de ea relatione qua potest animal ad
caeterorum quae sibi subiecta ƿ sunt praedicationem referri. Itaque character
est quidam ac forma generis in eo quod referri praedicatione ad eas res potest,
quae cum sint plures et specie differentes, in earum tamen substantia praedicatur.
Huius autem definitionis rationem per exempla subiecit dicens: EORUM ENIM QUAE
PRAEDICANTUR, ALIA QUIDEM DE UNO DICUNTUR SOLO, SICUT INDIVIDUA UT SOCRATES ET
HIC ET HOC, ALIA VERO DE PLURIBUS, QUEMADMODUM GENERA ET SPECIES ET
DIFFERENTIAE ET PROPRIA ET ACCIDENTIA COMMUNITER SED NON PROPRIE ALICUI. EST
AUTEM GENUS QUIDEM UT ANIMAL, SPECIES VERO UT HOMO, DIFFERENTIA AUTEM UT
RATIONALE, PROPRIUM UT RISIBILE, ACCIDENS UT ALBUM, NIGRUM SEDERE. Omnium quae
praedicantur quolibet modo, facit Porphyrius divisionem idcirco, ut ab reliquis
omnibus praedicationem generis seiungat ac separet, hoc modo. Omnium, inquit,
quae praedicantur, alia de singularitate, alia de pluralitate dicuntur. ƿ De
singularitate vero, inquit, praedicantur quaecumque unum quodlibet habent
subiectum de quo dici possint, ut ea quibus singula subiecta sunt individua, ut
Socrates, Plato, ut hoc album quod in hac proposita nive est, ut hoc scamnum in
quo nunc sedemus, non omne scamnum -- hoc enim universale est -- sed hoc quod
nunc suppositum est, nec album quod in nive est -- universale est enim album et
nix -- sed hoc album quod in hac nive nunc esse conspicitur; hoc enim non
potest de quolibet alio albo praedicari quod in hac nive est, quia ad
singularitatem deductum est atque ad in dividuam formam constrictum est
individui participatione. Alia vero sunt quae de pluribus praedicantur, ut
genera, species, differentiae et propria et accidentia communiter sed non
proprie alicui. Genera quidem de pluribus praedicantur speciebus suis, species
vero de pluribus praedicantur individuis; homo enim, quod est animalis species,
plures sub se homines habet de quibus appellari possit. Item equus, qui sub
animali est loco speciei, plurimos habet individuos equos de quibus
praedicetur. Differentia vero ipsa quoque de pluribus speciebus dici potest, ut
rationale de homine ac de deo corpolibusque caelestibus, quae, sicut Platoni
placet, animata sunt et ratione vigentia. Proprium item etsi de una specie
praedicatur, de multis tamen individuis dicitur, quae sub convenienti specie
collocantur, ut risibile de Platone, Socrate et caeteris individuis quae homini
supponuntur. Accidens etiam ƿ de multis dicitur; album enim et nigrum de multis
omnino dici potest quae a se genere specieque seiuncta sunt. Sedere etiam de
multis dicitur; homo enim sedet, simia sedet, aves quoque, quorum species longe
diversae sunt. Accidens autem quoniam communiter accidens esse potest et
proprie alicui, idcirco determinavit dicens et accidentia communiter sed non
proprie alicui. Quae enim proprie alicui accidunt, individua fiunt et de uno
tantum valentia praedicari, ea quae communiter accipiuntur, de pluribus dici
queunt. Ut enim de nive dictum est, illud album quod in hac subiecta nive est,
non est communiter accidens sed proprie huic nivi quae oculis ostensionique
subiecta est. Itaque ex eo quod communiter praedicari poterat -- de multis enim
album dici potest, ut albus homo, albus equus, alba nix -- factum est, ut de
una tantum nive praedicari illud album: possit cuius participatione ipsum
quoque factum est singulare. Omnino autem omnia genera vel species vel
differentiae vel propria vel accidentia, si per semet ipsa speculemur in eo
quod genera vel species vel differentiae vel propria vel accidentia sunt,
manifestum est quoniam de pluribus praedicantur. At si ea in his speculemur in
quibus sunt, ut secundum subiecta eorum formam et substantiam metiamur, evenit
ut ex pluralitate praedicationis ad singularitatem videantur adduci. Animal
enim, ƿ quod genus est, de pluribus praedicatur sed cum hoc animal in Socrate
consideramus -- Socrates enim animal est -- ipsum animal fit individuum,
quoniam Socrates est individuus ac singularis. Item homo de pluribus quidem
hominibus praedicatur sed si illam humanitatem quae in Socrate est individuo
consideremus, fit individua, quoniam Socrates ipse individuus est ac
singularis. Item differentia ut rationale de pluribus dici potest sed in
Socrate individua est. Risibile etiam cum de pluribus hominibus praedicetur, in
Socrate fit unicum. Communiter quoque accidens, ut album, cum de pluribus dici
possit, in unoquoque singulari perspectum individuum est. Fieri autem potuit
commodior divisio hoc modo. Eorum quae dicuntur, alia quidem ad singularitatem
praedicantur, alia ad pluralitatem, eorum vero quae de pluribus praedicantur,
alia secundum substantiam praedicantur, alia secundum accidens. Eorum quae
secundum substantiam praedicantur, alia in eo quod quid sit dicuntur, alia in
eo quod quale sit, in eo quod quid sit quidem, genus ac species, in eo quod
quale sit, differentia. Item eorum quae in eo quod quid sit praedicantur, alia
de speciebus praedicantur pluribus, alia minime; de speciebus pluribus
praedicantur genera, de nullis vero species. Eorum autem quae secundum accidens
praedicantur, alia quidem sunt quae de pluribus praedicantur, ut accidentia, ƿ
alia quae de uno tantum, ut propria. Posset autem fieri etiam huiusmodi
divisio. Eorum quae praedicantur, alia de singulis praedicantur, alia de
pluribus. Eorum quae de pluibus, alia in eo quod quid sit, alia in eo quod
quale sit praedicantur. Eorum quae in eo quod quid sit, alia de differentibus
specie dicuntur, ut genera, alia minime, ut species, eorum autem quae in eo
quod quale sit de pluribus praedicantur, alia quidem de differentibus specie
praedicantur, ut differentiae et accidentia, alia de una tantum specie, ut
propria. Eorum vero quae de differentibus specie in eo quod quale sit
praedicantur, alia quidem in substantia praedicantur, ut differentiae, alia in
communiter evenientibus, ut accidentia. Et per hanc divisionem quinque barum
rerum definitiones colligi possunt hoc modo. Genus est quod de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Species est quod de pluribus
minime specie differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Differentia est
quod de pluribus specie differentibus in eo quod quale sit in substantia
praedicatur. Proprium est quod de una tantum specie in eo quod quale sit non in
substantia praedicatur. Accidens est quod de pluribus specie differentibus in
eo quod quale sit non in substantia praedicatur. Et nos quidem has divisiones
fecimus, ut omnia a semet ipsis separaremus, Porphyrio vero alia fuit intentio.
Non enim omnia nunc a semet ipsis disiungere festinabat sed tantum ut caetera a
generis forma et proprietate separaret. Idcirco divisit quidem omnia quae
praedicantur aut in ea quae de singulis praedicantur, aut in ea quae de
pluribus, ea vero quae de pluribus praedicantur, aut genera esse dilit aut
species aut caetera, horumque exempla subiciens adiungit: AB HIS ERGO QUAE DE
UNO SOLO PRAEDICANTUR, DIFFERUNT GENERA EO QUOD DE PLURIBUS ASSIGNATA
PRAEDICENTUR, AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS, AB SPECIEBUS QUIDEM, QUONIAM
SPECIES ETSI DE PLURIBUS PRAEDICANTUR SED NON DE DIFFERENTIBUS SPECIE SED
NUMERO; HOMO ENIM CUM SIT SPECIES, DE SOCRATE ET PLATONE PRAEDICATUR, QUI NON
SPECIE DIFFERUNT A SE INVICEM SED NUMERO, ANIMAL VERO CUM GENUS SIT, DE HOMINE
ET BOVE ET EQUO PRAEDICATUR, QUI DIFFERUNT A SE INVICEM ET SPECIE QUOQUE, NON
NUMERO SOLO. A PROPRIO VERO DIFFERT GENUS, QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA
SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM, PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA SPECIE SUNT
INDIVIDUIS, QUEMADMODUM ƿ RISIBILE DE HOMINE SOLO ET DE PARTICULARIBUS
HOMINIBUS, GENUS AUTEM NON DE UNA SPECIE PRAEDICATUR SED DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS SPECIE. A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS, QUONIAM ETSI DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE
PRAEDICANTUR DIFFERENTIAE ET COMMUNITER ACCIDENTIA SED NON IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICANTUR SED IN EO QUOD QUALE QUID SIT INTERROGANTIBUS ENIM NOBIS ILLUD DE
QUO PRAEDICANTUR HAEC, NON IN EO QUOD QUID SIT DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN
EO QUOD QUALE SIT. INTERROGANTI ENIM QUALIS EST HOMO, DICIMUS RATIONALIS, ET IN
EO QUOD QUALIS EST CORUUS, DICIMUS QUONIAM NIGER. EST AUTEM RATIONALE QUIDEM
DIFFERENTIA, NIGRUM VERO ACCIDENS. QUANDO AUTEM QUID EST HOMO INTERROGAMUR,
ANIMAL RESPONDEMUS; ERAT AUTEM HOMINIS GENUS ANIMAL. Nunc genus a caeteris
omnibus quae quolibet modo praedicantur ƿ separare contendit hoc modo. Quoniam
enim genus de pluribus praedicatur, statim differt ab his quidem quae de uno
tantum praedicantur quaeque unum quodlibet habent individuum ac singulare
subiectum; sed haec differentia generis ab his quae de uno praedicantur,
communis ei est cum caeteris, id est specie, differentia, proprio atque
accidenti idcirco, quoniam ipsa quoque de pluribus praedicantur. Horum igitur
singulorum differentias a genere colligit, ut solum intellegendum genus quale
sit sub animi deducat aspectum, dicens: AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS
PRAEDICANTUR, DIFFERT GENUS, AB SPECIEBUS QUIDEM PRIMUM, QUONIAM SPECIES ETSI
DE PLURIBUS PRAEDICANTUR, NON TAMEN DE DIFFERENTIBUS SPECIE SED NUMERO. Species
enim sub se plurimas species habere non poterit, alioquin genus, non species
appellaretur. Si enim genus est quod de pluribus specie differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, cum species de pluribus dicatur et in eo quod quid
sit, huic si adiciatur ut de specie differentibus praedicetur, speciei forma transit
in generis; id quoque exemplo intellegi fas est. Homo enim praedicatur de
Socrate, Platone et caeteris quae a se non specie disiuncta sunt, sicut homo
atque equus sed numero: quod quidem habet dubitationem quid sit boc quod
dicitur numero differre. Numero enim differre aliquid videbitur quotiens
numerus a numero differt, ut grex boum qui fortasse continet triginta boves,
differt numero ab alio boum grege, si centum in se contineat boves; in eo enim
quod grex est, non differunt, in eo quod boves, ne eo quidem: numero igitur
differunt, quod illi plures, illi vero sunt pauciores. Quomodo igitur Socrates
et Plato specie non differunt sed numero, cum et Socrates unus sit et Plato
unus, unitas vero numero ab unitate non differat? Sed ita intellegendum quod
dictum est numero differentibus, id est in numerando differentibus, hoc est dum
numerantur differentibus. Cum enim dicimus 'hic Socrates est, hic Plato', duas
fecimus unitates, ac si digito tangamus dicentes 'hic unus est' de Socrate,
rursus de Platone 'hic unus est', non eadem unitas in Socrate numerata est quae
in Platone. Alioquin posset fieri ut secundo tacto Socrate Plato etiam
monstraretur. Quod non fit. Nisi enim tetigeris Socratem vel mente vel digito
itemque tetigeris Platonem, non facies duos, dum numerantur ergo differunt qute
sunt numero differentia. Cum igitur species de numero differentibus, non de
specie praedicetur, genus de pluribus et differentibus specie dicitur, ut de
bove, de equo et de caeteris quae a se specie invicem differunt, non numero
solo. Tribus enim modis unumquodque vel differre ab aliquo dicitur vel alicui
idem esse, genere, specie, numero. Quaecumque igitur genere eadem sunt, non
necesse est eadem esse specie, ut si eadem sint genere, differant specie. Si
vero eadem sint specie, genere quoque eadem esse necesse est, ut cum homo atque
equus idem sint genere -- uterque enim animal nuncupatur -- differunt specie,
quoniam alia est hominis species, alia equi. Socrates vero atque Plato cum idem
sint specie, idem quoque sunt genere; utrique enim et sub hominis et sub
animalis praedicatione ponuntur. Si quid vero vel genere vel specie idem sit,
non necesse est idem esse numero, quod si idem sit numero, idem et specie et
genere esse necesse est; ut Socrates et Plato, cum et genere animalis et specie
hominis idem sint, num ero tam en reperiuntur esse disiuncti. Gladius vero
atque ensis idem sunt numero, nihil enim omnino aliud est ensis quam gladius.
Sed nec specie diversi sunt, utrumque enim gladius est, nec genere, utrumque
enim instrumentum est, quod est gladii genus. Quoniam igitur homo, bos atque
equus, de quibus animal praedicatur, specie differunt, numero ergo etiam eos
differre necesse est. Idcirco hoc plus habet genus ab specie, quod de specie
differentibus praedicatur. Nam si integram generis definitionem demus, dabimus
hoc modo: genus est quod de pluribus ƿ specie et numero differentibus in eo
quod quid sit praedicatur, at vero speciei sic: species est quod de pluribus
numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur. A PROPRIO VERO DIFFERT
GENUS, QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM,
PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA SPECIE SUNT INDIVIDUIS. Proprium semper uni
speciei adesse potest neque eam relinquit nec transit ad aliam, atque idcirco
proprium nuncupatum est, ut risibile hominis; itaque et de ea specie cuius est
proprium praedicatur et de his individuis quae sub illa sunt specie, ut risibile
de homine dicitur et de Socrate et Platone et caeteris quae sub hominis nomine
continentur. Genus vero non de una tantum specie, ut dictum est sed de
pluribus. Differt igitur genus a proprio eo quod de pluribus speciebus
praedicatur, cum proprium de una tantum de qua dicitur appelletur et de his quae
sub illa sunt individuis. A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT
ACCIDENTIBUS DIFFERT GENUS. Differentiae atque accidentis discrepantiam a
genere una separatione concludit. Omnino enim quia haec in eo quod quid sit
minime praedicantur, eo ipso segregantur a genere; nam in caeteris quidem
propinqua sunt generi, nam et ƿ de pluribus praedicantur et de specie
differentibus sed non in eo quod quid sit. Si quis enim interroget: qualis est
homo? respondetur rationalis, quod est differentia; si quis: qualis est coruus?
dicitur niger, quod est accidens. Si autem interroges: quid est homo? animal
respondebitur, quod est genus. Quod vero ait: HAEC NON IN EO QUOD QUID SIT
DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN EO QUOD QUALE SIT, hoc magis quaestioni
occurrit huiusmodi. Aristoteles enim differentias in substantis putat oportere
praedicari. Quod autem in substantia praedicatur, hoc rem de qua praedicatur,
non quale sit sed quid sit ostendit. Unde non videtur differentia in eo quod
quale sit praedicari sed potius in eo quod quid sit. Sed solvitur hoc modo.
Differentia enim ita substantiam demonstrat, ut circa substantiam qualitatem
determinet, id est substantialem proferat qualitatem. Quod ergo dictum est
magis, tale est tamquam si diceret: videtur quidem substantiam significare
atque idcirco in eo quod quid sit praedicari sed magis illud est verius, quia
tametsi substantiam monstret, tamen in eo quod quale sit praedicatur. QUARE DE
PLURIBUS PRAEDICARI DIVIDIT GENUS AB HIS QUAE DE UNO SOLO EORUM QUAE SUNT
INDIVIDUA PRAEDICANTUR, DIFFERENTIBUS VERO SPECIE SEPARAT AB HIS QUAE ƿ SICUT
SPECIES PRAEDICANTUR VEL SICUT PROPRIA; IN EO AUTEM QUOD QUID SIT PRAEDICARI
DIVIDIT A DIFFERENTIIS ET COMMUNITER ACCIDENTIBUS, QUAE NON IN EO QUOD QUID SIT
SED IN EO QUOD QUALE SIT VEL QUODAMMODO SE HABENS PRAEDICANTUR DE QUIBUS
PRAEDICANTUR. Tria esse diximus quae significationem hanc tertiam generis
informarent, id est de pluribus praedicari, de specie differentibus et in eo
quod quid sit. Quae singulae partes genus a caeteris quae quomodolibet
praedicantur distribuant ac secernunt, quod ipse breviter colligens dicit; id,
enim quod' de pluribus praedicatur, genus ab his dividit quae de uno tantum
praedicantur individuo. Individuum autem pluribus dicitur modis. Dicitur
individuum quod omnino secari non potest, ut unitas vel mens; dicitur individuum
quod ob soliditatem dividi nequit, ut adamans; dicitur individuum cuius
praedicatio in reliqua similia non convenit, ut Socrates: nam cum illi sint
caeteri homines similes, non convenit proprietas et praedicatio Socratis in
caeteris. Ergo, ab his quae de uno tantum praedicantur, genus differt eo quod
de pluribus praedicatur restant igitur quattuor, species et proprium,
differentia et accidens, ƿ quorum a genere differentias colligamus. Singulis
igitur differentiis ab his rebus segregabitur genus. Ea quidem differentia qua
de specie differentibus genus dicitur, separat ab his quae sicut species
praedicantur vel sicut propria. Species enim omnino de nulla specie dicitur,
proprium vero de una tantum specie praedicatur atque ideo non de specie
differentibus. Item genus a differentia et accidenti differt, quod in eo quod
quid sit praedicatur; illa enim in eo quod quale sit appellantur, ut dictum
est. Itaque genus quidem ab his quae de uno praedicantur differt in quantitate
praedicationis, ab speciebus vero et proprio in subiectorum natura, quoniam
genus de specie differentibus dicitur, proprium vero et species minime. Item
genus in qualitate praedicationis a differentia accidentique dividitur.
Qualitas enim praedicationis quaedam est vel in eo quod quid sit vel in eo quod
quale sit praedicari. NIHIL IGITUR NEQUE SUPERFLUUM NEQUE MINUS CONTINET
GENERIS DICTA DESCRIPTIO. Omnis descriptio vel definitio debet ei quod
definitur aequari. Si enim definitio definito non sit aequalis et si quidem
maior sit, etiam quaedam alia continebit et non necesse est ut semper definiti
substantiam monstret; si minor, ad omnem definitionem ƿ substantiae non
pervenit. Omnia enim quae maiora sunt, de minoribus praedicantur, ut animal de
homine, minora vero de maioribus minime; nemo enim vere dicere potest 'omne
animal homo est'. Atque idcirco si sibi praedicatio convertenda est, aequalis
oportebit sit. Id autem fieri potest, si neque superfluum quicquam habet neque
diminutum, ut in ea ipsa generis descriptione. Dictum est enim esse genus quod
de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit praedicetur, quae
descriptio cum genere converti potest, ut dicamus quicquid de pluribus specie
differentibus in eo quod quid sit praedicetur, id esse genus. Quodsi converti
potest, ut ait, nec plus neque minus continet generis facta descriptio. Superior
de genere disputatio videatur forsitan omnem etiam speciei consumpsisse
tractatum. Nam cum genus ad aliquid praedicetur, id est ad speciem, cognosci
natura generis non potest, si speciei quae sit intellegentia nesciatur. Sed
quoniam diversa est in suis naturis eorum consideratio atque discretio, diversa
in permixtis, idcirco sicut singula in prooemio proposuit, ita dividere cuncta
persequitur. Ac primum post generis disputationem de specie tractat. De qua
quidem dubitari potest. Si enim haec fuit ratio praeponendi generis reliquis
omnibus, quod naturae suae magnitudine caetera contineret, non aequum erat
speciem differentiae in ordine tractatus anteponere, quod differentia speciem
contineret, cum praesertim differentiae ipsas species informent. Prius autem
est quod informat quam id quod eius informatione perficitur. Posterior igitur
est species a differentia, prius igitur de differentia tractandum fuit. Etenim
prooemio etiam consentiret, in quo eum ordinem collocavit quem naturalis ordo
suggessit, dicens utile esse nosse quid genus sit et quid differentia. Huic
respondendum est quaestioni, quoniam omnia quaecumque ƿ ad aliquid
praedicantur, substantiam semper ex oppositis sumunt. Ut igitur non potest esse
pater, nisi sit filius, nec filius, nisi praecedat pater, alteriusque nomen
pendet ex altero, ita etiam in genere ac specie videre licet. Species quippe
nisi generis non est rursusque genus esse non potest, nisi referatur ad
speciem; nec vero substantiae quaedam aut res absolutae esse putandae sunt
genus ac species, ut superius quoque dictum est sed quicquid illud est quod in
naturae proprietate consistat, id tunc fit genus ac species, cum vel ad
inferiora vel ad superiora referatur. Quorum ergo relatio alterutrum
constituit, eorum continens factus est iure tractatus. De specie igitur
inchoans ait hoc modo: SPECIES AUTEM DICITUR QUIDEM ET DE UNIUSCUIUSQUE FORMA,
SECUNDUM QUAM DICTUM EST: 'PRIMUM QUIDEM SPECIES DIGNA IMPERIO'. DICITUR AUTEM
SPECIES ET EA QUAE EST SUB ASSIGNATO GENERE, SECUNDUM QUAM SOLEMUS DICERE
HOMINEM QUIDEM SPECIEM ANIMALIS, CUM SIT GENUS ANIMAL, ALBUM AUTEM COLORIS
SPECIEM, TRIANGULUM VERO FIGURAE SPECIEM. Sicut generis supra significationes
distinxit aequivocas, ita idem in specie facit dicens non esse speciei
simplicem significationem. Et ponit quidem duas, longe autem plures esse ƿ
manifestum est, quas idcirco praeteriit, ne lectoris animum prolixitate
confunderet. Dicit autem primum quidem speciem vocali uniuscuiusque formam,
quae ex accidentium congregatione perficitur. Cautissime autem dictum est
uniuscuiusque, hoc enim secundum accidens dicitur. Quae enim unicuique
individuo forma est, ea non ex substantiali quadam forma species sed ex
accidentibus venit. Alia est enim substantialis formae species quae humanitas
nuncupatur, eaque non est quasi supposita animali sed tamquam ipsa qualitas
substantiam monstrans; haec enim et ab bac diversa est quae uniuscuiusque
corpori accidenter insita est, et ab ea quae genus deducit in partes. Postremumque
plura sunt quae cum eadem sint, diversis tamen modis ad aliud atque aliud
relata intelleguntur, ut hanc ipsam humanitatem in eo quod ipsa est si
perspexeris, species est eaque substantialem determinat qualitatem; si sub
animali eam intellegendo locaveris, deducit animalis in sese participationem
separaturque a caeteris animalibus ac fit generis species. Quodsi uniuscuiusque
proprietatem consideres, id est quam virilis uultus, quam firmus incessus
caeteraque quibus individua conformantur et quodammodo depinguntur, haec est
accidens species secundum quam dicimus quemlibet illum imperio esse aptum
propter formae ƿ eximiam dignitatem. Huic aliam adiungit speciei
significationem, id est eam quam supponimus generi. Nos vero triplicem speciei
significationem esse subicimus, unam quidem substantiae qualitatem, aliam
cuiuslibet individui propriam formam, tertiam s de qua nunc loquitur, quae sub
genere collocatur. Credendum vero est propter obscuritatem eius quam nos
adiecimus, quia nimirum altiorem atque eruditiorem quaereret intellectum, ea,
tacita praetermissaque caeteras edidisse. Cuius quidem speciei haec exempla
subiecit, ut hominem quidem animalis speciem, album, autem coloris, triangulum
vero figurae; haec enim omnia species nuncupantur eorum quae sunt genera animal
quidem hominis, albi autem color, trianguli figura. QUODSI ETIAM GENUS
ASSIGNANTES SPECIEI MEMINIMUS DICENTES QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE
IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR, ET SPECIEM DICIMUS ID QUOD SUB GENERE EST. Dudum
cum generis description em assignaret, in generis definitione speciei nomen
iniecit dicens id esse genus quod de pluribus specie differentibus in eo quod
quid sit praedicaretur, ut scilicet per speciei nomen definiret genus. Nunc
vero cam speciem definire contendat, generis utitur nuncupatione dicens speciem
esse quae sub genere ponatur. Cui quidem dicto illa quaestio iure videtur
opponi. Omnis enim definitio rem declarare debet quam definitio concludit,
eamque apertiorem reddere quam suo nomine monstrabatur. Ex notioribus igitur
fieri oportet definitionem quam res illa sit quae definitur. Cum igitur per
speciei nomen describeret vel definiret genus, abusus est vocabulo speciei
velut notiore quam generis atque ita ex notioribus descripsit genus. Nunc vero
cum speciem vellet termino descriptionis includere, generis utitur nomine
rerumque convertit notionem, ut in generis quidem sit notius speciei vocabulum,
in speciei autem descriptione sit notius generis, quod fieri nequit. Si enim
generis vocabulum notius est quam speciei, in definitione generis speciei
nomine uti non debuit. Quodsi speciei nomen facilius intellegitur quam generis,
in definitione speciei nomen generis non fuit apponendum. Cui quaestioni
occurrit dicens: NOSSE ASTEM OPORTET <QUOD>, QUONIAM ET GENUS ALICUIUS
EST GENUS ET SPECIES ALICUIUS EST SPECIES, IDCIRCO NECESSE EST ET IN UTRORUMQUE
RATIONIBUS UTRISQUE UTI. Omnia quaecumque ad aliquid praedicantur, ex his de
quibus praedicantur, substantiam sortiuntur; quodsi definitio uniuscuiusque
substantiae proprietatem debet ostendere, iure ex alterutro fit descriptio in
his quae invicem referuntur. Ergo quoniam genus speciei genus est et
substantiam suam et ƿ vocabulum genus ab specie sumit, in definitione generis
speciei nomen est aduocandum, quoniam vero species id quod est sumit el genere,
nomen generis in speciei descriptione non fuit relinquendum. Quoniam vero
diversae sunt specierum qualitates -- aliae enim sunt species, quae et genera
esse possunt, aliae, quae in sola speciei permanent proprietate neque in naturam
generis transeunt -- idcirco multiplicem speciei definitionem dedit dicens: ASSIGNANT
ERGO ET SIC SPECIEM: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB GENERE ET DE QUO GENUS IN EO
QUOD QUID SIT PRAEDIAATUR. AMPLIUS AUTEM SIC QUOQUE: SPECIES EST QUOD DE
PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR. SED HAEC
QUIDEM ASSIGNATIO SPECIALISSIMAE EST ET QUAE SOLUM SPECIES EST, ALIAE VERO ERUNT
ETIAM NON SPECIALISSIMARUM. Tribus speciem definitionibus informavit, quarum
quidem duae omni speciei conveniunt omnesque quae quolibet modo species
appellantur, sua conclusione determinant, tertia vero non ita. Cum enim duae
sint specierum formae, una quidem, cum species alicuius aliquando etiam
alterius genus esse potest, altera, cum tantum species est neque in formam
generis ƿ transit, priores quidem duae, illa scilicet in qua dictum est id esse
speciem quod sub genere ponitur, et rursus in qua dictum est id esse speciem de
quo genus in eo quod quid sit praedicatur, omni speciei conveniunt. Id enim
tantum hae definitiones monstrant quod sub genere ponitur. Nam et ea quae dicit
id esse speciem quod sub genere ponitur, eam vim significat speciei qua
refertur ad genus, et ea quae dicit id esse speciem de quo genus in eo quod
quid sit praedicatur, eam rursus significat speciei formam quam retinet ex
generis praedicatione. Idem est autem et poni sub genere et de eo praedicari
genus, sicut idem est supponi generi et ei genus praeponi. Quodsi omnis species
sub genere collocatur, manifestum est omnem speciem hoc ambitu descriptionis
includi. Sed tertia definitio de ea tantum specie loquitur quae numquam genus
est et quae solum species restat. Haec autem species ea est quae de
differentibus specie minime praedicatur. Nam si id habet genus plus ab specie,
quod de differentibus specie praedicatur, si qua species praedicetur quidem de
subiectis sed non de specie differentibus, ea solum erit superioris generis
species, subiectorum vero non erit genus. Igitur praedicatio ea quam species
habet ad subiecta, si talis sit, ut de differentibus specie non praedicetur,
distinguit eam ab his speciebus ƿ quae genera esse possunt et monstrat eam
solum speciem esse nec generis praedicationem tenere. Illa igitur tertia
descriptio speciei quae magis species ac specialissima dicitur, definitur hoc
modo: SPECIES EST QUOD DE PLURIBUS NUMERO DIFFERENTIBUS IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICATUR, UT HOMO; praedicatur enim de Cicerone ac Demosthene et caeteris
qui a se, ut dictum est, non specie sed numero discrepant. Ex tribus igitur
definitionibus duae quidem et specialissimis et non specialissimis aptae sunt,
haec vero tertia solam ultimam speciem claudit. Ut autem id apertius liqueat,
rem paulo altius orditur eamque congruis inlustrat exemplis: PLANUM AUTEM ERIT
QUOD DICITUR HOC MODO. IN UNOQUOQUE PRAEDICAMEUTO SUNT QUAEDAM GENERALISSIMA ET
RURSUS ALIA SPECIALISSIMA ET INTER GENERALISSIMA ET SPECIALISSIMA SUNT ALIA.
EST AUTEM GENERALISSIMUM QUIDEM SUPER QUOD NULLUM ULTRA ALIUD SIT SUPERVENIENS
GENUS, SPECIALISSIMUM AUTEM, POST QUOD NON ERIT ALIN INFERIOR SPECIES, INTER
GENERALISSIMUM AUTEM ET SPECIALISSIMUM ET GENERA ET SPECIES SUNT EADEM, AD
ALIUD ƿ QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA. SIT AUTEM IN UNO PRAEDICAMENTO MANIFESTUM
QUOD DICITUR. SUBSTANTIA EST QUIDEM ET IPSA GENUS, SUB HAC AUTEM EST CORPUS,
SUB CORPORE VERO ANIMATUM CORPUS, SUB QUO ANIMAL, SUB ANIMALI VERO RATIONALE
ANIMAL, SUB QUO HOMO, SUB HOMINE VERO SOCRATES ET PLATO ET QUI SUNT
PARTICULARES HOMINES. SED HORUM SUBSTANTIA QUIDEM GENERALISSIMUM EST ET QUOD
GENUS SIT SOLUM, HOMO VERO SPECIALISSIMUM ET QUOD SPECIES SOLUM SIT, CORPUS
VERO SPECIES QUIDEM EST SUBSTANTIAE, GENUS VERO CORPORIS ANIMATI; ET ANIMATUM
CORPUS SPECIES QUIDEM EST CORPORIS, GENUS VERO ANIMALIS. ANIMAL AUTEM SPECIES
QUIDEM EST CORPORIS ANIMATI, GENUS VERO ANIMALIS RATIONALIS SED RATIONALE
ANIMAL SPECIES QUIDEM EST ANIMALIS, GENUS AUTEM HOMINIS, HOMO VERO SPECIES
QUIDEM EST RATIONALIS ANIMALIS, NON AUTEM ETIAM GENUS PARTICULARIUM HOMINUM SED
SOLUM SPECIES. ET OMNE QUOD ANTE INDIVIDUA PROXIMUM EST, SPECIES ERIT SOLUM,
NON ETIAM GENUS. Praediximus ab Aristotele decem praedicamenta esse disposita,
ƿ quae idcirco praedicamenta vocaverit, quoniam de caeteris omnibus
praedicantur. Quicquid vero de alio praedicatur, si non potuerit praedicatio
converti, maior est res illa quae praedicatur ab ea de qua praedicatur. Itaque
haec praedicamenta maxima rerum omnium, quoniam de omnibus praedicantur,
ostensa sunt. In unoquoque igitur horum praedicamentorum quaedam generalissima
sunt genera et est longa series specierum atque a maximo decursus ad minima. Et
illa quidem quae de caeteris praedicantur ut genera neque ullis aliis
supponuntur ut species, generalissima genera nuncupantur, idcirco quia his
nullum aliud superponitur genus, infima vero quae de nullis speciebus dicuntur,
specialissimae species appellantur, idcirco quoniam integrum cuiuslibet rei
vocabulum illa suscipiunt quae pura inmixtaque in ea de qua quaeritur
proprietate sunt constituta. At quoniam species id quod species est ex eo habet
nomen, quia supponitur generi, ipsa erit simplex species, si ita generi
supponatur, ut nullis aliis differentiis praeponatur ut genus. Species enim
quae sic supponitur alii, ut alii praeponatur, non est simplex species sed
habet quandam generis admixtionem, illa vero species quae ita supponitur
generi, ut minime speciebus aliis praeponatur, illa solum species simplexque
est species atque idcirco et maxime species et specialissima nuncupatur. Inter
genera igitur quae sunt generalissima et species, quae specialissimae sunt, in
medio ƿ sunt quaedam quae superioribus quidem collata species sunt.
Inferioribus vero genera. Haec subalterna genera nuncupantur. Quod ita sunt
genera, ut alterum sub altero collocetur. Quod igitur genus solum est, id
dicitur generalissimum genus, quae vero ita sunt genera, ut esse species possint,
vel ita species, ut sint genera nonnumquam, subalterna genera vel species
appellantur. Quod vero ita est species, ut alii genus esse non possit, specialissima
species dicitur. His igitur cognitis sumamus praedicamenti unius exemplum. Ut
ab eo in caeteris quoque praedicamentis atque in a caeteris speciebus in uno
filo atque ordine quid eveniat possit agnosci. Substantia igitur generalissimum
genus est; haec enim de cunctis aliis praedicatur. Ac primum huius species
duae, corporeum, incorporeum; nam et quod corporeum est, substantia dicitur et
item quod incorporeum est, substantia praedicatur. Sub corporeo vero animatum
atque inanimatum corpus ponitur, sub animato corpore animal ponitur; nam si
sensibile adicias animato corpori, animal facis, reliqua vero pars, id est
species, continet animatum insensibile corpus. Sub animali autem rationale
atque irrationale, sub rationali homo atque deus; nam si rationali mortale
subieceris, hominem feceris, si immortale, deum, deum vero corporeum; hunc enim
mundum ueteres deum vocabant et Iovis eum appellatione ƿ dignati sunt deumque
solem caeteraque caelestia corpora, quae animata esse cum Plato, tum plurimus
doctorum chorus arbitratus est. Sub homine vero individui singularesque homines
ut Plato, Cato, Cicero et caeteri, quorum numerum pluralitas infinita non
recipit. Cuius rei subiecta descriptio sub oculos ponat exemplum: incorporea
corpus animatum | inanimatum animatum corpus sensibile | insensibile animal
rationale | irrationale rationale animal mortale | immortale homo | Plato Cato
Cicero Superius posita descriptio omnem ordinem a generalissimo usque ad
individua praedicationis ostendit. In qua quidem substantia generalissimum
dicitur genus, quoniam praeposita est omnibus, nulli vero ipsa supponitur, et
solum genus propter eandem scilicet causam, homo autem species solum, quoniam
Plato, ƿ Cato et Cicero, quibus est ipsa praeposita, non differunt specie sed
numero tantum. Corporeum vero, quod secundum a substantia collocatur, et
species esse probatur et genus, substantiae species, genus animati. At vero
animatum genus est animalis, corporei species. Est enim animatum genus
sensibilis, animatum vero sensibile animal est; ipsum igitur animatum propter
propriam differentiam, quod est sensibile, recte genus esse dicitur animalis.
Animal vero rationalis genus est et rationale mortalis. Cumque rationale
mortale nihil sit aliud nisi homo, rationale fit animalis species. Hominis
genus. Homo vero ipse Platonis, Catonis, Ciceronis non erit, ut dictum est,
genus sed est solum species. Nec solum differentiae rationalis species est
homo, verum etiam Platonis et Catonis caeterorumque species appellatur, propter
diversam scilicet causam. Nam rationalis idcirco est species, quoniam rationale
per mortale atque immortale dividitur, cum sit homo mortale. Idem vero homo
species est Platonis atque caeterorum; forma enim eorum omnium homo erit
substantialis atque ultima similitudo. Est autem communis omnium regula eas
esse species specialissimas quae supra sola individua collocantur, ut homo, equus,
coruus -- sed non avis; avium enim multae sunt species sed hae tantum species
esse dicuntur -- quorum subiecta ita sibi sunt consimilia, ut substantialem
differentiam habere non possint. In omni autem hac dispositione priora genera
cum inferioribus coniunguntur, ut posteriores efficiant species; nam ƿ ut sit
corpus substantia, cum corporalitate coniungitur et est substantia corporea
corpus. Item ut sit animatum, corporeum atque substantia animato copulatur et
est animatum substantia corporea habens animam. Item ut sit sensibile, eidem
tria illa superiora iunguntur. Nam quod est sensibile, tantum est, quantum
substantia corporea animata retinens sensum, quod totum animal est. Item
superiora omnia rationi iuncta efficiunt rationale postremumque hominem superiora
omnia nihilominus terminant; est enim homo substantia corporea, animata.
Sensibilis, rationalis, mortalis. Nos vero definitionem hominis reddimus
dicentes animal rationale, mortale, in animali scilicet includentes et
substantiam et corporeum et animatum atque sensibile. Et in caeteris quidem
speciebus atque generibus ad hunc modum vel genera dividuntur vel species
describuntur. QUEMADMODUM IGITUR SUBSTANTIA, CUM SUPREMA SIT, EO QUOD NIHIL SIT
SUPRA EAM, GENUS ERAT GENERALISSIMUM, SIC ET HOMO, CUM SIT SPECIES POST QUAM
NON SIT ALIA SPECIES NEQUE ALIQUID EORUM QUAE POSSUNT DIVIDI SED SOLUM
INDIVIDUORUM -- INDIVIDUUM ENIM EST SOCRATES ET PLATO -- SPECIES ERIT SOLA ET
ULTIMA SPECIES ƿ ET, UT DICTUM EST, SPECIALISSIMA. QUAE VERO SUNT IN MEDIO,
EORUM QUIDEM QUAE SUPRA IPSA SUNT, ERUNT SPECIES, EORUM VERO QUAE POST IPSA
SUNT, GENERA. QUARE HAEC QUIDEM HABENT DUAS HABITUDINES, EAM QUAE EST AD
SUPERIORA, SECUNDUM QUAM SPECIES IPSORUM ESSE DICUNTUR, ET EAM QUAE EST AD
POSTERIORA, SECUNDUM QUAM GENERA IPSORUM ESSE DICUNTUR. EXTREMA VERO UNAM
HABENT HABITUDINEM. NAM ET GENERALISSIMUM AD EA QUIDEM QUAE POSTERIORA SUNT,
HABET HABITUDINEM, CUM GENUS SIT OMNIUM ID QUOD EST SUPREMUM, EAM VERO QUAE EST
AD SUPERIORA, NON HABET, CUM SIT SUPREMUM ET PRIMUM PRINCIPIUM, SPECIALISSIMUM
AUTEM UNAM HABET HABITUDINEM, EAM QUAE EST AD SUPERIORA, QUORUM EST SPECIES,
EAM VERO QUAE EST AD POSTERIORA, NON DIVERSAM HABET SED ETIAM INDIVIDUORUM
SPECIES DICITUR SED SPECIES QUIDEM INDIVIDUORUM VELUT EA CONTINENS, SPECIES
AUTEM SUPERIORUM, VELUT QUAE AB EIS CONTINEATUR. Ex proportione speciei nomen
et generis ostendit. Nam ut genus, quoniam non habet genus supra se,
generalissimum genus dicitur, ut substantia, ita species, quoniam non habet sub
se speciem sed individua, specialissima species dicitur, ut homo. Quid est
autem species non habere? His praeesse quae neque in dissimilia dividi possunt,
ut genera dividuntur, neque in similia secantur, ut species. Quae vero inter
genera generalissima speciesque specialissimas constituta sunt, ea et species
et genera nuncupantur, quoniam et ipsa aliis supponuntur et his alia
subiciuntur, quorum vel in dissimilia vel in similia possit esse partitio.
Cumque duae sint habitudines et quasi comparationes oppositae, quae in omnibus
generibus speciebusque versentur, una quidem quae ad superiora respiciat, ut
specierum, quae suis generibus supponuntur, alia vero quae ad inferiora, ut
generum, cum speciebus propriis praeponuntur, generalissima quidem genera unam
tantum retinent habitudinem, eam scilicet quae inferiora complectitur, illam
vero quae ad praeposita comparatur, non habent. Generalissimum enim genus nulli
supponitur. Item species specialissima unam possidet habitudinem, per quam
scilicet ad sola gellera comparatur, illam vero quae ad inferiora committitur,
non habet; nullis enim speciebus ipsa praeponitur. At vero quae subalterna sunt
genera, utraque habitudine funguntur. ƿ Nam et illam possident quae ad
superiora respicit, quoniam quae subalterna sunt, habent superpositum genus, et
illam quae de inferioribus praedicatur; habent enim subalterna genera
suppositas species, ut corporeum ad substantiam quidem eam retinet habitudinem
qua potest poni sub genere, ad animatum vero eam qua potest de specie
praedicari. Specialissimae vero species licet ipsae individuis praeponantur,
tamen praepositi habitudinem non habebunt, idcirco quoniam illa quae speciei
ultimae supponuntur, talia sunt, ut quantum ad substantiam unum quiddam sint
non habentia substantialem differentiam sed accidentibus efficitur, ut numero
saltem distare videantur, ut paene dici possit et pluribus praeesse speciem et
quodammodo nulli omnino esse praepositam. Nam cum species substantiam monstret
unam, quae omnium individuorum sub specie positorum substantia sit, quodammodo
nulli praeposita est, si ad substantiam quis velit aspicere. At si accidentia
quis consideret, plures de quibus praedicetur species fiunt, non substantiae
diversitate sed accidentium multitudine itaque fit ut genus quidem semper
plurimas sub ƿ se habeat species; de differentibus enim specie praedicatur,
differentia vero nisi pluralitati non convenit. At vero species etiam uni
aliquando individuo praeesse potest. Si enim unus, ut perhibetur, est phoenix,
phoenicis species de uno tantum individuo praedicatur; solis etiam species unum
solem intellegitur habere subiectum. Ita nullam multitudinem species per se
continet, cum etiam si unum sit tantum individuum, speciei tamen non pereat
intellectus; quibusdam enim suis quasi similibus partibus praeest, ut si aeris
virgulam dividas, secundum id quod aes dicitur, idem et partes esse
intellegitur et totum. Idcirco dictum est speciem, licet sit individuis
praeposita, unam tamen habitudinem possidere, unam scilicet qua species est.
Quoniam enim praepositis subditur, species nuncupatur, et est superiorum
species tamquam subiecta inferiorum quoque species, idcirco quoniam eorum
substantiam monstrat. Speciem vero substantiam nuncupamus, nec ita est species
substantia individuorum, quemadmodum speciei genus; illud enim pars substantiae
est, ut animalis homo. Reliquae enim partes rationale sunt atque mortale, homo
vero Socratis atque Ciceronis tota substantia est; nulla enim additur
differentia substantialis ad hominem, ut Socrates fiat aut Cicero, ƿ sicut
additur animali rationale atque mortale, ut homo integra definitione claudatur.
Idcirco igitur species specialissima tantum species est atque hanc solam
possidet habitudinem ad superiora quidem, quoniam ab his continetur, ad
inferiora vero, quoniam eorum substantiam format et continet. DETERMINANT ERGO
GENERALISSIMUM ITA, QUOD CUM GENUS SIT, NON EST SPECIES, ET RURSUS, SUPRA QUOD
NON ERIT ALIUD SUPERVENIENS GENUS, SPECIALISSIMUM VERO, QUOD CUM SIT SPECIES,
NON EST GENUS ET QUOD CUM SIT SPECIES, NUMQUAM DIVIDITUR IN SPECIES ET QUOD DE
PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR. EA VERO QUAE
IN MEDIO SUNT EXTREMORUM, SUBALTERNA VOCANT GENERA ET SPECIES, ET UNUMQUODQUE
IPSORUM SPECIEM ESSE ET GENUS PONUNT, AD ALIUD QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA. EA
VERO QUAE SUNT ANTE SPECIALISSIMA USQUE AD GENERALISSIMUM ASCENDENTIA, ET
GENERA DICUNTUR ET SPECIES ET SUBALTERNA GENERA, UT AGAMEMNON ATRIDES ET
PELOPIDES ET TANTALIDES ET ULTIMUM IOVIS. Posteaquam naturam generum ac
specierum diversitatemque monstravit, eorum ordinem definitionis descriptionisque
commemorat. Ac primum quidem generalissimi generis terminum ƿ inducit, id esse
generalissimum genus quod cum ipsum genus sit, non habet superpositum genus,
hoc est speciem non esse, et rursus, supra quod non erit aliud superveniens
genus. Si enim haberet aliud genus, minime ipsum generalissimum vocaretur.
Specialissima vero species hoc modo: quod cum sit species, non est genus, ex
opposito, quoniam opposita ex oppositis describuntur interdum. Nam quoniam
praepositio opposita est suppositioni, genus autem praeponitur, species vero
supponitur, si idcirco erit primum genus, quia ita superponitur, ut minime
supponatur, idcirco erit ultima species, quia ita supponitur, ut praeponi non
possit, oppositorum igitur recte ex oppositis facta est definitio. Est alia
rursus descriptio: quod cum sit species, numquam dividatur in species, id est
genus esse non possit. Si enim omne genus specierum genus est, si quid non
dividitur in species, genus esse non poterit. Est rursus alia definitio: quod
de pluribus et differentibus numero in eo quod quid sit praedicatur. De qua
definitione saepe est superius demonstratum. Nunc illud attendendum est. Si, ut
paulo superius dictum est, speciei unum individuum potest esse subiectum, ut
phoenici atomum suum, ut soli corpus hoc lucidum, ut mundo vel lunae, quorum
species singulis suis individuis superponuntur, qui convenit dicere speciem
esse quae de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur?
Sunt enim quaedam quae de numero differentibus minime dicuntur, ut phoenix,
sol, luna, mundus. Sed de his illa ratio est de qua etiam superius pauca
reddidimus, quae paululum inflexa commodissime nodum quaestionis absolvit.
Omnia enim quae sub speciebus specialissimis sunt, sive infinita sint sive
finito numero constituta sive ad singularitatem deducantur, dum est aliquod
individuum, semper species permanebit neque individuorum deminutione, dum
quodlibet unum maneat, species consumitur. ut enim dictum est, tametsi plura
sint individua, substantiales differentias non habebunt. Id vero in genere dici
non convenit, quod his praeest quae substantiali a se differentia disgregata
sunti praeest enim speciebus quae diversis differentiis informantur. ƿ Si
igitur earum una perierit et ad unitatem speciei reducta sit ratio, genus esse non
poterit, quia de differentibus specie praedicatur. Non ita in speciebus. Si
enim omnium individuorum natura consumpta sit et ad unius singularitatem
individul superpositae speciei praedicatio peruenerit, est tamen species ac
permanet. Talia enim sunt illa quae pereunt ac desunt, quale est id quod
permansit et subiacet quod vero dicimus de pluribus numero differentibus
speciem praedicari, duobus id recte explicabitur modis, uno quidem, quia multo
plures sunt species quae de numerosis individuis praedicantur, quam hae quibus
unum tantum individuum videtur esse suppositum, dehinc hoc, quia multa secundum
potestatem dicuntur, cum actu non semper ita sint, ut risibilis homo dicitur;
etiamsi minime rideat, quoniam ridere potest. Ita igitur species de numero differentibus
praedicatur; nihilo enim minus phoenix de pluribus phoenicibus praedicaretur,
si plures essent, quam nunc, quando unus esse perhibetur. Item solis species de
hoc uno sole quem novimus, nunc dicitur, at si animo plures soles et
cogitatione fingantur, nihilominus de pluribus solibus in dividuis nomen solis
quam de hoc uno praedicabitur. Idcirco igitur species de pluribus numero
differentibus dicitur praedicari cum sint aliquae quae de singulis individuis
appellentur. Illa vero quae subalterna vocantur ita definiri queunt:
subalternum ƿ genus est quod et genus esse poterit et species, ad eumque modum
est ut in familiis, quae procreant et procreantur, ut etiam subiectum monstrat
exemplum: UT AGAMEMNON ATRIDES ET PELOPIDES ET TANTALIDES ET ULTIMUM IOVIS.
Atreus enim Pelopis filius tamquam eiusdem species quasi Agamemnonis genus est.
Item Agamemnon Pelopides et Tantalides, cum Pelops ad Tantalum comparatus
Tantalusque ad Iovem quasi species itemque Tantalus ad Pelopem, Pelops ad
Atreum tamquam genera esse videantur, cum Iuppiter veluti sit horum
generalissimum genus. SED IN FAMILIIS QUIDEM PLERUMQUE AD UNUM REDUCUNTUR
PRINCIPIUM, VERBI GRATIA AD IOVEM, IN GENERIBUS AUTEM ET SPECIEBUS NON SE SIC
HABET. NEQUE ENIM EST COMMUNE UNUM GENUS OMNIUM ENS NEC OMNIA EIUSDEM GENERIS
SUNT SECUNDUM UNUM SUPREMUM GENUS, QUEMADMODUM DICIT ARISTOTELES. SED SINT
POSITA, QUEMADMODUM ƿ IN PRAEDICAMENTIS, PRIMA DECEM GENERA QUASI PRIMA DECEM
PRINCIPIA; VEL SI OMNIA QUIS ENTIA VOCET, AEQUIVOCE, INQUIT, NUNCUPABIT, NON
UNIVOCE. SI ENIM UNUM ESSET COMMUNE OMNIUM GENUS ENS, UNIVOCE ENTIA DICERENTUR;
CUM VERO DECEM SINT PRIMA, COMMUNIO SECUNDUM NOMEN EST SOLUM, NON ETIAM
SECUNDUM RATIONEM, QUAE SECUNDUM NOMEN EST. Cum de subalternis generibus
diceret, familiae cuiusdam posuit exemplum, quae ab Agamemnone pervenit ad
Iovem, quem quidem pro numinis reuerentia ultimum posuit. Quantum enim ad
ueteres theologos, refertur Iuppiter ad Saturnum, Saturnus ad Caelum, Caelus
vero ad antiquissimum Ophionem ducitur, cuius Ophionis nullum principium est.
Ne igitur quod in familiis est, id in rebus quoque esse credatur, ut res omnes
possint ad unum sui nominis redire principium, idcirco determinat hoc in
generibus ac speciebus esse non posse; neque enim sicut familiae cuiuslibet,
ita etiam omnium rerum unum esse principium potest. Fuere enim qui hac opinione
tenerentur, ut rerum omnium quae sunt umlm putarent esse genus quod ens
nuncupant, tractum ab eo quod dicimus 'est'; omnia enim ƿ sunt et de omnibus
esse praedicatur. Itaque et substantia est et qualitas est itemque quantitas
caeteraque esse dicuntur; nec de his aliquid tractaretur, nisi haec quae
praedicamenta dicuit tur, esse constaret. Quae cum ita sint, ultimum omnium
genus ens esse posuerunt, scilicet quod de omnibus praedicaretur. Ab eo autem
quod dicimus 'est' participium inflectentes Graeco quidem sermone *on* Latine
ens appellaverunt. Sed Aristoteles sapientissimus rerum cognitor reclamat huic
sententiae nec ad unum res omnes putat duci posse primordium, sed decem esse
genera in rebus, quae cum a semet ipsis diversa sint, tum ad nullum commune
principium reducantur. Haec autem decem genera statuit substantiam, qualitatem,
quantitatem, ad aliquid, ubi, quando, situm, facere, pati, habere. Quod vero
occurrebat quoniam de his omnibus esse praedicaretur -- omnia enim quae
superius enumerata sunt genera, esse dicuntur -- ita discussit ac reppulit
dicens non omne commune nomen communem etiam formare substantiam nec ex eo
debere genus esse commune arbitrari, quod de aliquibus nomen commune praedicaretur.
Quibus enim definitio communis nominis convenit, illa communis nominis iure
species iudicabuntur et communi illo vocabulo univoce praedicantur, quibus vero
non convenit, vox his communis tantum est, nulla vero substantia. Id autem
manifestius declaratur exemplis hoc modo. Animal hominis atque equi genus esse
praedicamus; demus igitur ƿ animalis definitionem, quae est substantia animata
sensibilis; hanc si ad hominem reducamus, erit homo substantia animata
sensibilis, nec ulla falsitate definitio maculatur. Rursus si ad equum, erit
equus substantia animata sensibilis; id quoque verum est. Convenit igitur haec
definitio et animali, quod commune est homini atque equo, et eidem equo atque
homini, quae species ponuntur animalis. Ex quo fit ut homo atque equus utraque
animalia univoce nuncupentur. At si quis hominem pictum hominemque vivum
communi animalis nomine nuncupaverit, definiat si libet animal hoc modo,
substantiam animatam esse atque sensibilem. Sed haec definitio ei quidem homini
qui vivus est convenit, ei vero qui pictus est, minime; neque enim est animata
substantia. Igitur homini vivo atque picto, quibus communis nominis definitio,
id est animalis, non potest convenire, non est animal commune genus sed tantum
commune vocabulum diciturque hoc nomen animalis in vivo homine atque picto non
genus sed vox plura significans; vox autem plura significans aequivoca
nuncupatur, sicut vox ea quae genus ostendit, univoca dicitur. Itaque id quod
dicitur ens, etsi de omnibus dicitur praedicamentis, quoniam tam en nulla eius
definitio inveniri potest quae omnibus praedicamentis possit aptari, idcirco
non dicitur univoce de praedicamentis, id est ut genus sed aequivoce, id est ut
vox plura significans. Conuincitur etiam hac quoque ratione id quod dicimus,
ens praedicamentorum genus esse non posse. ƿ Unius enim rei duo genera esse non
possunt, nisi alterum alteri subiciatur, ut hominis genus est animal atque
animatum, cum animal animato velut species supponatur. At si duo sint sibimet
ita aequalia, ut numquam alterum alteri supponatur. Haec utraque eiusdem
speciei genera esse non possunt. Ens igitur atque unum neutrum neutri
supponitur; neque enim unius dicere possumus genus ens nec eius quod dicimus
ens, unum. Nam quod dicimus ens, unum est et quod unum dicitur, ens est; genus
autem et species sibi minime convertuntur. Si igitur praedicatur ens de omnibus
praedicamentis, praedicatur etiam unum. Nam substantia unum est, qualitas unum
est. Quantitas unum est caeteraque ad hunc modum. Si igitur, quoniam esse de
omnibus praedicatur, omnium genus erit, et unum, quoniam de omnibus
praedicatur, erit omnium genus. Sed unum atque ens, ut demonstratum est, minime
alterum alteri praeponitur; duo igitur aequalia singulorum praedicamentorum
genera sunt, quod fieri non potest. Cum haec igitur ita sint, id Porphyrius
determinavit dicens non ita in rebus, ut in familiis omnia ad unum principium
posse reduci nec omnium rerum commune esse genus posse, ut Aristoteli placet;
SED SINT POSITA, inquit, QUEMADMODUM IN PRAEDICAMENTIS dictum est, PRIMA DECEM
GENERA QUASI DECEM PRIMA PRINCIPIA, scilicet ut nulla interim ratio perquiratur
sed auctoritati Aristotelis concedentes haec decem genera nulli ƿ alii generi
esse credamus subiecta, quae si quis entia nuncupat, aequivoce nuncupabit, non
univoce; neque enim una eorum omnium secundum commune nomen definitio poterit
adhiberi. Quae res facit, ut non univoce de his aliquid praedicetur. Si enim
univoce praedicaretur, genus esset eorum commune nomen quod de omnibus
praedicaretur; at si genus esset. Definitio generis conveniret in species. Quod
quia non fit, commune his id quod dicimus ens, vocabulum est vocis
significatione, non ratione substantiae. DECEM QUIDEM GENERALISSIMA SUNT,
SPECIALISSIMA VERO IN NUMERO QUIDEM QUODAM SUNT, NON TAMEN INFINITO, INDIVIDUA
AUTEM QUAE SUNT POST SPECIALISSIMA, INFINITA SUNT. QUAPROPTER USQUE AD
SPECIALISSIMA A GENERALISSIMIS DESCENDENTEM IUBET PLATO QUIESCERE, DESCENDERE
AUTEM PER MEDIA DIVIDENTEM SPECIFICIS DIFFERENTIIS; INFINITA, INQUIT,
RELINQUENDA SUNT; NEQUE ENIM HORUM POSSE FIERI DISCIPLINAM. Quoniam specierum
nosse naturam ad sectionem generum pertinet quoniamque scientia infinita esse
non potest -- nullus enim intellectus infinita circumdat -- idcirco de
multitudine generum, specierum atque individuorum rectissima raitione
persequitur dicens supremorum generum numerum notum -- decem enim praedicamenta
ab Aristotele esse reperta quae rebus omnibus generis loco praeferenda sint --
species vero multo plures esse quam genera. Nam cum decem suprema sint genera
cumque uni generi non una sed multae species supponantur proximaeque species
supremis generibus subalterna sint genera usque dum ad ultimas species
descendatur, nimirum unius generis multas species esse necesse est utrobique
diffusas, specialissimas vero multo plures esse quam subalterna, quoniam per
multitudinem generum subalternorum ad specialissimas descenditur species. Quas
multo plures esse quam genera subalterna hoc maxime ostenditur, quod inferiores
sunt; semper enim genera in plura subiecta dividuntur. Decem vero generum
species multo plures quam unius existere manifestum est, verum tamen etsi
plures sunt, certo tamen numero continentur; quem facile si quis discutiat
omniumque generum species persequatur, possit agnoscere. Individua vero quae
sub unaquaque sunt specie, infinita sunt vel quod tam multa ƿ sunt diversisque
locis posita, ut scientia numeroque includi comprehendique non possint, vel
quod in generatione et corruptione posita nunc quidem incipiunt esse, nunc vero
desinunt. Atque idcirco suprema quidem genera et subalterna et species eas quae
specialissimae nuncupantur, quoniam finitae sunt numero, potest scientiae
terminus includere, individua vero nullo modo idcirco igitur Plato a magis
generibus usque ad magis species id est specialissimas praecipiebat facere
sectionem; per ea enim quae finita essent numero, iubebat descendere
dividentem, ubi autem ad individua veniretur, standum esse suadebat, ne, quod
natura non ferret, infinita colligeret. Ita vero genera in species dividi
comprobabat, ut specificis differentiis soluerentur. De specificis autem
differentiis melius in eo tituro ubi de differentia disputatur, ac largius
disseremus. Hic enim hoc tantum dixisse sufficiat, eas esse specificas
differentias quibus species informantur, ut rationale vel mortale hominis. Cum
igitur dividimus animal, rationali atque irrationali, mortali immortalique
separamus. <Hoc ergo> caeteraque genera talibus differentiis quae
subiectas species informent, Plato censuit esse dividenda usque dum ad
specialissima ƿ veniretur, dehinc consistere nec infinita sequi, quoniam
individuorum numquam esset nec disciplina nec numerus. DESCENDENTIBUS IGITUR AD
SPECIALISSIMA NECESSE EST DIVIDENTEM PER MULTITUDINEM IRE, ASCENDENTIBUS VERO
AD GENERALISSIMA NECESSE EST COLLIGERE MULTITURDINEM. COLLECTIVUM ENIM MULTORUM
IN UNAM NATURAM SPECIES EST ET MAGIS ID QUOD GENUS EST, PARTICULARIA VERO ET
SINGULARIA E CONTRARIO IN MULTITUDINEM SEMPER DIVIDUNT QUOD UNUM EST;
PARTICIPATIONE ENIM SPECIEI PLURES HOMINES UNUS, PARTICULARIBUS AUTEM UNUS ET
COMMUNIS PLURES; DIVISIVUM EST ENIM SEMPER QUOD SINGULARE EST, COLLECTIVUM
AUTEM ET ADUNATIVUM QUOD COMMUNE EST. Dividere est in multitudinem quod unum
fuerat ante dis soluere, omoisque divisio e contrario compositionem
coniunctionemque meditatur. Quod enim, cum sit unum, dispertiendo dividitur, id
ipsum ex pluribus rursus partibus adunando componitur. ut igitur superius
dictum est, individuorum quidem similitudinem species colligunt, specierum vero
genera; similitudo vero nihil est aliud nisi quaedam unitas qualitatis. Ergo
substantialem similitudinem individuorum species colligere manifestum est,
substantialem vero similitudinem specierum genera contrahunt et ad se ipsa
reducunt. Rursus ƿ generis adunationem differentiae in species distribuunt,
specieique adunationem in singulares individuasque personas accidentia
partiuntur. Cum igitur haec ita sint, necesse est semper cum a genere descendis
ad speciem, dividendo semper facere multitudinem, cum vero ab speciebus
ascendis ad genera, componendo colligere et plura quae in specierum
differentiis fuerant similitudine qualitatis adunare. In speciebus etiam idem
considerari potest. ut enim ipsae individua, quae sunt infinita, una
similitudine substantiali colligunt, ita individua speciem propria infinitate
distribuunt Omnia enim individua disgregativa sunt et divisiva, species vero et
genera collectiva, species quidem individuorum collectiva atque adunativa,
specierum vero genera, ut ita dicendum sit: genus quidem species distribuunt et
species ab individuis in multitudinem deducuntur, rursus autem genus quidem
multas species colligit, species autem particularem singularemque multitudinem
ad singularitatis deducit unitatem. Igitur plus genus adunativum est quam
species. Species namque sola individua colligit, genus vero tam species quam
ipsarum quoque specierum individuas contrahit singularesque personas. Sed in
hoc convenienti utitur exemplo dicens quoniam PARTICIPATIONE SPECIEI, id est
hominis, Cato, Plato et Cicero PLURESQUE RELIQUI HOMINES UNUS, id est milia hominum
ƿ in eo quod sunt homines, unus homo est; at vero unus homo, qui specialis est,
si ad homivum multitudinem qui sub ipso sunt consideretur, plures fiunt. Ita et
plures homines in speciali homine unus est et specialis unus in pluribus
infinitus sic igitur quod singulare quidem est, divisivum est, quod vero
commune, quoniam multorum unum est, ut genus ac species, collectivum atque
adunativum. ASSIGNATO AUTEM GENERE ET SPECIE, QUID EST UTRUMQUE, ET GENERE
QUIDEM UNO, SPECIEBUS VERO PLURIBUS -- SEMPER ENIM IN PLURES SPECIES DIVISIO
GENERIS EST -- GENUS QUIDEM SEMPER DE SPECIE PRAEDICATUR ET OMNIA SUPERIORA DE
INFERIORIBUS, SPECIES AUTEM NEQUE DE PROXIMO SIBI GENERE NEQUE DE SUPERIORIBUS;
NEQUE ENIM CONVERTITUR. OPORTET AUTEM AUT AEQUA DE AEQUIS PRAEDICARI, UT
HINNIBILE DE EQUO, AUT MAIORA DE MINORIBUS, UT ANIMAL DE HOMINE, MINORA VERO DE
MAIORIBUS MINIME; NEQUE ENIM ANIMAL DICES ESSE HOMINEM, QUEMADMODUM HOMINEM
DICES ESSE ANIMAL. DE QUIBUS AUTEM SPECIES PRAEDICATUR, ƿ DE HIS NECESSARIO ET
SPECIEI GENUS PRAEDICABITUR ET GENERIS GENUS USQUE AD GENERALISSIMUM; SI ENIM
verUM EST SOCRATEM HOMINEM DICERE, HOMINEM AUTEM ANIMAL, ANIMAL VERO
SUBSTANTIAM, VERUM EST ET SOCRATEM ANIMAL DICERE ATQUE SUBSTANTIAM. SEMPER
IGITUR SUPERIORIBUS DE INFERIORIBUS PRAEDICATIS SPECIES QUIDEM DE INDIVIDUO
PRAEDICABITUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE ET DE INDIVIDUO, GENERALISSIMUM AUTEM
ET DE GENERE ET DE GENERIBUS, SI PLURA SINT MEDIA ET SUBALTERNA, ET DE SPECIE
ET DE INDIVIDUO. DICITUR ENIM GENERALISSIMUM QUIDEM DE OMNIBUS SUB SE GENERIBUS
SPECIEBUSQUE ET DE INDIVIDUIS, GENUS AUTEM QUOD ANTE SPECIALISSIMUM EST, DE
OMNIBUS SPECIALISSIMIS ET DE INDIVIDUIS, SOLUM AUTEM SPECIES DE OMNIBUS
INDIVIDUIS, INDIVIDUUM AUTEM DE UNO SOLO PARTICULARI. INDIVIDUUM AUTEM DICITUR
SOCRATES ET HOC ALBUM ET HIC VENIENS, UT SOPHRONISCI FILIUS, SI SOLUS EI SIT
SOCRATES FILIUS. Breviter quaecumque superius dicta sunt commemorat hoc modo.
Cum, inquit, assignaverimus quid sit genus et quid species, cumque suis ea
definitionibus comprehenderimus docuerimusque unum genus semper in plurimas
species solvi, illud, inquit, adiungimus quoniam omnia superiora de
inferioribus praedicantur, inferiora vero de superioribus minime. Et ea quae
sunt utilia de praedicationis modo rite pertractat. Ostendit autem genus in
plurimas species semper solvi assignata generis definitione. Quod enim de
pluribus rebus specie differentibus in eo quod quid sit praedicaretur, esse
definivit genus. Nihil autem sunt plurimae res specie differentes nisi plurimae
species; de quibus autem praedicatur genus, in ea ipsa dissolvitur. Ostensum
est igitur es definitionis assignatione unius generis esse species plures. Quae
cum ita sint, genus quidem de specie praedicatur, species vero de individuis
omniaque superiora de inferioribus, inferiora de superioribus nullo modo. Id
quare eveniat paucis absolvam. Quae superiora sunt, substantialiter ea genera
esse praediximus, qua vero sunt genera, ampliora sunt quam unaquaeque species.
Neque enim in plurima divideretur genus, nisi ab unaquaque specie maius existeret.
Id cum ita sit, nomen generis toti convenit speciei; non enim coaequatur solum
speciei generis magnitudo, verum etiam speciem superuadit. Idcirco igitur omnis
homo animal est, quoniam intra animalis vocabulum et homo et caetera
continentur. At vero nullus dixerit: omne animal homo est; non enim pervenit ad
totum animal hominis nomen, quia, cum sit minus, nullo modo generis vocabulo
coaequatur. Itaque quae maiora sunt, de minoribus praedicantur, quae minora,
non convertuntur, ut de maioribus praedicentur. At vero si qua sint aequalia,
ea secundum naturae parilitatem converti necesse est, ut hinnibile atque equus,
quoniam ita sibimet ƿ coaequantur, ut neque equus non sit hinnibilis neque quod
sit hinnibile, non sit equus. Fit ergo ut omne hinnibile equus sit et omnis
equus hinnibilis. Quae cum ita sint, ea quae superiora sunt, non modo de sibi
proximis inferioribus praedicantur, verum etiam de inferiorum inferioribus. Nam
si illud recipitur, ut ea quae superiora sunt, de inferioribus praedicentur,
inferiorum inferiora superioribus multo magis inferiora sunt, velut substantia
praedicatur de animali, quod est inferius; sed animali inferius est homo,
praedicabitur igitur etiam substantia de homine. Rursus Socrates inferius est
homine, praedicabitur igitur substantia de Socrate. Itaque species quidem de
individuis praedieantur, genera vero et de speciebus et de individuis. Quod
converti non potest; nam neque individua de speciebus aut generibus
praedicantur nec species de generibus. Ita fit ut genus quod est generalissimum,
de omnibus subalternis generibus praedicari et de speciebus et de individuis
possit, de ipso nihil. Ultimum vero genus id est quod ante specialissimas
species collocatur et de solis speciebus specialissimis dici potest, species
vero de individuis, ut dictun est, individua autem de singulis praedicantur, ut
Socrates et Plato, eaque maxime sunt ƿ individua quae sub ostensionem
indicationemque digiti cadunt, ut hoc scamnum, hic veniens atque quae ex aliqua
proprie accidentium designantur nota, ut, si quis Socratem significatione velit
ostendere, non dicat 'Socrates', ne sit alius qui forte hoc nomine nuncupetur
sed dicat 'Sophronisci filius', si unicus Sophronisco fuit. Individua enim
maxime ostendi queunt, si vel tacito nomine sensui ipsi oculorum digito tactuue
monstrentur, vel el aliquo accidenti significentur vel nomine proprio, si solus
illud adeptus est nomen, vel ex parentibus, si illorum est unicus filius, vel
ex quolibet alio accidenti singularitas demonstratur. Eo quod ad esse unam
praedicationem habeat eiusque dictio non transeat ad alterum, sicut generis
quidem ad species, specierum vero ad individua. INDIVIDUA ERGO DICUNTUR
HUIUSMODI, QUONIAM EX PROPRIETATIBUS CONSISTIT UNUMQUODQUE EORUM, QUARUM
COLLECTIO NUMQUAM IN ALIO EADEM ERIT. SOCRATIS ENIM PROPRIETATES NUMQUAM IN
ALIO QUOLIBET ERUNT ƿ PARTICULARIUM, HAE VERO QUAE SUNT HOMINIS, DICO AUTEM
EIUS QUI EST COMMUNIS, PROPRIETATES ERUNT EAEDEM IN PLURIBUS, MAGIS AUTEM IN
OMNIBUS PARTICULARIBUS HOMINIBUS IN EO QUOD HOMINES SUNT. Quoniam superius
individuum appellavit, huius nominis rationem conatur ostendere. Ea enim sola
dividuntur quae pluribus communia sunt; his enim unumquodque dividitur quorum
est commune quorumque naturam ac similitudinem continet. Illa vero in quae
commune dividitur, communi natura participant proprietasque communis rei his
quibus communis est convenit. At vero individuorum proprietas nulli communis
est. Socratis enim proprietas, si fuit caluus, simus, propenso aluo caeterisque
corporis lineamentis aut morum institutione aut forma vocis, non conveniebat in
alterum; hae enim proprietates quae ex accidentibus ei obuenerant eiusque
formam figuramque coniunxerant, in nullum alium conveniebant. Cuius autem
proprietates in nullum alium conveniunt, eius proprietates nulli poterunt esse
commones, cuius autem proprietas nulli communis est, nihil est quod eius
proprietate participet. Quod vero tale est, ut proprietate eius nihil
participet, ƿ dividi in ea quae non participant, non potest; recte igitur haec
quorum proprietas in alium non convenit, individua nuncupantur. At vero hominis
proprietas, id est specialis, convenit et in Socratem et in Platonem et in
caeteros, quorum proprietates ex accidentibus venientes in quemlibet alium
singularem nulla ratione conveniunt. CONTINETUR IGITUR INDIVIDUUM QUIDEM SUB
SPECIE, SPECIES AUTEM SUB GENERE. TOTUM ENIM QUIDDAM EST GENUS, INDIVIDUUM
AUTEM PARS, SPECIES vero ET TOTUM ET PARS SED PARS QUIDEM ALTERIUS, TOTUM AUTEM
A NON ALTERIUS SED ALIIS; PARTIBUS ENIM TOTUM EST. DE GENERE QUIDEM ET SPECIE
ET QUID GENERALISSIMUM ET QUID SPECIALISSIMUM ET QUAE GENERA EADEM ET SPECIES
SUNT, QUAE ETIAM INDIVIDUA, ET QUOT MODIS GENUS ET SPECIES DICITUR,
SUFFICIENTER DICTUM EST. Hic retractat omnia breviter quae supra latius
absolvit dicens individuum ab specie contineri, species vero ipsas a genere,
huiusque causam reddens ait: OMNE ENIM GENUS TOTUM EST, INDIVIDUUM PARS. Totum
enim genus in eo quod genus est. Continet, tametsi species esse potest; totum
enim non ut genus species est sed ut ea quae supponitur generi. Genus igitur in
eo quod genus est, totum est speciebus, semper enim continet eas. At vero
individuum pars semper est, numquam ƿ enim ipsum aliquid sua proprietate concludit.
Species vero et totum est et pars, pars quidem generis, totum vero individuis.
Et cum pars est, ad singularitatem refertur, cum totum, ad pluralitatem.
Quoniam enim unum genus pluribus speciebus superest, una quaelibet species pars
est generis, id est unius, quoniam autem species pluribus individuis praeest,
non est uni individuo totum sed plurimis. Idcirco enim totum dicitur, quia
plura continet et cohercet. Nam ut pars sit aliquid, una ipsa unius pars esse
poterit, ut vero totum sit, unum ipsum unius totum esse non poterit. Idcirco
alterius quidem pars est species, aliis vero totum. Et de genere quidem et
specie dictum est et quid sit generalissimum genus, quoniam id cui nullum aliud
superponitur genus, et quid specialissima species, quoniam ea cui species nulla
supponitur, et quae genela eadem sunt, eadem et speries scilicet subalterna
quibus aliquid superponitur, aliquid vero supponitur, quae etiam individua, ea
scilicet quorum proprietates alteri nequeunt convenire, et quot modis genus vel
species dicitur, genus quidem aut in multitudine aut in procreatione aut in
participatione substantiae. Species vero aut ex figura aut ex generis
suppositione, sufficienter dictum est. Quibus absolutis modum voluminis
terminabo, ut quarti area libri differentiae reseruetur. De differentia
disputanti non aeque illud debet occurrere quod in generis specieique tractatu
de collocationis ordine quaerebatur. Illic enim meminimus inquisitum, cur esset
omnibus praepositum genus, ut id primum ad disputationem veniret, cur post
genus species esset iniecta, nunc vero superuacuum est dicere, cur post speciem
differentia sumpta sit, cum illud iam fuerit inquisitum, cur non ante speciem
collocata sit. Quodsi mirum videbatur speciem differentiae in disputationis
loco fuisse praepositam, quod differentia continentior et magis amplior esset
specie, quid est quod possit quisque mirari, si eandem differentiam ante
proprium atque accidens collocaverit, cum proprium unius semper sit speciei, ut
posterius demonstrabitur, accidens vero exteriorem quandam ostendat naturam nec
omnino in substantia praedicetur, differentia vero utrumque contineat, et de
pluribus speciebus et in substantia praedicari? sed haec hactenus, nunc ad ipsa
Porphyrii verba veniamus. DIFFERENTIA VERO COMMUNITER ET PROPRIE ET MAGIS ƿ
PROPRIE DICITUR. COMMUNITER QUIDEM DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO DICITUR, QUOD
ALTERITATE QUADAM DIFFERT QUOCUMQUE MODO VEL A SE IPSO VEL AB ALIO. DIFFERT
ENIM SOCRATES A PLATONE ALTERITATE ET IPSE A SE VEL PUERO VEL IAM viRO ET
FACIENTE ALIQUID VEL QUIESCENTE ET SEMPER IN ALIQUO MODO HABENDI ALTERITATIBUS.
PROPRIE AUTEM DIFFERRE ALTERUM AB ALTERO DICITUR, QUANDO INSEPARABILI ACCIDENTI
AB ALTERO DIFFERT. INSEPARABILE VERO ACCIDENS EST UT NASI CURUITAS, CAECITAS
OCULORUM, CICATRIX, CUM ES UULNERE OBCALLUERIT. MAGIS PROPRIE DIFFERRE ALTERUM
AB ALTERO DICITUR, QUANDO SPECIFICA DIFFERENTIA DISTITERIT, QUEMADMODUM HOMO AB
EQUO SPECIFICA DIFFERENTIA DIFFERT RATIONALI QUALITATE. Tribus modis aliud ab
alio distare praediximus, genere, specie, numero, in quibus omnibus aut
secundum substantiales quasdam differentias alia res distat ab alia aut
secundum accidentes. Nam quae genere vel specie distant, substantialibus
quibusdam differentiis disgregata sunt, idcirco quoniam genera et species
quibusdam differentiis informantur. Nam quod homo ab arbore genere distat,
animalis sensibilis qualitas in eo differentiam facit. Addita enim sensibilis
qualitas ƿ animato animal facit, eidem detracta facit animatum atque
insensibile, quod virgulta sunt. Igitur homo atque arbor genere differunt --
utraque enim sub animalis genere poni non possunt -- differentia sensibili
secundum genus discrepant, quae unius ex propositis tantum genus, id est
hominis informat, ut dictum est. Illa vero quae specie distant manifestum est
quod ipsa quoque differentiis substantialibus discrepant, ut homo atque equus
differentiis substantialibus discrepant, rationabilitate atque
irrationabilitate. Ea vero quae individua sunt et solo numero discrepant, solis
accidentibus distant. Haec autem sunt vel separabilia vel inseparabilia,
separabilia quidem, ut moveri, dormire; distat enim alius ab alio, quod ille
somno prematur, hic vigilet. Distat item inseparabilibus accidentibus, quod hic
staturae sit longioris, hic minimae. Quae cum ita sint, in ternarium numerum
has differentiarum diversitates Porphyrius colligit hisque ipse nomina quibus
post utatur, apponit dicens: OMNIS DIFFERENTIA VEL COMMUNITER VEL PROPRIE VEL
MAGIS PROPRIE NUNCUPATUR, communiter quidem eam differentiam sumens quae
quodlibet accidens monstret, quae in quadam alteritate consistit, ut si Plato a
Socrate differat, quod ille sedeat, hic ambulet, vel quod ille sit senex, hic ƿ
ivvenis. A se ipso etiam saepe aliquis differre potest, ut si nunc quidem
faciat aliquid, cum ante quieuerit, vel si nunc adulescens iam factus sit, cum
prius tenera vixisset infantia. Communes autem differentiae nuncupatae sunt,
quoniam nullius propriae esse possunt differentiae sed separabilia accidentia
sola significant. Nam et stare et sedere et facere aliquid ac non facere
multorum atque adeo omnium et separabilia esse accidentia manifestum est.
Quibus si qui differunt, communibus differentiis distare dicuntur. Praeterea
puerum esse atque adulescentem vel senem, ea quoque separabilia sunt
accidentia. Nam ex pueritia ad adulescentiam atque hinc ad senectutem, ab hac
denique ad decrepitam usque aetatem naturae ipsius necessitate progredimur.
Illud forsitan sit dubitabile de uniuscuiusque forma corporis, an ullo modo
separari queat. Sed ea quoque est separabilis, nullius enim diuturna ac
stabilis forma perdurat. Idcirco nec peregrinus pater relictum domi puerum, si
adulescentem redux viderit, possit agnoscere; forma enim semper quae ante
fuerat, permutatur atque ipsa alteritas qua distamus ab altero, semper diversa
est. Constat igitur hanc communem differentiam separabilibus maxime
accidentibus applicari, propria vero est quae inseparabilia significat
accidentia. Ea huiusmodi sunt, ut si quis caecis nascatur oculis, si quis
incuruo naso; dum enim adest nasus atque oculi, ille caecus, ille erit semper
incuruus. Atque haec per naturam. Sunt vero alia quae per accidens corporibus
fiunt, ut si cui uulnus ƿ inflictum cicatrice fuerit obductum, haec si
obcalluerit. Propriam differentiam facit; distabit enim alter ab altero, quod
hic cicatricem habeat, ille vero minime. Postremoque in his omnibus vel
separabilibus accidentibus vel inseparabilibus alia sunt naturaliter
accidentia, alia extrinsecus, naturaliter quidem ut pueritia vel ivuentus et
totius conformatio corporis, sic caeci oculi et curuitas nasi. Et superiora
quidem exempla separabilis accidentis per naturam sunt, posteriora vero
inseparabilis. Item extrinsecus vel ambulare vel currere; id enim nou natura
sed sola affert voluntas, natura vero posse tantum dedit, non etiam facere. Atque
haec sunt separabilis accidentis extrinsecus venientis exempla, illa vero
inseparabilis, ut si qua cicatrix obducta uulneri obcalluerit. Magis propriae
autem differentiae praedicantur, quae non accidens sed substantiam formant, ut
hominis rationabilitas; differt enim homo a caeteris, quod rationalis est vel
quod mortalis. Hae sunt igitur magis propriae, quae monstrant uniuscuiusque
substantiam. Nam si illae quidem idcirco communes dicuntur, quia separabiles
atque omnium sunt, aliae autem propriae. Quoniam separari non possunt, quamvis
sint in accidentium numero, illae iure magis propriae praedicantur, quae non
modo a subiecto separari non possunt, verum subiecti ipsius speciem
substantiamque perficiunt. Ex his igitur tribus differentiarum diversitatibus,
id est communibus, propriis ac magis propriis, fiunt secundum genus vel speciem
vel numerum discrepantiae. Nam ex communibus et propriis secundum numerum
distantiae nascuntur, ex magis propriis vero secundum genus ac speciem. UNIVERSALITER
ERGO OMNIS DIFFERENTIA ALTERATUM FACIT CUILIBET ADVENIENS SED EA QUAE EST
COMMUNITER ET PROPRIE, ALTERATUM FACIT, ILLA AUTEM QUAE EST MAGIS PROPRIE,
ALIUD. DIFFERENTIARUM ENIM ALIAE QUIDEM ALTERATUM FACIUNT, ALIAE VERO ALIUD.
ILLAE QUIDEM QUAE FACIUNT ALIUD, SPECIFICAE VOCANTUR, ILLAE VERO QUAE
ALTERATUM, SIMPLICITER DIFFERENTIAE. ANIMALI ENIM DIFFERENTIA ADVENIENS
RATIONALIS ALIUD FECIT ET SPECIEM ANIMALIS FECIT, ILLA VERO QUAE EST MOVENDI,
ALTERATUM SOLUM A QUIESCENTE FECIT; QUARE HAEC QUIDEM ALIUD, ILLA VERO
ALTERATUM SOLUM FECIT. Omnis differentia alterius ab altero distantiam facit.
Sed haec vel est communis et continens vel cum quodam proprio et magis proprio
differentiarum modo. Quare quicquid qualibet ratione ab alio diversum est,
alteratum esse dicitur. Si vero accesserit illi diversitati ut etiam specifica
quadam differentia sit diversum, non alteratum solum, verum etiam aliud esse
praedicatur. Alteratio igitur continens est, aliud vero intra alterationis
spatium continetur; nam et quod aliud est, alteratum est sed nou omne quod
alteratum est, aliud dici potest. Itaque si accidentibus aliquibus fuerit facta
diversitas, alteratum ƿ quidem effectum est, quoniam quidem quolibet modo vel
ex quibuslibet differentiis considerata diversitas alterationem facit
intellegi, aliud vero non fit, nisi substantiali differentia alterum ab altero
fuerit dissociatum. Itaque communes et propriae differentiae, quoniam
accidentium, ut dictum est, sunt, solum efficiunt alteratum. Aliud vero minime,
magis propriae autem, quoniam substantiam tenent et in subiecti forma
prnedicantur, non modo alteratum, quod est commune vel substantiali vel
accidenti differentiae sed etiam aliud faciunt, quod ea sola retinet
differentia quae substantiam continet formamque suhiecti. Atque ilae quidem
differentiao quae faciunt aliud, specificab nuncupantur idcirco, quod ipsae
efficiunt speciem; quam cum substantialibus differentiis informaverint, faciunt
ab aliis ita esse diversam, ut non aiterata solum sit, verum etiam tota alia
praedicetur. Itaque fit huiusmodi divisio, differentiarum ut aliae alteratum
faciant, aliae vero aliud. Et illae quidem quae faciunt alteratum, simpliciter
pro nomine differentiae nuncupantur, illae vero quae aliud, specificae differentiae
praedicantur. Atque, ut planius liqueat quid sit alteratum, quid aliud, tali
describuntur termino vel declarantur exemplo: aliud est quod tota speciei
ratione diversum est, ut equus ab homine, quoniatll rationalis differentia
animali advenieus hominem fecit aliudque eum quam equum esse constituit. Item
si unus homo sedeat, alter assistat, non efficietur homo diversus ab homine sed
eos alteratio sola disiungit, ut eum qui assistit ab eo qui ƿ sedet faciat
alteratum. Item si ille sit nigris oculis, ille caesiis, nihil, quantum ad
formam humanitatis attinet, permutatum est. Ita secundum has differentias
alteratio sola consistit. At si equus quidem iaceat, homo vero ambulet, et
aliud est equus ab homine et alteratum, dupliciter quidem alteratum, semel vero
aliud. Alteratum est enim, vel quod omnino specie diversum est -- et est aliud;
omne enim aliud, ut dictum est, etiam alteratum est -- vel quod accidentibus
distat, quod ille iaceat, hic ambulet, semel vero est aliud, quod rationabili
atque irrationabili differentiis disgregatur, quae specificae sunt et
substantiales dicuntur. Est igitur alteratum quod ab alio qualibet ratione
diversum est. SECUNDUM IGITUR ALIUD FACIENTES DIVISIONES FIUNT A GENERIBUS IN
SPECIES ET DEFINITIONES ASSIGNANTUR, QUAE SUNT EX GENERE ET HUIUSMODI
DIFFERENTIIS, SECUNDUM AUTEM EAS QUAE SOLUM ALTERATUM FACIUNT, ALTERATIO SOLA
CONSISTIT ET ALIQUO MODO SE HABENDI PERMUTATIONES. Quoniam in principio operis
huius generis, speciei, differentiae, ƿ proprii accidentisque notitiam ad
divisionem atque ad definitionem utilem esse praedixit, idcirco nunc
differentiarum ipsarum facta divisione easdem partitur et segregat, quaenam
differentiae divisionibus ac definitionibus accommodentur, quae vero minime.
Quoniam igitur divisio generis ita in species facienda est, ut illae a se species
omni substantiae ratione diversae sint, idcirco non probat assumendas esse eas
ad divisionem differentias quae vel separabilis vel inseparabilis accidentis
significationem tenent, idcirco quoniam, ut dictum est, solum faciunt
alteratum, aliud vero perficere et informare non possunt. Inutiles igitur sunt
ad divisionem hae differentiae quae faciunt alteratum. Segregandae igitur sunt
communes et propriae a generis divisione, illae assumendae tantum quae sunt
magis propriae. Illae enim faciunt aliud, quod generis divisio videtur exposcere.
Ad definitionem quoque eaedem magis propriae plurimum valent, communes et
propriae velut inutiles segregantur; communes enim et propriae, quoniam
accidens diversi generis ferunt, nihil substantiae ratione conformant, definitio
vero omnis substantiam conatur ostendere. Specificae vero differentiae illae
sunt quae, ut superius dictum est, speciem informant substantiamque perficiunt;
hae sunt magis propriae. Eaedem igitur sicut in divisionem, ita etiam in
definitionem assumuntur. ut enim dictum est, eaedem differentiae ƿ nunc quidem
constitutivae ad definitionem specierum sunluntur, nunc divisivae ad
partitionem generis accommodantur. Ita igitur cum divisivae sunt generis, aliud
constituunt. In substantiae vero definitione speciei informationem faciunt,
cumque magis propriae et aliud faciant et specificae sint, eo quidem quo aliud
faciunt. Divisionibus aptae sunt. Eo vero quo speciem informant. Definitionibus
accommodatae sunt. Communes autem et propriae quoniam neque aliud faciunt sed
alteratum, neque omnino substantiam monstrant, aeque a divisione ut a
definitione disiunctae sunt. A SUPERIORIBUS ERGO RURSUS INCHOANTI DICENDUM EST
DIFFERENTIARUM ALIAS QUIDEM ESSE SEPARABILES, ALIAS VERO INSEPARABILES. MOVERI
ENIM ET QUIESCERE ET SANUM ESSE ET AEGRUM ET QUAECUMQUE HIS PROXIMA SUNT,
SEPARABILIA SUNT, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM VEL RATIONALE VEL IRRATIONALE
INSEPARABILIA. IN SEPARABILIUM AUTEM ALIAE QUIDEM SUNT PER SE, ALIAE ƿ VERO PER
ACCIDENS; NAM RATIONALE PER SE INEST HOMINI ET MORTALE ET DISCIPLINAE ESSE
PERCEPTIBILE, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM SECUNDUM ACCIDENS ET NON PER SE. Superius
differentias triplici divisione partitus est dicens aut communes esse aut
proprias aut magis proprias, dehinc easdem alia divisione in duas secuit partes
dicens has quidem aliud facere, illas vero alteratum. Nunc tertiam earum quidem
facit divisionem dicens alias esse separabiles, alias inseparabiles, posse
autem de unoquoque cuius multae sunt differentiae, plurimas fieri divisiones ex
ipsa differentiarum natura manifestum est. Nam si omnis divisio differentiis
distribuitur quorum multae sunt differentiae, multas etiam divisiones esse
necesse est. Fit autem ut animal dividatur quidem hoc modo: animalis alia
quidem sunt rationabilia, alia irrationabilia, item alia mortalia, alia
immortalia; item alia pedes habentia, alia minime; rursus alia herbis
uescentia, alia carnibus, alia seminibus. Ita nihil mirum videri debet, si
multiplex differentiae est facta partitio. Ac primum quidem cum in ternarium
numerum differentiae membra secuisset, communes et proprias et magis proprias
nuncupavit. Secunda vero divisio communes et proprias intra nomen alteratum
facientis inclusit, magis proprias vero intra aliud facientis. Haec vero tertia
divisio, quae ait DIFFERENTIARUM ALIAS ESSE SEPARABILES, ALIAS INSEPARABILES, unam
quidem ex alteratum facientibus separabilibus differentiis adiungit, caeteras
vero intra inseparabilis differentiae vocabulum claudit. Una quidem ex
alteratum facientibus, id est propria differentia, et reliqua quae aliud facere
demonstrata est, id est magis propria, inseparabiles differentiae esse
dicuntur. F quarum subdivisio fit. Inseparabilium differentiarum aliae sunt per
se, aliae secundum accidens, per se quidem magis propriae, secundum accidens
vero propriae. Per se autem aliquid inesse dicitur quod alicuius substantiam
informat. Si enim idcirco quaelibet species est, quoniam substantiali
differentia constituitur, illa differentia per se subiecto adest neque per
accidens aut per quodlibet aliud medium sed sui praesentia speciem quam tuetur
informat, ut hominem rationabilitas, homini enim huiusmodi differentia per se
inest, idcirco enim homo est, quia ei rationabilitas adest; quae si
discesserit, species hominis non manebit. Et has quidem quae substantiales
sunt, inseparabiles esse nullus ignorat; separari enim a subiecto non poterunt,
nisi interempta sit natura subiecti. Secundum accidens vero inseparabiles
differentiae sunt hae quae propriae nuncupantur, ut aquilum esse vel simum;
quae idcirco per accidens nuncupantur, quoniam iam constitutae speciei
extrinsecus accidunt nihil subiecti substantiae commodantes. ILLAE IGITUR QUAE
PER SE SUNT, IN SUBSTANTIAE ƿ RATIONE ACCIPIUNTUR ET FACIUNT ALIUD, ILLAE VERO
QUAE SECUNDUM ACCIDENS, NEC IN SUBSTANTIAE RATIONE DICUNTUR NEC FACIUNT ALIUD
SED ALTERATUM. ET ILLAE QUIDEM QUAE PER SE SUNT, NON SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS,
ILLAE vero QUAE PER ACCIDENS, VEL SI INSEPARABILES SINT, INTENTIONEM RECIPIUNT
ET REMISSIONEM; NAM NEQUE GENUS MAGIS AUT MINUS PRAEDICATUR DE EO CUIUS FUERIT
GENUS, NEQUE GENERIS DIFFERENTIAE, SECUNDUM QUAS DIVIDITUR; IPSAE ENIM SUNT
QUAE UNIUSCUIUSQUE RATIONEM COMPLENT, ESSE AUTEM UNI CUIQUE UNUM ET IDEM NEQUE
INTENTIONEM NEQUE REMISSIONEM SUSCIPIENS EST, AQUILUM AUTEM ESSE VEL SIMUM VEL
COLORATUM ALIQUO MODO ET INTENDITUR ET REMITTITUR. Differentiis rite partitis
earum inter se distantiam monstrat atque unam quidem repetit quam superius
dixit. Cum enim tres esse dixisset differentias, communes, proprias, magis
proprias, alteratum facere dixit proprias, sicut etiam communes, aliud mimme sed
hoc solis magis propriis reservavit. Nunc igitur idem repetit dicens quoniam
inseparabiles differentiae quae substantiam monstrant, id est quae per se
subiectis speciebus insunt easque perficiunt, aliud faciunt, illae vero ƿ quae
sunt propriae, id est secundum accidens inseparabiles differentiae, neque in
substantia insunt nec aliud faciunt sed tantum, ut superius dictum est,
alteratum. Item alia distantia est earum differentiarum quae secundum substantiam
sunt, ab his quae secundum accidens, quoniam quae substantiam monstrant,
intendi aut remitti non possunt, quae vero sunt secundum accidens, et
intentione crescunt et remissione decrescunt. Id autem probatur hoc modo.
Unicuique rei esse suum neque crescere neque deminui potest; nam qui homo est,
humanitatis suae nec crementa potest nec detrimenta suscipere. Nam neque ipse a
se plus aut minus hodie vel quolibet alio tempore homo esse potest nec homo
rursus ab alio homine plus homo potest esse vel animal. Utrique enim aequaliter
animalia, aequaliter homines esse dicuntur. Quodsi uni cuique esse suum nec
cremento ampliari potest nec inminutione decrescere, quod per id facile
monstrari potest, quoniam quae genera sunt vel species. Nulla intentione vel
remissione variantur, non est dubium quin differentiae quoque, quae
uniuscuiusque speciei substantiam formant, nec remissionis detrimenta
suscipiant nec intentionis augmenta. Itaque substantiales differentiae neque
intentionem neque remissionem suscipiunt. Huius causa haec est. Quoniam esse
unicuique unum et idem est, et intentionem remissionemue non suscipit huius
exemplum. Genus ƿ enim dici non potest plus minusue cuilibet genus; omnibus
enim genus aequaliter superponitur. Differentiae quoque quae dividunt genus et
informant speciem, quoniam speciei essentiam complent, nec intentionem
recipiunt nec remissionem. Quae vero secundum accidens differentiae sunt
inseparabiles, ut aquilum esse vel simum vel coloratum aliquo modo, et
intentionem suscipiunt et remissionem. Fieri enim potest ut hic paulo sit
nigrior, hic vero amplius simus, ille minus aquilus, at vero quod non omnes
homines aequaliter rationales mortalesque sint nec specierum nec differentiarum
natura videtur admittere. CUM IGITUR TRES SPECIES DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR ET
CUM HAE QUIDEM SINT SEPARABILES, ILLAE VERO INSEPARABILES, ET RURSUS
INSEPARABILIUM CUM HAE QUIDEM SINT PER SE, ILLAE VERO PER ACCIDENS, RURSLLS
EARUM QUAE SUNT PER SE DIFFERENTIARUM ALIAC QUIDEM SUNT SECUNDUM QUAS DIVIDIMUS
GENERA IN SPECIES, ALIAE VERO SECUNDUM QUAS EA QUAE DIVISA SUNT SPECIFICANTUR,
UT CUM PER SE DIFFERENTIAE OMNES HUINSMODI SINT, ANIMATI ET INANIMATI, ƿ
SENSIBILIS ET INSENSIBILIS, RATIONALIS ET IRRATIONALIS, MORTALIS ET IMMORTALIS,
EA QUIDEM QUAE EST ANIMATI ET SENSIBILIS DIFFERENTIA. CONSTITUTIVA EST
SUBSTANTIAE ANIMALIS -- EST ENIM ANIMAL SUBSTANTIA ANIMATA SENSIBILIS -- EA
VERO QUAE EST MORTALIS ET IMMORTALIS DIFFERENTIA ET RATIONALIS ET IRRATIONALIS,
DIVISIVAE SUNT ANIMALIS DIFFERENTIAE; PER EAS ENIM GENERA IN SPECIES DIVIDIMUS.
Fit nunc differentiarum plena et suprema divisio, quae est huiusmodi.
Differentiarum aliae sunt separabiles, aliae inseparabiles, inseparabilium
aliae sunt secundum accidens, aliae substantiales. Substantialium aliae sunt
divisibiles generis, aliae constitutivae specierum. Quod vero ait: CUM IGITUR
TRES SPECIES DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR, ad hoc retulit, quod in prima
differentiarum divisione partim eas communes esse, partim proprias, partim
magis proprias disit, quas rursus tres differentias alias separabiles esse
monstravit, alias inseparabiles, separabiles quidem commlmes, inseparabiles
vero proprias ac magis proprias. Inseparabilium vero fecit divisionem dicens
alias esse secundum accidens, quae propriae nuncupantur, magis proprias vero secundum
substantiam considerari. Earum vero quae secundum substantiam sunt,
subdivisionem facit, quod ƿ aliae earum genus dividant, aliae speciem
informent. Ad cuius rei facilem cognitionem illa tertii libri specierum
generumque dispositio transcribatur. Sitque primum substantia, sub hac
corporeum atque incorporeum, sub corporeo animatum atque inanimatum, sub
animato sensibile atque insensibile, sub quo animal, sub animali rationale
atque irrationale, sub rationali mortale atque immortale et sub mortali species
hominis, quae solis deinceps individuis praeponatur. In hac igitur divisione
omnes hae differentiae specificae nuncupantur, generum enim specierumque
differentiae sunt sed generum quidem divisivae, specierum autem constitutivae. Id
autem probatur hoc modo. Substantiam quippe corporei atque incorporei
differentiae partiuntur, corporeum vero animati atque inanimati, animatum
sensibilis atque insensibilis. Ita igitur genera substantiales differentiae
partiuntur et dicuntur generum divisivae. At velo si eaedem differentiae quae a
genere descendentes genus dividunt, colligantur et in unum quae possunt iungi
copulentur, species informatur. Nam cum animal species sit substantiae -- omnia
enim superiora de inferioribus praedicantur et quicquid inferius fuerit, species
erit etiam superioris -- animatum tamen atque ƿ sensibile quae sunt
differentiae, si referantur ad genera, divisivae sunt, constitutivae vero fiunt
animalis eiusque substantiam formant atque constituunt definitionemque
conformant, ut sit animal substantia animata sensibilis. Substantia quidem
genus, animatum vero atque sensibile eiusdem differentiae constitutivae. Item
animal rationabilitas atque irrationabilitas dividit, mortali etiam atque
immortali dividitur sed iuncta rationabilitas atque mortalitas, quae animalis
divisivae fuerant, fiunt hominis constitutivae eiusque perficiunt speciem atque
omnem eius rationem definitionis informant atque perficiunt. At si
irrationabilitas cum mortalitate iungatur, fiet equus aut quodlibet animal,
quod ratione non utitur, rationabilitas vero atque immortalitas copulatae dei
substantiam informant. Ita eaedem differentiae cum referuntur ad genera,
divisivae generum fiunt, si vero ad inferiores species considerentur, informant
species earumque substantiam convenienti copulatione constituunt. In hoc
quaesitum est, quemadmodum dicerentur esse hae differentiae ƿ specierum
constitutivae, cum irrationabilis differentia atque immortalis nullam speciem
videantur efficere. Respondemus primum quidem placere Aristoteli caelestia
corpora animata non esse: quod velo animatum non sit, animal esse non posse;
quod vero non sit animal, nec rationale esse concedi. Sed eadem corpora propter
simplicitatem et perpetuitatem motus aeterna esse confirmat. Est igitur aliquid
quod ex duabus his differentiis conficiatur, irrationabili scilicet atque
immortali. Quodsi magis cedendum Platoni est et caelestia corpora animata esse
credendum, nullum quidem his differentiis potest esse subiectum -- quicquid
enim irrationabile est corruptioni subiacens et generationi, immortale esse non
poterit -- sed tamen hae differentiae, quoniam substantialium differentiarum in
numero sunt, si iungi ullo modo potuissent, earum naturam et speciem quoque
possent efficere. Atque ut intellegatur, quae sit haec potentia effieiendae
substantiae specieique formandae respiciamus ad proprias atque communes, quae
tametsi iungantur, speciem substantiamque nulla ratione constituunt. Si quis
enim loquatur ambulans, quae sunt duae communes differentiae, vel si albus ac
longus, num idcirco isdem eius substantia constituitur? Minime. Cur? Quia non
eiusdem sunt generis, quae alicuius possint constituere et conformare
substantiam. ƿ Ita igitur hae, id est irrationale atque immortale, etiamsi
subiectum aliquod habere non possunt, possent tamen substantiam efficere, si
ullo modo iungi copularique potuissent. Praeterea irrationale iunctum cum
mortali substantiam pecudis facit: est igitur constitutiva irrationalis
differentia. Item immortale ac rationale coniuncta efficiunt deum: est igitur immorlale
quod speciem formet. Quodsi inter se iungi nequeunt, non idcirco quod in natura
earum est, abrogatur. SED HAE QUIDEM QUAE DIVISIVAE SUNT DIFFERENTIAE GENERUM,
COMPLETIVAE FIUNT ET CONSTITUTIVAE SPECIERUM; DIVIDITUR ENIM ANIMAL RATIONALI
ET IRRATIONALI DIFFERENTIA ET RURSUS MORTALI ET IMMORTALI DIFFERENTIA. SED EA
QUAE EST RATIONALIS DIFFERENTIA ET MORTALIS, CONSTITUTIVAE FIUNT HOMINIS,
RATIONALIS VERO ET IMMORTALIS. DEI, ILLAE vero QUAE SUNT IRRATIONALIS ET
MORTALIS, IRRATIONABILIUM ANIMALIUM. SIC ETIAM ET SUPREMAE SUBSTANTIAE CUM
DIVISIVA SIT ANIMATI ET INANIMATI DIFFERENTIA ET SENSIBILIS ET INSENSIBILIS,
ANIMATA ET SENSIBILIS CONGREGATAE AD SUBSTANTIAM ANIMAL PERFECERUNT. Geminum
differentiarum usum esse demonstrat, unum quidem quo genera dividuntur, alium
vero quo species informantur; neque enim hoc solum differentiae faciunt, ut
genera partiantur, verum etiam dum genera dividunt, species in quas genera
deducuntur efficiunt. Itaque quae divisivae sunt generum, fiunt constitutivae
specierum, huiusque rei illud exemplum est quod ipse subiecit: animalis quippe
differentiae sunt divisivae rationale atque irrationale, mortale atque
immortale, his enim praedicatio diniditur animalis. Omne enim quod animal est,
aut rationale aut irrationale aut mortale aut immortale est. Sed istae
differentiae quae dividunt genus quod est animal speciei substantiam formam
quae constituunt. Nam cum sit homo animal, efficitur rationali mortalique
differentiis, quae dudum animal partiebantur. Item cum sit equus animal, irrationali
mortalique differentiis constituitur, quae dudum animal dividebant. Deus autem
cum sit animal, ut de sole dicamus. Rationali immortalique efficitur
differentiis, quas dividere genus habita partitio paulo ante monstravit. Sed
hic, ut diximus deum corpoleum intellegi oportet, ut solem et caelum caeteraque
huiusmodi, quae cum animata et rationabilia Plato esse confirmat, tum in deorum
vocabulum antiquitatis veneratione probantur assumpta, de primo quoque genere,
id est substantia demonstrantur venire. Nam cum eius divisivae sint
differentiae ƿ animatum atque inanimatum, sensibile atque insensibile, iunctae
differentiae sensibilis atque animati efficiunt substantiam animatam atque
sensibilem, quod est animal. Iure igitur dictum est, quae divisivae sunt differentiae
generum, easdem esse constitutivas specierum. QUONIAM ERGO EAEDEM ALIQUO MODO
QUIDEM ACCEPTAE FIUNT CONSTITUTIVAE, ALIQUO MODO AUTEM DIVISIVAE, SPECIFICAE
OMNES VOCANTUR. ET HIS MAXIME OPUS EST AD DIVISIONES GENERUM ET DEFINITIONES
SED NON HIS QUAE SECUNDUM ACCIDENS INSEPARABILES SUNT, NEC MAGIS HIS QUAE SUNT
SEPARABILES. Omnes a genere differentias procedentes genus ipsum a quo
procedunt, dividere nullus ignorat. Ipsae autem quae dividunt genus, si ad
posteriores species applicentur, informant substantias easque perficiunt.
Eaedem igitur sunt constitutivae specierum, eaedem divisibiles generum, alio
tamen modo atque alio consideratae, ut si ad genus relatae quidem in contrariam
divisionem spectentur, divisibiles generis inveniuntur, si vero iunctae aliquid
efficere possint, specierum constitutivae sunt. Quae cum ita sint, hae
differentiae quae genus dividunt, rectissime divisivae nominanturÑquae enim
constitumlt speciem, specificae sunt sed constituunt speciem hae differentiae
quae ƿ sunt generis divisivae Ñ eaedemque sunt specierum constitutivae. Quare
iure quae generum divisivae sunt et quae specierum constitutivae, specificae
nuncupantur. Has igitur in divisione generis et in definitione specierum accipi
oportere manifestum est. Quoniam enim divisivae sunt, per eas dividi oportet
genus, quoniam autem constitutivae, per eas species definiri; quibus enim
unumquodque constituitur, isdem etiam definitur. Constituitur autem species per
differentias generis divisivas, quae sunt specificae. Iure igitur specificae
solae et in generis divisione et in specierum definitione ponuntur. Et de
specificis quidem haec ratio est, de his autem quae vel separabilia vel
inseparabilia continent accidentia, nihil in generum divisione vel definitione
specierum poterit assumi, idcirco quoniam quae divisibiles sunt, substantiam
generis dividunt, et quae constitutivae sunt. Substantiam speciei constituunt.
Quae vero sunt inseparabilia accidentia, nullius substantiam informant. Unde
fit ut multo minus separabilia accidentia ad divisiones generum vel specierum
definitiones accommodentur; omnino enim dissimiles sunt substantialibus
differentiis. Nam inseparabilia accidentia hoc fortasse habent commune cum
specificis, hoc est substantialibus differentiis, quod aeque subiectum non
relinquunt, sicut nec specificae differentiae. Separabilia autem accidentia ne
hoc quidem; separari ƿ enim possunt, nec tantum potestate et mentis
ratiocinatione sed actus etiam praesentia, et omnino veniendi vel discedendi
varietatibus permutantur. QUAS ETIAM DETERMINANTES DICUNT: DIFFERENTIA EST QUA
ABUNDAT SPECIES A GENERE. HOMO ENIM AB ANIMALI PLUS HABET RATIONALE ET MORTALE:
ANIMAL ENIM NEQUE IPSUM NIHIL HORUM EST -- NAM UNDE HABEBUNT SPECIES
DIFFERENTIAS? -- NEQUE ENIM OMNES OPPOSITAS HABET -- NAM IN EODEM SIMUL
HABEBUNT OPPOSITA -- SED, QUEMADMODUM PROBANT, POTESTATE QUIDEM OMNES HABET SUB
SE DIFFERENTIAS, ACTU VERO NULLAM. AC SIC NEQUE EX HIS QUAE NON SUNT, ALIQUID
FIT NEQUE OPPOSITA CIRCA IDEM SUNT. Specificas differentias definitione
concludit dicens substantiales differentias a quibusdam tali descriptionis
ratione finiri: DIFFERENTIA SPECIFICA EST QUA ABUNDAT SPECIES A GENERE. Sit
enim genus animal, species homo: habet igitur homo differentias in se, quae eum
constituunt, rationale atque mortale; omnis enim species constitutivas formae
suae differentias in se retinet nec praeter illas esse potest, quarum
congregatione perfecta est. Si igitur animal quidem solum genus est, homo vero
est animal rationale mortale, plus habet homo ab animali id quod rationale est
atque mortale. Quo igitur abundat species ƿ a genere, id est quo superat genus
et quo plus habet a genere, hoc est specifica differentia. Sed huic definitioni
quaedam quaestio videtur occurrere habens principium ex duabus per se
propositionibus votis, una quidem, quoniam duo contraria in eodem esse non
possunt, alia vero, quoniam ex nihilo nihil fit. Nam neque contraria pati sese
possunt, ut in eodem simul sint, nec aliquid ex nihilo fieri potest; omne enim
quod fit, habet aliquid unde effici possit atque formari. Quae propositiones
talem faciunt quaestionem. Dictum est differentiam esse id qua plus haberet
species a genere. Quid igitur? Dicendum est genus eas differentias quas habent
species, non habere? Et unde habebit species differentias quas genus non habet?
Nisi enim sit unde veniant, differentiae in speciem venire non possunt. Quodsi
genus quidem has differentias non habet, species autem habet, videntur ex
nihilo differentiae in speciem comlenisse et factum esse aliquid ex nihilo,
quod fieri non posse superius dicta propositio monstravit. Quod si differentias
omnes genus continet, differentiae autem in contraria dissoluuntur, fiet ut
rationabilitatem atque irrationabilitatem, mortalitatem atque immortalitatem
simul habeat animal, quod est genus, et erunt in eodem bina contraria, quod
fieri non potest. Neque enim sicut in corpore solet esse alia pars alba, alia
nigra, ita fieri in genere potest; genus enim per se consideratum partes non
habet, nisi ad species referatur. Quicquid igitur habet, non partibus sed tota
sui magnitudine retinebit. Nec illud dubium est, quin in partibus suis genus
habeat ƿ contrarietates, ut animal in homine rationabilitatem, in bove
contrarium. Sed nunc non de speciebus quaerimus, de quibus constat sed an ipsum
per se genus eas differentias quas habent species, habere possit atque intra
suae substantiae ambitum continere. Hanc igitur quaestionem tali ratione
dissolvimus. Potest quaelibet illa res id quod est non esse sed alio modo esse,
alio vero non esse, ut Socrates cum stat, et sedet et non sedet sedet quidem
potestate, actu vero non sedet. Cum enim stat, manifestum est eum pon agere
sessionem sed potius standi immobilitatem. Sed rursus cum stat sedet, non quia
iam sedet sed quia sedere potest; ita actu quidem non sedet, potestate vero
sedet. Et ouum animal est et non est animal. Non est quidem animal actu, adhuc
namque ouum est nec ad animalis processit vivificationem sed idem tamen est
animal potestate, quia potest effici animal, cum formam ac spiritum vivificationis
acceperit. Ita igitur genus et habet has differentias et non habet, non habet
quidem actu sed habet potestate. Si enim ipsum per se animal consideretur,
differentias non habebit; si autem ad species reducatur, habere potest sed
distributim atque ut eius speciebus separatim nihil possit evenire contrarium.
Ita ipsum genus si per se consideretur, ƿ differentiis caret; quod si ad
species referatur, per distributas species vel in partibus suis contraria
retinebit, atque ita nec ex nihilo venerunt differentiae quas genus retinet
potestate nec utraque contraria in eodem sunt, cum contrarias differentias in
eo quod dicitur genus, actu non habet: impossibilitas enim eius propositionis
quae dicit contraria in eodem esse non posse, in eo consistit quod contraria
actu in eodem esse non possunt. Nam potestate et non actu duo contraria in
eodem esse nihil impedit. Quae vero nos contraria diximus, Porphyrius opposita
nuncupavit. Est enim genus contrarii oppositum; omnia enim contralia, si
sibimet ipsis considerantur, opposita sunt. DEFINIUNT AUTEM EAM ET HOC MODO:
DIFFERENTIA EST QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUALE SIT
PRAEDICATUR; RATIONALE ENIM ET MORTALE DE HOMINE PRAEDICATUM IN EO QUOD QUALE
QUIDDAM EST HOMO DICITUR SED NOLL IN EO QUOD QUID EST. QUID EST ENIM HOMO
INTERROGATIS NOBIS CONVENIENS EST DICERE ANIMAL, QUALE AUTEM ANIMAL INQUISITI,
QUONIAM RATIONALE ET MORTALE EST, CONVENIENTER ASSIGNABIMUS. Tres sunt
interrogationes ad quas genus, species, differentia, proprium atque accidens
respondetur, haec autem sunt: quid sit, quale sit, quomodo se habeat. Nam si
quis interroget: quid est Socrates? Responderi per genus ac speciem convenit
aut animal aut homo. Si quis quomodo se habeat Socrates interroget, iure
accidens respondebitur, id est aut sedet aut legit aut caetera. Si quis vero
qualis sit Socrates interroget, aut differentia aut proprium aut accidens
respondebitur, id est vel rationalis vel risibilis vel caluus. Sed in proprio
quidem illa est observatio, quod illud proprium dici potest quod de una specie
praedicatur, accidens vero tale est quod qualitatem designet quae non
substantiam significet, differentia vero talis est quae substantiam demonstret.
Interrogati igitur qualis unaquaeque res sit, si volumus reddere substantiae
qualitatem, differentiam praedicamus. Quae differentia numquam de una tantum
specie praedicatur, ut mortale vel rationale sed de pluribus. Quod igitur de
pluribus speciebus inter se differentibus praedicatur ad eam interrogationem,
quae quale sit id de quo quaeritur interrogat, ea est differentia cuius talem
posuit definitionem: DIFFERENTIA EST QUOD DE PLURIBUS ƿ SPECIE DIFFERENTIBUS IN
EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR. Cuius definitionis causam rationemque
pertractans ait: REBUS ENIM EX MATERIA ET FORMA CONSTANTIBUS VEL AD SIMILITUDINEM
MATERIAE ET FORMAE CONSTITUTIONEM HABENTIBUS, QUEMADMODUM STATUA EX MATERIA EST
AERIS, FORMA AUTEM FIGURA. SIC ET HOMO COMMUNIS ET SPECIALIS EX MATERIA QUIDEM
SIMILITER CONSISTIT GENERE, EX FORMA AUTEM DIFFERENTIA, TOTUM AUTEM HOC ANLMAL
RATIONALE MORTALE HOMO EST, QUEMADMODUM ILLIC STATUA. Dixit superius
differentias esse quae in qualitate speciei praedicarentur, nunc autem causas
exequitur, cur speciei qualitas differentia sit. Omnes, inquit, res vel ex
materia formaque consistunt vel ad similitudinem materiae atque formae
substantiam sortiuntur. Ex materia quidem formaque subsistunt ƿ omnia
quaecumque sunt corporalia; nisi enim sit subiectum corpus quod suscipiat
formam, nihil omnino esse potest. Si enim lapides non fuissent. Muri parietesque
non essent, si lignum non fuisset, omnino nec mensa quidem, quae ex ligni
materia est, esse potuisset. Igitur supposita materia ac praeiacente cum in
ipsam figura superuenerit, fit quaelibet illa res corporea ex materia formaque
subsistens, ut Achillis statua ex aeris materia et ipsius Achillis figura
perficitur. Atque ea quidem quae corporea sunt, manifestum est ex materia
formaque subsistere, ea vero quae sunt incorporalia, ad similitudinem materiae
atque formae habent suppositas priores antiquioresque naturas, super quas
differentiae venientes efficiunt aliquid quod eodem modo sicut corpus tamquam
ex materia ac figura consistere videatur, ut in genere ac specie additis generi
differentiis species effecta est. Ut igitur est in Achillis statua aes quidem materia,
forma vero Achillis qualitas et quaedarn figura, ex quibus efficitur Achillis
statua, quae subiecta sensibus capitur, ita etiam in specie, quod est homo,
materia quidem eius genus est, quod est animal, cui superveniens qualitas
rationalis animal rationale, id est speciem fecit. Igitur speciei materia
quaedam est genus, forma vero et quasi qualitas differentia. Quod est igitur in
statua aes, hoc est in specie genus, quod in statua figura conformans, id in
specie differentia, quod in statua ipsa statua, quae ex aere ƿ figuraque
conformatur, id in specie ipsa species, quae ex genere differentiaque
coniungitur. Quodsi materia quidem speciei genus est, forma autem differentia,
omnis vero forma qualitas est, iure omnis differentia qualitas appellatur. Quae
cum ita sint, iure in eo quod quale sit interrogantibus respondetur. DESCRIBUNT
AUTEM HUIUSMODI DIFFERENTIAS ET HOC MODO: DIFFERENTIA EST QUOD APTUM NATURA EST
DIVIDERE QUAE SUB EODEM SUNT GENERE; RATIONALE ENIM ET IRRATIONALE HOMINEM ET
EQUUM, QUAE SUB EODEM SUNT GENERE, QUOD EST ANIMAL, DIVIDUNT. Haec quidem
definitio cum sit usitata atque ante oculos exposita, eam tamen plenius
dilucideque declaravit. Omnes enim differentiae idcirco differentiae
nuncupantur, quia species a se differre faciunt, quas unum genus includit, ut
homo atque equus propriis discrepant differentiis; nam sicut homo animal est,
ita etiam equus, ergo secundum genus nullo modo distant. Quae igitur secundum
genus minime discrepant, ea differentiis distribuuntur. Additum enim rationale
quidem homini, irrationale vero equo equus atque homo, quae sub eodem fuerant
genere; distribuuntur et discrepant, additis scilicet differentiis. ASSIGNANT
AUTEM ETIAM HOC MODO: DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT A SE SINGULA; NAM SECUNDUM
GENUS NON DIFFERUNT. SUMUS ENIM MORTALIA ANIMALIA ET NOS ET IRRATIONABILIA SED
ADDITUM RATIONABILE SEPARAVIT NOS AB ILLIS, ET RATIONABILES SUMUS ET NOS ET DII
SED MORTALE APPOSITUM DISIUNXIT NOS AB ILLIS. Vitiosa ratione et non sana quod
uult explicat definitio quorundam. Id enim esse dicunt differentiam qua
unaquaeque res ab alia distet. In qua definitione nihil interest quod ita dixit
an ita concluserit: differentia est id quod est differentia. Etenim
differentiae nomine in eiusdem differentiae usus est ƿ definitione dicens:
DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT A SE SINGULA. Quodsi adhuc differentia nescitur,
nisi definitione clarescat, differre quoque quid sit qui poterimus agnoscere?
Ita nihil amplius attulit ad agnitionem qui differentiae nomine id eiusdem usus
est definitione. Est autem communis et uaga nec includens substantiales
differentias sed quaslibet etiam accidentes hoc modo: DIFFERENTIA EST QUA A SE
DIFFERUNT SINGULA; quae enim genere eadem sunt, differentia discrepant, ut cum
homo atque equus idem sint in animalis genere, quoninm utraque sunt animalia,
differunt tamen differentia rationali, et cum dii atque homines sub
rationalitate sint positi, differunt mortalitate. Rationale igitur hominis ad
equum differentia est, mortale hominis ad deum, atque hoc quidem modo substantiales
differentiae colliguntur. Quodsi Socrates sedeat, Plato vero ambulet, erit
differentia ambulatio vel sessio, quae substantialis non est. Namque istam
quoque differentiam definitio videtur incllldere, cum dicit: DIFFERENTIA EST
QUA DIFFERUNT SINGULA; quocumque enim Socrates a Platone distiterit -- nullo
autem alio distare nisi accidentibus potest -- id erit differentia secundum
superioris terminum definitionis. Quam rem scilicet viderunt etiam hi qui
definitionis huius uagum communemque finem reprehendentes certae conclusionis
terminum subiecerunt. INTERIUS AUTEM PERSCRUTANTES DE DIFFERENTIA DICUNT, NON
QUODLIBET EORUM QUAE SUB EODEM SUNT GENERE DIVIDENTIUM ESSE DIFFERENTIAM SED
QUOD AD ESSE CONDUCIT ET QUOD EIUS QUOD EST ESSE REI PARS EST; NEQUE ENIM QUOD
APTUM NATUM EST NAVIGARE ERIT HOMINIS DIFFERENTIA, ETSI PROPRIUM SIT HOMINIS.
DICIMUS ENIM 'ANIMALIUM HAEC QUIDEM APTA NATA SUNT AD NAVIGANDUM, ILLA VERO
MINIME', DINIDENTES AB ALIIS SED APTUM NATUM ESSE AD NAVIGANDUM NON ERAT
COMPLETIVUM SUBSTANTIAE NEC EIUS PARS SED APTITUDO QUAEDAM EIUS EST, IDCIRCO,
QUONIAM NON EST TALIS QUALES SUNT QUAE SPECIFICAE DICUNTUR DIFFERENTIAE. ERUNT
IGITUR SPECIFICAE DIFFERENTIAE QUAECUMQUE ALTERAM FACIUNT SPECIEM ET QUAECUMQUE
IN EO QUOD QUALE EST ACCIPIUNTUR. -- ET DE DIFFERENTIIS QUIDEM ISTA SUFFICIUNT.
Sensus propositionis huiusmodi est. Quoniam superius disit determinasse quosdam
differentiam esse qua a se singllla discreparent, ait alios diligentius de
differential perscrutantes non ƿ fuisse arbitratos recte esse superius
propositam definitionem. Neque enim omnia quaecumque sub eodem posita genere
differre faciunt, differentiae hae de quibus nunc tractatur, id est specificae,
numerari queunt. Plura enim sunt quae ita dividunt species sub uno genere
positas, ut tamen eorum substantiam minime conforment, quia non videntur esse
differentiae specificae nisi illae tantum quae ad id quod est esse proficiunt
et quae in definitionis alicuius parte ponuntur. Hae autem sunt nt rationale
hominis. Nam et substantiam hominis conformat et ad esse hominis proficit et
definitionis eius pars est. Ergo nisi ad id quod est esse conducit et eius quod
est esse rei pars sit, specifica differentia nullo modo poterit nuncupari quid
est autem esse rei? Nihil est aliud nisi definitio. Unicuique enim rei
interrogatae 'quid est?' si quis quod est esse monstrare voluerit, definitionem
dicit. Ergo si qua definitionis pars fuerit, eius erit pars quae uniuscuiusque
rei quid esse sit designet. Definitio est quidem quae quid unaquaeque res ƿ
sit, ostendit ac profert, demonstraturque quid uni cuique rei sit esse per
definitionis assignationem. Illae vero differentiae quae non ad substantiam
conducunt sed quoddam quasi extrinsecus accidens afferunt, specificae non
dicuntur, licet sub eodem genere positas species faciant discrepare, ut si quis
hominis atque equi hanc differentiam dicat, aptum esse ad navigandum. Homo enim
aptus est ad navigandum, equus vero minime, et cum sit equus atque homo sub
eodem genere animalis, addita differentia 'aptum esse ad navigandum' equum
distinxit ab homine. Sed aptum esse ad navigandum non est huiusmodi, quale quod
possit hominis formare substantiam sed tantum quandam quodammodo aptitudinem
monstrat et ad faciendum aliquid vel non faciendum oportunitatem. Idcirco ergo
specifica differentia esse non dicitur. Quo fit ut non omnis differentia quae
sub eodem genere positas species distribuit, specifica esse possit sed ea
tantum quae ad substantiam speciei proficit et quae in parte definitionis
accipitur. Concludit igitur esse specificas differentias quae alteras a se
species faciunt per differentias substantiales. Nam si uni cuique id est esse
quodoumque substantialiter fuerit, quaecumque differentiae substantialiter
diversae sunt, illas species quibus assunt, omni substantia faciunt alteras ac
discrepantes, atque hae in definitionis parte sumuntur. Nam si definitio
substantiam monstrat ƿ et substantiales differentiae species efficiunt,
substantiales differentiae erunt partes definitionum. PROPRIUM VERO
QUADRIFARIAM DIVIDUNT. NAM ET ID QUOD SOLI ALICUI SPECIEI ACCIDIT, ETSI NON
OMNI, UT HOMINI MEDICUM ESSE VEL GEOMETREM, ET QUOD OMNI ACCIDIT, ETSI NON
SOLI, QUEMADMODUM HOMINI ESSE BIPEDEM ET QUOD SOLI ET OMNI ET ALIQUANDO, UT
HOMINI IN SENECTUTE CANESCERE, QUARTUM VERO, IN QUO CONCURRIT ET SOLI ET OMNI
ET SEMPER, QUEMADMODUM HOMINI ESSE RISIBILE. NAM ETSI NON SEMPER RIDEAT, TAMEN
RISIBILE DICITUR, NON QUOD IAM RIDEAT SED QUOD APTUS NATUS SIT; HOC AUTEM EI
SEMPER EST NATURALE ET EQUO HINNIBILE. HAEC AUTEM PROPRIE PROPRIA PERHIBENT ESSE,
QUONIAM ETIAM CONVERTUNTUR. QUICQUID ENIM EQUUS, HINNIBILE, ET QUICQUID
HINNIBILE, EQUUS. Superius dictum est omnia propria ex accidentium genere
descendere. Quicquid enim de aliquo praedicatur, aut substftntiam informat aut
secundum accidens inest. Nihil vero est quod cuiuslibet rei substantiam
monstret nisi genus, species et differentia, genus quidem et differentia
speciei, species vero individuorum. Quicquid ergo reliquum est, in accidentium
numero ponitur. Sed quoniam ipsa accidentia habent inter se aliquam
differentiam, idcirco alia quidem propria, alia priore atque antiquiore nomine
accidentia nunlcupantur. Et de accidentibus paulo post, nunc de propriis. Quae
quadrifariam dividuntur, non tamquam genus aliquod proprium in quattuor species
dividi secarique possit sed hoc quod ait dividunt, ita intellegendum est,
tamquam si diceret 'nuncupant', id est propria quadrifariam dicunt. Cuius
quadrifariae appellationis significationes enumerat, ut quae sit conveniens et
congrua nuncupatio proprietatis ostendat. Dicit ergo proprium accidens quod ita
uni speciei adest, ut tamen nullo modo coaequetur ei sed infra subsistat ac
maneat, ut hominis dicitur proprium medicum esse, idcirco quoniam nulli alii
inesse animalium ƿ potest. Nec illud attendimus, an hoc de omni homine
praedicari possit sed illud tantum, quod de nullo alio nigi de homine dici
potest medicum esse. Et haec quidem significatio proprii dicitur inesse SOLI,
ETSI NON OMNI; soli enim speciei, etsi non omni coaequatur, ut medicina soli
quidem inest homini sed non omnibus hominibus ad scientiam adest. Aliud
proprium est quod huic e contrario dicitur omni, etsi non soli; quod huiusmodi
est, ut omnem quidem speciem contineat eamque transcendat. Et quoniam quidem
nihil est subiectae speciei quod illo proprio non utatur, dicimus omni, quoniam
vero transcendit in alias, dicimus non soli: hoc huiusmodi est quale homini
esse bipedem, proprium est enim bomini esse bipedem. Omnis enim homo bipes est
etiamsi non solus, aves enim bipedes sunt. Geminae igitur significationes
proprii quae superius dictae sunt, habent aliquid minus, prima quidem quia non
omni, secunda vero quia non soli. Quas si iungimus, facimus omni et soli. Sed
demimus aliquid secundum tempus, si ei adiciatur aliquando, ut sit haec tertia
proprii nuncupatio 'omni et soli sed aliquando', ut est in senectute canescere
vel in ivuentute pubescere; omni enim homini adest in ivuentute pubescere, in
senectute canescere, et soli. Pubescere enim solius hominis est sed aliquando,
ƿ neque enim omni tempore sed in sola tantum ivuentute. Haec igitur
determinatio proprii in eo quidem modo quod omni et soli inest, absoluta est
sed ex eo minuit aliquid vel contrahit, cum dicimus ALIQUANDO. Quod si
auferamus, fit proprii integra simplexque significatio hoc modo: proprium est
quod omni et soli et semper adest. Omni autem et soli speciei et semper
intellegendum est ut hornini risibile, equo hinnibile; omnis enim et solus homo
risibilis est et semper. Neque illud nos ulla dubitatione perturbet, quod
semper homo non rideat; non enim ridere est proprium hominis sed esse risibile,
quod non in actu sed in potestate consistit. Ergo etiamsi non rideat, quia
ridere tamen posse soli et omni homini semper adesse dicitur, convenienter
proprium nuncupatur. Nam si actus separatur ab specie, potestas nulla ratione
disiungitur. Quattuor igitur significationes proprii dixit. Nam prima quidem,
quando accidens ita subiectae speciei adest, ut soli ei adsit, etiamsi non
omni, ut homini medicina; secunda vero, ƿ cum soli quidem non adest, omni vero
semper adiungitur, ut homini esse bipedem; tertia vero, cum omni et soli sed
aliquando, ut omni homini in ivuentute pubescere; quarta, cum omni et soli et
semper adest, ut esse risibile. Atque ideo caetera quidem converti non possunt:
neque enim coaequatur quod soli sed non omni speciei adest. Species quidem de
ipso dici potest, ipsum vero de specie minime. Qui enim medicus est, potest
dici homo, homo vero qui est, medicus esse non dicitur. Rursus quod ita est
alii proprium, ut omni adsit etiamsi non soli, ipsum quidem de specie
praedicari potest, species vero de eo minime. Nam bipes praedicari de homine
potest, homo vero de bipede nullo modo. Rursus quod ita adest, ut omni et soli
sed aliquando assit, quoniam de tempore, habet aliquid deminutum nec
simpliciter semper adest, reciprocari non poterit. Possumus enim dicere 'omnis
qui pubescit homo est', non 'omnis homo pubescit': potest enim minime ad
inllentutem nenire atque ideo nec pubescere; nisi forte non sit pubescere
hominis proprium sed in ivuentute pubescere, aut, etiam cum nondum est in
ivuentute aut etiam praeteriit, tamen sit ei proprium non tale quale tunc fieri
possit, cum praeter ivuentutem est sed quale cum in ivuentnte consistit. Atque
ideo hoc ƿ quod non in omne tempus tenditur, etiamsi tale est, ut omni speciei
assit, quod tamen in tempus aliquod differatur, integrum atque absolutum
proprium esse von dicitur. Quartum est quod ita alicui adest, ut et solam
teneat speciem et omni assit et absolutum sit a temporis conditione, ut
risibile quod a superiore plurimum distat; nam qui risibilis est, semper ridere
potest. Rursus qui potest in ivuentute pubescere, cum ipsa ivuentus non sit
semper, non ei adest semper ut in ivuentute pubescat. Haec autem quarta proprii
significatio quoniam nulla temporis definitione constringitur, absoluta est
atque ideo etiam convertitur et de se invicem proprium atque species
praedicantur; homo enim risibilis est et risibile homo. ACCIDENS VERO EST QUOD
ADEST ET ABEST PRAETER SUBIECTI CORRUPTIONEM. DIVIDITUR AUTEM IN DUO, IN
SEPARABILE ET IN INSEPARABILE. NAMQUE DORMIRE EST SEPARABILE ACCIDENS, NIGRUM
VERO ESSE INSEPARABILITER CORUO ET AETHIOPI ACCIDIT, POTEST AUTEM SUBINTELLEGI
ET CORUUS ALBUS ET AETHIOPS AMITTENS COLOREM PRAETER SUBIECTI CORRUPTIONEM.
DEFINITUR AUTEM SIC QUOQUE: ACCIDENS EST ƿ QUOD CONTINGIT EIDEM ESSE ET NON
ESSE, VEL QUOD NEQUE GENUS NEQUE DIFFERENTIA NEQUE SPECIES NEQUE PROPRIUM,
SEMPER AUTEM EST IN SUBIECTO SUBSISTENS. OMNIBUS IGITUR DETERMINATIS QUAE
PROPOSITA SUNT, DICO AUTEM GENERE, SPECIE, DIFFERENTIA, PROPRIO, ACCIDENTI,
DICENDUM EST QUAE EIS COMMUNIA ADSINT ET QUAE PROPRIA. Quoniam, ut superius
dictum est, quae de aliquo praedicantur, vel substantialiter vel accidentaliter
dicuntur cumque ea quae substantialiter praedicantur, eius de quo dicuntur
substantiam definitionemque contineant et sint eo antiquiora atque maiora, quod
ex substantialibus praedicatis efficiuntur, cum ea quae substantialiter
dicuntur pereunt, necesse est ut simul etiam ea interimantur quorum naturam
substantiamque formabant. Quae cum ita sint, necesse est ut quae accidenter
dicuntur, quoniam substantiam minime informant, et adesse et abesse possint
praeter subiecti corruptionem. Ea enim tantum cum absunt subiectum corrumpere
poterunt, quae efficiunt atque conformant quae sunt substantialia, quae vero ƿ
non efficiunt substantiam, ut accidentia, ea cum adsunt vel absunt, nec
informant substantiam nec corrumpunt. Est igitur accidens quod adest et abest
praeter subiecti corruptionem. Id autem dividitur in duas partes. Accidentis
enim aliud est separabile, aliud inseparabile, separabile quidem dormire
sedere. Inseparabile vero ut Aethiopi atque coruo color niger. In qua re talis
oritur dubitatio. Ita enim est definitum: accidens est quod adesse et abesse
possit praeter subiecti corruptionem. Idem tamen accidens aliquando
inseparabile dicitur; quod si inseparabile est, abesse non poterit. Frustra
igitur positum est accidens esse quod adesse et abesse possit, cum sint quaedam
accidentia quae a subiecto non valeant separari. Sed fit saepe ut quae actu
disiungi non valeant, mente et cogitatione separentur. Sed si animi ratione
disiunctae qualitates a subiectis non ea perimunt sed in sua substantia
permanent atque perdurant, accidentes esse intelleguntur. Age igitur, quoniam
Aethiopi color niger auferri non potest. Animo emn atque cogitatione separemus.
Erit igitur color albus Aethiopi. uum idcirco species consumpta sit? minime.
Item etiam coruus, si ab eo colorem nigrum imaginatione separemus, permanet
tamen avis nec interit species. Ergo quod dictum est et adesse et abesse, non
re sed animo intellegendum est. Alioquin et substantialia, quae omnino separari
non possunt, si animo et cogitatione disiungimus, ut si ab homine
rationabilitatem auferamus -- ƿ quam licet actu separare non possumus, tamen
animi imaginatione disiungimus -- statim perit hominis species quod idem in
accidentibus non fit: sublato enim accidenti cogitatione species manet. Est
alia quoque accidentis definitio caeterorum omnium privatione, ut id dicatur
esse accidens quod neque genus sit neque species nec differentia nec proprium;
quae definitio plurimum uaga est valdeque communis sic enim etiam genus
definiri potest, quod neque species neque differentia nec proprium sit nec
accidens, eodemque modo species ac differentia et proprium. Cum autem eadem
similitudine definitionis plura definiri queant, non est terminans et
circumclusa descriptio, praesertim cum longe sit a definitionis integritate
seiunctum quod cuiuslibet rei formam aliarum rerum negatione demonstrat. Quibus
omnibus expeditis, id est genere, specie, differentia, proprio atque accidenti,
descriptisque eorum terminis quantum postulabat institutionis brevitas, ea ipsa
communiter pertractanda persequitur, ut quas inter se habeant differentias haec
quinque, de quibus superius disputatum est, quas vero communiones, mediocri
consideratione demonstret, ut non solum ƿ quid ipsa sint, verum etiam
quemadmodum inter se comparentur, appareat. Expeditis per se omnibus quae
proposuit et quantum in uniuscuiusque consideratione poterat, ad scientiae
terminum breviter adductis nunc iam non de singulorum natura, id est vel
generis vel differentiae vel speciei vel proprii vel accidentis sed de ad se
invicem relatione pertractat. Nam qui communiones ac differentias rerum
colligit, non ut sunt per se res illae considerat sed ut ad alias comparentur.
Id autem duplici modo, vel similitudine, dum communitates sectatur, vel
dissimilitudine, dum differentias. Quae cum ita sint, nos quoque, ut adhuc
fecimus, propter planiorem intellectum philosophi uestigia persequentes
ordiemur de his communionibus quae assunt generi et speciei et differentiae vel
proprio et accidenti. COMMUNE QUIDEM OMNIBUS EST DE PLURIBUS PRAEDICARI, ƿ SED
GENUS QUIDEM DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS, ET DIFFERENTIA SIMILITER, SPECIES
AUTEM DE HIS QUAE SUB IPSA SUNT INDIVIDUIS, AT VERO PROPRIUM ET DE SPECIE CUIUS
EST PROPRIUM ET DE HIS QUAE SUB SPECIE SUNT INDIVIDUIS, ACCIDENS AUTEM ET DE
SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS. NAMQUE ANIMAL DE EQUIS ET BOBUS [ET CANIBUS]
PRAEDICATUR, QUAE SUNT SPECIES, ET DE HOC EQUO ET DE HOC BOVE, QUAE SUNT
INDIVIDUA, IRRATIONALE VERO ET DE EQUIS ET DE BOBUS PRAEDICATUR ET DE HIS QUI
SUNT PARTICULARES, SPECIES AUTEM, UT HOMO, SOLUM DE HIS QUI SUNT PARTICULARES
PRAEDICATUR, PROPRIUM AUTEM, QUOD EST RISIBILE, ET DE HOMINE ET DE HIS QUI SUNT
PARTICULARES, NIGRUM AUTEM ET DE SPECIE CORUORUM ET DE HIS QUI SUNT
PARTICULARES, QUOD EST ACCIDENS INSEPARABILE, ET MOVERI DE HOMINE ET DE EQUO,
QUOD EST ACCIDENS SEPARABILE SED PRINCIPALITER QUIDEM DE INDIVIDUIS, SECUNDUM
POSTERIOREM VERO RATIONEM DE HIS QUAE CONTINENT INDIVIDUA. Antequam singulorum
ad unumquodque habitudinem tractet, illam prius respicit quam omnes ad se
invicem habere videantur. Haec est autem una communio quae propositarum quinque
rerum numerum pluralitate praedicationis includit omnia enim de pluribus
praedicantur. In hoc ergo sibi cuncta communicant. Nam et genus de pluribus
praedicatur, itemque species ac differentia et proprium et accidens. Quae cum
ita sint, est eorum una atque indiscreta communio de pluribus plaedicari.
Disgregat autem ipsam de pluribus praedicationem, quemadmodum in singulis fiat,
quod unumquodque propositorum de quibus pluribus praedicetur ostendit. Ait enim
genus quidem de pluribus praedicari, id est speciebus ac specierum individuis,
ut animal praedicatur de homine atque equo ac de his individuis quae sub homine
sunt atque sub equo. Item genus praedicatur de differentiis specierum atque id
iure. Quoniam enim species differentiae informant, cum genus de speciebus
praedicetur, consequens est ut etiam de his dicatur quae specierum substantiam
formamque efficiunt. Quo fit ut genus etiam de differentiis praedicetur ac non
de una sed de pluribus; dicitur enim quod rationabile est, esse animal et
rursus quod irrationabile est, esse animal. Ita genus de speciebus ac
differentiis praedicatur ac de his quae sub ipsis sunt individuis. Differentia
vero de speciebus dicitur pluribus ac de earum individuis, ut irrationabile et
de equo praedicatur ac bove, quae sunt plures species, et de his quae sub ipsis
sunt individuis eodem modo dicitur; nam quod de universali praedicatur,
praedicatur et de individuo. Quodsi differentia de speciebus dicitur,
praedicabitur etiam de eiusdem speciei subiectis. Species vero de suis tantum
individuis praedicatur; neque enim fieri potest, ut quae species est ultima
quaeque vere species ac magis species nuncupatur, haec alias deducatur in
species. Quod si ita est, sola post speciem individua restant. Iure igitur species
de suis tantum individuis praedicantur, ut homo de Socrate, Platone, Cicerone
et caeteris. Proprium item de specie praedicatur cuius est proprium, neque enim
esset proprium alicuius, si de alio diceretur; de quo enim unaquaeque res 'et
soli et omni et semper' dicitur, eiusdem proprium esse monstratur. Quae cum ita
sint proprium de specie dicitur, ut risibile de homine; omnis enim homo
risibilis est. Dicitur etiam de individuis speciei de qua praedicatur; est enim
Socrates, Plato et Cicero risibilis. Accidens vero et de speciebus pluribus
dicitur et de diversarum specierum individuis. Dicuntur enim coruus atque
Aethiops nigri et hic coruus et hic Aethiops, qui sunt individui, nigri
secundum nigredinis qualitatem vocantur. Atque hoc quidem est accidens
inseparabile. Sed multo magis separabilia accidentia pluribus inhaerescunt, ut
moveri homini et bovi -- uterque enim movetur -- et rursus ea quae sub homine
sunt atque bove individua, moveri saepe praedicantur. Sed advertendum est
auctore Porphyrio quod ea quae accidentia sunt, principaliter quidem de his
dicuntur in quibus sunt individuis, secundo vero loco ad universalia
individuorum referuntur. Atque ita praedicatio ƿ superiorum redditur, ut
quoniam nigredo singulis coruis adest accidentis nigredinis inficit, idcirco
eam de specie quoque praedicamus dicentes coruum, ipsam speciem, nigrum esse. In
quibus omnibus mirum videri potest, cur genus de proprio praedicari non dixerit
nec vero speciem de eodem proprio nec differentiam de proprio sed tantum genus
quidem de speciebus ac differentiis, differentiam vero de speciebus atque
individuis, speciem de individuis, proprium de specie atque individuis,
accidens de speciebus atque individuis. Fieri enim potest ut quae maioris
praedicationis sint, ea de cunctis minoribus praedicentur, et quae aequalia
sunt, sibimet convertuntur, eoque fit ut genus de differentiis, de speciebus,
de propriis, de accidentibus praedicetur, ut cum dicimus 'quod rationale est,
animal est', genus de differentia, 'quod homo est, animal est', genus de
specie, 'quod risibile est, animal est,' genus de proprio, 'quod nigrum est',
si forte coruum vel Aethiopem demonstremus, 'animal est,' genus de accidenti
praedicamus. Rursus 'quod homo est, rationale est', differentia de specie,
'quod risibile est, rationale est,' differentia de proprio, 'quod nigrum est,
rationale est', si Aethiopem demonstremus, differentia de accidenti; item 'quod
risibile est, homo est', species de proprio, 'quod nigrum est, homo est,' si
Aethiopem designemus, species de accidenti. Qua in re etiam 'quod nigrum est,
risibile est' in Aethiopis demonstratione ut proprium de accidenti praedicatur.
Converti autem ad totum accidens potest, ut quoniam in individuis singulorum
esse proponitur, idcirco de superioribus etiam praedicetur, ut quoniam Socrates
animal est, rationalis est, risibilis est et homo est, cumque in Socrate sit
caluitium, quod est accidens, praedicetur idem accidens de animali, de
rationali, de risibili, de homine, ut accidens de quattuor reliquis
praedicetur. Sed horum profundior quaestio est nec ad soluendum satis est
temporis, hoc tantum ingredientium intellegeutia expectet, quod alia quidem
recto ordine praedicantur, alia vero obliquo, quoniam moveri hominem rectum
est, id quod movetur hominem esse conversa locutione proponitur. Quocirca
rectam Porphyrius in omnibus propositionem sumpsit. Quodsi quis vim
praedicationis et solutionis attenderit in singulis praedicationibus comparans,
eas quidem ƿ prolationes quae rectae sunt, inveniet a Porphyrio esse
enumeratas, eas vero quae converso ordine praedicantur, fuisse sepositas. COMMUNE
EST AUTEM GENERI ET DIFFERENTIAE CONTINENTIA SPECIERUM. CONTINET ENIM ET
DIFFERENTIA SPECIES, ETSI NON OMNES QUOT GENERA. RATIONALE ENIM ETIAMSI NON
CONTINET EA QUAE SUNT IRRATIONABILIA QUEMADMODUM ANIMAL SED CONTINET HOMINEM ET
DEUM, QUAE SUNT SPECIES. ET QUAECUMQUE PRAEDICANTUR DE GENERE UT GENERA, ET DE
HIS QUAE SUB IPSO SUNT SPECIEBUS PRAEDICANTUR, ET QUAECUMQUE DE DIFFERENTIA
PRAEDICANTUR UT DIFFERENTIAE, ET DE EA QUAE EX IPSA EST SPECIE PRAEDICABUNTUR.
NAM CUM SIT GENUS ANIMAL, NON SOLUM DE EO PRAEDICANTUR UT GENERA SUBSTANTIA ET
ANIMATUM SED ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB ANIMALI SPECIEBUS OMNIBUS PRAEDICANTUR
HAEC USQUE AD INDIVIDUA. CUMQUE SIT DIFFERENTIA RATIONALIS, PRAEDICATUR DE EA
UT DIFFERENTIA ID QUOD EST RATIONE UTI. NON SOLUM AUTEM DE EO QUOD EST
RATIONALE SED ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB RATIONALI SPECIEBUS PRAEDICABITUR
RATIONE UTI. COMMUNE AUTEM EST ET PEREMPTO GENERE VEL DIFFERENTIA SIMUL PERIMI
QUAE SUB IPSIS SUNT; QUEMADMODUM ELLIM SI NON SIT ANIMAL, NON EST EQUUS NEQUE HOMO,
ITA SI NON SIT RATIONALE. NULLUM ERIT ANIMAL QUOD UTATUR RATIONE. Post eam quae
cunctis adesse visa est communitatem, singulorum ad se similitudines ac
dissimilitudines quaerit. Et quoniam inter quinque proposita genus ac
differentia universalioris praedicationis sunt, siquidem genus species continet
ac differentias, differentiae vero species continent neque ab his ullo modo
continentur, primum generis ac differentiarum similitudines colligit. Ac primam
quidem ponit hanc. Dicit enim commune esse generi ac differentiae, ut species
claudant; ƿ nam sicut genus sub se habet species, ita etiam differentia tametsi
non tantas quot habet genus. Etenim genus quoniam differentiam etiam claudit et
non unam tantum sub se differentialn cohercet ac retinet, plures necesse est
habeat sub se species, quam quaelibet una earum differentiarum quas claudit. ut
animal praedicatur de rationabili et irrationabili. Quodsi ita est,
praedicabitur et de his quae sub rationali sunt positae speciebus et de his
quae sub irrationali. Est ergo commune animali et rationali, id est generi et
differentiae, quod sicut genus de homine et de deo praedicatur, ita etiam
rationale. Quod est differentia, de deo ac de homine dicitur. Sed non in tantum
haec praedicatio funditur quantum animalis, id est generis. Animal enim non de
deo solum atque homine sed de equo et bove praedicatur, ad quae rationalis
differentia non pervenit. Sed quandocumque deum supponimus animali, secundum
eam opinionem facimus quae solem stellasque atque hunc totum millium animatum
esse confirmat, quos etiam deorum nomine, ut saepe dictum est, appellaverunt.
Secunda item communio est generis ac differentiae, quoniam quaecumque
praedicantur de genere ut genera, eadem de his quae sub ipso sunt speciebus
praedicantur; ad hanc similitudinem ƿ quaecumque de differentia praedicantur ut
differentiae, et de his quae sub differentia sunt ut differentiae praedicantur.
Cuius sententiae talis est expositio. Sunt plura quae de generibus praedicantur
ut genera, ut de animali dicitur animatum, dicitur substantia, atque haec ut
genera. Haec igitur praedicantur et de his quae sub animali sunt, ut genera
rursus; nam hominis et animatum et substantia genus est, sicut ante fuerat
animalis. Item in ipsis differentiis quaedam differentiae inveniuntur quae de
ipsis differentiis praedicantur, ut de rationali duae differentiae dicuntur.
Quod enim rationale est, utitur ratione vel habet rationem. Aliud est autem uti
ratione, aliud habere rationem, ut aliud est habere sensum, aliud uti sensu.
Habet quippe sensum et dormiens sed minime utitur, ita quoque dormiens habet
rationem sed minime utitur. Ergo ipsius rationabilitatis quaedam differentia
est ratione uti sed sub ratioaabilitate homo positus est: praedicatur igitur de
homine ratione uti ut quaedam differentia. Differt enim a caeteris animalibus
homo, quia ratione utitur. Demonstratum igitur est quia sicut ea quae de genere
praedicantur, dicuntur de generi subiectis, ita etiam ea quae de differentia
praedicantur, dicuntur de his quae differentiae supponuntur. Tertium commune
est quod ƿ sicut absumptis generibus species interimuntur, ita absumptis
differentiis species de quibus differentiae praedicantur, intereunt. Commune
enim est hoc, universalium in substantia pereuntium perire subiecta. Sed prima
communio demonstravit genera de speciebus praedicari, sicut etiam differentias.
Propter hanc igitur similitudinem si auferantur genera, species pereunt, sicut
etiam species perire necesse est quae sub differentiis sunt, si universales
earum differentiae consumantur. Cuius exemplum est: si enim auferas animal,
hominem atque equum sustuleris, quae sunt species positae sub animali, si
auferas rationale, hominem deumque sustuleris, qui sunt sub rationali
differentia collecti. Et de communitatibus quidem hactenus, nunc de generis et
differentiae dissimilitudine perpendit. PROPRIUM AUTEM GENERIS EST DE PLURIBUS
PRAEDICARI QUAM DIFFERENTIA ET SPECIES ET PROPRIUM ET ACCIDENS; ANIMAL ENIM DE
HOMINE ET EQUO ET AVE ET SERPENTE, QUADRUPES VERO DE SOLIS QUATTUORPEDES
HABENTIBUS, HOMO vero DE SOLIS INDIVIDUIS ET HINNIBILE DE EQUO ET DE HIS QUI
SUNT PARTICULARES, ET ACCIDENS SIMILITER DE PAUCIORIBUS. OPORTET AUTEM
DIFFERENTIAS ACCIPERE QUIBUS DIVIDITUR GENUS, NON EAS QUAE COMPLENT SUBSTANTIAM
GENERIS. AMPLIUS GENUS CONTINET DIFFERENTIAM POTESTATE; ANIMALIS ENIM HOC
QUIDEM RATIONALE EST, ILLUD VERO IRRATIONALE. AMPLIUS GENERA QUIDEM PRIORA SUNT
HIS QUAE SUNT SUB SE POSITAE DIFFERENTIIS, PROPTER QUOD SIMUL QUIDEM EAS
AUFERUNT, NON AUTEM SIMUL AUFERUNTUR; SUBLATO ENIM ANIMALI AUFERTUR RATIONALE
ET IRRATIONALE. DIFFERENTIAE VERO NON AUFERUNT GENUS; NAM SI OMNES
INTERIMANTUR, TAMEN SUBSTANTIA ANIMATA SENSIBILIS SUBINTELLEGITUR, QUAE EST
ANIMAL. AMPLIUS GENUS QUIDEM IN EO QUOD QUID EST, DIFFERENTIA vero IN EO QUOD
QUALE QUIDDAM EST, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICATUR. AMPLIUS GENUS QUIDEM
UNUM EST SECUNDUM UNAMQUAMQUE SPECIEM, UT HOMINIS ID QUOD EST ANIMAL,
DIFFERENTIAE VERO PLURIMAE, UT RATIONALE, MORTALE. MENTIS ET DISCIPLINAE
PERCEPTIBILE, QUIBUS AB ALIIS DIFFERT. ET GENUS QUIDEM CONSIMILE EST MATERIAE,
FORMAE VERO DIFFERENTIA. CUM AUTEM SINT ET ALIA COMMUNIA ƿ ET PROPRIA GENERIS
ET DIFFERENTIAE, NUNC ISTA SUFFICIANT. Proprium quidem quid sit, convenienti
atque integro vocabulo definitum est. Sed per abusionem illa etiam propria
quorumlibet dicuntur quae in unaquaque re ab aliis continent differentiam,
licet cum aliis sint ea ipsa communia. Per se quippe proprium est homini quod
ei omni et soli et semper adest, ut risibilitas, per usurpatam vero locutionem
etiam proprium hominis rationabilitas dicitur non per se proprium quippe quod
ei cum deorum est natura commune sed homini rationabilitas proprium dicitur ad
discretionem pecudis, quod rationale non est; id vero propter hanc causam,
quoniam id proprium uniuscuiusque dicitur quod habet suum. Quo igitur quis ab
alio differt, proprium eius non absurda usurpatione praedicatur. Sed nunc quod
dicit proprium generis esse de pluribus praedicari quam caetera quattuor, id
ipsum generis tale proprium est, quale per se proprium dici solet, id est quod
semper <et> omni et soli adsit generi. Generi enim soli adest, ut
differentia, specie, proprio, accidenti uberius atque affluentius praedicetur.
Sed de his differentiis, speciebus, propriis, atque accidentibus id dici potest
quae sub quolibet ƿ genere sunt, id est differentiae quidem quae quodlibet
dividunt genus, species vero quae divisibilibus generis differentiis
informatur, proprium autem illius speciei quae sub illo genere est quod
differentiis est divisum, accidentiaque quae his haereant individuis quae sub
ea specie sunt quam designatum genus includit. Hoc facilius exempla declarant.
Sit enim genus animal, quadrupes ac bipes differentiae sub animalis positae
continentia, homo atque equus species sub eodem genere constitutae, risibile
atque hinnibile propria earundem specierum, velox vero vel bellator accidentia
quae his individuis accidunt quae sub speciebus equi atque hominis continentur:
animal igitur, quod est genus, praedicatur et de quadrupede et bipede, quae
sunt differentiae, quadrupes vero de bipede non dicitur sed tantum de his
animalibus quae quattuor pedes habent; plus igitur praedicatur genus quam differentia.
Rursus homo de Platone ac Socrate praedicatur, animal vero non modo de
hominibus individuis, verum etiam de caeteris irrationabilibus individuis
dicitur; plus igitur genus quam species praedicatur. Sed cum sit proprium
hinnibile equi speciei cumque ƿ genus quam species uberius praedicetur,
praedicatio quoque generis proprii supergreditur praedicationem. Accidens
quoquo etsi pluribus inesse potest, tamen saepe genere contractius invenitur,
ut bellator non proprie nisi homo dicitur, ut velocitas in paucis animalibus
invenitur. Quo fit, ut genus differentia, specie, proprio et accidentibus
amplius praedicetur. Atque haec est una proprietas generis quae genus ab aliis
omnibus disiungat ac separet. Oportet autem, inquit, nunc eas differentias
intellegere quibus dividitur genus, non quibus informatur. Illae enim quibus
informatur genus plus quam ipsum genus sine dubio praedicantur, ut animatum et
corporeum ultra animal tenditur, cum sint differentiae animalis sed non
divisivae sed potius constitutivae; omnia enim superiora de inferioribus
praedicantur. Quae vero de inferioribus praedicantur neque converti possunt,
haec ab eis quae inferiora sunt amplius praedicantur. Post hoc aliud proprium
generis ostendit quo ab his differentiis quae sub eodem sunt positae,
segregatur. Omne enim genus continet differentias potestate, differentia vero
genus non potest continere. Animal enim rationale atque irrationale continet
potestate; neque enim irrationabilitas neque rationabilitas animal poterit
continere. Potestate autem ait continere animal differentias quia, ut superius
dictum est, ƿ genus quidem omnes sub se habet differentias potestate, actu vero
minime. Ex quo fit ut alia proprietas oriatur. Sublato enim genere perit
differentia, veluti sublato animali interimitur rationabilitas, quod est
differentia. At si rationale interimas, irrationale animal manet. Sed obici
potest: quid? Si utrasque differentias simul abstulero, num poterit remanere
genus? Dicimus: potest. Unumquodque enim non ex his de quibus praedicatur sed
ex his ex quibus efficitur, substantiam sumit. Itaque fit ut genus sublatis
divisivis differentiis permanere possit, dum tamen maneant illae quae ipsius
generis formam substantiamque constituunt. Quoniam enim animal animata atque
sensibilis differentiae constituunt, hae si maneant atque iungantur, perire
animal non potest, licet ea pereant de quibus animal praedicatur, rationale
scilicet atque irrationale. unumquodque enim, ut dictum est, ex his substantiae
proprietatem sumit ex quibus efficitur non ab his de quibus praedicatur.
Amplius si utrasque differentias genus potestate continet, ipsum per se neutram
earum intra se positam collocatamque concludit. Quodsi actu quidem eas non
continet sed potestate, actu etiam ab his poterit separari; hoc ipsum enim,
potestate eas continere, id erat actu non continere. Genus vero, quod quaslibet
differentias actu non continet, actu ab eisdem etiam separatur. Rursus aliud
est proprium generis, quod ex proprietate ƿ praedicationis agnoscitur. Omne
enim genus ad interrogationem 'quid est unumquodque?' responderi convenit, ut
animal in eo quod quid est de homine praedicatur, differentia vero minime sed
in eo quod quale sit; omnis enim differentia in qualitate consistit. Sed hoc
proprium tale est quale superius diximus, non per se sed secundum alicuius
differentiam dictum. Alioquin commune est hoc generi cum specie, ut in eo quod
quid sit praedicetur. Sed quia hoc genus a differentia discrepat, quoniam
differentia quidem in eo quod quale est, genus vero in eo quod quid est
praedicatur, generis proprium dicltur non per se sed ad differentiae
comparationem. Et in omnibus reliquis eandem rationem conveniet speculari;
quodcumque enim ita generi proprium dicitur, ut nulli sit alii commune sed
tantum hoc habeat genus ut omne genus et semper, id secundum se proprium
nuncupatur, quicquid vero cum quolibet alio commune est, id non per se sed ad
alterius differentiam proprium dicitur. Alia rursus generis et differentiae
separatio est, quod genus quidem speciei unum semper adest, scilicet proximum
-- plura enim possunt esse superiora, velut hominis animal atque substantia sed
proximum eiusdem hominis animal tantum -- differentiae vero plures uni speciei
ƿ adesse poterunt, ut rationale atque mortale homini. Itaque fit definitio ex
uno quidem genere sed pluribus differentiis, ut hominis animal rationale
mortale. Rursus alia discretio est, quod genus quidem quasi subiecti locum tenet,
differentia vero formae, ita ut illud sit materia quaedam quae figuram
suscipiat, haec vero sit forma quao superveniens speciei substantiam
rationemque perficiat. Idcirco vero pluribus differentiis a genere differentiam
segregavit, quia haec maxime generis quandam similitudinem contineat, quia est
universalis et praeter genus inter caeteras maxima. Sed cum alia plura:
communia pluraque propria generis inter se ac differentiae valeant inveniri,
nunc, inquit, ista sufficiant. Satis est enim ad discretionem quaslibet
differentias assumere, etiamsi non quae dici possunt omnia colligantur.DE
COMMUNIBUS GENERIS ET SPECIEI GENUS AUTEM ET SPECIES COMMUNE QUIDEM HABENT DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICARI. SUMATUR AUTEM SPECIES UT SPECIES
ET NON ETIAM UT GENUS, SI FUERIT IDEM ET SPECIES ET GENUS. ƿ COMMUNE AUTEM HIS
EST ET PRIORA ESSE EORUM DE QUIBUS PRAEDICANTUR, ET TOTUM QUIDDAM ESSE
UTRUMQUE. Generis et speciei enumerat tria communia, unum quidem, de pluribus
praedicari; genus enim et species de pluribus praedicantur sed genus de
speciebus, ut dictum est, species vero de individuis. Sed nunc de illa specie
loquitur quae tantum species est, id est quae non etiam genus est sed ultima
species. Quodsi talem speciem ponamus quae etiam genus esse potest, ac de ea
dicamus quoniam commune habet cum genere de pluribus praedicari, nihil interest
an ita dicamus, ipsum genus id secum habere commune de pluribus plaedicari.
Talis enim species quae non est solum species, ea etiam genus est. Est autem
commune his quoque quod utraque priora sunt his de quibus praedicantul. Omne
enim quod de aliquibus praedicatur, si recto, ut dictum est superius, ordine
dicatur, prius est his de quibus praedicatur. Praeterea est illis hoc etiam
commune, quod genus ac species totum sunt eorum quae intra suum ambitum
continent et cohercent; omnium enim specierum totum est genus et omnium in
dividuorum totum species. Aeque enim genus et species adunativa sunt
plurimorum, quod vero multorum adunativum est, id eorum quae ad unitatis formam
reducit, recte dicitur totum. Ƿ DIFFERT AUTEM EO QUOD GENUS QUIDEM CONTINET
SPECIES SUB SE, SPECIES vero CONTINENTUR ET NON CONTINENT GENERA; IN PLURIBUS
ENIM GENUS QUAM SPECIES EST. GENERA ENIM PRAEIACERE OPORTET ET FORMATA
SPECIFICIS DIFFERENTIIS PERFICERE SPECIES; UNDE ET PRIORA SUNT NATURALITER
GENERA ET SIMUL INTERIMENTIA SED QUAE NON SIMUL INTERIMANTUR. ET SPECIES QUIDEM
CUM SIT, EST ET GENUS, GENUS VERO CUM SIT, NON OMNINO ERIT ET SPECIES. ET
GENERA QUIDEM UNIVOCE DE SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES vero DE GENERIBUS
MINIME. AMPLIUS GENERA QUIDEM ABUNDANT EARUM QUAE SUB IPSIS SUNT SPECIERUM
CONTINENTIA, SPECIES VERO A GENERIBUS ABUNDANT PROPRIIS DIFFERENTIIS. AMPLIUS
NEQUE SPECIES FIET UMQUAM GENERALISSIMUM NEQUE GENUS SPECIALISSIMUM. Expeditis
communibus generis ac speciei nunc de eorum discretione pertractat. Differre
enim dicit genus ab specio, quoniam genus continet species, ut animal hominem,
species ƿ vero non continet genera; neque enim homo de animali praedicatur.
Itaque fit ut species quidem contineantur a generibus numquam vero contineant
genera. Omne enim quod amplius praedicatur, illius est continens quod minus
dicitur. Quodsi genus amplius praedicatur quam species, necesse est ut species
quidem contineatur a genere, genus vero speciei nullo ambitu praedicationis
includatur. Huius autem ratio est quoniam genus semper suscipiens differentiam
speciem facit, hoc est. Genus quod habebat latissimam praedicationem, coartatum
differentia et contractum speciem facit; omnino enim generi iuncta differentia
speciem reddit et ex universalitate atque latissima praedicatione in angustum
speciei terminum contrahit. Animal enim, cuins praedicatio per se longe lateque
diffusa est, si arripiat rationalis differentiam, si etiam mortalis deminuit
atque contrahit in unum hominis speciem. Unde fit ut minor sit semper species
quam genus atque ideo contineatur sed non contineat, sublatoque genere
auferatur et species; si enim totum auferas, pars non erit. Quodsi species
auferatur, genus manet, veluti cum animal sustuleris, interimitur etiam homo,
si hominem auferas, animal restat. Haec etiam causa est, ut genus de specie
univoce praedicetur, id est ut species suscipiat definitionem generis et nomen
sed ƿ non e converso. Definitionem quippe speciei genus suscipere non videtur;
substantiam enim priorum inferiora suscipiunt. Si enim definias animal et dicas
sub stanti am esse animatam atque sensibilem aut si praedices de homine
'animal', verum dixeris. Si etiam animalis definitionem de homine praedicaveris
dicasque hominem esse substantiam animatam atque sensibilem, nihil fuerit in
propositione falsi. Sed si hominis definitionem reddas 'animal rationale
mortale', ea animali non conveniunt; neque enim quod animal est, id dici
poterit animal rationale mortale. Fit igitur, ut sicut species generis nomen
suscipit, ita etiam capiat definitionem, et sicut genus nomen speciei non
suscipit, ita nec eiusdem definitione monstretur sed cuius nomen et definitio
de aliquo praedicatur, id univoce dicitur. Cum igitur generis et nomen et
definitio de specie praedicetur; genus de specie univoce dicitur. Quoniam vero
speciei de genere neque nomen neque definitio praedicatur, non comlertitur
univoca praedicatio. Differunt genera <ab> speciebus hoc quoque modo,
quod genera superuadunt species suas aliarum continentia specierum, species
vero genera differentiarum pluralitate. Animal enim, quod est genus, superuadit
hominem, quod est species, quia non hominem solum continet, verum etiam bovem,
equum aliasque species, quas suae spatio praedicationis includit. Species vero,
ut homo, superuadit genus, ut animal, multitudine differentiarum. Nam quod actu
genus ƿ non habet rationale vel mortale -- nullas quippe actu genus retinet
differentias -- easdem species suae substantiae inhaerentes atque insitas
tenet. Homo enim rationalis est atque mortalis, quod genus minime est; animal
enim neque mortale est per se neque rationale. Quodsi genus quidem plus unam
continet speciem, at vero species multis differentiis infor mantur, superat
quidem genus speciem continentia specierum species vero vincit genus
differentiarum pluralitate. Illa quoque est differentia, quod genus quoniam
omnium primum est, numquam in tantum descendere poterit, ut fiat ultimum,
species vero, quae cunctis est inferior, in tantum ascendere non poterit, ut
suprerna omnium fiat; numquam igitur nec species generalissimum fiet nec genus
specialissimum. Sed ex his quae dictae sunt differentiae aliae sunt quae genus
ab specie propriae coniunctaeque disterminant, aliae vero quae non solum genus
ab specie, verum etiam a caeteris diducunt ac disterminant. Neque in his tantum
differentiae quae sunt dictae, verum etiam in caeteris considerentur oportet,
si proprie normam quaerimus discretionis agnoscere. GENERIS AUTEM ET PROPRII
COMMUNE QUIDEM EST SEQUI SPECIES -- NAM SI HOMO EST, ANIMAL EST, ET SI HOMO
EST, RISIBILE EST -- ET AEQUALITER PRAEDICARI GENUS DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE
HIS QUAE ILLO PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM ET HOMO ET BOS ANIMAL ET CATO ET
CICERO RISIBILE. COMMUNE AUTEM ET UNIVOCE PRAEDICARI GENUS DE PROPRIIS
SPECIEBUS ET PROPRIUM QUORUM EST PROPRIUM. Tria intelim generis ac proprii
dicit esse communia. Quorum primum illud est, quoniam ita genus sequitur
species ut proprium. Posita enim specie necesse est intellegi genus ac
proprium; neutrum enim species proprias derelinquit. Nam si homo est, animal
est, si homo est, risibile est; ita quemadmodum genus, sic proprium ab ea
specie cuius est proprium, non recedit. Illud quoque, quod aequalis est generis
participatio, sicut etiam proprii. Omne enim genus aequaliter speciebus
participatur, proprium vero individuis omnibus aequaliter adhaerescit.
Manifestum vero est participationem esse generis aequalem; neque enim plus homo
animal est quam equus ƿ atque bos sed in eo quod sunt animalia, aequaliter
animalis, id est generis ad se vocabulum trahunt. Cato etiam et Cicero
aequaliter risibiles sunt, etiamsi aequaliter non rideant; in eo enim quod apti
ad ridendum sunt, dici risibiles possunt, non quod iam rideant. Aequaliter ergo
ea quae sub genere sunt, suscipiunt genus, sicut ea quae sub propriis, propria.
Tertium illud, quod sicut genus de speciebus propriis univoce praedicatur, itn
etiam proprium de sua specie univoce dicitur. Genus enim quoniam substantiam
speciei continet, non modo eius nomen de specie, verum etiam definitio
praedicatur. Proprium vero quia speciem non relinquit eamque semper sequitur
nec in aliam speciem transgreditur nec infra subsistit, definitionem quoque
propriam speciebus tradit; cuius enim nomen uni tantum convenit speciei cui
coaequatur, dubitari non potest quin eius quoque definitio speciei conveniat.
Quo fit ut sicut genus de speciebus, ita proprium de sua specie univoce
praedicetur. DIFFERT AUTEM, QUONIAM GENUS QUIDEM PRIUS EST, POSTERIUS VERO
PROPRIUM; OPORTET ENIM ESSE ANIMAL, DEHINC DIVIDI DIFFERENTIIS ET PROPRIIS. ET
GENUS QUIDEM ƿ DE PLURIBUS SPECIEBUS PRAEDICATUR, PROPRIUM VERO DE UNA SOLA
SPECIE CUIUS EST PROPRIUM. ET PROPRIUM QUIDEM CONVERSIM PRAEDICATUR DE EO CUIUS
EST PROPRIUM, GENUS VERO DE NULLO CONVERSIM PRAEDICATUR. NAM NEQUE SI ANIMAL
EST, HOMO EST, NEQUE SI ANIMAL EST, RISIBILE EST; SIN VERO HOMO EST, RISIBILE
EST, ET E CONVERSO. AMPLIUS PROPRIUM OMNI SPECIEI INEST CUIUS EST PROPRIUM, ET
SOLI ET SEMPER, GENUS VERO OMNI QUIDEM SPECIEI CUIUS FUERIT GENUS, ET SEMPER,
NON AUTEM SOLI. AMPLIUS SPECIES QUIDEM INTEREMPTAE NON SIMUL INTERLIMUNT
GENERA, PROPRIA VERO INTEREMPTA SIMUL INTERIMUNT EA QUORUM SUNT PROPRIA. ET HIS
QUORUM SUNT PROPRIA INTEREMPTIS ET IPSA SIMUL INTERIMUNTUR. Rursus tale
proprium sumit, quod ad alterius comparationem proprium nuncupetur. Dicit enim
proprium esse generis prius esse quam propria. Oportet enim prius esse genus,
quod veluti materia differentiis supponatur, venientibusque differentiis fieri
speciem, cum quibus propria nascuntur. Si igitur prius est ƿ genus quam
differentiae, prius etiam differentiae quam species et speciebus propria
coaequantur, non est dubium quin propria generibus posteriora sint, ac per hoc
quod dictum est, proprium esse generis prius esse quam propria, commune est hoc
generi cum differentia. Differentiae enim species conformantes priores
considerantur esse quam propria, siquidem speciebus ipsis priores sunt, quas
propria ratione determinant. Sed ut dictum est, hoc proprium ad differentiam
proprii intellegendum est, non quale superius per se proprium constitutum est.
Rursus differt genus a proprio, quod genus quidem de pluribus praedicatur
speciebus, proprium vero minime; nam neque genus est, nisi plures ex se species
proferat, nec proprium, si alteri cuilibet speciei possit esse commune. Fit
igitur ut genus quidem plurimas sub se species habeat, ut animal hominem atque
equum, proprium vero unam tantum, sieut risibile hominem. Quo fit ut illa
quoque differentia nascatur: genus enim praedicatur quidem de speciebus, ipsum
vero in nulla praedicatione supponitur, proprium vero et species alterna
praedicatione mutantur. Fit enim praedicatio aut a maioribus ad minora aut ab
aequalibus ad aqqualia. Genus igitur, quod maius est, de speciebus omnibus
praedicahlr, species vero, quoniam minores sunt, de generibus non dicuntur, ut
animal de homine dicitur, homo vero de animali nullo modo praedicatur. At vero
proprium, quoniam speciei aequale est, aeque ƿ praedicatur atque supponitur, ut
risibile de homine dicitur -- omnis enim homo risibilis est -- eodemque
convertitur modo; omne enim risibile homo est. Differt etiam proprium a genere,
quod proprium uni et omni et semper speciei adest, genus vero ex his duo quidem
retinet, in uno vero diversum est. Nam speciebus suis et semper adest et
omnibus, non vero solis; hoc enim haeret propriis, quod singulas tantum species
continent, hoc generibus, quod plures. Igitur propria quidem singulas optinent
species, genera vero non singulas. Adest igitur proprium uni soli speciei et
semper et omni, genus vero omni quidem et semper sed non soli, ut risibile
homini soli, animal vero eidem homini sed non soli; praeest enim caeteriss quae
irrationabilia nuncupamus. Praeterea si auferatul genus, species interimuntur
-- nam si non sit animal, non erit homo -- si auferas species, non interimitur
genus; nam si non sit homo, animal non peribit. Species vero et propria quoniam
sunt aequalia, alterna sese vice consumunt; nam si non sit risibile, homo non
erit, si homo non sit, risibile non manebit. Consumunt igitur genera sub se
positas species, non vero ab his invicem consumuntur, species vero et proprium
invicem perimuutur et perimunt. GENERIS VERO ET ACCIDENTIS COMMUNE EST DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICARI, SIVE SEPARABILIUM SIT SIVE
INSEPARABILIUM; ETENIM MOVERI DE PLURIBUS ET NIGRUM DE CORUIS ET DE HOMINIBUS
AETHIOPIBUS ET ALIQUIBUS INANIMATIS. Nihil est quod inter caetera ita sit a
generis ratione disiunctum. Sicut est accidens. Nam cum genus cuiuslibet
substantiam monstret, accidens vero a substantia longe disiunctum sit et
extrinsecus veniens, nihil fere notius commune potest habere cum genere quam de
pluribus praedicari. Genus enim de plaribus praedicatur speciebus, accidens
vero de pluribus non modo speciebus, verum etiam generibus animatis atque
inanimatis, ut nigrum dicitur de rationabili homine, de irrationabili coruo et
de inanimato hebeno, album etiam de cygno et marmore, moveri de homine, de equo
et de stellis ac de sagitta, quae sunt separabilis accidentis exempla. DIFFERT
AUTEM GENUS AB ACCIDENTI, QUONIAM GENUS ANTE SPECIES EST, ACCIDENTIA VERO
SPECIEBUS POSTERIORA SUNT; NAM SI ETIAM INSEPARABILE SUMATUR ACCIDENS SED TAMEN
PRIUS EST ILLUD CUI ACCIDIT QUAM ACCIDENS. ET GENERE QUIDEM QUAE PARTICIPANT,
AEQUALITER PARTICIPANT, ACCIDENTI VERO NON AEQUALITER; INTENTIONEM ENIM ET
REMISSIONEM SUSCIPIT ACCIDENTIUM PARTICIPATIO, GENERUM VERO MINIME. ET
ACCIDENTIA QUIDEM IN INDIVIDUIS PRINCIPALITER SUBSISTUNT, GENERA NERO ET
SPECIES NATURALITER PRIORA SUNT INDIVIDUIS SUBSTANTIIS. ET GENERA QUIDEM IN EO
QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR DE HIS QUAE SUB IPSIS SUNT, ACCIDENTIA VERO IN EO
QUOD QUALE ALIQUID SIT VEL QUOMODO SE HABEAT UNUMQUODQUE; QUALIS EST ENIM
AETHIOPS INTERROGATUS DICES 'NIGER', ET QUEMADMODUM SE SOCRATES HABEAT, DICES
QUONIAM SEDET VEL AMBULAT. Differentiam generis et accidentis hanc primam
proponit, quod genus quidem ante species sit, quippe quod mateliae loco est et
differentiis informatum species gignit, at vero accidens post species
invenitur. Oportet enim prius esse cui aliquid accidat, post vero ipsum
accidens supervenire; nam si subiectum non sit quod suscipiat, accidens esse
non poterit. Quodsi genus quidem speciebus subiectum est nec possunt esse
species, nisi eis genus veluti materia supponatur, accidentia vero esse non
possunt, nisi eis species supponantur, manifestum est genus quidem esse ante
species, accidentia vero post species. Rursus alia differentia, quoniam genus
neque intentionem neque remissionem suscipere potest. Quo fit ut quae
participant genere, aequaliter eius nomen definitionemque suscipiant; omnes
enim homines aequaliter animalia sunt eodernque modo equi, necnon inter se homo
atque equus et caetera animalia comparata aeque animalia praedicantur.
Accidentis vero participatio et intenditur et remittitur. Invenies enim
quemlibet paulo diutius ambulantem, paulo amplius nigrum et in ipsis
Aethiopibus considerabis omnes non aeque nigro colore obductos. Alia quoque
differentia est, quoniam omne accidens in individuis principaliter subsistit,
genera vero et species individuis priora sunt; nisi enim singuli corui ƿ
nigredine infecti essent, corui species nigra esse minime diceretur. Ita fit ut
accidentia post individua esse videantur. Nam si prius est id cui aliquid
accidit quam illud quod accidit, non est dubium prius esse individua, posterius
vero accidens. Genera vero et species supra individua considerantur; hoc
idcirco, quoniam de his omnibus praedicantur eorumque substantiam propria
praedicatione constituunt. Sed dici potest genera quoque ipsa et species
posteriora individuis inveniri; nam nisi sint singuli homines singulique equi,
hominis atque equi species esse non possunt, et nisi singulae species sint,
eorum genus animal esse non poterit. Sed meminisse debemus superius dictum
esse genus non ex his sumere substantiam de quibus praedicatur sed de eo
potius, quod differentiis constitutivis eorum substantia formaque perficitur.
Itaque si genus quidem divisivis differentiis interemptis non perimitur sed
manet in his quae eius constitutivae sunt eiusque formam definitionemque
perficiunt, cumque differentiae divisivae generis speciebus sint priores --
ipsas enim species conformant atque constituunt -- non est dubium quin genus
etiam pereuntibus speciebus possit in propria manere substantia. Idem de
speciebus dictum sit; species enim superioribus differentiis, non posterioribus
individuis informantur. Quae cum ita sint, species quoque ante individua
subsistunt. Accidentia vero nisi sint ƿ quibus accidant, esse non possunt,
nullis vero prius accidunt quam individuis; haec enim generationi et
corruptioni supposita variis semper accidentibus permutantur. Illam quoque
adnumerat differentiam quae est superius dicta, quod genus quidem, quia rem
demonstrat et de substantia praedicatur, in eo quod quid est dicitur, accidens
vero in eo quod quale est aut in eo quod quomodo sese habet res. Nam si
qualitatem interroges, accidens respondebitur, ut si qualis est coruus,
'niger', si quomodo sese habeat, aliud rursus accidens, aut 'sedet' aut 'uolat'
aut 'crocitat'. Nam cum accidens in novem praedicamenta dividatur, qualitatem,
quantitatem, ad aiiquid, ubi, quando, situm, habitum, facere, pati, caetera
quidem omnia in {quomo do se habeat' in terrogatione pomlntur, qualitas vero in
qualitatis sciscitatione responderi solet. Nam si interrogemur qualis est
Aethiops, respondebimus accidens, id est 'niger', si quomodo se habeat
Socrates, tunc dicemus aut 'sedet' aut 'ambulat' aut superiorum aliquid
accidentium.GENUS VERO QUO AB ALIIS QUATTUOR DIFFERAT, DICTUM EST. CONTINGIT
AUTEM ETIAM UNUMQUODQUE ALIORUM DIFFERRE AB ALIIS QUATTUOR, UT CUM QUINQUE
QUIDEM SINT, UNUMQUODQUE AUTEM AB ALIIS QUATTUOR DIFFERAT. QUATER QUINQUE,
viGINTI FIANT OMNES DIFFERENTIAE SED SEMPER POSTERIORIBUS ENUMERATIS ET
SECUNDIS QUIDEM UNA DIFFERENTIA SUPERATIS, PROPTEREA QUIA IAM SUMPTA EST,
TERTIIS VERO DUABUS, QUARTIS VERO TRIBUS, QUINTIS VERO QUATTUOR, DECEM OMNES
FIUNT, QUATTUOR, TRES, DUAE, UNA. GENUS ENIM DIFFERT A DIFFERENTIA ET SPECIE ET
PROPRIO ET ACCIDENTI; QUATTUOR IGITUR SUNT OMNES DIFFERENTIAE. DIFFERENTIA VERO
QUO DIFFERAT A GENERE DICTUM EST, QUANDO QUO DIFFERRET GENUS AB EA DICEBATUR;
RELINQUITUR IGITUR QUO DIFFERAT AB SPECIE ET PROPRIO ET ACCIDENTI DICERE, ET
FIUNT TRES. RURSUS SPECIES QUO ƿ QUIDEM DIFFERAT A DIFFERENTIA DICTUM EST,
QUANDO QUO DIFFERRET DIFFERENTIA AB SPECIE, DICEBATUR; QUO AUTEM DIFFERAT
SPECIES A GENERE, DICTUM EST, QUANDO QUO DIFFERRET GENUS AB SPECIE DICEBATUR;
RELIQUUM EST IGITUR, UT QUO DIFFERAT A PROPRIO ET ACCIDENTI DICATUR DUAE IGITUR
ETIAM ISTAE SUNT DIFFERENTIAE. PROPRIUM AUTEM QUO DIFFERAT AB ACCIDENTI
RELINQUITUR; NAM QUO AB SPECIE ET DIFFERENTIA ET GENERE DIFFERAT, PRAEDICTUM
EST IN ILLORUM AD IPSUM DIFFERENTIA. QUATTUOR IGITUR SUMPTIS GENERIS AD ALIA
DIFFERENTIIS, TRIBUS VERO DIFFERENTIAE, DUABUS AUTEM SPECIEI, UNA AUTEM PROPRII
AD ACCIDENS, DECEM ELUNT OMNES, QUARUM QUATTUOR, QUAE ERANT GENERIS AD RELIQUA,
SUPERIUS DEMONSTRAVIMUS.Quoniam differentias atque communitates generis ad
differentiam, ad speciem, ad proprium atque accidens persecutus est, idem
quoque ad caeteras facere contendens praedicit, quot omnes differentiae possint
esse quae inter se comparatis commixtisque ƿ rebus his quae supra propositae
sunt efficiantur. Sunt autem viginti. Nam cum quinque sint res, unaquaeque res
earum si a quattuor aliis differat, quinquies quater, viginti differentiae
fiunt, quod appositarum litterarum manifestatur exemplo. Sint quinque res
veluti quinque litterae A B C D E. Differat igitur A quidem ab aliis quattuor,
id est B C D E, fient quattuor differentiae. Rursus B differat ab aliis quattuor,
id est A C D E, erunt rursus quattuor; quae superioribus iunctae octo
coniungunt. C vero tertia ab reliquis differt quattuor, scilicet A B D E; quae
quattuor differentiae superioribus octo copulatae duodecim reddunt. Quarta D
reliquis quattuor comparetur differatque ab eisdem, id est A B C E, fient
igitur rursus quattuor; quae superioribus duodecim appositae sedecim copulant.
Quodsi ultima B ab aliis quattuor differat, scilicet A B C D, fient aliae
quattuor differentiae; quae compositae prioribus viginti perficiunt. Et sit
quidem huiusmodi descriptio: A --> B C D E B --> A C D E C --> A B D E
D --> A B C E E --> A B C D. Quae cum ita sint, in generibus quoque et
speciebus et caeteris idem considerabitur. Erunt ergo quattuor differentiae,
quibus genus a differentia, specie, proprio accidentique disiungitur; aliae
rursus quattuor, quibus differentia a genere, specie, proprio atque accidenti
discrepat; rursus quattuor speciei ad genus ac differentiam, proprium atque
accidens; quattuor etiam proprii ad genus, differentiam, speciem atque
accidens; quattuor in super accidentis ad genus, differentiam, speciem atque
proprium. Quae coniunctae omnes viginti explicant differentias. Sed hoc, si ad
numeri refelatur naturam comparationisque alternationem; nam si ad ipsas
differentiarum naturas vigilans lector aspiciat, easdem saepe differentias
inveniet sumptas. Quo enim genus differt a differentia, eodem differentia
distat a genere, et quo differentia distat ab specie, eodem species a
differentia disgregatur, et in caeteris eodem modo. In hac igitur dispositione
differentianlm, quam supla disposui, easdem saepius adnumeravi. Atque si
differentiarum similitudines detrahamus, decem fiunt omnino differentiae, quas
ad praesentem tractatum velut diversas atque dissimiles oportet assumere. Age
enim differat genus a differentia, specie, proprio ƿ atque accidenti, quattuor
differentiis, quas supra iam diximus. Item sumamus differentiam, distabit haec
a genere primum, dehinc ab specie, proprio atque accidenti. Sed quo discrepet a
genere, iam superius explicatum est, cum diceremus quo genus a differentia
discreparet. Detracta igitur hac comparatione, quoniam supra commemorata est,
relinquuntur tres distantiae quibus differentia ab specie, proprio accidentique
disiungitur; quae iunctae cum superioribus quattuor septem differentias
reddunt. Post hanc species si sumatur, quattuor quidem eius essent differentiae
secundum numeri diversitatem, cum ad genus, a differentiam, proprium atque
accidens comparatur sed priores duae comparationes iam dictae sunt. Nam quo
species differat a genere tunc dictum est, cum quid genus differret ab specie
dicebamus, quid vero species a differentia distet commemoratum est, cum
differentiae ab specie dissimilitudines redderemus. Quibus detractis duae
supersunt integrae atque intactae speciei ad proprium atque accidens
discrepantiae; quae iunctae cum septem novem differentias copulant. Proprii
vero si ad numerum differentiae considerentur, quattuor erunt, scilicet ad
genus, differentiam, speciem atque accidens comparati, quarum quidem tres
superiores differentiae iam dictae sunt. Nam quid proprium distet a genere,
tunc dictum est, cum quid genus a proprio distaret ostendimus, rursus quid
proprium a differentia discrepet, in colligenda distantia differentiae propriique
superius ƿ demonstratum est, quid vero proprium distet ab specie, tunc
expositum est, cum quid species distaret a proprio dicebatur. Restat igitur una
differentia proprii ad accidens, quae superioribus iuncta decem differentias
claudit. Accidentis vero ad caetera possent quidem esse quattuor, nisi iam
omnes probarentur esse consumptae. Nam quid differat vel genus vel differentia
vel species vel proprium ab accidenti, supra monstratum est, nec sunt diversae
differentiae accidentis ad caetera quam caeterorum ad accidens. Itaque fit, ut
cum sit quinque rerum numerus, si prima assumatur, quattuor fiant differentiae,
si secunda, tres, vincanturque secundae rei ad caeteras differentiae a prima ad
caeteras una tantum distantia; nam cum prima habuerit quattuor, secunda retinet
tres. Tertia vero si sumatur, duas habebit differentias, quae vincantur a
primis quattuor differentiis duabus; quarta si sumatur, unam habebit
differentiam, quae vincitur a primis quattuor differentiis tribus, quinta vero
quoniam nullam omnino habebit differentiam nouam, totis quattuor a prima
differentiis superatur. Atque hoc numerorum gradu quidem usque ad denarium
numerum tenditur: quattuor, tres, duae, una, ut generis quidem quattuor,
differentiae vero tres, speciei duae, proprii una, accidentis nulla sit. Et
primae quidem generis comparationes quattuor nouas tenent differentias,
secundae vero differentiae comparationes tres nouas tenent; una enim superius
adnumerata est, vincitur autem a primis quattuor novis differentiis una tantum.
Speciei vero tertia comparatio dnas tantum habet differentias nouas, duas
quippe superius adnumeratas agnoscimus, et vincitur a quattuor primis duabus
tantum differentiis novis. Proprium vero unam retineat nouam, quoniam tres
habet superius adnumeratas, vincaturque a prima novis tribus differentiis,
quinti vero accidentis comparationes quoniam nullam retinent nouam
differentiam, totis quattuor a primis generis transcendantur. Atque ad hunc
modum ex viginti differentiis secundum numerum decem secundum dissimilitudinem
contrahuntur. ut tamen has secundum dissimilitudinem differentias non in
quinario tantum numero, verum in caeteris notas habere possimus, talis dabitur
regula quae plenam differentiarum dissimilitudinem in qualibet numeri
pluralitate repeliat. Propositarum enim rerum numero si unum dempseris atque id
quod dempto uno relinquitur, in totam summam numeri multiplicaveris, eius quod
ex multiplicatione factum est dimidium coaequabitur ei pluralitati quam
propositarum rerum differentiae continebunt. Sint igitur res quattuor A B C D;
his aufero unum, fiunt tres; has igitur quater multiplico, fient duodecim;
horum dimidium ƿ teneo, sex erunt. Tot igitur erunt differentiae inter se rebus
quattuor comparatis: A quippe ad B et C et D tres retinet differentias, rursus
B ad C et D duas, C vero ad D unam; quae iulletae senarium numerum complent.
Atque hanc quidem regulam simpliciter ac sine demonstratione nunc dedisse
sufficiat, in Praedicamcntorum vero expositione ratio quoque cur ita sit
explicabitur. COMMUNE ERGO DIFFERENTIAE ET SPECIEI EST AEQUALITER PARTICIPARI;
HOMINE ENIM AEQUALITER PARTICIPRNT PARTICULARES HOMINES ET RATIONALI
DIFFERENTIA. COMMUNE VERO EST ET SEMPER ADESSE HIS QUAE PARTICIPANT; SEMPER
ENIM SOCRATES RATIONALIS ET SEMPER SOCRATES HOMO. Dictum est saepius ea quae
substantiam formant, nec remissione contrahi nec intentione produci; uni cuique
enim id quod est, unum atque idem est. Quodsi differentia specierum substantiam
monstret, species vero individuorum, aequaliter utraque ab intentione et remissione
seiuncta sunt; quo fit ut aequaliter participentur. Omnes enim individui
mortales aeque sunt atque rationales sicut homines. Nam si idem est 'esse'
homini quod est 'esse rationale', cum omnes homines aeque sint homines, necesse
est ut sint aequaliter rationales. Aliud quoque commune habent quoniam ita
differentiae sui participantia non relinquut ut species. Semper enim Socrates
rationalis est -- Socrates enim rationabilitate participat -- semper homo est,
quia scilicet humanitate participat. Ut igitur differentiae sui participantia
non relinqbunt, ita species his quae ea participant, semper adiuncta est. PROPRIUM
AUTEM DIFFERENTIAE QUIDEM EST IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICARI, SPECIEI VERO IN
EO QUOD QUID EST; NAM ET SI HOMO VELUT QUALITAS ACCIPIATUR, NON SIMPLICITER ƿ
ERIT QUALITAS SED SECUNDUM ID QUOD GENERI ADVENIENTES DIFFERENTIAE EAM
CONSTITUERUNT. AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM IN PLURIBUS SAEPE SPECIEBUS
CONSIDERATUR, QUEMADMODUM QUADRUPES IN PLURIBUS ANIMALIBUS SPECIE
DIFFERENTIBUS, SPECIES VERO IN SOLIS HIS QUAE SUB SPECIE SUNT INDIVIDUIS EST.
AMPLIUS DIFFERENTIA PRIMA EST AB EA SPECIE QUAE EST SECUNDUM IPSAM; SIMUL ENIM
ABLATUM RATIONALE INTERIMIT HOMINEM, HOMO VERO INTEREMPTUS NON AUFERT
RATIONALE, CUM SIT DEUS. AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM COMPONITUR CUM ALIA
DIFFERENTIA -- RATIONALE ENIM ET MORTALE COMPOSITUM EST IN SUBSTANTIA HOMINIS
-- SPECIES VERO SPECIEI NON COMPONITUR, UT GIGNAT ALIAM ALIQUAM SPECIEM; QUIDAM
ENIM EQUUS CUIDAM ASINO PERMISCETUR AD MULI GENERATIONEM, EQUUS AUTEM
SIMPLICITER ASINO NUMQUAM CONVENIENS PERFICIET MULUM. Expositis communitatibus
quantum ad institutionem pertinebat differentiae et speciei, eorundem nunc
dissimilitudines colligit dicens quoniam differunt, quod species in eo quod
quid sit praedicatur, differentia vero in eo quod quale sit. Huic differentiae
poterat occurri. Nam si humanitas ipsa, quae species est, qualitas quaedam est,
cur dicatur species in eo quod quid sit praedicari, cum propter quandam suae
naturae ƿ proprietatem quaedam qualitas esse videatur? Huic respondemus, quia
differentia solum qualitas est, humanitas vero non est solum qualitas sed
tantum qualitate perficitur. Differentia enim superveniens generi speciem
fecit; ergo genus quadam differentiae qualitate formatum est, ut procederet in
speciem, species vero ipsa, qualis quidem est, secundum differentiam illius
quae est pura ac simplex qualitas, qua scilicet perficitur et conformatur,
qualitas vero ipsa pura simplexque nullo modo est sed ex qualitatibus effecta
substantia. Itaque iure differentia, quae pure ac simpliciter qualitas est, in
eo quod quale est sciscitantibus respondetur, species vero in eo quod quid sit,
licet ipsa quoque quaedam qualitas sit non simplex sed aliis qualitatibus
informata. Rursus illa quoque differentia est, quia plures sub se species
differentia continet, species vero tantum individuis praesunt. Rationabilitas
enim et hominem claudit et deum, quadrupes equum, bovem, canem et caetera, homo
vero solos individuos. Atque in aliis speciebus eadem ratio est. Idcirco enim
definitiones quoque secutae sunt, ut differentia vocaretur quod in pluribus
specie differentibus in eo quod quale sit praedicatur, species vero quod de
pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur. Ideo etiam
superioris naturae sunt differentiae, quoniam continentes sunt specierum. Nam
si quis auferat differentiam, speciem ƿ quoque sustulerit, ut si quis auferat
rationabilitatem, hominem deumque consumpserit, si vero hominem tollat,
rationabiiitas nuanet in speciebus reliquis constituta. Est igitur differentiae
specieique distantia quod una differentia plures species contmerc potest,
species vero nullo modo. Alia rursus est dlfferentia, quoniam ex pluribus
differentiis una saepe species iungitut, ex pluribus speciebus nulla speciei
substantia copulatur. Iunctis enim differentiis mortali ac rationali factus est
homo, iunctis vero speciebus nulla umquam species informatur. Quodsi quis
occurrat dicens quoniam permixtus asino equus efficit mulum, non recte dixerit.
Individua enim individuis iuncta individua rursus alia fortasse perficiunt,
ipseuero equus simpliciter, id est universaliter, et asinus universaliter neque
permisceri possunt neque aliquid, si cogitatione misceantur, efficiunt. Constat
igitur differentias quidem plurimas ad unius speciei substantiam convenire,
species vero in alterius speciei naturam nililo modo posse congruere. DIFFERENTIA
VERO ET PROPRIUM COMMUNE QUIDEM HABENT AEQUALITER PARTICIPARI AB HIS QUAE EORUM
PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM RATIONALIA RATIONALIA SUNT ET RISIBILIA RISIBILIA.
ET SEMPER ET OMNI ADESSE COMMUNE ƿ UTRIUSQUE EST. SI ENIM CURTETUR QUI EST
BIPES SED AD ID QUOD NATUM EST SEMPER DICITUR; NAM ET RISIBILE IN EO QUOD NATUM
EST HABET ID QUOD EST SEMPER SED NON IN EO QUOD SEMPER RIDEAT. Nunc
differentiae propriique communia continua ratione persequitur. Commune enim
dicit esse proprio ac differentiae quod aequaliter participantur -- aeque enim
omnes homines rationabiles sunt, aeque risibiles -- illud, quia substantiam
monstrat, istud, quia est aequum proprium speciei et subiectam speciem non
relinquit. Aliud etiam his commune subiungit: aequaliter enim semper
differentia subiectis adest ut proprium; semper enim homines rationabiles sunt,
ut semper quoque risibiles. Sed obici poterat non semper esse bipedem hominem,
cum sit bipes differentia, si unius pedis perfectione curtetur. Quam tali modo
solvimus quaestionem. Propria et differentiae non in eo quod semper habeantur
sed in eo quod semper natutaliter haberi possunt, semper dicuntur adesse
subiectis. ƿ Si enim quis curtetur pede, nihil attinet ad naturam, sicut nihil
ad detrahendum proprium valet, si homo non rideat. Haec enim non in eo quod
assint sed in eo quod per naturam adesse possint, semper adesse dicuntur. Ipsum
enim semper non actu esse dicimus sed natura. Numquam enim fieri potest, ut per
naturae ipsius proprietatem non semper homo bipes sit, etiamsi potest fieri, ut
pede curtetur, etiam si deminuto pede sit natus; in his enim non speciei atque
substantiae sed nascenti individuo derogatur. PROPRIUM AUTEM DIFFERENTIAE EST
QUONIAM HAEC QUIDEM DE PLURIBUS SPECIEBUS DICITUT SAEPE, UT RATIONALE DE HOMINE
ET DE DEO, PROPRIUM vero DE UNA SOLA SPECIE, CUIUS EST PROPRIUM. ET DIFFERENTIA
QUIDEM ILLIS EST CONSEQUENS QUORUM EST DIFFERENTIA SED NON CONVERTITUR, PROPRIA
VERO CONVERSIM PRAEDICANTUR QUORUN SUNT PROPRIA, IDCIRCO QUONIAM CONVERTUNTUR. Distat
a proprio differentia, quia differentia plurimas species ƿ claudit ac de his
omnibus praedicatur, proprium vero uni tantum speciei cui iungitur adaequatur.
Rationale enim de homine atque de deo, quadrupes de equo et caeteris
animalibus, risibile vero unam tantum tenet speciem, id est hominem. Unde fit
ut differentia semper speciem consequatur, species vero differentiam minime.
Proprium vero ac species alterius sese vicibus aequa praedicatione comitantur.
Sequi vero dicitur, quotiens quolibet prius nominato posterius reliquum
convenit nuncupari, ut si dicam 'omnis homo rationabilis est', prius hominem,
posterius apposui differentiam; sequitur ergo differentia speciem. At si
convertam nomina dicamque 'omnis rationabile homo est', propositio non tenet
veritatem; igitur species differentiam nulla ratione comitatur. Proprium vero
et species quia converti possunt, mutuo se secuntur: omnis homo risibilis est
et omne risibile homo est. DIFFERENTIAE AUTEM ET ACCIDENTI COMMUNE QUIDEM EST
DE PLURIBUS DICI, COMMUNE VERO AD EA QUAE SUNT INSEPARABILIA ACCIDENTIA, SEMPER
ET OMNIBUS ADESSE; BIPES ENIM SEMPER ADEST OMNIBUS CORUIS ET NIGRUM ESSE
SIMILITER. Duo quidem differentiae et aecidentis communia proponit, quorum unum
separabilibus et inseparabilibus accidentibus cum differentia commune est, ab
altero vero separabile accidens segregatur. Tantum vero inseparabile secundo
communi concluditur. Est enim commune differentiae cum omnibus accidentibus de
pluribus praedicari; nam et separabilia et inseparabilia accidentia sicut
differentia de pluribus speciebus et individuis praedicantur, ut bipes de coruo
atque cygno et de his individuis quae sub coruo et cygno sunt, nuncupatur. Item
de eodem coruo atque cygno album et nigrum, quae sunt inseparabilia accidentia,
praedicantur. Ambulare enim vel stare, dormire ac vigilare de eisdem dicimus,
quae sunt accidentia separabilia, reliqua vero communitas ea tantum accidentia
videtur includere quae sunt inseparabilia. Nam sicut differentia semper
subiectis speciebus adhaerescit, ita etiam inseparabilia accidentia numquam
videntur deserere subiectum. ut enim bipes, quod est differentiat numquam
coruorum speciem derelinquit, ita nec nigrum, quod accidens inseparabile est.
Differentia enim idcirco non relinquit subiectum, quoniam cius substantiam
complet ac perficit, accidens vero huiusmodi, quia noo potest separari; neque
enim possit esse accidens inseparabile, si subiectum aliquando relinquit. DIFFERUNT
AUTEM QUONIAM DIFFERENTIA QUIDEM CONTINET ET NON CONTINETUR -- CONTINET ENIM
RATIONABILITAS HOMINEM -- ACCIDENTIA VERO QUODAM QUIDEM MODO CONTINENT EO QUOD
IN PLURIBUS SUNT, QUODAM VERO MODO CONTINENTUR EO QUOD NON UNIUS ACCIDENTIS
SUSCEPTIBILIA SUNT SUBIECTA SED PLURIMORUM. ET DIFFERENTIA QUIDEM
ININTENTIBILIS EST ET IRREMISSIBILIS, ACCIDENTIA VERO MAGIS ET MINUS RECIPIUNT.
ET IMPERMIXTAE QUIDEM SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE, MIXTA VERO CONTRARIA
ACCIDENTIA. HUIUSMODI QUIDEM COMMUNIONES ET PROPRIETATES DIFFERENTIAE ET CAETERORUM
SUNT, SPECIES VERO QUO QUIDEM DIFFERAT A GENERE ET DIFFERENTIA, DICTUM EST IN
EO QUOD DICEBAMUS, QUO GENUS DIFFERRET A CAETERIS ET QUO DIFFERENTIA DIFFERRET
A CAETERIS. Post differentiae et accidentis redditas communitates nunc de eorum
differentiis tractat. Ac primum quidem talem proponit. Differentia, inquit,
omnis speciem continet rationabilitas enim continet hominem, quoniam plus
rationabilitas quam species, id est homo, praedicatur: supergressa enim
substantiam hominis in deum usque diffunditur. Accidentia vero aliquando quidem
continent, aliquando continentur. Continent quidem, quia quodlibet unum
accidens speciebus adesse pluribus consuevit, ut album cygno et lapidi? Nigrum
coruo, Aethiopi atque hebeno, continentur vero, quoniam plura accidentia uni
accidunt speciei, ut videatur illa species plurima accidentia continere. Cum
enim Aethiopi accidit ut sit niger, accidit ut sit simus, ut crispus, quae
cuncta sunt accidentia Aethiopis, species, quod est homo, omnia quae habet
intra se plurima accidentia videtur includere. Huic occurri potest: quoniam
differentiae quoque aliquo modo continentur, aliquo modo continent, ut
rationabilitas continet hominem -- plus enim quam de homine praedicatur --
continetur quoque ab homine, quia non solum hanc differentiam homo continet,
verum etiam mortalem. Respondebimus: omnia quaecumque substantialiter de
pluribus praedicantur, ab his de quibus dicuntur non poterunt contineri; quo
fit ut differentiae quidem non contineantur ab specie, etsi sint differentiae
plures quae speciem forment. Accidentia vero continentur, quoniam accidentia
speciei substantiam nulla praedicatione constituunt; nam nec pioprie
universalia dicuntur ƿ accidentia, cum de speciebus pluribus dicuntur,
differentiae vero maxime. Quae enim quorumlibet universalia sunt, ea necesse
est eorum quorum sunt universalia, etiam substantiam continere. Quo fit ut quia
differentiae substantiam monstrant, intentione ac remissione careant -- una
enim quaeque substantia neque contrahi neque remitti potest -- at vero accidentia
quoniam nullam constitutionem substantiae profitentur, intentione crescunt et
remissione decrescunt. Illa quoque eorum est differentia, quod differentiae
contrariae permisceri, ut ex his fiat aliquid, non queunt, accidentia vero
contraria miscentur et quaedam medietas ex alterutra contrarietate coniungitur.
Ex rationabili enim et irrationabili nihil in unum iungi potest, ex albo vero
et nigro coniunctis fit aliquis medius color. Expositis igitur distantiis
differentiae ad caetera restat de specie dicere, cuius quidem differentias ad
genus ante collegimus, cum generis ad speciem differentias dicetamus, eiuselem
etiam speciei distantias ad differentiam diximus, cum differentiae ad species
dissimilitudines monstrabamus. Restat igitur speciem proprii et accidentium
communioni coniungere, tum differentia segregare. SPECIEI AUTEM ET PROPRII
COMMUNE EST DE SE INVICEM PRAEDICARI; NAM SI HOMO, RISIBILE EST, ET SI
RISIBILE, HOMO EST -- RISIBILE VERO QUONIAM SECUNDUM ID QUOD NATUM EST SUMI
OPORTET, SAEPE IAM DICTUM EST -- AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE EORUM
PARTICIPANT ET PROPRIA QUORUM SUNT PROPRIA. Commune, inquit, habent propria
atque species ad se ipsa praedicationes habere conversas. Nam sicut species de
proprio, ita proprium de specie praedicatur; namque ut est homo risihilis, ita
risibile homo est; idque iam saepius dictum esse commemorat. Cuius communitatis
rationem subdidit, eam scilicet, quia aequaliter species individuis
participantur, sicut eadem propria his quorum sunt propria. Quae ratio non
videtur ad conversionem praedicationis accommoda sed potius ad illam aliam
similitudinem, quia sicut species aequaliter individuis participantur, ita
etiam propria; aeque enim Socrates et Plato homines sunt, sicut etiam
risibiles. Itaque tamquam aliam communionem debemus accipere quod est additum:
AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE EORUM PARTICIPANT ET PROPRIA QUORUM SUNT
PROPRIA. An magis intellegendum est hoc modo dictum, tamquam si diceret
'aequalia enim sunt species et propria'? Nam quia species eorum sunt species
quae speciebus ipsis participant. Et propria eorum propria quael propriis
participant, proprium atque species aequaliter utrisque sunt, id est neque
species superuadit ea quae specie participant, ƿ neque propria superuadunt ea
quae propriis participant. Cumque haec propria specierum sint propria, species
ac propria aequalia esse necesse est atque invicem praedicari. DIFFERT AUTEM
SPECIES A PROPRIO, QUONIAM SPECIES QUIDEM POTEST ET ALIIS GENUS ESSE, PROPRIUM
VERO ET ALIARUM SPECIERUM ESSE IMPOSSIBILE EST. ET SPECIES QUIDEM ANTE
SUBSISTIT QUAM PROPRIUM, PROPRIUM VERO POSTEA FIT IN SPECIE; OPORTET ENIM
HOMINEM ESSE, UT SIT RISIBILE. AMPLIUS SPECIES QUIDEM SEMPER ACTU ADEST
SUBIECTO, PROPRIUM vero ALIQUANDO POTESTATE; HOMO ENIM SEMPER ACTU EST
SOCRATES, NON VERO SEMPER RIDET, QUAMVIS SIT NATUS SEMPER RISIBILIS. AMPLIUS
QUORUM TERMINI DIFFERENTES, ET IPSA SUNT DIFFERENTIA; EST AUTEM SPECIEI QUIDEM
SUB GENERE ESSE ET DE PLURIBUS ƿ ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID EST
PRAEDICARI ET CAETERA HUIUSMODI, PROPRII VERO QUOD EST SOLI ET SEMPER ET OMNI
ADESSE. Primam proprii et speciei differentiam dicit quoniam species potest
aliquando in alias species derivari, id est potest esse genus, ut animal, cum
sit species animati, potest esse hominis genus. Sed nunc non de his speciebus
loquitur quae sunt specialissimae, atque hunc confundele videtur errorem, quod
cum de his speciebus dicere proposuerit quae essent ultimae, nunc de his quae
sunt subalternae et saepe locum generis optineant disserit. Propria vero nullo
modo esse genera possunt, quoniam specialissimis adaequantur; quae quoniam
genera esse non queunt, nec propria quae sibi sunt aequalia, genera es se
permittuntur. Rursus species semper ante subsistit quam proprium -- nisi enim
sit homo, risibile esse non poterit -- et cum ista simul sint, tamen
substantiae cogitatio praecedit proprii rationem. Omne enim proprium in
accidentis genere collocatur, eo vero differt ab accidenti, quia circa omnem
solam quamlibet unam speciem vim propriae praedicationis continet. Quodsi
priores sunt substantiae quam accidentia, species vero substantia est, proprium
vero accidens, non est dubium quin prior sit species. Proprium vero posterius.
Discernuntur ƿ etiam species a propriis actus potestatisque natura; species enim
actu semper individuis adest, propria vero aliquotiens actu, potestate autem
semper. Socrates enim et Plato actu sunt homines, non vero semper actu rident
sed risibiles esse dicuntur, quia tametsi non rideant, ridere tamen potenlnt.
Natura itaque species et proprium semper subiectis adest sed actu species.
Proprium vero non semper actu, velut dictum est. At rursus quoniam definitio
substantiam monstrat, quorum diversae sunt definitiones, diversas necesse est
esse substantias; speciei vero et proprii diversae sunt definitiones, diversae
sunt igitur substantiae. Est autem speciei definitio esse sub genere et de
pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicari; quam superius
frequenter expositam nunc iterare non opus est. Proprium vero non ita: definitur:
proprium est quod uni et omni et semper speciei adest. Quodsi definitiones
diversae sunt, non est dubium speciem ac proprium secundum naturae suae
terminos discrepare. SPECIEI VERO ET ACCIDENTIS COMMUNE QUIDEM EST DE PLURIBUS
PRAEDICARI; RARAE VERO ALIAE SUNT COMMUNITATES ƿ PROPTEREA, QUONIAM QUAM
PLURIMUM A SE DISTANT ACCIDENS ET ID CUI ACCIDIT. Speciei atque accidentis
similitudinem communem dicit de pluribus praedicari; de pluribus enim dicitur
species, sicut et accidens. Raras vero dicit esse alias eorum communiones
idcirco, quoniam longe diversum est id quod accidit et cui accidit. Cui enim
accidit, subiectum est atque suppositum, quod vero accidit, superpositum est
atque advenientis naturae. Item quod supponitur substantia est, quod vero velut
accidens praedicatur, extrinsecus venit. Quae omnia multam eius quod est
subiectum et eius quad est accidens differentiam faciunt. Tamen inveniri etiam
aliae possunt speciei et accidentis inseparabilis communitates, ut semper
adesse subiectis -- aeque enim homo singulis hominibus semper adest et
inseparabilia accidentia singulis individuis praesto sunt -- et quod sicut
species de his quae individua continet, aeque de pluribus accidentia individuis
praedicantur; nam homo de Socrate et Platone, nigrum vero atque album de
pluribus coruis et cygnis quibus accidit nuncupatur. PROPRIA VERO UTRIUSQUE
SUNT, SPECIEI QUIDEM IN EO QUOD QUID EST PRAEDICARI DE HIS QUORUM EST SPECIES,
ƿ ACCIDENTIS AUTEM IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST VEL ALIQUO MODO SE HABENS; ET
UNAMQUAMQUE SUBSTANTIAM UNA QUIDEM SPECIE PARTICIPARE, PLURIBUS AUTEM
ACCIDENTIBUS ET SEPARABILIBUS ET INSEPARABILIBUS; ET SPECIES QUIDEM ANTE
SUBINTELLEGI QUAM ACCIDENTIA, VEL SI SINT INSEPARABILIA -- OPORTET ENIM ESSE
SUBIECTUM, UT ILLI ALIQUID ACCIDAT -- ACCIDENTIA VERO POSTERIORIS GENERIS SUNT
ET ADVENTICIAE NATURAE. ET SPECIEI QUIDEM PARTICIPATIO AEQUALITER EST,
ACCIDENTIS VERO, VEL SI INSEPARABILE SIT, NON AEQUALITER; AETHIOPS ENIM ALIO
AETHIOPE HABEBIT COLOREM VEL INTENTUM AMPLIUS VEL REMISSUM SECUNDUM NIGREDINEM.
RESTAT IGITUR DE PROPRIO ET ACCIDENTI DICERE; QUO ENIM PROPRIUM AB SPECIE ET
DIFFERENTIA ET GENERE DIFFERT, DICTUM EST. Quod nunc proprium speciei et
accidentis se exequi pollicetur, tale proprium intellegendum est quod, ut
superius dictum est, ad comparationem dicitur differentium rerum. Species enim
in eo quod quid est praedicatur, accidens vero in eo quod quale est. Qua
differentia non ab accidentibus solis species ƿ discernitur, verum etiam a
differentiis ac propriis, nec solum species ab eisdem, verum etiam genus.
Praeterea quod species in eo quod quid est praedicatur, accidens vero in eo
quod quomodo sese habeat, id quoque commune est cum genere; genus quippe ab
accidenti in eo quod quid est et quomodo se habeat praedicatione dividitur.
Item ullam quamque substantiam una videtur species continere, ut Socrntem homo,
atque ideo Socrati una tantum propinquitas est species hominis. Rursus
individuo equo una species equi est proxima, itemque in caeteris; uni cuique
enim substantiae una species praeest. At vero uni cuique substantiae non unum
accidens iungitur; uni cuique enim substantiae plura semper accidentia
superveniunt, ut Socrati quod caluus, quod simus, quod glaucus, quod propenso
ventre, et in aliis quidem substantiis de numero accidentium idem convenit.
Dehinc semper ante accidentia species intelleguntur. Nisi enim sit homo cui
accidat aliquid, accidens esse non poterit, et nisi sit quaelibet substantia
cui accidens possit adiungi, accidens non erit. Omnis autem substantia propria
specie continetur. Recte igitur prins species, accidentia vero posterius
intelleguntur; posterioris enim sunt, ut ait, generis et adventiciae naturae.
Nam quae substantiam non informant, recte adventiciae naturae esse dicuntur et
posterioris generis; his enim substantiis assunt quae ante differentiis
informatae sunt. Rursus quoniam species substantiam ƿ monstrat, substantia
vero, ut dictum est, intentione ac remissione caret, speciei participatio
intentionem remissionemque non suscipit. Accidens vero vel si inseparabile sit,
potest intentionis remissionisque cremento et detrimento variari, ut ipsum
inseparabile accidens quod Aethiopibus inest, nigredo. Potest enim quibusdam
talis adesse, ut sit fuscis proxima, aliis vero talis, ut sit nigerrima. Restat
nunc proprii communiones ac differentias persequi. Sed quo proprium differat a
genere vel specie vel differentia superius demon stratum est, cum quid genus
vel species vel differentia a proprio distaret ostendimus. Nunc reliqua ad
communitatem vel differentiam consideratio est, quid proprium accidentibus aut
iungat aut segreget. COMMUNE AUTEM PROPRII ET INSEPARABILIS ACCIDENTIS EST QUOD
PRAETER EA NUMQUAM CONSTANT ILLA IN QUIBUS CONSIDERANTUR; QUEMADMODUM ENIM
PRAETER RISIBILE NON SUBSISTIT HOMO, ITA NEC PRAETER NIGREDINEM SUBSISTIT ƿ
AETHIOPS, ET QUEMADMODUM SEMPER ET OMNI ADEST PROPRIUM, SIC ET INSEPARABILE
ACCIDENS. Quoniam proprium semper adest speciebus nec eas ullo modo relinquit
quoniamque inseparabile accidens a subiecto non potest segregari, hoc illis
inter se videtur esse commune. Quod ea in quibus insunt, praeter propria vel
inseparabilia accidentia esse non possint. Inseparabilia vero accidentia
comparat, quoniam, ut in specie dictum est, rarissimae sunt speciei atque
accidentis similitudines. Quocirca multo magis proprii atque accidentis
communitates difficile reperiuntur. Accidens enim in contrarium dividi solet,
in separabile accidens atque in inseparabile, quae vero sub genere in
contrarium dividuntur, ea nullo alio nisi tantum generis praedicatione
participant. Quodsi proprium inseparabile quoddam accidens est, a separabili
accidenti plurimum differt, atque ideo nullas proprii et separabilis accidentis
similitudines quaerit. Sed quia ipsum proprium certis quibusdam causis ab
inseparabilibus accidentibus differt, horum et communitates inveniri possunt et
inter se differentiae. Quarum una quidem ea est quam superius exposuimus,
secunda nero quoniam sicut proprium semper et omni speciei adest. Ita etiam
inseparabile accidens; nam sicut risibile omni homini et semper adest, ita
etiam nigredo omni coruo et semper adiuncta est. DIFFERT AUTEM QUONIAM PROPRIUM
UNI SOLI SPECIEI ADEST, QUEMADMODUM RISIBILE HOMINI, IN SEPARABILE VERO
ACCIDENS, UT NIGRUM, NON SOLUM AETHIOPI SED ET IAM CORNO ADEST ET CARBONI ET
HEBENO ET QUIBUSDAM ALIIS. QUARE PROPRIUM CONVERSIM PRAEDICATUR DE EO CUIUS EST
PROPRIUM ET EST AEQUALITER, INSEPARABILE AUTEM ACCIDENS CONVERSIM NON
PRAEDICATUR. ET PROPRIORUM QUIDEM AEQUALITER EST PARTICIPATIO, ACCIDENTIUM VERO
HAEC QUIDEM MAGIS, ILLA VERO MINUS. SUNT QUIDEM ETIAM ALIAE COMMUNITATES VEL
PROPRIETATES EORUM QUAE DICTA SUNT SED SUFFICIUNT ETIAM HAEC AD DISCRETIOLLEM
EORUM COMMUNITATISQUE TRADITIONEM. Proprii atque accidentis prima quidem
differentia est quia proprium semper de una tantum specie dicitur, accidens
vero minime sed eius praedicatio in plurimas diversi generis substantias
speciesque diffunditur. Risibile enim de nullo alio nisi de homine praedicatur,
nigrum vero, quod est inseparabile quibusdam accidens, tam coruo quam Aethiopi,
quae diversa sunt specie, tam coruo atque hebeno, quae differunt generibus, non
tantum specie, praesto est. Quo fit ut propriis quidem ƿ conversio aequa
seruetur, in accidentibus vero minime. Quoniam enim propria in singulis esse
possunt atque omnes continent, species converso ordine praedicantur; nam quod
risibile est homo est, et quod homo, risibile. Nigrum vero non ita sed ipsum
quidem de his praedicari potest quibus inest, illa vero ad huius praedicationem
converti retrahique non possunt; nigrum enim de carbone, hebeno, homine atque
coruo praedicatur, haec vero de nigro minime. Nam quae plurima continent, de
his quae continent praedicari possunt, ea vero quae continentur, de sese
continentibus nullo modo nuncupantur. Rursus proprium quidem aequaliter
participatur, accidens remissionibus atque intentionibus permutatur. Omnis enim
homo aeque risibilis est, Aethiops vero non aequaliter niger est sed, ut dictum
est. Alius quidem panlo minus niger, alius vero tacterrimus invenitur. Et de
proprii quidem atque accidentis differentiis satis dictum est. Restabat vero
accidentis ad caetera communiones proprietatesque explicare sed iam superius
adnumeratae sunt, cum generis, differentiae, speciei et proprii ad accidens
similitudines ac differentias assignavimus. Fortasse autem his institutus
animus et sollertior factus alias praeter eas quas nunc diximus communitates
vel differentias quinque rerum quae superius sunt positae reperiet sed ad
discretionem atque eorum similitudines comparandas ea fere quae sunt dicta
sufficiunt. Nos etiam, quoniam promissi operis portum tenemus atque huius libri
seriem primo quidem ab rhetore Victorino, post vero a nobis ƿ Latina oratione
conversam gemina expositione patefecimus, hic terminum longo statuimus operi
continenti quinque rerum disputationem et ad Praedicamenta servanti. Expeditis
his quae ad praedicamenta Aristotelis Porphyrii institutione digesta sunt, hos
quoque commentarios in praedicamenta perscribens mediocris styli seriem
persecutus, nihil de aliorum quaestionum tractatione permiscui sed dilucidandi
moderatione servata, nec angere lectorem brevitate volui nec dilatatione
confundere. Quare prius breviter huius operis aperienda videtur intentio, quae
est huiusmodi: Rebus praeiacentibus, et in propria principaliter naturae
constitutione manentibus, humanum solum genus exstitit, quod rebus nomina
posset imponere. Unde factum est ut sigillatim omnia prosecutus hominis animis
singulis vocabula rebus aptaret. Et hoc quidem (verbi gratia) corpus hominem
vocavit, illud vero lapidem, aliud lignum, aliud vero colorem. Et rursus
quicumque ex se alium genuisset, patris vocabulo nuncupavit. Mensuram quoque
magnitudinis proprii forma nominis terminavit, ut diceret bipedale esse, aut
tripedale, et in aliis eodem modo. Omnibus ergo nominibus ordinatis, ad ipsorum
rursus vocabulorum proprietates figurasque reuersus est, et huiusmodi vocabuli
formam, quae inflecti casibus possit, 'nomen' vocavit; quae vero temporibus
distribui, 'uerbum'. Prima igitur illa fuit nominum positio, per quam vel
intellectui subiecta vel sensibus designaret. Secunda consideratio, qua
singulas proprietates nominum figurasque perspicerent, ita ut primum nomen sit
ipsum rei vocabulum: ut, verbi gratia, cum quaelibet res homo dicatur. Quod
autem ipsum vocabulum, id est homo, nomen vocatur, non ad significationem
nominis ipsius refertur sed ad figuram, idcirco quod possit casibus inflecti.
Ergo prima positio nominis secundum significationem vocabuli facta est, secunda
vero secundum figuram: et est prima positio, ut nomina rebus imponerentur,
secunda vero ut aliis nominibus ipsa nomina designarentur. Nam cum homo
vocabulum sit subiectae substantiae, id quod dicitur homo, nomen est hominis,
quod ipsius nominis appellatio est. Dicimus enim, Quale vocabulum est homo? et proprie
respondetur: nomen. In hoc igitur opere haec intentio est de primis rerum
nominibus et de vocibus res significantibus disputare, non in eo quod secundum
aliquam proprietatem figuramque formantur sed in eo quod significantes sunt.
Nam quodcumque de substantia vel facere vel pati dicitur, non ita tractatur
quasi unum eorum casibus inflecti possit, aliud vero temporibus permutari sed
quasi aut hominem, aut equum, aut individuum aliquod, aut speciem genusue
significet. Est igitur huius operis intentione vocibus res significantibus in
eo quod significantes sunt pertractare. Haec quidem est tempori introductionis,
et simplicis expositionis apta sententia, quam nos nunc Porphyrium sequentes,
quod videbatur expeditior esse planiorque digessimus. Est vero in mente de
intentione, utilitate et ordine, tribus quaestionibus disputare, videlicet in
alio commentario quem componere proposui de eisdem categoriis ad doctiores,
quarum una est quid praedicamentorum velit intentio, ibique numeratis
diversorum sententiis, docebimus cui vostrum quoque accedat arbitrium, quod
nemo huic in praesentia sententiae repugnare miretur, cum videat quanto illa
sit altior cuius non nimium ingredientium mentes capaces esse potuissent, ad
quos mediocriter imbuendos ista
conscripsimus. Afficiendi ergo, et quodammodo disponendi mediocri expositione
sunt in ipsi quasi disciplinae huius foribus, quos ad hanc paramus scientiam
admittere. Hanc igitur causam mutatae sententiae utriusque operis lector
agnoscat, quod illic ad scientiam Pythagoricam perfectamque doctrinam, hic ad
simplices introducendorum motus expositionis sit accommodata sententia. Sed
nunc ad propositum reuertamur, sitque in praesens praedicamentorum intentio,
quae superius est comprehensa, id est, de primis vocibus significantibus prima
rerum genera in eo quod significantes sunt disputare: et quoniam res infinitae
sunt, infinitas quoque voces quae significant eas esse necesse est: sed
infinitorum nulla cognitio est, infinita namque animo comprehendi nequeunt.
Quod autem ratione mentis circumdari non potest, nullius scientiae fine
concluditur, quare infinitorum scientia nulla est: sed hic Aristoteles non de
infinitis rerum significationibus tractat sed decem praedicamenta constituens,
ad quae ipsa infinita multitudo significantium vocum referri debeat,
terminavit: ut, verbi gratia, cum dico homo, lignum, lapis, equus, animal,
plumbum, stannum, argentum, aurum, et alia huiusmodi quae nimirum infinitum
sunt, haec omnia ad unum substantiae vocabulum deducantur. Haec namque, etsi
qua sunt alia quae certae sunt infinita vocabula unum substantiae nomen
includit. Rursus cum dico bipedale, tripedale, sex, quattuor, decem, lineam
superficiem, soliditatem, et quaecumque alia ex eodem genere qua infinita sunt,
uno quantitas nomine continentur, ut haec omnia sub quantitate ponantur. Rursus
cum dico album, vel scientiam, vel bonum, vel malum, vel alia huiusmodi, quaeque
in hoc quoquo genere infinita sunt, unum tamen nomen concludens omnia
qualitatis occurrit, et de aliis quoque similiter. Rerum ergo diversarum
indeterminatam infinitamque multitudinem, decem praedicamentorum paucissima
numerositate concludit, ut ea quae infinita sub scientiam cadere non poterant,
decem propriis generibus definita scientiae comprehensione claudantur. Ergo
decem praedicamenta quae dicimus, infinitarum in vocibus significationum genera
sunt sed quoniam omnis vocum significatio de rebus est, quae voce significantur
in eo quod significantes sunt, genera rerum necessario significabunt. Ut igitur
concludenda sit intentio, dicendum est in hoc libro de primis vocibus, prima
rerum genera significantibus in eo quod significantes sunt, dispositum esse
tractatum. Sed quoniam de intentione dictum est, breviter huius operis utilitas
explicanda est. Nam cum res infinitae infinitis quoque vocibus significarentur,
et (ut dictum est) sub scientiam venire non possent, hac definitione, qua decem
praedicamentorum divisio facta est, cunctarum rerum et vocum significantium
acquirimus disciplinam. Hinc est quod ad logicum tendentibus primus hic liber
legendus occurrit, idcirco quod cum omnis logica syllogismorum ratione sit
constituta syllogismi vero propositionibus iungantur, propositiones vero
sermonibus constent, prima est utilitas quid quisque sermo significet, propriae
scientiae definitione cognoscere. Haec quoque nobis de decem praedicamentis
inspectio, et in physica Aristotelis doctrina, et in moralis philosophiae 161C
cognitione perutilis est, quod per singula currentibus magis liquebit. Quocirca
de ordine quoque libri huius eadem ratio est. Nam quoniam res simplices
compositis natura priores sunt, quae enim composita sunt, ex simplicibus
componuntur. Hic quoniam de simplicibus vocibus res significentibus disputatur,
secundum ipsius simplicitatis principalem naturam, primus hic Aristotelis liber
inchoantibus addiscitur. Nec illud fere dubium est ad quam partem philosophiae
huius libri ducatur intentio, idcirco quoniam qui de significativis vocibus
tractat, de rebus quoque est aliquatenus tractaturus. Res etenim et rerum
significatio iuncta est sed principalior erit illa disputatio quae de
sermonibus est: secundo vero loco illa quae de rerum ratione formatur. Quare
quoniam omnis ars logica de oratione est, et in hoc opere de vocibus
principaliter tractatur (quamquam enim sit huius libri relatio ad caeteras
quoque philosophiae partes) principaliter tamen refertur ad logicam, de cuius
quodammodo simplicibus elementis, id est, de sermonibus in eo principaliter
disputavi. Aristotelis vero neque ullius alterius liber est, idcirco quod in
omni philosophia sibi ipse de huius operis disputatione consentit, et brevitas
ipsa atque subtilitas ab Aristolele non discrepat, alioqui interruptum
imperfectumque opus edidisse videretur qui de syllogismis scriberet, si aut de
propositionibus praetermisisset, aut de primis vocibus tractatum, quibus ipsae
propositiones continentur, omitteret. Quanquam exstet 162A alter Aristotelis
liber de eisdem disputans, eadem fere continens, cum sit oratione diversus; sed
hic proprietatis liber calculum coepit. Archytes etiam duos composuit libros
quos *Kathulous logous* inscripsit, quorum in primo haec decem praedicamenta
disposuit. Unde posteriores quidam non esse Aristotelem huius divisionis
inventorem suspicati sunt, quod Pythagoricus vir eadem conscripsisset, in qua
sententia Iamblicus philosophus est non ignobilis, cui non consentit
Themistius, neque concedit eum fuisse Archytem, qui Pythagoricus Tarentinusque
esset, quique cum Platone aliquantulum vixisset sed peripateticum aliquem
Architem, qui nouo operi auctoritatem uetustate nominis conderet. Sed de his
alias. Restat inscriptio quae varia fuit. Inscripsere namque 162B alii de
rebus, alii de generibus rerum, quos eadem similisque culpa confudit. Namque
(ut docuimus) non de rerum generibus, neque de rebus sed de sermonibus rerum
genera significantibus in hoc opere tractatus habetur, hoc vero Aristoteles
ipse declarat cum dicit: Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur,
singulum aut substantiam significat, aut quantitatem. Quod si de rebus
divisionem faceret, non dixisset "significat"; res enim significatur,
non ipsa significat. Illud quoque maximo argumento est Aristotelem non de rebus
sed de sermonibus res significantibus speculari, quod ait: Singulum igitur
eorum quae dicta sunt, ipsum quidem secundum se in nulla affirmatione dicitur,
horum autem ad se invicem complexione affirmatio fit. Res enim si iungantur,
affirmationem nullo modo perficiunt, affirmatio namque in oratione est.
Quocirca si praedicamenta iuncta faciunt affirmationem (affirmatio vero nonnisi
in oratione est, quae autem iunguntur ut affirmatio fiat, hae sunt rerum
significantes voces) praedicamentorum tractatus non de rebus sed de vocibus
est; male igitur vel de rebus vel rerum generibus inscripserunt. Annotant alii
hunc librum legendum ante Topica, quod nimis absurdum est. Cur enim non magis
ante Physica? Quasi vero minor huius sit libri usus in Physicis, cum primi
Resolutorii ante Topica legantur, et ante primos Resolutorios Perihermenias
liber ad cognitionem veniat inchoantis, cur non magis hunc librum vel ante
Perihermenias, vel ante Resolutorios inscripserunt? Quare repudianda est
inscriptionis istius quoque ipsa sententia, dicendumque est: Quoniam rerum
prima decem genera sunt, necesse fuit decem quoque esse simplices voces, quae
de subiectis rebus dicerentur: omne enim quod significat de illa re dicitur
quam significat, ergo inscribendus liber est de decem Praedicamentis. Sed forte
quis dicat, si de significantibus rerum vocibus ipsa disputatio est, cur de
ipsis disputat rebus? Dicendum est, quoniam res semper cum propria
significatione coniunctae sunt, et quidquid in res venit, hoc quidem in rerum
vocabulis invenitur: quare recte de vocabulis disputans, proprietatem
significantium vocum de his quae significabantur, id est de rebus assumpsit. Erit
alia quoque fortasse quaestio: Cur enim hic orationem in decem praedicamenta
sit partitus, in Perihermenias libro in duas tantum partes divisionem fecit, in
verbum videlicet et nomen? Sed hoc interest quod illic figuras vocabulorum
dividit, in hoc de significationibus tractat, quare non est sibi ipse
contrarius. In Perihermenias enim libro de nomine et verbo considerat quae
secundum figuram quamdam vocabuli sunt, quod illud inflecti casibus potest,
illud variari per tempora: hic vero non secundum has figuras sed in eo quod
voces significantes sunt disputatur: quare diversam in diversis rebus atque
tractatibus faciendo divisionem, nulla contrarietate notabitur, neque nunc
orationem dividit sed ad multitudinem generum nomina ipsa dispertit: nam
quoniam decem rerum genera sunt non secundum orationem sed secundum rerum
significationem in decem praedicamenta voces dividit, deque his tractat. Atque
ideo necesse fuit quodammodo disputationem de rebus quoque misceri, ita (ut
dictum est) ut non aliter nisi ex rebus proprietates in sermonibus apparerent,
atque ita non de rebus proprie sed de praedicamentis, id est de ipsis rerum
significativis vocibus in eo quod significantes sunt, seriem disputationis
orditur. Cur autem, si de praedicamentis disputat, de aequivocis, vel univocis,
vel denominativis primus illi tractatus est? Idcirco nimirum quod quaedam
semper a disputantibus praemittuntur, quibus positis facilior de sequentibus
possit esse doctrina: ut in geometria, prius termini praeponuntur, post
theorematum ordo conteritur. Ita quoque hic quidquid ad praedicamentorum disputationem
possit esse utile, priusquam ad ipsa predicamenta veniret, exposuit: quare
quoniam quae praedicenda erant explicavi, nunc ad ipsius disputationis seriem
textumque veniamus. Quid autem aequivoca vel univoca vel denominativa
utilitatis habeant, secundum ipsas singulorum rationes definitionesque
tractabitur. DE AEQUIVOCIS AEQUIVOCA DICUNTUR QUORUM NOMEN SOLUM COMMUNE EST,
SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO DIVERSA, UT ANIMAL HOMO ET QUOD PINGITUR.
HORUM ENIM SOLUM NOMEN COMMUNE EST, SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO
DIVERSA; SI ENIM QUIS ASSIGNET QUID EST UTRIQUE EORUM QUO SINT ANIMALIA,
PROPRIAM ASSIGNABIT UTRIUSQUE RATIONEM. Omnis res aut nomine aut definitione
monstratur: namque subiectam rem aut proprio nomine vocamus aut definitione
quid sit ostendimus. Ut verbi gratia quamdam substantiam vocamus hominis
nomine, et eiusdem definitionem damus dicentes esse hominem animal rationale
mortale; ergo quoniam res omnis aut definitione aut nomine declaratur, ex his
duobus, nomine scilicet et definitione, diversitates quattuor procreantur.
Omnes namque res aut eodem nomine et eadem definitione iunguntur, ut homo et
animal, utraque enim animalia dici possunt, et utraque una definitione iunguntur.
Est namque animal substantia animata sensibilis, et homo rursus substantia
animata sensibilis, et haec vocantur univoca. Alia vero 164A quae neque
nominibus neque definitionibus coniunguntur: ut ignis, lapis, color, et quae
propriae substantiae natura discreta sunt, haec autem vocantur diversivoca.
Alia vero quae diversis nominibus nuncupantur, et uni definitioni
designationique subduatur, ut gladius, ensis; haec enim multa sunt nomina sed
id quod significant una definitione declaratur, et hoc vocatur multivocum. Alia
vero quae nomine quidem congruunt, definitionibus discrepant: ut est homo
vivens et homo pictus, nam utrumque vel animalia vel homines nuncupantur. Si
vero quis velit picturam hominemque definire, diversas utrisque definitiones
aptabit, et haec vocantur aequivoca. Quare quoniam quid sint aequivoca dictum
est, singulis Aristotelicae definitionis sententias persequamur. AEQUIVOCA,
inquit, dicitur res scilicet, quae per se ipsas aequivocae non sunt, nisi uno
nomine praedicentur: quare quoniam ut aequivoca sint, ex communi vocabulo
trahunt, recte ait, aequivoca dicuntur. Non enim sunt aequivoca sed dicuntur.
Fit autem non solum in nominibus sed etiam in verbis aequivocatio: ut cum dico
complector te, et complector a te. In quibus significationibus cum unum nomen
sit complector, alia tamen faciendi ratio est, alia patiendi: atque ideo hic
quoque aequivocatio est: unum enim nomen quod est complector, diversis faciendi
et patiendi definitionibus terminatur. In praepositionibus quoque et in
coniunctionibus frequenter aequivocatio reperitur, atque ideo quod ait: QUORUM
NOMEN SOLUM COMMUNE EST, 'nomen' accipiendum 164C est omnis rerum per vocem
significatio, id est omne vocabulum non proprium solum, aut appellativum, quod
ab illud tantum nomen pertinet quod casibus inflecti potest sed ad nomen rerum
significationem, qua rebus imposita vocabula praedicamus. SOLUM autem duobus
modis dicitur: semel cum aliquid unum esse dicimus, ut si dicamus solus est
mundus, id est unus; alio vero modo cum dicimus ad quamdam ab altero
divisionem, ut si quis dicat solam me habere tunicam, id est, non etiam togam,
ad divisionem videlicet togae. Hic ergo Aristoteles posuit dicens, SOLUM NOMEN
COMMUNE EST, quasi hoc voluisset intelligi non etiam definitio, aequivoca enim
iunguntur nomine sed definitione dissentiunt. COMMUNE quoque multis dicitur
modis. Dicitur commune quod in partes dividitur, et non iam totum commune est
sed partes eius propriae singularum, ut domus. Dicitur commune quod id partes
non dividitur sed vicissim in usus habentium transit, ut seruus communis vel
equus. Dicitur etiam commune quod utendo cuiusque fit proprium, post usum vero
in commune remittitur, ut est theatrum, nam cum eo utor, meum est, cum inde
discedo, in commune remisi. Dicitur quoque commune quod ipsum quidem nullis
divisum partibus, totum uno tempore in singulos venit, ut vox vel sermo ad
multorum aures uno eodemque tempore totus atque integer pervenit. Secundum hanc
igitur ultimam communis significationem Aristoteles putat aequivocis rebus
commune esse vocabulum. Namque in homine picto et in homine vivo, totum in
utrisque vocabulum dicitur animalis. SECUNDUM NOMEN VERO SUBSTANTIAE RATIO
DIVERSA, hoc hac significatione praemittit, ut si aliter reddantur definitiones
quam secundum nomen, statim tota definitio labet ac titubet. Ac primum de
definitionis proprietate dicendum est. Illae enim certae definitiones sunt quae
convertuntur, ut si dicas, Quid est homo? animal rationale mortale -- verum
est. Quid est animal rationale mortale? homo -- hoc quoque verum est. At vero
si ita quis dicat, Quid est homo? substantia animata sensibilis -- verum est;
quid substantia animata sensibilis? homo -- hoc non modis omnibus verum est,
idcirco quod equus quoque est substantia animata sensibilis sed homo non est. Ergo
illas constat esse definitiones integras quae converti possunt. Sed hoc fit in
iis quae non de communi sed uno tantum, ut cum de hominis nomine redduntur,
verbi gratia: Animal est commune nomen, si dixerit quis, Homo est substantia
animata sensibilis, procedit: si non convertatur, quia de communi nomine reddita
est definitio; sin vero de uno nomine redditur, tunc de ipso nomine facienda
est definitio; sic tamen est recta facienda, ut hominis definitio sit animal
rationale mortale, non substantia animata sensibilis, illa enim secundum
hominis nomen, ista secundum animalis est reddita. Idem etiam in his nominibus
quae de duabus rebus communiter praedicantur, si secundum nomen substantiae
ratio non reddatur, potest aliquoties fieri, ut ex univocis aequivoca sint, et
ex aequivocis univoca; namque homo 165C atque equus cum secundum nomen animalis
univoca sint, possunt esse aequivoca, si secundum nomen minime definita sunt.
Homo namque et equus communi nomine animalia nuncupatur, si quis ergo hominis
reddat definitionem dicens, animal rationale mortale, et equi, animal
irrationale hinnibile, diversas reddidit definitiones, et erunt res univocae in
aequivocas permutatae. Hoc autem idcirco evenit, quod definitiones non secundum
animalis nomen redditae sunt, quod eorum commune vocabulum est sed secundum
hominis atque equi. Nam si secundum commune nomen quod est animal definitio
redderetur, ita fieret, homo est substantia animata sensibilis, secundum nomen
scilicet animalis; et rursus, equus est substantia animata sensibilis, secundum
nomen rursus animalis, secundum idem namque animalis vocabulum equus atque homo
univoce praedicantur. Rursus ex aequivocis univoca fiunt hoc modo si quis
Pyrrhum Achillis filium et Pyrrhum Epiroten dicat esse univocos, idcirco quod
uno nomine et Pyrrhi dicantur, et sint animalia rationabilia atque mortalia.
Hic secundum nomen hominis reddita definitio, ex aequivocis fecit univoca. Quod
si secundum nomen Pyrrhi definitionis ratio iungeretur vel a parentibus vel a
patria, diversis eos oporteret definitionibus terminari. Recte igitur additum
est, secundum nomen, idcirco quod si aliter facta sit definitio, stabilis esse
nou poterit, et frequenter diversos secum ducit errores. RATIO quoque multimodo
dicitur. Est enim ratio animae, et est ratio computandi, est ratio natura, ipsa
nimirum similitudo nascentium, est ratio qua in definitionibus vel
descriptionibus redditur. Et quoniam generalissima genera genere carent,
individua vero nulla substantiali differentia discrepant, definitio vero ex
genere et differentia trahitur, neque generalissimorum generum, neque
individuorum ulla potest definitio reperiri. Subalternorum vero generum,
quoniam et differentias habent et genera, definitiones esse possunt. At vero
quorum definitiones reddi nequeunt, illa tantum descriptionibus terminantur.
Descriptio autem est quae quamlibet rem propria quadam proprietate designat.
Sive ergo definitio sit sive descriptio, utraque 166B rationem substantiae
designat. Quare cum substantiae rationem dixit, et definitionis et descriptionis
nomen inclusit. Aequivocorum alia sunt casu, alia consilio. Casu, ut Alexander
Priami filius et Alexander Magnus. Casus enim id egit, ut idem utrique nomen
poneretur. Consilio vero, ea quaecumque hominum voluntate sunt posita. Horum
autem alia sunt secundum similitudinem, ut homo pictus et homo verus quo nunc
utitur Aristoteles exemplo: alia secundum proportionem, ut principium est in
numero unitas, in lineis punctus. Et haec aequivocatio secundum proportionem
esse dicitur. Alia vero sunt quae ab uno descendunt, ut medicinale ferramentum;
medicinale pigmentum, ab una enim medicina aequivocatio ista descendit. Alia
quae ad unum referuntur, ut si quis dicat salutaris uectatio est, salutaris
esca est, haec scilicet idcirco sunt aequivoca, quod ad salutis unum vocabulum
referuntur. Cur autem prius de aequivocis post de univocis tractat? Idcirco
quod ipsa decem praedicamenta cum definitionibus diversa sint, uno
praedicationis vocabulo nuncupantur; cuncta enim praedicamenta dicimus, ipsa
vero praedicamenta quoniam rerum genera sunt, de subiectis rebus univoce
praedicantur. Omne enim genus de speciebus propriis univoce dicitur, quare
rectius primo de omnibus praedicamentorum communi vocabulo tractat, quasi
dehinc quemadmodum singula de speciebus propriis praedicarentur, exprimeret. At
si (ut dictum est) non de rebus sed de nominibus libri huius intentio est, cur
de aequivocis et non de aequivocatione tractavit? Aequivocae namque res sunt,
aequivocatio vero vocabulum. Idcirco, quoniam ipsum nomen nihil in se retinet
aequivocationis, nisi diversae sint res de quibus illud vocabulum praedicetur.
Quare inde substantiam ipsa aequivocatio trahit, de ipsis dignius inchoatum
est. Videtur autem alius esse modus aequivocationis quem Aristoteles omnino non
recipit. Nam sicut dicitur pes hominis, ita quoque dicitur pes navis, et pes
montis, quae huiusmodi omnia secundum translationem dicuntur. Translatio vero
nullius proprietatis est. Quare secundum translationem aequivoca nunquam sunt,
nisi propriis et immutabilibus subiectae res vocabulis appellentur. Est autem
talis eorum universalis inspectio. Neque enim omnis translatio ab
aequivocatione seiungitur sed ea tantum cum ad res habentes positum vocabulum,
ab alia iam nominata re nomen ornatus causa transfertur, ut quia iam dicitur
quidam auriga, dicitur etiam gubernator, si quis ornatus gratia cum qui
gubernator est dicat aurigam, non erit auriga nomen aequivocum, licet diversa,
id est, moderatorem currus navisque significet. Sed quoties res quidem vocabulo
eget, ab alia vero re quae vocabulum sumit, tunc ista translatio
aequivocationis retinet proprietatem, ut ex homine vivo ad picturam nomen
hominis dictum est. Et de aequivocis hactenus; nunc de univocis pertractemus.
DE UNIVOCIS UNIVOCA VERO DICUNTUR QUORUM ET NOMEN COMMUNE EST ET SECUNDUM NOMEN
EADEM SUBSTANTIAE RATIO, UT ANIMAL HOMO ATQUE BOS. COMMUNI ENIM NOMINE UTRIQUE
ANIMALIA NUNCUPANTUR, ET EST RATIO SUBSTANTIAE EADEM; SI QUIS ENIM ASSIGNET
UTRIUSQUE RATIONEM, QUID UTRIQUE SIT QUO SINT ANIMALIA, EANDEM ASSIGNABIT
RATIONEM. Post aequivocorum definitionem ad univocorum terminum transitum
fecit, in quibus nihil aliud discrepat, nisi quod aequivoca definitione
disiuncta sunt, univoca ipso quoque termino coniunguntur sed caetera omnia
quaecumque in aequivocorum definitione dicta sunt, in hac quoque univocorum
designatione conveniant. Nam quemadmodum in aequivocis secundum nomen
aequivocarum rerum definitio fiebat, ita quoque in univocis secundum nomen
substantiae ratio assignabitur. Sunt autem univoca aut genera speciebus, aut
species speciebus, genera speciebus, ut animal atque homo. Nam cum hominis
genus sit animal, dicitur homo animal, ergo et animal et homo animalia
nuncupantur. Secundum igitur commune nomen si utrosque definias, dicis animal
esse substantiam animatam atque sensibilem, hominem quoque secundum id quod
animal est, si substantiam animatam sensibilem dixeris, nihil in eo falsitatis
invenies. Species vero speciebus univocae sunt, quae uno atque eodem genere
continentur, ut homo, equus atque bos, his commune genus est animal, et communi
nomine animalia nominantur. Ergo secundum nomen unum quod illis commune est
animalis, una illius ratio definitionis aptabitur, omnia enim sunt substantiae
animatae atque sensibiles. Secundum igitur posteriorem univocationis designationem
Aristoteles qua speciebus species univocae sunt, ut homo et bos, quae sub eodem
sunt genere, sumpsit exemplum. DENOMINATIVA VERO DICUNTUR QUAECUMQUE AB ALIQUO,
SOLO DIFFERENTIA CASU, SECUNDUM NOMEN HABENT APPELLATIONEM, UT A GRAMMATICA
GRAMMATICUS ET A FORTITUDINE FORTIS. Haec quoque definitio nihil habet
obscurum. Casus enim antiqui nominabant aliquas nominum transfigurationes, ut a
iustitia iustus, a fortitudine fortis, etc. Haec igitur nominis transfiguratio,
casus ab antiquioribus vocabatur. Atque ideo quotiescumque aliqua res alia
participat, ipsa participatione sicut rem, ita quoque nomen adipiscitur, ut
quidam homo, quia iustitia participat et rem quoque inde trahit et nomen,
dicitur enim iustus. Ergo denominativa vocantur quaecumque a principali nomine
solo casu, id est sola transfiguratione discrepant. Nam cum sit nomen
principale iustitia, ab hoc transfiguratum nomen iustus efficitur. Ergo illa
sunt denominativa quaecumque a principali nomine solo casus id est sola nominis
discrepantia, secundum principale nomen habent appellationem. Tria sunt autem
necessaria ut denominativa vocabula constituantur: prius ut re participet, post
ut nomine, postremo ut sit quaedam nominis transfiguratio, ut cum aliquis
dicitur a fortitudine fortis, est enim quaedam fortitudo qua fortis ille
participet, habet quoque nominis participationem, fortis enim dicitur. At vero
est quaedam transfiguratio, fortis enim et fortitudo non eisdem syllabis
terminantur. Si quid vero sit quod re non participet, neque nomine participare
potest. Quare quaecumque re non participant, denominativa esse non possunt. Rursus
quoque quae re quidem participant, nomine vero minime, ipsa quoque a
denominativorum natura discreta sunt, ut si quis, cum sit virtus, virtute ipsa
participet, nullo cum alio nomine nisi sapientem vocamus. Sed virtus et
sapientia nomine ipso disiuncta sunt, hic ergo re quidem participat, nomine
vero minime. Quare sapiens a virtute denominatus esse non dicitur sed a
sapientia, qua scilicet et participat, et nomine iungitur, et transfiguratione
diversus est; rursus si transfiguratio non sit, ut quaedam mulier musica,
participat quidem ipsa musicae disciplina, et dicitur musica. Hae igitur
appellatio non est denominativa sed aequivoca, uno enim nomine et disciplina et
ipsa mulier musica dicitur. Quoniam ergo similis terminus syllabarum est, et
nomen simile, et nulla transfiguratio, denominativa esse non poterunt, quare
quidquid denominativa esse non poterunt, quare quidquid denominativum esse
dicitur, illud et re participabit et nomine, et aliqua transfiguratione
vocabuli discrepabit. Haec igitur quae ad praedicamenta necessaria credidit,
praemisit. Multivoca vero et diversivoca respuit, quod ad praesentem tractatum
utilia non putavit. Breviter tamen utraque definienda sunt. Multivoca sunt
quorum plura nomina una definitio est, ut est scutum, clypeus: his enim plura
nomina sed una definitio est; et Marcus Porcius Cato, his enim tot nominibus
res una subiecta est. Diversifica sunt quorum neque nomen idem est, neque eadem
definitio, ut homo, color, et quid. quid omnino a se et nominis nuncupatione et
definitionis ratione discretum est. EORUM QUAE DICUNTUR ALIA QUIDEM SECUNDUM
COMPLEXIONEM DICUNTUR, ALIA VERO SINE COMPLEXIONE. ET EA QUAE SECUNDUM
COMPLEXIONEM DICUNTUR SUNT UT HOMO CURRIT, HOMO VINCIT; EA VERO QUAE SINE
COMPLEXIONE, UT HOMO, BOS, CURRIT, VINCIT. Postquam de coniunctione
definitionum atque nominum quantum ad praesens attinebat opus, sufficienter
exposuit quoniam de primis nominibus prima rerum genera significantibus divisio
facienda est, non nomine sed genere discrepantibus, nunc ostendit quid sit sine
complexione cuiuslibet vocabuli facta prolatio. Sine complexione enim dicuntur
quaecumque secundum simplicem sonum nominis proferuntur, ut homo, equus: his
enim extra nihil adiunctum est. Secundum complexionem dicuntur quaecumque
aliqua coniunctione copulantur, ut aut Socrates aut Plato, vel quaecumque
secundum aliquod accidens coniunguntur. Nam quia, verbi gratia, in Socratem
venit ambulatio, dicimus: Socrates ambulat, et est prolatio ista secundum
complexionem, idcirco quia cum dico: Socrates ambulat. Socratem sum cum
ambulatione complexus. Quod autem ait: EORUM QUAE DICUNTUR, nihil aliud
demonstrare vult nisi de primis rerum vocabulis huius libelli disposuisse
tractatum. Rerum enim vocabula sunt quae dicuntur, ipsa enim proprie nominamus.
EORUM QUAE SUNT ALIA DE SUBIECTO QUODAM DICUNTUR, IN SUBIECTO VERO NULLO SUNT,
UT HOMO DE SUBIECTO QUIDEM DICITUR ALIQUO HOMINE, IN SUBIECTO VERO NULLO EST. Hic
Aristoteles sermonum omnium multitudinem in paruissimam colligit divisionem.
Nam quod rerum vocabulam decem praedicamenta distribuit, maior hac divisione
non potest inveniri, nihil enim esse poterit quod huic divisioni undecimum
adiici queat. Omnis enim res aut substantia est, aut quantitas, aut qualitas,
aut ad aliquid, aut facere, aut pati, aut quando, aut ubi, aut habere, aut
situs; quocirca tot erunt etiam sermones qui ista significent, et haec est
maxima divisio, cui ultra nihil possit adiungi: paruissima vero est quae fit in
quattuor, in substantiam et accidens, et universale et particulare. Omnis enim
res aut substantia est, aut accidens, aut universalis, aut particularis. Sicut
ergo decem superioribus nihil addi poterat, ita ex his quattuor nihil demi. Nam
neque minor ulla divisio his quattuor fieri potest, nec maior quam si denario
limite praedicamenta claudantur. Cum autem in his quattuor divisio facta est,
paucis exponam. Prima quidem rerum est omnium divisio in substantiam atque
accidens. Sed quoniam substantia proferri non potest nisi aut universaliter aut
particulariter intelligatur: nam cum dico homo, rem dixi universalem, idcirco
quod nomen hoc de multis individuis praedicatur: cum vero dico Socrates vel
Plato, rem dixi particularem; quoniam Socrates de nudo subiecto dicitur: et
accidens quoque eodem modo; nam cum dixero scientiam, rem protuli universalem,
idcirco quod scientia et de grammatica et de rhetorica, et de aliis omnibus sub
se positis praedicatur; si vero dixero Platonis scientiam, quoniam omne
accidens quod individua venit individuum fit, particularem scientiam dico,
namque Platonis scientia, sicut ipse Plato, particularis est: igitur quoniam
neque substantia neque accidens ullo modo proferri potest, nisi in suo nomine
aut universalitatis vim, aut particularitatis induat, recte in quattuor divisio
facta est, ut si omnis res aut substantia aut accidens, et horum aut
universali, aut particularis. Ex his igitur quattuor fiunt complexiones. Nam
cum venerit universalitas in substantiam, fit universalis substantia, ut est
homo vel animal. Universale autem est quod aptum est de pluribus praedicari,
particulare vero quod de nullo subiecto praedicatur. Ergo est una complexio
universalitatis et substantiae, ut sit substantia universalis. Si vero particularis
substantiae copulatur, fit substantia particularis, ut est Socrates vel Plato,
et quidquid in substantia individuum reperitur. At cum miscetur universalitas
accidenti, fit accidens universale, ut scientia, quae cum sit accidens, et
praeter animam cui accidit esse non possit, tamen universalis est, quod de subiecta
grammatica vel aliis speciebus praedicari potest. Cum vero particularitas
accidenti coniungitur, fit accidens particulare, ut Platonis vel Aristotelis
scientia. Fiunt enim quattuor complexiones, substantia universalis, substantia
particularis, accidens universale, accidens particulare. Ut autem accidens in
substantiae naturam transeat, vel substantia in accidens, fieri nullo modo
potest, et accidens quidem venit in substantiam sed non ut substantia fiat:
neque enim quoniam color, quod est accidens venit in substantiam, idcirco color
iam substantia est. Nec quoniam substantia suscipit colorem idcirco color iam
substantia fit. Quare neque substantia in accidentis, neque accidens in
substantiis naturam transit. At vero nec particularitas, nec universalitas in
se transeunt. Namque universalitas potest de particularitate praedicari, ut
animal de Socrate vel Platone, et particularitas suscipiet universalitatis
praedicationem sed non ut universalitas sit particularitas, nec rursus ut quod
particulare est universalitas fiat. Ergo quattuor complexiones, universalem
substantiam, universale accidens, particularem substantiam, particulare
accidens Aristoteles disponere cupiens, non eorum nomina sed descriptiones
apposuit. Et quoniam generalissimorum generum definitiones non poterat
invenire, descriptionibus usus est his, id substantiam esse dicens quod in
subiecto non esset, accidens vero quod in subiecto esset. Omne namque accidens
in subiecto est, ut colore in corpore, scientia in anima, et subiectam habet substantiam
omne accidens. Si quis enim substantiam tollat, accidens non erit. Quare
substantia locus quidam est ubi accidentis valeat natura consistere. Ipsa vero
substantia per se constat, atque ideo dicitur substantia, nec ullo subiecto
alio nititur sed cunctis ipsa substantia est. Alioqui si substantia in ullo
subiecto esse posset, esset accidens. Omne enim accidens in subiecto est, et
quidquid in subiecto est, illud est accidens. Quod si substantia esset in
aliquo subiecto, continuo fieret accidens sed substantia accidens esse non
potest, sicut supra docuimus. Quare quoniam accidens in subiecto est,
substantia vero accidens non est, substantia in subiecto non est. Universalitatis
vero descriptio est: de subiecto praedicari. Omnis namque universalitas de
subiectis particularibus praedicatur, nam quoniam universale est animal, vel
homo, de Socrates praedicatur et Platone. Dicitur enim Socrates animal atque
homo. Et quoniam universale est accidens scientia, dicitur de subiecta
grammatica, grammatica enim scientia est. Particularitas vero quoniam ipsa est
rerum ultima et nihil est illi subiectum, de nullo subiecto praedicatur; nam
quoniam universalitas de subiecto praedicatur, particularitas vero universalitas
non est. Particularitas de subiecto non praedicabitur. Ubi enim res discrepant,
et definitio discrepabit; ita quoque in his, nam quoniam discrepat substantia
et accidens, definitiones quoque eorum discrepabunt. Ut quoniam est accidens in
subiecto, erit substantia non in subiecto. Et quoniam universalitas de subiecto
predicatur, particularitas autem ab universalitate discrepat, de subiecto non
praedicatur. Has igitur huiusmodi descriptiones Aristoteles ita permiscuit
dicens: EORUM QUAE SUNT ALIA DE SUBIECTO QUODAM DICUNTUR, IN SUBIECTO VERO
NULLO SUNT, volens scilicet universalem substantiam demonstrare. Nam quod dixit
DE SUBIECTO DICUNTUR, universale est, quod vero ait IN SUBIECTO NULLO SUNT,
substantia: ergo quod ait quaedam DE SUBIECTO dici, IN SUBIECTO VERO NULLO
esse, universalem substantiam demonstrare contendit: ut enim saepius dictum
est, quod de subiecto dicitur, universale est; quod in nullo subiecto est,
substantia. Haec iuncta, id est de subiecto quodam dici, et in subiecto nullo
esse, universalem substantiam demonstrant. Post universalem substantiam particulare
accidens posuit dicens:ALIA AUTEM IN SUBIECTO QUIDEM SUNT, DE SUBIECTO VERO
NULLO DICUNTUR (IN SUBIECTO AUTEM ESSE DICO QUOD, CUM IN ALIQUO SIT NON SICUT
QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST), UT QUAEDAM GRAMMATICA
IN SUBIECTO QUIDEM EST IN ANIMA, DE SUBIECTO VERO NULLO DICITUR, ET QUODDAM
ALBUM IN SUBIECTO EST IN CORPORE (OMNIS ENIM COLOR IN CORPORE EST). Nam quod
ait IN SUBIECTO SUNT accidens monstrat, quod vero addidit DE SUBIECTO AUTEM
NULLO DICUNTUR particulare. Accidens enim in subiecto est, particularitas de
nullo subiecto praedicatur. Ergo quaecumque res ipsa quidem in subiecto est sed
si de nullo subiecto praedicatur, accidens est particulare, UT est QUAEDAM
GRAMMATICA, id est Aristarchi, vel alicuius hominis individua grammatica: illa
enim quoniam individui hominis, ipsa quoque facta est individua et
particularis; ergo quoniam QUAEDAM GRAMMATICA IN ANIMA EST accidens est, et
quoniam DE NULLO SUBIECTO praedicatur, particularis est; quemadmodum enim ipse
Aristarchus de nullo subiecto dicitur, ita quoque eius grammatica de nullo
subiecto praedicatur. Non autem dicit quod ipsa grammatica particularis est sed
quod quaedam grammatica, id est alicuius hominis individui grammatica, quam
scilicet homo particularis propria retinet cognitione. Et quoniam incorporale
accidens posuit quod animae accideret, id est grammaticam, quae esset in anima;
ponit quoque aliud exemplum corporale; ait enim ET QUODDAM ALBUM IN SUBIECTO
EST <IN> CORPORE (OMNIS ENIM COLOR EST IN CORPORE): hic quoque non omne
album dicit esse particulare sed quod ad individuum corpus album venit.
Probatur quoque particulare album in subiecto esse hoc modo, nam color quod
genus est albi vel cuiusdam albi in corpore est, et est in subiecto. Quare
cuius genus in subiecto est, ipsum quoque in subiecto est. Omnes enim species
vel individua propria genere continentur, et eiusdem habent naturam. Quoniam
vero "esse in aliquo" multis dicitur modis, qui velit Aristoteles
ostendere esse in subiecto, paucis absolvam. Dicitur enim esse aliquid in
aliquo novem modis, dicimus enim esse aliquid in loco, ut in foro vel in
theatro. Dicimus quoque esse in aliquo, ut in aliquo uase, ut triticum in
modio. Dicitur etiam esse in aliquo velut pars in toto, ut manus in corpore.
Dicitur esse in aliquo velut totum in partibus, ut corpus in omnibus suis
partibus. Rursus velut in genere species, ut in animali homo, vel genus in
speciebus suis. Dicimus quoque esse in aliquo, velut aliquid in fine esse, ut
quoniam bonae vitae finis beatitudo est, si quis sit beatus; in fine est,
scilicet bonae vitae. Dicimus quoque esse in aliquo ut in quolibet potente, ut
in imperatore esse regimen civitatis. Dicimus quoque velut formam in materia,
ut similitudinem Achillis in aere vel in marmore. Novem igitur modis aliquid in
aliquo esse dicitur, ut in loco, ut in uase, ut pars in toto, ut totum in
partibus, ut in genere species, ut in speciebus genus, ut in fine, ut in
imperatores, ut in materia forma. Horum igitur Aristoteles tria sola commemorat
sed duo in unum coniuncta, aliud separatum. Ait enim: IN SUBIECTO AUTEM ESSE
DICO QUOD, CUM IN ALIQUO SIT NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE SINE
EO IN QUO EST. Sensus autem talis est: Hoc, inquit, dico esse accidens quod sit
in subiecto, id est quod ita sit in altero, ut pars eius 172D non sit et sine
aliquo subiecto esse non possit, ut, verbi gratia, color cum in corpore nulla
pars corporis est, et si color a corpore separatur, color nusquam est. Omnis
enim color in solo corpore est. Ergo illud est accidens quod semper ita in
subiecto est altero ut eius pars non sit, ut cum ab eo in quo est separatur ad
nihilum redigatur, ut per se sine alterius subiecto esse non possit. Quod autem
ait ut NON SIT SICUT ALIQUA PARS, ab ea scilicet significationem aliquo
consistendi dividere voluit, secundum quam partes in toto esse dicimus, non
enim tale est subiectum, ut eius accidens pars sit. Quod vero dicit IMPOSSIBILE
EST ESSE SINE EO IN QUO EST, ab ea scilicet significatione divisit, quae est
esse aliquid in uase vel in loco; quod enim in uase vel in loco est a uase vel
loco poterit separari, ut triticum quod in modio est potest a modio segregari,
et homo a theatro discedere: accidens vero ab eo in quo est segregari non potest.
Quare solas tres posuit significationes, id est secundum quam in uase, vel in
loco dicitur esse, et secundum quam pars in toto est. Sed ut in uase et ut in
loco una sententia distribuit dicens IMPOSSIBILE EST ESSE SINE EO IN QUO EST. Sed
fortasse quis dicat non esse definitionem veram, illa esse in subiecto quae sic
sint in alio non ut sint partes, et sine eo in quo sint esse non possint,
Socrates enim vel homo quilibet cum accidens non sit, tamen semper in loco est
et sine loco esse non potest. Quibus respondendum est quod Socrates loca
poterit permutare, et esse praeter locum in quo fuit: et postremo si
intelligentia capiamus, per se subsistit, accidentia vero per se ipsa non
constant. Sed si quis quoque obiiciat posse locum accidentia permutare, malum
namque si in manu teneatur, manus mali odore completur, adeo odor quod est
accidens, in aliud subiectum transire potest. Sed non hoc ait Aristoteles,
quoniam mutare accidens locum non potest, nec ita dixit impossibile esse sine
eo in quo erat sed sine eo in quo est, hoc enim significat mutare quidem posse
locum sed sine aliquo subiecto non posse subsistere. Quare recta est atque
integra definitio eius quod in subiecto est, quod ita sint in altero non sicut
quaedam pars, et impossibile sit esse sine eo in quo est, secundum autem illam
significationem dictum est secundum quam formam in materia esse dicimus. Namque
forma, si in materia sit, per seipsam nulla ratione consistit. Postquam igitur
particulare accidens quid esset ostendit dicens, quod in subiecto est et de
subiecto non praedicatur, et in subiecto consistentis rei definitionem reddit
dicens: QUOD CUM IN ALIQUO SIT NON SICUT QUAEDAM PARS, IMPOSSIBILE EST ESSE
SINE EO IN QUO EST. Ad universale accidens continenti disputatione reuertitur
quod definit hoc modo: ALIA VERO ET DE SUBIECTO DICUNTUR ET IN SUBIECTO SUNT,
UT SCIENTIA IN SUBIECTO QUIDEM EST IN ANIMA, DE SUBIECTO VERO DICITUR DE
GRAMMATICA; ALIA VERO NEQUE IN SUBIECTO SUNT NEQUE DE SUBIECTO DICUNTUR, UT
ALIQUIS HOMO VEL ALIQUIS EQUUS; NIHIL ENIM HORUM NEQUE IN SUBIECTO EST NEQUE DE
SUBIECTO DICITUR. Namque post eius rei quae in subiecto est definitionem, et
post particularis accidentis exempla, ad universale accidens transitum fecit,
inquiens alia esse quae in subiecto sint, et de subiecto praedicentur, quod
scilicet accidens universale significet: nam quoniam de subiecto dicitur,
universale est, quoniam in subiecto est, accidens; in subiecto ergo esse, et de
subiecto praedicari, universale accidens monstrat. Huius quoque complexionis
convenientia proponit exempla: ait enim SCIENTIAM IN SUBIECTO ESSE IN ANIMA,
nam nisi anima sit in qua scit, scientia nulla est, idcirco quod scientia actus
est animae, nam ea quae sunt inanimata nihil sciunt. Hinc sequitur substantiae
particularis propositio, quam scilicet ita declarat, quod NEQUE IN SUBIECTO
sit, NEQUE DE SUBIECTO praedicetur, nam quod in subiecto non est, substantia
est, et quod de subiecto non praedicatur, particularitas. Utraque igitur res de
subiecto non praedicari, et in subiecto non esse, particularis est substantia. Res
igitur quattuor cum propria complexione non secundum propria nomina sed
secundum 174A proprias rationes definitionesque contexuit. Nam pro substantia
universali posuit quod in subiecto non est et de subiecto praedicatur; pro
accidenti particulari dixit quod in subiecto est et de subiecto non
praedicatur. Accidens vero universale per hoc designavit quod ait quod et in
subiecto est et de subiecto dicitur; pro particulari substantia interposuit
quod nec in subiecto est nec de subiecto praedicatur. Simpliciter autem quae
sunt individua et numero singularia de subiecto nullo dicuntur; in subiecto
autem nihil ea prohibet esse, quaedam enim grammatica in subiecto est. Omnis
particularitas aut substantia erit aut accidens; nam cum dico Socratem,
individuam et particulare in significavi substantiam; cum dico quamdam
grammaticam, individuum et particulare accidens dixi. Individua autem sunt quae
neque in alias species dividi possunt, neque in alia individua. Nam quemadmodum
animal dividitur in species, hominem atque equum, homo autem in singulos homines,
id est in Socratem et Platonem et caeteros, sic Plato et Socrates non
dividuntur in alios. Atque hoc idem de accidentibus dici convenit: nam
quemadmodum scientia dividitur in species, grammaticam et rhetoricam;
grammatica vero ipsa in particulares grammaticas, quas scilicet particulares
homines norunt, sic ipsa particularis grammatica in particulares grammaticas
non secatur. Ergo individua sunt quaecumque sunt numero singularia, et in
nullas alias multitudines secundum species vel secundum individua dividuntur.
Omne individuum, quoniam particulare est, de subiecto non praedicatur; omne
autem quod de subiecto non praedicatur, aut substantia erit, ut Plato, aut accidens,
ut quaedam grammatica. Ex his ergo particularibus substantia scilicet atque
accidenti quae de subiecto non praedicantur, substantia quidem nec in subiecto
est, accidens vero in subiecto est. Ita illa individua quae substantiae sunt in
subiecto esse non poterunt, alia vero individua quae secundum accidentis
naturam dicuntur, illa in subiecto esse nihil prohibet. Atque hoc est quod ait:
SIMPLICITER AUTEM QUAE SUNT INDIVIDUA ET NUMERO SINGULARIA NULLO DE SUBIECTO
DICUNTUR, IN SUBIECTO AUTEM NIHIL EA PROHIBET ESSE; QUAEDAM ENIM GRAMMATICA IN
SUBIECTO EST. Hoc enim maluit demonstrare, et accidentibus substantiis particularibus
hoc esse commune, quod de subiecto non praedicantur. Hoc enim dixit:
SIMPLICITER AUTEM QUAE SUNT INDIVIDUA ET NUMERO SINGULARIA, DE NULLO SUBIECTO
DICUNTUR -- subaudiendo scilicet sive substantiae sint sive accidentia sed non
omnia individua non sunt in subiecto. Individua enim accidentia IN SUBIECTO
ESSE NIHIL PROHIBET. QUAEDAM ENIM GRAMMATICA, cum sit individua et de subiecto
non praedicetur, tamen IN SUBIECTO EST, id est in anima. Sed ut congregatim
dicatur, sensus huiusmodi est, omnia quidem quaecumque sunt individua, de
subiecto quidem nullo dicuntur sed non omnia non sunt in subiecto. Nam cum
particularis substantia in subiecto non sit, ut Plato, particulare tamen
accidens in subiecto est, ut quaedam grammatica in anima. Illud quoque magna
attentione notandum est, quis sit huius ordo propositi. Nam cum sint quattuor
complexiones, factae ex quattuor rebus, quarum duae natura discrepant, ut
substantia et accidens, duae quantitate, ut particularitas et universalitas
coniunctis compositisque his quattuor omnibus, dissentientem lateribus
dispositionem fecit. Posuit enim prius substantiam universalem dicens, quod in
subiecto non est et de subiecto dicitur. Post hanc primam positionem totis
discrepantem rebus, rem subdit, id est accidens particulare, quod in subiecto
esset, et de subiecto non praedicatur. Nam cum accidens dixit, a substantia
disgregavit, quod particulare addidit ab universali disiunxit. Rursus ex alio
latere disposuit in divisione accidens universale, dicens quod in subiecto est,
et de subiecto praedicatur; et ultimo substantiam particularem contrariam
superiori accidenti dixit, quod neque in subiecto est, neque de subiecto
praedicatur substantia, particularitem universalitati accidentis opponens. Sed
ut planius quod dicimus sit, figuram descriptionemque subiecimus in qua
superius latus substantia accidentique notavimus, reliquum particularitatis et
universalitatis titulo inscripsimus, Arisiotelicam complexionem angulariter et
per latera designantes. QUANDO ALTERUM DE ALTERO PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO,
QUAECUMQUE DE EO QUOD PRAEDICATUR DICUNTUR, OMNIA ETIAM DE SUBIECTO DICENTUR,
UT HOMO DE QUODAM HOMINE PRAEDICATUR, ANIMAL VERO DE HOMINE, ERGO ET DE QUODAM
HOMINE ANIMAL PRAEDICABITUR; QUIDAM ENIM HOMO ET HOMO EST ET ANIMAL. Cum
superius de his quae in subiecto sunt (id est de accidentibus) loqueretur,
definitionem constitutae in subiecto rei, et praeter subiectum nullo modo
permanentis, in media tractatione disposuit, dicens illud esse quod neque pars
esset alicuius nec sine subiecto posset ullo modo permanere. Patefacto igitur
quid sit esse in subiecto, nunc quid sit praedicari de subiecto declarat.
Duobus enim modis praedicationes fiunt, uno secundum accidens, alio de
subiecto: de homine namque praedicatur album, dicitur enim homo albus, rursus
de eodem homine praedicatur animal, dicitur enim homo animal. Sed illa prior
praedicatio, quae est. Homo albus est secundum accidens est: namque accidens
quod est album de subiecto homine praedicatur sed non in eo quod quid sit, nam
cum album sit accidens, homo substantia, accidens de substantia in eo quod quid
sit praedicari non potest; ergo ista praedicatio secundum accidens dicitur. De
subiecto vero praedicari est, quoties altera res de altera in ipsa substantia
praedicatur, ut animal de homine; nam quoniam animal et substantia est et genus
hominis, idcirco in eo quod quid sit de homine praedicatur. Quare illa sola de
subiecto praedicari dicuntur quaecumque in cuiuslibet rei substantia et in
definitione ponuntur; ergo quotiescumque huiusmodi fuerit praedicatio, ut
ALTERUM DE ALTERO UT DE SUBIECTO PRAEDICETUR, id est ut de eius substantia
dicatur, ut animal de homine, hanc proprietatem evenire necesse est, ut si DE
EO QUOD PRAEDICATUR, quidpiam UT DE SUBIECTO, id est eius substantia,
praedicetur necessario idem hoc quod de praedicato dicitur, dicatur etiam de
praedicati subiecto, ut homo praedicatur quidem de Socrate in eo quod quid sit.
Interrogantibus enim quid sit Socrates "hominem" respondemus. At vero
de ipso homine in eo quod quid sit animal dicitur, in substantia enim hominis
animal praedicatur, atque ita fit ut animal quidem de homine, homo vero de
Socrate in eo quod quid sit ut de subiecto praedicentur. Ergo quoniam ista
consequentia, et animal de Socrate in eo quod quid sit praedicabitur. Potest
enim dici interrogantibus quid est Socrates "animal". Ergo manifestum
est quod si qua res de alia ut de subiecto praedicetur, ut homo de Socrate, de
eadem vero re quae praedicatur, de homine scilicet, alia rursus superior ut de
subiecto praedicetur, ut animal necesse erit et hanc eamdem de subiecto eius de
quo ipsum dicitur praedicari, ut animal de Socrate, Socrates namque subiectus
est homini, de quo animal praedicatur. Ergo constat huiusmodi definitio quae
dicit: quoties ALTERUM DE ALTERO PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, si quid sit quod
DE EO QUOD PRAEDICATUR in eo quod quid sit dici possit, hoc idem ipsum de eo
quod prius subiectum erat possit praedicari. Sed fortasse quisquam dicat minime
verum esse quod dictum est, nam cum homo de Socrate praedicetur (Socrates enim
homo est), de homine vero species (homo enim species est), Socrates species
esse non dicitur. Et rursus cum animal de homine praedicetur, de animali vero
genus (animal enim genus est), homo generis vocabulo caret: non enim dicitur
homo esse genus, homo enim genus non est sed tantum species. His dicendum est
quod minus adverterint illam esse definitionem de subiecto praedicationis, quae
in eo quod quid sit unumquodque et in eius substantia praedicaretur, nunc autem
species de homine non in eo quod quid sit praedicatur. Neque enim si quis hominis
definitionem reddat speciem nominavit sed designativam nomen est tantum, utrum
de pluribus speciei differentibus praedicatur hoc nomen quod est homo, an certe
tantum de solis individuis. Nam quoniam de individuis solis homo praedicetur,
idcirco species dicitur, et quoniam de specie differentibus animal dicitur,
idcirco animal genus vocamus. Et sunt quodammodo nominum nomina. Quare neque genus
de animali, neque species de homine, in eo quod quid sit praedicatur sed tantum
designant, quomodo homo et animal de subiectis (ut dictum est) propriis
praedicentur. Ergo non est mirandum si ad eorum subiectum quae de subiecto
dicuntur eius predicati quod de subiecto non dicitur praedicatio perveniri non
potest. DIVERSORUM GENERUM ET NON SUBALTERNATIM POSITORUM DIVERSAE SECUNDUM
SPECIEM ET DIFFERENTIAE SUNT, UT ANIMALIS ET SCIENTIAE; ANIMALIS QUIDEM
DIFFERENTIAE SUNT UT GRESSIBILE ET VOLATILE ET BIPES, SCIENTIAE VERO NULLA
HARUM EST; NEQUE ENIM SCIENTIA AB SCIENTIA DIFFERT IN EO QUOD BIPES EST. Cum
multis modis genus dicatur, solum quod nunc tractari convenit assumamus.
Dicitur enim genus quod de pluribus specie differentibus in eo quod quid sit
praedicatur, ut animal praedicatur de homine, et de equo, et de cane, et de
bove, et de caeteris, quae omnia specie ipsa a se discrete sunt. Species vero
est quod de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur, ut
homo praedicatur de Catone, Socrate, Platone, Virgilio, Cicerone, et de singulis
hominibus, qui specie ipsa non differunt sed tantum a se numero distant.
Differentia vero est quae sub eodem genere positas species propria qualitate
disterminat, nam cum equus et homo quantum ad genus unum sint (uterque enim
animal est), differentia rationalis et irrationalis utrosque disiungit ac
discernit. Qualitate enim quadam rationabilitatis et irrationabilitatis uterque
a propriae substantiae definitione dissentiunt. Ergo differentia est quae de
pluribus specie differentibus in eo quod quale sit praedicatur. Namque haec
ipsa differentia quae est irrationabilitas de multis specie differentibus
praedicatur, ut de cygno, et equo, et pisce, quae omnia a se cum specie ipsa
dissentient, irrationabilitatis tamen qualitate coniuncta sunt. Sed non in omnibus
differentia de pluribus specie differentibus praedicatur. Sunt enim quaedam
quae non nisi de una specie praedicantur, ut gravitas de sola terra, levitas de
solo igne, proprie dicitur. At vero nec species semper de pluribus numero
differentibus praedicatur; mundi enim species de uno solo mundo dicitur, et
phoenicis species de una tantum phoenice sed idcirco ita definita est quod
frequentius differentia de pluribus specie differentibus praedicatur quam de
uno. Eodemque modo et species frequentius invenitur de pluribus numero
differentibus praedicari, quam de una tantum re ac singulari. His ita positis,
sunt quaedam genera, quae generalissima nuncupantur, quibus genus inveniri non
possit, sunt species quibus alias subiectas species nullus inveniet. Inter
utraque autem sunt alia quae subalterna genera nominantur, quae superiorum
quidem species sunt, posteriorum vero genera ut substantia genus quidem est
generalissimum, ut eius genus inveniri non possit, homo vero species est, ut
eius species alia reperiri non valeat. Animal vero ad substantiam quidem
species est, ad hominem vero genus. Decem igitur praedicamentorum significatio
nihil aliud demonstrat nisi rerum decem genera quae generalissima nominamus.
Ergo quoties genera generalissima discrepant, eorum quoque species
discrepabunt; et quoties species discrepant, quoniam differentiis disiunguntur
atque informantur, differentiae quoque diversarum specierum discrepabunt.
Animal namque et scientia, quoniam est animal substantia, scientia vero ad
aliquid, quoniamque genus animalis est substantia, et genus scientiae est ad
aliquid, omni substantiae a se ratione discreta sunt, et differentiae quoque
scientiae atque animalis omnibus qualitatibus disiunguntur. Est namque
differentia animalis, bipes et quadrupes, animal enim ab alio animali differt, quod
hoc quidem bipes sit, ut homo vel avis, illud vero quadrupes, ut equus atque
bos; illud vero multipes, ut formica vel apis. Sed scientia differentiis
huiusmodi non habet, neque enim scientia a scientia differt in eo quod bipes
est. Quare constat quoties diversa sunt genera, specierum quoque differentiis
esse discretas. At hoc est quod ait: DIVERSORUM GENERUM ET NON SUBALTERNATIM
POSITORUM DIVERSAE SECUNDUM SPECIEM ET DIFFERENTIAE SUNT. Et hoc exempli
adiectione firmavit dicens: ANIMALIS ET SCIENTIAE diversas esse differentias,
nam cum sit bipes animalis differentia, scientiae non est. Et hoc quidem de
diversis generibus dictum est, id est quae subalterna non sunt. Quod si
subalterna sunt genera, nihil prohibet alias easdem esse differentias, alias
diversas, ut avis est species animalis, et rursus est genus corui, et est
subalternum genus, avis. Sed animalis differentiae sunt rationalis atque
irrationalis, avis vero differentia rationalis non est. Nulla enim avis ab alia
avi differt, quod sit rationalis; ergo hoc loco non sunt eaedem subalternorum
generum differentiae. Si quis vero has generis, id est animalis differentias
dicat, ut animalium alia sunt quae pascantur herbis, alia quae seminibus, alia
quae carnibus, hae differentiae conveniunt in subalterno genere, videlicet in
avi; namque avium sunt aliae quae seminibus uescuntur, aliae quae herbis, aliae
quae carnibus, ut uultur et miluus; ergo in subalternis generibus nihil
prohibet easdem esse differentias, et iterum discrepare; hoc autem idcirco
evenit, quia quae de praedicato dicuntur possunt de subiecto praedicari. Quare
quod dicitur de genere potest etiam dici de specie, atque hoc est quod ait: SUBALTERNORUM
VERO GENERUM NIHIL PROHIBET EASDEM ESSE DIFFERENTIAS; SUPERIORA ENIM DE
INFERIORIBUS GENERIBUS PRAEDICANTUR. Sed cum diceret nihil prohibet easdem esse
differentias, hoc quodam modo voluit de monstrare esse quasdam easdem
differentias, alias vero posse esse diversas, cui rem contrariam intulisse
videtur, cum dicit: QUARE QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FVERINT, EAEDEM
ERUNT ETIAM SUBIECTI. Nam cum illic dixisset, nihil prohibet esse easdem
differentias generum subalternorum, hic omnes easdem esse declarat, dicit enim:
QUAECUMQUE FUERINT DIFFERENTIAE PRAEDICATI, EASDEM ETIAM SUBIECTI esse; atque
haec res plures maximis illigavit 179A erroribus, ut emendandum crederent locum
non ut esset ita. QUARE QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FVERINT, EAEDEM
ERUNT ETIAM SUBIECTI sed ut hoc modo. Quare quaecumque subiecti differentiae
fuerint, eaedem erunt etiam praedicati. Sed hoc adiiciendum est, neque enim
fieri potest ut in rem superiorem praedicatio posterioris redundet. Nam cum
dicitur "quaecumque subiecti fuerint differentiae eaedem erunt
praedicati", hoc scilicet significatur, ut praedicatio subiecti redeat in
praedicatum -- quod fieri non potest. Sed dicendum est quod sunt aliae
differentiae quae dicuntur completivae praedicati et cuiuslibet illius speciem
informantes, quae communi nomine 'specificae' nominantur. Nam cum dico animatum
et sensibile, si substantiae coniungantur, definitionem et speciem mox animalis
efficiunt. Animal enim est substantia animata sensibilis, atque hae
differentiae dicuntur specificae et completivae. Sunt autem aliae quae ipsae
quidem nihil complent nec ullam speciem reddunt sed genus tantum dividunt, ut
rationale et irrationale: haec enim dividunt genus, id est animal; animal enim
rationali differentia irrationalique dividitur. Ergo illae quae sunt generis
divisivae differentiae possunt aliquoties eaedem esse, possunt aliquoties non
eaedem, ut animalis, quoniam divisibilis est differentia quae est rationale,
potest eam non habere avis, quae est subalternum genus. Et rursus easdem
divisibiles habere potest, ut easdem quas superius diximus. Nam cum dividant
animal differentiae, quae carnibus, herbis, et seminibus uescuntur, eaedem
possunt esse subalterni generis, id est avis; ergo hae divisibiles 179C possunt
etiam esse diversae. Illae vero quae completivae et specificae sunt, aliquando
non praedicari de subiecto non possunt. Ut quoniam animal habet differentias
completivas et suae speciei effectivas, sensibile scilicet et animatum, hae
differentiae de homine quod est subiectum animalis non praedicari non possunt.
Omnes enim specificae differentiae de his praedicantur quorum speciem complent,
ut de animali praedicatur sensibile et animatum, et hoc ut de subiecto. In
substantia enim animalis utraque praedicantur sed animal praedicatur de homine
ut de subiecto; necesse est ergo animatum atque sensibile de homine praedicari
ut de subiecto. Hoc est enim quod superius praemisit cum diceret: QUANDO
ALTERUM DE ALTERO 179D PRAEDICATUR UT DE SUBIECTO, QUAECUMQUE DE EO QUOD
PRAEDICATUR DICUNTUR, OMNIA ETIAM DE SUBIECTO DICENTUR. Atque hoc in omnibus generibus
recte constat intelligi. Ergo divisibiles differentiae possunt aliquando cum
subiectis esse communes, aliquando diversae specificae vero et completivae cum
subiectis communes non esse non possunt. Quod ergo Aristoteles ait: SUBALTERNORUM
VERO GENERUM NIHIL PROHIBET EASDEM ESSE DIFFERENTIAS divisibiles differentias
easdem esse nihil prohibere putandum est, quae possunt esse etiam diversae.
Quod ait vero: QUAECUMQUE PRAEDICATI DIFFERENTIAE FUERINT, EAEDEM ERUNT ETIAM
SUBIECTI de specificis intelligendum est: quae cum speciem cuiuslibet
informent, et de eo quod informant, ut de subiecto, praedicentur, ad quodcumque
ut subiecto praedicatur illud quod ipsae differentiae informant, de eo ut de
subiecto praedicabuntur, et de eo non praedicari non possunt. Quare nihil est
in huiusmodi theoremate quod ullo modo debeat emendari. EORUM QUAE SECUNDUM
NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR SINGULUM AUT SUBSTANTIAM SIGNIFICAT AUT
QUANTITATEM AUT QUALITATEM AUT AD ALIQUID AUT UBI AUT QUANDO AUT SITUM AUT
HABITUM AUT FACERE AUT PATI. EST AUTEM SUBSTANTIA QUIDEM UT FIGURATIM DICATUR
UT HOMO, EQUUS; QUANTITAS UT BICUBITUM, TRICUBITUM; QUALITAS UT ALBUM; AD
ALIQUID UT DUPLUM, MAIUS; UBI VERO UT IN LYCIO; QUANDO AUTEM UT HERI; SITUS
VERO UT SEDET, IACET; HABERE AUTEM UT CALCIATUS, ARMATUS; FACERE VERO UT
SECARE, URERE; PATI VERO UT SECARI, URI. Post paruissimam in quattuor
enumerationem, id est in substantiam, accidens, universalitatem,
particularitatem, nunc est de partitione maxima tractaturus, quae fit in decem;
hac enim enumeratione maior non potest inveniri, neque enim undecim
praedicamenta poterunt inveniri nec ultra decem ullo modo aliquod genus recte
excogitari potest; quare 180C facit huiusmodi enumerationem sed non divisionem.
Divisio namque fere est generis in species; praedicamentorum vero, quoniam
genus unum non habent, divisio esse non potest sed potius enumeratio est. Sunt
vero quidam qui contendunt recte enumerationem non esse dispositam, alii namque
ut superuacua quaedam demunt, alii ut curto operi addunt, alii vero permutant,
quos nimirum non recte sentire alio nobis opere dicendum est; ait autem: EORUM
QUAE SECUNDUM NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR. Adeo non de rebus sed de vocibus
tractaturus est, ut diceret DICUNTUR. Res enim proprie non dicuntur sed voces:
et quod addidit, SINGULUM AUT SUBSTANTIAM SIGNIFICAT, late patet eum de vocibus
disputare; non enim res sed voces significant, significantur autem res. Sine
complexione vero dicuntur (ut dictum est) quaecumque 1singulari intellectu et
voce proferuntur: secundum complexionem vero quaecumque aliqua coniunctione vel
accidentis copulatione miscentur. Sed quid ex iis quae secundum nullam
complexionem dicuntur efficitur, ipse demonstrat cum dicit: SINGULA IGITUR
EORUM QUAE DICTA SUNT IPSA QUIDEM SECUNDUM SE IN NULLA AFFIRMATIONE DICUNTUR,
HORUM AUTEM AD SE INVICEM COMPLEXIONE AFFIRMATIO FIT. VIDETUR ENIM OMNIS
AFFIRMATIO VEL FALSA ESSE VEL VERA; EORUM AUTEM QUAE SECUNDUM NULLAM
COMPLEXIONEM DICUNTUR NEQUE VERUM QUICQUAM NEQUE FALSUM EST, UT HOMO, ALBUM,
CURRIT. Significat ergo et hic ea quae sine ulla complexione dicuntur
affirmationis vim non obtinere. Si quis enim dicat homo, vel album, vel decem,
vel quidlibet simplici modo, in eo neque verum aliquid inveniet neque falsum
sed omnis affirmatio vel vera vel falsa est. Igitur universaliter pronuntiat
praedicamenta affirmationis ratione penitus non teneri: sed haec eadem si cum
quadam complexione coniuncta sint fieri propositiones necesse est, quae in se
verum falsumue contineant, Sed non omnis complexio propositionem facit, nec si
dixero: Socrates in foro idcirco iam propositio est; sed si quis dicat:
Socrates in foro ambulat tunc fit propositio, quae aut affirmatio est aut
negatio. Affirmationes autem et negationes, vel verae videntur esse vel falsae:
atque ideo quodcumque neque verum neque falsum est, illud propositio non est.
Ergo quadam complexione ex iis quae secundum nullam complexionem dicuntur
veritas falsitasque conficitur. Affirmationem autem solam nunc Aristoteles
interposuit, idcirco quod omnis affirmatio prior est; hoc enim negatio tollit
quod affirmatio ante constituit: prius quidem secundum significationem sed non
secundum genus, quod alio liquebit loco. Maxime autem monstrat Aristoteles se
non de rebus sed de vocibus tractaturum, quod ait: HORUM AUTEM AD SE INVICEM
COMPLEXIONE AFFIRMATIO FIT; non enim rerum complexione fit affirmatio vel
negatio sed sermonum, nec in rebus est veritas et falsitas sed in intellectibus
atque opinionibus, et post haec in vocibus atque sermonibus. Atque haec
hactenus. Secundum complexionem ergo sunt quaecumque ex integris compositis
fiunt, ut: Socrates ambulat nam et Socrates et ambulat uterque integer sermo
est, et coniunctus affirmationem facit. At vero si quis dicat flammiger, vel
multisonus, vel fluctivagus, secundum complexionem non erit ista prolatio,
idcirco quod ex neutris integris factum est. Horum autem decem praedicamentorum
definitiones inveneri non possunt, idcirco quod ea quae significant
generalissima sunt. Substantia enim et quantitas, et qualitas nulli unquam
generi videntur esse subiecta. Quare quoniam definitio omnis a genere ducitur,
genus quod alii generi subiectum non est a definitione relinquitur. Sed nunc
quidem omnium praedicamentorum convenientia dixit exempla, post vero latius de
unoquoque tractabitur: et quoniam definitio inveniri nulla potest, quibusdam
proprietatibus informantur, quare quoniam de his dictum est plene, ad tractatum
substantiae transeamus.SUBSTANTIA AUTEM EST, QUAE PROPRIE ET PRINCIPALITER ET
MAXIME DICITUR, QUAE NEQUE DE SUBIECTO PRAEDICATUR NEQUE IN SUBIECTO EST, UT
ALIQUI HOMO VEL ALIQUI EQUUS. SECUNDAE AUTEM SUBSTANTIAE DICUNTUR, IN QUIBUS
SPECIEBUS ILLAE QUAE PRINCIPALITER SUBSTANTIAE DICUNTUR INSUNT, HAE ET HARUM
SPECIERUM GENERA; UT ALIQUIS HOMO IN SPECIE QUIDEM EST IN HOMINE, GENUS VERO
SPECIEI ANIMAL EST; SECUNDAE ERGO SUBSTANTIAE DICUNTUR, UT EST HOMO ATQUE
ANIMAL. Quaeritur cur praedicamentorum tractatum a substantiis inchoaverit, nam
quoniam omnis res aut in subiecto est aut in subiecto non est, quidquid in
subiecto est eget subiecto, quoniam in propriis natura non potest consistere:
et quoniam rebus omnibus substantia subiecta est, nihil eorum quae sunt in
subiecto praeter substantiam poterit permanere. Sed prior illa natura est sine
qua alia esse non possunt, quocirca prior naturaliter videtur esse substantia;
non absurde igitur in disputatione quod prius per naturam fuit, prius etiam
sumpsit, et definitionem quidem substantiae proferre non potuit sed post
exemplum superius datum descriptionem quamdam profert qua quid sit ipsa substantia
queamus agnoscere: hoc est autem non esse in subiecto, substantia enim in
subiecto non est. Facit autem quamdam substantiarum divisionem cum dicit alias
primas esse substantias alias secundas: primas vocans individuas, secundas vero
individuarum species et genera: Ergo cum primis secundisque subtantiis commune
sit 'non esse in subiecto', additum primis substantiis 'de subiectis non
praedicari' primas substantias a secundis substantiis separat; substantia enim
individua, in eo quod est substantia, in subiecto non est: quod autem individua
est, de subiecto non praedicatur. Sunt ergo primae substantiae quae neque in
subiecto sunt neque de subiecto dicuntur, ut est Socrates vel Plato. Hi enim
quoniam substantiae sunt, in subiecto nullo sunt. Quoniam vero particulares
individuique sunt, de nullo subiecto praedicantur. SECUNDAE VERO SUBSTANTIAE
sunt quibus commune est cum primis substantiis quod in subiecto non sunt,
proprium vero quod de subiecto praedicantur, quae secundae substantiae sunt
universales, ut est homo atque animal; homo namque et animal in nullo sunt
subiecto sed de subiecto aliquo praedicantur. Sunt igitur primae substantiae
particulares, secundae universales. PROPRIE autem substantias individuas dicit
quod hominem quidem idem ipsam speciem, et animal, quod est genus, non nisi ex
individuorum cognitione colligimus. Quare quoniam ex singulorum sensibus
generalitas intellecta est, merito "propriae substantiae" individua
et singula nominantur. PRINCIPALITER vero individuae substantiae dictae sunt
quod omne accidens prius in individua, post vero in secundas substantias venit.
Nam quoniam Aristarchus grammaticus est, homo vero est Aristarchus, est homo
grammaticus: ita prius omne accidens in individuum venit, secundo vero loco
etiam in species generaque substantiarum accidens illud venire putabitur. Recte
igitur quod prius subiectum est, hoc substantia PRINCIPALITER appellatur. MAXIME
autem substantia prima dicitur, idcirco quod quae maxime subiecta est rebus
aliis, ea maxime substantia dici potest: maxime autem subiecta est prima
substantia; omnia enim de primis substantiis dicuntur, aut primis substantiis
insunt, ut genera et species: namque et genera et species praedicantur de
propriis individuis, ut animal atque homo praedicantur de Socrate, id est secundae
substantiae de primis: sin vero sint accidentia, in primis substantiis
principaliter sunt. Quare quoniam et accidentia in primis substantiis
principaliter sunt, et secundae substantiae de primis substantiis praedicantur,
primae substantiae secundis substantiis accidentibusque subiectae sunt. Quare
quoniam istae maxime subiectae sunt et accidentium subsistentiae et secundarum
substantiarum praedicationi, idcirco maxime substantiae nuncupantur. Dicit
autem non omnis species neque omnia genera secundas esse substantias sed eas
tantum quae primas substantias continerent, UT EST HOMO ATQUE ANIMAL; homo
namque continet Socratem, id est aliquam individuam substantiam. Animal vero
continet individuum speciemque, id est hominem et aliquem hominem. Quare genera
et species quae de primis substantiis praedicantur, ipsas secundas putat esse
substantias; hoc autem hoc modo ait: SECUNDAE AUTEM SUBSTANTIAE DICUNTUR, IN
QUIBUS SPECIEBUS ILLAE QUAE PRINCIPALITER SUBSTANTIAE DICUNTUR INSUNT, HAE ET
HARUM SPECIERUM GENERA et inde convenientia ponit exempla, ac si diceret: Non
omnia genera neque omnes substantias dico sed eas tantum species IN QUIBUS
individua illa, id est primae substantiae sunt, ET HARUM SPECIERUM, id est quae
continent primas substantias, GENERA. Hoc autem idcirco dictum videtur, ne quis
colorem quod genus est, vel album quod est species, secundas pPomba esse
substantias, ista enim primas sub se non continent. Sed dicat aliquis
quemadmodum primae poterunt esse substantiae individuae, cum omne quod prius
est sublatum auferat id quod est posterius, posterioribus vero sublatis priora
non pereant? Homo namque si pereat, Socrates quoque sit continuo periturus; si
vero Socrates interierit, homo continuo non peribit. Si igitur, sublatis
generibus et speciebus, individua perimuntur, sublatis individuis, generas,
speciesque permanent, magis primas substantias species et genera nominari
dignum fuit. Sed hoc modo individuorum natura non recte accipitur. Neque enim
cuncta individuorum substantia in uno Socrate est, vel quolibet uno homine sed
in omnibus singulis. Genera namque et species non ex uno singulo intellecta
sunt sed ex omnibus singulis individuis, mentis ratione concepta. Semper etiam
quae sensibus propinquiora sunt; ea etiam proxime nuncupanda vocabulis
arbitramur. Qui enim primus hominem dixit, non illum qui ex singulis hominibus
conficitur, concepit sed animo quemdam singularem atque individuum cui hominis
nomen imponeret. Ergo sublatis singulis hominibus homo non remanet, et sublatis
singulis animalibus animal interibit. Quocirca quoniam in hoc libro de
vocabulorum significatione tractatus habetur, ea quibus vocabula prius posita
sunt, merito primas substantias nuncupavit: prius autem illis vocabula sunt
indita quae prius sub sensibus cadere potuerunt. Sensibus vero obiiciuntur
prima individua, merito igitur ea prima in divisione posuit. Eodem quoque modo
illa quaestio solvitur quae dicit: Cum naturaliter primae intellectibiles sint
substantiae, ut Deus et animus, cur non has primas substantias nuncupaverit?
Quoniam hic de nominibus tractatus habetur, nomina autem primo illis indita
sunt quae principaliter sensibus fuere subiecta, posteriora vero in nominibus
ponendis putantur quaecumque ad intelligibilem pertinent incorporalitatem;
quare quoniam in hoc opera principaliter de nominibus tractatus est, de
individuis vero substantiis quae primae sensibus subiacent prima sunt dicta
vocabula in opere quo de vocabulis tractabatur, merito individuae sensibilesque
substantiae primae substantiae sunt positae. Cum autem tres substantia sint,
materia, species, et quae ex utriusque conficitur undique composita et compacta
substantia, hic neque de sola specie, neque de sola materia sed de utrisque
mistis compositisque proposuit. Partes autem substantiae incompositae et
simplices sunt ex quibus ipsa substantia conficitur, species et materia, quas
post per transitum nominat, dicens substantiarum partes et ipsa esse substantias.
Atque haec hactenus. Nunc expositionis cursum ad sequentia convertamus. MANIFESTUM
EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT QUONIAM EORUM QUAE DE SUBIECTO DICUNTUR
NECESSE EST ET NOMEN ET RATIONEM DE SUBIECTO PRAEDICARI, UT HOMO DE SUBIECTO
DICITUR ALIQUO HOMINE, ET PRAEDICATUR NOMEN; NAMQUE HOMINEM DE ALIQUO HOMINE
PRAEDICABIS. RATIO QUOQUE HOMINIS DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABITUR; QUIDAM ENIM
HOMO ET HOMO EST. QUARE ET NOMEN ET RATIO PRAEDICABITUR DE SUBIECTO. EORUM VERO
QUAE SUNT IN SUBIECTO, IN PLURIBUS QUIDEM NEQUE NOMEN DE SUBIECTO NEQUE RATIO
PRAEDICATUR. IN QUIBUSDAM VERO NOMEN QUIDEM NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, RATIONEM
VERO IMPOSSIBILE EST; UT ALBUM, CUM IN SUBIECTO SIT CORPORE, PRAEDICATUR DE
SUBIECTO (DICITUR ENIM CORPUS ALBUM), RATIO VERO ALBI NUMQUAM DE CORPORE
PRAEDICABITUR. CAETERA VERO OMNIA AUT DE SUBIECTIS DICUNTUR PRIMIS SUBSTANTIIS
AUT IN EISDEM SUBIECTIS SUNT. HOC AUTEM MANIFESTUM EST EX HIS QUAE SINGULATIM
PROFERUNTUR; UT ANIMAL DE HOMINE PRAEDICATUR, QUARE ET DE ALIQUO HOMINE
PRAEDICABITUR; NAM SI DE NULLO ALIQUORUM HOMINUM DICERETUR, NEC DE IPSO HOMINE
PRAEDICARETUR OMNINO. RURSUS COLOR IN CORPORE EST; ERGO ET IN ALIQUO CORPORE;
NAM SI IN NULLO ESSET CORPORUM SINGULORUM, NEC IN CORPORE ESSET OMNINO.
QVOCIRCA CAETERA OMNIA AUT DE SUBIECTIS PRIMIS SUBSTANTIIS DICUNTUR AUT IN
SUBIECTIS IPSIS SUNT. SI ERGO PRIMAE SUBSTANTIAE NON SUNT, IMPOSSIBILE EST
ALIQUID ESSE CAETERORUM. Omnia quaecumque dicta sunt vel in subiecto sunt vel
de subiecto praedicantur sed non omnia quaecumque in subiecto sunt de subiectis
propriis dicuntur, namque quod in subiecto aliquo est de proprio subiecto
praedicatur: ut album de corpore praedicatur, dicitur enim corpus album. Sed
quoniam secundae substantiae primarum substantiarum vel species vel genera sunt
(Socratis enim species homo est et animal genus), genus autem de subiectis
speciebus et individuis univoce praedicatur, secundae substantiae de subiectis
speciebus univoca praedicatione dicuntur. Convenit namque primarum et
secundarum substantiarum si sit una facta definitio. Namque anima et homo et
Socrates una definitione iunguntur, quod substantiae animatae atque sensibiles
sunt. Igitur secundae substantiae ita de subiectis praedicantur propriis, id
est de primis substantiis, ut univoce praedicentur. Illorum vero quae sunt in
subiecto aliquoties quidem neque nomen ipsum de subiecto dicitur. Nam virtus in
anima est sed virtus de animo minime praedicatur; aliquoties autem denominative
dicitur, ut grammatica, quoniam est in homine, denominative grammaticus a
grammatica dicitur. Saepe autem ipsum nomen de subiecto praedicatur, ut quoniam
album est in corpore, corpus album dicitur. Sed sive nomen non praedicetur,
sive denominative dicatur sive proprio nomine praedicatio sit, definitio eius quod
est in subiecto de proprio subiecto nunquam praedicabitur -- ut album, quoniam
est in subiecto corpore, praedicatur quidem albi nomen de corpore, definitio
vero albi ad corpus nullo modo dicitur, album namque vel corpus una ratione
utraque definiri non possunt. Amplius si omne accidens in subiecto est, et
substantia subiectum est, differt ab accidente substantia, differt etiam definitio
substantiae atque accidentis, quod eadem definitio subiecti et eius quod est in
subiecto esse non potest. Atque hoc est quod ait: EORUM VERO QUAE SUNT IN
SUBIECTO, IN PLURIBUS QUIDEM NEQUE NOMEN DE SUBIECTO NEQUE RATIO PRAEDICATUR,
ut virtus in anima. Addidit quoque: IN QUIBUSDAM VERO NOMEN QUIDEM NIHIL
PROHIBET PRAEDICARI, et in aliis quidem denominative, in aliis vero recto
nomine fit praedicatio. De secundis vero substantiis semper ad primas
substantias praedicatio pervenit. Nam si quidam homo et homo est et animal et
caetera, una definitio animalis et ad hominem et ad quemdam hominem
convenienter aptabitur. Magis tamen esse substantias individuas et particulares
ipse significantius monstrat. Nam cum omnis res aut substantia sit aut
accidens, et substantiarum aliae sint primae aliae secundae, fit trina
partitio, ita ut omnis res aut accidens sit aut secunda substantia aut prima. Horum
autem ut sub descriptione divisio fiat, hoc modo dicimus: Omnis res aut in
subiecto est aut in subiecto non est; eorum quae in subiecto sunt alia
praedicantur de subiecto alia minime; eorum quae in subiecto non sunt alia de
nullo subiecto praedicantur alia vero praedicantur. Ergo omnis res aut in
subiecto est aut in subiecto non est. Aut in subiecto est et de subiecto
praedicatur, aut in subiecto est et de nullo subiecto praedicatur, aut in
subiecto non est et de subiecto praedicatur, aut in subiecto non est et de
nullo subiecto praedicatur. His igitur sumptis, si primas substantias
separemus, remanent secundae substantiae atque accidentia. Sed secundae
substantiae sunt quae in subiecto non sunt et de subiecto praedicantur. Ergo
esse suum, nisi in hoc quod de aliquo praedicantur, non retinent. Praedicantur
autem secundae substantiae de primis, ergo ut secundae substantia sint,
praedicatio de primis substantiis causa est. Non enim essent secundae
substantiae, nisi de primis substantiis, praedicarentur, illa vero quae in
subiecto sunt penitus consistere non valerent, nisi fundamenti quodammodo loco
primis substantiis niterentur. Ergo omnia quaecumque sunt praeter primas
substantias, aut secundo substantiae erunt aut accidentia. Sed secundae
substantiae de primis substantiis praedicantur, accidentia in primis
substantiis sunt. Quocirca omnia aut de primis substantiis praedicantur, ut
secundae substantiae, aut in primis substantiis sunt, ut accidentia, quod
Aristoteles proposuit hoc modo: Alia autem omnis aut de subiectis dicuntur
principalibus substantiis, aut in subiectis eisdem sunt, hic quoque verissima
sumit exempla. Ait enim: Si accidens in nullo subiecto corpore esset, nec in
corpore esset omnino. Nam si in nullo singulorum, in nullo generaliter esse
diceretur. Et item animal nisi de singularibus atque individuis hominibus
praedicaretur, nec de homine praedicaretur omnino. Quare quoniam idcirco
praedicantur secundae substantiae, quoniam sunt primae, et idcirco sunt aliquid
accidentia, quoniam eisdem primae substantiae subiectae sunt, si primo
substantia, non sint, neque quae de his praedicantur mansura sunt, neque quae
in his subiectis permanebunt. SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM MAGIS EST
SPECIES SUBSTANTIA QUAM GENUS; PROPINQUIOR ENIM EST PRIMAE SUBSTANTIAE. SI ENIM
QUIS PRIMAM SUBSTANTIAM QUID SIT ASSIGNET, EVIDENTIUS ET CONVENIENTIUS
ASSIGNABIT SPECIEM PROFERENS QUAM GENUS, UT DE ALIQUO HOMINE EVIDENTIUS
ASSIGNABIT HOMINEM PROFERENS QUAM ANIMAL;
ILLUD ENIM MAGIS EST PROPRIUM ALICUIUS HOMINIS, HOC VERO COMMUNIUS. ET
ALIQUAM ARBOREM ASSIGNANS, EVIDENTIUS ASSIGNABIT ARBOREM NOMINANS QUAM PLANTAM.
Constat individuas substantias primas et maxime et proprie esse substantias.
Secundae vero substantiae, id est genera et species, sicut non aequaliter a
prima substantia distant, ita non aequaliter substantiae sunt; nam quoniam
propinquior est species primae substantiae quam genus, idcirco magis est
substantia species quam proprium genus, ut homo propinquior est Socrati quam
animal, atque ideo magis est homo substantia. Animal vero quamquam et ipsum
substantia sit, minus tamen homine; hoc autem idcirco evenit, quod in omni
definitione convenientis species ad primam substantiam dicitur, quam genus. Nam
si quid sit Socrates aliquis velit ostendere, propinquius substantiam Socratis
proprietatemque monstrabit, si dixerit eum esse hominem, quam si animal. Quod
enim animal est Socrates, commune est cum caeteris qui homines non sunt, id est
cum equo atque bove. Quod vero homo est, cum nullo alio est commune, nisi cum
his qui sub eadem specie hominis continentur. Quocirca propinquior erit ad
significationem designatio, cum individuo species redditur, quam ei generis
vocabulum praedicetur. Rursus si quamlibet individnam arborem designare aliquis
volens, arborem dicat, propinquius designabit quid sit id quod definivit, quam
si plantam nominet: planta autem genus est arboris; praedicatur enim planta et
de iis quae arbores non sunt, ut de caulibus atque lactucis: quare constat
species magis esse substantias, eo quod sint primis et maxime substantiis
propinquiores. Et quod in eo quod quid sit, assignata species convenientibus et
evidentius assignet, genus vero longinquius atque communius. AMPLIUS PRIMAE
SUBSTANTIAE, PROPTEREA QUOD ALIIS OMNIBUS SUBIACENT ET OMNIA CAETERA VEL DE
IPSIS PRAEDICANTUR VEL IN IPSIS SUNT, IDCIRCO MAXIME SUBSTANTIAE DICUNTUR.
QUEMADMODUM AUTEM PRIMAE SUBSTANTIAE AD OMNIA CAETERA SE HABENT, ITA SESE
SPECIES HABET AD GENUS; SUBIACET ENIM SPECIES GENERI; ETENIM GENERA DE
SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES VERO DE GENERIBUS NON CONVERTUNTUR. QVOCIRCA
ETIAM EX HIS SPECIES GENERE MAGIS EST SUBSTANTIA. Magis esse substantias
species validiori rursus argumentatione confirmat, per similitudinem namque hoc
ita esse declarat. Nam cum omnes substantiae aut primae sint aut secundae,
secundarum autem aut genera aut species, specierum atque generum quidquid
similius primis substantiis invenitur, hoc magis substantia merito putabitur.
Sed primae substantiae IDCIRCO MAXIMAE SUBSTANTIAE DICUNTUR, quod omnibus ita
subiectae sunt, ut aut in ipsis sint caetera ut accidentia, aut de ipsis alia
praedicentur ut substantiae secundae. Quod ergo in primas substantias, hoc idem
in species venit. Namque species et cunctis subiacent accidentibus, et de
speciebus genera praedicantur, de generibus vero species non praedicantur.
Quare non similiter genera subiacent, quemadmodum species. Non enim de
generibus species praedicantur. Ergo sicut primae substantiae subiectae sunt
secundis substantiis et accidentibus, ita species subiectae sunt et
accidentibus et generibus. Genera vero quamquam subiecta sint accidentibus,
speciebus tamen ipsa non subiacent. Quocirca maior est similitudo speciei ad
primas substantias, quam generis, quod si maior est similitudo specierum ad
maximas substantias, ipsae erunt magis substantiae. Sed ne quis non arbitretur
dicere quod ea quae sunt genera species esse non possunt sed in eo quod sunt genera,
species esse non possunt. Nam in eo quod species est, de superioribus non
praedicatur sed in eo quod genus, de eo praedicabitur cuius est genus. Quocirca
genera ipsa 187D quorum sunt genera his subiacere non possunt, species vero
quorum sunt species, de his praedicari non possunt. IPSARUM VERO SPECIERUM QUAE
GENERA NON SUNT, NIHILO PLUS ALIA AB ALIA SUBSTANTIA EST; NIHIL ENIM
CONVENIENTIUS PROFERETUR SI QUIS DE ALIQUO HOMINE HOMINEM REDDAT QUAM SI DE
ALIQUO EQUO PROFERAT EQUUM. SIMILITER AUTEM ET IN PRIMIS SUBSTANTIIS NIHILO
PLUS ALIA AB ALIA SUBSTANTIA EST; NIHIL ENIM MAGIS ALIQUIS HOMO QUAM ALIQUIS
BOS SUBSTANTIA EST. Praedictum est quoque, ut Porphyrius in libro de generibus,
speciebus, differentiis, propriis, atque accidentibus planissime docuit, alia
esse solum genera, quorum genus inveniri non posset, alia solum 188A species,
quae in alias species dividi non valerent. Hae autem sunt quae de pluribus
numero differentibus in eo quod quid sit praedicantur, ut homo de singulis
hominibus dicitur, et equus de singulis equis, et bos de singulis bobus, qui
sub propria specie positi a seipsis propriae naturae figura non discrepant.
Ergo huiusmodi species, ut est homo atque equus, quae solis individuis
praesunt, quoniam genera esse non possunt, aequaliter semper substantiae sunt.
Nam tam propinque redditur de quolibet individuo equo, nomen equi, quam de
quolibet individuo homine, hominis nomen, Quocirca ei aequaliter species hae,
quae genera non sunt, ad primas substantias sunt, aequaliter esse substantiae merito
putabuntur; hoc autem dicit non quod omnes species aequaliter substantia sint
sed quae aequaliter a primis substantiis distant. Potest enim fieri ut
cuiuslibet superioris generis una quaelibet species sit, quae comparata ad
propriam speciem minus illa superior videatur esse substantia: ut animalis si
quis dicat speciem esse avem, eiusdem quoquo speciem horninem, avis et homo non
aequaliter substantiae sunt, idcirco quod avis homine superior est. Homo namque
in alias species non dividitur, est enim magis species. Avis autem potest in
alias dividi species, ut in accipitrem et uulturem, quae quamquam aves sunt
specie, tamen ipsa dissentiunt. Proprie autem species accipere ac uultur est,
hi enim solis individuis praesunt. Quare homo atque accipiter aequaliter a
primis substantiis distant, et sunt aequaliter substantiae. Homo vero atque
avis, quoniam superior est avis homine, non aequaliter substantiae sunt, magis
enim substantia homo est. Ergo quaecumque species aequaliter a suis individuis
distant, aequaliter substantiae sunt. Quod quoniam species hae quae genera non
sunt aequaliter a primis substantiis absunt, aequaliter substantiae dicuntur.
Primum autem est, ut expositione non egeat, primas quoque substantias
aequaliter esse substantias, aliquis homo enim atque aliquis equus, quoniam
sunt individua, principaliter substantiae sunt, et propriae et maximae.
Quocirca in maximis substantiis, neque minus, neque magis substantia poterit
inveniri. Individua igitur aequaliter substantiae sunt. RECTE AUTEM POST PRIMAS
SUBSTANTIAS SOLAE OMNIUM CAETERORUM SPECIES ET GENERA DICUNTUR SECUNDAE ESSE
SUBSTANTIAE; EORUM ENIM QUAE PRAEDICANTUR PRIMAS SUBSTANTIAS SOLAE SIGNIFICANT.
ALIQUEM ENIM HOMINEM SI QUIS ASSIGNET QUID SIT, SI SPECIEM QUAM GENUS PROTULERIT,
CONVENIENTER PROFERET, ET MANIFESTUM FACIET HOMINEM QUAM ANIMAL PROFERENS;
CAETERORUM VERO QUICQUID PROTULERIT, ALIENA ERIT ILLA PROLATIO, UT ALBUM VEL
CURRIT VEL QUODLIBET HUIUSMODI SI REDDAT. QUARE RECTE HAE SOLAE PRAETER CAETERA
SUBSTANTIAE DICUNTUR. Ordine et convenienter post primas substantias, id est
individua, genera et species secundas esse substantias constitutas monstrat
Aristoteles, quae est firma atque expedita probatio; ait enim: POST PRIMAS
SUBSTANTIAS RECTE GENERA ET SPECIES SECUNDAS SUBSTANTIAS ESSE NOMINATAS. In
definitionibus enim ubi substantia cuiuslibet ostenditur, nihil aliud primas
substantias monstrat, nisi genus et species. Socrates namque, si quis quid sit
interroget, dicitur homo, vel animal, et in eo quod quid sit Socrates
interrogatus, recte hominem vel animal esse respondet. Quare quid sint primae
substantiae secundae monstrant, quod si quis praeter secundas substantias in
interrogatione quid sit prima substantia dicat, id alienissime profert, ut si
quid sit Socrates interroganti aliquis respondeat album, vel currit, vel
aliquid huiusmodi, quod secunda substantia non sit, nihil convenienter unquam
profert, si quid de prima substantia praeter secundas substantias dicat. Quare
quoniam nihil eorum quae non sunt secundae substantiae, quid sit prima
substantia declarat, secundae autem substantiae 189B genera et species sunt,
recte post primas substantias species et genera secundae dicuntur esse
substantiae. AMPLIUS PRIMAE SUBSTANTIAE, PROPTEREA QUOD ALIIS OMNIBUS
SUBIACENT, IDCIRCO PROPRIAE SUBSTANTIAE DICUNTUR; QUEMADMODUM AUTEM PRIMAE
SUBSTANTIAE AD OMNIA CAETERA SESE HABENT, ITA PRIMARUM SUBSTANTIARUM GENERA ET
SPECIES AD OMNIA RELIQUA SESE HABENT; DE ISTIS ENIM OMNIBUS CAETERA
PRAEDICANTUR: ALIQUEM ENIM HOMINEM DICES GRAMMATICUM, ERGO ET HOMINEM ET ANIMAL
GRAMMATICUM PRAEDICABIS; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS. Haec quoque est de eadem
re probatio, qua recte post primas substantias genera et species esse positas
verissima ratione confirmat. Namque individua idcirco primae dicuntur esse
substantiae, et quod aliis cunctis subiaceant. Nam quoniam secundis substantiis
ad praedicationem suppositae sunt, et de his secundae substantiae dicuntur, et
quoniam accidentibus ut possint esse accideutia subduntur, idcirco primae
substantiae sunt. Et sicut primae substantiae cunctis subiacent accidentibus,
sic etiam secundae. Nam quoniam aliquis homo accidentibus subiacet, et homo et
animal accidenti supponitur, et quoniam est quidam homo grammaticus, id est
Aristarchus, est homo grammaticus, est etiam animal grammaticum. Quocirca
accidentibus primae substantiae principaliter subdurtur, secundae vero secundo
loco, et quemadmodum primae substantiae et accidentibus et secundis substantiis
subiacent, sic secundae substantiae accidentibus 189D supponuntur sed secundae
substantiae species et genera sunt. Recte igitur post primas substantias
species et genera secundas substantias esse proposuit. COMMUNE EST AUTEM OMNI
SUBSTANTIAE IN SUBIECTO NON ESSE. PRIMA ENIM SUBSTANTIA NEC DE SUBIECTO DICITUR
NEC IN SUBIECTO EST; SECUNDAE VERO SUBSTANTIAE SIC QUOQUE MANIFESTUM EST
QUONIAM NON SUNT IN SUBIECTO. ETENIM HOMO DE SUBIECTO QUIDEM ALIQUO HOMINE
DICITUR, IN SUBIECTO VERO NULLO EST; NEQUE ENIM IN ALIQUO HOMINE HOMO EST.
SIMILITER AUTEM ET ANIMAL DE SUBIECTO QUIDEM DICITUR DE ALIQUO HOMINE, NON EST
AUTEM ANIMAL IN ALIQUO HOMINE. Post enumerationem substantiarum et divisionem
in qua alias primas, alias secundas esse proposuit, 190A quoniam substantiae
definitio nulla est reddita, idcirco, quia generalissimum genus definitionibus
non tenetur, proprietatem quamdam cupit exquirere, quasi signum aliquod quo
substantiam queamos agnoscere, priusque quid ipsis substantiis communiter
possit evenire proponit; post vero quid illis proprium sit quaerit sed idcirco
ista praemittit, ut ad illud verum proprium sine ullo errore perveniat, et quod
vere est substantiarum proprium ultimum dicat. Tribus autem modis proprium
significatur. Est enim proprium quod alicui speciei omni evenit et non soli, ut
homini bipedem esse. Omnis enim homo bipes est sed non solus, aves namque et
ipsae sunt bipedes. Aut soli et non omni, ut eidem homini evenit ut sit
grammaticus sed non omni homini, neque enim omnis homo grammaticus est. Aut
vero tertia proprii significatio est, quae omni et soli et semper, ut risibile.
Omnis enim homo risibilis est, et solum est animal homo quod rideat. Ex his
igitur illa duo superiora quae diximus, ubi omni et non soli, aut soli et non
omni, esse quaedam propria dicebamus, quae a propriorum veritate esse videntur
aliena. Hoc vero tertium quod omni inest et soli, hoc vere est proprium, illa
autem superiora consequentia quidem dicuntur, non tamen vere propria, hoc autem
ultimum vere est proprium. Quaecumque ergo talia propria Aristoteles invenerit,
quae aut solis et non omnibus substantiis, aut omnibus et non solis eveniant,
velut non vere in natura cuiuslibet constituta repudiat. Illud vero ultimum
ponit quod et omni substantiae et soli valeat evenire. Illa enim sunt propria
quae convertuntur, ut si quid fuerit homo, risibile est, si quid est risibile,
homo est: haec autem solum converti possunt, quae omni solique contingunt, nam
neque ulli alii magis, neque ulli minus evenient; quare his praedictis ad loci
ipsius orationem expositionemque veniamus. Quod ergo dicit hoc est, omnibus
substantiis commune est, ut in subiecto non sint, namque primae substantiae, id
est individua in subiecto non sunt, quod planissime his demonstratur. Nunquam
enim particularis substantia alicui accidens esse potest, secundae vero
substantiae habent quamdam imaginem quod sint in subiecto, videntur enim
secundae substantiae in subiectis, id est primis substantiis esse sed falso,
nam secundae substantiae de primis substantiis solum praedicantur, non in ipsis
sunt. Animal enim de quodam homine tantum dicitur, non etiam in aliquo homine
consistit, ut in subiecto. Hoc autem illa res probat, quod omnia quaecumque in
subiecto sunt, eorum quoque individua in subiecto sunt, color quoniam in
subiecto corpore est, et quidam color subiecto corpore nititur, in hoc vero
quoniam primae substantiae, id est individua in subiecto non sunt, nec eorum
universalia, id est secundae substantiae, quae genera speciesque sunt, possunt
aliquo niti subiecto. Quare secundae substantiae primas substantias ad
praedicationem tantum subiectas habent, non etiam ut ipsae primis substantiis
accidant. Illud quoque maximum argumentum est secundas substantias non esse in
subiecto, quoniam omne quod in subiecto est potest mutari, illa quae subiecta
est non mutatur, ut color qui est in corpore, eodem corpore manente potest
mutari, ut niger fiat ex albo. Manentibus autem substantiis primis, secundae
substantiae non mutantur. Quam vero ipse Aristoteles posuit probationem,
secundas substantias uan esse in subiecto, huiusmodi est, praedocuit enim
quorumdam quae sunt in subiecto nomen de subiectis posse praedicari, rationem
vero nunquam. Album enim cum sit in corpore, dicitur corpus album, et
praedicatur albedo de corpore sed alia est definitio albedinis, alia corporis.
Secundae vero substantiae de primis substantiis et nomine praedicantur, et
definitione iunguntur. Nam quidam homo animal est et homo sed quidam homo, et
hominis, et animalis ratione definitur. Et ut veracissime sententia
concludatur, omne quod est in subiecto, aequivoce de subiecto dicitur. Secundae
vero substantia de primis non aequivoce sed univoce nuncupantur, idcirco quod
(ut dictum est) et nomine et definitione consentiunt. Quare quemadmodum primae
substantiae in sabiecto non sunt, sic secundae subiecto carebunt. Commune est
igitur omnibus substantiis, et secundis et primis in subiecto non esse, et
quodcumque substantia fuerit, consequens est ut in nullo subiecto sit. Sed
quaeritur utrum hoc soli substantiae insit an etiam aliis, nam si soli
substantiae inest, quoniam omni substantiae hoc inesse monstravimus, quod in
subiecto non sit, verum proprium dicitur esse substantiae, non esse in
subiecto. Hoc enim dictum est esse maxime proprium, quod omnibus inesset et
solis sed hoc non esse substantiae proprium verissima Aristoteles probatione
confirmat dicens: AMPLIUS EORUM QUAE SUNT IN SUBIECTO NOMEN QUIDEM DE SUBIECTO
ALIQUOTIENS NIHIL PROHIBET PRAEDICARI, RATIONEM VERO IMPOSSIBILE EST.
SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM DE SUBIECTIS RATIO PRAEDICATUR ET NOMEN; RATIONEM
ENIM HOMINIS ET ANIMALIS DE ALIQUO HOMINE PRAEDICABIS. QUARE NON ERIT EORUM
SUBSTANTIA QUAE SUNT IN SUBIECTO. NON EST AUTEM PROPRIUM SUBSTANTIAE HOC; SED
DIFFERENTIA EORUM EST QUAE IN SUBIECTO NON SUNT; BIPES ENIM ET GRESSIBILE DE
SUBIECTO QUIDEM DE HOMINE PRAEDICATUR, IN SUBIECTO VERO NULLO EST; NON ENIM IN
HOMINE EST BIPES NEQUE GRESSIBILE. ET RATIO QUOQUE DIFFERENTIAE DE ILLO DICITUR
DE QUO IPSA DIFFERENTIA PRAEDICATUR, UT SI GRESSIBILE DE HOMINE DICATUR, ET
RATIO GRESSIBILIS DE HOMINE PRAEDICABITUR; EST ENIM HOMO GRESSIBILE. Non esse
proprium hoc substantiae dicit, idcirco quod in differentiis idem sit, in nullo
enim differentia subiecto est, ad illud namque recurritur, Si differentia in
subiecto esset, nomine tantum de subiecto praedicaretur, non etiam ratione.
Differentia vero de eo de quo dicitur univoce praedicatur, ut si quis dicat
gressibilem differentiam de homine, ipsius differentiae definitio quoque homini
convenienter aptabitur. Gressibile namque est quod per terram pedibus ambulat,
et homo est quod per terram pedibus ambulat, ita differentiae et eius de quo
ipsa differentia dicitur una poterit esse ratio substantiae, id est unius
possunt et nominis nuncupatione, et definitionis determinatione coniungi. Quod
si in subiecto esset differentia, nequaquam de subiecto sibi univoce
praedicaretur. Quare non proprium est substantia, quod retinet etiam
differentia, differentia namque substantia non est. Esset enim proprium
substantiae in subiecto non esse. Non est autem diiferentia accidens, esset
enim in subiecto. Omnis autem res aut accidens est, aut substantia, id est aut
in subiecto est, aut in subiecto non est, et sunt ascidentia quaecumque in
substantiam subiecti non veniunt, quaeque permutata naturam substantiae non
perimunt. Si quibus vero peremptis subiecta interimantur, illa proprie
accidentia non vocamus, differentia vero est quae de pluribus specie differentibus
in eo quod quale sit praedicatur. Sed differentia substantia non est, idcirco
quod si esset substantia non in eo quod quale sit de subiecto sed in eo quod
quid sit praedicaretur. Qualitas vero solum non est, esset enim accidens et in
subiecto. An magis ex substantia et qualitate differentia ipsa conficitur, ita
ut illud de quo praedicatur, perempta differentia simul interimatur, ut calor,
cum est in aqua, perempto calore, potest aqua in sua substantia permanere, et
est calor in subiecta aqua, quo interempto, aqua non peribit. Idem tamen calor
est in igne sed perempto calore, ignem interire necesse est. Quare haec
qualitas caloris substantialiter inest igni, et est propria differentia, id est
substantialis. Concludendum est igitur differentiam, nequs solum substantiam
esse, neque solum qualitatem, sed quod ex utrisque conficitur substantialem
qualitatem, quae permanet in natura subiecti, atque ideo quoniam substantia
participat, accidens non est, quoniam qualitas est, a substantia relinquitur.
Sed quoddam medium est inter substantiam et qualitatem, quae quoniam in
subiecto non est et substantia non est, proprium substantiae non est non esse
in subiecto. Post hoc illuc quoque dicit non debere nos conturbari, ne forte
substantiarum partes, quae ita sunt in toto quasi in aliquo subiecto, aliquando
cogamur non substantias confiteri. Substantiarum partes in subiecto sunt sed
non ut accidentia, videmus enim quasdam partes substantiarum ita esse in toto
quasi sint in subiecto, ut caput in toto corpore est, et manus in toto corpore
est, forma quoque et materia quae sunt partes compositae substantiae in ipsa
composita substantia sunt. Ne forte ergo cogamur aliquando partes
substantiarum, quoniam sunt in subiecto, suspicari non esse substantias sed
accidentia, praemonet dicens: NON NOS VERO CONTURBENT SUBSTANTIARUM PARTES QUAE
ITA SUNT IN TOTO QUASI IN SUBIECTO SINT, NE FORTE COGAMUR DICERE NON EAS ESSE
SUBSTANTIAS; NON ENIM SIC DICEBANTUR ESSE EA QUAE SUNT IN SUBIECTO UT QUASI
PARTES ESSENT. Hoc enim rationis affert cur ista accidentia esse aliquis
suspicari non debeat. Illa enim accidentia esse definita sunt in obiecto, quae
non essent ut quaedam pars, hoc enim superius ait. In subiecto avem esse dico,
quod cum in aliquo sit, non sicut quaedam pars et impossible est esse sine eo
in quo est. Quocirca quoniam accidentia ita sunt in subiecto, ut subiecti
partes non sint, substantiarum vero partes in toto ita sunt, ut in subiecto non
sint, partes substantiarum, partes accidentium esse nullus recte suspicari
potest. INEST AUTEM SUBSTANTIIS ET DIFFERENTIIS AB HIS OMNIA UNIVOCE
PRAEDICARI. OMNIA ENIM QUAE AB HIS PRAEDICAMENTA SUNT AUT DE INDIVIDUIS
PRAEDICANTUR AUT DE SPECIEBUS. ET A PRIMA QUIDEM SUBSTANTIA NULLA EST
PRAEDICATIO (DE NULLO ENIM SUBIECTO DICITUR), SECUNDARUM VERO SUBSTANTIARUM
SPECIES QUIDEM DE IN DIVIDUO PRAEDICATUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE ET DE
INDIVIDUO; SIMILITER AUTEM ET DIFFERENTIAE ET DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS
PRAEDICANTUR. RATIONEM QUOQUE SUSCIPIUNT PRIMAE SUBSTANTIAE SPECIERUM ET
GENERUM, 193B ET SPECIES GENERIS (QUAECUMQUE ENIM DE PRAEDICATO DICUNTUR, EADEM
ET DE SUBIECTO DICENTUR); SIMILITER AUTEM ET DIFFERENTIARUM RATIONEM SUSCIPIUNT
SPECIES ET INDIVIDUA; UNIVOCA AUTEM ERANT QUORUM ET NOMEN COMMUNE EST ET RATIO.
QUARE OMNIA A SUBSTANTIIS ET DIFFERENTIIS UNIVOCE PRAEDICANTUR. Quoniam in
subiecto non esse differentiis et substantiis commune monstravit, aliam rursus
communitatem substantiarum differentiarumque proposuit. Nam cum substantiarum
aliae sint primae, aliae secundae, et primae substantiae sint individuae,
quoniam nihil individua possunt habere subiectum, ab individuis nulla
praedicatio est. Secundae vero substantiae de individuis, id est de primis substantiis,
praedicantur, et de his univoce dicuntur. Secundarum enim substantiarum nomen
de individuis praedicatur et ratio. Ac de individuo quidem et species
praedicatur et genus, ut de Platone, id est de aliquo homine, et homo dicitur,
et animal, aliquis enim homo est, et animal, et utriusque de individuo
praedicatur ratio. Dicimus enim aliquem hominem animal esse rationale mortale,
quae est speciei definitio, id est hominis. Et rursus aliquem hominem dicimus
esse substantiam animatam atque sensibilem, quae generis est definitio, id est
animalis. Species vero generis sui et definitionem suscipit et vocabulum, de
homine enim animal praedicatur, dicitur enim homo animal est, et idem ipse
rursus homo rationem suscipit animalis. Dicimus enim esse hominem substantiam
animatam atque sensibilem. Constat ergo quoniam et genera et species de
individuis, et genera de speciebus univoce praedicantur, id est in omni
praedicatione secundae substantire univoca appellatione de subiectis dicuntur,
quod his cum differentia commune est. Differentia namque de specie de qua dicitur,
et de eius individuo ipsa quoque univoce praedicatur. Nam cum sit gressibilis
differentia de aliquo homine praedicatur, dicitur enim quidam homo gressibilis
ut Plato et Cicero sed et definitionem differentiae suscipiunt individua, de
quibus illa differentia praedicatur. Gressibile namque est quod per terram
pedibus ambulare potest. Et quemdam hominem possis ita secundum nomen
differentiae definire, ut dices Platonem esse quod per terram pedibus ambulare possit.
Et hoc idem evenit de specie cuiusdam hominis, id est de homine: homo namque,
id est ipsa species, cum sit gressiblis, potest definiri. Homo est quod per
terram pedibus ambulare possit. Ergo et differentia: de his de quibus
pradicantur, univoce dicuntur. Quocirca quoniam et secundae substantiae de bis
de quibus praedicantur uuivoce dicuntur, et differentiae eodem modo, quaecumque
a substantiis vel differentiis praedicationes fuerint, haec et de subiectis
univoce praedicabuntur. Quae autem causa sit ut secundae substantiae de primis
substantiis univoce praedicentur, illa quam supra docuit Aristoteles nos
admonens dixit, omnia enim quaecumque de praedicato dicuntur, eadem etiam
dicentur de subiecto. Omnes enim differentiae quae sunt specificae generis
praedicantur et de specie et de individuo, ut quoniam animal efficiunt
differentiae animatum atque sensibile, eadem et de specie, id est homine, et de
individuo, id est aliquo homine, praedicabuntur; quod cum superius dictum est,
nunc quantum expositionis brevitas postulat, dixisse sufficiat. OMNIS AUTEM
SUBSTANTIA VIDETUR HOC ALIQUID SIGNIFICARE. ET IN PRIMIS QUIDEM SUBSTANTIIS
INDUBITABILE ET VERUM EST QUONIAM HOC ALIQUID SIGNIFICAT; INDIVIDUUM ENIM ET
UNUM NUMERO EST QUOD SIGNIFICATUR. IN SECUNDIS VERO SUBSTANTIIS VIDETUR QUIDEM
SIMILITER AD APPELLATIONIS FIGURAM HOC ALIQUID SIGNIFICARE, QUANDO QUIS DIXERIT
HOMINEM VEL ANIMAL; NON TAMEN VERUM EST SED QUALE ALIQUID SIGNIFICAT (NEQUE
ENIM UNUM EST QUOD SUBIECTUM EST QUEMADMODUM PRIMA SUBSTANTIA, SED DE PLURIBUS
HOMO DICITUR ET ANIMAL); NON AUTEM SIMPLICITER QUALITATEM SIGNIFICAT,
QUEMADMODUM ALBUM (NIHIL ENIM ALIUD SIGNIFICAT ALBUM QUAM QUALITATEM), GENUS
AUTEM ET SPECIES CIRCA SUBSTANTIAM QUALITATEM DETERMINANT (QUALEM ENIM QUANDAM
SUBSTANTIAM SIGNIFICANT). PLUS AUTEM GENERE QUAM SPECIE DETERMINATIO FIT:
DICENS ENIM ANIMAL PLUS COMPLECTITUR QUAM HOMINEM. Postquam superius geminas
dixit substantiae consequentias, id est in subiecto non esse, et cuncta ab his
univoce praedicari, et eas a maximae proprio substantiae separavit, idcirco
quod differentiis etiam videntur esse communes, aliud adiicit quod idcirco
substantiae proprium non sit, quod non sit in omni substantia. Nam quemadmodum
quantitas, quantum significat, et qualitas quale, sic etiam substantia videtur hoc aliquid significare. Nam cum dico
Socrates vel Plato vel aliquam individuam substantiam nomino, hoc aliquid
significo sed omnibus hoc substantiis non inest. Individuis namque quoniam
particularia sunt et numero singularia, verum est hoc aliquid a substantiis
significari. In secundis vero substantiis non idem est. Namque secundae
substantiae non sunt unae, nec numero singulares sed species intra se plurima
individua continent, et multas intra se species genus includit, quocirca cum
dico homo, non hoc aliquid significavi, neque enim singulare est hominis nomen,
idcirco quod de pluribus individais praedicatur sed potius quale quiddam;
qualis enim substantia sit demonstratur, cum dicitur homo. Qualitas autem haec
circa substantiam terminatur, nam sicut individua qualitas species et genera
qualitatis habet, et sicut singulas quantitates quantitas speciebus et
generibus claudit, ita quoque individuarum substantiarum species et genera
secundae substantiae sunt. Ergo cum dico homo, talem substantiam significo,
quae de pluribus numero differentibus in eo quod quid sit praedicatur, qualem
ergo quamdam substantiam significo, cum hominem dixi, talem scilicet quae
individuis nominetur, idem quoque de genere est. Nam cum dico animal, talem
substantiam significo quae de pluribus speciebus dicatur. Est igitur qualitas,
ut album, quae semper sit in substantia sed non ut ipsam substantiam interimat,
idcirco quod proprietatem substantiae albedo non habet. Qualitas vero hac quae
de substantiis dicitur, circa substantiam qualitatem determinat, qualis sit
enim illa substantia demonstrat. Nam si homo est rationalis, et substantia erit
rationalis sed rationalis qualitas est. Qualem ergo substantiam monstrant
secundae substantiae. Quocirca non est hoc proprium substantiae, hoc aliquid
significare. Secundae enim substantiae non hoc aliquid sed quale aliquid (ut
dictum est) monstrant, ita tamen quale aliquid monstrant, ut ipsam qualitatem
circa substantias determinent. Qualitas enim secundarum substantiarum in
individuis est, de ipsis enim naturaliter praedicatur qua, ipsa individuae
substantiae sunt. Qualitas igitur secundarum substantiarum circa individua, id
est quae prima sunt terminatur. Determinatio vero quoties ipse terminus multa
concludit, maior est, et minor quoties pauciora, quocirca genus plurima
colligit, species vero non tam plurima. Nam cum dico animal, etiam hominem
bovemque, et alia cuncta animalia hoc uno nomine clausi. Cum vero dico homo,
solos homines individuos hac nominis significatione conclusi, quocirca maior
fit determinatio per genus quam per speciem, et fit determinatio circa
substantiam qualitatis, vel quod substantialis qualitas in genere et specie
est, vel quod secundum quamdam communionem subiectorum dicitur. Sed per se
qualitas, ut album, neque ullius substantiam significat, neque ullam
communionem, sicut genus specierum suarum, et individuorum species, ostendit.
Quocirca aliud substantiae proprium requirendum est. INEST AUTEM SUBSTANTIIS ET
NIHIL ILLIS ESSE CONTRARIUM. PRIMAE ENIM SUBSTANTIAE QUID ERIT CONTRARIUM? UT
ALICUI HOMINI; NIHIL ENIM EST CONTRARIUM; AT VERO NEC HOMINI NEC ANIMALI NIHIL
EST CONTRARIUM. NON EST AUTEM HOC SUBSTANTIAE PROPRIUM SED ETIAM MULTORUM
ALIORUM, UT QUANTITATIS; BICUBITO ENIM NIHIL EST CONTRARIUM, AT VERO NEC DECEM
NEC ALICUI TALIUM, NISI QUIS MULTA PAUCIS DICAT ESSE CONTRARIA VEL MAGNUM
PARUO; DETERMINATORUM VERO NULLUM NULLI EST CONTRARIUM. Adiecit quoque aliud
substantiae proprium dicens substantiae nihil esse contrarium, hoc autem ex ea
quae sigillatim fit inductione confirmat. Homo enim homini vel equo, vel alicui
alii animalium non est contrarius. Sed si quis forsitan dicat, cum ignis atqua
aqua substantiae sint, ignem aquae esse contrarium, mentietur. Non enim ignis
aquae contrarius est sed qualitates ignis qualitatibus aquae opponuntur. Calor
enim et frigus contraria sunt, et humor et siccitas, quae qualitates cum aliae
sint in igne, aliae in aqua, ipsas substantias contrarias facere videntur sed
non sunt; hoc autem ex omnibus aliis substantiis potest probari, in quibus
nihil quisquam poterit invenire contrarium. Sed hoc solius substantiae proprium
non est, namque et quantitas definita contrariis caret. Nam neque duo tribus
contraria sunt, nec duobus quattuor, nec aliquid huiusmodi: nam si dicamus tres
duobus esse contrarios, cur non his duobus etiam quattuor vel quinque contrarios
esse ponamus? Nulla enim afferri ratio potest, cum tres duobus contrarii sint,
cur quattuor vel quinque duobus contrarii non sint. Quod si hoc est, vel
quattuor, vel tres, vel quinque, vel quicumque a duobus distant numeri,
contrarii fiant duobus, et erunt uni rei multa contraria, quod fieri non
potest. Non est igitur contrarium aliquid quantitati. Sed si quis dicat magnum
paruo vel multae paucis esse contraria, haec quidem etiamsi quis quantitates
esse confirmat, tamen definitae quantitates non sunt, quantum enim sit magnum
vel quantum paruum, non definit qui loquitur, eodem modo, etiam de multis atque
paucis. Quare si quis haec quantitates esse dicat, indeterminatas indefinitas
quo esse confitebitur. Dicit autem Aristoteles terminata, quantitati nihil esse
contrarium, ut duobus vel tribus, vel lineae vel superficiei. Quod si etiam
aliae quantitates habent contraria, aliae vero non habent, nihil omnino impedit
ad hoc quod dicitur, proprium non esse substantiae, idcirco quod constat
quasdam quantitates non habere contraria. Quod si hoc et in quantitatibus
evenit; non esse contrarium, substantiarum proprium non est. Atque haec quidem
si quis magnum vel paruum in quantitatibus ponat, manifestum ect (ut ipse est
posterius monstraturus) haec non esse quantitates sed ad aliquid, magnum enim
ad paruum dicitur; sed cum ad ea loca venerimus, propositi ordinem loci
diligentius exsequemur. Nunc quoniam declaratum est et substantiae nihil esse
contrarium, et hoc ei proprium non esse, quoniam idem etiam in quantitatibus
consideratur, ad sequens proprium expositionis semitam convertamus.VIDETUR
AUTEM SUBSTANTIA NON SUSCIPERE MAGIS ET MINUS; DICO AUTEM NON QUONIAM
SUBSTANTIA NON EST A SUBSTANTIA MAGIS SUBSTANTIA (HOC ENIM DICTUM EST QUONIAM
EST) SED QUONIAM UNAQUAEQUE SUBSTANTIA HOC IPSUM QUOD EST NON DICITUR MAGIS ET
MINUS; UT, SI EST IPSA SUBSTANTIA HOMO, NON ERIT MAGIS ET MINUS HOMO, NEC IPSE
A SE IPSO NEC AB ALTERO. NEQUE ENIM EST ALTER ALTERO MAGIS HOMO, QUEMADMODUM
ALBUM EST ALTERUM ALTERO MAGIS ALBUM, ET BONUM ALTERUM ALTERO MAGIS BONUM; ET
IPSUM SE IPSO MAGIS ET MINUS DICITUR, UT CORPUS, ALBUM CUM SIT, MAGIS DICITUR
NUNC QUAM PRIMO, ET CALIDUM MAGIS ET MINUS DICITUR; SUBSTANTIA VERO NON DICITUR
(NEQUE HOMO MAGIS DICITUR NUNC HOMO QUAM ANTEA DICITUR, NEC CAETERORUM ALIQUID
QUAE SUNT SUBSTANTIA); QUARE NON SUSCIPIET SUBSTANTIA MAGIS ET MINUS. Hoc
proprium non simpliciter dicitur sed cum aliqua distinctione: ait enim
substantium neque magis recipere, neque minus, non hoc dicens, quoniam
substantia non est magis ab alia substantia. Namque quidam homo cum sit
substantia, magis est substantia ab homine, id est ab specie, et homo ab
animali, id est a genere. Ergo non hoc dicit, quoniam non inveniuntur
substantiae quae a substantiis magis substantiae sint: hoc enim dictum est,
quoniam est, id est quoniam inveniuntur. Ait enim superius primas substantias,
id est individuas, maxime esse substantias, in secundis vere substantiis, magis
esse substantias species quam genera. Ergo non dicit, quoniam nulla substantia
ab alia substantia magis substantia est sed hoc ipsam quod est, quaelibet illa
substantia non dicitur magis et minus substantia, ut si est substantia homo,
non dicit quoniam homo non est magis et minus substantia, individuas enim homo
magis est substantia, species vero minus si ad primam, id est individuam,
substantiam referatur. Sed hoc dicit, hoc ipsum quod est, id est, homo non erit
magis homo vel minus homo; quocirca non dicit quoniam homo non est magis substantia
vel minus sed quoniam homo, hoc ipsum quod est, non est magis vel minus homo,
non est enim aliquis homo magis et minus homo; et hoc idem in eiusdem
comparatione convenit speculari. Nam ipse homo a seipso 197C non est plus homo,
at vero nec si ad alterum conferatur, ad alterum vero ita, ut sub eadem
coniunctione sint, ut quidam homo individuus ad aliquem individuum hominem
comparatus, non erit magis et minus homo, et ipsa species seipsa non erit magis
et minus homo; sed hoc palam est in substantiis, in qualitatibus vero potest
essc magis et minus, album enim potest fieri magis album seipso, et suscipere
magis et minus, ut sit magis album et minus album; potest et alio albo plus
esse album, ut lilium lana; et alio albo minus esse album, ut lana lilio, et cygnus
nive, atque idem in aliis qualitatibus, ut bono et calido. Namque haec possunt
temporibus permutari, et in plus minusue transduci, fit enim aliquoties bono
melius et deterius, et calido feruentius et tepidius: homo vero quod est
substantia, neque nunc plus erit homo quam fuit antea, neque post magis aut
minus erit hormo quam nunc est. Quocirca cum substantia non suscipiat magis et
minus, tamen proprium eius hoc non erit. Sed cur non sit proprium ipse
Aristoteles velut notum conticuit; nos autem addimus, quoniam non solum
substantiae non suscipiunt magis et minus sed et alia multa; circulus enim alio
circulc non erit magis circulus aut minus, nec duplum magis duplum vel minus;
aequaliter enim duplus est quaternarius: ad binarium, et denarius ad quinarium
comparatus, quocirca quoniam etiam in aliis idem est, hoc substantiae proprium
non esse putandum est. Sed haec quidem omnia quaecumque sunt 198A in
substantiis omnibus, propria tamen substantiae non sunt, eo quod etiam in aliis
sint, consequentia substantiae appelluntur. Hanc enim omnia substantias
consequuntur, ut ubicumque fuerit substantia, ea quae dicta sunt inveniantur,
id est in subiecto non esse, et praedicationes ab his univoce fieri, et quod
hoc aliquid significet, et quod nihil sit illis contrarium, et quod non
suscipiant magis et minus: illa vero quae non omnibus substantiis insunt
accidentia sunt substantiis, quocirca propria non sunt. Quod si propria non
sunt, nondum quale sit substantia demonstrant. Cuare ut substantiae qualitatem
proprio cognoscamus, talis est huic requirenda proprietas, quae et solis
substantiis insit et omnibus, haec autem huiusmodi est, quam ipse proposuit. MAXIME
AUTEM PROPRIUM SUBSTANTIAE VIDETUR ESSE QUOD, CUM SIT IDEM ET UNUM NUMERO,
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILE EST. ET IN ALIIS QUIDEM NULLIS HOC QUISQUAM HABEAT
PROFERRE QUAE NON SUNT SUBSTANTIAE, QUOD UNUM NUMERO CONTRARIORUM ERIT
SUSCEPTIBILE; UT COLOR, QUOD EST UNUM ET IDEM NUMERO, NON ERIT ALBUM ET NIGRUM,
NEC EADEM ACTIO ET UNA NUMERO ERIT MALA ET BONA; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS
QUAECUMQUE SUBSTANTIAE NON SUNT. IPSA VERO SUBSTANTIA, CUM SIT UNA ET EADEM
NUMERO, CONTRARIORUM SUSCEPTIBILIS EST; UT QUIDAM HOMO, UNUS ET IDEM CUM SIT,
ALIQUANDO ALBUS ALIQUANDO NIGER FIT, ET CALIDUS ET FRIGIDUS, ET IMPROBUS ET
PROBUS. IN ALIIS VERO NULLIS TALE ALIQUID VIDETUR, NISI QUIS OPPONAT ORATIONEM
ET OPINIONEM DICENS HUIUSMODI ESSE; EADEM ENIM ORATIO ET VERA ET FALSA ESSE
VIDETUR, UT, SI VERA ORATIO EST ALIQUEM SEDERE, CUM IPSE SURREXERIT EADEM IPSA
ERIT FALSA; SIMILITER AUTEM ET IN OPINIONE; SI QUIS ENIM VERE OPINABITUR SEDERE
ALIQUEM, CUM IPSE SURREXERIT FALSE OPINABITUR, EANDEM DE EO RETINENS OPINIONEM.
QUOD SI QUIS ETIAM HOC RECIPIAT, AT MODO IPSO DIFFERT; EADEM ENIM QUAE SUNT IN
SUBSTANTIIS IPSA PERMUTATA CONTRARIORUM SUNT SUSCEPTIBILIA (FRIGIDUM ENIM EX
CALIDO FACTUM PERMUTATUM EST, ET NIGRUM EX ALBO ET PROBUM EX IMPROBO, SIMILITER
AUTEM ET IN ALIIS SINGULA IPSA PERMUTATIONEM SUSCIPIENTIA CONTRARIORUM
SUSCEPTIBILIA SUNT), ORATIO VERO ET OPINIO IPSA QUIDEM IMMOBILIA OMNINO SEMPERQUE
PERMANENT, RE VERO MOTA CONTRARIETAS CIRCA EA FIT; ORATIO ENIM PERMANET EADEM
SEDERE ALIQUEM, RE VERO MOTA ALIQUOTIENS QUIDEM VERA FIT ALIQUOTIENS FALSA;
SIMILITER AUTEM ET IN OPINIONE. QUAPROPTER HOC MODO PROPRIUM ERIT SUBSTANTIAE
UT SECUNDUM PROPRIAM PERMUTATIONEM SUSCEPTIBILIS CONTRARIORUM SIT -- SI QUIS
ETIAM HOC SUSCIPIAT, OPINIONEM ET ORATIONEM CONTRARIORUM ESSE SUSCEPTIBILES. Ait
maxime proprium esse substantiae, quod eadem et una numero contrariorum
susceptiva sit, nihil contrarium superioribus dicens. Illic enim dixerat
substantias substantiis non essecontrarias, hic vero dicit non substantias
substantiis esse contrarias sed res in se contrarias posse suscipere, ut unus
atque idem homo, nunc quidem sit sanus, alio vero tempore sit aeger, aegritudo
autem et sanitas contraria sunt. Ergo quoniam declaratum est substantiam posse contraria
suscipere, demonstrandum est quemadmodum hoc solis substantiis insit; hoc enim
in nullis aliis invenitur, namque in qualitate qualitas non erit eadem, neque
una numero contrariorum susceptiva, idem enim et unum numero non erit album
atque nigrum, cum album fuerit et post in nigrum vertitur, tota qualitatis
species permutatur, et non erit unum atque idem numero quod contrarium est sed
diversum. At vero et actio eadem et una numero non erit bona atque mala sed
fortasse una bona, alia mala, ita ut diversae sint, non eaedem numero, hoc
etiam in aliis reperitur. Ipsa vero substantia cum una sit et numero
singularis, contraria suscipit, ut idem atque unus homo cum fuerit candidus
atque albus a sole tactus nigrescit, et album in nigrum convertitur, et in
contrarium permutatur, utrasque res in se contrarias suscipiens. Nulli igitur
alii inesse hoc nisi solis substantiis, satis superiora demonstrant. Si quis
autem opponat orationem et opinionem unam atque eamdem contrariorum esse
susceptibilem, ideo quod cum dico Cicero sedet, vel eum sedere opinor, cum vere
sedet, vera est et oratio de eodem et opinio quod sedet; cum vero surrexit
ille, eadem permanet opinio vel oratio quae dicit vel arbitratur Cicero sedet
sed falsa est, quod non sedet, videtur opinio atque oratio eadem et una numero
nunc quidem esse vera, nunc autem falsa, et contraria ipsa suscipere sed hoc
falsum est, quod oratio et opinio contraria non recipiunt: nam si quis hoc
recipiat quod etiam oratio atque opinio contrariorum suscepliva sint, non tamen
eodem modo quo substantia. Nam substantia ipsa contraria suscipiens permutatur,
Cicero namque ipse in se aegritudinem suscipiens ex sano factus est aeger, et
mutatus ipse contraria suscipit; sermo vero vel opinio ipsa quidem immutata
permanent sed cum rebus de quibus dicuntur permutatis ipsa, inveniuntur falsae
esse vel verae. Et substantia quidem ipsa cum iis quae suscipit contrariis
permutatur; oratio vero et opinio, eo quod res de quibus dicuntur vel
arbitrantur permntentur, ipsae videntur falsis esse vel verae. Nam cum dico
Cicero sedet, si ille surrexit, oratio quidem ipsa nihil passa est sed res de
qua fuit ipsa oratio mota est. Qui enim sedebat surrexit, idcirco ex vera
oratione facta est falsa. Quocirca substantia ipsa suscipiens (ut dictum est)
contraria permatatur, oratio vero vel opinio non mutatur sed re circa eas mota
ipsae verae vel falsae sunt. Quare proprium substantiae ita esse putabitur
contrariorum susceptibile, ut ipsa permutata contraria suscipiat, non ut, re
mutata, ipsa impermutata immutabilisque permaneat. Atque hoc dictum est, si
quis orationem atque opinionem contrariorum susceptibiles pPomba, non autem
esse orationem atque opinionem contrariorum susceptibiles. Ipso rursus adiecit.
NON EST AUTEM HOC VERUM; ETENIM ORATIO ET OPINIO NON QUOD EA SUSCIPIANT ALIQUID
CONTRARIORUM ESSE SUSCEPTIBILIA DICUNTUR SED QUOD CIRCA ALTERAM QUANDAM
PASSIONEM SINT. EO ENIM QUO RES EST VEL NON EST, EO ORATIO VEL VERA VEL FALSA
DICITUR, NON EO QUOD IPSA SUSCEPTIBILIS EST CONTRARII. SIMPLICITER ENIM NIHIL
NEQUE ORATIO MOVETUR NEQUE OPINIO, QUARE NON ERUNT SUSCEPTIVAE CONTRARIORUM
NULLO IN EIS FACTO. SUBSTANTIA VERO, QUOD IPSA SUSCIPIAT CONTRARIA, EO DICITUR
CONTRARIORUM SUSCEPTIBILIS. AEGRITUDINEM ENIM ET SANITATEM SUSCIPIT, ET
ALBEDINEM ET NIGREDINEM; ET UNUMQUODQUE TALIUM IPSA SUSCIPIENS CONTRARIORUM
ESSE DICITUR SUSCEPTIBILIS. QUARE PROPRIUM ERIT SUBSTANTIAE, CUM SIT IDEM ET
UNUM NUMERO, SUSCEPTIBILEM CONTRARIORUM ESSE. ET DE SUBSTANTIA QUIDEM HAEC
DICTA SINT. Ait enim orationem atque opinionem ipso quidem contrarii nullius
esse susceptibila, neque enim falsitas veritasque in oratione vel opinione
insita est sed idcirco videntur contrariorum esse susceptibilia, quod (ut ipse
ait) circa alteram quamdam passionem sint, hoc est circa hoc esse opinionem vel
orationem. Nam circa sedere et non sedere. quae sunt contraria, est sedendi
aliquem et non sedendi opinio vel oratio, atque ideo quoniam circa alias res
sunt quae sibi sunt contrariae, illis permutatis, ista videntur esse contraria,
non quod ipsa suscipiant contraria sed quod circa contrarias passiones rerum
sint. Nam neque oratio neque opinio permutatur sed sola tantum de quibus est
oratio atque opinio, id est sedere et non sedere. Quocirca quoniam nullam ipsa
oratio vel opinio suscipiunt passionem, nec quidquam in eis fit, atque evenit
contrarium, contrariorum esse susceptibilia non videntur. At substantia eo quod
ipsa suscipiat contrarium, contrariorum dicitur esse susceptibilis. Cicero enim
suscipiens sanitatem sanus fit, et suscipiens aegritudinem fit aeger. Oratio
vero atque opinio (ut dictum est) contraria non suscipiunt. Quare erit hoc
proprium substantiae contrariorum esse susceptibilem. Sed si quis forsitan
dicat cur cum ignis calidus sit nunquam frigus suscipiat, et cur cum aqua sit
humida nunquam suscipiat siccitatem. His enim oppositis, videtur non omnis
substantia contrariorum esse susceptibilis, et substantiae hoc proprium
infirmabitur, cum non sit in omnibus substantiis. Sed dicendum est quoniam ea
contraria suscipere vidantur substantiae quae sunt in eius natura non insita,
alioqui non suscipit quidquid illi substantialiter adest. Suscipere enim
dicimus aliquid de rebus extrinsecus positis et praeter substantiam constitutis:
quoniam igitur in substantia ignis inest calidum esse, ignis calorem non
suscipit; quocirca neque est ignis caloris susceptibilis, neque frigoris.
Calorem quidem non suscipit, idcirco quod eius naturae substantiaeque
immutabiliter adhaesit. Frigus enim non suscipit, quoniam caloris natura ipsius
ignis contrarium sponte repudiat. Quocirca si quid est quod suscipiat ignis, id
est extrinsecus positum, accipiat necesse est eius quoque contrarium, ipse unus
permanens ac singularis. Idem quoque de aqua dicendum est: illa enim sicut
ignis calorem, sic non suscipit humiditatem sed est quodammodo et ipsi
humiditas naturaliter insita; arque ideo calor ignis, vel humiditas aquae non
solum qualitates dicuntur sed etiam substantiales igni et aquae qualitates;
namque aqua quoniam in se neque frigidus neque calorem substantialiter habet,
susceptibilis et frigoris et caloris esse dicitur. Quocirca non de his
contrariis loquitur quae substantialiter insunt sed his qua potest suscipere
unaquaque substantia, id est quod potest extrinsecus adhiberi: hoc autem in
omnibus esse substantiis manifestum est: nam quoniam Cicero sanus et aeger est,
homo sanus et aeger est; et si homo sanus et aeger est, animal sanum atque
aegrotum est. Sed cum duobus modis animal atque homo spectentur, uno quod de
pluribus praedicentur, altero quod substantiae sint, in eo quod de pluribus
praedicautur contrariorum susceptiva non sunt: ut animal in eo quod de
speciebus dicitur, neque sapiens est, neque insipiens, et homo in eo quod de individuis
dicitur, neque sanus est, neque aeger; in eo vero quod substantiae sunt, et
quod individuis substantiis praesunt, contrariorum susceptibiles sunt. Quocirca
erit hoc solius proprium substantiae, contrarium esse susceptibilem. Haec de
substantia dicta sufficiant. Secundi vero voluminis series ab expositione inchoabitur
quantitates. Et si nos curae officii consularis impediunt quominus in his
studiis omne otium plenamque operam consumimus pertinere tamen videtur hoc ad
aliquam reipublicae, curam, elucubratae rei doctrina cives instruere. Nec male
de civibus meis merear, si cum prisca hominum virtus urbium caeterarum ad hanc
unam rempublicam, dominationem, imperiumque transtulerit, ego id saltem quod
reliquum est, Graecae sapientiae artibus mores nostrae civitatis instruxero.
Quare ne hoc quidem ipsum consulis uacat officio, cum Romani semper fuerit
moris quod ubicumque gentium pulchrum esset atquelaudabile, id magis ac magis
imitatione honestare. Aggrediar igitur et propositi sententiam operis ordinemque
contexam. QUANTITATIS ALIUD EST CONTINUUM, ALIUD DISGREGATUM ATQUE DISCRETUM;
ET ALIUD QUIDEM EX HABENTIBUS POSITIONEM AD SE INVICEM SUIS PARTIBUS CONSTAT,
ALIUD VERO EX NON HABENTIBUS POSITIONEM. EST AUTEM DISCRETA QUANTITAS UT
NUMERUS ET ORATIO, CONTINUA VERO UT LINEA, SUPERFICIES, CORPUS, PRAETER HAEC
VERO TEMPUS ET LOCUS. PARTIUM ENIM NUMERI NULLUS EST COMMUNIS TERMINUS AD QUEM
PARTES IPSIUS CONIUNGANTUR; UT QUINARIUS, SI EST PARS DENARII, AD NULLUM
COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR QUINQUE ET QUINQUE SED DISIUNCTI SUNT; ET TRES
ET SEPTEM AD NULLUM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR; NEQUE OMNINO ALIQUIS
HABEBIT IN NUMERO SUMERE COMMUNEM TERMINUM PARTIUM SED SEMPER DISCRETAE SUNT;
QUARE NUMERUS DISCRETORUM EST. SIMILITER 201D EST AUTEM ET ORATIO DISCRETORUM; (QUONIAM
ENIM QUANTITAS EST ET ORATIO MANIFESTUM EST; MENSURATUR ENIM SYLLABA LONGA ET
BREVIS; DICO VERO ILLAM QUAE FIT CUM VOCE ORATIONEM); AD NULLUM ENIM COMMUNEM
TERMINUM PARTES EIUS CONIUNGUNTUR; NEQUE ENIM EST COMMUNIS TERMINUS AD QUEM
SYLLABAE CONIUNGUNTUR SED UNAQUAEQUE DISCRETA EST SECUNDUM SEIPSAM. Post
substantiae tractatum cur de quantitate potius ac non de qualitate proposuerit
haec causa est, quod omnia quaecumque sunt, simul atque sunt in numerum cadunt.
Omnis enim res aut est una aut plures: unum vero vel plures quantitatis
scientia colliguntur. Sed non omnis res simul atque est aliquam accipit qualitatem,
ipsa enim materia sub quantitatis quidem principium cadit, quod una est sub
qualitatem vero minime; ipsa enim cunctis est iuterim qualitatibus absoluta,
superaddita vero forma quadam afffcitur qualitate: per se autem numero quidem
una est, qualitate vero nulla; quocirca si res omnis simul atque est cadit in
numerum, non autem omnis res mox ut est statim suscipit qualitatem, recte prius
de quantitate proposuit. Est quoque alia causa cur prius de quantitatis ratione
pertractet. Omne enim corpus ut sit, tribus dimensionibus constat, longitudine,
latitudine, altitudine: ut vero sit corpus cum qualitate, tunc erit aut album,
aut nigrum, aut quodlibet aliud; et quoniam prius est esse corpus, post vero
esse corpus album, prius erit corpori tribus constare dimensionibus 202C quam
esse album. Sed tres dimensiones et numero et continuatione spatii quantitates
sunt. Longitudo enim et latitudo et altitudo in quantitatibus numerantur, album
vero qualitatis est: quocirca si prius est ex tribus constare dimensionibus
quam esse album, prior erit quantitas qualitate, quocirca recte est tractatus
de quantitate propositus. Item alia causa, quod quantitas plura habet
substantiae consimilia: nam quemadmodum substantiae nihil est contrarium, et
substantia non recipit magis et minus, sic etiam quantitas: quantitati enim
nihil est contrarium, nec quantitas recipit magis et minus, ut paulo post
docebimus; qualitas vero et contraria suscipit, ut album et nigrum, et magis et
minus, ut candidius et nigrius, et candidissimum et nigerrimum; id enim sumit
intentionem quod potest sumere diminutionem. Quod si substantiae similior
quantitas est recte post substantiam de quantitate proposuit. Quantitatis autem
dicit esse differentias duas: quantitatis namque alia discreta est disgregata,
alia vero continua. Post hanc rursus divisionem alio modo partitus est
quantitatem: dicit enim quantitatis aliam quae constat ex habentibus positionem
ad se invicem suis partibus; aliam vero ex non habentibus positionem. Unam vero
rem diverse posse dividi manifestum est, hoc modo, ut si quis dividat animal
dicens: Animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia; et rursus eamdem
ipsam rem alia modo partiamur, ut est, Animalium alia sunt gressibilia, alia
non gressibilia, eorumque animalium rursus, alia sunt carnibus uescentia, alia
herbis, alia seminibus. Hic ergo una eademque res diverso ordine modoque divisa
est. Ita igitur Aristoteles unum idemque quantitatis nomen diverse partitus est
in ea scilicet quae discreta essent, et quae continua, et in ea quae haberent
positionem partium, et quae non haberent. Sed de secunda divisione posterius
dicendum est, nunc prima tractetur. Ait enim de prima divisione hoc modo:
Quantitatis aliud est continuum, aliud disgregatum. Disgregatum est cuius
partes nullo communi terrrino coniunguntur. Continuum vero cuius partes habent
aliquem communem terminum, ad quem videantur esse coniunctae. Discretarum
namque quantitatum ipse exempla ponit et species. Oratio enim discreta est
quantitas, eodemque modo et numerus, et numerum esse quantitatem nemo dubitat.
Discreta vero est, quoniam denarius numerus cum constet ex quinque et quinque,
quae res quinarium ad quinarium. iungat ut faciat denarii corpus, non potest
inveniri. Nam si tres et septem quis dixerit, quo communi termino tres et
septem coniungantur, ut denarii reddatur unum integrum corpus, nullus inveniet,
atque hoc quidem in omni numero speculari licet. Nullus enim numerus ita partes
habet, ut eas aliquis communis terminus iungat sed semper partes ipsae
disiunctae atque discretae sunt, et huiusmodi vocatur quantitas discreta.
Numerus ergo discreta quantitas est, orationem vero quantitatem esse dicit,
idcirco quod omnis oratio ex nomine constet et verbo sed haec syllabis
constant. Omnis autem syllaba vel longa vel brevis est. Longum vero vel breue
sine ulla dubitatione quantitas est, quocirca quod ex quantitatibus constat, id
quantitatem esse quis dubitet? At vero oratio ipsa cum sit quantitas, illa
quoque discreta est. Cum enim dico Cicero, quod orationis est pars, partes
huius nominis ci et ce et ro nullo communi termino coniunguntur. Non enim
reperiemus quo communi termino iungatur ci syllaba ad ce syllabam, vel rursus
ce syllaba ad ro syllabam. Quocirca etiam oratio quantitas videtur esse
discreta. Sed si quis fortasse dicat hunc eorum esse communem terminum, quo ita
iunguntur, ut aliquid significent, ut in hoc ipso nomine Cicero communis
syllabarum terminus ipsa significatio sit. Si enim ce syllaba, quae media est,
prima ponatur, et ro, quae ultima est, media, et ci, quae plima est, ultima,
nomen quod erat antea, id est Cicero, transuersis per loca syllabis nihil
significabit. Illi dicendum est quoniam quaecumque in quadam oratione proferuntur,
sive significent, sive nihil significent, syllabarum communis terminus nullus
est. Nam si quis dicat, permutatis syllabis, quod est Cicero, ceroci
significationem quidem amisit sed aequaliter syllabae ad nullum communem terminum
coniunguntur. Quod si quis hunc quidem ipsum sermonem aliquid significare
posuerit, ut hoc ipsum Cicero aliquid significat, significatio quidem addita
est, nullus tamen syllabis terminus appositus. Quare sive significet, sive
nihil significet nomen, partes eius discretae atque disiuncta, sunt, et nullo
communi termino con iunguntur; quoniam vero Graeca oratione *logos* dicitur
etiam animi cogitatio, et intra se ratiocinatio, *logos* quoque et oratio
dicitur, nequis Aristotelem cum diceret *logon*, id est orationem, quantitatem
esse discretam, de eo putaret dicere quem quisque *logon*, id est rationem, in
propria cogitatione disponeret, hoc addidi. Dico autem illam quae fit cum voce
orationem. Apud Romanam namque linguam discreta sunt vocabula orationis atque
rationis. Graeca vero oratio utriusque vocabulum et rationis et orationis
*logon* appellat. Quare ne quid mendax translatio culparetur, idcirco hoc
quoque addidi: Dico vero illam quae fit cum voce orationem, apud Latinos enim
nulla alia oratio est praeter hanc solam quae fit cum voce orationem. Apud
Graecos vero est alius *logos* qui fit in animi cogitatione. Quocirca nequid
deesset, etiam hoc quod Latinam orationem minus esset conveniens, transtuli.
Quod quare ita fecerim, hac expositione patefeci, atque haec quidem de discreta
quantitate sufficiant. Continua vero quantitas est (ut dictum est) cuius
quantitatis partium communis terminus invenitur, ut est linea, superficies,
corpus, et praeter haec tempus, et locus, quod ipse Aristoteles designat his verbis:
LINEA VERO CONTINUA EST; NAMQUE EST SUMERE COMMUNEM TERMINUM AD QUEM PARTES
IPSIUS CONIUNGUNTUR, HOC EST AUTEM PUNCTUM, ET SUPERFICIEI LINEA (SUPERFICIEI
ENIM PARTES AD QUENDAM COMMUNEM TERMINUM CONIUNGUNTUR). SIMILITER AUTEM ET IN
CORPORE HABEBIT QUIS SUMERE COMMUNEM TERMINUM, 204C VEL LINEAM VEL SUPERFICIEM,
AD QUEM PARTES CORPORIS CONIUNGUNTUR Postquam de discretis explicuit, transiit
ad species continuae quantitatis. Continuae autem quantitates sunt (ut dictum
est) in quarum partibus quidam communis est terminus, ut linea. Si quis enim
dividat lineam, quae est longitudo sine latitudine, duas in utraque divisione
lineas facit, et utriusque ex divisione lineae singula in extremitatibus puncta
redduntur. Lineae enim termini puncta sunt. Quocirca cum illa linea divisa non
esset, utraque puncta quae in utrisque linearum capitibus post divisionem
apparent, simul antea fuisse intelliguntur, quae sunt in divisione separata.
Intelligitur ergo partium lineae communis terminus, punctum, id est quoddam
paruissimum quod in partes dividi secarique non possit: Superficies quoque,
quae est latitudo sine altitudine, communem terminum habet in partibus, lineam,
corpus vero solidum, superficiem. Eodem enim modo divisa superficies duas per
singulas partes lineas efficiet, quemadmodum et in linea divisa duo puncta
altrinsecus reddebantur. Corpus quoque solidam cum diviseris, duas in utrisque
divisionis partibus superficies facies, quae cum coniuncta sint atque indivisa,
punctum quidem partium lineae intelligitar communis terminus. Linea vero
superficiei, superficies autem solidi corporis. Est autem signum continui
corporis, si una pars mota sit, totum corpus moveri; et si totum corpus
movetur, certe simul aliae partes vicinae movebuntur, ut si iaceat virgula vel
ex aere, vel ex ligno, vel ex quolibet alio metallo, si quis unum eius caput
vel quamlibet eius partem moveat, tota mox virgula commovetur. Hoc autem
idcirco evenit quod eius partes quodam communi termino coniunguntur, et ille
communis terminus una parte mota caeteras movet. Hoc vero in discretis non est.
In numero namque cum sint decem, si unum movero, caeteri non moventur, immoti
enim permanent novem; etsi plenus tritico sit modius, si unum tritici granum
movero, non omnia continuo grana commovebuntur, idcirco quod discreta est
multitudo, nec granum grano ullo communi termino videtur implicitum. At vero si
ipsius grani pars una sit mota, totum corpus grani moveatur necesse est. Non
autem nunc hoc dicitur, quod linea constet ex punctis, aut superficies ex
lineis, aut solidum corpus ex superficiebus sed quod et lineae termini puncta
sunt, et superficiei lineae, et solidi corporis superficies, nullaque res suis
terminis constat. Quocirca punctum lineae non erit pars sed communis terminus
partium. Superficiei linea, et superficies solidi corporis non erunt partes sed
partium termini communes. Constat igitur, et lineam et superficiem, et solidi
corporis crassitudinem esse continuam quantitatem. His alia rursus apponit. SUNT
AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET LOCUS; PRAESENS ENIM COMMUNIS EST TERMINUS AD QUEM
CONIUNGUNTUR PRAETERITA VEL FUTURA. RURSUS LOCUS CONTINUORUM EST; LOCUM ENIM
QUENDAM PARTES CORPORIS RETINENT, QUAE AD QUENDAM COMMUNEM TERMINUM
CONIUNGUNTUR; 205C ERGO ET LOCI PARTES, QUAS TENENT SINGULAE PARTES CORPORIS,
AD EUNDEM TERMINUM CONIUNGUNTUR AD QUEM ET PARTES CORPORIS IUNGEBANTUR; QUARE
CONTINUUM EST ET LOCUS; AD UNUM ENIM COMMUNEM TERMINUM EIUS PARTES
CONIUNGUNTUR. Tempus quoque et locum continuae quantitatis esse pronuntiat.
Tempus namque esse quantitatem res illa demonstrat, quod in spatio, id est in
longitudine et in brevitate, consideratur. Continuum vero esse res illa
demonstrat quod partes temporis habeant aliquem communem terminum ac medium, ad
quem coniungantur extrema. Nam cum sint partes temporis praeteritum et futurum,
horum praesens tempus communis est terminus, huius namque finis est, illius
initium. Locus quoque continuorum est. Locum vero dicimus quodcumque illud sit
quod partes corporis tenet, sive supra, sive a latere, seu subter sit. Quod si
cunctae partes corporis locum aliquem tenent, et qui circa corpus est locus,
per omne corporis spatium partesque diffunditur, omnes corporis partes a loci
partibus occupabuntur. Quod si ita est, qui communis terminus coniungebat
corporis partes, eius termini locus illa quoque loca quae sunt corporis partium
iungit, et est eodem modo locus de continua quantitate, quemadmodum et corpus.
Ita enim communis terminus invenitur in loco partium quemadmodum et corporis,
idcirco quod corporis locus, per corpus omne diffunditur. Quod autem dixit:
SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET LOCUS, quoniam superius de continuis loquebatur,
tempus quoque et locum continuis addidit dicens: SUNT AUTEM TALIUM ET TEMPUS ET
LOCUS, id est continuorum sed post continuae discretaeque quantitatis divisionem
aliam a principio rursus orditur. AMPLIUS ALIA SUNT QUAE EX HABENTIBUS AD SE
INVICEM POSITIONEM SUIS PARTIBUS CONSTANT; UT LINEAE QUIDEM PARTES HABENT AD SE
INVICEM POSITIONEM (SINGULAE ENIM IACENT ALICUBI, ET POSSIS COGNOSCERE ET
DESIGNARE UBI SINGULAE IN SUPERFICIE IACEANT ET AD QUAM CAETERARUM PARTIUM
CONIUNGANTUR); SIMILITER AUTEM ET SUPERFICIEI PARTES HABENT ALIQUAM POSITIONEM
(SIMILITER ENIM DESIGNABUNTUR SINGULAE UBI IACENT, ET QUAE AD SE INVICEM
CONIUNGUNTUR). ET SOLIDITATIS QUOQUE ET LOCI SIMILITER. Rursus digerit
quantitatis differentias. Sunt enim quantitatis aliae quidem quae ex habentibus
positionem ad seinvicem suis partibus constant, aliae vero quae nullam partium
habent positionem. Positionem vero partium retinere dicuntur, quarum triplex
ista natura est: primum ut eius partes alicubi sint, deinde ne pereant, tertio
vero ut sese partes ipsae coniungant et propria se ordinatione continvent, ut
est linea. Posita enim linea in superficie possis agnoscere ubi partes ipsius
sint, caput quidem lineae esse ac dexteram, medium medio loco, extremitatem
vero ad sinistram, et haec manentibus ipsis partibus dicuntur, partes enim
lineae non pereunt sed in loco in quo sunt permanent. Possis quoque monstrare
quae pars lineae cui parti continventur, id est ad quam partem caput alterius
partis extremitasque coniungitur, ut dices haec pars, verbi gratia medietas,
lineae hic finitur, locum ubi desinat monstrans, alia rursus pars lineae totius
hic incipit. Ergo linea posita in superficie qualibet et locum aliquem partes
eius retinent, et partes ipsae non pereunt, et posset quilibet agnoscere ubi
extremitas partium coniungatur, et quo ad se invicem loco continventur. Hoc
quoque idem in superficie evenit, partes enim superficiei in aliquo loco sunt, et
ipsae quoque non pereunt, et ubi pars parti coniungatur ostenditur, idem quoque
soliditas habet, et loci quoque partes continuantur ad eas scilicet partes ad
quas corporis partes sibimet continuantur, sicut iam supra dictum est. Quocirca
eiusdem naturae erit et locus, cuius tota soliditas erit. Ergo et locus ex
eodem genere quantitatis est, quo est et soliditas, id est ex habentibus ad se
invicem positionem suis partibus constans. Locus igitur et ipse ex habentibus
suis partibus positionem ad se invicem constat. Ergo tria haec (sicut supra
dictum est) consideranda sum, ut ad se invicem positionem partes habere
videantur, id est locum in quo partes ipsae sint positae, ut partes illae non
pereant, ut sit partium continentia atque continuatio. Quod si quis dicat hanc
rem loco deesse, eo quod in loco non sit, in loco enim cuncta sunt, locus autem
in loco esse ipse non poterit. Dicendum est quoniam idcirco superficies et
soliditas et linea habere positionem partium dicuntur, quod in loco siut, et
partes permaneant, et sint continuae. Quare multo magis ipse locus, cuius neque
partes pereunt, et sibi perpetue continuatimque coniunctae sunt, habere
positionem partium dicitur. Et de his quidem quae ex habentibus positionem ad
se invicem suis partibus constant haec dicta sint; quae vero non habent positionem
ipse rursus adiecit. IN NUMERO VERO NULLUS HABET PERSPICERE QUEMADMODUM PARTES
HABEANT AD SE INVICEM ALIQUAM POSITIONEM VEL UBI IACEANT VEL QUAE AD QUAM
CONIUNGANTUR; AT VERO NEC TEMPORIS; NIHIL ENIM PERMANET EX PARTIBUS TEMPORIS,
QUOD AUTEM NON EST PERMANENS, QUOMODO HOC HABEBIT ALIQUEM POSITIONEM? SED MAGIS
ORDINEM QUENDAM DICES RETINERE IDCIRCO QUOD TEMPORIS HOC QUIDEM PRIUS EST,
ILLUD VERO POSTERIUS. ET IN NUMERO QUOQUE EO QUOD PRIUS NUMERETUR UNUS QUAM DUO
ET DUO QUAM TRES; ET SIC HABEBUNT ALIQUEM ORDINEM, POSITIONEM VERO NON MULTUM
ACCIPIES. ET ORATIO SIMILITER; NIHIL ENIM EIUS PARTIUM PERMANET SED DICTUM EST
ET NON EST ULTRA HOC SUMERE, QUARE NON ERIT ULLA POSITIO EIUS PARTIUM CUIUS
PERMANET NIHIL. IGITUR ALIA EX HABENTIBUS AD SE INVICEM PARTIBUS POSITIONEM
CONSTANT, ALIA VERO EX NON HABENTIBUS POSITIONEM. Haec scilicet idcirco nullam
positionem ad se invicem partium retinent, quod his aliquid de supradictis
rebus deesse manifestum est. Numerus enim ipse discretus est, nec partes eius
ad se invicem coniunguntur sed omnino discretae sunt. Atque idcirco non est ex
iis quae habent ad se invicem aliquam partium positionem, nec vero possis
ostendere qui numerus quo loco iaceat: habere autem positionem dicitur, quod (ut
dictum est) et in loco aliquo positum est, et ipsa positio manentibus partibus
constat, et ad se invicem coniunuatisque, ut ubiquaeque iaceat, et quae ad quam
continvetur possit ostendi; in numero vero nihil horum est. Nam neque in aliquo
loco esse positus demonstratur, nec eius partes coniunctae sunt. Quocirca
numero ex tribus his quae diximus duae res desunt, loci positio et partium
continuatio, tempus etiam quamquam sint eius partes continuae, tamen quoniam
non permanent sed semper moventur, semperque praetereunt, habere positionem
partium non dicitur. Semper enim veloci agitatione torquetur, et currentis
aquae more in nulla unquam statione consistit, quod quia partes eius non
permanent, ex habentibus ad se invicem positionem suis partibus constare non
dicitur. Sed haec quamquam positione in partium habere non possunt, tamen
habent ordinem quemdam, quem praeter positionem partium tantum retinent.
Dicimus enim priorem esse binarium quamternarium, atque hunc quam quaternarium,
et intempore nimirum idem ordo reuertitur. Posterius enim futurum praesente,
praesensque praeterito. Quocirca etsi haec non habent aliquam partium
positionem, retinent tamen ordinem. Quod vero dicit, positionem vero non multo
accipies, tales est ac si diceret, penitus non accipias. Multum enim pro omnino
videtur adiunctum, ac si diceret positionem vero non omnino accipies, idcirco
quod ipsa quidem continuatio dat aliquam imaginem, quod possit habere aliquam
partium positionem sed hoc minime est, idcirco quod quamvis sint continuae quantitates,
si tamen uno careant ex his quae superius dicta sunt, positionem partium habere
non possunt. Nam aqua quam fistula euomit, dum cadit quidem retinet positionem;
cum vero iam effusae undae se miscuerit, pcsitionem partium perdit: et fluuius
quoque quando in pelagus fluit, et positionem videtur habere partium et esse
continuus, cum nondum marinae aquae fluuii superficies ipsa permista est; cum
vero extremitas amnis marina alluuione contingitur, totam sine dubio positionem
videtur amittere. Oratio quoque similiter sese habet; nam nec ipsa ullo loco
posita est, nec eius partes ad aliquam coniunguntur sed a seinvicem illae
discretae sunt, nec cum eius partes dictae sunt, permanent, atque hoc est quod
ait. Sed dictum est, et non est ultra hoc sumi. Mox enim dicitur sermo, mox
praeterit, nec ullaratione poterit permanere, quare mox ut aliquid dictum sit,
eius partes ostendi et demonstratione sumi non possunt. Constat igitur
orationem quoque ex his esse quae positionem partium non habent, de ordine vero
dubium est. Nam si quis sermo aliquid significet, ut est Cicero, est in eo
quidam ordo quod ci syllaba primum dicitur, secunda vero ce, tertia ro, et
potius ex significatione ordinem sumit; si vero nihil significet, nec ordinem
dicitur habere, ut scindapsus nihil quidem significat; sed sive secundam
syllabam primam ponas, sive ultimam primam, sive quomodolibet syllabarum
ordinem seriemque permisceas, idem erit: in significativis enim vocibus idcirco
esse dicitur, quod illo ordine permutato vis significationis euertitur, hic
vero, ubi nulla est significatio, nihil interest quomodolibet iaceant partes.
Quare oratio in aliquibus quidem habet ordinem partium, in aliis vero nec ordo
ipse poterit inveniri. An fortasse oratio dici non potest quae nihil
significat, et nulla est oratio, quae ordinem non habeat? Ergo secundum priorem
quantitatis divisionem, ubi dicebatur quantitatis alia esse continua, alia vero
discreta, quinque sunt continua, duo vero discreta. Continua quidem linea,
superficies, soliditas, locus, tempus. Discreta vero numerur, et oratio. In hac
vero secunda divisione qua dicit alias quantitates ex habentibus ad se invicem
positionem constare partibus, quattuor quidem sunt qua, retinent positionem, id
est linea, superficies, corpus, locus; tria vero quae positionem non habent sed
ex his duo semper ordinem retinent, tempus scilicet et numerus. Oratio vero si
quid significet, habet ordinem; si vero nihil significet, inordinata est; si
tamen oratio nihil significans dici possit, his dictis ipse concludit dicens:
Igitur alia ex habentibus ad se invicem partibus positionem constant, alia vero
ex non habentibus positionem. Hac igitur divisione finita 209A transit ad
caetera monstrans quae proprie quantitates nuncupatur, quae secundum accidens. PROPRIE
AUTEM QUANTITATES HAE SOLAE SUNT QUAS DIXIMUS, ALIA VERO OMNIA SECUNDUM
ACCIDENS SUNT; AD HAEC ENIM ASPICIENTES ET ALIAS DICIMUS QUANTITATES, UT MULTUM
DICITUR ALBUM EO QUOD SUPERFICIES MULTA SIT, ET ACTIO LONGA EO QUOD TEMPUS
MULTUM ET LONGUM SIT, ET MOTUS MULTUS; NEQUE ENIM HORUM SINGULUM PER SE
QUANTITAS DICITUR; UT, SI QUIS ASSIGNET QUANTA SIT ACTIO, TEMPORE DEFINIET,
ANNUAM VEL SIC ALIQUO MODO ASSIGNANS, ET ALBUM QUANTUM SIT ASSIGNANS SUPERFICIE
DEFINIET (QUANTA ENIM FVERIT SUPERFICIES, TANTUM ESSE ALBUM DICET); QUARE SOLAE
PROPRIE ET SECUNDUM SE IPSAE QUANTITATES DICUNTUR QUAE DICTAE SUNT, ALIORUM
VERO NIHIL PER SE SED, SI FORTE, PER ACCIDENS. Principaliter aliquid esse
dicitur, quod per se tale est quale esse demonstratur. Secundum accidens vero
illud quod non per se sed per aliud tale est quale esse dicitur, ut albedini
per se inest color: secundum naturam enim albi, color esse dicitur albedo; cum
vero homo dicitur coloratus, non per se dicitur, idcirco quod homo in eo quod
homo est, color non est sed quoniam habet colorem, idcirco dicitur coloratus.
Ergo quemadmodum album idcirco color est per se quoniam color naturale quoddam
est genus, homo vero idcirco coloratus dicitur quoniam habet colorem; et
dicitur album quidem per se et principaliter color, homo vero secundum accidens
coloratus. Ita quoque et quantitates; haec enim omnia quae dicta sunt, id est
linea, superficies, corpus, numerus, oratio, tempus, per se et secundum et
propriam naturam quantitates dicuntur. Si qua vero alia dicuntur secundum
aliquam quantitatem, non per se sed secundum accidens nominantur: ut album
dicitur multum, non idcirco quod albedo sit quantitas sed quoniam multa sit
superfieies, in quo illud album sit. Si enim multum spatium fuerit in quo album
sit, multum erit album; quocirca non quoniam ipsa albedo per se aliquam
quantitatem habet sed quoniam in aliqua quantitate est constituta, id est in
superficie, idcirco secundum superficiem quod est quantitas quas scilicet per
se multa est, album multum dicitur, non secundum se, atque ideo album non per
se, nec principaliter sed secundum accidens multum dicitur. Actio quoque ideo
dicitur longa, quod multo tempore acta sit; multam vero aegritudinem idcirco
dicimus, si eadem multo sit tempore; et motum multum idcirco, quod multo
tempore factus sit, ut si quis multo tempore eurrat. Si quis vero multum cursum
illum dicat esse qui sit velocissimus, ille convenienler sermone non utitur.
Velocitas enim non quantitas sed potius qualitas est, quales enim secundum eam
dicimur, id est veloces, non quanti. Secundum quantitatem vero multum dicitur,
hoc autem monstrat ipsa rerum definitio; si quis enim album multum monstrare
desideret, et proprio termino rationis includere, illi dicendum est multum esse
album quod in multa iaceat superficie, et motum atque actionem multam quae
longo tempore perficiatur; quare quoniam ad proprias quantitates aspicientes,
atque ad eas res caeteras referentes, quantitates vocamus, ut album ad
superficiem quae vera est quantitas, et cursum, et aliquem motum atque actionem
ad tempus, quod ipsum vere quantitas est reducimus, haec non per se quantitates
sed per eas quae proprie quantitates dictae sunt nominantur. Quocirca quoniam
quod per se non est, secundum accidens est, recte caetera omnia praeter ea quae
superius in quantitate numerata sunt per accidens esse, non per se quantitates
dicuntur. Solae igitur proprie et secundum se ipsae quantitates dicuntur, hae
quae superius comprehensae sunt. Aliae vero per se quantitas non sunt sed (ut
ipse ait) forte per accidens. Post divisionem igitur continui atque discreti et
habentis positionem partium et non habentis, et quae sunt per se principaliter,
et rursus per accidens quantitates, solito more viam inveniendi quantitatum
proprietas ingreditur. QUANTITATIBUS VERO NIHIL EST CONTRARIUM (IN HIS ENIM
QUAE DEFINITA SUNT MANIFESTUM EST QUONIAM NIHIL EST CONTRARIUM, UT BICUBITO VEL
TRICUBITO VEL SUPERFICIEI VEL ALICUI TALIUM -- NIHIL ENIM EST CONTRARIUM), NISI
MULTA PAUCIS DICAT QUIS ESSE CONTRARIA VEL MAGNUM MINORI. HORUM AUTEM NIHIL EST
QUANTITAS SED AD ALIQUID; NIHIL ENIM PER SE IPSUM MAGNUM DICITUR VEL PARUUM SED
AD ALIUD REFERTUR; NAM MONS QUIDEM PARUUS DICITUR, MILIUM VERO MAGNUM EO QUOD
HOC QUIDEM SUI GENERIS MAIUS SIT, ILLUD VERO SUI GENERIS MINUS; ERGO AD ALIUD
EST EORUM RELATIO; NAM, SI PER SE IPSUM PARURUM VEL MAGNUM DICERETUR, NUMQUAM
MONS QUIDEM ALIQUANDO PARUUS, MILIUM VERO MAGNUM DICERETUR. RURSUS IN VICO
QUIDEM PLURES HOMINES ESSE DICIMUS, IN CIVITATE VERO PAUCOS CUM SINT EORUM
MULTIPLICES, ET IN DOMO QUIDEM MULTOS, IN THEATRO VERO PAUCOS CUM SINT PLURES.
AMPLIUS BICUBITUM VEL TRICUBITUM ET UNUMQUODQUE TALIUM QUANTITATEM SIGNIFICAT,
MAGNUM VERO VEL PARUUM NON SIGNIFICAT QUANTITATEM SED MAGIS AD ALIQUID; QUONIAM
AD ALIUD SPECTATUR MAGNUM ET PARUUM; QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM HAEC AD
ALIQUID SUNT. AMPLIUS, SIVE ALIQUIS PONAT EA ESSE QUANTITATES SIVE NON PONAT,
NIHIL ILLIS ERIT CONTRARIUM; QUOD ENIM NON EST SUMERE PER SE IPSUM SED AD SOLAM
ALTERIUS RELATIONEM, QUOMODO HUIC ALIQUID ERIT CONTRARIUM? AMPLIUS, SI SUNT
MAGNUM ET PARUUM CONTRARIA, CONTINGIT IDEM SIMUL CONTRARIA SUSCIPERE ET EA IPSA
SIBI ESSE CONTRARIA. CONTINGIT ENIM SIMUL IDEM PARUUM ESSE ET MAGNUM (EST ENIM
AD HOC QUIDEM PARUUM, AD ALIUD VERO HOC IDEM IPSUM MAGNUM); QUARE IDEM PARUUM
ET MAGNUM ET EODEM TEMPORE ESSE CONTINGIT, QUARE SIMUL CONTRARIA SUSCIPIET; SED
NIHIL EST QUOD VIDEATUR SIMUL CONTRARIA POSSE SUSCIPERE; UT SUBSTANTIA,
SUSCEPTIBILIS QUIDEM CONTRARIORUM ESSE vidETUR SED NULLUS SIMUL SANUS EST ET
AEGER, NEC ALBUS ET NIGER SIMUL; NIHILQUE ALIUD SIMUL CONTRARIA SUSCIPIT. ET
EADEM SIBI IPSIS CONTINGIT ESSE CONTRARIA; NAM SI EST MAGNUM ET PARUUM
CONTRARIUM, IPSUM AUTEM IDEM SIMUL EST PARUUM ET MAGNUM, IPSUM SIBI ERIT
CONTRARIUM; SED IMPOSSIBILE EST IPSUM SIBI ESSE CONTRARIUM. NON EST IGITUR
MAGNUM PARUO CONTRARIUM NEC MULTA PAUCIS; QUARE SI QUIS HAEC NON RELATIVA ESSE
DICAT, QUANTITAS TAMEN NIHIL CONTRARIUM HABEBIT. Definita quantitas est quae
alicuius termino numeri coercetur, ut sunt duo, vel tres, et quae ad hunc modum
dicuntur, ac si dicas bicubitum, tricubitum, et caetera. Et quae aliquid
propria significatione definita sunt, ut est superficies et soliditas, quid
enim et quae quantitates dicantur, agnoscitur: quocirca harum, quoniam sunt
definitae, nulla ulli contraria est; neque enim bicubito tricubitum contrarium
est, sicut neque numerus ulli numero, at vero nec superficies soliditati, nec
aliquid horum. Sed quoniam quaedam indefinita imaginem quamdam quantitatis
ostendunt ut magnum et paruam, quae videntur esse contraria, haec sibi
Aristoteles opponit dicens non esse quantitates sed magis ad aliquid, quod
ipsius sermonibus astruamus. Sed non est hoc proprium quantitatis non habere
contraria, non enim omnis quantitas contrariis caret sed nobis per singula
quaeque currentibus quae quantitatis species contraria non habeant, quaeue
habeant, considerandum est linea quidem contrario caret, linea enim lineae
contraria non est; sed si quis dicat rectam lineam curuae lineae esse
contrariam, fallitur. Non enim in eo quod linea est, curua linea recta? Lineae
contraria est sed in eo quod curua est, et in his non lineae videntur esse
contrariae sed ipsa rectitudo et curuitas. Quare non in eo quod quantitas est,
linea curua rectae lineae contraria est sed in eo quod qualis. Nam quoniam
curuitas et rectitudo contraria sunt, secundum id quod curua et recta est
linea, non secundum quod lineae sunt, suscipiunt contrarietatem; quocirca linea
in eo quod linea est contrario caret. At vero nec superficies superficiei
contraria est. Sed forte dicat aliquis albam superficiem nigrae superficici
esse contrariam; cui similiter occurrendum est, in co quod superficies sunt non
esse contraria sed in eo quod est in his albedo utque nigredo, quae contraria
esse quis dubitat? Eadem quoquemodo et lenem et asperam superficiem si quis
contrarias dixerit, refellitur, quod non secundum quantitatem superficici sed
secundum qualitatem asperitatis lenitatisque ipsae superficies contrarium
tenent. At vero nec corpori quidquam ullo modo contrarietatis opponitur, cui si
qui dicat incorporale esse contrarium, refutabitur, quod omnis contrarietas
propriis nominibus dicitur, ut bonum malum, album nigrum; corporale vero et
incorporale non secundum contrarietatem sed secundum privationem habitumque
proferuntur. Incorporale enim corporis est privatio. Nec tempori quoque
quidquam contrarium est sed si nox diei videtur opposita, non in eo quod tempus
est sed in eo quod dies est aer lucidus, nox aer obscurus. Aer vero neque
tempus neque quantitas est, lumen quoque et obscuritas qualitates sunt et non
quantitates. Oratio etiam quamquam videatur habere contrarium, tamen contrariam
non habet oppositionem, videtur etiam vera oratio esse et falsa, quae sunt
contraria sed oratio vera et falsa in significatione est. Cum enim quod est
oratio significat, vera est; cum vero quod non est designat, tunc falsa est.
Oratio vero non secundum id quod significat in quantitate numeratur sed
secundum id quod profertur. Secundum enim id quod proferimus orationem, longa
syllaba brevique componitur, quae omnem orationem non secundum id quod ipsa
significat sed secundum id quod ad prolationem est, metiantur. Illud quoque
manifestum est in numero non esse contraria, duo enim tribus, vel tres
quaternario contrarli non sunt, nec ullus alter numerus cuilibet alii numero
contrarius est. Locus vero habet aliquam contrarietatem, ursum enim et deorsum
contrarium est. Sed quidam volunt non esse quantitatis quod sursum dicitur et
deorsum sed potius habitudines, quas Graeci *skeseis* vocant: quae enim pars ad
caput nostrum est, hunc sursum vocamus; quae pars pedibus subiacet, illa deorsum
dicitur; quocirca secundum habitudinem quamdam quodammodo ad nos ipsos relata
sursum deorsumque praedicamus. Herminius quoque ait sursum et deorsum non esse
loca sed quamdam quodammodo positionem loci. Est enim res sursum atque deorsum,
non est autem idem esse aliquid loci, quod locum, loci enim est positio in
loco, locus vero ipse positio non est. Sed si quis omnem mundi respiciat
figuram, quomodo rerum omnium formam sphaerae ambitus amplectitur, et terra
media est, in sphaera vero nihil est ultimum, nisi quod eiusdem terminum
medietatis obtinuit, quidquid in extremo caeli convexitatis est, illud sursum
esse dicet, quod vero est medium, illud deorsum. Quocirca sunt secundum locum
sursum deorsumque contraria, sursum in caelo, deorsum in terra, idcirco quod a
se longe disiuncta sunt, unde post quoque contraria hoc modo sunt definita.
Contraria sunt quaecumque a se longissime distant: hinc est videlicet tracta
definitio, quod quoniam caelum terraque distant, longissime distare videbantur,
et illud esse sursum, haec vero deorsum, quoniam deorsum aeque sursum non ob
aliam causam contraria dicuntur, nisi quod a se longe disiuncta sunt, quod esse
contrarium longissime diatare definiunt, quod Aristoteles hoc modo pronuntiat. MAXIME
AUTEM CIRCA LOCUM ESSE VIDETUR CONTRARIETAS QUANTITATIS; SURSUM ENIM EI QUOD
EST DEORSUM CONTRARIUM PONUNT, REGIONEM MEDIAM DEORSUM DICENTES PROPTEREA QUOD
MULTA DISTANTIA EST MEDIETATIS AD MUNDI TERMINOS. VIDENTUR AUTEM ET ALIORUM
CONTRARIORUM DEFINITIONEM AB HIS PROFERRE; QUAE ENIM MULTUM A SE INVICEM
DISTANT IN EODEM GENERE CONTRARIA ESSE DEFINIUNT. In omni enim sphaera media
terra est, quod ipsa astrorum demonstrat ordinata vertigo, adiecit quoque
causam cur huiusmodi loca contraria dicantur, quod multa distantia est
medietatis ad mundi terminus. TERMINOS vero MUNDI caeli ultimam convexitatem
dicit; ex hac igitur loci contrarietate et caetera definita esse contraria sic
demonstrat. Videntur autem et aliorum contrariorum definitionem ab his
proferre, quae enim multum a se distant in eodem genere contraria esse
definiunt. Sed quoniam ne ordo contrarietate quantitatis impediretur, idcirco
superioribus, in quibus singulis quantitatibus nihil esse contrarium dicebamus,
has loci contrarietates adiecimus, et quaedam in medio praetermissa sunt,
rursus ad superiora redeamus, ut expositionis ordo sese ipse continvet. Ait
enim superius, cum quantitati nihil esse contrarium proponeret, bicubito,
veltricubito, vel superficiei, vel aliqui talium nihil posse esse contrarium.
Definitis enim his quantitatibus, contrarium nihil esse videtur, ut duobus vel
tribus sed quadam cum sint indefinita, nec quantitates et contraria videantur,
haec rursus adiecit. Nisi multa paucis dicat quis esse contraria, vel magnum
paruo. Horum autem nihil est quantitas sed ad aliquid, nihil enim per seipsum
magnum dicitur vel paruum sed ad aliquid refertur. Nam mons quidem paruus
dicitur, milium vero magnum, eo quod hoc quidem sui generis maius sit, illud
vero sui generis minus. Ergo ad aliud est eorum relatio, nam si per seipsum
paruum vel magnum diceretur, nunquam mons quidem aliquando paruus, milium vero
nunquam magnum diceretur. Rursus in vico quidem plures homines esse dicimus, in
civitate vero paucos, cum tamen sint eis multo plures, et in domo quidem
multos, in theatro vero paucos, cum sint plures. Amplius bicubitum et
tricubitum et unumquodque talium quantitatem significat, magnum vero vel paruum
non significat quantitatem sed magis ad aliquid, quoniam ad aliquid spectatur
magnum et paruum; quare manifestum est quod haec ad aliquid sunt. Quemadmodum
definitae quantitates contrariis non tenentur, ipse superius comprobavit dicens
bicubito vel superficiei nihil esse contrarium, indefinitae vero, ut est magnum
et paruum, multa et pauca, dant imaginem contrarietatis. Sed illud occurrit,
has non esse quantitates. Omnis enim quantitas per se dicitur, bicubitum enim
et tricubitum, et duo, et tres, et superficies ad nihil aliud refertur, magnum
vero vel paruum sine aliis dici non possunt. Cum enim dicis magnum, ad alicuius
alterius comparationem atque aequationem refertur. Eodem quoque modo et paruum,
quod ipsa Aristotelica probat inductio. Si enim magnum et paruum per se
dicerentur ad alterius relationem, nunquam diceremus montem paruum et milium
magnum. Si enim magnum paruumque non ad relationem alterius diceretur, mons
semper magnus, semperque paruum milium diceretur. Sed aliquem collem ad
Atlantis altitudinem conferentes, dicimus paruum montem, et rursus milium ad
minora alia grana milii conferentes, magnum milium nominanus, et simpliciter
quidquid magnum vel paruum dicitur ad eiusdem generis speciem referentes,
magnum paruumque nominamus, ut monti montem comparamus, milium vero milio, et
alia huiusmodi. Multa et pauca eodem modo dicuntur; dicimus enim, si fuerint homines
centum in vico, plures esse homines. At vero si in civitate sint, paucos
dicimus, nunc ad paruitatem vicorum, nunc ad magnitudinem civitatum
conferentes. Rursus si sint in domo quinquaginta multi sunt si in theatro
pauci, ideo quod tunc in theatro esse paucos dicimus cum ad eos quanti in
theatro esse debebant comparamus. Amplius: quoniam consistit magnum paruumque
referri semper ad alterum, singulas vero quantitates nihil ad aliud
comparantes, suas ac proprias nominamus, ut tres, duo, quator, lineam,
superficiem, magnum paruumque, multa et pauca, a quantitatis divisione
disiunota sunt. Sunt enim ista non quantitates sed potius relativa. Amplius:
sive aliquis ponat eas esse quantitates, sive non ponat, nihil illis erit contrarium,
quod enim non est sumere per seipsum sed ad solam alterius relationem, quomodo
huic aliquid erit contrarium. Hoc quoque validissimo argumento probatur
quantitatibus his quae praedictae sunt nihil esse contrarium, nisi soli
forsitan loco. Nam si quis magnum et paruum, vel multa et pauca in
quantitatibus ponat, etiam hoc si concedatur, tamen quoniam semper referuntur
ad aliud, contrariis non tenentur. Omne enim contrarium per se consistit, ne
illud ad alterius comparationem relationemque profertur, ut bonum non dicitur
mali bonuum, nec rursus malum boni malum sed ipsum in propria natura et
prolatione consistit. Quaecumque sunt contraria, eodem modo sunt. Magnum vero
et paruum quoniam non per se constant sed ad alterius relationem referuntur, contraria
esse non possunt. Amplius: si sunt magnum et paruum coniraria, contingit idem
simul contraria suscipere et ea ipsa sibi esse contraria. Contingit enim simul
idem paruum esse et magnum. Est enim aliquid ad hoc quidem paruum, ad aliud
vero hoc idem ipsum magnum. Quare idem paruum et magnum et eodem tempore esse
contingit, quare simul contraria suscipiet sed nihil est quod videatur simul
contraria posse suscipere, ut substantia, susceptibilis quidem contrariorum
videtur esse sed non suscipit in uno eodem tempore, nam nullus simul est sanus
et aeger, nec albus et niger simul, nihilque aliud simul contraria suscipiet.
Et eadem sibi ipsi contingit esse contraria. Nam si est magnum paruo
contrarium, ipsum autem idem simul est paruam et magnum, ipsum sibi erit
contrarium, sed impossibile est ipsum sibi esse contrarium. Non est igitur
magnum paruo contrarium. Constat hoc et immutabile in propria ratione
consistit, unam eamdemque rem uno eodemque tempore contraria non posse
suscipere, ut substantia susceptibilis quidem contrariorum est. Homo namque cum
substantia sit, et aegritudinem suscipiet et salutem sed non eodem tempore, et
albedinem et nigredinem capit sed alio atque alio tempore, ut vero uno eodemque
tempore contraria utraque suscipiat, fieri nequit, quodsi magnum paruo aliquis
contrarium ponat, eveniet quoddam impossibile, ut una atque eadem res eodem
tempore utrasque suscipiat contrarietates, et eadem ipsa sibi possint esse
contraria. Ponamus enim magnum paruo esse contrarium sed una atque eadem res,
uno eodemque tempore potest magna esse et parua, ut si sit decem pedum mensura
collata ad duorum pedum magnitudinem, magna est ad centum vero cubitorum
magnitudinem mansuramque collata, eadem parua est. Potest ergo eadem res eodem
tempore et magnitudinis esse susceptibilis et paruitatis. Eadem enim res uno
eodemque tempore ad maiorem minoremque collata eadem magna et parua est. Quod
si magnum paruo contrarium est, eadem vero res eodem tempore et magnitudinem
suscipit et paruitatem, eodem tempore contingit ut eadem res contraria utraque suscipiat
sed hoc impossibile est. Quocirca quoniam res eadem eodem tempore contrariorum
susceptibilis non est, potest vero una atque eadem res magnitudinem
paruitatemque suscipere, magnitudo et paruitas contraria non sunt. At vero si
quis magnum paruo contrarium ponat, eadem ratione unam eamdemque rem sibi ipsi
dicit esse contrariam. Nam si paruum magno est contrarium, eadem vero res (ut
docui) parua et magna potest esse ad aliud et ad aliud scilicet comparata. Res
quae parua et magna est, eadem sibi potest esse contraria, paruum enim et
magnum contrarium dictum est sed est impossibile. Quocirca paruum et magnum
contraria non sunt. Post huiusmodi vero rationem et argumentationis firmissimae
propositionem de contrarietate disserit loci, de qua superius iam diximus,
quocirca praetereunda est, ne repetitae expositionis iteratio, fastidio sit
potius quam doctrinae. NON VIDETUR AUTEM QUANTITAS SUSCIPERE MAGIS ET MINUS, UT
BICUBITUM (NEQUE ENIM EST ALIUD ALIO MAGIS BICUBITUM); NEQUE IN NUMERO, UT
TERNARIUS QUINARIO (NIHIL ENIM MAGIS TRIA DICENTUR, NEC TRIA POTIUS QUAM TRIA);
NEC TEMPUS ALIUD ALIO MAGIS TEMPUS DICITUR; NEC IN HIS QUAE DICTA SUNT OMNINO
ALIQUID MAGIS ET MINUS DICITUR. QUARE QUANTITAS NON SUSCIPIT MAGIS ET MINUS. Aliud
proprium rursus apposuit quod quamvis quantitatis proprium non sit, cur tamen
non sit ipse reticuit, nobis tamen est demonstrandum; quod autem dicit tale
est: quantitas magis et minus non suscipit, nullus enim numerus alio numero nec
magis nec minus est numerus. Nam ternarius si quinario comparetur, nec magis
nec minus est numerus, et rursus ipsi tres sibi ipsis comparati, nec magis nec
minus sunt tres, nec tempus quoque habet aliquid magis et minus, ut magis aliud
tempus sit alio tempore, longius quidem tempus tempore esse potest, ut vero
dicatur magis tempus alio tempore vel minus fieri nequit. Hoc quoque etiam in
substantia demonstratum est, homo namque alio homine non est magis homo, nec
minus. Idem quoque evenit etiam in quantitate. Quod quia etiam in substantia
est, proprium quantitatis hoc non est, habet hoc quoque quantitas ut in
sequenti ordine ipse monstravit. Quocirca quoniam prius hoc de substantia
dixerat, nunc vero idem de quantitate proposuit, idcirco non esse hoc proprium
quantitatis, commemorare neglexit. Cuius enim esset alterius non suscipere magis
et minus, tunc dixit cum de substantia disputaret. Ait enim quod substantia
nunquam magis minusue suscipient, quocira ad maxima propria solita constituendi
ratione regressus est. PROPRIUM AUTEM MAXIME QUANTITATIS EST QUOD AEQUALE ET
INAEQUALE DICITUR. SINGULUM ENIM EARUM QUAE DICTAE SUNT QUANTITATUM ET AEQUALE
DICITUR ET INAEQUALE, UT CORPUS AEQUALE ET INAEQUALE, ET NUMERUS AEQUALIS ET
INAEQUALIS DICITUR, ET TEMPUS AEQUALE ET INAEQUALE; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS
QUAE DICTA SUNT E SINGULIS AEQUALE ET INAEQUALE DICITUR. IN CAETERIS VERO QUAE
QUANTITATIS NON SUNT, NON MULTUM VIDEBITUR AEQUALE ET INAEQUALE DICI, NAMQUE
DISPOSITIO AEQUALIS ET INAEQUALIS NON MULTUM DICITUR SED MAGIS SIMILIS, ET
ALBUM AEQUALE ET INAEQUALE NON MULTUM SED SIMILE. QUARE QUANTITATIS PROPRIUM
EST AEQUALE ET INAEQUALE NOMINARI. Quantitatis proprium apertissime designat
esse, quod secundum quantitatem aequalitas et inaequalitas nuncupatur. Singulae
enim quantitates aequales atque ivaequales dicuntur, ut aequalis linea lineae,
et rursus inaequalis, et superficiei superficies aequalis atque inaequalis
dicitur, et corpus aequale et inaequale dicitur. Numerus quoque et tempus et
locus aequalis atque inaequalis dicitur. In aliis autem quae quantitates non sunt,
non est facile ut aequalitas vel inaequalitas nominetur dispositiones ergo quae
affectiones appellantur, non dicuntur aequales vel inaequales sed magis similes
et dissimiles. Dispositio autem vel affectio est ad aliquam rem accommodatio et
applicatio, ut si quis grammaticam legens, qui nondum perdidicit, habet ad eam
aliquam dispositionem, id est, ea affectus est, et habet aliquid accommodatum,
et quasi propinquum. Possunt autem similiter esse duo dispositi et affecti,
aequaliter vero minime, ut duo similiter esse albi, aequaliter vero non. Nam si
quis de duobus similiter albis aequaliter esse albos dicat, recta nominis nunc
usurpatione non utitur. Omne enim aequale et inaequale, in mensura et in
quantitate perficitur. Simile vero et dissimile quemadmodum de quantitate non
dicitur, ita nec de alia qualibet re nisi de quantitate, recte aequalitas et
inaequalitas nuncupantur. Quare proprium est quantitatis aequale et inaequale
nominari. Sed quoniam de quantitate dictum est, ad relativorum ordinem
transeamus. Post quantitatis tractatum tertium praedicamentum de relativis
ingreditor, quare relativa hoc modo definit. AD ALIQUID VERO TALIA DICUNTUR
QUAECUMQUE HOC IPSUM QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR, VEL QUOMODOLIBET ALITER AD
ALIUD, UT MAIUS HOC IPSUM QUOD EST AD ALIUD DICITUR (ALIQUO ENIM MAIUS
DICITUR), ET DUPLEX AD ALIUD DICITUR HOC IPSUM QUOD EST (ALICUIUS ENIM DUPLEX
DICITUR); SIMILITER AUTEM ET QUAECUMQUE ALIA TALIA SUNT. Cur autem de his quae
sunt ad aliquid disserat, omisso interim de qualitate tractato, haec causa est,
quod posita quantitate magis minusue esse necesse est. Quare cum quantitatem
continuo ad aliquid consequatur, recte post quantitatem relativorum series ordinata
est. Illud quoque est in causa, quod superius com de quantitate tractaret,
relativorum mentio facta est, cum de magno paruoque diceretur, ut ergo
continens et non esset operis interrupta distinctio, ideo quantitate finita de
relatione, proposuit. Quod autem ait, ad aliquid vero talia dicuntur, hoc
monstrat, quod non sicut quantitas per se et singulariter intelligi potest,
eodem quoque modo substantia et qualitas, et unumquodque aliorum
praedicamentorum, sicut per se constat, ita etiam per se et singulariter
intelligitur: sic ad aliquid per se et singulariter capi intellectu non potest,
ut dicamus esse ad aliquid singulariter. Quidquid enim in natura relationis
agnoscitur, id cum alio necesse est consideretur; cum enim dico dominus, per
seipsum nihil est, si seruus dicit. Quocirca cum unius relativi nuncupatio mox
secum etiam aliud trahat ad aliquid, unum esse per se non potest, atque ideo
non dixit Aristoteles: Ad aliquid vero tale dicitur sed, plurali numero, talia
dicuntur, inquit, demonstrans relativorum intelligentiam non in simplicitate
sed in pluralitate consistere; non esse autem quamdam per se relativorum
naturam sine coniunctione aliqua alterius subsistente, ipse Aristoteles
monstrat, qui dicit ea esse relativa, quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum
dicuntur. Docet enim aliqua coniunctione alterius relativa formari, hoc ipsum
enim quod sunt aliorum dicuntur. Quod enim est dominus, hoc alterius dicitur,
id est serui. Sive autem relativa dicamus, sive ad aliquid, nihil interest. Ad
aliquid enim dicitur quod ipsum quidem cum per se nihil sit, relatum tamen ad aliud
constat, ut dominus, sit desit id ad quod dicitur, id est, seruus, non est,
dicitur enim ad seruum; munifestum ergo est si seruus desit, dominum dici non
posse, quare dominus ad aliquid dicitur, id est ad seruum. Relativa quoque
dicuntur idcirco, quod eorum nuncupatio semper ad aliquid referatur, ut domini
ad seruum, quare nihil interest quolibet modo dicatur. Huiusmodi autem
definitio Platonis esse creditur, quae ab Aristotele paulo posterius emendatur.
Relativorum autem alia eisdem casibus referuntur, alia diversis, alia vero omni
sunt casu carentia. Qued scilicet monstrans addidit, vel quomodolibet aliter ad
aliud. Quid autem est, ipsius pene textus sermone moustratur. Cum enim dico
dominus serui dominus, ad genitivum casum reddidi nominativum, et rursus ad
eumdem si convertero. Dico enim seruus domini seruos, et hic quoque nominativus
ad genitivum relatos est. Eodem quoque modo sese habet pater filii pater, et
filios patris filius, et magister discipoli magister, et discipulus magistri
discipulos, haec ergo id quod sunt, similiter aliorum dicuntur. Nam quod
aliorum dicuntur secundum gentiivum redditur casum, alia vero non secundum
eumdem casum consequentiam reddunt. Sensus enim ad aliquid est, sensibilis enim
rei est sensus. Quod enim sensibile est sentiri potest, quod senliri potest,
sensibile est, et nunc quidem sensus sensibilis rei sensus genitivo
accommodatus est. Huius enim rei sensibilis dictum est, at si convertas, 218A
fiet. Sensibilis res sensu sensibilis est. Sed cum sic casui septimo redditur
nominativus in hac relatione, quae dicit sensibile sensu sensibile est, non
eodem casu quo superius dictum est convertitur. Dicimus enim sensus sensibilis
rei sensus est, et hic nominativus redditur ad genitivum. Haec enim relatio ad
septimum casum se aptari non patitur. Scientia quoque scibilis rei scientia
est, siquidem hoc scitur quod sciri potest et quod sciripotest, scibile est sed
non eadem ratione, nec ad eumdem casum relatio ista convertitur. Dicimus enim
scibilis res scientia scibilis est. Est enim prima relatio ad genitivum,
secunda conversio ad septimum. Haec quoque relatio secundum eosdem convertitur
casus, cum dicimus maius minore esse maius, et minus maiore esse minus. Duplum quoque et medium relativa sunt sed et
eisdem casibus convertuntur. Duplum namque dimidii duplum est, dimidium vero
dupli dimidium est. Sunt autem alia quoque relativa quae ipse sic addidit. AT
VERO SUNT ETIAM ET HAEC AD ALIQUID, UT HABITUS, AFFECTIO, SCIENTIA, SENSUS,
POSITIO; HAEC ENIM OMNIA QUAE DICTA SUNT HOC IPSUM QUOD SUNT ALIORUM DICUNTUR
ET NON ALITER; HABITUS ENIM ALICUIUS HABITUS EST, ET SCIENTIA ALICUIUS
SCIENTIA, ET POSITIO ALICUIUS POSITIO, ET ALIA QUIDEM SIMILITER. De sensu
quidem et scientia dictum est superius, nunc vero de habitu, dispositione, et
positione dicendum est. Dispositio est ad aliquam rem mobilis applicatio, ut si
quisquam flammae propinquus calcat, ille dispositus dicitur ad calorem, id est,
habens aliquam applicationem coniunctionemque ad calorem. Idem vero est
affectio quod dispositio, ne nouo nomine error oriatur: et ideo dispositio cum
eit quaedam ad aliam rem coniunctio, vel ab alia affectio, facile mobilis est,
celerius etenim permutatur. Habitus autem est dispositionis vel affectionis
firma et non facile permutabilis accessio, ut si quisquam in sole ambulans fuscior
fiat, dispositus ad nigredinem dicitur et nigredine affectus. Sin autem illa
nigredo fortius et immutabiliter corpus infecerit, habitus nominatur: quocirca
habitus est inveterata affectio. Unde omnis habitus dispositio vel affectio
est, non autem omnis dispositio vel affectio habitus. Et ne multa dicenda sint,
hoc quoque constat in habitu et dispositione, quod habitus immutabilis passio
est, dispositio vero non similiter sed affectio quaedam est, et ad aliquam rem
coniunctio, quae potest facile permutari. Positio vero est alicuius rei
collocatio, ut est statio, sessio, inclinatio, accubatio, et alia huiusmodi.
Nam et qui stat quodammodo positus esse dicitur et collocatus. et qui sedet, et
qui accumbit, et qui secundum caeteras positiones est positus appellatur.
Quocirca et statio et sessio et accubatio positiones erunt. Sed quoniam quid
essent dictum est, nunc si sunt ad aliquid videamus, habitum relative dici ea
res probat, quae aliis quoque rebus documento fuit esse relativis, ut est in
sensu atque in scientia. Idcirco enim dictum est sensum sensibilis rei esse
sensum, quod res sensibilis est quae sentiri potest; est ergo habitus habilis
rei habitus. Habilis enim res est quae haberi potest, illius enim rei habitus
est quae haberi potest. Quocirca erit habitus habilis rei habitus sed res
quoque habilis habitu erit habilis, ipso enim habita res quae haberi possunt
habemus. Dispositio quoque eodem modo. Dispositio namque dispositae rei
dispositio est, et disposita res dispositione disposita est. Caloris enim
dispositio calentis, id est, ad calorem dispositi, dispositio est. Eodem modo
dispositus ad calorem caloris dispositione dispositus est: velut si hoc modo
sit dictum, omnis affectio affecti affectio est, et omne affectum affectione
affectum est. Et calor calentis fit calor, et calens calore fit calidum.
Positio quoque relativa est, nam positio positae rei positio est, et posita res
positione posita est, et hoc intelligi convenit secundum priorem habitus et
dispositionis modum. Illa quoque res probat positionem esse ad aliquid, quod
eius species relativae sunt; statio enim stantis rei statio est, et qui stat
statione stat; et de sessione quidem et de accubitu idem dici potest. Quocirca
et habitus et dispositio vel affectio, et positio relativa sunt, et haec omnia
vel similibus vel dissimilibus convenientibus tamen praedicationi casibus
convertuntur. Eorum autem quae secundum casus convertuntur, alia sunt quae
eodem nomine praedicantur, alia vero quae dispari: cum enim dico simile simili
simile est, et aequale aequali aequale est, et dissimile dissimili dissimile
est, eisdem vocabulis 219C eisdemque nominibus tota fit praedicatio. Cum autem
dico duplum medii duplum, vel maius minore maius, disparibus vocabulis facta
est praedicatio. Quoniam vero relativorum definitionem ita proposuit, ut
diceret: ad aliquid vero talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quad sunt aliorum
dicuntur, vel quomodolibet, aliter ad aliud; quid esset hoc ipsum quod sunt
aliorum dicuntur, iam diximus nunc quid sit; quod ait, vel quomodolibet aliter
ad aliud, requirendum est. Quod ipse Aristoleles couvenientibus in ordine
probat exemplis; ait enim: AD ALIQUID ERGO SUNT QUAECUMQUE ID QUOD SUNT ALIORUM
DICUNTUR VEL QUOMODOLIBET ALITER AD ALIUD; UT MONS MAGNUS DICITUR AD MONTEM
ALIUM (MAGNUM ENIM AD ALIQUID DICITUR), ET SIMILE ALICUI SIMILE DICITUR, ET
OMNIA 219D TALIA SIMILITER AD ALIQUID DICUNTUR. EST AUTEM ET ACCUBITUS ET
STATIO ET SESSIO POSITIONES QUAEDAM, POSITIO VERO AD ALIQUID EST; IACERE AUTEM
VEL STARE VEL SEDERE IPSA QUIDEM NON SUNT POSITIONES, DENOMINATIVE VERO EX HIS
QUAE DICTAE SUNT POSITIONIBUS NOMINANTUR. Quoniam accubitus et statio et sessio
positiones dicuntur, et quonism omnis positio ad uliquid est, sufficienter
superius comprehensum est. Nunc vero quid sit quod ait, vel quomodolibet aliter
ad aliud, expediemus, in relatione per quam dicimus filius patris filius, nulla
coniunctio mista est, nisi tantum sola casuum vis praedicationis huius membra
coniungit. Cum autem dico montem magnum, ad alium referens paruam, ita propono,
mons magnus, ad montem paruum, et mons paruus ad magnum, hic nullorum casuum
vis: quamquam enim accusativus videtur esse permistus, tamen ille huius
relationis vim non tenet sed praepositio quae ad accusativum datur; cum enim
dico, mons magnus ad paruum montem, praepositio sola est quae vim huius
continet relationis, ut si quis dicat magnus mons paruum montem, nihil
significet definitum. Quocirca quamvis accusativus casus in hac propositione
sit, non tamen hic vim casus tenet sed praepositio; atque hoc est quod ait, vel
quomodolibet aliter ad aliud, ut quoniam superius secundum casus relationes
fieri dixerat, erant autem quaedam relationes quae nullis casibus tenerentur,
adiecit hoc, vel quomodolibet aliter ad aliud, ac si diceret: Omnis relatio aut
casibus fit, quod per hoc demonstravit quod ait, quaecumque id quod sunt
aliorum dicuntur, aut praeter casus sunt, quod haec sententia docet, vel
quomodolibet aliter ad aliud, atque haec hactenus. Sed cum positio sit ad
aliquid, et sint species eius relativae (sessio enim et statio relativa sunt)
sedere et stare nulla relatio est. Stare namque et sedere de statione et
sessione denominative dicuntur. Omnis autem denominatio non est id quod est ea
res de qua nominatur, ut grammaticus, non enim idem est quod grammatica de qua
nominatus est. Quocirca si sedere de sessione, et stare de statione
denominativum est, sessio vero et stati relativa sunt sedere et stare, quae a
relativis denominativa sunt, relativorum genere non tenentur. Et universaliter,
quidquid ex quibuslibet positionibus 220C denominatur, illud non ad relativa
sed ad praedicationem quae situs dicitur reduci potest. INEST AUTEM ET
CONTRARIETAS IN RELATIONE, UT VIRTUS MALITIAE CONTRARIUM EST, CUM SIT UTRUMQUE
AD ALIQUID, ET SCIENTIA INSCIENTIAE. NON AUTEM OMNIBUS RELATIVIS INEST
CONTRARIETAS; DUPLICI ENIM NIHIL EST CONTRARIUM, NEQUE VERO TRIPLICI NEQUE ULLI
TALIUM. Quemadmodum in substantia vel quantitate si eorum esset proprium
contraria suscipere rimatus est, ita quoque nunc in relativis de contrarietate
considerat, utrum relativorum sit proprium contraria posse suscipere, et
quoniam virtus et vitia utraque sunt habitus, virtus enim est mentis affectio
in bonam partem, et difficile commutabilis, vitium affectio in malam partem,
ipsa quoque difficile mobilis et diuturnitate perdurans: quoniam igitur et
vitium et virtus habitus sunt, omnis autem habitus ad aliquid esse monstratus
est (habilis enim rei habitus est) erunt virtus atque vitium relativa sed haec
contraria sunt, igitur relativa contraria suscipere non recusant. Sed si dicat
quis: quid causae est ut virtutem atque vitium ipsumque habitum paulo post
inter qualitates numeret? Atqui ut alia significatione una res diversis
generibus supponatur, nihil prohibet, Socrates namque in eo quod est Socrates
substantia est, in eo quod pater vel filius ad aliquid; ita ad aliud atque ad
aliud ducta praedicatione eamdem rem sub diverso genere nihil poni prohibet.
Habitus quoque et virtus et vitium eodem modo est. Potest enim in 221A
qualitate poni habitus quod ex eo quales homines nuncupentur, habentes enim
dicimus aliquos rei habitus retinentes. Virtus quoque qualitas est idcirco quod
ex eo boni homines dicuntur et secundum illam qualitatem, id est bonitatem,
quales homines, id est bonos homines nuncupamus; similiter autem et vitium.
Ipse quoque habitus ad aliam praedicationem dictus fit iterum relativus: quod
enim habitus habilis rei habitus est, ad aliquid est; et quod alicuius virtus
est, ad aliquid virtus est, et quod alicuius vitium est, ad aliquid quoque
ipsum est. Ergo nihil impedit easdem res ad aliud atque aliud versas diversae
praedicationi substitui. Ipsum vero ad aliquid praeter ullum aliud
praedicamentum intelligere non possumus, ut patrem et filium, dominum et servam
secundum 221B substantiam consideramus. Nam et qui dominus et qui seruus est,
substantia est. Duplum et triplum secundum quantitatem, haece nim in quantitate
consistunt, scientia vero et inscientia secundum qualitatem. Secundum enim has
quales dicimur, scientes scilicet atque inscii. Quocirca quoniam praeter aliud
praedicamentum per se relativa nullus intelliget, secundum ea praedicamenta de
quibus intelligitur relatio, secundum ea dicitur contraria posse suscipere: ut
Socrates ipse quidem substantia est sed substantia contrarium non recipit.
Pater vero alque filius secundum substantiam praedicatur, non est enim pater
atque filius nisi in substantia sit. Quocirca quoniam secundum substantiam
dicitur, contrarietate caret. Rursus duplum vel dimidium secundum quantitatem
dicitur, quantitas vero contraria non habere monstrata est; igitur nec duplum
atque dimidium contrariis pugnat. Qualitas vero recipit contrarietatem; bonum
enim et malum secundum qualitatem opponuntur, bonum igitur et malum contrariis
non carent. Igitur secundum quae praedicamenta relativa dicuntur, si illa
suscipiunt contraria, et relatio suscipit. Sin vero illa prius repudiant
contrarietatem, nec illud ad aliquid quod secundum ea dicitur ulla unquam
contrarietate dividitur. Quare habere contraria relationis proprium non est,
nam neque in sola relatione est (habet enim hoc quoque qualitas), nec in
omnibus ad aliquid considerari potest. Quae enim secundum talia praedicamenta
dicuntur ad aliquid quae non recipiunt contrarietatem, ut secundum substantiam
pater et filius, vel secundum quantitatem duplum et medium, in talibus
relativis contraria nullo modo reperiuntur. Quod vero neque soli neque omnibus
inest, hoc proprium non est; non est igitur proprium relationis habere
contraria. VIDENTUR AUTEM ET MAGIS ET MINUS RELATIVA SUSCIPERE; SIMILE ENIM
MAGIS ET MINUS DICITUR, ET INAEQUALE MAGIS ET MINUS DICITUR, CUM UTRUMQUE SIT
RELATIVUM (SIMILE ENIM ALICUI SIMILE DICITUR ET INAEQUALE ALICUI INTEQUALE).
NON AUTEM OMNIA SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS; DUPLEX ENIM NON DICITUR MAGIS ET MINUS
DUPLEX, NEC ALIQUID TALIUM. Quaeritur nunc an relationis sit proprium suscipere
magis et minus; sed in hoc illa ratio servatur, quemadmodum in contrariis
dictum est. Quoniam quaecumque secundum ea dicuntur quae contraria non
recipiunt, ipsa quoque contrariis carent. In hoc vero cum secundum quantitatem
dicatur aequale et inaequale, suscipit et magis et minus. Dicitur enim magis
aequale et minus aequale. Eodem modo et simile, magis simile et minus simile
dicitur. Sed si forte quis dicat: cur cum quantitatis sit dici aequale et
inaequale, et quantitas magis atque minus non suscipiat, aequale et inaequale
et intensione crescat et remissione minuatur? Dicendum est quoniam quemadmodum
substantia ipsa per se in eo quod substantia est non est proprium, ipsi tamen
proprium est contraria posse suscipere, ita et in quantitate consideratur,
proprium enim est, non hoc ipsum cuius est proprium sed quaedam alia
extrinsecus qualitas passioque. Passio enim qualitatis est, et quaedam qualitas
aequale et inaequale dici potest: quod quoniam non est idem proprium quod est
illud cuius est proprium, et aequale vel inaequale dici, non est quantitas
cuius est proprium sed quaedam qualitas et passio quantitatis. Haec autem
dicitur ad aliquid, ipsum enim quod est alterius dicitur, aequale enim aequali
aequale dicimus, et similiter simile similis simile. Sed non capiunt omnia
relativa magis et minus. Nullus enim potest dicere magis et minus duplum esse
aliquid: nam sive denarius ad quinarium comparetur, sive quaternarius ad
binarium, aeque uterque duplus est, aeque uterque medietas. Qualitas quoque
recipit magis et minus, dicimus enim magis album et minus album. Quare quoniam
neque omni relationi neque soli inest suscipere magis et minus, et per
qualitatem relatio suscipit et magis et minus, relationis proprium non est
suscipere magis et minus. OMNIA AUTEM RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR, UT
SERUUS DOMINI SERUUS DICITUR ET DOMINUS SERUI DOMINUS, ET DUPLUM DIMIDII DUPLUM
ET DIMIDIUM DUPLI DIMIDIUM, ET MAIUS MINORE MAIUS ET MINUS MAIORE MINUS; SIMILITER
AUTEM ET IN ALIIS. SED CASU ALIQUOTIENS DIFFERT SECUNDUM LOCUTIONEM, UT
SCIENTIA SCIBILIS REI DICITUR SCIENTIA ET SCIBILE SCIENTIA SCIBILE, ET SENSUS
SENSIBILIS SENSUS ET SENSIBILE SENSU SENSIBILE. Clara haec est proponentis et
non inuoluta sententia. Dicit enim omnia relativa ad convertentia dici, quod
ipse propriis patefecit exemplis. Omne enim ad aliquid ita ad aliud
praedicatur, ut illud ad quod praedicatur videatur posse converti, et hoc est
quod ait: OMNIA RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR. Converti autem est, ut si
prima res dicitur ad secundam, secunda rursus dicatur ad primam. Ponatur enim
primus pater, secundus filius, et dicatur hoc modo, pater filii pater est; id
rursus converti potest, ut prius ponamus filium, et talis sit praedicatio,
filius patris filius. Ergo pater ad talem dicitur, id est ad filium qui
convertitur: et filius qui dicitur ad patrem, ad talem rem dicitur, quae ipsa
quoque convertitur, ut de filio praedicetur. Omniaque relativa hoc modo sunt,
omne enim relativum ad tale aliquid praedicatur quod ipsum in praedicatione
converti possit. Sed nec omnia dicuntur secundum eamdem vocis prolationem. Alia
enim sunt quae eisdem casibus convertuntur, ut dictum est, pater enim filii
pater est, et filius patris filius est. Alia vero quae non eisdem, ut scientia
scibilis rei scientia est: hic genitivus est medius. Scibile autem scientia
scibile est: hic septimus praedicationem tenet. Alia vero nullo (ut supra
dictum est) casu coniuncta sibimet convertuntur, ut mons magnus ad paruum dicitur,
et paruus ad magnum. Ergo OMNIA RELATIVA AD CONVERTENTIA DICUNTUR, quamvis non
eisdem casibus convertantur, quod ipse ait dicens: SED CASU ALIQUOTIENS DIFFERT
SECUNDUM LOCUTIONEM. Quod vero addidit nimis diligenter adiectum est. AT VERO
ALIQUOTIENS NON VIDEBITUR CONVERTERE NISI CONVENIENTER AD QUOD DICITUR
ASSIGNETUR SED PECCET IS QUI ASSIGNAT; UT ALA SI ASSIGNETUR AVIS, NON
CONVERTITUR UT SIT AVIS ALAE; NEQUE ENIM CONVENIENTER PRIUS ASSIGNATUM EST ALA
AVIS; NEQUE ENIM IN EO QUOD AVIS, IN EO EIUS ALA DICITUR SED IN EO QUOD ALATA
EST (MULTORUM ENIM ET ALIORUM ALAE SUNT, QUAE NON SUNT AVES); QUARE SI
ASSIGNETUR CONVENIENTER, ET CONVERTITUR; UT ALA ALATI ALA, ET ALATUM ALA
ALATUM. ALIQUOTIENS AUTEM FORTE ET NOMINA FINGERE NECESSE ERIT, SI NON FVERIT
POSITUM NOMEN AD QUOD CONVENIENTER ASSIGNETUR; UT REMUS NAVIS SI ASSIGNETUR,
NON ERIT CONVENIENS ASSIGNATIO (NEQUE ENIM IN EO QUOD EST NAVIS, IN EO EIUS
REMUS DICITUR; SUNT ENIM NAVES QUARUM REMI NON SUNT); QUARE NON CONVERTITUR;
NAVIS ENIM NON DICITUR REMI. SED FORTE CONVENIENTIOR ASSIGNATIO ERIT SI SIC
QUODAM MODO ASSIGNETUR, REMUS REMITAE REMUS, VEL ALIQUO MODO ALITER DICTUM SIT
(NOMEN ENIM NON EST POSITUM); CONVERTITUR AUTEM SI CONVENIENTER ASSIGNETUR
(REMITUM ENIM REMO REMITUM EST). SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS, UT CAPUT
CONVENIENTIUS ASSIGNABITUR CAPITATI QUAM SI ANIMALIS ASSIGNETUR; NEQUE ENIM IN
EO QUOD ANIMAL EST CAPUT HABET (MULTA ENIM SUNT ANIMALIUM CAPITA NON HABENTIA).
Supra iam de relativorum conversione proposuit, dixitque quidquid est ad
aliquid, vel eisdem casibus vel dissimilibus, tamen ad convertentia dici: hoc
vero idcirco evenit quod omne ad aliquid esse suum ex alterius habitudine et
comparatione trahit; quodsi utraque secundum ad aliquid sint opposita, ad
aliquid nuncupantur aequam vim vocabuli nuncupationemque sortita. Nam si pater
et filius utrique ad aliquid sunt, si pater ad filium praedicatur, quoniam ad
aliquid est, fllius quoque, quia ad aliquid est, ad quoddam aliud praedicabitur
sed nullius est filius nisi patris. Ergo haec vocabula ex alterutra
nuncupatione principium sumunt. Quocirca quae sibi invicem substantiam donant,
recte ad se invicem praedicantur, et hoc quidem in omnibus relativis constat
intelligi. Sed huiusmodi conversio non uno modo, nec quomodolibet fieri potest;
nisi enim convenienter quaelibet illa res ad id quod dicitur praedicetur,
huiusmodi conversio nulla ratione convertitur. Cum enim dicatur caput animalis
caput dici non potest, animal capitis animal. Ergo ita redditum nulla ratione
convertitur. Atque hoc est quod ait, non videri in omnibus relativis posse
converti, nisi convenienter ad quod dicitur assignetur. Si enim peccet is qui
assignat, ut non convenientem praedicationem faciat, conversio non procedit;
quae tamen est ipsa convenientia qua possint semper relativa converti,
huiusmodi est. Cum enim dico alam avis esse alam, non convertitur, ut avis ala
sit avis, idcirco quod non est convenienter facta praedicatio: non enim in eo
quod avis est, in eo habet alam; multa enim sunt quae habent alam, aves tamen
nullo modo nominantur, ut apes sunt et uespertitiones, et quidquid est aliud
tale, habere quidem dicimus alas, eas tamen aves non dicimus. Quare non in eo
quod avis est, in eo est eius ala sed in eo quod alata est; idcirco enim alam
habet, quoniam alata est: et quidquid fuerit alatum, alas habebit. Quare ita
facta praedicatio illam conversionem retinet atque custodit, ala enim alati ala
est, et alatum ala alatum est. Eodem quoque modo de capite: si quis dicat caput
animalis est caput, non convenienter vim praedicationis aptabit; non enim in eo
quod animal est, in eo habet caput, multa enim sunt animalia quae capite
carent, ut ostrea, et conchylia, et caetera huiusmodi. Igitur dicendum est
caput capitatae rei esse caput, et capita tam rem capite esse capitatam. Videsne
quemadmodum conveniens praedicatio aiternam in se vocabuli conversionem
reuersionemque reddiderit? Ita quoque speculandum est et de alio exemplo quod
ipse proposuit. Remus enim si navis remus dicatur, nullo modo convertitur, ut
navis remi navis esse nominetur. Sunt enim quaedam naves quae remis penitus non
utuntur, ut lintres quas solo subigunt conto, et idcirco non convertitur.
Dicendum est igitur remum remitae rei esse remum, et remitam rem remo esse remitam.
Necesse quoque erit nomen fingere, ei positum non sit: nam quemadmodum filius
patris filius, et pater filii pater, reciproca conversione praedicantur, et
utrumque nomen in usu est, sic, si defuerit nomen, ipse tibi aliquid debebis
effingere, ut in eo quod est, ala alati ala; alatum enim noviter factum est, et
nunquam antedictum. Quo autem modo possimus nomina ipsa confingere, quoniam
necessarium esse posuimus, artem quoque componendi sequenti ordine
demonstremus. Sed hoc faciendum est, si prius illud purgavero, quod quidam
contra Aristotelem culpandi studio ponunt. Aiunt enim non esse solius
relationis ad convertentiam dici. Si quis enim sic dicat: cum sol super terram
est, dies est, et cum dies est super terram, sol est, recipiunt haec quoque conversionem,
quae confessa, a relativorum definitione segregata sunt. Non igitur in solis
relativis, inquiunt, cadit ista conversion Sed Iamblicus duas huius rei
protulit solutiones, unam peruacuam, aliam vero perforem. Ait enim nihil
officere ad Aristotelis sententiam, si et alia convertantur; non enim inquit
Aristoteles solis hoc relativis esse sed, omnibus namque hoc relativis inest,
nec ulla ratione negari potest: quocirca quoniam non dixit Aristoteles solis
hoc inesse relativis, illorum quaestio huius praeclari philosophi sententiam
non moratur. Sed hoc potius accidentis est quam naturae, et ad aliud quodammodo
refugium concurrentis potius quam ex ipsa Aristotelis auctoritate dictorum eius
aliquod propugnaculum comparantis. Aliam vero attulit causam prorsus gravem:
ait enim proprium esse hoc relativorum, non secundum suam nuncupationem sed
secundum aliquam habitudinem, eodem modo converti. Qui enim dicit cum sol est
super terram, dies est, et cum dies est, sol est super terram: nullam
habitudinem monstrat sed tantummodo consequentiam ostendit. Consequitur enim super
terram solem esse cum dies est, et cum sol super terram cursus agat, diem esse;
cum vero aliquis dicit filius patris filius, et pater filii pater, habitudinem
et comparationem et quodammodo continentiam utrorumque declarat. Atque hoc
quoque in alia quavis relatione spectare licet. Quocirca quoniam omnia ad
aliquid secundum quamdam ad se invicem habitudinem continentiamque dicuntur,
secundum continentiam quoque et habitudinem eorum conversio facienda est, qua
in re nos quoque graviter dicentis Iamblici auctoritati concedimus. Nunc vero
quae sit ars fingendi nomina sicubi desunt, dicendum videtur, quam ipse Aristoteles
his verbis tradit. SIC AUTEM FACILIUS FORTASSE SUMETUR QUIBUS NOMEN NON EST
POSITUM, SI AB HIS QUAE PRIMA SUNT ET AB HIS AD QUAE CONVERTUNTUR NOMINA
PONUNTUR, UT IN HIS QUAE PRAEDICTA SUNT AB ALA ALATUM, A REMO REMITUM. OMNIA
ERGO QUAE AD ALIQUID DICUNTUR, SI CONVENIENTER ASSIGNENTUR, AD CONVERTENTIA
DICUNTUR. Quoniam sunt quae ita dicuntur ad aliquid, ut nisi convenienter
aptentur conversio nulla sit, in omnibus autem ad aliquid conversionem
exspectari necesse est, quae sit haec convenientia, et quemadmodum assignari relationes
oporteat, ipse demonstrat. Si quid enim dicitur ad aliquid quod converti non
possit, ab ipso quod dicitur si denominatio fit, mox convertitur: ut ala
dicitur avis, et recta quidem est haec praedicatio sed ad naturam relationis
incongrua. Nunc igitur quoniam dici non potest avis alae, dicitur autem ala
avis, ab ipsa praedicatione, quae ad aliud praedicatur, si denominatio fit, mox
redit consueta conversio relativis. Nam cum dicitur ala avis, ut dicatur avis
alae, inconveniens est; si vero ex ala fiat denominatio, ut dicatur ala alati,
sic conversio manet. Alatum enim ala alatum esse dicimus, sicut alam alati esse
alam. Et hoc idem in remo evenit. Nam quoniam remus navis dicitur, et remi
navis ut sit ulla ratione convertitur, si ex remo sit denominatio, statim
reddit ex more conversio. Dicimus enim esse remum remitae rei esse remum, et
hoc illi convertitur. Remita enim res remo remita est. Ergo ex eo quod prius
dicitur, nomen fingendum est, sicut ex eo quod est ala, quoniam prius ad avem
non dicitur, quia avis ad alam non convertitur, denominatio facta est, ut
diceretur alatum. Atque hoc est quod ait, si ab his quae prima sunt his ad quae
convertuntur nomina ponantur. Prima namque praedicatio est ab ala. Dicimus enim
alam avis, et hoc quaerimus ut ad alam praedicatio convertatur. Ergo ab eo quod
prius dicitur, illi ad quod convertitur nomen fingendum est, ut ea quae prius dicitur
ala, rei ad quam convertitur sic ut convenienter aptetur, fingendum est nomen
alatum, quod ipsum ex ala denominatum est, atque hoc idem et in caeteris
relativis licet intelligi. NAM SI AD QUODLIBET ALIUD ASSIGNENTUR ET NON AD
ILLUD DICANTUR, NON CONVERTUNTUR. DICO AUTEM QUONIAM NEQUE IN HIS QUAE CONFESSE
CONVERSIM DICUNTUR ET IN QUIBUS NOMEN EST POSITUM, NIHIL CONVERTITUR, SI AD
ALIQUID EORUM QUAE SUNT ACCIDENTIA ASSIGNETUR ET NON AD ILLUD DICATUR; UT
SERUUS SI NON DOMINI ASSIGNETUR SED HOMINIS VEL BIPEDIS VEL ALICUIUS TALIUM,
NON CONVERTITUR (NON ENIM ERIT CONVENIENS ASSIGNATIO). Aliud quoque argumentum
dedit, si relatione convenieiiter non reddantur, non posse converti. Fortasse
enim quis dicat alam et caput non esse ad aliquid: quod si quis hoc quoque
concedat, illud tamen nullus negare poterit, quin seruus aut filius semper ad
aliud praedicentur. Ergo in hac quoque re, quas confessae relativa est, perit
relationis propria conversio, si non convenienter et ad illud ad quod proprie
dicitur assignetur. Nam cum sit ad aliquid seruus, nisi domini reddatur, id
est, ad id ad quod convenienter dicitur, nulla hac ratione conversio est.
Dicatur ergo seruus hominis, vel seruus bipedis, non convertitur, ut dicat quis
bipedem esse serui, aut hominem esse serui. Eodem quoque modo de filio. Ergo
quaecumque sunt extrinsecus, si ad ea id quod est ad aliquid praedicetur, nulla
conversio est. Quod autem ait accidentia, non quod homo sit accidens, aut
bipes, differentia hominis accidenter insit sed interdum consuetudinis
Aristotelicae est, quae secundo loco et extrinsecus praedicantur, dicere
secundum accidens praedicari. Seruus autem prius ad hominem est, secundo vero
loco ad hominem. Idcirco enim quod dominus homo est, ideo seruus ad hominem
dicitur. Et idcirco quia dominus bipes est, ideo seruus bipedis dicitur. Ergo
secundum accidens dixit secundo loco, volens ostendere extraneam et non
convenientem fieri praedicationem, si quis ad hominem vel bipedem servam et non
ad dominum referat. Manifestum igitur est quoniam in bis quoque quae confessa,
sunt ad aliquid, et in quibus nomina sunt. Nomen enim et serui et domini in usu
est, non quemadmodum in remo aut in ala, ubi neque alatum neque remitum nomen
fuit, nisi ipse fingeret Aristoteles. Cum ergo haec ita sint, manifestum est
quoniam si non convenienter aptarentur, conversionem praedicatio non teneret. AMPLIUS,
SI CONVENIENTER ASSIGNETUR AD ID QUOD DICITUR, OMNIBUS ALIIS CIRCUMSCRIPTIS
QUAECUMQUE ACCIDENTIA SUNT, RELICTO VERO SOLO ILLO AD QUOD ASSIGNATUM EST,
SEMPER AD IPSUM DICETUR; UT SI SERUUS AD DOMINUM DICITUR, CIRCUMSCRIPTIS
OMNIBUS QUAE SUNT ACCIDENTIA DOMINO, UT ESSE BIPEDEM VEL SCIENTIAE
SUSCEPTIBILEM VEL HOMINEM, RELICTO VERO SOLO DOMINUM ESSE, SEMPER SERUUS AD
ILLUD DICETUR; SERUUS ENIM DOMINI SERUUS DICITUR. SI AUTEM NON CONVENIENTER
REDDATUR AD ID QUOD DICITUR CIRCUMSCRIPTIS OMNIBUS ALIIS, RELICTO VERO SOLO AD
QUOD REDDITUM EST, NON DICETUR AD ILLUD; ASSIGNETUR ENIM SERUUS HOMINIS 227A ET
ALA AVIS, ET CIRCUMSCRIBATUR AB HOMINE ESSE DOMINUM; NON ENIM IAM SERUUS AD
HOMINEM DICITUR (CUM ENIM DOMINUS NON SIT, SERUUS NON EST); SIMILITER AUTEM ET
DE AVI, CIRCUMSCRIBATUR ALATAM ESSE; NON ENIM IAM ERIT ALA AD ALIQUID (CUM ENIM
NON SIT ALATUM, NEC ALA ERIT ALICUIUS). QUARE OPORTET ASSIGNARE AD ID QUOD
CONVENIENTER DICITUR; ET SI SIT NOMEN POSITUM, FACILIS ERIT ASSIGNATIO; SI
AUTEM NON SIT, FORTASSE ERIT NECESSARIUM NOMEN FINGERE. QUOD SI ITA REDDANTUR,
MANIFESTUM EST QUONIAM OMNIA RELATIVA CONVERSIM DICUNTUR. Aliud quoque validum
addidit argumentum in omni secundum ad aliquid, praedicatione solam esse
assignationis convenientiam requirendam. Quo enim permanente cunctis aliis
pereuntibus relativorum praedicatio constat, et quo pereunte cunctis aliis
permanentibus, ad aliquid praedicatio non manet, illud est ad quod convenienter
nominis relatio referatur. Qui enim dominus est, idem ei homo est, idemque
bipes, idem quoque scientiae perceptibilis. Ad quodlibet igitur horum seruus
non praedicabitur, si dominus non sit; quod si dominus sit, etiamsi quodlibet
horum pereat, nihil impedit praedicationem. Praedicetur enim seruus ad dominum,
et ab eo caetera perimantur. Pereant enim ab eo quod est homo, ac bipes, quod
scientiae perceptibilis, his omnibus pereuntibus, dominus solus permaneat;
caeteris igitur pereuntibus, seruus tamen nihilominus dicitur ad dominum, ad
hominem vero non dicitur, pereunte enim domini nomine, serui ad hominem nulla
praedicatio est, quod si ad dominum seruus non referatur, pereatque domini
nomen, omnibus aliis manentibus, non erit praedicatio. Auferatur enim dominus
maneat homo, et bipes, et scientiae perceptibilis, non potest dici seruus
hominis, vel seruus bipedio. Domino enim non manente seruus interit: quare
manente domino ad quod seruus convenienter aptatur, cunctis aliis pereuntibus,
praedicatio manet; sublato vero domino, ad quem est conveniens praedicatio,
cunctis aliis manentibus praedicatio non est. Eodem modo etiam de ala; nisi
enim ad alatum referatur, cunctis aliis manentibus integra praedicatio non est.
Adeo non solum non convertitur sed nec praedicatio ulla erit, nisi relatio ei
ad quod convenienter dicitur assignetur. Simul etiam haec quoque ars est et via
noscendi, cum in naturamulta sunt, ad quod potissimum relatio praedicetur. Nam
cum in domino sit, et homo, et animal, et disciplinae perceptibile, et bipes,
in seruo quoque idem, ad quod horum aut domini nomen aut serui referre
possimus, sic ostenditur. Qua enim re manente sublatis caeteris praedicatio
valet, et qua re sublata creteris manentibus, intercipitur praedicatio ad illud
relatio rectissime praedicatur. His igitur positis totius argumenti vim
sententiumque concludit, ait enim: omnia quaecumque ad aliquid sunt aequa
praedicatione converti: hoc autem huiusmodi est. Quaecumque enim ad se invicem
aequaliter praedicantur, et conversione facta retorquentur, illa aequali natura
et dimensione fundata sunt, ut sunt propria et species. Relativa quoque ut
convertantur, aequalia esse oportet. Nam si una res amplior, alia fuerit minor,
conversionem non habent, nam in eo quod est ala avis, minus est avis ala, multa
enim sunt quae alas habent, et aves non sunt, atque ideo conversio non fit. Et
in eo quod est remus navis, maior est navis remo, multae enim naves sunt quarum
remi non sunt; quare in his nulla potest esse conversio. Si vero sint aequalia
ut filius alque pater, conversio non fugit. Nunquam enim est filius nisi
patris, et rursus nunquam pater est nisi filii. Quocirca aequalia esse oportet
quaecumque ad aliquid praedicantur. Horum vero si nomen sit pusitum, positis
nominibus uti oportet. Si vero nomen positum non sit, ex his quae in prima
praedicatione sunt (ut superius dictum est) nomen oportet effigere. Quod si ita
reddantur ut omne ad aliquid convenienter ad quod dicitur praedicetur, et
aequalis erit praedicatio, et mox conversionis reciproca natura subsequitur.
Constat igitur omnia relativa ad convertentia dici. His aliud proprium iungit. VIDETUR
AUTEM AD ALIQUID SIMUL ESSE NATURA. ET IN ALIIS QUIDEM PLURIBUS VERUM EST;
SIMUL ENIM EST DUPLUM ET DIMIDIUM, ET CUM SIT DIMIDIUM DUPLUM EST, ET CUM SIT
SERUUS DOMINUS EST; SIMILITER AUTEM HIS ET ALIA. SIMUL AUTEM HAEC AUFERUNT SESE
INVICEM; SI ENIM NON SIT DUPLUM NON EST DIMIDIUM, ET SI NON SIT DIMIDIUM DUPLUM
NON EST; SIMILITER ET IN ALIIS QUAECUMQUE TALIA SUNT. Illa simul esse dicuntur
quaecumque talia sunt, ut uno posito quolibet aliud necessario subsequatur, st
uno quolibet perempto aliud modis omnibus interimatur, ut pater et filius. Nam
cum pater est, filium quoque esse necesse est; cum sit filius, pater est.
Rursus si pereat filius, patrem quoque perire manifestum est, non quod pareat
ipsa substantia, ut pereunte Hectore Priamus pereat sed perit ipsa relatio.
Ergo quoniam vel interempto patris nomine, filii nomen perit, sublato quoque
filli nomine nomen patris perit. Posito etiam patre in substantiaque
constituto, filii quoque nomen infertur, et posito filii nomine sequitur patris
et a patris nomine nunquam separatur, idcirco pater et filius simul esse
dicuntur. Ergo simul ea sunt quae se invicem vel interimunt vel inferunt, et de
his quidem ipse posterius tractat. Nunc autem hoc quoque inesse relativis
exposuit, dicens relativis quoque esse ut simul sint; nam cum duplum sit,
dimidium est, et cum dimidium, duplum. Huius autem argumentum est, quod
interempto duplo dimidium perit. Rursus quoque duplo constituto, dimidium
constituitur. Igitur quoniam duplum atque dimidium relativa sunt, et haec simul
sunt natura, id est ipsa essentia, et hoc manifestum est quoque relativis
accidere, ut simul natura ease videantur. Idem quoque est in eo quod est seruus
et dominus. Nam quoniam alterutris interemptis uterque deperit, et alterutro
constituto uterque subsistit, constat seruum atque dominum cum sint ad aliquid
simul esse natura. Sed haac ita sunt, ut sint quidem in relativis sed omnibus
his quae sunt ad aliquid non aequentur. Sunt enim quaedam relativa quorum unum
prius natura sit, quod ipse rursus adiecit. NON AUTEM IN OMNIBUS RELATIVIS
VERUM VIDETUR ESSE SIMUL NATURALITER; SCIBILE ENIM SCIENTIA PRIUS ESSE
VIDEBITUR; NAMQUE IN PLURIBUS SUBSISTENTIBUS IAM REBUS SCIENTIAS ACCIPIMUS; IN
PAUCIS ENIM VEL IN NULLIS HOC QUISQUE PERSPICIET, SIMUL CUM SCIBILI SCIENTIAM
FACTAM. Proposuit non in omnibus relativis esse hoc, ut videantur simul esse
natura; hoc autem probat ex his, quod quoniam scientia ad aliquid est (scibilis
enim rei scientia dicitur), non poterit esse scientia, nisi sit res aliqua quae
sciri possit. Hanc autem primam esse necesse est, ut in matheseos disciplina.
229B Scimus enim triangulum tres interiores angulos duobus rectis angulis
aequos habere. Unde necesse est prius fuisse quod sciri posset, postea vero ad
hanc rem aptam fuisse notitiam. Atque hoc est quod ait: NAMQUE IN PLURIBUS
SUBSISTENTIBUS REBUS SCIENTIAS ACCIPIMUS. Prius enim rebus constitutis et quasi
praepositis scientiae ratio sequitur. Quare non est in omnibus relativis simul
esse natura. Nam cum scientia et scibile relativa sint, antiquius est scibile
quam scientia. Quod vero interposuit, in pauois enim vel nullis hoc quis
perspiciet simul cum scibili scientiam factam, tale est. Quasdam namque res
animus sibi ipse confingit, ut chimeram, vel centaurum, vel alia huiusmodi,
quae tunc sciuntur, cum ea sibi animus finxerit. Tunc autem esse incipiunt,
quando primum in 229C opinione versantur. Tunc igitur sciuntur, cum in opinione
versata sint, et haec simul habent esse et sciri. Nam quoniam in opinione
nascuntur, mox esse incipiunt sed cum in ratione sunt, tunc eorum scientia
capitur. Igitur mox ut fuerint, mox sciuntur, et est eorum scientia cum
eorumdem essentia coniuncta. Namque antequam chimera fingeretur, sicut ipsa in
nulla opinione fuerat, ita quoque eius scientia non erat. Postquam vero ipsa
animarum imaginatione constituta est, eius quoque cum ipsa imaginatione
scientia consecuta est: atque ideo ait in paucis hoc posse perspici, ut simul cum
scientia scibile sit, ut in hac eadem chimera, quae cum sit scibilis, cum
scientia nata est. Sed quoniam nihil quod in substantia non permanet, neque in
veritate consistit, sciri potest (scientia enim est rerum quae sunt
comprehensio veritatis), et quidquid sibi animus flngit, vel imaginatione
reperit, cum in substantia atque veritate constitutum non sit, illud posse
sciri non dicitur, atque ideo non est eorum scientia ulla quae sola
imaginatione subsistunt. Idcirco itaque dubitans dixit, in paucis enim vel
nullis. Haec enim ipsa pauca ita quisque reperiet, ut si ad veram rationem
examinationemque contenderit, nulla esse perpendat. Quod si quisquam chimerae
aliqua esse scientiam dicat, quae non est, quamquam hoc falsum sit, tamen hoc
quoque concesso pauca erunt in quibus scientia cum scibili simul natura sit.
Multis enim antepositis et constitutis scientia nascitur. Quocirca non in
omnibus relativis verum est, ut simul esse natura dicantur: et sicut falsum
illud est, in nullis hoc esse relativis, ita falsum est rursus in omnibus. Sed
hunc tractatum longius lexit. AMPLIUS SCIBILE SUBLATUM SIMUL AUFERT SCIENTIAM,
SCIENTIA VERO NON SIMUL AUFERT SCIBILE; NAM, SI SCIBILE NON SIT, NON EST
SCIENTIA, SI SCIENTIA VERO NON SIT, NIHIL PROHIBET ESSE SCIBILE; UT CIRCULI
QUADRATURA SI EST SCIBILE, SCIENTIA QUIDEM EIUS NONDUM EST, ILLUD VERO SCIBILE
EST. Diximus illa esse simul, quaecumque alterutro constituto, vel alterutro
interempto, simul utraque constituerentur, vel etiam perimerentur. Constituto
enim ut sit pater, constituetur esse filius, et pater simul infert substantiam
filii. Eodem quoque modo filius simul infert vocabulum patris, non est enim
filius nisi patris. Eodem quoque modo altero interempto utrumque perire necesse
est, alterum autem altero prius multis dicitur modis; sed quod nunc quaerimus
tale est. Nam priora illa esse dicuntur, quae ipsa quidem peremptares alias
tollunt, ipsa vero illata atque constituta simul res alias non inferunt, ut est
unus atque duo. Interempto enim uno, duo quoque pereunt. Unde enim est unius in
duobus geminatio, si unus intereat? Constituto vero atque posito ut sit unus,
nondum duo sunt. Nondum est enim facta unius geminatio. Ergo dicuntur illa
priora esse quaecumque alia simul quidem illata non inferunt sed perimunt
interempta. Scibile ergo et scientiam non esse simul illa res probat, quod si
quis rem scibilem tollat, scientiam quoque sustulerit. Nulla potest enim
scientia permanere, si res quae sciri possit intereat. At si scibile esse
constituas, non omnino scientia consequitur. Infantibus enim ea nobis quae nunc
novimus erant, et in suae naturae substantia permanebant sed eorum apud nos
scientia non erat. Multae quoque sunt artes quas esse quidem in suae naturae
ratione perspicimus, quarum neglectus scientiam sustulit. Multumque ego ipse
iam metuo ne hoc verissime de omnibus studiis liberalibus dicatur. Quocirca si
et scientiam sublatum scibile perimit, et illatum scibile scientiam non infert,
neque constituit, prius est id quod sciri potest quam illud quod comprehendere
videlicet atque complecti notitia. Ipse autem ad hanc rem obscurissimum commodavit
exemplum. Solet enim in geometria huiusmodi esse propositio. Iubemur enim
proposito quattuor laterum spatio, aequale triangulum constituere, et facimus
hoc modo. Sit quattuor laterum spatium a b, oportet ergo a b spatio aequale
triangulum constituere, et ut sit duplum a b spatio c d e f spalium. Ducatur
angularis c t, dico quoniam c d f triangulum aequale est a b spatio, quoniam c
d e f spatium duplum est a b spatio: ab igitur c d e f spatii medietas est,
angularis enim f c totum c d e f spatium medium dividit. Quae autem eiusdem
sunt media, sibi aequalia sunt, c d t igitur et c e f triangulum a b spatio
aequale est. Proposito igitur spatio a b, aequum triangulum constitutum est c d
f, quod oportebat facere. Eodem quoque modo quaesitum est si sit propositum
circulo aequum fieri quadratum. Quadratum ergo est quod aequalibus lateribus
omnes quattuor angulos aequos habet, id est rectos, et Aristotelis quidem
temporibus non fuicse inventum videtur. Post vero repertum est, cuius quoniam
longa demonstratio est, praetermittenda est. Atque hoc est quod ait: VELUT
CIRCULI QUADRATURA: nam sicut manente quadrato, linea per obliquum ducta
triangula figura producitur; ita circulo non mutato circumpositis angulis, qui
et ipsius circuli laleribus; aequaliter diriguntur, quadrati forma consurgit,
quod (ut potuimus) coniectura depinximus. Cum enim alicui circulo aequum
quadratum constituitur, in quadraturam circuli illius mensura redigitur. Nunc
ergo hoc est quod dicit: UT CIRCULI QUADRATURA, id est aequi quadrati ad
circulum constitutio si fieri potest, et si res est quae sciri possit, scientia
quidem eius nondum inventa est. Nondum enim quisquam sub Aristotele equum
quadratum circulo constituerat. Quod si est aliqua eius scientia quae nondum
reperta est, certe prius est quod sciri possit, post vero scientia. Nam cum
posset Aristotele vivo sciri circuli quadratura, nulla tamen adhuc eius
scientia reperta est, atque ideo prius erat quod sciri posset, quam ipsius rei
ulla notitia. AMPLIUS ANIMALI QUIDEM SUBLATO NON EST SCIENTIA, SCIBILIUM VERO
PLURIMA ESSE CONTINGIT. Addit aliud validius argumentum, prius esse scibile
scientia. Illud enim notum est si per desidiam disciplina depereat, interire quidem
scientiam sed scibile permanere. Scibile autem dico quod sciri possit. Quod si
omnino animal non sit, cum quis scire possit omnino non fuerit, scientia quidem
ipsa funditus interibit: nihil tamen probibet esse ea quae permanente animali
possit inquirentis animus scientim ratione complecti. SIMILITER AUTEM HIS SESE
HABENT ET QUAE IN SENSU SUNT; SENSIBILE ENIM PRIUS SENSU ESSE VIDETUR; SUBLATUM
ENIM SENSIBILE SIMUL AUFERT SENSUM, SENSUS VERO SENSIBILE NON SIMUL AUFERT.
SENSUS ENIM CIRCA CORPUS ET IN CORPORE SUNT; SENSIBILI ERGO SUBLATO AUFERTUR
CORPUS (SENSIBILIUM ENIM ET CORPUS EST), CUM AUTEM CORPUS NON SIT SUBLATUS EST
SENSUS; QUARE SIMUL AUFERT SENSIBILE SENSUM. SENSUS VERO SENSIBILE NON; SUBLATO
ENIM ANIMALI SUBLATUS EST SENSUS, SENSIBILE AUTEM PERMANET, UT CORPUS, CALIDUM,
DULCE, AMARUM, ET ALIA OMNIA QUAECUMQUE SUNT SENSIBILIA. Id namque proponit
sensibus inveniri. Dicit enim sensu prius esse sensibile, quod communi priorum
definitione probabile esse constituit. Dictum est namque illa esse priora quae
simul quidem interempta perimerent, non autem simul aliis inferemptis ipsa
deperire, ut orbem solis prius dicimus proprio lumine, Sublato enim orbe, lumen
illud quod ab eo est penitus non manebit; subluto lumine solis, orbis manebit.
Ita quoque nunc in sensibilibus, atque in ipso sensu esse proposuit, sublato
quod sentiri possit, sensus omnino sublatus est. Neque enim esse poterit
sensus, cum quod possit sentire non invenit. Quod si sensus omnino depereat,
sensibile permanebit; et hoc evidentibus firmat exemplis. Nam cum ea quae sunt
in rebus, vel incorporea sint, vel certe corporea, et quidquid ad corporis
materiam referri potest, hoc sensuum varietati subiaceat, quidquid ad
incorporalia intellectus ratione et speculatione teneatur. Cum sit sensus omnis
in corpore, si corpus intereat, cum omnino corpus non sit, quoniam quae sunt
incorporea sentiri non possunt, et quae sentiri poterant interempta sunt,
omnino sensus euertitur. Sed si sensus auferatur, sensibilia permanebunt: et
quoniam sensus animalium effectivus est, aequa est utrorumque perditio; sive
enim sustuleris animal, sensus peribit, sive sensus euertantur, animalia quoque
sublata sunt. Sed euersis atque interemptis animalibus cum propriis sensibus,
permanent corpora quae anima non utuntur, quod si sublatis animalibus
sensibusque deperditis, corpora inanimata subsistunt, cum corpora sint quae
sentiri possunt, animalia quae sentire valeant si interempta sint, manente
sensibili sensus euersus est. Non igitur sicut sensibilis interemptio sensus interimit,
sic sensuum perditionem exstinctio sensibilium comitatur. Id vero etiam hoc
probabitur argumento, ante enim quam actu ipso aliquid sentiamus, sensus non
est. Nam priusquam dulce aliquid degustemus, gustatio ipsa dulcedinis non est;
quod autem gustari possit, id est, mel, vel quodlibet aliud propriae naturae
ratione consistit. Quocirca prius esse quod sentiri possit, post vero sensus
Aristotele auctore firmatur. AMPLIUS SENSUS QUIDEM SIMUL CUM SENSATO FIT (SIMUL
ENIM ANIMAL FIT ET SENSUS), SENSIBILE VERO ANTE EST QUAM ESSET SENSUS (IGNIS
ENIM ET AQUA ET ALIA HUIUSMODI, EX QUIBUS IPSUM ANIMAL CONSTAT, ANTE SUNT QUAM
ANIMAL SIT OMNINO VEL SENSUS); QUARE PRIUS QUAM SENSUS SENSIBILE ESSE VIDEBITUR.
In compositis rebus atque ex aliis iunctis priores sunt hae res quae componunt
aliquid ipsa substantia quam componunt. Namque cum corpus animalis sit ex igne,
aere, aqua et terra, priora haec esse necesse est quam ipsum sit animal quod
illa elementa coniungunt. Hoc quoque etiam in aliis patet, nam cum sit liber ex
versibus, prior est versuum natura quam libri. Cumque versus constet verbis
atque nominibus, et caeteris quas grammatici partes orationis vocant, haec ex
quibus ipse versus constat versu ipso priora esse necesse est. Quocirca sensus
quoque ipsis, iam compositis animalibus supervenit. Nam cum animal constet ex
quattuor elementis, et cum sensus semper naturam animalium comitetur, cum ipsis
animalibus sensus fieri et nasci necesse est. Quodsi cum animalibus, id est
compositis rebus, sensus nascitur, sicut animali propria sunt ea ex quibus
ipsum animal constat, sic quoque sensu qui cum animali nascitur, illa priora
sunt, ex quibus animalis natura coniungitur. Coniungitur autem animal atque
componitur ex quattuor elementis. Quattuor igitur elementa sensu priora sunt
sed quattuor elementa corpora sunt, corpus vero omne sensibile est. Prius
igitur sensibile quam sensus est. Sensus enim cum re composita nascitur, illa
vero quae componunt et sensibilia sunt, et priora ipso composito. Universaliter
enim si quae duae res sint simul, cum quaelibet res una earum prior sit, et
altera prior erit, ut animal atque sensus, cum utraque simul sunt, simulque
nascuntur, cum quattuor elementa quae sunt sensibilia priora sint quam animal,
sensu quoque esse priora necesse est, quocirca conclusit dicens: QUARE PRIUS
QUAM SENSUS SENSIBILE ESSE VIDETUR. Sed quidam, quorum Porphyrius quoque unus
est, astruunt in omnibus verum esse relativis, ut simul natura sint, veluti
ipsum quoque sensum et scientiam non praecedere scibile atque sensibile sed
simul esse, quam quoniam brevis est oratio, non grauabor opponere. Ait enim: Si
cuiuslibet scientia non sit, ipsum quod per se poterit permanere scibile esse
non poterit, ut si formarum scientia pereat, ipsae fortasse formae permaneant,
atque in priore natura consistant, scibiles vero non sint. Cum enim scientia
quae illud comprehendere possit, non sit, ipsa quoque sciri non potest res.
Namque omnis res scientia scitur, quae si non sit sciri non possit. Porro autem
res quae sciri non potest scibilis non est. Hoc idem de sensu gustantis si
gustus enim pereat, mel forsitan permanebit, gustabile autem non erit. Ita
quoque omnino si sensus pereat, res quidem quae sentiri poterant sint,
sensibiles vero non sint sensu pereunte. Et fortasse neque scientia neque
sensus secundum sentientes speculandus est sed secundum ipsam naturam quae
sensu valeat comprehendi. Namque res quaecumque per naturam sensibilis est, eam
quoque in natura sua, proprium sensum quo sentiri possit, habere necesse est.
Et quodcumque sciri potest per naturam, nunquam possit addisci, nisi quaedam
eius in natura scientia versaretur. Haec Porphyrius. Sed nos ad Aristotelis
ordinem textumque veniamus. Namque ille adiecit quoque alias quaestiones. HABET
AUTEM DUBITATIONEM AN ULLA SUBSTANTIA AD ALIQUID DICATUR, QUEMADMODUM VIDETUR,
AN HOC QUIDEM CONTINGIT SECUNDUM QUASDAM SECUNDARUM SUBSTANTIARUM. NAM IN
PRIMIS QUIDEM SUBSTANTIIS VERUM EST; NAM NEQUE TOTAE NEQUE PARTES AD ALIQUID
DICUNTUR; NAM ALIQUIS HOMO NON DICITUR ALICUIUS ALIQUIS HOMO, NEQUE ALIQUIS BOS
ALICUIUS ALIQUIS BOS. SIMILITER AUTEM ET PARTES; QUAEDAM ENIM MANUS NON DICITUR
ALICUIUS QUAEDAM MANUS SED ALICUIUS 234A MANUS, ET QUODDAM CAPUT NON DICITUR
ALICUIUS QUODDAM CAPUT SED ALICUIUS CAPUT. SIMILITER AUTEM ET IN SECUNDIS
SUBSTANTIIS, ATQUE HOC QUIDEM IN PLURIBUS; UT HOMO NON DICITUR ALICUIUS HOMO,
NEC BOS ALICUIUS BOS, NEC LIGNUM ALICUIUS LIGNUM SED ALICUIUS POSSESSIO
DICITUR. ATQUE IN HUIUSMODI QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM NON EST AD ALIQUID;
IN ALIQUIBUS VERO SECUNDIS SUBSTANTIIS HABET ALIQUAM DUBITATIONEM; UT CAPUT
ALICUIUS CAPUT DICITUR ET MANUS ALICUIUS MANUS DICITUR ET SINGULA HUIUSMODI;
QUARE HAEC ESSE FORTASSE AD ALIQUID VIDEBUNTUR. Contra ea quae superius
disputata sunt huiusmodi nodum quaestionis opposuit, quoniam enim prima
definitio relativorum fuerat, illa esse relativa quaecumque hoc ipsum quod
essent aliorum dicerentur, secundum hanc definitionem possunt quaedam
substantiae videri esse relativae: quod si sit, substantiae in definitionem
accidentium transeunt. Nam cum sint accidentia relativa, si quas substantias
relativas esse concedimus, in accidentium numero ponendas esse censebimus sed
hoc contrarium est. Si enim substantia in subiecto non est, accidens autem in
subiecto est, qui fieri potest ut idem et in subiecto sit et in subiecto non
sit? Utrum autem possit quaedam substantia accidentium suscipere rationem, hoc
modo quaerendum est. Primae namque substantiae ipsae quidem ad aliquid non
dicuntur, neque partes primarum substantiarum quas ipsas quoque in primis substantiis
numeramus. Socrates enim non dicitur alicuius aliquis Socrates, nec homo
alicuius aliquis homo, nec bos alicuius aliquis bos, neque partes primarum
substantiarum quae ipsae quoque sunt primae substantiae. Caput enim non dicitur
alicuius aliquod caput sed tantum alicuius caput, et manus non dicitur alicuius
aliqua manus sed tantum alicuius manus. Quare neque primae substantiae, neque
primarum substantiarum partes ad relationem dici poterunt. Quod si secundas
quoque substantias speculemur, nec ipsae quoque ad aliquid dicentur. Neque enim
dicitur animal alicuius esse animal, aut homo alicuius esse homo. Quod si quis
dicat posse esse animal alicuius, ut equum meum, vel quodlibet aliud, non in eo
quod animal est sed in eo quod est possessio dicitur alicuius, et sic non
dicitur animal alicuius animal sed animalis possessio, alicuius possessio. Ergo
neque primae substantiae, neque partes primarum substantiarum, neque secundae
substantiae ad aliquid dicuntur. Partes autem secundarum substantiarum ad aliquid
hoc ipsum quod sunt dicuntur. Caput enim alicuius caput dicitur, si quidem
capitati caput dicemus, et manus alicuius manus. Si quidem ex manu nomen
fingere volumus, ad quod manus referri possit, sicut caput ad capitatum, et in
aliis quidem rebus eodem modo. Sed si partes secundarum substantiarum
accidentes sint, et ipsae secundae substantiae accidentes erunt, aut si hoc non
placet, constabunt secundae substantiae ex partibus accidentibus, quod fieri
nequit. Quid igitur dicendum est? aut enim definitio relativorum reprehendenda
est, aut aliter soluenda dubietas. Sed posita atque constituta
priori'definitione, quae dicit illa esse relativa quae id quod sunt aliorum
dicuntur, hic quaestionis nodus solvi non poterit, quod ipse Aristoteles hac
adiunctione testatur. SI IGITUR SUFFICIENTER EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID
DEFINITIO ASSIGNATA EST, AUT NIMIS DIFFICILE AUT IMPOSSIBILE EST SOLVERE
QUONIAM NULLA SUBSTANTIA EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID DICITUR; SI AUTEM NON
SUFFICIENTER SED SUNT AD ALIQUID QUIBUS HOC IPSUM ESSE EST AD ALIQUID QUODAM
MODO HABERE, FORTASSE ALIQUID CONTRA ISTA DICETUR. PRIOR VERO DEFINITIO
SEQUITUR QUIDEM OMNIA RELATIVA, NON TAMEN HOC EIS EST QUOD SINT AD ALIQUID QUOD
EA IPSA QUAE SUNT ALIORUM DICUNTUR. Proposita ergo atque firmata priore
relativorum definitione difficile defendi poterit, aut fortasse nunquam, quasdam
substantias non esse relativas. Nam si ad aliquid illa sunt, quaecumque id quod
sunt aliorum dicuntur, ut id quod est caput capitati dicitur caput, habebit
igitur substantia quae est caput ad aliquid relationem, et ita erit substantia
relativa atque accidens, quod est impossibile. Quare quoniam proposita atque
constituta priore definitione haec incommoditas in dispositione consequitur, ut
constet ratio non integrae definitionis, assignatio permPombaur. Ait enim non
esse integram definitionem quae supra sit reddita, nec magis illa esse ad
aliquid, quae id quod sunt aliorum dicuntur, potiusquam ea quibus ipsum esse
est ad aliquid quodammodo se habere. Sed fortasse videatur quibusdam inconsulte
legentibus et minime considerantibus, id quod definiri oportuerat, hoc in
definitione esse sumptum, quod est vitiosissimum. Si enim idcirco definitio
sumitur, ut res de qua quaeritur assignetur, quae magis est apertior definitio,
si re ipsa quam definit in assignatione definitionis utatur? Definitio namque
idcirco redditur, ut res de cuius quidem esse dubitatur, definitione patefiat.
Quod si rem ipsamquam definit, in definitione protulerit, nihilo planior
definitio sit, ut si quis hominem definire volens dicat, hoc ipsum esse hominem
quod hominem. Ita quoque non considerantibus, Aristoteles relativorum
definitionem reddidisse videbitur. Ait enim esse ad aliquid, quibus hoc ipsum
esse est ad aliquid quodammodo se habere, ac si diceret: Ea sunt ad aliquid,
quae se ad aliquid quodammodo habent. Sed minutius atque scutius
considerantibus, vis integra definitionis prompte atque veraciter apparebit;
non enim in eo quod est dici, ad aliquid consideramus sed in eo quod est esse;
ea namque sunt relativa, quae in quadam comparatione et relationis habitudine
consideramus, ut quaternarius numerus, et hoc ipsum quod est esse dicitur, id
est quattuor, et aliud quoddam, id est duplum, ut si ad binarium conferatur.
Sed quod de quaternario numero dicimus, quaternarium hoc ad ipsius quaternarii
numeri naturam refertur. Quod vero duplum, non est hoc quaternarii sed duorum
ad quod duplum dicitur, et ad quod propria relatione duplum est. Binarius
quoque numerus et binarius est, et medietas, binarius quidem secundum suam naturam,
medietas vero secundum quaternarius relationem. Quocirca in comparatione quadam
atque in habitudine ea quae sunt ad aliquid speculamur; quaternarius enim in eo
quod quaternarius est ad aliquid non dicitur, in eo vero quod est duplus,
duorum relativus est, scilicet ad binarium comparatus. Binarius quoque in eo
quod sunt duo, ad aliquid non refertur sed in eo quod est medietas, scilicet ad
quaternarium comparatus. Ergo, ut sit duplus quaternarius, non duobus sed
medietate eget, ut si medietas biniarius, non quaternario sed duplo opus est.
Videsne ut habitudine quadam et comparatione res aliud in natura retinentes,
aliud tamen ad se invicem sint? et hoc non ex propria sed ex invicem natura
mutuentur, nam quod est duplus numerus ex medio trahit, quod est medietas ex
duplo, atque hoc iis quae sunt ad aliquid extra evenit, et ideo nihil
patientibus neque permutatis ipsis quae ad aliquid referuntur, ipsa ad aliquid
fiunt, nihil enim permutato de quaternario duplus ipse est, sit ad binarium
referatur, et nihil de binario permutato, medietas est binarius, si ad
quaternarium dicitur. Ergo relativorum hoc est esse, id est haec eorum natura
atque substantia est, ut id quod sunt ad aliquid referantur, id est non solum
referri dicantur sed etiam referuntur. Atque hoc est quod ait sed sunt ad
aliquid quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se babere, ac si
diceret quorum substantia est ad aliquid aliud referri, et qua ita sunt ut ipsa
id quod sunt ad aliud referantur, et esse eorum sit ad aliquid aliud referri, sed
non omnia quae dicuntur ad aliud, et esse de alio mutuantur. Illa namque
definitio prior, maius est, definitionem namque relativorum supergressa est,
includit enim ea quoque quae relativa non sunt, et quemadmodum hominem cum
dico, mortalem eum esse necesse est, cum dico mortalem, non necesse est esse
hominem, ita quoque ea quae hoc ipsum quod sunt ex altero trahunt, et esse
habent ad alterius relationem, et esse suum ad alterius referunt nuncupationem.
Quae vero ad aliud tantum dicuntur, non necesse est, ut esse suum ad aliquid
habeant relatum, quo posteriorem definitionem suscipiant, et ista sententia
breviter includatur, ut quaecumque hanc definitionem susceperint, ut hoc ipsum
esse sit ad aliquid quodammodo se habere, habeant eam quoque definitionem, quae
est relativa esse quaecumque id quod sunt aliorum dicuntur, quae vero hanc
habuerint definitionem illam non necessario habeant, ut ea quae sunt ad
aliquid, etiam ad aliquid dicantur. Sed ea quae dicuntur ad aliquid, non omnino
ad aliquid sint, quod si ista definitio posterior recipiatur, quae dicit ea
esse ad aliquid, quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se habere,
poterit superior solvi dubitatio, quod dicamus id quod ipse posteriore
disputatione secutus est. Quod autem ait: Prior vero definitio sequitur quidem
omnia relativa, non tamen hoc eis est esse, quod sint ad aliquid, quod ea ipsa
quae sunt aliorum dicuntur, hoc est quod non idcirco aliquid relativum esse
dicitur, quoniam alterius esse 237A dicitur. Sed tunc merito res aliqua
relationis nomine continebitur, quoties non solum ad aliquid dicitur sed hoc
ipsum esse eius ad aliquid est quodammodo se habere. Quare quid hanc
definitionem proprium consequatur, ipse addidit. EX HIS ERGO MANIFESTUM EST
QUOD, SI QUIS ALIQUID EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID DEFINITE SCIET, ET ILLUD AD
QUOD DICITUR DEFINITE SCITURUS EST. SI MANIFESTUM QUIDEM ETIAM EX IPSO EST; NAM
SI QUIS NOVIT QUONIAM HOC EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID EST, RELATIVIS AUTEM HOC
EST ESSE, AD ALIQUID QUODAMMODO HABERE, ET ILLUD NOVIT AD QUOD HOC ALIQUO MODO
HABET. Proprium relativis secundum eam quae superius dicta est definitionem hoc
esse confirmat, quod si quis id quod est ad aliquid definite scit, quoniam 237B
relativam est, et illud ad quod referri potest, definite sciturus est quid sit,
nam relativa easunt quibus hoc est esse ad aliquid quodammodo se habere,
quoniam ut sit quaternarius duplum a binario trahit. Si quis novit esse
quaternarium numerum duplum, et binarium necessario sciturus est esse dimidium,
ad quem quaternarius duplus est fieri; enim nullo modo potest, ut cum quis
noverit aliquam rem esse relativam definite, non illud quoque sciat ad quod
illa res dicitur definite; huius autem rei una probatio est quae ex definitione
venit. Definita enim sunt illa esse ad aliquid, quorum ea esset substantia, ut
quodammodo se ad aliquid haberent, quod si scio quaternarium numerum esse
duplum, eo quod ad binarium quodammodo coniungatur, nullus quaternarium duplum
237C esse poterit scire, nisi qui sciet medietatem esse binarium, et hoc quidem
in omnibus consideretur. Nam si nesciat quis ad quid aliquid referatur eorum
quae relativa sunt, illud quoque ignorabit, utrum ommino ad aliquid referatur,
quod his verbis Aristoteles dicit: NAM SI OMNINO NESCIT AD QUOD ALIQUO MODO
HABET, NEC SI AD ALIQUID QUODAMMODO HABET SCITURUS EST. ET IN PARTICULARIBUS
HOC MANIFESTUM EST; UT, SI HOC AD ALIQUID SCIT DEFINITE QUONIAM DUPLUM EST, ET
CUIUS DUPLUM EST DEFINITE NOVIT (NAM SI NULLIUS DEFINITE NOVIT ILLUD ESSE
DUPLUM, NEC SI OMNINO DUPLUM EST NOVIT); SIMILITER AUTEM ET HOC AD ALIQUID SI
NOVIT QUONIAM MELIUS EST, ET QUO MELIUS ERIT DEFINITE EUM SCIRE NECESSE EST
PROPTER HAEC IPSA QUAE DICTA SUNT (NON AUTEM INFINITE QUONIAM HOC EST PEIORE
MELIUS, OPINIO ENIM IAM FIT HUIUSMODI, NON SCIENTIA; NEQUE ENIM SCIET INTEGRE
QUONIAM EST PEIORE MELIUS; NAM FORTASSE CONTINGIT NIHIL EO ESSE PEIUS); QUARE
MANIFESTUM EST QUONIAM NECESSE EST QUOD QUIS NOVERIT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID
DEFINITE, ETIAM ILLUD AD QUOD DICITUR SCITURUM ESSE DEFINITE.Huius quoque rei
exempla persequitur dicens: Si duplum ad aliquid esse novimus, scimus quoque id
cuius duplum est; quod si nescimus id cuius est duplum, duplum autem esse
cuiuslibet rei ex hoc est, quod ei sit medietas, ipsam quoque rem quae dupla
sit, utrum dupla sit scire non possumus. Si igitur definite novimus quamlibet
illam rem esse duplam, etiam cuius dupla est definite nos scire necesse est. Ut
si novit quis Anchisem patrem definite esse Aeneae, et Aeneam definite filium
esse agnoscet, vel si indefinite novit quoniam pater est, indefinite etiam
sciturus est quoniam filii pater est. Et rursus si Aeneam quis indefinite novit
quoniam filius est, sciturus quoque est indefinite quoniam patris est filius.
Manifestum est ergo quoniam ea quae sunt ad aliquid, si definite ad aliquid
esse sciantur, etiam illud definite sciendum est ad quod illa referuntur. Quod
in substantiis non eodem modo esse Aristotele probamus auctore, qui huius quaestionis
serierm ita concludit. CAPUT VERO ET MANUM ET EORUM SINGULA QUAE SUBSTANTIAE
SUNT, HOC IPSUM QUIDEM QUOD SUNT POTEST SCIRI DEFINITE, AD QUOD AUTEM DICANTUR
NON NECESSE EST; CUIUS ENIM HOC CAPUT VEL CUIUS HAEC MANUS NON EST 238B DICERE
DEFINITE; QUARE HAEC NON ERUNT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID; QUOD SI NON SUNT
EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID, VERUM ERIT NULLAM ESSE SUBSTANTIAM RELATIVAM In
capite, inquit, et in manu, et in aliis substantiis non est verum, quoniam si
quis aliquid horum alicuius esse novit, et ad aliquid aliud referri, idcirco et
ad quam referatur definite scituras est. Si quis enim operto capite atque
omnibus membris manum foras exerat, manifestum est quoniam manus illa alicuius
manus est, cuius autem manus sit, dici definite non potest. Similiter quoque
opertis oculis, facieque velata si cuiuslibet caput aspicias, illud quidem
caput alicuius esse non dubitas, cuius autem sit definite non proferes. Quare
quoniam haec huiusmodi sunt, ut si quis ea definite sciat esse alicuius, cuius
sint, definite scire non poterit, a relativorum definitione, quorum si una res
quaelibet definite sciatur esse ad aliquid, illa quoque res ad quam dicitur,
definite scitur, substantiae segregantur. Subiiciendum tamen est illud quoque,
quod omnino verum est, in definitionibus rem ipsam quae diflinitur sumi non
oportere. Multa enim sunt quae aliter proferuntur et definiuntur, et aliter
accipiuntur, ut si quis dicat album esse colorem nigro contrarium, potest hoc
et in corpore accipi, namque et color album dicitur, et corpus quod albo
participat, album nominatur. Quocirca ne quis pPomba tale album esse definitum,
quod ad participationem albi et corporis referatur, ita dicendum est: Album est
quod cum in aliquibus est, tum color nigro contrarium. Atque ita rem ipsam in
sua definitione sumimus, quod scilicet Aristoteles, id est rem ipsam qua
definitur in definitione sumi non oportere, inter verisimilia topicorum posuit
argumenta. Nunc autem post relativorum disputationem, ad maiorem nos de his
rebus tractatum studiosus doctor hortatur, dicene: FORTASSE AUTEM DIFFICILE SIT
DE HUIUSMODI REBUS CONFIDENTER DECLARARE NISI SAEPIUS PERTRACTATA SINT;
DUBITARE AUTEM DE SINGULIS NON ERIT INUTILE. Quod scilicet nunquam diceret,
nisi nos ad maiorem acuminis exercitationem considerationemque reuocaret. Quod
quoniam eius est adhortatio, nos quoque in aliis de his rebus dubitationes
solutionesque ponere minime grauabimur. Consueta in principio quaestio est cur
post relationis predicamentum disputationem qualitatis aggressus est, quod
nimis curiosum est. Mirabile enim fuerat cur post quantitatis ordinem non
statim de qualilate coepisset sed quoniam quantitati quaedam relationis
admiscuit, et disputationem de relatione continuavit, idcirco non est mirabile
post expeditam relationis interpositionem ad qualitatis eum ordi nem
reuertisse, quamquam etiam ex hoc quoque recta sit series. Nam post magnum
paruumque statim proportio et quaedam ad aliud comparatio consequitur, ut sit
aut maius aut minus, aut aequale vel inaequale, quae sunt ad aliquid. Post haec
autem innasci quasque necesse est passiones, quae a qualitatis natura non
discrepant, ut album, vel nigrum, vel calidum vel frigidum, vel quaecumque his
sunt consimilia, quae praedicatio qualitatis includit. Est vero titulus huius
propositi de quali et de qualitate. Quaeritur enim cur ei non aut de quali
dixisse, aut de qualitate suffecerit, quod hoc modo solvitur. Dicimus enim
quale non uno modo, qualitatem vero simpliciter. Quale enim dicimus et ipsam
qualitatem, et illam rem quae qualitate illa participat, ut albedo quidem
qualitas est, qui vero participat albedinem albus dicitur. Sed et albedinem
ipsam communiter quale dicimus, id est ipsam proprie qualitatem, et album
dicimus quale, illud scilicet quod superius comprehensa qualitate participat.
Ita ergo et ipsam qualitatem et rem quae qualitate participat, qualia
communiter appellamus, qualitas vero simpliciter dicitur. Res enim ipsa quae
participari potest, sola qualitas nominatur. Res vero quae participat,
qualitatis vocabulo non tenetur, ut, albedo qualitas quidem est, albus vero
qualitas non est. Differunt ergo hoc quod dicimus quale et qualitas, quod illud
dupliciter, illa simpliciter appellatur. Quocirca quamquam quidam negent hunc
titulum Aristotelis esse, idemque confirment posteriores adiectione signatum,
nos tamen dicimus proprer quamdam nominum similitudinem demonstrandam utrumque
posuisse, ut nihil distare videatur utrum quale an qualitas, id quod appositum
est praedicamentum dicatur; quale enim ipsam aliquoties rem (ut diximus)
qualitatemque significat. Sit ergo ex rebus sumpta definitio qualitatis. Quod
vero inquam definitionem, quodque superius in aliis quoque praedicamentis,
eodem sumus usi vocabulo, nullus arbitretur generalem me definitionem voluisse
signare sed definitionis nomen in rem descriptionis accipiat. In his enim qua
generalissima genera sunt, definitio quaeri non debet sed descriptio quaedam
naturae, non enim potest inveniri definitio eius rei quae genus ipsa sit, et
quae genus nullum habeat. Quocirca his propositis, atque antea constitutis,
incipiendum est de qualitate. QUALITATEM VERO DICO SECUNDUM QUAM QUALES QUIDAM
DICIMUR. Hic quaeritur cur omnium in disceptatione doctissimus tam culpabili
qualitatem termino definitionis incluserit. Volentibus enim nobis quid sit
qualitas scire, illa respondet: qualitas est secundum quam quales quidam
dicuntur. Nihil enim minus erit obscurius atque ignorabilius quod ait: SECUNDUM
QUAM QUALES DICUNTUR, quam si de ipsa sola qualitate dixisset. Nam si illi sunt
quales, qui qualitatem habent, ut sciantur quales, prius qualitas cognoscenda
est. Amplius quoque nihil differt dixisse eam qualitatem secundum quam quales
quidem dicuntur, tanquam si diceret eam esse qualitatem quae qualitas sit. Nam
sic qualitatem definire volens ait: secundum quam quales quidam sunt. Rursus si
quis quales aliquos definire voluerit, eodem modo dicere poterit, qui in se
retinent aliquam qualitatem. Quod si qualitas quidem quid sit per quale, quid
autem sit quale, superiore qualitate monstratur, nihil intererit dicere
qualitatem esse, qualitatem, quam qualitatem esse, secundum quam quales
dicuntur. Sed si ordinata definitio generalis et in hoc generalissimo genere
poni potuisset, recte culpabilis determinatio videretur. Nunc autem frustra
contenditur, cum iam (ut saepe dictum est) descriptionis potius loco hunc
terminum quam alicuius definitionis addiderit. Quocirca si designatio tantum
quaedam, et quodammodo adumbratio rei eius de qua quaeritur, et non definitio est,
absurda calumnia est, rebus notioribus res ignotiores probantem non ante
perspecta descriptionis ratione culpare. Illud autem quis dubitet notiores esse
eos qui quales sunt, illa ipsa ex qua quales dicuntur qualitate, ut quilibet
albus notior est ipsa albedine? Nam si albedo qualitas est, albus vero ab
albedine, id est a qualitate, denominatus est, albus erit qualis nominatus ab
albedine qualitate. Quod si, ut dictum est, notior albus est albedine, qualis
notior erit qualitate, sicut grammaticus quoque notior est grammatica.
Grammaticus quoque qualis est denominatus, scilicet a grammatica qualitate.
Omnia enim quae sensibus subiecta sunt notiora sunt nobis quam ea quae sensibus
non tenentur. Quare nihil impedit describentem et quodammodo naturam rei eius
de qua quaeritur designantem, res ignotiores notioribus approbare. EST AUTEM
QUALITAS EORUM QUAE MULTIPLICITER DICUNTUR. ET UNA QUIDEM SPECIES QUALITATIS
HABITUS AFFECTIOQUE DICANTUR. DIFFERT AUTEM HABITUS AFFECTIONE QUOD
PERMANENTIOR ET DIUTURNIOR EST; TALES VERO SUNT SCIENTIAE VEL VIRTUTES;
SCIENTIA ENIM VIDETUR ESSE PERMANENTIUM ET EORUM QUAE DIFFICILE MOVEANTUR, SI
QUIS VEL MEDIOCRITER SCIENTIAM SUMAT, NISI FORTE GRANDIS PERMUTATIO FACTA SIT
VEL AB AEGRITUDINE VEL AB ALIQUO HUIUSMODI; SIMILITER AUTEM ET VIRTUS, ET
IUSTITIA VEL CASTITAS ET SINGULA TALIUM NON VIDENTUR FACILE POSSE MOVERI NEQUE
FACILE PERMUTARI. AFFECTIONES VERO DICUNTUR QUAE SUNT FACILE MOBILES ET CITO
PERMUTABILES, UT CALOR ET INFRICTIO ET AEGRITUDO ET SANITAS ET ALIA HUIUSMODI;
AFFECTUS EST ENIM QUODAMMODO CIRCA EAS HOMO, CITO AUTEM PERMUTATUR UT EX CALIDO
FRIGIDUS FIAT ET EX SANITATE IN AEGRITUDINEM; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS, NISI
FORTE IN HIS QUOQUE CONTINGIT PER TEMPORIS LONGITUDINEM IN NATURAM CUIUSQUE
TRANSLATA ET INSANABILIS VEL DIFFICILE MOBILIS, QUAM IAM QUILIBET HABITUDINEM
VOCET. Proponit qualitatem multipliciter dici, quae res traxit aliquos in
errorem, ut eis suspicio nasceretur Aristotelem credere qualitatem aequivoce
nominari. Nam si omnis aequivocatio multipliciter dicitur, qualitas autem
secundum Aristotelem ipsa quoque multipliciter appellatur, secundum Aristotelem
nomen qualitatis aequivocum est. Nos vero defendimus multipliciter dici, esse
non una tantum significatione nominari. Dicitur enim aliquid multipliciter
dici, cum et aequivoce dicitur, et diverso modo de suis speciebus multipliciter
praedicatur. Et communis est multiplex appellatio, etiam in his nominibus quae
veluti genera de speciebus dicuntur, velut aequivoca de subiectis. Namque et
animal multipliciter dicitur. Nam si multae sint species quae animali subiectae
sunt, ipsum quoque multipliciter quodammo denominatur. Istam autem
multiplicationem, non ad aequivocationem retulisse Aristotelem sed potius ut
qualitatem genus esse proponeret, illa res monstrat, quod ait, et una quidem
species qualitatis habitus affectioque dicitur. Nam qui speciem dicit esse
qualitatis habitum et affectionem, quis eum dubitet ipsam qualitatem vim
obtinere generis arbitrari? Cur vero dicit unam speciem esse qualitatis, cum
geminas proposuerit, habitudinem scilicet et affectionem, quaeritur. Nam si
unum idemque sit habitus et aflectio, superflua est eiusdem rei repetita
propositio, sin vero differact, quare differant investigandum est. Genere enim
ne distent, illa res praevenit, quod utraque sub qualitate constituit. Restat
ergo ut aut specie discrepent, aut numero; sed si specie discreparent, non ab
Aristotele pro una specie ponerentur. Reliquum est igitur ea neque genere neque
specie differre sed numero. Habitus namque dispositio idem est secundum speciem
sed numero tantum et propria quadam qualitate dissentiunt. Dispositionem vero
indiscrete idem quod affectionem voco. Nam sicut Socrates a Platone nihil
quidem secundum ipsam humanitatis speciem discrepat, sola tamen propriae
personae qualitate disiuncti sunt, ita quoque dispositio atque habitus, nec
potius hoc modo distant; sed quemadmodum ipse Socrates dum esset paruulus, post
vero pubescens a seipso distabat, eodem quoque modo habitus et dispositio:
namque habitus firma est dispositio, affectio infirmus est habitus, ut
quemadmodum distat albus color ab albo colore, si in pictura hic quidem
permaneat, ille vero statim periturus sit, nisi quod is qui permanentior est,
in habitu est, ille vero qui facile periturus est, in affectione, ita nihil
aliud interest inter habitum atque dispositionem. Nam quamvis permanentior sit
habitus, facile vero mobilis dispositio, non nisi tantum dinturnitate differunt
permanendi. Unde fit ut genere et specie habitus a dispositione non discrepet.
Quocirca recte quae numero solo distabant, non specie sub unius speciei
nuncupatione utraque sunt ab Aristotele proposita sed est horum propria
differentia, quod habitus diutissime permanentes dispositiones sunt. Dispositio
autem facile mobilis habitus sed si borum exempla quaeramus, haec poterunt
inveniri. Habitudines sunt ut artes, disciplinae, virtutes. Nam ars non facile
mobilis videtur et diutissime permanet. Hoc enim ars ipsa meditatur ut usu
atque exercitatione non pereat. Quis enim est qui sciens recte grammaticam
nulla vi interveniente validioris passionis amisit? Fertur enim quidam summus
orator aegritudine febribusque decoctus, omnem litterarum amisisse doctrinam, in
aliis vero rebus sanus ac sibi constans et in omni re uegetus permansisse.
Disciplina quoque etiam ipsa est in permutatione difficilis. Quis enim sciens
triangulum, duobus directis angulis, tres interiores similes habere angulos,
hanc scientiam praeter vim (ut dictum est) fortioris passionis amisit? Virtutes
quoque in eodem genere ponendae sunt. Virtus enim nisi difficile mutabilis non
est, neque enim quod semel iuste iudical iustus est, neque qui semel adulterium
facit, est adulter sed cum ista voluntas cogitatioque permanserit. Aristoteles
enim virtutes non putat scientias, ut Socrates sed habitus in Ethicis suis esse
declarat. Quocirca constat esse habitus stabiliter permanentes, difficileque
mutabiles, hoc tantum excepto, ut non eas vis aliqua maior alicuius
permutationis impellat et destruat. Affectionis vero species sunt, ut
calefactio atque perfrictio, et aegritudo atque sanitas, cum ad eas quodammodo
sit homo dispositus atque affectus, non tamen immutabiliteraut caloris
qualitatem habeat aut frigoris, sicut nec perpetuo sanitatis aut perpetuo
aegritudinis. Quin etiam si qua sunt quae per longi temporis aegritudinem
corporibus immutabiliter indurantur, ut ea iam in naturam quodammodo corporis
cuiusque transierint, ut si quis percussus cicatricem faciat insanabilem, illi
ex dispositione et 242D affectione quidam factus est habitus. Quocirca recte
dictum est dispositiones inveteratas habitus facere. Nam cum quaelibet
dispositio permanens et difficilc mobilis facta sit, illa iam non dispositio
aut affectio sed habitus vocandus est. MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM HAEC VOLUNT
HABITUS NOMINARI, QUAE SUNT DIUTURNIORA ET DIFFICILE MOBILIA; NAMQUE IN
DISCIPLINIS NON MULTUM RETINENTES SED FACILE MOBILES DICUNT HABITUM NON HABERE,
QUAMVIS SINT AD DISCIPLINAM PEIUS MELIUSUE DISPOSITI. QUARE DIFFERT HABITUS
AFFECTIONE, QUOD HOC QUIDEM FACILE MOBILE EST, ILLUD VERO DIUTURNIUS ET
DIFFICILE MOBILE. Habitus esse qualitates difficile mobiles et diuturnissime
permanentes hoc argumento confirmat, quod eos quibus quaelibet scientia
traditur, si ab eis non fortiter addiscatur, eius rei quam discunt habitum
retinere non dicimus. Qui enim litteras discens nondum soluto cursu sermonis
sed syllabatim quodammodo atque intercise per imperitiam legerit, eum quidem
dispositum esse atque affectum dicimus ad scientiam litterarum, non tamen adhuc
illum habitum retinere. Quare idem quoque est in aliis rebus. Omnes enim
quicumque ad aliquam rem dispositi, eius rei qua sunt aliquo modo affecti, non
diuturnam in se receptionem habent, eos ad illam rem dispositos quidem esse
arbitramur, habitum vero habere non dicimus. Recte igitur habitus diuturnior,
et permanentior, dispositio vero facile mobilis deque perdurabilis ab
Aristotele proponitur. SUNT AUTEM HABITUS ETIAM AFFECTIONES, AFFECTIONES VERO
NON NECESSARIO HABITUS; QUI ENIM RETINENT HABITUM ET QUODAMMODO AFFECTI SUNT AD
EA VEL PEIUS VEL MELIUS; QUI AUTEM AFFECTI SUNT, NON OMNINO RETINENT HABITUM. Sensus
quidem talis est, quod omnis quicumque habeat habitum, habet quoque in eodem
habitu dispositionem. Si quis vero habeat dispositionem, non necesse sit eum
etiam habitum retinere. Habitus ab habendo dictus est. Idcirco quod ab aliquo
immutabiliter vel difficile immutabilitur habeatur, ut glauci oculi, vel
aduncae nares, vel alicuius artis scientia atque doctrina, quae si quis habeat,
etiam dispositus ad ea esse dicitur. Si quis autem dispositus ad aliquam rem
sit, non eum necesse est etiam habitum habere, ut si quis negligentius opertus
algore quatiatur, dispositus quidem tunc ad frigus est, non tamen eius retinet
habitum. Videtur autem eamdem similitudinem servare genus. Nam genus amplius
praedicatur, et ubicumque species sit, mox quoque nomen generis praesto est.
Ubi autem sit genus, non necessario speciei vocabulum consequitur, ut si quis
est homo, eum animal esse necesse est. Si quis est animal, non statim homo
dicitur. Quocirca cum quidquid est habitus, dispositio sit, quidquid dispositio
non omnino sit habitus, videtur genus esse quoddam habitus dispositio sed illud
verius, ubi intentio est atque remissio, genus intentionis, remissione esse non
posse. Num sicut in eo quod est album et magis album, magis albi genus album
esse non potest, idem namque est album et magis album, nisi forte quod sola
discrepant intentione, quod magis album quadam quasi intentione augmentoque
crescit atque porrigitur, sic etiam habitus atque dispositio cum idem sint,
utraque sola differunt intentione, quod auctior quodammodo, et incremento
quodam permanentior firmiorque est habitus dispositione; quocirca dispositio
habitus genus non est, eodem quoque modo nec dispositionis species, habitus.
Sed nunc quidam ita est habitus, ut non per dispositionem creuerit, neque per
aliquam nondum durabilem qualitatem ad perfectum venerit statum, ut est nasi
curuitas, vel caecitas oculorum, si subita facta sit. Haec enim ab ipso habitu
nulla praecedente dispositione coeperunt; forte enim nunquam ad ea dispositiis
fuit aliquis, qui adhuc non haberet. Alii vero habitus intentione fiunt atque
inveteratione dispositionis, ut ea quae in artibus doctrinisque versantur.
Prius enim quis ad ea dispositus est, post vero habitum capit, alia vero non
intentione sed quadam permutatione ad habitum veniunt, ut lac quod ex liquido
defigitur et constipatur in caseum, et vinum quod ex dulci atque suavi in
acidum gustum saporemque convertitur; neque enim plus tunc vinum est quam fuit
ante cum esset suave sed cum quadam permutatione in aliam qualitatem
habitudinemque transgressum est. Ac de prima quidem qualitatis specie
sufficienter est dictum. ALIUD VERO GENUS QUALITATIS EST SECUNDUM QUOD
PUGILLATORES U EL CURSORES VEL SALUBRES VEL INSALUBRES DICIMUS, 244B ET
SIMPLICITER QUAECUMQUE SECUNDUM POTENTIAM NATURALEM VEL IMPOTENTIAM DICUNTUR.
NON ENIM QUONIAM SUNT AFFECTI ALIQUO MODO, UNUMQUODQUE HUIUSMODI DICITUR SED
QUOD HABEANT POTENTIAM NATURALEM VEL FACERE QUID FACILE VEL NIHIL PATI; UT
PUGILLATORES VEL CURSORES DICUNTUR NON QUOD SINT AFFECTI SED QUOD HABEANT
POTENTIAM HOC FACILE FACIENDI, SALUBRES AUTEM DICUNTUR EO QUOD HABEANT
POTENTIAM NATURALEM UT NIHIL A QUIBUSLIBET ACCIDENTIBUS PATIANTUR, INSALUBRES
VERO QUOD HABEANT IMPOTENTIAM NIHIL PATIENDI. SIMILITER AUTEM ET DURUM ET MOLLE
SESE HABENT; DURUM ENIM DICITUR QUOD HABEAT POTENTIAM NON CITIUS SECARI, MOLLE
VERO QUOD EIUSDEM IPSIUS HABEAT IMPOTENTIAM. Secundam vero speciem qualitatis
esse commemorat, quae ex quadam naturali potentia impotentiaque proveniat; hoc
autem huiusmodi est, ut cum aliquos validi corporis intuemur nondum pugiles,
neque huius peritia artis imbutos sed sic eos pugillatores dicimus, non in eo
quod iam sint pugiles sed eo quod esse possint, et si quorum leue corpus
aspicimus, surasque non magnas, eos facile moveri cursuque veloces existimamus,
quamquam nondum ad cursus certamen aspirent, nec sint cursores, eos tamen
cursores secundum potentiam nominamus, non quod iam currant sed quod possint
currere, non absurde vocabimus. Eodem quoque modo eos vocamus salubres vel
insalubres, quos valenti corpore vel fragiliore, vel ad sanitatem aptos, vel ad
aegritudinem credimus. 244D Unde fit ut quosdam aegrotos possimus salubres
vocare, quosdam vero sanos insalubres dicere: non enim, quod iam actu vel sani
vel aegroti sint, salubres vel insalubres dicuntur sed quod vel sani diutius
esse possint vel aegroti. Sed quaestio est cur cum de qualitatis speciebus
propositum sit, secundum genus dixerit qualitatis et non speciem; ita enim ait:
Aliud vero genus qualitatis est secundum quod pugillalores vel cursores, vel
salubres et insalubres dicimus. Sed qui hoc quaerunt ignorare videntur illud
esse solum genus, quod super se aliud genus non habeat. Illud veros solum
speciem, quod sub se nullas species claudat, illa vero quae inter genera
generalissima speciesque specialissimas sunt, communi posse generis et speciei
nomine nuncupari. Quocirca quoniam de ea specie qualitatis Aristoteles tractat,
quae nondum sit species specialissima sed magis generis prima species, et
huiusmodi species quaa possit esse et genus, nihil absurdum est eamdem et
speciei et generis loco ponere. Sed ut sunt quaedam qualitates, a quibus
denominatione quadam facta quaelibet illa res dicitur, ut ab albedine album,
vel a luxuria luxuriosum, vel quidquid huiusmodi est, in his quae sunt secundum
potentiam naturalem non ita est. Ars enim ipsa pugillatoria non est proposita,
a qua pugillatores dicamus. Pugillatores enim non dicuntur ab eo quod usum
pugillatoriae artis exerceant sed ab eo quod ad eam secundum potentiam
naturalem affecti sunt; quocirca quos dicimus pugillatores a pugillatoria dicti
non sunt, neque ab ea denominari possunt sed magis a pugillatoria arte pugiles
appellantur. Pugilis enim est qui pugillatoria arte utitur, atque hoc idem in
caeteris licet videre. In his ergo nulla certa qualitas est a qua caetera
nominentur. Sed si qua tamen invenienda atque exprimenda sit, talis est quam
ipse Aristoteles hoc modo denuntiat, quae sit secundum potentiam aliquid
faciendi, vel impotentiam aliquid patiendi. Pugillatores enim et cursores
idcirco dicimus, quod habeant potentiam faciendi, id est currere atque esse
pugiles. Salubres vero denominamus, quod et ipsi habeant aliquam quodammodo im
potentiam aliquid patiendi; qui enim minus ab extrinsecus accidentibus patitur,
hic de sanitate securus est, et qui de sanitate securus est, illum salubrem
esse re vera possumus praedicare. Alia vero est qualitas quae secundum nihil
patiendi impotentiam dicitur, ut eos quos insalubres vocamus; hi enim
impotentiam habent nihil patiendi, idcirco quod habeant potentia mali quid cito
patiendi: quod si quis est qui ab extrinsecus accidentibus aliquid facile
patiatur, ille potens est facillime aegritudini subiacere, secundum quam
potentiam insalubres dicimus, etiamsi sint sani. Eodem quoque modo durum
dicitur et molle. Durum enim est quod habet potentiam non citius secari, quod
enim durum est, difficillime aliqua sectione dividitur. Molle autem quod
habeatimpotentiam difficilius secari, quod quoniam molle secatur facile,
secundum impotentiam difficilius secari molle dicimus. Et haec est secunda
species qualitatis. Nunc transeamus ad tertiam. TERTIUM VERO GENUS QUALITATIS
EST PASSIBILES QUALITATES ET PASSIONES. SUNT AUTEM HUIUSMODI UT DULCEDO VEL
AMARITUDO ET OMNIA HIS COGNATA, AMPLIUS CALOR ET FRIGUS ET ALBEDO ET NIGREDO.
ET QUONIAM HAE QUALITATES SUNT, MANIFESTUM EST; QUAECUMQUE ENIM ISTA SUSCEPERINT
QUALIA DICUNTUR SECUNDUM EA; UT MEL, QUONIAM DULCEDINEM SUSCEPIT, DICITUR
DULCE, ET CORPUS ALBUM QUOD ALBEDINEM SUSCEPERIT; SIMILITER AUTEM SESE HABET
ETIAM IN CAETERIS. Tertium genus qualitatis proponit, quod nos in partem
qualitatis speciemque convertimus passibiles qualitates et passiones. Haec
autem a se plurimum distant, tamen cum utraque qualitates sint, utraque prius
docet, post vero quae eorum distantia esse videatur edisserit, et prius eorum
convenientia proponit exempla. Nam quid sint passibiles qualitates docens ait.
ut dulcedo vel amaritudo, calor et frigus, nigredo et albedo, et alia his
cognata, haec quae superius comprehensa sunt qualitates esse illa ratione
confirmat, quam in primordio de qualitatis disputatione ipsius qualitatis esse
reddiderat. Definitionem enim qualitatis esse praedixerat, secundum quam quales
vocamur. Quod si secundum qualitatis quales vocamur, ab amaritudine vero vel a
dulcedine amarum vel dulce dicitur. A nigredine atque albedine nigrum atque
album, quis dubitet has esse qualitates in quibus qualitatis convenit
definitio? Illa enim semper eiusdem naturae esse creduntur, quaecumque eiusdem descriptionis
finibus terminantur, ut si qua res definitionem hanc, quae est animal rationale
mortale susceperit, eam hominem esse manifestum est. Quocirca si hae quas
passibiles qualitates vel passiones dixerat, suscipiunt qualitatis defnitionem,
eo quod qualia dicuntur quae illa susceperint, has etiam constat esse
qualitates. PASSIBILES VERO QUALITATES DICUNTUR NON QUO EA QUAE ILLAS SUSCEPERINT
QUALITATES ALIQUID PATIANTUR; NEQUE ENIM MEL, QUONIAM ALIQUID PASSUM SIT,
IDCIRCO DICITUR DULCE, NEC ALIUD ALIQUID HUIUSMODI; SIMILITER AUTEM HIS ET
CALOR ET FRIGUS PASSIBILES DICUNTUR NON QUO EA QUAE EAS SUSCIPIUNT QUALITATES
ALIQUID PATIANTUR SED QUONIAM SINGULUM EORUM QUAE DICTA SUNT SECUNDUM SENSUS
QUALITATUM PASSIONIS PERFECTIVA SUNT, PASSIBILES QUALITATES DICUNTUR; DULCEDO
ENIM PASSIONEM QUANDAM SECUNDUM GUSTUM EFFICIT, ET CALOR SECUNDUM TACTUM;
SIMILITER AUTEM ET ALIA. Passibilium qualitatum exempla constituerat dulcedinem
vel amaritudinem, frigus atque calorem, albedinem atque nigredinem, quae cum
passibiles qualitates sint, non tamen uno eodemque modo passibiles qualitates
dicuntur; sed longe distant rationes quibus haec omnia qualitates passibiles
appellantur, ut prius dulcedo vel amaritudo, calor et frigus passibiles
qualitates dicuntur, non quod ea quae sunt dulcia aliquid extrinseous
patiantur, vers quod ea quae sunt amara, ex aliqua passione saporem asperum
amaritudinemque susceperint. Neque enim mel aliquid passum est, ut ei dulcedo
esset in natura, nec vero absinthium ab ulla aliqua extrinsecus passione
amaritudinis horror infecit; quocirca haec atque his similia non idcirco
dicuntur esse passibiles qualitates, quod ipsae aliquid passae sint sed quod ex
his passiones quaedam in sensibus dimittantur. Namque ex melle quod dulce est,
dulcedo quaedam in gustu relinquitur, simulque etiam calor et frigus passionem
quamdam sensibus facinat. Patimur dulcedinem, cum aliquid dulce gustamus, simulque
secumlum caloris et frigoris qualitatem, talium sensuum passionem subimus.
Quocirca calor et frigus, amaritudo atque dulcedo, idcirco passibiles
qualitates dicuntur, quod secundum sensuum qualitatem, aliquam in nobis
efficiunt passionem, non quod ipsa extrinsecus aliquid patiantur. ALBEDO AUTEM
ET NIGREDO ET ALII COLORES NON SIMILITER HIS QUAE DICTA SUNT PASSIBILES
QUALITATES DICUNTUR SED HOC QUOD HAE IPSAE AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS
INNASCUNTUR. Quoniam vero passibiles qualitates etiam colores esse dicuntur, id
est albedo et nigredo. Non autem eodem modo passibiles qualitates dicuntur,
quemadmodum amaritudo atque dulcedo, calor et frigus, nunc quae eorum
distantiae esse possint, exponit. Amaritudo enim atque dulcedo non quod ipsa
aliquid extrinsecus paterentur sed quod ipsa efficerent passiones, passibiles
qualitates vocabantur, albedo vero et nigredo contrarie. Non enim quod ipsae
aliquas 247B sensibus passiones importent sed quod ex aliis quibusdam
passionibus innascantur. Hoc autem videtur Aristoteles eo quodammodo
considerasse, quod post proposuit hoc modo: QUONIAM ERGO FIUNT PROPTER ALIQUAM
PASSIONEM MULTAE COLORUM MUTATIONES, MANIFESTUM EST; ERUBESCENS ENIM ALIQUIS
RUBICUNDUS FACTUS EST ET TIMENS PALLIDUS ET UNUMQUODQUE TALIUM. Hoc autem ex
non longi temporis passionibus ad passibiles qualitates et diutissime
permanentes, acutissima consideratione transfertur, fit enim rationis
probabilitas hoc modo. Monstrantur enim colorum qualitates ex passionibus
nasci, quod cum verecundia passio quaedam sit, ex ea rubor ex oritur, et cum
timor loco passionis habeatur, ab ea pallor metuentis 247C uultum atque ora
defigit. Quare quoniam hi colores ex quadam passione videntur innasci, etiam in
naturali colore eamdem verisimile est evenisse rationem. Nam quoniam cum
verecundia fit, in os omnis sanguis egreditur, et velut delictum tecturus
effunditur, ita quoque fit rubor ex sanguinis progressione, atque in apertum
effusione. Quocirca si hoc ex innaturali passione contigerit, naturali facies
rubore perfunditur. Pallor vero fit, quoties a facie sanguis ad praecordiorum
interiora ingreditur. Quod si haec quoque naturalis passio det, verisimile est
eodem infectum calore procreari. Quocirca sive per aegritudinem pallor fit,
quod naturale non est, sive per aliquem naturalem euentum passionis accidat,
caeteraque ad eumdem modum, passibiles qualitates dicuntur, eo quod ex
aliquibus passionibus sint, quod ipse Aristoteles hao voce testatur: QUARE VEL
SI QUIS NATURALITER ALIQUID TALIUM PASSIONUM PASSUS EST, SIMILEM COLOREM EUM
HABERE OPORTET; QUAE- ENIM AFFECTIO NUNC AD VERECUNDIAM CIRCA CORPUS FACTA EST,
ET SECUNDUM NATURALEM CONSTITUTIONEM EADEM AFFECTIO FIT, QUARE NATURALITER
COLOR SIMILIS FIT. Nam sive aliquis vel nondum natus aliquid patiatur, quo
faciem sanguis reiinquat, sive quolibet alio modo sanguis ex infantis uultu ad
interiora migravit, faciem naturalis infecit pallor, et quae nunc non naturales
passiones dispositionesque sunt, ut cum hi colores faciem vel totum corpus
inficiunt, hi si naturaliter contigerint eisdem, similibus signatus coloribus
uultus aspicietur. Nunc enim cum aestus in superficie uultus sanguinem
impositum decoxerit, nigredinis perusti sanguinis rubor reddit colorem. Quodsi
idem aliqua passione in faciem nondum geniti infantis acciderit, eamdem verisimile
est affectionem coloris corpus suscipientis inficere. Quare quae in coloribus
sunt idcirco passibiles qualitates dicuntur, non quod ipsae aliquid paliantur
sed quod ex aliquibus passionibus in cuiuslibet corpus atque ora proveniunt. QUAECUMQUE
IGITUR TALIUM CASUUM AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS DIFFICILE MOBILIBUS ET
PERMANENTIBUS PRINCIPIUM CEPERUNT, QUALITATES DICUNTUR; SIVE ENIM VEL SECUNDUM
NATURALEM SUBSTANTIAM PALLOR AUT NIGREDO FACTA EST, QUALITAS DICITUR (QUALES
ENIM 248B SECUNDUM EAS DICIMUR), SIVE PROPTER AEGRITUDINEM LONGAM VEL PROPTER
AESTUM CONTINGIT VEL NIGREDO VEL PALLOR, ET NON FACILE PRAETERIT ET IN VITA
PERMANET, QUALITATES ET IPSAE DICUNTUR (SIMILITER ENIM QUALES SECUNDUM EAS
DICIMUR). Dat quoddam signum quo perspecto valeamus agnoscere, quas harum
omnium quae supradictae sunt, qualitates oporteat appellari. Si enim ita vel
casu aliquo, vel natura hae qualitates euenerint, ut eorum sit tardus exitus
permutatioque difficilis, qualitates vocantur. Si quis enim vel per
aegritudinem, vel per naturam pallidus fiat, sitque in eius corpore permanens
pallor, tunc qualitas appellatur, et hoc non in corporalibus solum vitiis sed
etiam in animi quoque affectionibus invenitur. Si quis enim vel per naturam,
vel quolibet alio postea casu assiduis comessationibus delectetur, et hoc illi
quodammodo in ipsa mentis dissolutione per maneat, ab eoque difficile moveatur,
passibilis qualitas effecta est, idcirco quod secundum eam quales dicuntur
quibus illa provenerit. Niger enim dicitur in quo nigredo permanserit;
comessator, cui voluptas perpetuo comessandi est. Est ergo signum in
passibilibus qualitatibus hoc eas esse immobiles et permanentes. Quae autem
huiusmodi sunt quae facillime permutantur, et temporali statu sunt, de his
talis Aristotelis videtur esse sententia. QUAECUMQUE VERO EX HIS QUAE FACILE
SOLUUNTUR ET CITO TRANSEUNT FIUNT, PASSIONES DICUNTUR; NON ENIM DICIMUR SECUNDUM
EAS QUALES; NEQUE ENIM QUI PROPTER VERECUNDIAM RUBICUNDUS FACTUS EST RUBICUNDUS
DICITUR, NEC CUI PALLOR PROPTER TIMOREM venIT PALLIDUS SED MAGIS QUOD ALIQUID
PASSUS SIT; QUARE PASSIONES HUIUSMODI DICUNTUR, QUALITATES VERO MINIME.
SIMILITER AUTEM HIS ET SECUNDUM ANIMAM PASSIBILES QUALITATES ET PASSIONES
DICUNTUR. QUAECUMQUE ENIM MOX IN NASCENDO AB ALIQUIBUS PASSIONIBUS FIUNT,
QUALITATES DICUNTUR, UT DEMENTIA VEL IRA VEL ALIA HUIUSMODI; QUALES ENIM
SECUNDUM EAS DICIMUR, ID EST IRACUNDI ET DEMENTES. SIMILITER AUTEM ET
QUAECUMQUE ALIENATIONES NON NATURALITER SED AB ALIQUIBUS ALIIS CASIBUS FACTAE
SUNT DIFFICILE PRAETEREUNTES ET OMNINO IMMOBILES, ETIAM HUIUSMODI QUALITATES
SUNT; QUALES ENIM SECUNDUM EAS DICIMUR. QUAECUMQUE ENIM EX HIS QUAE 249A CITIUS
PRAETEREUNT FIUNT, PASSIONES DICUNTUR, UT SI QUIS CONTRISTATUS IRACUNDIOR EST;
NON ENIM DICITUR IRACUNDUS QUI IN HUIUSMODI PASSIONE IRACUNDIOR EST SED MAGIS
ALIQUID PASSUS; QUARE PASSIONES QUIDEM HUIUSMODI DICUNTUR, QUALITATES VERO
MINIME. Quid de his affectionibus iudicaret, quae ad prasens tempus atque ad
momentum animis vel corporibus inhaererent, ipse non obscura oratione uulgavit.
Nam cum prius eas esse passibiles qualitates pronuntiaret, quae ex aliquibus
passionibus gignerentur, et tamen in subiectis immutabiliter permanerent, nunc
illas affectiones quae ita sunt in subiectis ut cito praetereant, non
qualitates sed passiones vocat. Si quis enim propter verecundiam rubore
infectus est, quoniam rubor ille non permanet, rubeus von vocatur; 249B qui si
rubeus discerelur, esset quoque ipse rubor passibilis qualitas, quoniam in
subiecto corpore diutissime permaneret. Nunc autem quoniam nullo modo rubeus
dicitur, cui a verecundia rubor venit, qualitates autem sunt secundum quas
quales vocamur, verecundiae rubor non qualitas sed quaedam passio est; nam si
esset qualitas, ab eo rubore rubei dicerentur, id est quales sed hoc non ita
est. Non igitur huiusmodi affectiones quae haud multo durant tempore qualitates
vocantur sed potius passiones. Passus enim aliquid dicitur, qui propter
verecundiam rubeus fit. Eadem ratio est etiam in animi passionibus. Nam si ad
momentum quis iratus est, non idcirco eum iure aliquis iracundum vocet sed si
huiusmodi vilium in cuiuslibet animo constanter inhaeserit. Nam si quis vel per
naturam vel per aegritudinem sit laesus corpore, ut vel perpetuam dementiam,
vel immobilem incurrat iracundiam, ille vel demens vel iracundus dicitur. Et
quaecumque alienationes (ut ipse ait) vel secundum naturam, vel per casum
permanentes fuerint, illae in passibili qualitate numerantur, idcirco quod
secundum eas quales dicimur. Quae autem (ut dictum est) non permanent sed
facile transeunt, eas non qualitates sed solum vocamus passiones. Sed quoniam
tres species qualitatis enumeravit, unam secundum quam habitus dispositionesque
dicerentur, alteram secundum quam naturalis potentia vel impotentia ad aliquid
faciendum vel patiendum subiectarum rerum naturas paruret, tertiam secundum
quam passibiles qualitates dicerentur, et hanc tali duplicitate partitus est,
ut alias idcirco diceret passibiles esse qualitates, quod ipsae aliquas
gignerent passiones, alias vero quod ab aliquibus ipsae passionibus nascerentur.
Quaeri potest quomodo hae quoque passibiles qualitates distenta prima illa
specie qualitatis, quae secundum habitum dispositionemque posita est. Nam si
quis calorem frigusque persenserit, habet quidem qualitatem passibilem sed
tamen in eiusdem ipsius dispositione atque affectione versatur; dispositus
namque est ad eumdem calorem atque frigus, quem sumpsit atque habuit, quod
scilicet ipse Aristoteles videns calorem frigusque in utraque specie numeravit;
namque et dispositionem dixit calorem atque frigus, et passibilem qualitatem. Huius
quaestionis talis solutio est. Nihil impedit, secundum aliam scilicet atque
aliam causam, unam eamdemque rem gemino generi speciei suae supponere, ut
Socrates in eo quod pater est ad aliquid dicitur, in eo quod homo, substantia
est, sic in calore atque frigore, in eo quod quis secundum ea videtur esse
dispositus, in dispositione numerata sunt; secundum vero quod ex aliquibus
passionibus innascuntur, passibiles qualitates dictae sunt. Ipsae vero ab
habitu distant, id est passibiles qualitates, quod in plurimis ad habitus rebus
per artes atque scientias pervenitur, ita ut ipse habitus ordine et filo quodam
perficiatur. Passibiles vero qualitates eo modo minime. Quo vero distent hae
passibiles qualitates a secunda specie, qua secundum naturalem potentiam vel
impotentiam dicitur, quaeritur, cuius perplana distantia est. Dicimus enim
secundum potentiam naturalis speciem aliquid dici, non secundum praesentem
actum sed secundum id quod ad hoc esse potest; frigus vero calorque, et dulcedo
vel amaritudo non secundum quod possit esse sed secundum id quod iam sit
consideratur; quocirca distat haec tertia species a secunda, quod hic secundum
possibilitatem dicitur, tertia vero secundum actum. Sed quod dudum promiscue
passiones affectionum nomine vocabamus, haec quoque non longa quaestio alia
est. Sic enim inveniemus quod passio ab affectionibus discrepare videatur. Si
qua enim corpora ita calefacta sint, ut ex se quoque ipsa aliquem calorem
emittere valeant, illa ad calorem affecta nuncupantur. Si qua vero tantum
calorem momento susceperint, passiones dicimus, et ab affectionibus segregamus,
ut hic sit integrum passionum affectionum quae habitus augmentum, ut
amplificata passio in affectionem transeat, augmentata affectio in habitum permatetur.
Et haec quidem de tertia specie qualitatis pronuntiasse sufficiat; nunc quarte
speciei vim naturamque veracissima disputatione confirmat usque quo progressa
qualitatis distributio conquiescit. Nobis quoque disputationum prolixitas
moderanda est. Providendum quoque est ut sufficiens brevitas ordini
expositionis adhibeatur, ne aut brevitatem comitetur obscuritas, aut planitiem
minus moderata oratio, odioso fastidio et longinquitate deformet. QUARTUM VERO
GENUS QUALITATIS EST FORMA ET CIRCA ALIQUID CONSTANS FIGURA; AD HAEC QUOQUE
RECTITUDO VEL CURUITAS, ET SI QUID HIS SIMILE EST; SECUNDUM ENIM UNUMQUODQUE
EORUM QUALE QUID DICITUR; QUOD ENIM EST TRIANGULUM VEL QUADRATUM QUALE QUID
DICITUR, ET QUOD EST RECTUM VEL CURUUM. ET SECUNDUM FIGURAM VERO UNUMQUODQUE
QUALE DICITUR. Quarta est species qualitatis quae secundum unamquamque formam
figuramque perspicitur. Est autem figura, ut triangulum vel quadratum, forma
autem ipsius figurae quaedam qualitas est, ut figura quidem est triangulum vel
quadratum, forma autem ipsius trianguli vel quadrati quaedam qualitas, unde
etiam formosos homines dicimus. Figura enim quaedam vel 251A pulchrior, vel
mediocris, vel alio quodammodo constituta, qualitas formaque nominatur. Has
autem esse qualitates nullus dubitat. Siquidem et a figura dicitur figuratus,
et a forma formosus. Amplius quoque triangulum etiam a triangulatione
denominatum est, et quadratum a quadratura. Quod si illae sunt qualitates,
secundum quas quale aliquid appelletur, non est qui dubitet formam figuramque
esse qualitates, quoniam omnia quae his participant ex ipsis qualia nominantur
sed quoniam in continuae quantitatis speciebus et triangulum et superficies
enumerata est, ipsa quidem superficies quantitas est, ipsius vero superficiei
compositio qualitas, est enim figura (ut geometrici definiunt) quae sub aliquo
vel aliquibus terminis continetur. Sub aliquo quidem, ut circulus, sub
aliquibus vero, ut triangulus vel quadratus. Quare spatium quidem ipsum, quod a
supra dictis lineis continetur, superficies dicitur, quae est quantitas.
Superficies namque quoniam in dilatione quadam et spatio constat, quantitas est
sed compositio ipsius superficiei, qualitas. Nam quoniam tres lineae
convenienter in se iunctis terminis unum spatium conclusere, quod tribus
angulis a tribus lineis continetur, hoc ipsum spatium quod concludunt ad
quantitatem referri potest, quod vero tribus lineis, hoc est qualitas, figura
enim est triangula. Hoc idem quoque dici potest etiam in linea: nam quoniam
longitudo sive latitudine est, quantitas dicitur, quod recta sive curua est,
redditur rursus ad qualitatem. RARUM VERO ET SPISSUM VEL ASPERUM VEL LENE
PUTABITUR 251C QUIDEM QUALITATEM SIGNIFICARE, VIDENTUR AUTEM ALIENA ESSE
HUIUSMODI A QUALITATIS DIVISIONE; QUANDAM ENIM QUODAMMODO POSITIONEM VIDETUR
PARTIUM UTRUMQUE MONSTRARE; SPISSUM QUIDEM EO QUOD PARTES SIBI IPSAE PROPINQUAE
SINT, RARUM VERO QUOD DISTENT A SE INVICEM; ET LENE QUIDEM QUOD IN RECTUM SIBI
PARTES IACEANT, ASPERUM VERO CUM HAEC QUIDEM PARS SUPERET, ILLA VERO SIT
INFERIOR. ET FORTASSE ALII QUOQUE APPAREANT QUALITATIS MODI SED QUI MAXIME
DICUNTUR HI SUNT. QUALITATES ERGO SUNT HAEC QUAE DICTA SUNT, QUALIA VERO QUAE
SECUNDUM HAEC DENOMINATIVE DICUNTUR, VEL QUOMODOLIBET AB HIS. Quaedam sunt quae
videntur esse qualitates, quoniam ex his aliqua denominative dicuntur, ut lene
quoniam dicitur alenilate, et asparum quoniam dicitur 251D ab asperitate,
spissum quoque et rarum a raritate et spissitate nominantur; videntur ergo haec
quoque in qualitatibus posse numerari. Sed rectam rationem perspicientibus nec
solum auribus quae dicuntur sed etiam mente atque animo iudicantibus, in
qualitatibus haec poni non oportere manifestum est. Nam quod dicimus rarum,
positio quaedam partium est, non qualitas. Nam quia ita partes a se separatae
distant, ut inter eas alieni generis corpus possit admitti, ideo rarum vocatur,
ut spongiae pumicesque, quoniam in eorum cavernis surculus vel aliud aliquid
immitti potest, ita ut inter rimas partium sit, idcirco rarum dicitur. Porro
autem spissum, quoniam ita sibi partes vicinae sunt atque ad se invicem
strictae, ut intereas nullum corpus possit incidere, atque ideo spissum vocatur,
ut est ferrum vel adamas. Positio ergo quaedam partium his inest, non qualitas,
nec vero illud quoque distat, quod dicitur lene. Nam quoniam partes ita sunt
positae, et neutra superet, neutra sit minor sed aequalibus extremitatibus
iunctae sunt, idcirco quaedam lenitas est, ut adducta manus illam quae ex
aequalitate iunctis partibus nata est, sentiat lenitatem, ut est argentum.
Asperitas vero est partium non aequalis positio sed aliarum eminentium, aliarum
vero depressarum, ut lima cuius aliae partes eminent, aliae vero depressae
sunt. Ergo secundum unamquamque partium positionem, vel raritas, vel
spissitudo, vel asperitus, vel lenitas, corporibus est. Non igitur haec
secundum qualitatem dicuntur sed potius secundum positionem. Positio autem in
relationis genere nominata est. Non igitur hae qualitates sed potius relativa
sunt, et enumerationes quidem specierum qualitatis Aristoteles hic terminat Non
sunt tamen putandae solum esse qualitates quas supra posuit. Ipse enim testatur
esse quoque alias qualitates, quas modo omnes enumerare neglexit sed cur
neglexerit multae sunt causae. Prima quod elementi vicem hic obtinet liber, nec
perfectam scientiam tradit sed tantummodo aditus atque pons quidam in altiora
philosophiae introitum pandit. Quocirca si hoc ita est, tantum dicere oportuit,
quantum ingredientibus salis esset, ne eorum animos nondum ad scientiam firmos
multiplici doctrina, subtilitate confunderet. Quae vero hic desunt in libris
qui *Meta ta physika* inscribuntur apposuit. Perfectis namque opus illud non
ingredientibus praeparabitur. Est quoque alia causa ut nos ad exquirendas alias
qualitates, non solum propriorum doctorum sed etiam nostrorum aliquid
inveniendi incitator, admitteret. Quocirca concludit eas quae maxime
dicerentur, quas supra proposuit, esse qualitates; illa vero dici qualia, quae
secundum praedictas qualitates dicerentur: sed quoniam addidit, vel
quomodolibet ab his quae sit huiusce propositionis sententia, prius appositis
Aristotelis verbis sequens expositionis ordo contexit. IN PLURIBUS QUIDEM ET
PAENE IN OMNIBUS DENOMINATIVE DICUNTUR, UT AB ALBEDINE ALBUS ET A GRAMMATICA
GRAMMATICUS ET A IUSTITIA IUSTUS, SIMILITER AUTEM ET IN CAETERIS. IN ALIQUIBUS
VERO PROPTEREA QUOD QUALITATIBUS NOMINA NON SUNT POSITA IMPOSSIBILE EST AB HIS
DENOMINATIVE DICI, UT CURSOR VEL PUGILLATOR, SI SECUNDUM POTENTIAM NATURALEM
DICITUR, A NULLA QUALITATE DENOMINATIVE DICITUR; NEQUE ENIM POSITUM EST NOMEN
ILLIS POTESTATIBUS: SECUNDUM QUAS ISTI QUALES DICUNTUR, QUEMADMODUM ETIAM IN
DISCIPLINIS SECUNDUM QUAS VEL PUGILLATORES VEL PALAESTRICI SECUNDUM AFFECTIONEM
DICUNTUR (PUGILLATORIA ENIM DISCIPLINA DICITUR ET PALAESTRICA, QUALES VERO AB
HIS DENOMINATIVE QUI AD EAS SUNT AFFECTI DICUNTUR). ALIQUANDO AUTEM ET POSITO
NOMINE DENOMINATIVE NON DICITUR ID QUOD SECUNDUM IPSAM QUALE QUID DICITUR, UT A
VIRTUTE PROBUS DICITUR; HOC ENIM QUOD HABET viRTUTEM PROBUS DICITUR SED NON
DENOMINATIVE A VIRTUTE; NON EST AUTEM HOC IN MULTIS. QUALIA ERGO DICUNTUR
QUAECUMQUE EX HIS QUAE DICTAE SUNT QUALITATIBUS DENOMINATIVE DICUNTUR VEL
QVOLIBET ALIO AB IPSIS MODO. Multae, inquit, sunt qualitates, quibus positis et
proprio nomine nuncupatis, ab his alia denominative dicuntur, ut ea quae ipse
planissime adiecit exempla. Nam cum albedo cuiusdam nomen sit qualitatis, ab eo
dicitur albus. Eodem quoque modo et grammatica, cum rei sit nomen, ab ipso
quales dicuntur. Grammatici enim a grammatica nominantur, atque hoc est in
pluribus, ut posito nomine si quid secundum ipsas qualitates quale dicitur,
exhis ipsis qualitatibus appellatio derivetur. Aliae vero qualitates sunt, in
quibuscum nomen positum non sit, tamen quales dicuntur, quales quidem quia alia
qualitate participant, sed non secundum eam qualitatem quales dicuntur, ex qua
si his esset qualitatibus nomen impositum poterant appellari, ut in ea
qualitate quae secundum potentiam naturalem dicitur. Illi enim quamquam quales
dicantur, hi qui secundum ipsam potentiam nominantur, ipsi tamen (ut dictum
est) nullo proprio nomine nuncupantur. Nam qui pugiles appellantur ab arte
pugillatoria, idcirco ab ea pugiles dicuntur, quod ad eamdem ipsam artem
pugillatoriam quodammodo affecti eunt. Hi enim pugiles ab arte pugillatoria
praedicantur. Qui vero nondum pugiles sunt sed esse possunt, non secundum ipsam
artem, id est pugillatoriam sed secundum potentiam pugillatoriae artis,
pugillatores vocantur. Ipsi autem potentiae nomen proprium positum non est. Nam
quemadmodum a cursu cursores, a palaestra palaestrici, a pugillatoria pugiles,
distinctis qualitatum vocabulis, appellantur, non eodem modo est etiam in
uniuscuiusque rei potentia naturali, cursus enim potentia naturalis secundum
quam cursores vocamus, et rursus potentia pugillandi, vel potentia palaestrizandi,
suo nomine distincta non est. Cur enim dicitur cursor, si interrogemur de eo
qui nondum est cursor? Dicimus secundum potentiam naturalem. Cur palaestricus?
Eodem quoque modo naturalem potentiam respondemus. Quare pugillator qui nondum
est pugillis, ab eadem quoque potentia naturali nominatur. Si igitur haberet
haec naturalis potentia proprium nomen, ita, distinctis vocabulis,
appellaretur, ut in his qualitatibus in quibus proprienomen est positum, ut in
cursu, palaestra et arte pugillatoria, et hoc est quod ait. In aliquibus vero
propterea quod qualitatibus nomina non sunt posita, impossibile est ab his
aliquid denominative dici. Ut hoc scilicet demonstraret cursorem quidem qui iam
curreret a cursu esse dictum, cursorem vero qui secundum potentiam currendi
diceretur non vocari a cursu sed tantum a potentia, cuius potentiae nomen
proprium non esset positum. Quare haec omnia quae secundum potentiam naturalem
dicuntur, a nulla qualitate denominativa sunt. Idcirco quod hae qualitates a
quibus denominari possunt, propriis nominibus carent, quae vero ita sint, ut
non ex potentia sed ex affectione dicantur, ab his qualitatibus ad quas sese
aliquo modo habent, denominative dicuntur, quod Aristoteles hoc protulit modo
dicens: Non ita esse secundum potentiam naturalem, quemadmodum et iam in
disciplinis secundum quas, vel pugillatores, vel palaestrici secundum
affectionem dicuntur. Pugillatoria enim disciplina dicitur et palaestrica,
quales vero ab his denominative, qui ad eas sunt continentes, dicuntur. Docuit
igitur omniaquae a quibusdam qualitatibus dici putarentur, vero quoque a
qualitatibus non praedicari, ut in his qualitatibus quibus nomen proprium non
est. Illud quoque monstravit hoc in pluribus evenire, ut de propositis
qualitatibus qualia denominative dicerentur. Restat ergo quod reliquum est, ut
dicat esse quasdam qualitates, quarum cum nomen sit positum, ab his ipsis tamen
quae illarun rerum participant denominative non dici, ut virtus; nam cum virtus
qualitas sit (est enim habitus quidam, omnis vero habitus qualitas), ergo
quicumque virtute participat, non secundum eam denominative dicitur. In
denominatione enim quaerendum est ut semper idem permaneat nomen. In eo autem
qui virtute participat, nulla virtutis denominatio est, ut qui bonitate
participat bonus dicitur, qui iustitia, iustus, et alia huiusmodi. Qui vero
virtute participat, aut probus nominatur, aut sapiens; sed neque probus, neque
sapiens a virtute denominativa sunt, idcirco quod utrumque nomen a virtute
longe dissimile est, quod ipse sic ait: Aliquando autem posito nomine
denominative non dicitur id quod secundum ipsum quale dicitur. Et eius rei
proponere non omisit exemplum sed hoc in multis non potest inveniri, pauca enim
sunt (ut ipse ait) in quibus posito qualitatis nomine quae his participant, a
superiori qualitate qualia non dicantur. Dat autem his qualitatibus
pluralitatis calculum, ex quibus qualia nominantur ea quae his participant. Nam
(ut ipse ait superius) in pluribus et pene in omnibus denominative dicuntur.
Quocirca recta definitio est et proprio ordine constituta. Namque in principio
hoc solum dictum est, esse qualitatem secundum quam qualia dicerentur. Sed
quoniam sunt quaedam quorum qualitates ipsae propriis nominibus carent, quae
vero his participant suis vocabulis appellantur, ut in naturali potentia. Et
rursus sunt quaedam quae in qualitatibus quidem habeant propria nomina, in his
vero quae ad eas ipsas qualitates essent affecta, nulla ex propositis
qualitatibus denominatio fieret, hoc addidit, ab omnibus qualitatibus aut
denominative dici qualia, quae illis qualitatibus participaret, aut
quomodolibet, aliter, id est sive posito nomine qualitatis de eo non
dicerentur, quae illa partieiparent, ut in eo quod est virtus, sive ipsi
qualitati positum nomen non esset, ut in eo quod est potentia naturalis. Quare
quoniam in his duabus qualitatis, in quibus vel posito nomine non secundum
nomen quae sunt, qualia denominative dicuntur, vel eum ipsis qualitatibus nomen
positum non sit, neutra ipsorum praedicatio denominative fit. Ad concludendum
omnem terminum qualitatis ait, aut denominative qualia a qualitatibus
appellari, aut quomodolibetaliter ab ipsis, ut non denominative sed aliquoties
quidem secundum potentiam, aliquoties vero secundum eamdem qualitatem virtutis;
eamdem enim qualitas est virtutis et sapientiae. Quocirca concludit, ita qualia
dici quaerumque ex his qualitatibus denominative dicerentur, vel quomodolibet
alio ab ipsis modo. Digestis in ordine prius omnibus qualitatibus et eorum
conclusione reperta, consueto ordine unaquaeque proprietas uestigatur. INEST
AUTEM ET CONTRARIETAS SECUNDUM QUALITATEM, UT IUSTITIA INIUSTITIAE CONTRARIUM
EST ET ALBEDO NIGREDINI ET ALIA SIMILITER; ET SECUNDUM EAS QUALIA QUAE
DICUNTUR, UT IUSTUM INIUSTO ET ALBUM NIGRO. NON AUTEM HOC IN OMNIBUS EST; RUBEO
ENIM ET PALLIDO ET HUIUSMODI COLORIBUS NIHIL EST CONTRARIUM CUM QUALITATES
SINT. Dicit in qualitatibus quaedam esse contraria, atque hoc probat exemplis,
albedo namque et nigredo contraria sunt, et quaecumque albedine nigredineque
participant; hoc est enim quod ait, et secundum eas qualia quae dicuntur; nam
sicut albedo nigredini contraria est, ita quoque albus nigro; sed hoc
qualitatis proprium non est, nam cum rubrum et pallidum qualitates sint,
aliique etiam colores huiusmodi, in his contrarium non est; nullus enim dicit
aliquid rubro vel pallido esse contrarium: nam quoniam album et nigrum
extremitates quaedam colorum sunt, et longissime a se distant, contraria sunt,
medietates vero contraria non habent: Namsi quis ponat rubrum nigro esse
contrarium, longissimeque distant quae sunt contraria, longissime igitur
nigredo a rubore distabit, et rursus albedo a nigredine plurimum distat; igitur
nigredini rubor est atque albedo contraria, uniusque rei duo contraria
inveniuntur, quod fieri non potest. Non est igitur nigredi contrarius rubor.
Similiter autem monstrabimus et in aliis mediis coloribus contrarium non esse.
Quocirca si huiusmodi coloribus contrarium nihil est, non in omni qualitate
contrarietas reperietur; quod si ita est, suscipere contraria qualitatis
proprium non est. At vero nec in ipsis quoque formis quae manifeste qualitates
sunt, contrarietas invenitur; nam neque ciroulus quadrato, neque quadratus
triangulo, nec ulla figura ulli figurae potest esse contraria. Quocirca
manifestum est, suscipere contrarium non esse proprium qualitatis. Sed quoniam
sunt quaedam in qualitate quae sibimet videantur esse contraria, ut iustitia et
iniustitia, hinc quaedam quaestio solet oriri. Dicunt enim quidam iustitiae
iniustitiam non esse contrariam, putant enim quod dicitur iniustitia
privationem esse iustitiae, non tamen contrarietatem. Contraria enim propriis
nominibus, non contrarii privatione nominari, ut album nigro, habere tamen
iustitiam aliquam contrarietatem, cuius adhuc proprium nomen non sit inventum,
quod omnino falsum est. Multae enim habitudines privationis vocabulo
proferuntur, ut illiberalitas et imprudentia, quae nunquam virtutibus
opponerentur, quae sunt habitus, nisi ipsae quoque habitus essent, et in animis
habentium immutabiliter permanerent. At vero neque illud verum est, omnes
privationes negatione proferri. Surditas enim, cum sit auditus privatio, sine
negatione profertur; eodem quoquemodo caecitas. Nullus enim dicit inauditio,
neque inuisio, nec aliquid huiusmodi sed tantum surditas caecitasque nominantur
propriis nominibus, cum sint illa in habitu, visus, auditus, illa in privatione
ponenda. Igitur iustitia iniustitiae contraria est. Tradit ergo regulam, ea
quae contraria sunt, sub quo genere convenienter aptentur, quam regulam his
verbis ipse praescribit: AMPLIUS: SI EX CONTRARIIS UNUM FVERIT QUALE, ET
RELIQUUM ERIT QUALE. HOC AUTEM MANIFESTUM EST OMNIA ALIA PRAEDICAMENTA
PROFERENTI, UT SI EST IUSTITIA INIUSTITIAE CONTRARIUM, QUALITAS EST AUTEM
IUSTITIA, NIHILOMINUS QUALITAS ERIT INIUSTITIA; NULLUM ENIM ALIUD
PRAEDICAMENTUM CONVENIT INIUSTITIAE, NEC QUANTITAS NEC RELATIO NEC UBI NEC
OMNINO ALIQUID HUIUSMODI, NISI SOLA QUALITAS; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS SECUNDUM
QUALITATEM CONTRARIIS. Si ex duobus, inquit, contrariis manifestum fuerit unum
eorum contrariorum sub qualitate poni, simul manifestum erit quod etiam eius
contrarium convenienter qualitati supponatur, simulque demonstrat iniustitiam
esse qualitatem. Nam si iustitia apertissime qualitas est idcirco quod neque
qualitas, neque ad aliquid, neque ubi, nec quando, nec aliud ullum
praedicamentum est, nec sub ullo alio genere poni potest, nisi sub sola
qualitate, cum ei contraria sit inustitia, non est dubium iniustitiam quoque
qualitati subnecti, quod ipse quoniam 256C planius dixit, ut ipsa exemplorum
luce uulgavit, ad aliud nobis est transeundum. SUSCIPIT AUTEM QUALITAS MAGIS ET
MINUS; ALBUM ET ENIM MAGIS ET MINUS ALTERUM ALTERO DICITUR, ET IUSTUM ALTERUM
ALTERO MAGIS. ET IDEM IPSUM SUMIT INTENTIONEM (ALBUM ENIM CUM SIT, CONTINGIT
ILLUD FIERI ALBIUS); HOC AUTEM IN OMNIBUS NON EST SED IN PLURIBUS; DUBITABIT
ENIM QUIS AN IUSTITIA MAGIS ESSE IUSTITIA DICATUR; SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS
AFFECTIONIBUS. QUIDAM VERO IN HOC DUBITANT; DICUNT ENIM IUSTITIAM IUSTITIA NON
NIMIS MAGIS VEL MINUS DICI, NEC SANITATEM SANITATE; MINUS AUTEM HABERE ALTERUM
ALTERO SANITATEM DICUNT, ET IUSTITIAM MINUS ALTERUM ALTERO HABERE, SIMILITER ET
GRAMMATICAM ET ALIAS DISCIPLINAS. SED SECUNDUM EAS QUALIA QUAE DICUNTUR
INDUBITATE SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS; MAGIS ENIM GRAMMATICUS ALTER ALTERO
DICITUR ET IUSTIOR ET SANIOR, ET IN ALIIS SIMILITER. Aliud quoque proprium
protulit, quod tractata ratione ab integra proprietate qualitatis exclusit. Ait
enim qualitates posse vel intendi vel minui. Posse enim dicit alterum altero
plus album appellari, ut nix argento, et quae candidiora sunt marmora, et
iustum alterum altero magis et minus dicimus. Namque iustius aliquid factum,
necnon etiam iustissimum est. In quibus autem comparationes sunt, in his magis
minusque dici manifestum est; hoc quoque modo ipsum album, vel alia qualitas
non solum contra alterum eiusdem speciei comparata intentione crescit, et
relaxatione minuitur sed etiam a seipsa recipit comparationem: Dicitur enim
nunc quidem argentum candidius esse quam antea, cum fuerit detersum. Sed cum
haec ita sint, non est magis minusque suscipere proprium qualitatis; neque enim
sola qualitas magis minusque suscipit, haec enim intentio et relaxatio in his
quoque quae sunt ad aliquid invenitur, ut in eo quod est aequale et inaequale
possumus dicere plus aequale vel minus, et in caeteris huiusmodi; nec vero
omnes qualitates suscipiunt magis et minus, quod ipse sic ponit: Non autem in
omnibus hoc est sed in pluribus. Dubitabit enim quis an iustitia magis esse iustitia
dicatur, similiter autem et in aliis affectionibus. Quidam vero in hoc
dubitant: dicunt enim iustitiam iustitia non magis vel minus dici, nec
sanitatem sanitate; minus autem habere alterum altero sanitatem dicunt, et
iustitiam minus alterum altero habere. In hoc tres fuere sententiae. Quidam
namque dicebant, in omnibus secundum materiae habitudinem reperiri posse magis
et minus. Proprium namque esse materiae corporumque intentione crescere et
minui relaxatione, quae quorumdam Platonicorum sententia fuit. Alia vero quae
secundum certissimas verissimasque artes atque virtutes non diceret esse magis
et minus, secundum autem medias dici posse, ut haec ipsa grammatica atque
iustitia non dicitur magis grammatica neque magis iustitia. Esse autem quasdam
alias mediocres artes, in quibusidipsum posset evenire. Tertia est de qua
Aristoteles loquitur, quod ipsas quidem habitudines nulla intentione crescere,
nec diminutione decrescere putat sed eorum participantes posse sub examine
compositionis venire, ut de his magis minusue dicatur. Sanitatem namque ipsam
et iustitiam, alteram altera magis minusue non esse. Neque enim quispiam dicit
magis esse sanitatem alia sanitate. Sed hoc solum dicere possumus magis habere
sanitatem aliquem, id est esse saniorem, et magis sanum, et minus sanum.
Dicimus ergo quod ipsae quidem qualitates non suscipiunt magis et minus. Qui
vero secundum eas quales dicuntur, ipsi sub comparatione cadunt, ut iustior, et
sanior, et grammat. cior. Namque ipsa grammatica, id est litteratura, non suscipit
magis et minus, nullus enim dicit alteram altera magis esse grammaticam sed eum
qui grammatica ipsa participat. Dicimus litteratum, quem a litteratura scilicet
denominamus, litteratus autem suscipit magis et minus, ut Donatus grammaticus
plus erat aetate iam provecta grammaticus, id est litteratus, quam cum primum
ad huiusmodi studia devenisset. Sed quamquam se haec ita habeant, tamen
invenimus aliquas qualitates quibus indubitate comparatio inveniri non possit,
ut sunt quas ipse supposuit. TRIANGULUM VERO ET QUADRATUM NON VIDETUR MAGIS
SUSCIPERE, NEC ALIQUID ALIARUM FORMARUM. Haec enim quae ex quarta specie
qualitatis dicta sunt, magis minusue nullaratione suscipiunt, nullus enim dicit
plus esse alium circulum quam alium, nec magis esse illud triangulum quam
illud, dicitque fortasse maiorem, magis
autem non dicit. Huius autem rei haec ratio est, ut cum sit trianguli
definitio, figura quae sub tribus rectis lineis continetur, si qua sunt quae
hanc definitionem in se suscipiant, ut et ipsa tribus rectis lineis
contineantur, proprie triangulae formae sunt, eodem quoque modo et circulus ita
definitur: Circulus est figura plana, quae sub una linea continetur, ad quam ex
uno puncto qui intra ipsam est, omnes quae excunt lineae aequae sibi sunt.
Rursus quadrati defnitio talis est: Quadratum est quod quattuor aequalibus
lineis et quattuor rectis angulis continetur. Quaecumque igitur vel circuli
definitionem suscipiunt, vel quadrati, aequaliter vel circuli vel quadratae
formae sunt; si qua vero non suscipiunt, nullo modo sunt. Si qua vero sunt quae
neque quadrati suscipiunt definitionem, neque circuli, neque quadrati sunt,
neque circuli ut est figura quae parte altera longior dicitur. Illa enim ita
definitur, parte altera longior figura est quae sub quattuor lineis continetur,
rectisque angulis, quam quattuor lineae aequae sibi quidem non sunt, contra se
vero positae binae sibi aequae sunt. Ergo quia huiusmodi figura neque circuli
definitionem capit, neque quadrati aequaliter, neque circulus, neque quadratus
est. Si qua enim cuiuslibet forma definitionem suscipiunt, omnino eadem sunt.
Ut qui circuli circulus, qui quadrati quadratus, qui trianguli triangulus, qui
parte altera longioris, parte altera longior, et in caeteris eodem modo. Si qua
vero non suscipiunt, ut triangulum, circuli definitionem non capit neque omnino
circulus est, nec potest dici inter quadratum et triangulum, 258C quoniam
utraque circuli definitionem non capiunt, quadratum quidem plus esse circulum,
triangulum vero minus, omnino enim utraque a circuli ratione disiuncta sunt,
quod his verbis ab Aristotele tractatur: QUAECUMQUE ENIM DEFINITIONEM TRIANGULI
SUSCIPIUNT ET CIRCULI, OMNIA SIMILITER TRIANGULA VEL CIRCULI SUNT, DE HIS AUTEM
QUAE NON SUSCIPIUNT NIHIL MAGIS ALTERUM ALTERO DICITUR; NIHIL ENIM QUADRATUM
MAGIS QUAM PARTE ALTERA LONGIOR FORMA CIRCULUS EST; NULLUM ENIM IPSORUM
SUSCIPIT CIRCULI RATIONEM. SIMPLICITER AUTEM, SI UTRAQUE NON SUSCIPIUNT
PROPOSITI RATIONEM, NON DICITUR ALTERUM ALTERO MAGIS. NON IGITUR OMNIA QUALIA
SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS. EX HIS ERGO QUAE DICTA SUNT NIHIL EST PROPRIUM
QUALITATIS. Nam si hoc definitio facit, ut demonstret rationem cuiusque
substantiae, quaecumque definitione discrepant, illa etiam ipsa natura
substantiae discrepabunt. Recte igitur si quae cuiuslibet rei propositae sive
trianguli, sive quadrati definitionem non capiunt, ab eiusdem natura disiuncta
sunt. Quocirca neque triangulum, neque quadratum, neque circulus, neque
quidquid horum est, suscipiant magis et minus. Sed cum haec qualitates sint,
non omnes qualitates aeque magis minusue suscipiunt. Quod si neque in omni
qualitate intentio diminutioque provenit, neque in sola, quod haec eadem in
relatione reperias, non est magis minusue suscipere proprium qualitatis. Quodnam
igitur qualitatis proprium esse dicendum est, id ipse planissime subterposuit. SIMILE
AUTEM ET DISSIMILE SECUNDUM SOLAS DICUNTUR QUALITATES; SIMILE ENIM ALTERUM
ALTERI NON EST SECUNDUM ALIUD NISI SECUNDUM HOC QUOD QUALE EST. QUARE PROPRIUM
ERIT QUALITATIS SECUNDUM EAM SIMILE ET DISSIMILE DICI. Simile inquit et
dissimile solae retinent qualitates. Nam quamvis simile ad aliquid sit, tamen
hoc ipsum quod dicimus, simile non dicimus, nisi quod quale est. Nam si eadem
qualitas sit in duobus, illa in quibus est similia sunt, nec est aliud
praedicamentum quod secundum simile et dissimile dici possit, et de aiiis
quidem omnibus notum est, quoniam de nullo dicitur. Quod si quis de quautitate
affirmet, dici posse secundum eam simile atque dissimile, monstratum est
secundum quantitatem non simile et dissimile sed aequale et inaequale
praedicari. Quocirca quoniam per singula quaeque pergentibus, et in omnibus
idem qualitatibus invenitur, et in nullo alio predicamento esse perspicitur,
recte hoc proprium qualitatis esse firmavit. Sed quoniam cum de his quae referuntur
ad aliquid tractaretur, affectus atque habitus in his quae sunt ad aliquid
numeravit, nunc vero eosdem quoque qualitati supposuit, ipse sibi quamdam
obiecit quaestionem, cur si prius sub iis quae ad aliquid referuntur, ista
subiecerit, nunc sub qualitatibus ea ipsa posuerit. Superius namque monstravit
ea quae essent a se diversa, easdem species habere non posse, cum dicit
diversorum generum et non subalternatim positorum diversae species et
differentiae sunt. Quocirca cum relatio atque qualitas diversa sint genera,
easdem utrique supponi species non oportet, hoc est enim quod dicit: AT VERO
NON DECET CONTURBARI NE QUIS NOS DICAT DE QUALITATE PROPOSITIONEM FACIENTES
MULTA DE RELATIVIS INTERPOSUISSE; HABITUDINES ENIM ET AFFECTIONES EORUM QUAE
SUNT AD ALIQUID ESSE DIXIMUS. PAENE ENIM EA QUAE SUNT IN OMNIBUS HIS GENERIBUS
AD ALIQUID DICUNTUR, EORUM VERO QUAE SUNT SINGULATIM NIHIL; SCIENTIA ENIM, QUAE
GENUS EST, HOC IPSUM QUOD EST ALTERIUS DICITUR (ALICUIUS ENIM SCIENTIA
DICITUR), SINGULORUM VERO NIHIL HOC IPSUM QUOD EST ALTERIUS DICITUR, UT
GRAMMATICA NON DICITUR ALICUIUS GRAMMATICA NEC MUSICA ALICUIUS MUSICA SED SI
FORTE SECUNDUM GENUS PROPRIUM ET ISTAE DICUNTUR ALICUIUS; UT GRAMMATICA
ALICUIUS DICITUR SCIENTIA, NON 259D ALICUIUS GRAMMATICA, ET MUSICA ALICUIUS
SCIENTIA, NON ALICUIUS MUSICA; QUARE SINGULA NON SUNT RELATIVA. Quam
quaestionem validissima argumentatione dissolvit, his scilicet verbis: Pene
enim ea quae sunt in omnibus his generibus ad aliquid dicuntur. Eorum vero quae
sunt singulatim, id est epecies, nihil huiusmodi sunt. Haec enim est
argumentatio quam Graeci *epikeirema* vocant. In huiusmodi affectionibus atque
habitudinibus, quae inter ea sunt genera, eas solas ad aliquid posse reduci,
quae vero species essent illorum generum posse in relativis sed in qualitatibus
numerari, ut scientia cum sit habitudo 260A habet sub se alias habitudines,
grammaticam et geometriam. In hoc igitur scientia ipsa quod genus est, ad
aliquid semper refertur, dicimus enim scientiam alicuius scientiam. Grammaticam
vero quae eius species est, nullus dicit alicuius esse grammaticam; dicatur
enim si fieri potest grammaticam, Aristarchi esse grammaticam. Sed omnia
quaecumque dicuntur ad aliquid, convertuntur. Dicitur ergo et Aristarchus,
grammaticae Aristarchus, quod fieri non potest. Non igitur grammatica
Aristarchi, ut ad aliquid dicitur. Est etiam argumentum, non species sed
huiusmodi genera, ad aliquid appellari, ut cum ipsae quidem species ad aliquid
non dicantur, ut grammatica non dicitur alicuius grammatica, si quando tamen
est ut species ad aliquid referatur, id non secundum se sed 260B secundum
genus, ut grammaticae quoniam genus est scientiae quae relativa est, si quis
grammaticam ad aliquid referre contendat, non potest secundum ipsam
grammaticam, eam ad aliquid praedicare sed secundum scientiam, id est secundum
genus suum. Non enim dicitur grammatica alicuius grammatica sed fortasse
grammatica alicuius scientia. Non ergo grammatica secundum grammaticam ad
aliquid dicitur sed secundum scientiam. Et hoc est quod ait, ut grammatica non
dicitur aliovius grammatica, nec musica sed fortasse secundum genus proprium
istae dicuntur alicuius, ut grammatica alicuius dicitur scientia, non alicuius
grammatica. Ergo singularum specierum nihil est quod aliqua relatione praedicetur.
Genera vero harum specierum relativa sunt, quae paulo superius dixi; quod enim
ait: Pene enim in 260C omnibus qualitatibus genera ad aliquid dicuntur, non
autem aliquid eorum quae sunt singula, hoc demonstrare voluit, genera ipsa
habitudinem dispositionumque esse relativa, species vero generum quas
singulatim esse dixit, ad aliquid nullo modo praedicari. Quas idcirco esse
singulatim vocavit, quia grammatica una est, et rursus musica una; scientia
vero non una. Recte igitur species scientiae singulatim esse nominavit. Constat
igitur quod genera huiusmodi habitudinem dicantur ad aliquid, species vero ad
nihil aliud propria praedicatione referanlur. Quocirca quoniam huiusmodi
species relativas non esse demonstravit, nunc quod reliquum est qualitates esse
confirmat. DICIMUR AUTEM QUALES SECUNDUM SINGULA; HAEC ENIM ET HABEMUS
(SCIENTES ENIM DICIMUR QUOD HABEMUS SINGULAS SCIENTIAS); QUARE HAEC ERUNT ETIAM
QUALITATES, QUAE SINGULATIM SUNT, SECUNDUM QUAS ET QUALES DICIMUR; HAEC AUTEM
NON SUNT EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID. Illas esse qualilates superius confirmatum
est ex quibus aliqui quales vocarentur, nos autem idcirco grammatici dicimur,
non quod universalem scientiam sed quod ipsam grammaticam habeamus, et hoc vere
dicitur, idcirco nos dici scientes, quia grammatici sumus, potius quam idcirco
grammaticos quod aliquam scientiam retinemus. Nullus enim a generali scientia
grammaticus, aut sciens, nisi a singulatim scientia sciens, grammaticusque
perhibetur. Igitur quoniam ex his habitudinem speciebus quales vocamur, ipsae
species in qualitate numerandae sunt. Sed cum quis grammatica participat, de ea
etiam genus dicitur, et secundum eam non solum ad grammaticam sed ad scientiam
quoque coniungitur. Dicitur enim idcirco sciens. Ergo quoniam habens
grammaticam, et sciens, et grammaticus dicitur, non potest ulla scientia
participare, qui singulas non habuerit. Qui enim cunctis speciebus caret, illi
quoque genere ipso carendum est. Quare quoniam has species hahemus et secundum
eas quales dicimur, a grammatica scientes et grammatici nuncupamur, has autem
ipsas species monstratum est ad aliquid non referri. Recte igitur huiusmodi
habitudines quae in alterius relativis species sunt, in qualitate numeratae
sunt. Quod si quis hoc quoque inuitus accipiat, aliud addit quo totum
quaestionis vinculum soluetur; ait enim: AMPLIUS SI CONTINGAT IDEM ET QUALE
ESSE ET RELATIVUM, NIHIL EST INCONVENIENS IN UTRISQUE HOC GENERIBUS ANNUMERARE.
Nam cum sit verum unam eademque rem duobus diversis generibus suppositam esse
non posse, illud tamen convenit secundum aliud atque aliod unam eamdemque
speciem duobus generibus posse subnecti, ut in eo quod supra iam dictum est,
cum Socrates substantia sit, pater vero ad aliquid, cumque substantia discrepet
atque relatio, nihil tamen est inconveniens eumdem ipsum Socratem in eo quod homo
est, substantiae supponi, in eo quod habet filium, relationi. Quocirca si
secundum aliam atque aliam rem duobus generibus eadem res quaelibet
diversissimis supponatur, nihil inconveniens cadit. Ita quoque et habitudines
in eo quod alicuius rei habitudines sunt, in relatione ponuntur, in eo quod
secundum eas quales aliquid dicuntur, in qualitate numerantur. Quare nihil est
inconveniens unam atque eamdem rem, secundum diversas natura, suae potentias,
geminis et si contingat pluribus, annumerare generibus Qnocirca quoniam de
qualitate tractatum est, nos quoque orationis cursum ad reliqua praedicamenta
vertamus. DE FACERE ET PATI SUSCIPIT AUTEM ET FACERE ET PATI CONTRARIETATEM ET
MAGIS 261D ET MINUS; CALEFACERE ENIM ET FRIGIDUM FACERE CONTRARIA SUNT, ET
CALEFIERI ET FRIGIDUM FIERI, ET DELECTARI ET CONTRISTARI; QUARE SUSCIPIT
CONTRARIETATEM FACERE ET PATI. ET MAGIS AUTEM ET MINUS; EST ENIM CALEFACERE ET
MAGIS ET MINUS, ET CALEFIERI MAGIS ET MINUS, ET CONTRISTARI. SUSCIPIUNT ERGO ET
MAGIS ET MINUS FACERE ET PATI. AC DE HIS QUIDEM HAEC DICTA SUNT. Decursis
quattuor praedicamentis quae aliqua quaestione et consideratione ergo
videbantur, tenuiter caetera breviterque perstringit. Et de facere quidem et
pati nihil in hoc libro, nisi quod contraria suscipiant, et intentionem
imminutionemque ab Aristotele est disputatum, in aliis vero eius operibus plene
ab eo perfecteque tractata sunt, ut hoc ipsum de facere et pati in his libris
quos *Peri geneseos kai phthopas* inscripsit, de aliis quoque praedicamentis
non illi minor in aliis operibus disputatio fuit, ut de eo quod est ubi et
quando in physicis, et de omnibus quidem altius subtiliusque in libris quos
*Meta ta physika* vocavit, exquiritur. Ac de fecere quidem et pati ipse
planissime posuit posse ea suscipere contrarietates. Dicimus enim ignem
calefacere et frigefacere, quod scilicet ad faciendum refertur. Dicimus aquam
calefieri et frigefieri, quod nihilominus ad patiendi ducitur praedicamentum.
Magis quoque et minus suscipere, apertissimis demonstrat exemplis. Sic enim
magis calefacere et minus, et magis calefieri et minus dicitur. Atque haec
hactenus, ipse enim haec apertissime posuit. Est autem horum descriptio talis,
quod in faciendo quidem, actus quidam a quolibet in aliam rem veniens,
consideratur a quo veniat. In patiendo autem in eo ille actus consideratur, in
quem venit. Actus enim et passio simul in physicis esse monstrata sunt. Ac de
facere quidem ac pati, ad praesens tempus haec dicta sufficiant. DICTUM EST
AUTEM ET DE SITU IN RELATIVIS, QUONIAM DENOMINATIVE A POSITIONIBUS DICITUR. DE
RELIQUIS VERO, ID EST QUANDO ET UBI ET HABERE, PROPTEREA QUOD MANIFESTA SUNT,
NIHIL DE HIS ULTRA DICITUR QUAM QUOD IN PRINCIPIO DICTUM EST, QUOD HABERE
SIGNIFICAT CALCIATUM ESSE VEL ARMATUM, UBI VERO IN LYCIO, VEL ALIA QUAECUMQUE
DE HIS DICTA SUNT. IGITUR DE HIS GENERIBUS QUAE PROPOSUIMUS SUFFICIENTER DICTUM
EST. Positio quidem quoniam ipsa est alicuius, in iis quae sunt ad aliquid,
numerata est sed quoniam omnis res quae ab alio denominatur, aliud est quam id
ipsum a quo denominata est, ut aliud est, qui est grammaticus, atque
grammatica, quamvis grammaticus a grammatica denominelur. Ita cum sit positio
relativa, quidquid denominative a positionibus dicitur, hoc relativorum genere
non tenetur. Positio autem ipsa relativa est, positum vero est a positione
denmninatum. Statio enim cuiusdam statio est. Stare vero quoniam a statione
denominatum est, non ponitur in eo genere in quo statio fuit. Quare sub
relatione hoc praedica nentum non invenitur. Sed quoniam nihil est ad quod hoc
reducere genus atque aptare possimus, dicendum est suum esse genus. Ut
accumbere ab accubitu, stare a statione, et caetera quidem quae idcirco se
Aristoteles exsequi denegat, quoniam planissima sunt; ait enim: De reliquis
vero id est, quando, et ubi, et habere; propterea quia manifesta sunt, nihil de
his ultra dicitur, quam quod in principio dictum est, et eorum praedicta ponit
exempla. Dicendum autem est breviter de praedicatione quae est ubi et quando.
Sicut ipsum ad aliquid per se esse non potest nisi ex alio aliquo naturam
trahat, ita et quando et ubi, esse non potest, nisi locus ac lempus fuerit.
Locum enim ubi, tempus vero quando, comitatur. Non est autem idem tempus, et
quando, nec ubi et locus sed proposito prius loco si qua res in eo sit posita,
ubi esse dicitur. Rursus si certa res in tempore est, quando esse perhibetur,
ut Apollinares ludi, oum sint in tempore, quando eos esse dioimus. Habent autem
haec quoque proprias diversitates, ubi quidem, quod aliquoties infinite
dicitur. Alicubi enim esse dicimus aliquem, ut Socratem, aliquoties autem
definite, ut in Lyceo vel in Academia. Habet quoque ubi, secundum ipsum locum
in quo est, aliquas contrarietates. Sursum enim esse, et deorsum ubi esse
dicitur. Temporum quoque varietates in eo praedicamento, quod est quando, esse
manifestum est. Futura enim et praesentia praeteritaque in quando praedicamento
veniunt. Dicimus enim fuisse aliquando Scipionem consulem Romanum, nunc esse
Orientis imperatorem, qui nunc Anastasius appellatur. Futurum autem esse
aliquem, quae scilicet secundum quando praedicamentum dicuntur. Habere autem
est quoddam extrinsecus veniens, neque innatum ei a quo habetur, aliudque quam
est illud ipsum a quo habetur, in se retinere, ut armatum esse vel uestitum
esse. Habere enim est uestes atque arma tenere, quae cum eo nata non sunt,
neque aliqua cum eo qui habet, communi natura proprietateque iunguntur; sed
quoniam de his Aristoteles tacuit, nobis quoque nunc eorum longior tractatus
omittendus est. Expeditis omnibus praedicamentis, cur praeter propositum operis
in hanc oppositorum disputationem sit ingressus, a multis ante quaesitum est
sed Andronicus hanc esse adiectionem Aristotelis non putat, simulque illud
arbitratur, idcirco ab eo fortasse hanc adiectionem de oppositis, et de his
quae simul sunt, et de priore, et de motu et de aequivocatione, habendi non
esse factam, quod hunc libellum ante Topica scripserit, quodque haec ad illud
opus non necessaria esse putaverit, sicut ipse Categoria possunt ad sensum Topicorum,
non ignorans scilicet quod sufficienter in Topicis, quantum ad argumenta
pertinebat, et de his omnibus quae adiecta eunt, et de praedicamentis fuisse propositum.
Sed haec Andronicus. Porphyrius vero hanc adiectionem uacare et carere ratione
non putat. Cuius hanc prodidit causam. Ut enim multa sunt quae quod communibus
animi conceptionibus esse suggererent, in huius libri principiis ab Aristotele
praedicta sunt, ut de aequivocis, et univocis, et denominativis, et de his omnibus,
quaecumque usque ad substantiae disputationem ad ipsorum praedicamentorum
utilitatem cognitionemque praedicta sunt, ita quaedam fuisse quae essent quidem
in communibus sensibus, egerent tamen subtilioris divisionis modo, haec
diligenter supposita sunt, ut quid essent proprie teneretur, ne falsis
opinionibus traductus non firmus animus luderetur. Docet autem hoc, inquit,
etiam ipse ordo congruus rationique conveniens titulorum, hanc adiectionem
fuisse perutilem atque necessariam. Prius enim de oppositis, post vero de his
quae simul sunt, et de his quae posteriora sunt. Post autem de motu, ad
postremum de habendi aequivocatione sermonem faciens, libri seriem terminavit.
Idcirco quod in omnibus quidem praedicamentis ante quaesivit, utrum possint
habere contraria. In his vero quae sunt ad aliquid, dixit magnum paruo non
posse esse contrarium sed oppositum. Quid vero esse oppositum dicere
praetermisit, ne ordo disputandi continuus rumperetur. Hic igitur recte quod
illic praetermiserat, prius edocuit. In relativis quoque de his quae sunt
prius, quaeque simul natura gignuntur, strictim tetigit, quod nunc diligenter
explicat. Faciendi vero patiendique praedicamenta sunt, in quibus quidam quasi
motus agitatioque consideratur; necesse igitur fuit motu dicere, qui naturam
faciendi atque patiendi vellet ostendere. Quis autem dubitet cuiuslibet
sermonis aequivocationem monstrare, esse perutile? Quare quoniam habere quoque
praedicamentum est, non fuit inconveniens neque perfluum de habendi aequivocatione
tractasse. DE OPPOSITIS QUOTIENS SOLENT OPPONI, DICENDUM EST. DICITUR AUTEM
ALTERUM ALTERI OPPONI QUADRUPLICITER, AUT UT AD ALIQUID, AUT UT CONTRARIA, AUT
UT HABITUS ET PRIVATIO, AUT UT AFFIRMATIO ET NEGATIO. OPPONITUR AUTEM UNUMQUODQUE
ISTORUM, UT SIT FIGURATIM DICERE, UT RELATIVA UT DUPLUM MEDIO, UT CONTRARIA UT
BONUM MALO, UT SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM UT CAECITAS ET VISUS, UT
AFFIRMATIO ET NEGATIO UT SEDET Ñ NON SEDET. Illud quoque quaeritur utrum
oppositionis nomen aequivoce praedicetur. Dicimus enim quattuor modis opponi,
aut ut contraria, aut ut aliquid, aut ut habitum et privationem, aut ut
affirmationem et negationem. Hic ergo contenditur utrum aequivocatio quaedam
circa has quattuor diversitates sit, an id ipsum quod dicimus oppositum generis
vice praedicetur, ut sit univocum. Sed in hoc Stoicorum Peripateticorumque
diversa sententia fuit, et ut ipsi inter se Peripatetici, diverse sectati sunt.
Stoicorum quoniam longa sententia est, praetermittatur, aliis autem
Peripateticis placet nomen hoc oppositi de subiectis aequivoce praedicari, ita
affirmantibus, quoniam Aristoteles ita dixit: De oppositis quoties solent
opponi dicendum est hoc, id est quoties ad multiplicitatem pertinet
aequivocationis. Sed qui melius iudicavere, si oppositionis nomen generis loco
dicunt debere praedicari, idcirco quod cum nomen opposilionis de subiectis
quattuor oppositionibus praedicetur, ab his quoque definitio non oberret. Sunt
enim opposita quae in eodem, secundum idem, in eodem tempore, circa unam
eamdemque rem, simul esse non posunt, quod per singula quaeque pergentibus in
singulis oppositis invenitur. Namque album et nigrum, quae sunt contraria, unu
eodemque tempore circa unum idemque corpus partemque corporis simul esse non
possunt, nec seruus atque dominus eiusdem, eodem tempore idem seruus idem dominus
est, nec habitus et privatio; quis enim dicat in eodem oculo uno eodemque
tempore et visum posse esse et caecitatem? Iam vero affirmatio et negatio quam
repugnantes sint, quamque in eodem simul esse non possint, nulli dubium est.
Quare si ea quae sub oppositione ponuntur oppositionis nomen definitionemque
suscipiunt, quid est dubium oppositionem non aequivoce praedicari? His igitur
positis, ad eorum distantias differentiasque veniamus. QUAECUMQUE IGITUR UT
RELATIVA OPPONUNTUR, EA IPSA QUAE SUNT OPPOSITORUM DICUNTUR, AUT QUOMODOLIBET
ALITER AD EA; UT DUPLUM MEDII, HOC IPSUM QUOD EST, DICITUR DUPLUM; ET SCIENTIA
SCIBILIS REI SCIENTIA UT AD ALIQUID OPPONITUR, ET DICITUR SCIENTIA, HOC IPSUM
QUOD EST, SCIBILIS; ET SCIBILE, HOC IPSUM QUOD EST, AD OPPOSITUM DICITUR,
SCILICET SCIENTIAM (SCIBILE ENIM ALIQUA SCIENTIA SCIBILE DICITUR). QUAECUMQUE
ERGO OPPONUNTUR UT AD ALIQUID, EA IPSA QUAE SUNT OPPOSITORUM VEL ALIO QVOLIBET
MODO AD SE INVICEM DICUNTUR. Ea quidem huius oppositionis quae secundum
relationem dicuntur, et per seipsa plana atque uulgata sunt et superiori
relationis disputatione iam cognita. Illa enim sunt ad aliquid quaecumque id
quod sunt aliorum dicuntur, vel quomodolibet aliter ad ea, ut seruus domini
seruus, et dominus serui dominus, et magnum ad paruum dicitur, et rursus paruum
refertur ad magnum. Quod si hoc in relativis omnibus invenitur, nulla est
dubitatio quin etiam in his hoc deprehendi possit, quae secundum ad aliquid
opponuntur, ut ea ipsa id quod sunt oppositorum dicantur vel quomodolibet aliter
ad opposita, ut si est seruus domino oppositus, dominus serui dicatur, id est
oppositi sui, et rursus si dominus seruo oppositus est, domini seruus dicatur.
Paruum vero ad magnum, et magnum ad paruum, id est ad oppositum sibi. Atque hoc
quidem in omnibus secundum ad aliquid oppositionibus inveniri necesse est.
Quocirca sit haec proprietas eorum quae secundum ad aliquid opponuntur, quod ea
ipsa quae sunt ad opposita referuntur, et ipsorum esse dicuntur. His ergo ante
constitutis docet differentiam qua inter se ea quae secundum contrarietatem
dicuntur, vel ea quae secundum ad aliquid, discrepant atque dissentiunt; ait
enim. ILLA VERO QUAE UT CONTRARIA, IPSA QUIDEM QUAE SUNT NULLO MODO AD INVICEM
DICUNTUR, CONTRARIA VERO SIBI INVICEM DICUNTUR; NEQUE ENIM BONUM MALI DICITUR
BONUM SED CONTRARIUM; NEC ALBUM NIGRI ALBUM SED CONTRARIUM. QUARE DIFFERUNT ISTAE
OPPOSITIONES INVICEM. Dictum est in his quae secundum ad aliquid opponuntur,
quod ea ipsa id quod sunt ad id quod sibi est oppositum dicerentur. Contraria
vero et ipsa quidem opponuntur sibi sed id quod sunt ad opposita non dicuntur,
contraria autem dicuntur. Hoc autem huiusmodi est. Bonum malo contrarium
dicimus esse, et rursus malum bono. Nigrum quoque albo contrarium putamus,
nihilominus quoque album nigro. Sed cum hoc arbitramur, non tamen dicimus ea id
quod sunt esse oppositorum. Si enim diceremus ea id quod est bonum esse
oppositi sui, non diceretur bonum malo esse contrarium sed bonum esse mali
bonum. Nec ila praedicationem quis faceret nigrum albo esse contrarium sed
nigrum albi esse nigrnm. Hoc est enim id quod est nigrum dici ad oppositum
suum, si quis dicat nigrum albi esse nigrum; quod quoniam non dicitur, ea ipsa
quae sunt non dicuntur oppositorum, ea scilicet quae sibi ut contraria videntur
opponi. Sed quoniam dicimus bonum malo contrari uni, et nigrum albo contrarium,
quamquam id quod sunt oppositorum non dicantur, tamen ad opposita ut contraria
nominantur. Atque hoc est quod ait: Ipsa quidem quae sunt nullo modo ad
seinvicem dicuntur. Contraria vero sibi invicem dicuntur. Non enim dicitur
bonum mali bonum, hoc est enim id quod est opposili praedicare sed dicimus
bonum malo cootrarium. Quocirca differunt ea quae similiter ad aliquid
opponuntur his quae secundum contrarietatem sibi sunt opposita, quod ea quidem
quae secundum relationem opposita sunt id quod sunt oppositorum dicuntur. Illa
vero quae ut contraria, ipsa quidem quod sunt oppositorum nomine minime sed
tantum contraria praedicantur, ut bonum contrarium esse dicatur oppositi sui
non boni. Dicimus enim bonum malo contrarium, eum non dicamus bonum mali bonum.
Sed quoniam differentiam secundum ad aliquid oppositionis contrariorumque
monstravit, ipsorum inter se contrariorum differentiam discrepantiamque
persequitur. QUAECUMQUE VERO CONTRARIORUM TALIA SUNT UT IN QUIBUS NATA SUNT
FIERI ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR, NECESSARIUM SIT ALTERUM IPSORUM INESSE, NIHIL
EORUM MEDIUM EST (QUORUM AUTEM NON EST NECESSARIUM ALTERUM INESSE, HORUM OMNIUM
EST ALIQUID MEDIUM); UT AEGRITUDO ET SANITAS IN CORPORE ANIMALIS NATA EST
FIERI, ET NECESSE EST ALTERUM IPSORUM INESSE ANIMALIS CORPORI, AUT AEGRITUDINEM
AUT SANITATEM; ET PAR QUIDEM ET IMPAR DE NUMERO PRAEDICATUR, ET NECESSE EST
HORUM ALTERUM NUMERO INESSE, VEL PAR VEL IMPAR; ET NON EST HORUM ALIQUID
MEDIUM, NEQUE AEGRITUDINIS NEQUE SANITATIS, NEQUE IMPARIS NEQUE PARIS. QUORUM
AUTEM NOR EST NECESSARIUM ALTERUM INESSE, HORUM EST ALIQUID MEDIUM; UT ALBUM ET
NIGRUM IN CORPORE NATUM EST FIERI, ET NON EST NECESSE ALTERUM EORUM INESSE
CORPORI (NON ENIM OMNE CORPUS VEL ALBUM VEL NIGRUM EST); ET PROBUM ET IMPROBUM
DICITUR QUIDEM DE HOMINE ET DE ALIIS PLURIBUS, NON EST AUTEM NECESSE ALTERUM
INESSE HIS DE QUIBUS PRAEDICATUR; NON ENIM OMNIA AUT PROBA SUNT AUT IMPROBA. ET
EST ALIQUID HORUM MEDIUM, UT ALBI ET NIGRI venETUM VEL PALLIDUM VEL QUICUMQUE
ALII COLORES SUNT, FOEDI VERO ET PULCHRI QUOD NEQUE PULCHRUM EST NEQUE FOEDUM.
IN ALIQUIBUS QUIDEM MEDIETATIBUS POSITA SUNT NOMINA, UT ALBI ET NIGRI venETUM
ET PALLIDUM; IN ALIQUIBUS VERO NON EST NOMINE ASSIGNARE MEDIETATEM, UTRIUSQUE
VERO NEGATIONE DEFINITUR, UT NEC BONUM NEC MALUM, NEC IUSTUM NEC INIUSTUM. Brevis
contrariorum partitio hoc modo facienda est. Contrariorum alia sunt habentia
medietatem, alia vero non habentia, et eorum quorum est aliquid medium, in
aliis plures medietates, in aliis vero una tantum medietas invenitur. Atque
horum aliquae medietates propriis nominibus appellantur in aliquibus 267B vero
ipsae quidem medietates propriis appellationibus carent, contrariorum vero
negatione signantur. Sed haec quae dicta sunt a primordio repetentes propriis
probemus exemplis. Illa vero contraria quae medio carent talia sunt, ut necesse
sit alterum eorum proprio inesse subiecto, ut est aegritudo et sanitas. Omne
enim corpus in quo aegritudo sanitasque versatur, aut aegrum aut sanum est.
Atque ideo quoniam aegritudo et sanitas medietate carent, alterutrum eorum
inerit ei subiecto, in quo utraque nata sunt fieri, et de quo praedicantur. Nam
quoniam in corpore animalis sanitas et aegritudo fieri nata est, id est ita
fieri solet, et ita omne natum est aninial, ut aut sanum esse possit aut
aegrum. Et quoniam de animalis corpore aut sanum, aut aegrum praedicatur,
necesse est quoniam haec medio carent in omni corpore animalis aut
aegritudinem, aut sanitatem esse. Quocirca eorum quae medio carent, necesse
alterum interesse subiecto, et quaecumque talia sunt, ut alterum ipsorum
subiecto inesse necesse sit, nulla inter ea medietas clauditur. Illa vero
contraria in quibus aliqua medietas est non sunt talia, ut eorum necesse sit
alterum inesse subiecto. Nam in illis quae medio carent idcirco alterutrum
subiecto inesse necesse est, quod eorum medietas nulla est quae possit interea
subiectae inesse substantiae, ut in numero quoniam paritas et imparitas medium
nihil habenti (omnis enim numerus aut par aut impar est nec est quod propterea
numero inesse possit), ideo omnis numerus aut par aut impar est. In his vero
quae inter se medietatem aliquam complectuntur, non est necesse semper alterum
contrariorum inesse. Potest namque inesse medietas, ut in colore, quoniam album
atque nigrum contrarietatis vice diversa sunt, habent autem medium quod est
rubrum vel pallidum, idcirco non omne corpus vel album vel nigrum est, quoniam
potest aliquando in subiectis corporibus albi atque nigri medietas inveniri.
Videmus namque rubrum corpus, ut rosam multosque praeterea flores, quos verni
temporis clementia parturit. Recte igitur dictum est, eorum quorum non sunt
aliquae medietates, alterum semper inesse subiectis, et in quibus necesse est
alterum inesse, fieri non posse quin illic medietas ulla sit. Eodem quoque modo
et quae medietates habent, non necessario alterutra subiectis inesse, et quae
non est necesse alterutra subiectis inesse, non est dubium quin illic quaedam
possit esse medietas sed in aliquibus quidam plures, in aliquibus autem una est
medietas, ut in colore inter album alque nigrum plures medietates sunt. Est
enim (ut dictum est) rubrum, et quoque pallidum, eodem quoque modo venetum, et
multa praeterea huiusmodi. In calido vero atque frigido una medietas est, quae
dicitur tepor. Horum autem quibus una medietas est, in aliis nornen est
positum, in aliis non. Et positum quidem nomen est, ut inter calidum
frigidumque, hanc enim medietatem tepidum esse praedicamus. Non est vero
positum in eo quod Aristoteles ipse sic dixit: Improbi vero et probi, quod
neque probum est, neque improbum. Nam quoniam bonum atque in ulum sibi sunt
contraria, non autem necesse est omne quod boni malive susceptibile est, vel
bonum esse vel malum, idcirco dixit bonum malumque, cum sint contraria, habere
quamdam medietatem, cui nomen positum quidem non sit sed nihilominus eam quis
inter has contrariorum naturas inveniet. Nam quod dictum est a posterioribus
inter bonum malam qua esse ea quae dicantur indifferentia, ut interest virtutem
atque turpitudinem, quae utraque sibi sunt contraria, divitiae et pulchritudo,
quae (ut Stoici putant) neque mala neque bona sunt, atque idcirco indifferentia
nominavere sed hoc ipsum quod dicimus indifferens apud priores nomen non erat,
et a posterioribus inventum est. Aristoteles autem qui hoc nomine usus nunquam est,
ait probum atque improbum habere quidem aliquam medietatem, verumtamen eam
nullo nomine nuncupari sed eam utriusque contrarii negotiatione definivit. Ait
enim medietatem probi atque improbi esse, quod neque probum esset neque
improbum, ut iusti atque iniusti medietas est, quod neque iustum, neque
iviustum est. Sed ne videatur inconveniens aliquid negationibus definiri, ipse
ait: In aliquibus vero non est nomine assignare medietatem, utriusque vero
negatione definitur. Namque ubi est una medietas, si utraque contraria sint
remota, sola tantum medietas permanebit, ut in eo quod est bonum et malum,
quoniam his una medietas est, sublato bono atque malo, solum quod neque bonum,
neque malum est relinquitur. Quocirca tota rursus divisio breviter assumenda
est. Eorum quae sunt contraria quorum necesse est semper alterum inesse in his,
in quibus ea secundum propriam naturam inesse contingunt, ea nullam inter se
retinent medietatem, ut in corpore sanitas et aegritudo, in numero paritas atque
im paritas. Quaecumque vero in his in quibus esse possunt, non ita sunt, ut
eorum necesse si alterum inesse, haec aliquam inter se qualitatem medietatis
amplectuntur, ut albedo atque nigredo, rubrum, frigidum atque calidum teporem.
Horum autem alia sunt quae unam solam continent medietatem, alia vero quae
multas, et multas, ut inter album atque nigrum, pallidum, venetum, quae
medietates sunt. Inter calidum atque frigidum una sola est medietas, tepor.
Horum autem quae unam retinent medietatem, in aliis nomina sunt posita, ut in
eo ipso calore ac frigore. Est enim tepor medietas caloris atque frigoris. In
aliquibus vero nomen positum non est, ut in eo quod est bonum atque malum,
iustum atque in iustum. In his enim medietas nomen positum non habet sed
utrorumque contrariorum negationibus definitur, ut dicamus eam esse boni atque
mali medietatem, quod neque bonum est malum, eamque esse iusti et iniusti
medietatem, quae utraque contrarietate summota, utrorumque negatione relinquitur,
ut est neque iustum, neque iniustum. PRIVATIO VERO ET HABITUS DICUNTUR QUIDEM
CIRCA IDEM ALIQUID, UT VISIO ET CAECITAS CIRCA OCULUM; UNIVERSALITER AUTEM
DICERE EST IN QUO NASCITUR HABITUS FIERI, CIRCA HOC DICITUR UTRUMQUE EORUM. Ordine
tertiam speciem propositae oppositionis exsequitur eam quae secundum habitum
privationemque dicitur, atque in ea unam similitudinem posuit quae illi est cum
contrarietate coniuncta. Nam sicut ea quae sunt contraria circa idem sunt, ut
album, quoniam semper in corpore est, nigrum quoque semper est in corpore, et
iustitia, quoniam semper animo inserta est, iniustitia quoque mentis est
vitium, ita quoque ea quae secundum privationem habitumque dicuntur, circa idem
semper necesse est inveniri, ut quoniam visus habitus est (habemus enim visum)
et visus est in oculos circa oculum, caecitas quoque, quae privatio visus est,
praeter oculum non est. Auditus etiam, qui habitus est, quoniam circa aures
est, eius quoque privatio quae surditas dicitur, ab auribus non recedit; ita
quoque et circa quod fuerit habitus, circa idem ipsum illius habitus privatio
consideratur. Atque hinc regulam dat. Universaliter enim dicit in quo sit in eo
fieri privationem. Quid vero sit privari, continuata dispositione subiunxit: PRIVARI
VERO TUNC DICIMUS UNUMQUODQUE HABITUS SUSCEPTIBILIUM, QUANDO IN QUO NATUM EST
INESSE VEL QUANDO NATUM EST HABERE NULLO MODO HABET. Quid sit privatio hac
Aristoteles definitione conclusit. Neque enim quaecumque non habent visum,
caeca dicuntur, nec vero surdum est omne quod non sentit auditum, nemo enim
neque parietem caecum dixerit, nec surdum lapidem, neo quidquid huiusmodi est.
Sed ea sola privari dicimus habitu, quaecumque aut habuere habitum eoque
caruere, aut habere potuere et non habent. Parietem autem idcirco non dicimus
caecum, quod in eo visus naturaliter venire non potuit. Paruos vero catulos
quibus visus non est, non satis digne aliquis caecos esse pronuntiet. Eo enim
tempore nondum naturaliter visum habere possunt. Si vero exhaustis diebus
quibus his oculi patefieri et lucem haurire naturaliter possunt, non habeant
visum, eos caecos esse manifestum est. At vero neque ostrea dicuntur edentula,
quoniam naturaliter non habeant dentes sed nec infantulos quibus adhuc nondum
huiusmodi aetas est, ut habeant dentes, vocamus edentulos sed si aut is qui
ante habuit, dentes amiserit, aut quo iam tempore habere naturaliter debet,
dentes non habet, ut si quis puerorum septimo anno omnino nullum creaverit,
illos iure edentulos appellamus, atque hoc est, quod ait: EDENTULUM ENIM DICIMUS
NON QUI NON HABET DENTES, NEC CAECUM QUI NON HABET VISIONEM SED QUI, QUANDO
CONTIGIT HABERE, NON HABET (MULTA ENIM EX NATIVITATE NEQUE DENTES HABENT NEQUE
VISIONEM SED NON DICUNTUR EDENTULA NEQUE CAECA). Hoc est, non omne quod non
videt caecum, nec quod dentes non habet edentulum appellamus. Plura enim sunt
quae aut omnino aut certo tempore naturaliter haec habere non possunt sed est
illa privatio quoties si habitum non habet, qui habere naturaliter potest, et
eo tempore cum iam per naturam illius 270B esse compos habitus possit, vel si
habens quis retinensque habitum, illum cuiuslibet incursione casus amiserit, ut
in pueris iam adultis si non habeant dentes. Nam quoniam homines sunt, possunt
habere; quod si habentes amiserint, edentuli dicuntur; si vero omnino non
creuerint dentes, quoniam iam pueris aeque adultis ut dentes haberent,
naturaliter poterat evenire, id quo casu aliquo vel aegritudine officiente
factum est, eos edentulos et habitudentium privatos esse nominamus. PRIVARI
VERO ET HABERE HABITUM NON EST HABITUS ET PRIVATIO; HABITUS ENIM EST VISUS,
PRIVATIO VERO CAECITAS, HABERE AUTEM VISUM NON EST viSUS, NEC CAECUM ESSE
CAECITAS (PRIVATIO ENIM QUAEDAM EST CAECITAS, CAECUM VERO ESSE PRIVARI, NON
PRIVATIO EST). Hic verissima ratione monstratur utrum ea que sub privatione
atque habitu cadant privationes sint atque habitus an minime: nam quoniam
habitus est visus, privatio vero caecitas, sub habitu vero est habere visum, et
sub privatione esse caecum, utrum habere visum idem sit quod ipse qui habetur
visus, et utrum idem sit caacum esse quod caecitas, perspicaciter intuentibus
aliud quoddam est habere aliquid quod habetur. Tres namque res sunt in eo in
quo est habitus, is qui habet ea res quae habetur, et habere, ut est is qui
videt, et ipse visus, et hoc ipsum quod ex utrisque, fit ex eo scilicet qui
videt et visu, quod est videre. Distat autem et videre ab eo qui videt, et hoc
ipsum videre rursus a visu. Aliud est enim id quod fit quam is qui facit.
Videre autem videns operatur, aliud est igitur videre quam videns. Distat autem
videre etiam a visu, aliud namque est id quod fit quam id per quod aliquid
geritur, videre autem per visum fit. Distat ergo videre ab eo ipso (qui ipsum
videre efficit) visu sed videre visum habere est, visum autem habere habitum
retinere est, et visus habitus est. Non est igitur idem habitus et quid est sub
habitu, id est quemlibet habitum retinere. Eodem quoque modo etiam in
privatione, et illic quoque tres sunt res, is qui privatur, hoc ipsum quod fit,
id est privari, et ipsum quo quis privatur, id est ipsa privatio. Quod si
distat is qui habet eo ipso quod est habitum habere, distat et is qui privatur
eo quod est privari. Quod si etiam distat quod est habere habitum illo ipso habitu qui habetur. Distat
necessario id quod est privati illa ipsa scilicet privatione qua quisque
privatur. Quare neque id quod sub habitu est habitus appellari potest neque id
quod sub privatiove privatio. Recte igitur dictum est habitum habere non esse
habitum privarique non esse privationem: cui rei aliqua quaedam validior vis
argumentationis adiungitur, quam Aristoteles ita pronuntiat. NAM SI IDEM ESSET
CAECITAS ET CAECUM ESSE, UTRAQUE DE EODEM PRAEDICARENTUR; NUNC VERO MINIME SED
CAECUS QUIDEM DICITUR HOMO, CAECITAS VERO NULLO MODO DICITUR. Si idem inquit
esset caecitas quod est esse caecum, de quocumque caecum esse diceretur, de eo
quoque caecitas praedicaretur sed caecum dicimus esse hominem, caecitatem vero
ipsum hominem nullus dicit: quare quoniam in utrisque diversa est praedicatio,
et de quo caecitas dicitur, non de eo dicitur caecum, rursumque de quo caecum
esse praedicatur, is caecitas dici non potest, non est dubium quin aliud sit
caecum esse quam caecitas, id est privationem esse aliud quam privari: sed
quamvis distent, aequali tamen oppositionis vice funguntur, quod ipse loquitur
sic: OPPONI QUIDEM ET ISTA VIDENTUR, PRIVARI SCILICET ET HABERE HABITUM,
QUEMADMODUM PRIVATIO ET HABITUS; IDEM ENIM MODUS EST OPPOSITIONIS; Aequa namque
proportione sibi privatio atque habitus opponuntur, et ea quae sub privatione
habituque clauduntur. Cur enim si privatio atque habitus, id est visus et
caecitas sibi sunt opposita, non etiam videre atque esse caecum eodem modo
invicem sibimet opponantur. Quare quamquam haec distent, tamen modus in his
oppositionis aequalis est. NON EST AUTEM NEC QUOD SUB AFFIRMATIONE VEL
NEGATIONE EST NEGATIO VEL AFFIRMATIO; AFFIRMATIO ENIM ORATIO EST AFFIRMATIVA ET
NEGATIO ORATIO NEGATIVA, EORUM VERO QUAE SUNT SUB AFFIRMATIONE YEL NEGATIONE
NIHIL EST ORATIO. DICUNTUR AUTEM ET ISTA SIBI OPPONI UT AFFIRMATRO ET NEGATIO;
NAM ETIAM IN HIS MODUS OPPOSITIONIS IDEM EST; QUEMADMODUM ENIM AFFIRMATIO AD
NEGATIONEM OPPONITUR, UT SEDET - NON SEDET, SIC RES QUAE SUB UTRISQUE EST SIBI
OPPONITUR SEDERE ET NON SEDERE. Ad quartam oppositionis speciem transitum
fecit, quae secundum affirmationem negationemque dicitur. Affirmatio autem est
quae aliquam rem alicui quadam participatione coniungit, negatio vero quae
aliquam rem ab aliqua re quadam separatione disiungit, ut est: Omnis homo est
animal animal enim ad hominem haec oratio iungit. Participat enim homo proprio
genere, scilicet animal, negatio vero: Homo lapis non est. Disiungit enim
naturam lapidis ab humanitate qui negat sed multa de his in libro de
interpretatione dicenda sunt. Quare plenior horum disputatio in tempus aliud
differatur. Aristoteles vero simplicissime et pene incuriose propter eos qui
instituuntur definitiones affirmationis negationisque signavit, dicens
negationem affrmationemque, affirmativas esse negativasque orationes. Quod si
examinatius ac subtilius definisset, affirmationem per affirmativam orationem
non definiret. Nam si dubium est quid sit affirmatio, nihilo magis clarum atque
perspicuum est quid sit affirmativa oratio. Idcirco quod si quis nescit quid
sit affirmatio, idem sine dubio nesciturus est quid oratio sit affirmativa. Sed
idcirco hic indulgentius terminavit, quod in libro Perihermeneias utriusque
veram plenamque vim definitionis aptavit. Eadem quoque in his ratio est qua
sunt sub affirmatione et negatione, quae in his quae sub privatione atque
habitu ponebantur, nam sicut non est idem habitus atque privatio quod habere
habitum atque privari, ita non idem est affirmationem et negationem esse quod
est sub affirmatione et negatione. Affirmatio est, verbi gratia sedet Socrates,
negatio vero, non sedet Socrates. Sub affirmatione autem hoc ipsum sedere
Socratem, id est hoc quod sub affirmatione dicit facere. Sub negatione vero non
sedere Socratem, id est non facere id quod negatio submovet. Hoc autem ita
probatur, quod omnis affirmatio omnisque negatio orationes sunt, sicut eorum
supradicta definitio determinatioque monstravit. Sedere autem et non sedere, id
est facere et non facere, orationes non sunt, quod si affirmatio et negatio
orationes sunt, dicitur id quod sub affirmatione et negatione est, ea ipsa
affirmatione et negatione distare. Sed in hoc servant illam quoque
similitudinem quod ea ipsa sibi sunt opposita, quae secundum affirmationem
negationemque dicuntur. Sicut enim ipsa affirmatio quae dicit sedet Socrates, et
quae dicit, non sedet Socrates, ita quoque id ipsum quod est sedere Socratem,
et non sedere, certa ratione similitudinis opponuntur. Sed quoniam quattuor
species oppositionis dictae sunt, nunc Aristotelis uestigia persequentes, earum
differentias colligamus, quae sunt numero sex: nam si quae res sint quattuor,
easque differre a se ac distare volumus, sex solas differentias invenimus. Cum
enim primam differre a secunda ac tertia atque quarta ponimus, tres sunt
differentiae. Item secundam rem a prima re differre ostendere atque demonstrare
superfluum est. Cum enim primae rei ad secundam distantiam colligeremus, quid
secunda distaret a prima docuimus. Relicta igitur primae ad secundam rem
differentia, secundae et tertiae, item secundae quartaeque differentiae
monstrabuntur, quae sunt duae, quae tribus superioribus iunctae quinque solas
efficiunt. Restat tertiae rei quartaeque distantia. Nam primae ad secundam
atque tertiam demonstrata est discrepantia, cum prima a secunda distaret, atque
eodem modo a tertia monstrabamus. Id his probatur exemplis. Nam cum oppositio
ea quae est secundum ad aliquid, ab his oppositionibus quae sunt secundum
contrarietatem, privationem atque habitum, atque affirmationem et negationem,
distare proponitur, tres sunt differentiae. Cum vero ea quae secundum
privationem atque habitum oppositio est, a contrariis et ab affirmatione
negationeque discrepat, duae sunt differentiae quae iunctae superioribus
quinque perficiunt. Idcirco enim quid distaret habitus atque privatio, ea
oppositione quae relativa est praetermisimus, quoniam prius monstravimus quid
relativa oppositio ab habitu privationeque differret; non est enim dubium
aequam esse in utrisque differentiam, cum una ab alia discrepaverit. Restat una
sola differentia, quae est contrariorum ad affirmationem scilicet et
negationem; praetermissa namque est contrariorum differentia, de relativa
scilicet et secundum habitum privationemque oppositione, quid haec superius a
contrarietate distaret, monstratum est. Quare quoniam quot sunt horum differentiae
cognitum est, ad sequentis operis ordinem veniamus. QUONIAM AUTEM PRIVATIO ET
HABITUS NON SIC OPPONUNTUR UT AD ALIQUID, MANIFESTUM EST; NEQUE ENIM DICITUR
HOC IPSUM QUOD EST OPPOSITI; VISUS ENIM NON EST CAECITATIS VISUS, NEC ALIO ULLO
MODO AD IPSUM DICITUR; SIMILITER AUTEM NEC CAECITAS DICITUR CAECITAS VISUS SED
PRIVATIO VISUS CAECITAS DICITUR. AMPLIUS OMNIA QUAECUMQUE AD ALIQUID DICUNTUR
CONVERSIM DICUNTUR, QUARE ETIAM CAECITAS, SI ESSET EORUM QUAE SUNT AD ALIQUID,
CONVERTERETUR ILLUD AD QUOD DICITUR; SED NON CONVERTUNTUR; NEQUE ENIM DICITUR
VISUS CAECITATIS. Et caetera quidem quae sunt differentia perspicue superius in
contrariorum differentia relativa oppositione ante praemissa sunt. Unam namque
differentiam contrariorum relativorumque dixit esse, quod contraria non ita ut
ea quae sunt ad aliquid converterentur. Neque enim quis pronuntiat malitiam
bonitatis esse malitiam, neque bonitatem malitiae esse bonitatem, velut filium
patris esse filium, rursusque patrem filii patrem. Eadem quoque et in his quae
secundum privationem habitumque redduntur, dicitur differentia. Nam sicut ea
qua sunt ad aliquid opposita, adversum semetipsa redduntur, et omnia ad
opposita praedicantur, non eodem modo in habitu atque privatione est. Nullus
enim dicit caecitatis esse visum, nec rursus visus esse caecitatem. Quocirca si
ea quae sunt relativa ad opposita praedicantur, conversimque dicuntur -- cum
enim sit oppositus filio pater, pater filii dicitur, scilicet ad oppositum,
rursusque convertitur ut patris filius appelletur -- quoniam hoc in his quae
sunt secundum privationem et habitum non dicitur. Neque enim cum sit visus
oppositus caecitati, secundum privationem atque habitum dicitur visus
caecitatis, id est nunquam secundum hanc oppositionem aliquid oppositi praedicatur
neque convertitur, neque enim dicitur caecitas visus, recte privatio atque
habitus non in eadem qua relativa sed in alia specie numerata sunt. QUONIAM
AUTEM NEQUE UT CONTRARIA OPPONUNTUR EA QUAE SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM
DICUNTUR, EX HIS MANIFESTUM EST. QUORUM ENIM CONTRARIORUM NIHIL EST MEDIUM,
NECESSE EST, IN QUIBUS NATA SUNT FIERI AUT DE QUIBUS PRAEDICARI, ALTERUM
IPSORUM INESSE SEMPER; HORUM ENIM NIHIL ERAT MEDIUM, QUORUM NECESSE ERAT
ALTERUM INESSE EORUM SUSCEPTIBILI, UT IN AEGRITUDINE ET SANITATE ET IMPARI
ATQUE PARI. QUORUM AUTEM EST ALIQUID MEDIUM NUNQUAM NECESSE EST OMNI INESSE
ALTERUM; NAM NEQUE ALBUM AUT NIGRUM NECESSE EST OMNE ESSE EORUM SUSCEPTIBILI,
NEC FRIGIDUM NEC CALIDUM (NIHIL ENIM PROHIBET ALIQUAM IPSORUM INESSE
MEDIETATEM); ERAT ETIAM ISTORUM MEDIETAS, QUORUM NON NECESSE ESSET ALTERUM
INESSE EORUM SUSCEPTIBILI, NISI FORTE ALIQUIBUS NATURALITER CONTIGERIT UNUM
IPSORUM INESSE, UT IGNI CALIDUM ESSE ET NIVI ALBUM (IN HIS AUTEM NECESSE EST
DEFINITE UNUM IPSORUM INESSE, ET NON HOC AUT ILLUD; NEQUE ENIM POTEST IGNIS
ESSE FRIGIDUS NEC NIX ESSE NIGRA); QUARE NON NECESSE EST OMNIBUS EORUM
SUSCEPTIBILIBUS ALTERUM HORUM INESSE SED SOLIS HIS QUIBUS NATURALITER UNUM
INEST, ET HIS DEFINITE UNUM, NON AUTEM HOC AUT ILLUD. Prolixitatem textus
idcirco contraxi quod et ea ipsa quae dicuntur supra iam dicta sunt, nec
longior ordo possit aliquod creare fastidium, quod nos hac textus divisione
seiunximus. Et prius quidem proponit ante oculos omnes inter se contrariorum
differentias, quas ipse quantum potero brevissime commemorabo; ait enim
contrariorum quae mediis carent semper alterum inesse ei quod illas
contrarietates 274C suscipere potest, ut aegritudo et sanitas, quoniam semper
in animalis corpore reperitur, et ea sine ullo est adversus suum contrarium
medio. Idcirco omne corpus animalis semper aut aegrotat aut sanum est, et
semper alterum aut sanitatis aut aegritudinis inest ei quod has suscipit
contrarietates. Eorum vero contrariorum quae habent aliquam medietatem, non
necesse est semper alterum inesse ei cui accidunt, ut album atque nigrum, cum
sint utraque contraria, quoniam habent aliquam medietatem, ut rubrum, veniunt
autem semper in corpora, non necesse est omne corpus fieri, aut album aut
nigrum, quoniam potest aliquando contingere ut illa eorum medietas corpori
cuilibet eveniat. Atque hoc ita est in iis quae medio non carent, quae ipsa
mediata vocamus, exceptis his quibus una contrarietas est insita per naturam,
ut nix alba est, ignis calidus. In his enim unam semper necesse est evenire non
aliam, nec utrumlibet sed definite unam. Id enim non venit in ignem, ut
aliquando sit calidum, aliquando frigidum, aliquando vero quod horum medietas
est tepidum sed semper naturali calore succenditur; nec nix aliquando fit
nigra, nec rursus rubea, nec ullis aliis coloribus permutatur sed solum semper
alba est. Cum haec ita sint, ea quae secundum habitum privationemque
opponuntur, si et ab his contrariis distare monstrata sint quae mediis carent,
et ab his quae intra se quamdam medietatem qualitatis includunt, et ab his
quoque quae, cum mediate sint, tamen definite alicui insunt, perfecte
monstratum est ea quae secundum habitum et privationem sunt a contrariis
discrepare. Quare quid distent Aristotele teneamus auctore. IN PRIVATIONE VERO
ET HABITU NEUTRUM VERUM EST EORUM QUAE DICTA SUNT, NEQUE ENIM SEMPER EORUM
SUSCEPTIBILI NECESSE EST ALTERUM IPSORUM INESSE; QUOD ENIM NONDUM NATUM EST
HABERE VISUM NEQUE CAECUM NEQUE viSUM HABERE DICITUR, HABENS VISUM DICITUR; ET
HORUM NON DEFINITE ALTERUM SED AUT HOC AUT ILLUD (NEQUE ENIM NECESSE EST AUT
CAECUM AUT HABENTEM VISUM ESSE SED AUT HOC AUT ILLUD); IN CONTRARIIS VERO,
QUORUM EST MEDIETAS, NUMQUAM NECESSE EST OMNI ALTERUM INESSE SED ALIQUIBUS, ET
HIS DEFINITE UNUM. QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM SECUNDUM NEUTRUM MODUM QUEMADMODUM
CONTRARIA OPPONUNTUR ITA SIBI SUNT EA QUAE SUNT SECUNDUM PRIVATIONEM ET HABITUM
OPPOSITA. Dat primo differentias quibus ea quae sunt secundum habitum et
privationem opposita, ab iis quae sunt immediata contrariis distent. In his
enim contrariis quae medium non habent, semper necesse est ipsorum alterum
inesse ei quod his ipsis subiectum est. In habitu vero et privatione non ita
est. Non enim semper quaelibet res aut habitum habet aut privationem sed est tempus
quando utrumque non habeat, ut catuli quibus nondum per naturam oculi patent.
Illos enim nec habere habitum dicimus, quoniam non vident, nec privatos visu,
quoniam paruuli adhuc visum per naturam habere non possunt Igitur horum quae
sibi secundum privationem habitumque sunt opposita, non semper alterum subiecto
inest eorum. Sed eorum quae sunt contraria immediata, id est medio carentia,
semper alterum susceptibili inest. Distat igitur ea quae secundum habitum et
privationem est oppositio, iis quae secundum contraria putantur opponi. Sed
quoniam sunt quaedam contraria quae insunt alicui per naturam, ut nivi album,
igni calidum, coruo nigrum, etiam ab his discrepat oppositio privationis et
habitus. Ea enim quae per naturam insunt definita sunt et nullo modo permutantur,
ut est album nivi. Non enim nix aut alba aut nigra est sed tantum alba, et
coruus non aut albus aut niger sed solum niger. In privatione vero et habitu
una res esse non potest definita sed semper aut privatio contingit, aut
habitus, et hoc est quod ait, et horum non definite alterum sed aut hoc aut
illud. Neque enim necesse est aut caecum esse aut habentem visum definite
subaudiendum est, catulus enim qui per naturam non dum videt, aut habitum
habiturus est, id est visum, aut eo privandus est, ut sit caecus sed non
definite unum sed aut hoc aut illud indefinite contingit. Distat igitur haec
oppositio his contrariis quae aliquibus per naturam immutabiliter accidunt.
Restat igitur ut his contrariis quae mediata sunt hanc oppositionem differre
doceamus. In illis enim non semper necesse erit contraria inesse subiecto,
idcirco quod eorum medietates possint subiectis evenire substantiis, ut album
vel nigrum quod non est alicui per naturam sed tantum secundum accidens.
Possunt enim utraque non esse in corporibus, quoniam his vel rubrum vel
pallidum, quae sunt eorum medietates eveniunt. In privatione vero id et habitu
non est. Quando enim poterit per naturam habere habitum, utrisque quae ea
suscipiunt, carere non possunt. Catulus enim cum per naturam videre potuerit,
aut habitum habere dicitur, et est videns, aut privationem, si fuerit caecus.
Ita semper ab eo tempore 276B quo illi per naturam utrumlibet habere concessum
est, alterutrum retinebit, id est aut privationem retinebit, aut habitum.
Quocirca si in his contrariis quae medio non carent, potest fieri ut utraque
contraria in subiecto non sint, in privatione vero et habitu ab eo tempore quo
per naturam potest utrumque retinere, fieri non potest nisi eorum habeat
alterum, distant haec quoque mediata ab his quae secundum vim privationis atque
habitus opponuntur. Sed ante monstratum est et his contrariis quae per naturam
essent, et iis quae medio carerent, hanc oppositionem esse dissimilem. Recte
igitur positum est privationis atque habitus oppositionem ab his quae opponuntur
ut contraria, discrepare. AMPLIUS IN CONTRARIIS, CUM SIT EORUM SUSCEPTIBILE,
POTEST FIERI IN ALTERNA MUTATIO, NISI 276C CUI NATURALITER UNUM INSIT, UT IGNI
CALIDO ESSE; QUOD ENIM SANUM EST POTEST AEGRESCERE, ET ALBUM NIGRUM FIERI, ET
FRIGIDUM CALIDUM, ET EX PROBO IMPROBUM ET EX IMPROBO PROBUM FIERI POTEST
(IMPROBUS ENIM IN MELIOREM CONSUETUDINEM SERMONEMQUE PERDUCTUS VEL PARUM SESE
DABIT IN MELIUS; SIN VERO VEL SEMEL PARUAM INTENTIONEM SUMAT, MANIFESTUM EST
QUONIAM AUT PERFECTISSIME PERMPOMBAUR AUT MAGNAM SUMAT INTENTIONEM; SEMPER ENIM
MOBILIOR AD VIRTUTEM FIT, SI QUAMLIBET A PRINCIPIO SUMPSERIT INTENTIONEM, QUARE
ERIT POSSIBILE MAIOREM ILLUM INTENTIONEM SUMERE; ET HOC SAEPIUS FACTUM PERFECTE
IN CONTRARIAM HABITUDINEM CONSISTERE, NISI TEMPORE PROHIBEATUR). IN PRIVATIONE
VERO ET HABITU IMPOSSIBILE EST AD INVICEM FIERI MUTATIONEM; AB HABITU ENIM AD
PRIVATIONEM FIT PERMUTATIO, 276D A PRIVATIONE VERO AD HABITUM IMPOSSIBILE EST;
NEQUE ENIM FACTUS ALIQUIS CAECUS RURSUS vidIT, NEC CALUUS RURSUS CRINITUS
FACTUS EST, NEC EDENTULUS DENTES CREAVIT. Aliam rursos contrariorum et huius
oppositionis quae secundum habitum privationemque dicitur, discrepantiam ponit.
Ea enim quae contraria sunt, possunt in alterna variatis vicibus permutari.
Quod enim calidum est potest effici frigidum, rursusque quod frigidum est
potest in caloris verti qualitatem. His tamen (ut dictum est) solis exceptis,
quibus una quaelibet res contrariorum naturaliter insita est, in his enim solis
fieri non potest alterna mutatio: in his vero quae accidenter et non per
naturam subiectis eveniunt, fit semper in contraria permutatio, ut ex sano
aegrum, ex aegro rursus sanum corpus efficitur animalis. Iam vero illud verum
est, ex bono proclivior semper semita videtur ad malum, et facillima esse ex
probitate ad malitiam permutatio, quod Terentiano docetur exemplo: A labore
proclivem ad libidinem. Sed quamquam difficilis sit transitus ad virtutes a
turpitudine vitiorum, Aristoteles tamen fieri posse hunc transitum confirmat.
Huius enim philosophi sententia est, virtutes non esse scientias, ut Socrates
ait, neque ut Stoici naturaliter eas esse sed discibiles, et per quamdam boni
consuetudinem hominum mentibus inseriri. Atque ideo si quis sit quibuslibet
prioribus vitiis obnoxius, si eum melior sermo susceperit, et sapientium
consuetudine confabulationeque comatur, aliquid ex ante actis vitiorum
illecebris emendabitur, et sese aliquantulum exuet, et paululum liberior ad
meliora procedet. Ita ut sit primo quidem minus malus, post vero non malus,
deinde iam iamque aliquantulum bonus. Cui si huiusmodi intensio frequentissime
fiat, nec paruitate temporis praeveniatur, aut ei terminus mortis offecerit,
non est dublum illum ex pessimo per probas consuetudines confabulationesque
sapientum, in perfectam virtutis habitudinem permutari. Est igitur ex bono in
malum, et ex malo in bonum rursus permutatio, atque hoc quidem fit in
contrariis. In habitu vero et privatione non fit, est namque permutatio sed
haec una tantum, nulla ratione sese convertens; ait enim: Ab habitu ad
privationem 277C permutatio, a privatione vero ad habitum impossibile est. Et
hoc planissime docet exemplis. Quis enim unquam ex caeco factus est videns?
quis aliquando caluus crinitus efficitur? cui amissis aetate dentibus rursus
alii procreantur? Quare si in contrariis fit alterna mutatio, in privatione
vero atque habitu non fit, distat haec oppositio ab ea scilicet oppositione
quae fit secundum contrarias qualitates. QUAECUMQUE VERO UT AFFIRMATIO ET
NEGATIO OPPONUNTUR, MANIFESTUM EST QUONIAM SECUNDUM NULLUM MODUM EORUM QUI DICT
SUNT OPPONUNTUR; IN HIS ENIM SOLIS NECESSE EST HOC QUIDEM ESSE VERUM ILLUD VERO
FALSUM. NAM NEQUE IN CONTRARIIS NECESSE EST SEMPER ALTERUM ESSE VERUM, ALTERUM
VERO FALSUM, NEC IN RELATIVIS, NEQUE IN HABITU ET PRIVATIONE; UT SANITAS ET
AEGRITUDO CONTRARIA SUNT SED NEUTRUM IPSORUM NEQUE VERUM NEQUE FALSUM EST;
SIMILITER AUTEM ET DUPLUM ET MEDIUM QUAE UT AD ALIQUID OPPONUNTUR, NON EST
EORUM ALTERUM FALSUM ALTERUM VERUM; NEC VERO EA QUAE SECUNDUM HABITUM ET
PRIVATIONEM SUNT, UT VISUS ET CAECITAS. OMNINO AUTEM NIHIL EORUM QUAE SECUNDUM
NULLAM COMPLEXIONEM DICUNTUR AUT VERUM AUT FALSUM EST; OMNIA AUTEM QUAE DIXIMUS
SINE COMPLEXIONE DICUNTUR. Expositis his differentiis quibus vel contrariis
relativa, vel privatio et habitus relativis, vel rursus privatio et habitus
contrariis discreparent, nunc sequitur quid his omnibus secundum affirmationem
negationemque opposita distent, et dat signum proprium affirmationis et
negationis, ut eas semper quaeramus agnoscere, ut si qua sint quae hoc signo
minime teneantur, illa ab affirmationis negationisque oppositione deferre
dicamus. In affirmatione enim et negatione fieri non potest, ut si affirmatio
vera sit, statim falsa negatio non sit; si negatio vera, aftirmatio mendacii
nota carere possit, ut si qu is dicat. Socrates ambulat, Socrates non ambulat.
Si verum est Socratem ambulare, falsum est non ambulare, et rursus si verum est
non ambulare, falsum est ambulare. Hanc autem veri falsique divisionem nullus
unquam in aliis oppositionibus poterit invenire. Nam in his quae sunt ad
aliquid non solum non est necesse oppositionem ipsam sibi verum falsumque
dividere sed in his nulia omnino neque veritas, neque falsitas invenitur. Si
quis enim dicat hoc tantum, pater, vel rursus, filius, neque verum aliquid
neque falsum pronuntiat. Et in contrariis quoque idem est, nam cum bono malum
sit contrarium, si quis nominet bonum, et si quis rursus simpliciter pronuntiet
malum, nulla in hac praedicatione neque falsitas, neque veritas est. Eodem
quoque se modo habet etiam in his quae secundum habitum privationemque
dicuntur. Similiter evim nihil neque verum, neque falsum est, si quis visum
nominet vel caecitatem, hoc autem idcirco evenit, quia omnia, quaecumque sunt,
in quibus aut falsitas, aut veritas invenitur, secundum aliquam complexionem
dicuntur. Ea vero quae simpliciter proferuntur, veri atque falsi prolatione
carent, ut ipse ait, cum in principio omnia praedicamenta numeraret, dicens
singula eorum quae essent dicta in nulla affirmatione dici, quadam vero
complexione inter se horum praedicamentorum veritatem falsitatemque gigni, de
quibus Aristoteles edocuit praeter complexionem aliquam in sermonibus veritatem
falsitatemque inveniri non posse. Si quidem exemplo quoque hoc manifestum est.
Si enim dixero, Socrates homo est, aut verum aut falsum est. Quod si hoc tantum
dicam Socrates, aut rursus, homo, nihil in eo neque veritatis neque falsitatis
est. Quocirca quoniam omnis affirmatio cum complexione profertur, potest in ea,
aut veritas, aut falsitas inveniri. Ea vero quae sunt ad aliquid simpliciter et
sine ulla complexione dicuntur. Similiter autem et contraria, et ea quae sunt
secundum habitum privationemque sibimet opposita, ut est pater filius, bouum
malum, visus caecitas, qua, quoniam sine complexione dicuntur (ubi autem
complesio non est, illic nec falsitas neque veritas est. In affirmationibus
vero solis et negationibus quae secundum complexionem dicuntur, aut veritas aut
falsitas reperitur, secundum affirmationem et negationem oppositio a cunctis
aliis superioribus distat. AT VERO MAGIS HOC VIDETUR CONTINGERE IN HIS QUAE
SECUNDUM COMPLEXIONEM DICUNTUR (SANUM ENIM ESSE SOCRATEM ET AEGROTARE SOCRATEM
CONTRARIA SUNT) SED NEC IN HIS QUOQUE NECESSE EST SEMPER ALTERUM VERUM ESSE,
ALTERUM AUTEM FALSUM; CUM ENIM 279A SIT SOCRATES, EST HOC QUIDEM VERUM ILLUD
VERO FALSUM, CUM AUTEM NON SIT, UTRAQUE FALSA SUNT; NAM NEQUE AEGROTARE NEQUE
SANUM ESSE VERUM EST CUM IPSE SOCRATES NON SIT OMNINO. IN PRIVATIONE VERO, CUM
NON SIT, NEUTRUM VERUM EST, ET CUM SIT, NON SEMPER ALTERUM VERUM EST; VISUM
ENIM HABERE SOCRATEM ET CAECUM ESSE SOCRATEM OPPONUNTUR UT HABITUS ET PRIVATIO,
ET CUM SIT, NON EST NECESSE ALTERUM VERUM ESSE VEL FALSUM (QUANDO ENIM NON EST
NATUS UT HABEAT, UTRAQUE FALSA SUNT), CUM AUTEM NON SIT OMNINO SOCRATES, SIC
QUOQUE UTRAQUE FALSA SUNT, ET HABERE EUM VISUM ET EUM ESSE CAECUM. Quoniam
videntur quaedam contraria secundum complexionem dici, in quibus aut falsitas
reperitur aut veritas sed neque ut affirmatio sit neque ut negatio, de his
quoque dicit, quid distent his complexionibus, quae secundum affirmationem
negationemque dicuntur. Nam sicut aegritudo est contraria sanitati, ita quoque
aegrotum esse Socratem, ei quod est sanum esse contrarium est. Oratio quoque
quae dicit Socrates sanus est, contraria est ei quae pronuntiat Socrates
aegrotat. In his ergo et veritas invenitur et falsitas. Quod igitur haec
distant ea oppositione quae secundum vim affirmationis aut negationis
opponitur, hoc scilicet quod subsistente re, de qua utraque dicuntur,
utrumlibet eorum verum est, si tamen ea contraria praedicantur, quae mediis
carent, nam vivente et subsistente Socrate, quoniam aegritudo et sanitas
immediata contraria sunt, si quis de Socrate dicat: Socrates sanus est,
rursusque alius pronuntiet: Socrates aegrotat, unam veram, unam falsam esse
necesse est. Socrates enim vivens aut aegrotat aut sanus est, et si verum est
eum aegrotare, sanum esse falsum est, et si falsum est aegrotare, sanum esse
verum est; si vero Socrates ipse non subsistat neque omnino sit, utrumque de eo
falsum est dicere, quoniam aegrotat et sanus est. Qui enim omnino non est,
neque omnino poterit aegrotus esse nec sanus. Ergo in contrariis subsistente re
de qua praedicantur, semper una praedicatio vera est, alia falsa, in his
scilicet contrariis quae secundum complexionem dicuntur et carent medio. Non
subsistente autem re, contrarietates utraeque sunt falsae. Illa vero quae
secundum privationem habitumque dicuntur, si cum complexione praedicentur, et
subsistat res, non necesse est aliam veram esse, aliam falsam, et eum res
omnino non sit, utraeque sunt falsae. Socrates enim cum sit iam in suae matris
aluo, et nondum sit genitus in lucem quidem editus non est, ipse tamen est
atque vivit sed tunc neque videns est neque caecus, et videns quidem non est;
quoniam nondum in lucem est editus. Caecus vero idcirco non dicitur, quoniam
adhuc videre non poterat. Ergo cum sit atque subsistat res de qua habitus et
privatio praedicantur, potest fieri ut de ea falsa utraque praedicentur; si
vero res de qua dicitur non sit, omnino utrasque falsas esse necesse est, ut
cum Socrates omnino non est, falsum est eum dicere vel videntem 280A esse vel
caecum. Ille enim videt atque caecus est qui vivit atque subsistit, cum vero de
quo dicitur non sit omnino, utraque de eo falso dicuntur. In catulis quoque
idem est, nam cum iam sunt editi, subsistunt quidem; sed neque caeci sunt neque
videntes, quia nondum per naturam visum habere potuerunt. Sin vero omnino non
sint, rursus falsum est de his utrumque praedicari. In affirmatione vero et
negatione non ita est, ut ipse pronuntiat. IN AFFIRMATIONE VERO VEL NEGATIONE
SEMPER, VEL SI SIT VEL SI NON SIT, ALTERUM IPSORUM VERUM, ALTERUM FALSUM ERIT;
AEGROTARE ENIM SOCRATEM ET NON AEGROTARE SOCRATEM, CUM SIT IDEM IPSE,
MANIFESTUM EST QUONIAM ALTERUM EORUM VERUM VEL FALSUM EST, CUM NON SIT, SIMILITER
(NAMQUE AEGROTUM ESSE, CUM NON SIT, FALSUM EST, NON AEGROTARE VERO VERUM EST).
QUARE IN SOLIS HIS ERIT SEMPER ALTERUM IPSORUM VERUM ESSE VEL FALSUM,
QUAECUMQUE UT AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPONUNTUR. In affirmatione, inquit, et
negatione sive res subiecta subsistat, sive non sit omnino, semper in una
veritas, in alia falsitas inveniuntur. Non esse enim idem dicere aegrotare
aliquem quod non esse sanum, neo idem caecum esse quod non videre
perspicacissime docet. Nam qui aegrotat nisi subsistat non potest aegrotare.
Non esse autem sanum, non ita est, nam etiamsi non sit omnino aliquis, potest
de eo qui non est haec negatio praedicari. Quod enim omnino non est, sanum esse
non potest, quod sanum esse non potest non est utique sanum. Eodem quoque modo
est et de caecitate et de visu, neque enim idem est dicere caecum esse aliquem
quod non videre; qui enim caecus est, subsistit vivitque, ut sit caecus, non
videre vero etiam de omnino non subsistente dici potest. Qui enim non subsistit
omnino videre non potest, et qui videre non potest non videt. Quocirca in
affirmatione et negatione sive sit de quo dicitur sive non sit, una semper vera
est, altera falsa. Nam cum sit Socrates et vivat, si de eo verum est dicere,
quoniam videt, falsum est dicere, quoniam non videt, et si de eo verum est
dicere, quoniam sanus est, falsum est dicere de eo quoniam non est sanus. Si
negationes verae sunt, falsae sunt affirmationes. Si vero res subiecta non
subsistat omnino, de ea quidem affirmatio falsa est, negatio semper vera. Nostro
enim tempore cum Socrates non est neque subsistit, si quis dicat Socrates
videt, et alius dicat Socrates non videt, falsum quidem est de eo dicere,
quoniam videt, verum autem quoniam non videt. Qui enim omnino non est, videre
non potest, qui videre non potest, non videt. Ita firmum immutabileque semper
manet in affirmationibus et negationibus alteram semper veram, alteram falsam
in praedicatione constitui. Quocirca quoniam in contrariis et in iis quae
secundum privationem habitumque sunt, si cum complexione utraque dicantur de re
non subsistente, falsa sunt utraque quae praedicantur. Cum hoc idem in
affirmationibus et negationibus non sit, omnes caeterae oppositiones ab
affirmatione et negatione dissentiunt. Monstratae sunt igitur oppositiones quattuor
et sex differentiae: una quidem contrariorum et eius quae est ad aliquid;
secunda contrariorum et eorum quae sunt secundum habitum et privationem; tertia
contrariorum et eius oppositionis quae est secundum affirmationem et
negationem; quarta relativorum et eius quae est secundum habitum et
privationem; quinta relativorum et eius quae est affirmationis et negationis;
sexta privationis et habitus ad negationem et affirmationem. Sed post has
oppositionum differentias quaedam de contrariis ad multas proficientia
quaestiones ab Aristoteles traduntur. CONTRARIUM AUTEM EST BONO QUIDEM EX
NECESSITATE MALUM (HOC AUTEM MANIFESTUM EST EX UNAQUAQUE INDUCTIONE, UT
SANITATI AEGRITUDO ET IUSTITIAE INIUSTITIA ET FORTITUDINI 281B TIMIDITAS,
SIMILITER AUTEM ET IN ALIIS), MALO VERO ALIQUOTIENS BONUM CONTRARIUM EST,
ALIQUOTIENS MALUM (DIMINUTIONI ENIM, QUAE MALA EST, SUPERFLUITAS QUAE ET IPSA
MALA EST CONTRARIUM EST). IN PAUCIS AUTEM HOC ALIQUIS VIDEBIT, IN PLURIBUS
AUTEM SEMPER MALO BONUM CONTRARIUM EST. Hoc loco monstratur quod omne bonum
semper malo contrarium est, non autem omni malo semper bonum, nam quodcumque
fuerit bonum, solum illi malum contrarium est, malo autem et bonum potest esse
contrarium et malum. Sanitati enim quae bona est, aegritudo quae est mala,
contraria est. Rursus felicitati quae est bona, infelicitas quae ipsa quoque est
mala, contraria est. Est autem invenire malum quod duas habet contrarietates,
boni scilicet et alterius mali. Nam cum ea sunt contraria quae a se plurimum
distent, cum sit timiditas habitus animi pessimus, duas habet contrarietates,
temeritatem scilicet et fortitudinem, nam qui omnia timet et est timidus et qui
nihil timet omnino in quo est temeritas, longe a sese distant et discrepant,
quocirca sibi contraria sunt, cum utraque sint mala. Rursus quoniam bonum malo
contrarium, et fortitudo bona est, timiditas mala erit, et erit fortitudini
contraria oppositaque timiditas. Duae igitur contrarietates opponuntur
timiditati, temeritas et fortitudo; sed temeritas contraria est secundum
longissimam distantiam quantitatemque discrepantis habitus atque contrarii.
Timiditas vero fortitudini videtur opposita, secundum qualitatem bonitatis
atque malitiae. Quare sufficienter est demonstratum bona semper malis esse
contraria, mala vero etiam malis. Inductio autem est singulorum exemplorum
collectio, et ad universalem per ea cognitionem collectionemque reductio, ut si
quis dicat qui musicam novit musicus est, et ab ea denominatur, et medicus qui
medicinam, rursus qui grammaticam grammaticus, et ex his singulis rebus
colligat universaliter, et quicumque aliquam artem novit eiusdem denominatione
signatur, ut a grammatica grammaticus, a medicina medicus, et caetera
huiusmodi. Quocirca hoc quod supra diximus de contrariis, Aristoteles
exemplorum planissima inductione 282A firmavit Illud quoque addidit mala posse
malis esse contraria, in paucissimis inveniri, semper autem mala bonis esse
contraria. Nam et in his ipsis in quibus mala malis contraria sunt, inest tamen
ut etiam simul bonis contraria esse videantur, ut timiditas, quoniam temeritati
contraria est, simul est etiam fortitudini contraria. Sed non necesse est, ut
quodcumque malum bono est contrarium, mox etiam mali esse contrarium, ut
aegritudo sanitati quidem, quod est bonum contraria est, alii vero malo
contraria non est. Recte igitur dictum est, malum malo contrarium in
paucioribus inveniri. AMPLIUS IN CONTRARIIS NON EST NECESSE, SI ALTERUM FVERIT,
ET RELIQUUM ESSE; SANIS ENIM OMNIBUS, SANITAS QUIDEM ERIT, AEGRITUDO VERO
MINIME; SIMILITER ET ALBIS OMNIBUS ALBEDO QUIDEM ERIT, NIGREDO VERO NON ERIT. AMPLIUS
SI SOCRATEM SANUM ESSE ET SOCRATEM AEGROTARE CONTRARIUM EST, ET NON CONTINGIT
SIMUL EIDEM UTRAQUE INESSE, NUMQUAM CONTINGET, CUM ALTERUM CONTRARIORUM SIT,
RELIQUUM ESSE; NAM CUM SIT SANUM ESSE SOCRATEM, NON ERIT AEGROTARE SOCRATEM. Dictum
est in relatione, quaedam relativa simul esse naturaliter, ut cum sit filius,
pater est, cum vero sit pater, sine filio esse non posse. Quocirca simul semper
sunt pater et filius, hoc vero in contrariis non est. Ait enim non necesse est
simul semper esse contraria. Si enim nullus aegrotet et sint omnes sani, cum
sit sanitas, non erit aegritudo, et una contrarietate manente, alia omnino non
erit, ut si quis hoc idem dicat de cygnis, etenim omnes cygni sunt albi, in
cygnis nigredo non erit. Atque hoc idem ad universalia referendum est. Nam si
omnia quae sunt alba sunt, omnino nigredo non erit. Tractum autem hoc videtur
esse sigillatim a partibus. Nam quod duo contraria in eodem uno eodemque
tempore esse non possunt, ut Socrates cum sanus est, aegrotus non est, et cum
sanus est, manente sanitate, non esse poterit aegritudo. Et non erit
necessarium uno contrario posito, mox subsequi alterum. Nam si necesse esset
uno contrario constituto, mox aliquid sequi, posset idem Socrates uno eodemque
tempore, et sanus esse et aeger, quod fieri non potest. Non est igitur necesse
cum sit una contrarietas mox aliam sequi. Quocirca fieri potest ut cum unum
contrarium sit, 282D aliud non sit. Idque in singularibus etiam necesse est, ut
in eo quod est Socratem esse sanum, non est Socratem aegrotare, quod Socratis
sanitati est contrarium Socrates enim quamquam contrariorum susceptibilis sit,
quoniam substantia est, tamen uno eodemque tempore contraria utraque non
suscipit. MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM CIRCA IDEM VEL SPECIE VEL GENERE NATA
SUNT FIERI CONTRARIA; AEGRITUDO NAMQUE ET SANITAS CIRCA CORPUS ANIMALIS, ALBEDO
VERO ET NIGREDO SIMPLICITER CIRCA CORPUS, ET IUSTITIA ET INIUSTITIA IN ANIMA. Docet
circa quae semper possint esse contraria. Ait enim circa eas res quae aut
genere eadem sint aut specie, ut est corpus quidem animalis unum secundum
genus, omnium enim animalium unum genus est, et circa hoc aegritudo vel sanitas
invenitur. Similiter et circa corpus omne indiscrete, vel animalia vel
inanimati, albedo et nigredo est, quod scilicet omne corpus et ipsum secundum
genus est, unum, namque his genus est substantia. Iustitia quoque et iniustitia
in anima est. Omnis autem anima quae iustitiam iniustitiamque suscipit,
rationalis est, id est hominis; sed omnes homines idem sunt secundum speciem,
omnes igitur animae eaedem secundum speciem sunt; iustitia ergo et iniustitia
circa easdem res secundum speciem reperiuntur. Quocirca recto iam conclusum
est, omnia contraria circa easdem res vel secundum genus, vel secundum speciem
iveniri. NECESSE EST AUTEM OMNIA CONTRARIA AUT IN EODEM GENERE ESSE AUT IN
CONTRARIIS GENERIBUS, VEL IPSA ESSE GENERA; ALBUM QUIDEM ET NIGRUM IN EODEM
GENERE (COLOR ENIM IPSORUM GENUS EST), IUSTITIA VERO ET INIUSTITIA IN
CONTRARIIS GENERIBUS (HUIUS ENIM VIRTUS, HUIUS VITIUM GENUS EST); BONUM VERO ET
MALUM NON SUNT IN ALIQUO GENERE SED IPSA SUNT GENERA. Monstrat id quod reliquum
est, id est ubi possunt remper contraria uestigari, omnia enim quae sunt
contraria, aut sub eodem genere sunt, aut sub contrariis generibus, aut ipsa
sunt genera. Sub eodem genere sunt contraria, ut album et nigrum sub uno genere,
id est colore, color enim albedinis et nigredinis est genus. Haec igitur sub
uno sunt genere. Alia vero contraria in contrariis generibus inveniuntur, ut
iustitia et iniustitia. Iustitiae enim genus est bonum, iniustitia a vero
malum, malum vero bono contrarium est, iustitiae ergo et iniustitia sub
contrariis generibus sunt. Rursus alia ipsa sunt genera, ut bonum et malum,
utraque sunt genera sub se malorum bonorumque positorum, et non hoc nunc
dicitur quod bonitas et malitia nulli alii generi subduntur, ponuntur enim sub
qualitate. Sed particularium bonorum et malorum non esse alia genera, nisi
ipsum bonum et malum generaliter. Recte igitur bonum et malum aliorum
particularium bonorum, malorumque genera sunt numerata. Quare rectissime dictum
est omnia contraria, aut sub eodem esse genere, ut album et nigrum sub colore,
aut in contrariis generibus, ut iustitia atque iniustitia sub bono et malo, aut
ipsa esse genera, ut est ipsum bonum et malum, qua genera iustitiae atque
iniustitiae numerata sunt. DE MODIS PRIORIS. PRIUS ALTERUM ALTERO DICITUR
QUADRUPLICITER. PRIMO QUIDEM ET PROPRIE SECUNDUM TEMPUS, SECUNDUM QUOD SCILICET
ANTIQUIUS ALTERUM ALTERO ET SENIUS DICIMUS (EO ENIM QUOD PLUS EST TEMPORIS
LONGAEVIUS ET ANTIQUIUS DICITUR). Postquam vero de oppositis disputationem
quantum ad praesens tempus attinebat explicavit, nunc quae priora dici possint,
quae posteriora disserit. Et ait, primo quidem et proprie, et quod in usu prius
284A dicimus, hoc est quando aliquam rem alia res tempore praecedit, et
superat, et dum proprie loquimur secundum temporis praecessionem, aliud
antiquius dicimus, aliud senius. Antiquius quidem in iis quae inanimata sunt,
ut Porphyrio placet, senius vero in iis quae anima non carent: ut si quis dicat
antiquius fuisse bellum Thebanorum atque Graecorum Troiae excidio, idcirco quod
tempore praecedat, filii namque ducum qui Thebano perire praelio, Troiae praeliis
interfuerunt, ut Diomedes Tydaei filius, et Stenelus filius Capanei. Atque hoc
quidem ita, quoniam est et in rebus inanimatis quod antiquius dicitur, ut eum
dicimus antiquiorem esse dominationem regum in civitate Romana, quam consulum
et magistratuum. In rebus vero animatis senius vocamus. Seniorem namque dicimus
Pythagoram Socrate, Socratem Aristotele, idcirco quod se temporibus antecedant.
Ergo prius alterum altero dicitur proprie secundum tempus, prioris autem
quattuor fuere distantiae, ut ipse Aristoteles dicit, cum ait: Prius alterum
altero dicitur quadrupliciter. Easque sigillatim breviter enumerat, ad quae
ipse addidit quintam, quae priscis philosophis esset incognita. Et quoniam de
primo prioris modo dictum est, de secundo dicemus. SECUNDO QUOD NON CONVERTITUR
SECUNDUM SUBSISTENDI CONSEQUENTIAM, UT UNUS DUOBUS PRIUS EST (CUM ENIM DUO
SINT, CONSEQUITUR MOX UNUM ESSE, CUM VERO SIT UNUM NON EST NECESSE DUO ESSE;
QUARE NON CONVERTITUR AB UNO CONSEQUENTIA ALTERIUS SUBSISTENTIAE); PRIUS AUTEM
VIDETUR ESSE ILLUD A QUO NON CONVERTITUR SUBSISTENTIAE CONSEQUENTIA. Secunda,
inquit, significatio prioris est quae non tempore intelligitur sed natura, et
hoc ait a quo non convertitur subsistendi consequentia. Nam si duae res ita
sint oppositae, ut si una sit necesse sit esse aliam, et si alia sit non
necesse sit esse aliam, illa prior est qua posita ut sit, non est aliam esse
necesse, et hoc quidem universaliter dictum est. Planius vero his fiet
exemplis. Binarius enim numerus et unitas eam retinet naturam, ut si quis duo
esse proponat, unum quoque esse monstraverit, unum enim in ipsis duobus
concluditur, nec praeter duas unitates poterit esse binarius. Quocirca si quis
binarium numerum esse posuerit, unum quoque esse consequitur, idcirco binarius
ut sit indiget unitate. At vero si quis ponat esse unitatem, nondum necesse est
esse binarium. Ergo ab unitate subsistendi consequentia non convertitur. Posita
enim unitate necesse non fuit binarii numeri subsequi quantitatem, idcirco quod
binario non indiget unitas, sicut indigens erat unitate binarius. Quare prior
est unitas binario: quod si ita est, et quidquid ita fuerit, ut ab eo
subsistendi consequentia non convertatur, prius Aristotele auctore probabitur,
ut in eo quod est homo et animal. Cum dico hominem, mox dixi animal; cum animal
dixero, nihil adhuc de homine dictum est. Omnis enim homo animal est, non omne
animal homo. TERTIO VERO SECUNDUM QUENDAM ORDINEM PRIUS DICITUR, QUEMADMODUM ET
IN DISCIPLINIS ET IN ORATIONIBUS; IN DEMONSTRATIVIS ENIM DISCIPLINIS INEST
PRIUS ET POSTERIUS SECUNDUM ORDINEM (ELEMENTA ENIM PRIORA SUNT DESCRIPTIONIBUS
SECUNDUM ORDINEM, ET IN GRAMMATICA ELEMENTA PRIORA SUNT SYLLABIS), ET IN
ORATIONIBUS SIMILITER (EXORDIUM ENIM NARRATIONE PRIUS EST ORDINE). Ponit
tertiam prioris significationem, ut in geometria priora sunt, inquit, elementa
descriptionibus. Elementa vero ait quos terminos appellamus, id est ubi quid
punctum sit, quid linea, quid figura praedicitur. His enim cognitis et
fideliter animo apprehensis, postea omnes geometriae descriptiones fiunt, quae
problemata et tbeoremata nuncupantur. Ergo quoniam prius discuntur elementa,
post ad descriptiones est transitum, priora sunt elementa descriptionibus,
ordine scilicet, quoniam ut descriptio possit intelligi, prius elementa
traduntur, et in grammatica quoque prius singulae traduntur litterae quam quae
ex his syllabae coniungitur, quocirca ipso quoque ordine prior ea sunt
syllabis. Rhetores vero non saepe a narratione sed ab exordio agere causas
incipiunt, ideo quod exordia narrationibus priora sunt ordine, quare tertius
modus prioris iste est qui secundum nexum cuiusdam ordinis in qualibet arte est
constitutus. AMPLIUS PRAETER HAEC OMNIA, QUOD MELIUS ET HONORABILIUS EST, PRIUS
NATURA ESSE VIDETUR; SOLENT AUTEM PLURES HONORATIORES MAGIS ET QUOS IPSI MAXIME
venERANTUR PRIORES ESSE DICERE; EST AUTEM HIC MODUS PAENE ALIENISSIMUS. ATQUE
HI QUIDEM QUI DICUNTUR MODI PRIORIS ISTI SUNT. Dicit prius videri, quod neque
secundum tempus aliquoties neque secundum subsistendi consequentiam nec
secundum ordinem sit sed quodcumque pretiosius fuerit, prius esse videatur, ut
sol, luna prior est, et anima corpore, et animus anima. Hoc vero tali argumento
probat, quod hi qui aliquos venerantur, et honorabiliores existimant, dicant
eos apud se esse priores, et hi qui in rebus publicis plurimum possunt, priores
dicuntur ab his qui eos maxime venerantur. Sed ut ipse ait, alienissimus est a
significatione prioris hic quartus in nunc est dictus modus, etenim de his
melius dici potest, ut dicantur venerabiliores et honorabiles, ut vero priores
dicantur, abusio potius quam ulla proprietas est. Quintus modus quem ipse
addidit huiusmodi est: VIDETUR AUTEM PRAETER EOS QUI DICTI SUNT ALTER ESSE
PRIORIS MODUS; EORUM ENIM QUAE CONVERTUNTUR SECUNDUM ESSENTIAE CONSEQUENTIAM,
QUOD ALTERIUS QUOMODOLIBET CAUSA EST DIGNE PRIUS NATURA DICITUR. QUONIAM AUTEM
SUNT QUAEDAM TALIA, MANIFESTUM EST; NAM ESSE HOMINEM CONVERTITUR SECUNDUM
SUBSISTENTIAE CONSEQUENTIAM AD VERUM DE EO SERMONEM; NAM, SI EST HOMO, VERUS
SERMO EST QUO DICIMUS QUONIAM EST HOMO, ET CONVERTITUR (NAM, SI VERUS EST:
SERMO QUO DICIMUS QUONIAM EST HOMO, HOMINEM ESSE NECESSE EST); EST AUTEM VERUS
SERMO NULLO MODO CAUSA SUBSISTENDI REM, RES AUTEM VIDETUR QUODAMMODO CAUSA ESSE
UT SERMO VERUS SIT; NAM, QUONIAM EST RES VEL NON EST, VERUS SERMO VEL FALSUS
DICITUR. QUARE SECUNDUM QUINQUE MODOS PRIUS ALTERUM ALTERO DICITUR. Novimus
quasdam res in praedicatione posse converti. Quod si una earum quae
convertuntur alteri causa est, et veluti naturalem subsistentiam subministrat,
illa naturaliter prius esse perhibetur. Ipse autem aptissimo quod proposuit
affirmavit exemplo. Nam si est aliqua res, verum est de ea dicere, quoniam est.
Rursus si de ea verum est dicere quoniam est, illam ipsam rem esse necesse est:
ut quoniam est homo, verum est dicere quoniam est homo. Quod si verum est
dicere quoniam est homo, nulla est dubitatio quin homo sit. Ergo quoniam duo
haeo sibimet convertuntur, respiciamus nunc quae sit harum causa alteri, ut
subsistere valeat, atque ut essa possit. Video autem rem dicto vero
subsistentiae dare principium, nam quia homo est, idcirco verum est dicere de
eo quoniam est sed non idcirco homo est, quoniam de eo vere dici potest,
quoniam est. Res enim ut veritas adsit, dicto principium est sed non ut res
subsistat, vero efficitur dicto. Quocirca prius est, esse hominem, posterius,
verum de eo esse dictum. Idcirco quoniam quamvis convertantur, tamen una harum
rerum alteri subsistendi causa est. Ait enim id esse prius inter ea quae
convertuntur secundum essentiae consequentiam, quod alterius quomodolibet causa
est. Ut in hoc ipso sermone de homine, convertuntur utraque quidem sed homo ut
sit sermo verus, causa est atque principium. Quod Aristoteles ita ait: Est
autem verus sermo nullo modo causa subsistendi rem. Res autem videtur
quodammodo causa esse ut sermo verus sit. Neque enim idcirco res est, quoniam
sermo est sed idcirco verus est sermo, quoniam res ipsa subsistit. Quocirca
quinque hi prioris modi sunt, quorum superius quattuor dixit, secundum tempus,
scilicet secundum id quod non convertitur ad subsistendi consequentiam,
secundum ordinem, secundum reuerentiam, et secundum conversionem, cum altera res
alii subsistendi causa est. Sed quoniam de priori dictum est, nunc de his quae
simul sunt incipit. DE MODIS SIMUL SIMUL AUTEM DICUNTUR SIMPLICITER ET PROPRIE
286D QUORUM GENERATIO IN EODEM TEMPORE EST; NEUTRUM ENIM NEUTRO PRIUS EST AUT
POSTERIUS; SIMUL AUTEM SECUNDUM TEMPUS ISTA DICUNTUR. Cum de prioribus
disputaret, illa propria priora esse contenderat, quae secundum vim
praecedentis temporis dicerentur, quare cum de his quae simul sun. disputat,
idem reuocat, et recte. Nam si maximum modum prioris solum efficiet tempus, cur
quoque non simul editam naturam tempus efficiet? Ait ergo, et simpliciter et
proprie dici simul esse ea, quae unius temporis ortu prolata sint, ut si illa
sint antiquiora atque priora, quaecumque non aequali sed praecedenti tempore
proferuntur, quae se temporibus non praecedunt, rectissime simul esse ponuntur.
Quae enim uno tempore edita atque prolata sunt, illa secundum tempus simul esse
dicuntur, id est simul naturale principium substantiamque sortitu, atque haec
quidem secundum tempus simul esse dicuntur. Secundum naturam vero simul esse
perhibentur, quaecumque invicem ad se convertuntur, cum altera res alteri
subsistendi, neque causa sit, neque principium, ut sunt huiusmodi, duplum et
medium: nam cum sit duplum, medium est; cum rursus sit medium, duplum est.
Seruus quoque et dominus eodem modo sunt, filius quoque et pater. Haec enim quaecumque
illata quidem inferunt alia, sublata vero aut erunt simul, sibimet semper
invicem convertuntur: nam si dicam patrem, filium quoque intelligi necesse est;
si dixero filium, pater mox sub intelligentiam cadit. Quod si alterum
sustulero, utraque perimo: nam si tollam filium, pater non est; si patrem
abstulero, filium quoque perire necesse est. Atque haec ita sibimet ipsa
convertuntur, ut tamen altera res alteri causa penitus non sit: nam quoniam
pater filio in praedicatione convertitur manifestum est sed neque pater fiiio
causa est ut sit, nec filius patri, hoc autem huiusmodi est. Si Aeneas habuit
Ascanium filium, non dicimus, quoniam non fuit Aeneas causa ut esset Ascanius
sed non fuit pater causa ut esset filius. Nam quod dico Ascanius, quaedam propria
substantia est, quod dico filius, esse non potest, nisi ad aliquid referatur,
et cum Aeneam nomino, substantiam dixi, si patrem appello, nulla ratione
constat, nisi ad filium referatur. Igitur causa fuit Aeneas ut esset Ascanius sed
non est causa pater ut esset filius. Pater namque tunc fit cum filius fuerit.
Quod si haec tempore ipso priora non sunt, causa autem cuiuslibet rei prior est
quam illa cuius causa est, ut oriatur, nulla dubitatio est, quin pater atque
filius, quae utraeque praedicationes aequales sunt tempore, neutra neutri causa
sit, cum tamen substantiae ipsae sibi ut sint, causa sint praedicationis. Nec
ullo modo simile debet videri ei quod paulo ante dictum est de homine, esse
verum de eo sermonem, scilicet quoniam est. Illic enim cum res esset, tunc
poterat esse verus de ea sermo. Prius enim est ut sit aliquid, post vero ut de
eo verum aliquid esse dicatur. Nunc vero non ita est ut prius aliquis sit
pater, post vero filius. Mox enim ut pater est, filium esse necesse est, mox ut
est filius, patris sine dubio praedicatio consequitur, quemadmodum ergo iste
modus fit, qui scilicet simul secundum naturam est, Aristoteles ita pronuntiat.
NATURALITER AUTEM SIMUL SUNT QUAECUMQUE CONVERTUNTUR QUIDEM SECUNDUM
SUBSISTENDI CONSEQUENTIAM, SI NULLO MODO ALTERUM ALTERI SUBSISTENDI CAUSA SIT,
UT DUPLUM ET MEDIUM; CONVERTUNTUR ENIM ISTA (NAM CUM SIT DUPLUM EST MEDIUM, ET
CUM SIT MEDIUM EST DUPLUM), NEUTRUM VERO NEUTRI SUBSISTENDI CAUSA EST. In his
quae ita priora esse dicebatur, ut couuerterenlur, quamvis secundum essentiam
eorum consequentia esset, tamen quia in his alia res alii causa atque
principium est, hoc erat quod una prior esse 288A videretur, ea quidem cuius
causa erat. Quod distat ab iis quae convertuntur, et se invicem auferunt, quae
cum neutra neutri causa sit, et tamen convertuntur, digne simul naturaliter
esse perhibentur.ET EA QUAE EX EODEM GENERE IN CONTRARIUM DIVIDUNTUR SIMUL
NATURA ESSE DICUNTUR. IN CONTRARIUM VERO DIVIDI DICUNTUR SECUNDUM EANDEM
DIVISIONEM, UT VOLATILE, GRESSIBILE ET AQUATILE; HAEC ENIM IN CONTRARIUM
DIVIDUNTUR, CUM EX EODEM GENERE SINT; ANIMAL ENIM DIVIDITUR IN VOLATILE,
GRESSIBILE ET AQUATILE, ET NULLUM HORUM PRIUS EST VEL POSTERIUS SED SIMUL HAEC
VIDENTUR ESSE NATURA. Tertium modum eorum quae simul sunt hunc addidit, illa
quoque simul esse, quae aequali divisione sub genere ponantur, ut si ponat quis
animal genus hominis et equi, hominem vero et equum a genere, id est ab animali
dividat, homo vero et equus quoniam sub eodem genere sunt, simul esse natura
dicuntur. Et conveniens regula est in omnibus quibuscumque generibus, cum enim
specierum divisiones fiunt, illic species natura simul sunt, et si sub his
ipsis speciebus quaedam alia ponantur, inter se etiam ipsa simul esse natura
dicuntur. Dividatur enim genus, id est animali in volatile atque in gressibile,
et quoniam sunt sub eodem genere, simul natura sunt. Et si quid horum in
subiectas partes speciesque solvatur, ut volutile quidem in his avibus quae
seminibus uescuntur, et in iis quae carnibus, et in his quae herbis, hae tres
species rursus, quae sub volatili sunt, simul esse naturaliter appellantur, quod
Aristoteles ita dicit. DIVIDITUR AUTEM ET UNUMQUODQUE EORUM IN SPECIES ITERUM
SECUNDUM EANDEM DIVISIONEM, UT GRESSIBILE ANIMAL ET VOLATILE ET AQUATILE. ERUNT
IGITUR ET ILLA SIMUL NATURA, QUAECUMQUE EX EODEM IPSO GENERE SECUNDUM EANDEM
SUBDIVISIONEM SUNT, GENERA AUTEM SEMPER PRIORA SUNT; NON ENIM CONVERTUNTUR
SECUNDUM SUBSTANTIAE CONSEQUENTIAM, UT AQUATILE QUIDEM CUM SIT EST ANIMAL,
ANIMAL VERO CUM SIT, NON NECESSE EST ESSE AQUATILE. SIMUL ERGO NATURA ESSE
DICUNTUR QUAECUMQUE CONVERTUNTUR QUIDEM SECUNDUM ESSENTIAE CONSEQUENTIAM, NULLO
AUTEM MODO ALTERUM ALTERI SUBSISTENDI CAUSA EST, ET EX EODEM GENERE QUAE IN
CONTRARIUM SIBI DIVIDUNTUR; SIMPLICITER AUTEM SIMUL SUNT QUORUM GENERATIO IN
EODEM TEMPORE EST. Atque idcirco fieri non potest ut genus habeat unam speciem.
Nam si quaecumque sub genere sunt, simul sunt. Simul autem nisi plura esse non
possunt, genus igitur sub se unam speciem habere non potest Si enim una fuerit,
fieri non potest ut simul esse dicatur, quia illud est, quod eub eodem genere
quaedam res solent quae simul sint naturaliter inveniri. Sed haec de speciebus.
Genera autem semper priora sunt, non enim convertuntur secundam subsistentiae
consequentiam. Prioris unus modus est secundum quem illa priora esse dicerentur
quaecumque ad subsistendum nullo modo converterentur, quod hoc idem in
generibus cadit. Genera enim non convertuntur ad eubsistentiae consequentiam
hoc modo. Sit enim animal genus, homo vero species. Cum vero dico hominem esse,
animal quoque esse consequitur. Si animal dixero, ad hominem subsistentiae
consequentia non convertitur. Potest enim esse animal, non tamen homo. Quocirca
ab animali ad hominem non convertitur subsistentiae consequentia. Quod si
posito homine animal constat, animali vero nominato non est necesse hominem
esse, animal est prive homine. Illa quoque priorum descriptio est, quod ea quae
sunt priora sublata quidem auferunt, illata non inferunt Animal enim sublatum
secum quoque hominem tollet, illatum vero ut dicatur esse animal, non secum
statim hominem infert. Posteriora vero et diverso sunt. Illata enim simul
inferunt, sublata non auferunt. Dictus quidem homo, simul secum animal infert,
omnis namque homo animal est. Quod si homo substantialiter auferatur, non est
necesse animal quoque autem, quod hoc nomen animalis in pluribus speciebus
valet aptari. Quod si ita contingit, sublato homine permanebit animal. Quocirca
concludit tres esse species eorum quae simul sunt secundum tempus, secundum
naturam cum ulraque ita convertuntur, ut neutra neutri causa sit. Tertium genus
est secundum eamdem sub eodem genere divisionem. Quoniam in faciendo atque
patiendo inerat quidam motus, facere autem et pati praedicamentis ad iunxerat,
idcirco nunc de motibus tractat, et sex numero esse pronuntiat. DE SPECIEBUS
MOTUS MOTUS VERO SUNT SPECIES SEX: GENERATIO, CORRUPTIO, CREMENTUM, DIMINUTIO,
COMMUTATIO, SECUNDUM LOCUM TRANSLATIO. ALII QUIDEM MOTUS MANIFESTUM EST QUONIAM
A SE INVICEM DIVERSI SUNT; NEQUE ENIM EST GENERATIO CORRUPTIO, NEC CREMENTUM
DIMINUTIO NEC SECUNDUM LOCUM TRANSLATIO; SIMILITER AUTEM ET CAETERAE. In
physicis Aristoteles motus species alia ratione partitus est. Ait enim aliud
esse permutationem, aliud motum, et permutationis quidem duas esse species ait
generationem et corruptionem. Motus verotres secundum quantitatem, secundum
qualitatem, secundum locum. Igitur, quoniam hic liber ad introductionem
quodammodo factus est, noluit nimis divisionis attenuare rationem, ne
ingredientium animos subtiliori divisione confunderet: facit igitur divisionem
motus hoc modo. Est enim una species motus secundum substantiam, alia secundum
quantitatem, alia secundum qualitatem, alia secundum locum. Et secundum
substantiam quidem est generatio et corruptio, haec enim utraque in substantia
fiunt. Nam et secundum substantiam generatur aliquid, et secundum substantiam
corrumpitur. Secundum quantitatem vero, ut crementum et diminutio. Etenim secundum
quantitatem vel aucta crevisse, vel detracta diminuta esse dicuntur. Secundum
qualitatem vero quae dicitur commutatio, secundum aliquas scilicet passiones,
quas qualitates esse manifestum est. Secundum locum vero, ut intus in
longitudinem, vel in curuaturam flexus; et intus quidem in longitudinem est ut
a sursum in deorsum, a prioribus retrorsum, a dextra in sinistram; et rursus si
haec convertas et in directum pergas, idem motus 290A erunt. Illud quoque verum
est has esse omnes species motus, nullo namque sibi participant, nisi solo
generis nomine, quod motus dicuntur nam neque generatio idem est quod
corruptio, namque generatio est in substantia ingressus, corruptio vero ex
substantia egressus. Nec diminutio idem quod crementum, nec secundum locum
translatio alicui superiorum consimilis est. Commutatio autem habet forte
aliquam dubitationem, quod non videatur a superioribus discrepare, quam
quaestionem ita proposuit. IN COMMUTATIONE VERO EST ALIQUA DUBITATIO, NE FORTE
NECESSE SIT QUOD COMMUTATUR SECUNDUM ALIQUEM RELIQUORUM MOTUUM COMMUTARI. HOC
AUTEM NON EST VERUM; PAENE ENIM SECUNDUM OMNES PASSIONES VEL 290B MULTAS
COMMUTARI NOBIS CONTINGIT NULLO ALIORUM MOTUUM COMMUNICANTE; NAM NEQUE CRESCERE
NECESSE EST QUOD SECUNDUM PASSIONEM MOVETUR NEC DIMINUI, SIMILITER AUTEM ET IN
ALIIS: QUARE DIVERSUS ERIT MOTUS AB ALIIS COMMUTATIONIBUS (NAM SI IDEM ESSET,
OPORTERET OMNE QUOD COMMUTATUR MOX AUT CRESCERE AUT MINUI AUT ALIQUEM ALIORUM
MOTUUM CONSEQUI; SED NON EST NECESSE). SIMILITER AUTEM ET QUOD CRESCIT VEL
SECUNDUM QUEMLIBET ALTERUM MOTUM MUTATUR. In commutatione vero est aliqua dubitatio,
ne forte necesse sit quod commutatur secundum aliquem reliquorum motaum
commutari. Nam si omne quod commutatur, aut generatur, aut corrumpitur, aut
minuitur aut crescit, aut id secundum locum transferri 290C necesse est, dubium
non est nihil a superioribus caeteris hanc differe speciem, qua secundum
commutationem dicitur; quod Aristoteles respuit, dicens: HOC AUTEM NON EST
VERUM. Sed quoniam quod oommutatur non omnino neque generatur, neque
corrumpitur: ut qui in sole diutius stetit, si ex candido niger est factus,
commutatus quidem secundum colorem dicitur, non tamen generatus est aut
corruptus, nec vero illi aliquod vel crementum factum est vel diminutio sed nec
loci translatio nulla est, potest enim aliquis uno eodemque loco consistens,
aliquibus extrinsecus venientibus passionibus permutari, potest quoque et
crescere et decrescere, praeter qualitatis commutationem: quod ipse Aristoteles
ita pronuntiat. SED SUNT QUAEDAM QUAE CRESCUNT ET NON COMMUTANTUR, UT QUADRATUM
CIRCUMPOSITO GNOMONE CREVIT QUIDEM SED COMMUTATUM NON EST; SIMILITER AUTEM ET
IN ALIIS HUIUSMODI. QUARE A SE INVICEM MOTUS ISTI DIVERSI SUNT. Quod dicit tale
est: Si quadrato, inquit, addatur gnomo, crescit quidem quadratus, non tamen
commutatur. Ideoque sublato gnomone quadratus diminuitur sed non commutatur. Si
enim quadratus a b c d, et ducatur ei angularis b c, et dividantur quattuor
latera a c, a b, b d, a c, in aequalia g e h f punctis, et ducantur g h f e
lineae. Divisus igitur quadratus a d in quattuor quadratos qui sunt e g, f g, e
h, h f, quorumlibet tres qui circa eamdem angularem sunt si demantur, figura
ipsa gnomo vocatur. ut si quis tollat hos tres, e g, g f, f h, invenitur m n
291A gnomo, qui m n gnomo separatur a b e h quadrato. Totus quidem a d
quadratus imminutus est, qui ex tam magno factus est paruus, non tamen formam
tetragoni commutavit. Quod si e h tetragonus solus sit, et ei circumponatur
gnomo, qui est m n, crevit quidem tetragonus, et maior factus est sed non
commutatus est. Omnes enim tetragoni sibi sunt propria qualitate consimiles.
Quod si commutatio huiusmodi motus esset, ut non omnino a superioribus
separaretur, nulla esset dubitatio quin semper oporteret quidquid commutatur
secundum aliquem priorum motuum modum commutari. Ita ut aut nasceretur, aut
corrumperetur, aut minveretur, aut cresceret, aut secundum locum fieret aliqua
permutatio. Quod quoniam non est, ab omnibus superioribus 291B motibus haec
motus species distat. Sed monstratum superius est quinque superiores motus
species a se omni ratione substantia, discrepare. Quocirca distant a se
similiter hi sex motus, atque diversi sunt. SIMPLICITER AUTEM MOTUS QUIETI
CONTRARIUS EST; SINGULIS VERO MOTIBUS, GENERATIONI QUIDEM CORRUPTIO, DIMINUTIO
VERO CREMENTO, SECUNDUM LOCUM TRANSLATIONI SECUNDUM LOCUM QUIES. MAXIME AUTEM
VIDETUR OPPONI IN CONTRARIUM LOCUM PERMUTATIO, UT DE EO QUOD EST DEORSUM AD ID
QUOD EST SURSUM ET DE EO QUOD EST SURSUM AD ID QUOD EST DEORSUM. Nunc iam
motuum contrarietates exsequitur, et ipsi 291D quidem generi, id est motui,
dicit quietem esse contrariam, habet enim motus quietem contrariam. Singulis
vero speciebus motuum motus ipsi contrarii sunt, ut generationi corruptio, et
cum generatio sit motus atque corruptio, utraque tamen sibimet contraria sunt,
cremento quoque diminutio contraria est. Quare diverso modo hae species motus
contrarietstem habent, quam genus dudum babere monstravimus: motus enim ipse
habet quietem contrariam. Specierum vero motibus non quies tantum sed alii
motus contrarii sunt, ut generationi corruptio et cremento diminutio, secundum
vero locum translationis contrarietas similis est generi. Nam et ipsa habet
contrariam secundum locum quietem, contrarium namque est moveri de loco in
locum, et 292A non moveri, et est non moveri quidem secundum locum quies,
moveri vero secundum locum translation. Maxime autem, inquit, secundum locum
mutationi, contraria est in contrarium locum permutatio. Ut si qua res sursum
sit atque ibi maneat, et sit quieta, postea sit ei motus talis, ut deorsum
moveatur, quamquam ipsi superiori motui quies contraria sit, multo magis quidem
huiusmodi motus, qui in contrarium fit locum, illi superiori motui contrarius
est. Atque hoc quidem et in aliis motibus accidit: ut si quis sit ad dexteram,
si ei in sinistram motus sit, in contrarium locum factus dicitur motus. Atque
hoc idem id aliis motibus licet videre; sed Aristoteles dubitat si reliquo
motui, id est commutationi, aliquid possit esse contrarium, quam quaestionem
ita proponit: RELIQUO VERO DE HIS QUI ASSIGNATI SUNT MOTUI NON EST FACILE
ASSIGNARE QUID SIT CONTRARIUM, VIDETUR AUTEM NEQUE ESSE ALIQUID EI CONTRARIUM,
NISI QUIS OPPONAT SECUNDUM QUALITATEM QUIETEM SECUNDUM QUALITATEM TRANSLATIONI
QUAE IN CONTRARIUM, QUEMADMODUM ETIAM IN EA QUAE EST SECUNDUM LOCUM
TRANSLATIONE SECUNDUM LOCUM QUIETEM VEL IN CONTRARIUM LOCUM TRANSLATIONEM (EST
ENIM COMMUTATIO TRANSLATIO SECUNDUM QUALITATEM). Ex similitudine motuum
contrarietates quoque colligimus. Nam quoniam superius motui secundum locum
contrariam reperit secundum locum quietem, et quoniam omnis commutatio quae
secundum aliquam passionem fit secundum qualitatem commutatur, 292C motus eius
contrarietatem posuit secundum qualitatem quietem: ut si lapis cum frigidus
est, si ita permaneat, qualitas illa mansit et quievit, quod si tepeat,
qualitas illa commutat est, et est ipsa commutatio contraria, et factus est
quidem motus, et in tepore lapidis secundum qualitatem facta est permutatio,
fuit autem in frigore quies secundum eamdem qualitatem. Quocirca licet videatur
hic motus quidem omnino contrarium non habere, tamen, sicut superius dictum est
secundum locum translationi contrariam esse secundum locum quietem, cur non
quoque secundum qualitatem commutationi dicatur quies secundum qualitatem esse
contraria? Definitio namque commutationis est translatio secundum qualitatem,
cum enim qualitas cuiuslibet rei movetur, fit translatio, scilicet secundum
qualitatem. Quod si maxime videatur secundum locum translationi esse contraria,
non solum secundum locum quies sed etiam in contrarium locum translatio,
secundum qualitatem quoque mutationi non solum erit contraria secundum
qualitatem quies sed maxime in contrariam qualitatem commutatio: ut ei quid cum
est album, si rubrum fiat, quieti quidem ei quae in albo colore poterat
permanere contraria fuit qualitatis ipsa mutatio, ut ex albo in rubrum
mutaretur; si quid enim ex albo vertatur in nigrum, illud maxime permutatur, et
illud superiori mutationi contrarium est, quoniam permutatum est in contrariam
qualitatem. Atque hoc est quod ait: QUARE OPPONITUR EI SECUNDUM QUALITATEM
QUIES VEL IN CONTRARIUM QUALITATIS TRANSLATIO, UT ALBUM FIERI QUOD EST NIGRUM;
COMMUTATUR ENIM, IN CONTRARIUM QUALITATIS FACTA TRANSLATIONE. Id quoque
apertissimo uulgatur exemplo. Quare quoniam de motibus expeditum est, habendi
aequivocationem quae sequitur explicemus. DE MODIS HABERE HABERE SECUNDUM
PLURES MODOS DICITUR AUT ENIM UT HABITUM VEL AFFECTIONEM VEL ALIAM ALIQUAM
QUALITATEM (DICIMUR ENIM SCIENTIAM HABERE ET VIRTUTEM); AUT UT QUANTITATEM, UT
QUAM QUISQUE HABET MAGNITUDINEM (DICITUR ENIM BICUBITAM VEL TRICUBITAM HABERE
MAGNITUDINEM); AUT CIRCA CORPUS UESTITUM AUT TUNICAM; AUT IN PARTE (UT IN MANU
ANULUM); AUT PARTEM (UT MANUM VEL PEDEM); AUT IN UASE (UT MODIUS TRITICUM VEL
DOLIUM VINUM; VINUM ENIM DOLIUM HABERE DICITUR, ET MODIUS TRITICUM; HAEC IGITUR
HABERE DICUNTUR UT IN VASE); VEL UT POSSESSIONEM (HABERE ENIM DOMUM VEL AGRUM
DICIMUR). DICIMUR VERO ET HABERE UXOREM ET UXOR VIRUM; VIDETUR AUTEM
ALIENISSIMUS ESSE HABENDI MODUS QUI NUNC DICTUS EST; NIHIL ENIM ALIUD HABERE
UXOREM SIGNIFICAT QUAM COHABITARE. FORTASSE AUTEM ET ALII HABENDI MODI
vidEBUNTUR; QUI AUTEM SOLENT DICI PAENE OMNES SUNT ANNUMERATI. Aequivocum esse
habendi modum manifestum est, 293C habere enim ita multis dicitur modis, ut
tamen aequivoce praedicetur. Dicimur enim habere aliquam qualitatem, ut habitum
vel dispositionem. Dicimur quoque habere scientiam vel virtutem; quantitatem
quoque habere perhibemur, dicimur enim in mensura habere quinque vel quattuor
pedes. Necnon etiam in ipsis partibus corporis aliquid, et ipsas partes habere
praedicamur, dicimur enim et habere digitos, et in digito annulos. Circa corpus
quoque aliquid habere dicimur, ut tunicam, vel quodlibet aliud uestimentum.
Necnon etiam in uase haberi aliquid dicitur, ut triticum in modio, et vinum in
dolio; haec, scilicet, ita haberi dicuntur, ut in uase. Dicitur etiam quis
habere uxorem, quae, scilicet significatio nulli supradictae communis est sed
(ut ipsi Aristoteli videtur) longe diversa est haec significatio ab habendi
praedicamento; non enim proprie habemus uxores sed quod habere quis dicatur
uxorem, hoc significat habitare cum eo uxorem, habere enim habitare dicimus, ut
est Socratem habent, id est cum Socrate habitant atque eum colunt. Quare ipse
quoque Aristoteles inquit esse aliquos fortasse praeter eos qui dicantur
habendi modos, hortaturque nos ad ulteriorem aliquam inquisitionem, ut nos
quoque quaeramus per quos, praeter priores dictos modos, alios possit habere
praedicari. Et de hac aequivocatione quidem habendi sufficienter dictum est. Sed
forte quis dubitet cur cum habere superius in genere nominaverit, nunc id ipsum
aequivocum ponat sed haec quaestio ita solvitur. Non absurdum est idem
praedicamentum nunc univoce, nunc aequivoce praedicari. Univoce quidem ut
superius cum eiusdem specierum exempla proposuit, ut est calceatum esse vel
armatum, horum enim talium genus est. Aequivoce vero ut in his modis quos
superius exposuimus. Quod si et habet aliquas proprias species habendi
praedicatio, dicitur autem et ipsum nomen multipliciter, nihil est incongruum
in genere numerari, sufficit enim ad demonstrandum genus esse et habendi
praedicationem quod sub se aliquas partes speciesque contineat. EXPLICIT
FELICITER. Alexander in commentariis suis hac se impulsum causa
pronuntiat sumpsisse longissimum expositionis laborem, quod in multis ille a
priorum scriptorum sententiis dissideret: mihi maior persequendi operis causa
est quod non facile quisquam vel transferendi vel etiam commentandi continuam
sumpserit seriem – nisi quod Vetius Praetextatus priores ƿ postremosque analyticos
non vertendo Aristotelem Latino sermoni tradidit sed transferendo Themistium,
quod qui utrosque legit facile intellegit; Albinus quoque de isdem rebus
scripsisse perhibetur, cuius ego geometricos quidem libros editos scio, de
dialectica vero diu multumque quaesitos reperire non valui, sive igitur ille
omnino tacuit, nos praetermissa dicemus, sive aliquid scripsit, nos quoque
docti viri imitati studium in eadem laude versabimur. Sed quamquam multa sint
Aristotelis quae subtilissima philosophiae arte celata sint, hic tamen ante
omnia liber nimis et acumine sententiarum et verborum brevitate constrictus
est. Quocirca plus hic quam in decem praedicamentis expositione sudabitur. Prius
igitur quid vox sit definiendum est. Hoc enim perspicuo et manifesto omnis
libri patefiet intentio. Vox est aeris per linguam percussio quae per quasdam
gutturis partes, quae arteriae vocantur, ab animali profertur. Sunt enim quidam
alii soni, qui eodem perficiuntur flatu, quos lingua non percutit, ut est
tussis. Haec enim flatu fit quodam per arterias egrediente sed nulla linguae
impressione formatur atque ideo nec ullis subiacet elementis, scribi enim nullo
modo potest. Quocirca vox haec non dicitur sed tantum sonus. Illa quoque potest
esse definitio vocis, ut eam dicamus sonum esse cum quadam imaginatione
significandi. Vox namque cum emittitur, significationis alicuius causa
profertur. Tussis vero cum sonus sit, nullius significationis causa subrepit ƿ
potius quam profertur. Quare quoniam noster flatus ita sese habet ut si ita
percutitur atque formatur ut eum lingua percutiat, vox sit: si ita percutiat ut
terminato quodam et circumscripto sono vox exeat, locutio fit quae Graece
dicitur *lexis*. Locutio enim est articulata vox – neque enim hunc sermonem (id
est *lexin*) dictionem dicemus, idcirco quod *phasin* dictionem interpretamur,
*lexin* vero locutionem – cuius locutionis partes sunt litterae, quae cum
iunctae fuerint unam efficiunt vocem coniunctam compositamque, quae locutio
praedicatur. Sive autem aliquid quaecumque vox significet, ut est hic sermo
'homo'; sive omnino nihil; sive positum alicui nomen significare possit, ut est
'blityri' (haec enim vox per se cum nihil significet, posita tamen ut alicui
nomen sit significabit); sive per se quidem nihil significet, cum aliis vero
iuncta designet, ut sunt coniunctiones – haec omnia locutiones vocantur, ut sit
propria locutionis forma vox composita quae litteris describatur. Ut igitur sit
locutio, voce opus est – id est eo sono quem percutit lingua, ut et vox ipsa
sit per linguam determinata in eum sonum qui inscribi litteris possit. Sed ut
haec locutio significativa sit, illud quoque addi oportet, ut sit aliqua
significandi imaginatio, per quam id quod in voce vel in locutione est
proferatur: ut certe ita dicendum sit: si in hoc flatu, quem per arterias
emittimus, sit linguae sola percussio, vox est; sin vero talis percussio sit ut
in litteras redigat sonum, locutio; quod si vis quoque quaedam imaginationis
addatur, ƿ illa significativa vox redditur. Concurrentibus igitur his tribus:
linguae percussione, articulato vocis sonitu, imaginatione aliqua proferendi
fit interpretatio. Interpretatio namque est vox articulata per se ipsam
significans. Quocirca non omnis vox interpretatio est. Sunt enim caeterorum
animalium voces, quae interpretationis vocabulo non tenentur. Nec omnis locutio
interpretatio est, idcirco quod (ut dictum est) sunt locutiones quaedam quae
significatione careant et cum per se quaedam non significent, iunctae tamen cum
aliis significant, ut coniunctiones. Interpretatio autem in solis per se
significativis et articulatis vocibus permanet. Quare convertitur, ut quidquid
sit interpretatio, illud significet, quidquid significat, interpretationis
vocabulo nuncupetur. Unde etiam ipse quoque Aristoteles in libris quos de
poetica scripsit locutionis partes esse syllabas vel etiam coniunctiones
tradidit, quarum syllabae in eo quod sunt syllabae nihil omnino significant,
coniunctiones vero consignificare quidem possunt, per se vero nihil designant.
Interpretationis vero partes hoc libro constituit nomen et verbum, quae
scilicet per se ipsa significant, nihilominus quoque orationem, quae et ipsa
cum vox sit ex significativis partibus iuncta significatione non caret. Quare
quoniam non de oratione sola sed etiam de verbo et nomine, nec vero de sola
locutione sed etiam de significativa locutione quae est interpretatio hoc libro
ab Aristotele tractatur, idcirco quoniam in ƿ verbis atque nominibus et in
significativis locutionibus nomen interpretationis aptatur, a communi nomine
eorum, de quibus hoc libro tractabitur, id est ab interpretatione, ipse quoque
"De interpretatione" liber inscriptus est. (Cuius expositionem nos
scilicet quam maxime a Porphyrio quamquam etiam a caeteris transferentes Latina
oratione digessimus; hic enim nobis expositor et intellectus acumine et
sententiarum dispositione videtur excellere.) Erunt ergo interpretationis duae
primae partes nomen et verbum. His enim quidquid est in animi intellectibus
designatur; his namque totus ordo orationis efficitur. Et in quantum vox ipsa
quidem intellectus significat, in duas (ut dictum est) secatur partes, nomen et
verbum, in quantum vero vox per intellectuum medietatem subiectas intellectui
res demonstrat, significantium vocum Aristoteles numerum in decem praedicamenta
partitus est. Atque hoc distat libri huius intentio a praedicamentorum in
denariam multitudinem numerositate collecta, ut hic quidem tantum de numero
significantium vocum quaeratur, quantum ad ipsas attinet voces, quibus
significativis vocibus intellectus animi designentur, quae sunt scilicet
simplicia quidem nomina et verba, ex his vero compositae orationes:
praedicamentorum vero haec intentio est: de significativis rerum vocibus in
tantum, quantum eas medius animi significet intellectus. Vocis enim quaedam
qualitas est nomen et verbum, quae nimirum ipsa illa decem praedicamenta
significant. Decem namque praedicamenta numquam sine aliqua verbi qualitate vel
nominis proferentur. Quare erit libri huius intentio de significativis vocibus
in tantum, quantum conceptiones ƿ animi intellectusque significent. De decem
praedicamentis autem libri intentio in eius commentario dicta est, quoniam sit
de significativis rerum vocibus, quot partibus distribui possit earum
significatio in tantum, quantum per sensuum atque intellectuum medietatem res
subiectas intellectibus voces ipsae valeant designare. In opere vero de poetica
non eodem modo dividit locutionem sed omnes omnino locutionis partes apposuit
confirmans esse locutionis partes elementa, syllabas, coniunctiones, articulos,
nomina, casus, verba, orationes. Locutio namque non in solis significativis
vocibus constat sed supergrediens significationes vocum ad articulatos sonos
usque consistit. Quaelibet enim syllaba vel quodlibet nomen vel quaelibet alia
vox, quae scribi litteris potest, locutionis nomine continetur, quae Graece
dicitur *lexis*. Sed non eodem modo interpretatio. Huic namque non est satis,
ut sit huiusmodi vox quae litteris valeat annotari sed ad hoc ut aliquid quoque
significet. Praedicamentorum vero in hoc ratio constituta est, in quo hae duae
partes interpretationis res intellectibus subiectas designent. Nam quoniam
decem res omnino in omni natura reperiuntur, decem quoque intellectus erunt,
quos intellectus quoniam verba nominaque significant, decem omnino erunt
praedicamenta, quae verbis atque nominibus designentur, duo vero quaedam id est
nomen et verbum, quae ipsos significent intellectus. Sunt igitur elementa
interpretationis verba et nomina, propriae vero partes quibus ipsa constat
interpretatio sunt orationes. Orationum vero aliae sunt perfectae, aliae
imperfectae. Perfectae sunt ex quibus plene id quod dicitur valet intellegi;
imperfectae in quibus aliquid adhuc plenius animus exspectat audire, ut est:
Socrates cum Platone nullo enim addito orationis intellectus pendet ac
titubat et auditor aliquid ultra exspectat audire. Perfectarum vero orationum
partes quinque sunt: deprecativa ut: Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris
ullis, Da deinde auxilium, pater atque haec omina firma imperativa ut:
Vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis interrogativa ut: Dic
mihi, Damoeta, cuium pecus? An Meliboei? vocativa: O pater, o hominum
rerumque aeterna potestas enuntiativa, in qua veritas vel falsitas
invenitur, ut: Principio arboribus varia est natura serendis. Huius autem
duae partes sunt. Est namque et simplex oratio enuntiativa et composita.
Simplex ut: ‘Dies est’, ‘Lucet’, conposita ut: ‘Si dies est, lux est.’ In hoc
igitur libro Aristoteles de enuntiativa simplici oratione disputat et de eius
elementis, nomine scilicet atque verbo. Quae quoniam et significativa sunt et
significativa vox articulata interpretationis nomine continetur, de communi (ut
dictum est) vocabulo librum de interpretatione appellavit. Et Theophrastus
quidem in eo libro, quem de affirmatione et negatione composuit, de enuntiativa
oratione tractavit. Et Stoici quoque in his libris, quos *Peri axiomaton*
appellant, de isdem ƿ nihilominus disputant. Sed illi quidem et de simplici et
de non simplici oratione enuntiativa speculantur, Aristoteles vero hoc libro
nihil nisi de sola simplici enuntiativa oratione considerat. Aspasius quoque et
Alexander sicut in aliis Aristotelis libris in hoc quoque commentarios
ediderunt sed uterque Aristotelem de oratione tractasse pronuntiat. Nam si
oratione aliquid proferre (ut aiunt ipsi) interpretari est, de interpretatione
liber nimirum veluti de oratione perscriptus est, quasi vero sola oratio ac non
verba quoque et nomina interpretationis vocabulo concludantur. Aeque namque et
oratio et verba ac nomina, quae sunt interpretationis elementa, nomine
interpretationis vocantur. Sed Alexander addidit imperfecte sese habere libri
titulum: neque enim designare, de qua oratione perscripserit. Multae namque (ut
dictum est) sunt orationes; sed adiciendum vel subintellegendum putat de
oratione illum scribere philosophica vel dialectica, id est qua verum falsumque
valeat expediri. Sed qui semel solam orationem interpretationis nomine vocari
recipit, in intellectu quoque ipsius inscriptionis erravit. Cur enim putaret
imperfectum esse titulum, quoniam nihil de qua oratione disputaret adiecerit?
Ut si quis interrogans "Quid est homo?" alio respondente
"Animal" culpet ac dicat imperfecte illum dixisse, quid sit, quoniam
non sit omnes differentias persecutus. Quod si huic, id est homini, sunt
quaedam alia communia ad nomen animalis, nihil tamen impedit perfecte
demonstrasse, quid homo esset, eum qui animal dixit: sive enim differentias addat
quis sive non, hominem animal esse necesse est. Eodem quoque modo et de
oratione, si quis hoc concedat primum, nihil aliud interpretationem dici nisi
orationem, ƿ cur qui de interpretatione inscripserit et de qua interpretatione
dicat non addiderit culpetur, non est. Satis est enim libri titulum etiam de
aliqua continenti communione fecisse, ut nos eum et de nominibus et verbis et
de orationibus, cum haec omnia uno interpretationis nomine continerentur, supra
fecisse docuimus, cum hic liber ab eo de interpretatione notatus est. Sed quod
addidit illam interpretationem solam dici, qua in oratione possit veritas et
falsitas inveniri, ut est enuntiativa oratio, fingentis est (ut ait Porphyrius)
significationem nominis potius quam docentis. Atque ille quidem et in
intentione libri et in titulo falsus est sed non eodem modo de iudicio quoque
libri huius erravit. Andronicus enim librum hunc Aristotelis esse non putat,
quem Alexander vere fortiterque redarguit. Quem cum exactum diligentemque
Aristotelis librorum et iudicem et repertorem iudicarit antiquitas, cur in
huius libri iudicio sit falsus, prorsus est magna admiratione dignissimum. Non
esse namque proprium Aristotelis hinc conatur ostendere, quoniam quaedam
Aristoteles in principio libri huius de intellectibus animi tractat, quos
intellectus animae passiones vocavit, et de his se plenius in libris de anima
disputasse commemorat. Et quoniam passiones animae vocabant vel tristitiam vel
gaudium vel cupiditatem vel alias huiusmodi affectiones, dicit Andronicus ex
hoc probari hunc librum Aristotelis non esse, quod de huiusmodi affectionibus
nihil in libris de anima tractavisset – non intellegens in hoc libro
Aristotelem passiones animae non pro affectibus sed pro intellectibus posuisse.
His Alexander multa alia addit argumenta, cur hoc opus Aristotelis maxime esse
videatur. Ea namque dicuntur hic, quae sententiis Aristotelis quae sunt de
enuntiatione ƿ consentiant; illud quoque, quod stilus ipse propter brevitatem
pressior ab Aristotelis obscuritate non discrepat; et quod Theophrastus, ut in
aliis solet, cum de similibus rebus tractat, quae scilicet ab Aristotele ante
tractata sunt, in libro quoque de affirmatione et negatione, isdem aliquibus
verbis utitur, quibus hoc libro Aristoteles usus est. Idem quoque Theophrastus
dat signum hunc esse Aristotelis librum: in omnibus enim, de quibus ipse
disputat post magistrum, leviter ea tangit quae ab Aristotele dicta ante
cognovit, alias vero diligentius res non ab Aristotele tractatas exsequitur.
Hic quoque idem fecit. Nam quae Aristoteles hoc libro de enuntiatione
tractavit, leviter ab illo transcursa sunt, quae vero magister eius tacuit,
ipse subtiliore modo considerationis adiecit. Addit quoque hanc causam, quoniam
Aristoteles quidem de syllogismis scribere animatus numquam id recte facere
potuisset, nisi quaedam de propositionibus annotaret. Mihi quoque videtur hoc
subtiliter perpendentibus liquere hunc librum ad Analyticos esse praeparatum.
Nam sicut hic de simplici propositione disputat, ita quoque in Analyticis de
simplicibus tantum considerat syllogismis, ut ipsa syllogismorum propositionumque
simplicitas non ad aliud, nisi ad continens opus Aristotelis pertinere
videatur. Quare non est audiendus Andronicus, qui propter passionum nomen hunc
librum ab Aristotelis operibus separat. Aristoteles autem idcirco passiones
animae 'intellectus' vocabat, quod intellectus, quos sermone dicere et oratione
proferre consuevimus, ex aliqua causa atque utilitate profecti sunt: ut enim
dispersi homines colligerentur et legibus vellent esse subiecti civitatesque
condere, utilitas quaedam fuit et causa. Quocirca ƿ quae ex aliqua utilitate
veniunt, ex passione quoque provenire necesse est. Nam ut divina sine ulla sunt
passione, ita nulla illis extrinsecus utilitas valet adiungi. Quae vero sunt
passibilia semper aliquam causam atque utilitatem quibus sustententur
inveniunt. Quocirca huiusmodi intellectus, qui ad alterum oratione proferendi
sunt, quoniam ex aliqua causa atque utilitate videntur esse collecti, recte passiones
animi nominati sunt. Et de intentione quidem et de libri inscriptione et de eo,
quod hic maxime Aristotelis liber esse putandus est, haec dicta sufficiunt. Quid
vero utilitatis habeat, non ignorabit qui sciet qua in oratione veritas constet
et falsitas. In sola enim haec enuntiativa oratione consistunt. Iam vero quae
dividant verum falsumque quaeue definite vel quae varie et mutabiliter
veritatem falsitatemque partiantur, quae iuncta dici possint, cum separata
valeant praedicari, quae separata dicantur, cum iuncta sint praedicata, quae
sint negationes cum modo propositionum, quae earum consequentiae aliaque plura
in ipso opere considerator poterit diligenter agnoscere, quorum magnam
experietur utilitatem qui animum curae alicuius investigationis adverterit. Sed
nunc ad ipsius Aristotelis verba veniamus. [BEGINNING OF SECTION THAT MIGNE
SUBTITLES ‘SIGNUM’ -- Primum oportet CONSTITUERE, QUID NOMEN ET QUID VERBUM,
POSTEA QUID EST NEGATIO ET AFFIRMATIO ET ENUNTIATIO ET ORATIO. Librum inchoans
de quibus in omni serie tractaturus sit ante proposuit. Ait enim prius oportere
de quibus disputaturus est definire. Hic enim CONSTITUERE "definire"
intellegendum est. Determinandum namque est quid haec omnia sint – id est QUID
NOMEN sit, QUID VERBUM et caetera, quae elementa interpretationis esse
praediximus. Sed AFFIRMATIO atque NEGATIO sub interpretatione sunt. Quare nomen
et verbum affirmationis et negationis elementa esse manifestum est. His enim
compositis affirmatio et negatio coniunguntur. Exsistit hic quaedam quaestio
cur duo tantum nomen et verbum se determinare promittat, cum plures partes
orationis esse videantur. Quibus hoc dicendum est tantum Aristotelem hoc libro
definisse, quantum illi ad id quod instituerat tractare suffecit. Tractat
namque de simplici enuntiativa oratione, quae scilicet huiusmodi est ut iunctis
tantum verbis et nominibus componatur. Si quis enim nomen iungat et verbum ut
dicat: Socrates ambulat simplicem fecit enuntiativam orationem.
Enuntiativa namque oratio est (ut supra memoravi) quae habet in se falsi
verique designationem. Sed in hoc quod dicimus "Socrates ambulat" aut
veritas necesse est contineatur aut falsitas. Hoc enim si ambulante Socrate
dicitur, verum est, si non ambulante, falsum. Perficitur ergo enuntiativa
oratio simplex ex solis verbis atque nominibus. Quare superfluum est quaerere
cur alias quoque quae videntur orationis partes non proposuerit, qui non totius
simpliciter orationis sed tantum simplicis enuntiationis instituit elementa
partiri. Quamquam duae propriae partes orationis esse dicendae sint, nomen
scilicet atque verbum. Haec enim per sese utraque significant, coniunctiones
autem vel praepositiones nihil omnino nisi cum aliis iunctae designant;
participia verbo cognata sunt, vel quod a gerundivo modo ƿ veniant vel quod
tempus propria significatione contineant; interiectiones vero atque pronomina
necnon adverbia in nominis loco ponenda sunt, idcirco quod aliquid significant
definitum, ubi nulla est vel passionis significatio vel actionis. Quod si
casibus horum quaedam flecti non possunt, nihil impedit. Sunt enim quaedam
nomina quae "monoptota" nominantur. Quod si quis ista longius et non
proxime petita esse arbitretur, illud tamen concedit, quod supra iam diximus,
non esse aequum calumniari ei, qui non de omni oratione sed de tantum simplici enuntiatione
proponat, quod tantum sibi ad definitionem sumpserit, quantum arbitratus sit
operi instituto sufficere. Quare dicendum est Aristotelem non omnis orationis
partes hoc opere velle definire sed tantum solius simplicis enuntiativae orationis,
quae sunt scilicet nomen et verbum. Argumentum autem huius rei hoc est.
Postquam enim proposuit dicens: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE, QUID SIT NOMEN ET
QUID VERBUM, non statim inquit QUID SIT ORATIO sed mox addidit ET QUID SIT
NEGATIO, QUID AFFIRMATIO, QUID ENUNTIATIO, postremo vero QUID ORATIO. Quod si
de omni oratione loqueretur, post nomen et verbum non de affirmatione et
negatione et post hanc de enuntiatione sed mox de oratione dixisset. Nunc vero
quoniam post nominis et verbi propositionem affirmationem, negationem et
enuntiationem et post orationem proposuit, confitendum est, id quod ante
diximus, non orationis universalis sed simplicis enuntiativae orationis, quae
dividitur in affirmationem atque negationem, divisionem partium facere voluisse,
quae sunt nomina et verba. Haec enim per se ipsa intellectum simplicem servant,
ƿ quae eadem dictiones vocantur sed non sola dicuntur. Sunt namque dictiones et
aliae quoque: orationes vel imperfectae vel perfectae, cuius plures esse partes
supra iam docui, inter quas perfectae orationis species est enuntiatio. Et haec
quoque alia simplex, alia composita est. De simplicis vero enuntiationis
speciebus inter philosophos commentatoresque certatur. Aiunt enim quidam
affirmationem atque negationem enuntiationi ut species supponi oportere, in
quibus et Porphyrius est; quidam vero nulla ratione consentiunt sed contendunt
affirmationem et negationem aequivoca esse et uno quidem enuntiationis vocabulo
nuncupari, praedicari autem enuntiationem ad utrasque ut nomen aequivocum, non
ut genus univocum; quorum princeps Alexander est. Quorum contentiones apponere
non videtur inutile. Ac prius quibus modis affirmationem atque negationem non
esse species enuntiationis Alexander pPomba dicendum est, post vero addam qua
Porphyrius haec argumentatione dissoluerit. Alexander namque idcirco dicit non
esse species enuntiationis affirmationem et negationem, quoniam affirmatio
prior sit. Priorem vero affirmationem idcirco conatur ostendere, quod omnis
negatio affirmationem tollat ac destruat. Quod si ita est, prior est affirmatio
quae subruatur quam negatio quae subruat. In quibus autem prius aliquid et
posterius est, illa sub eodem genere poni non possum, ut in eo titulo
praedicamentorum dictum est qui de his quae sunt simul inscribitur. Amplius:
negatio omnis, inquit, divisio est, affirmatio compositio atque coniunctio. Cum
enim dico: Socrates vivit vitam cum Socrate coniunxi; cum dico: Socrates
non vivit vitam a Socrate disiunxi. Divisio igitur quaedam negatio est, coniunctio
affirmatio. Compositi autem est coniunctique ƿ divisio. Prior est igitur
coniunctio, quod est affirmatio; posterior vero divisio, quod est negatio.
Illud quoque adicit, quod omnis per affirmationem facta enuntiatio simplicior
sit per negationem facta enuntiatione. Ex negatione enim particula negative si
sublata sit, affirmatio sola relinquitur. De eo enim quod est: Socrates non
vivit si non particula quae est adverbium auferatur, remanet Socrates
vivit. Simplicior igitur affirmatio est quam negatio. Prius vero sit necesse
est quod simplicius est. In quantitate etiam quod ad quantitatem minus est
prius est eo quod ad quantitatem plus est. Omnis vero oratio quantitas est. Sed
cum dico: Socrates ambulat minor oratio est quam cum dico: Socrates non
ambulat. Quare si secundum quantitatem affirmatio minor est, eam priorem quoque
esse necesse est. Illud quoque adiunxit affirmationem quendam esse habitum,
negationem vero privationem. Sed prior habitus privatione: affirmatio igitur
negatione prior est. Et ne singula persequi laborem, cum aliis quoque modis
demonstraret affirmationem negatione esse priorem, a communi eas genere
separavit. Nullas enim species arbitratur sub eodem genere esse posse, in
quibus prius vel posterius consideretur. Sed Porphyrius ait sese docuisse
species enuntiationis esse affirmationem et negationem in his commentariis quos
in Theophrastum edidit; hic vero Alexandri argumentationem tali ratione
dissolvit. Ait enim non oportere arbitrari, quaecumque quolibet modo priora
essent aliis, ea sub eodem genere poni non posse sed quaecumque secundum esse
unum atque substantiam priora vel posteriora sunt, ea sola sub eodem genere non
ponuntur. Et recte dicitur. Si enim omne quidquid ƿ prius est cum eo quod
posterius est sub uno genere esse non potest, nec primis substantiis et
secundis commune genus poterit esse substantia; quod qui dicit a recto ordine
rationis exorbitat. Sed quemadmodum quamquam sint primae et secundae
substantiae, tamen utraque aequaliter in subiecto non sunt et idcirco esse
ipsorum ex eo pendet, quod in subiecto non sunt, atque ideo sub uno substantiae
genere collocantur: ita quoque quamquam affirmationes negationibus in orationis
prolatione priores sint, tamen ad esse atque ad naturam propriam aequaliter
enuntiatione participant. Enuntiatio vero est in qua veritas et falsitas
inveniri potest. Qua in re et affirmatio et negatio aequales sunt. Aequaliter
enim et affirmatio et negatio veritate et falsitate participant. Quocirca
quoniam id quod sunt affirmatio et negatio aequaliter ab enuntiatione
participant, a communi eas enuntiationis genere dividi non oportet. Mihi quoque
videtur quod Porphyrii sit sequenda sententia, ut affirmatio et negatio communi
enuntiationis generi supponantur. Longa namque illa et multiplicia Alexandri
argumenta soluta sunt, cum demonstravit non modis omnibus ea quae priora sunt
sub communi genere poni non posse sed quae ad esse proprium atque substantiam
priora sunt illa sola sub communi genere constitui atque poni non posse. Syrianus
vero, cui Philoxenus cognomen est, hoc loco quaerit cur proponens prius de
negatione, post de affirmatione pronuntiaverit dicens: PRIMUM OPORTET
CONSTITUERE, QUID NOMEN ET QUID VERBUM, POSTEA QUID EST NEGATIO ET AFFIRMATIO.
Et primum quidem nihil proprium dixit quoniam in quibus et affirmatio ƿ potest
et negatio provenire, prius esse negatio, postea vero affirmatio potest, ut de
Socrate sanus est. Potest ei aptari talis affirmatio, ut de eo dicatur:
Socrates sanus est etiam huiusmodi potest aptari negatio, ut de eo dicatur:
Socrates sanus non est. Quoniam ergo in eum affirmatio et negatio poterit
evenire prius evenit ut sit negatio quam ut affirmatio. Ante enim quam natus
esset: qui enim natus non erat, nec esse poterat sanus. Huic illud adiecit:
servare Aristotelem conversam propositionis et exsecutionis distributionem. Hic
enim prius post nomen et verbum de negatione proposuit, post de affirmatione,
dehinc de enuntiatione, postremo vero de oratione sed proposita definiens prius
orationem, post enuntiationem, tertio affirmationem, ultimo vero loco
negationem determinavit, quam hic post propositionem verbi et nominis primam
locaverat. Ut igitur ordo servaretur conversus, idcirco negationem prius ait
esse propositam. Qua in expositione Alexandri quoque sententia non discedit.
Illud quoque est additum, quod non esset inutile, enuntiationem genus
affirmationis et negationis accipi oportere, quod quamquam (ut dictum est) ad
prolationem prior esset affirmatio, tamen ad ipsam enuntiationem id est veri
falsique vim utrasque aequaliter sub enuntiatione ab Aristotele constitui. Id
etiam Aristotelem probare. Praemisit enim primam negationem, secundam posuit
affirmationem, quae res nihil habet vitii, si ad ipsam enuntiationem affirmatio
et negatio ponantur aequales. Quae enim natura aequales sunt, nihil retinent
contrarii indifferenter acceptae. Est igitur ordo quo proposuit: primum totius
orationis ƿ elementum, nomen scilicet et verbum, post haec negationem et
affirmationem, quae species enuntiationis sunt. Quorum genus (id est
enuntiationem) tertiam nominavit, quartam vero orationem posuit, quae ipsius
enuntiationis genus est. Et horum se omnium definitiones daturum esse promisit,
quas interim relinquens atque praeteriens et in posteriorem tractatum differens
illud nunc addit quae sint verba et nomina aut quid ipsa significent. Quare
antequam ad verba Aristotelis ipsa veniamus, pauca communiter de nominibus
atque verbis et de his quae significantur a verbis ac nominibus disputemus. Sive
enim quaelibet interrogatio sit atque responsio, sive perpetua cuiuslibet
orationis continuatio atque alterius auditus et intellegentia, sive hic quidem
doceat ille vero discat, tribus his totus orandi ordo perficitur: rebus,
intellectibus, vocibus. Res enim ab intellectu concipitur, vox vero
conceptiones animi intellectusque significat, ipsi vero intellectus et
concipiunt subiectas res et significantur a vocibus. Cum igitur tria sint haec
per quae omnis oratio collocutioque perficitur, res quae subiectae sunt,
intellectus qui res concipiant et rursus a vocibus significentur, voces vero
quae intellectus designent, quartum quoque quiddam est, quo voces ipsae valeant
designari, id autem sunt litterae. Scriptae namque litterae ipsas significant
voces. Quare quatuor ista sunt, ut litterae quidem significent voces, voces
vero intellectus, intellectus autem concipiant res, quae scilicet habent
quandam non confusam neque fortuitam consequentiam sed terminata naturae suae
ordinatione constant. Res enim semper comitantur eum qui ab ipsis concipitur
intellectum, ipsum vero intellectum vox sequitur sed voces elementa id est ƿ
litterae. Rebus enim ante propositis et in propria substantia constitutis
intellectus oriuntur. Rerum enim semper intellectus sunt, quibus iterum
constitutis mox significatio vocis exoritur. Praeter intellectum namque vox
penitus nihil designat. Sed quoniam voces sunt, idcirco litterae, quas vocamus
elementa, repertae sunt quibus vocum qualitas designetur. Ad cognitionem vero
conversim sese res habet. Namque apud quos eaedem sunt litterae et qui eisdem
elementis utuntur, eisdem quoque nominibus eos ac verbis (id est vocibus) uti
necesse est; et qui vocibus eisdem utuntur idem quoque apud eos intellectus in
animi conceptione versantur. Sed apud quos idem intellectus sunt, easdem res
eorum intellectibus subiectas esse manifestum est. Sed hoc nulla ratione
convertitur. Namque apud quos eaedem res sunt idemque intellectus, non statim
eaedem voces eaedemque sunt litterae. Nam cum Romanus, Graecus ac barbarus
simul videant equum, habent quoque de eo eundem intellectum quod equus sit et
apud eos eadem res subiecta est, idem a re ipsa concipitur intellectus sed
Graecus aliter equum vocat, alia quoque vox in equi significatione Romana est
et barbarus ab utroque in equi designatione dissentit. Quocirca diversis quoque
voces proprias elementis inscribunt. Recte igitur dictum est apud quos eaedem
res idemque intellectus sunt, non statim apud eos vel easdem voces vel eadem
elementa consistere. Praecedit autem res intellectum, intellectus vero vocem,
vox litteras – sed hoc converti non potest. Neque enim si litterae sint, mox
aliqua ex his significatio vocis exsistit. Hominibus namque qui litteras
ignorant nullum nomen quaelibet elementa significant, quippe quae nesciunt. Nec
si voces ƿ sint, mox intellectus esse necesse est. Plures enim voces invenies
quae nihil omnino significent. Nec intellectui quoque subiecta res semper est.
Sunt enim intellectus sine re ulla subiecta, ut quos centauros vel chimaeras
poetae finxerunt. Horum enim sunt intellectus quibus subiecta nulla substantia
est. Sed si quis ad naturam redeat eamque consideret diligenter, agnoscet cum
res est, eius quoque esse intellectum quod si non apud homines, certe apud eum,
qui propriae divinitate substantiae in propria natura ipsius rei nihil ignorat.
Et si est intellectus, et vox est quod si vox fuerit, eius quoque sunt
litterae, quae si ignorantur, nihil ad ipsam vocis naturam. Neque enim, quasi
causa quaedam vocum est intellectus aut vox causa litterarum, ut cum eaedem
sint apud aliquos litterae, necesse sit eadem quoque esse nomina: ita quoque
cum eaedem sint vel res vel intellectus apud aliquos, mox necesse est
intellectuum ipsorum vel rerum eadem esse vocabula. Nam cum eadem sit et res et
intellectus hominis, apud diversos tamen homines huiusmodi substantia aliter et
diverso nomine nuncupatur. Quare voces quoque cum eaedem sint, possunt litterae
esse diversae, ut in hoc nomine quod est 'homo': cum unum sit nomen diversis
litteris scribi potest. Namque Latinis litteris scribi potest, potest etiam
Graecis, potest aliis nunc primum inventis litterarum figuris. Quare quoniam
apud quos eaedem res sunt, eosdem intellectus esse necesse est, apud quos idem
intellectus sunt, voces eaedem non sunt; et apud quos eaedem voces sunt, non
necesse ƿ est eadem elementa constitui – dicendum est res et intellectus,
quoniam apud omnes idem sunt, esse naturaliter constitutos, voces vero atque
litteras, quoniam diversis hominum positionibus permutantur non esse
naturaliter sed positione. Concludendum est igitur quoniam apud quos eadem sunt
elementa, apud eos eaedem quoque voces sunt et apud quos eaedem voces sunt,
idem sunt intellectus; apud quos autem idem sunt intellectus, apud eosdem res
quoque eaedem subiectae sunt: rursus apud quos eaedem res sunt, idem quoque
sunt intellectus; apud quos idem intellectus, non eaedem voces; nec apud quos
eaedem voces sunt, eisdem semper litteris verba ipsa vel nomina designantur. Sed
nos in supra dictis sententiis elemento atque littera promiscue usi sumus, quae
autem sit horum distantia paucis absolvam. Littera est inscriptio atque figura
partis minimae vocis articulatae, elementum vero sonus ipsius inscriptionis: ut
cum scribo litteram quae est 'a', formula ipsa quae atramento vel graphio
scribitur littera nominatur, ipse vero sonus quo ipsam litteram voce proferimus
dicitur elementum. Quocirca hoc cognito illud dicendum est, quod is qui docet
vel qui continua oratione loquitur vel qui interrogat, contrarie se habet his
qui vel discunt vel audiunt vel respondent in his tribus, voce scilicet,
intellectu et re (praetermittantur enim litterae propter eos qui earum sunt
expertes). Nam qui docet et qui dicit et qui interrogat a rebus ad intellectum
profecti per nomina et verba vim propriae actionis exercent atque officium
(rebus enim subiectis ab his capiunt intellectus et per nomina verbaque ƿ
pronuntiant), qui vero discit vel qui audit vel etiam qui respondet a nominibus
ad intellectus progressi ad res usque perveniunt. Accipiens enim is qui discit
vel qui audit vel qui respondet docentis vel dicentis vel interrogantis
sermonem, quid unusquisque illorum dicat intellegit et intellegens rerum quoque
scientiam capit et in ea consistit. Recte igitur dictum est in voce, intellectu
atque re contrarie sese habere eos qui docent, dicunt, interrogant atque eos
qui discunt, audiunt et respondent. Cum igitur haec sint quatuor – litterae,
voces, intellectus, res – proxime quidem et principaliter litterae verba
nominaque significant. Haec vero principaliter quidem intellectus, secundo vero
loco res quoque designant. Intellectus vero ipsi nihil aliud nisi rerum
significativi sunt. Antiquiores vero quorum est Plato, Aristoteles, Speusippus,
Xenocrates hi inter res et significationes intellectuum medios sensus ponunt in
sensibilibus rebus vel imaginationes quasdam, in quibus intellectus ipsius
origo consistat. Et nunc quidem quid de hac re Stoici dicant praetermittendum
est. Hoc autem ex his omnibus solum cognosci oportet, quod ea quae sunt in
litteris eam significent orationem quae in voce consistit et ea quae est vocis
oratio quod animi atque intellectus orationem designet quae tacita cogitatione
conficitur, et quod haec intellectus oratio subiectas principaliter res sibi
concipiat ac designet. Ex quibus quatuor duas quidem Aristoteles esse
naturaliter dicit, res et animi conceptiones, id est eam quae fit in
intellectibus orationem, idcirco quod apud omnes eaedem atque immutabiles sint;
ƿ duas vero non naturaliter sed positione constitui, quae sunt scilicet verba
nomina et litterae, quas idcirco naturaliter fixas esse non dicit, quod (ut
supra demonstratum est) non eisdem vocibus omnes aut isdem utantur elementis.
Atque hoc est quod ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA
PASSIONUM NOTAE ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. ET QUEMADMODUM
NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM. QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM
NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM
EAEDEM. DE HIS QUIDEM DICTUM EST IN HIS QUAE SUNT DICTA DE ANIMA, ALTERIUS EST
ENIM NEGOTII. Cum igitur prius posuisset nomen et verbum et quaecumque secutus
est postea se definire promisisset, haec interim praetermittens de passionibus
animae deque earum notis, quae sunt scilicet voces, pauca praemittit. Sed cur
hoc ita interposuerit, plurimi commentatores causas reddere neglexerunt sed a
tribus quantum adhuc sciam ratio huius interpositionis explicita est. Quorum
Hermini quidem a rerum veritate longe disiuncta est. Ait enim idcirco
Aristotelen de notis animae passionum interposuisse sermonem, ut utilitatem
propositi operis inculcaret. Disputaturus enim de vocibus, quae sunt notae
animae passionum, recte de his quaedam ante praemisit. Nam cum suae nullus
animae passiones ignoret, notas quoque cum animae passionibus non nescire
utilissimum est. Neque enim illae cognosci possunt nisi per voces quae sunt ƿ
earum scilicet notae. Alexander vero aliam huiusmodi interpositionis reddidit
causam. Quoniam, inquit, verba et nomina interpretatione simplici continentur,
oratio vero ex verbis nominibusque coniuncta est et in ea iam veritas aut
falsitas invenitur, sive autem quilibet sermo sit simplex sive iam oratio
coniuncta atque composita ex his quae significant momentum sumunt (in illis
enim prius est eorum ordo et continentia, post redundat in voces): quocirca
quoniam significantium momentum ex his quae significantur oritur, idcirco prius
nos de his quae voces ipsae significant docere proponit. Sed Herminus hoc loco
repudiandus est. Nihil enim tale quod ad causam propositae sententiae
pertineret explicuit. Alexander vero strictim proxima intellegentia
praeteruectus tetigit quidem causam, non tamen principalem rationem Aristotelicae
propositionis exsolvit. Sed Porphyrius ipsam plenius causam originemque
sermonis huius ante oculos collocavit, qui omnem apud priscos philosophos de
significationis vi contentionem litemque retexuit. Ait namque dubie apud
antiquorum philosophorum sententias constitisse quid esset proprie quod vocibus
significaretur. Putabant namque alii res vocibus designari earumque vocabula
esse ea quae sonarent in vocibus arbitrabantur. Alii vero incorporeas quasdam
naturas meditabantur, quarum essent significationes quaecumque vocibus
designarentur: Platonis aliquo modo species incorporeas aemulati dicentis hoc
ipsum homo et hoc ipsum equus non hanc cuiuslibet subiectam substantiam sed
illum ipsum hominem specialem et illum ipsum equum, universaliter et
incorporaliter cogitantes ƿ incorporales quasdam naturas constituebant, quas ad
significandum primas venire putabant et cum aliis item rebus in
significationibus posse coniungi, ut ex his aliqua enuntiatio vel oratio
conficeretur. Alii vero sensus, alii imaginationes significari vocibus
arbitrabantur. Cum igitur ista esset contentio apud superiores et haec usque ad
Aristotelis pervenisset aetatem, necesse fuit qui nomen et verbum significativa
esset definiturus praediceret quorum ista designativa sint. Aristoteles enim
nominibus et verbis res subiectas significari non putat, nec vero sensus vel
etiam imaginationes. Sensuum quidem non esse significativas voces nomina et verba
in opere de iustitia sic declarat dicens: *phusei gar euthus dieretai ta te
noemata kai ta aisthemata* quod interpretari Latine potest hoc modo:
Natura enim divisa sunt intellectus et sensus. Differre igitur aliquid
arbitratur sensum atque intellectum. Sed qui passiones animae a vocibus
significari dicit, is non de sensibus loquitur. Sensus enim corporis passiones
sunt. Si igitur ita dixisset passiones corporis a vocibus significari, tunc merito
sensus intellegeremus. Sed quoniam passiones animae nomina et verba significare
proposuit, non sensus sed intellectus eum dicere putandum est. Sed quoniam
imaginatio quoque res animae est, dubitaverit aliquis ne forte passiones animae
imaginationes, ƿ quas Graeci *phantasias* nominant, dicat. Sed haec in libris
De anima verissime diligentissimeque separavit, dicens:*estin de phantasia
heteron phaseos kai apophaseos; symploke gar noematon estin to alethes kai to
pseudos. ta de prota noemata ti dioisei tou me phantasmata einai; e houde tauta
phantasmata, all' ouk aneu phantasmaton.* quod sic interpretamur: Est autem
imaginatio diversa affirmatione et negatione; complexio namque intellectuum est
veritas et falsitas. Primi vero intellectus quid discrepabunt, ut non sint
imaginationes? An certe neque haec sunt imaginationes sed sine imaginationibus
non sunt. Quae sententia demonstrat aliud quidem esse imaginationes, aliud
intellectus; ex intellectuum quidem complexione affirmationes fieri et
negationes: quocirca illud quoque dubitavit, utrum primi intellectus imaginationes
quaedam essent. Primos autem intellectus dicimus qui simplicem rem concipiunt,
ut si qui dicat "Socrates" solum dubitatque utrum huiusmodi
intellectus, qui in se nihil neque veri continet neque falsi, intellectus sit
an ipsius Socratis imaginatio. Sed de hoc quoque aperte quid videretur
ostendit. Ait enim an certe neque haec sunt imaginationes sed non sine
imaginationibus sunt – id est quod hic sermo significat qui est
"Socrates" vel alius simplex non est quidem imaginatio sed intellectus,
qui intellectus praeter imaginationem fieri non potest. Sensus enim atque
imaginatio ƿ quaedam primae figurae sunt, supra quas velut fundamento quodam
superveniens intellegentia nitatur. Nam sicut pictores solent designare
lineatim corpus atque substernere ubi coloribus cuiuslibet exprimant uultum,
sic sensus atque imaginatio naturaliter in animae perceptione substernitur. Nam
cum res aliqua sub sensum vel sub cogitationem cadit, prius eius quaedam
necesse est imaginatio nascatur, post vero plenior superveniat intellectus
cunctas eius explicans partes quae confuse fuerant imaginatione praesumptae.
Quocirca imperfectum quiddam est imaginatio, nomina vero et verba non curta quaedam
sed perfecta significant. Quare recta Aristotelis sententia est: quaecumque in
verbis nominibusque versantur, ea neque sensus neque imaginationes sed solam
significare intellectuum qualitatem. Unde illud quoque ab Aristotele fluentes
Peripatetici rectissime posuerunt tres esse orationes, unam quae scribi possit
elementis, alteram quae voce proferri, tertiam quae cogitatione conecti unamque
intellectibus, alteram voce, tertiam litteris contineri. Quocirca quoniam id
quod significaretur a vocibus intellectus esse Aristoteles putabat, nomina vero
et verba significativa esse in eorum erat definitionibus positurus, recte
quorum essent significativa praedixit erroremque lectoris ex multiplici ueterum
lite venientem sententiae suae manifestatione compescuit. Atque hoc modo nihil
in eo deprehenditur esse superfluum, nihil ab ordinis continuatione seiunctum. Quaerit
vero Porphyrius, cur ita dixerit: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE, et non sic:
sunt ƿ igitur voces; et rursus cur ita et ea quae scribuntur et non dixerit: et
litterae. Quod resolvit hoc modo. Dictum est tres esse apud Peripateticos
orationes, unam quae litteris scriberetur, aliam quae proferretur in voce,
tertiam quae coninugeretur in animo. Quod si tres orationes sunt, partes quoque
orationis esse triplices nulla dubitatio est. Quare quoniam verbum et nomen
principaliter orationis partes sunt, erunt alia verba et nomina quae
scribantur, alia quae dicantur, alia quae tacita mente tractentur. Ergo quoniam
proposuit dicens: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE QUID NOMEN ET QUID VERBUM, triplex
autem nominum natura est atque verborum, de quibus potissimum proposuerit et
quae definire velit ostendit. Et quoniam de his nominibus loquitur ac verbis,
quae voce proferuntur, idem ipsum planius explicans ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT
IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM
QUAE SUNT IN VOCE, velut si diceret: ea verba et nomina quae in vocali oratione
proferuntur animae passiones denuntiant, illa autem rursus verba et nomina quae
scribuntur eorum verborum nominumque significantiae praesunt quae voce
proferuntur. Nam sicut vocalis orationis verba et nomina conceptiones animi
intellectusque significant, ita quoque verba et nomina illa quae in solis
litterarum formulis iacent illorum verborum et nominum significativa sunt quae
loquimur, id est quae per vocem sonamus nam quod ait: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN
VOCE; subaudiendum est verba et nomina. Et rursus cum dicit: ET EA QUAE
SCRIBUNTUR, idem subuectendum rursus est verba scilicet vel nomina. Et quod
rursus ƿ adiecit: eorum quae sunt in voce, addendum eorum nomimum atque
verborum quae profert atque explicat vocalis oratio. Quod si nihil deesset
omnino, ita foret totius plenitudo sententiae: sunt ergo ea verba et nomina
quae sunt in voce earum quae sunt in anima passionum notae et ea verba et
nomina quae scribuntur eorum verborum et nominum quae sunt in voce. Quod
communiter intellegendum est, licet ea quae subiunximus deesse videantur. Quare
non est disiuncta sententia sed primae propositioni continua. Nam cum quid sit
verbum, quid nomen definire constituit, cum nominis et verbi natura sit
multiplex, de quo verbo et nomine tractare vellet clara significatione
distinxit. Incipiens igitur ab his nominibus ac verbis quae in voce sunt,
quorum essent significativa disseruit. Ait enim haec passiones animae
designare. Illud quoque adiecit quibus ipsa verba et nomina quae in voce sunt
designentur, his scilicet quae litterarum formulis exprimuntur. Sed quoniam non
omnis vox significativa est, verba vero vel nomina numquam significationibus
uacant quoniamque non omnis vox quae significat quaedam positione designat sed
quaedam naturaliter, ut lacrimae, gemitus atque maeror (animalium quoque
caeterorum quaedam voces naturaliter aliquid ostentant, ut ex canum latratibus
iracundia eorumque alia quadam voce blandimenta monstrantur), verba autem et
nomina positione significant neque solum sunt verba et nomina voces sed voces
significativae nec solum significativae sed etiam quae positione designent
aliquid, non natura: non dixit: sunt igitur voces earum quae sunt in anima
passionum notae. Namque neque omnis vox significativa ƿ est et sunt quaedam
significativae quae naturaliter non positione significent. Quod si ita
dixisset, nihil ad proprietatem verborum et nominum pertineret. Quocirca noluit
communiter dicere voces sed dixit tantum ea quae sunt in voce. Vox enim
universale quiddam est, nomina vero et verba partes. Pars autem omnis in toto
est. Verba ergo et nomina quoniam sunt intra vocem, recte dictum est ea quae
sunt in voce, velut si diceret: quae intra vocem continentur intellectuum
designativa sunt. Sed hoc simile est ac si ita dixisset: vox certo modo sese
habens significat intellectus. Non enim (ut dictum est) nomen et verbum voces
tantum sunt. Sicut nummus quoque non solum aes impressum quadam figura est, ut
nummus vocetur sed etiam ut alicuius rei sit pretium: eodem quoque modo verba
et nomina non solum voces sunt sed positae ad quandam intellectuum
significationem. Vox enim quae nihil designat, ut est garalus, licet eam
grammatici figuram vocis intuentes nomen esse contendant, tamen eam nomen
philosophia non putabit, nisi sit posita ut designare animi aliquam
conceptionem eoque modo rerum aliquid possit. Etenim nomen alicuius nomen esse
necesse erit; sed si vox aliqua nihil designat, nullius nomen est; quare si
nullius est, ne nomen quidem esse dicetur. Atque ideo huiusmodi vox id est
significativa non vox tantum sed verbum vocatur aut nomen, quemadmodum nummus
non aes sed proprio nomine nummus, quo ab alio aere discrepet, nuncupatur. Ergo
haec Aristotelis sententia qua ait ea quae sunt in voce nihil aliud designat
nisi eam vocem, quae non solum vox sit sed quae cum vox sit habeat tamen
aliquam proprietatem et ƿ aliquam quodammodo figuram positae signicationis
impressam. Horum vero id est verborum et nominum quae sunt in voce aliquo modo
se habente ea sunt scilicet significativa quae scribuntur, ut hoc quod dictum
est quae scribuntur de verbis ac nominibus dictum quae sunt in litteris
intellegatur. Potest vero haec quoque esse ratio cur dixerit et quae
scribuntur: quoniam litteras et inscriptas figuras et voces, quae isdem
significantur formulis, nuncupamus (ut a et ipse sonus litterae nomen capit et
illa quae in subiecto cerae vocem significans forma describitur), designare
volens, quibus verbis atque nominibus ea quae in voce sunt apparerent, non
dixit litteras, quod ad sonos etiam referri potuit litterarum sed ait quae
scribuntur, ut ostenderet de his litteris dicere quae in scriptione
consisterent id est quarum figura vel in cera stilo vel in membrana calamo
posset effingi. Alioquin illa iam quae in sonis sunt ad ea nomina referuntur
quae in voce sunt, quoniam sonis illis nomina et verba iunguntur. Sed
Porphyrius de utraque expositione iudicavit dicens: id quod ait ET QUAE
SCRIBUNTUR non potius ad litteras sed ad verba et nomina quae posita sunt in
litterarum inscriptione referendum. Restat igitur ut illud quoque addamus, cur
non ita dixerit: sunt ergo ea quae sunt in voces intellectuum notae sed ita
earum quae sunt in anima passionum notae. Nam cum ea quae sunt in voce res
intellectusque significent, principaliter quidem intellectus, res vero quas
ipsa intellegentia comprehendit secundaria significatione per intellectuum
medietatem, intellectus ipsi non sine quibusdam passionibus sunt, quae in
animam ex subiectis veniunt rebus. Passus enim quilibet eius rei proprietatem,
ƿ quam intellectu complectitur, ad eius enuntiationem designationemque
contendit. Cum enim quis aliquam rem intellegit, prius imaginatione formam
necesse est intellectae rei proprietatemque suscipiat et fiat vel passio vel
cum passione quadam intellectus perceptio. Hac vero posita atque in mentis
sedibus collocata fit indicandae ad alterum passionis voluntas, cui actus
quidam continuandae intellegentiae protinus ex intimae rationis potestate
supervenit, quem scilicet explicat et effundit oratio nitens ea quae primitus
in mente fundata est passione, sive, quod est verius, significatione progressa
oratione progrediente simul et significantis se orationis motibus adaequante.
Fit vero haec passio velut figurae alicuius impressio sed ita ut in animo fieri
consuevit. Aliter namque naturaliter inest in re qualibet propria figura,
aliter vero eius ad animum forma transfertur, velut non eodem modo cerae vel
marmori vel chartis litterae id est vocum signa mandantur. Et imaginationem
Stoici a rebus in animam translatam loquuntur sed cum adiectione semper
dicentes ut in anima. Quocirca cum omnis animae passio rei quaedam videatur
esse proprietas, porro autem designativae voces intellectuum principaliter,
rerum dehinc a quibus intellectus profecti sunt significatione nitantur,
quidquid est in vocibus significativum, id animae passiones designat. Sed hae
passiones animarum ex rerum similitudine procreantur. Videns ƿ namque aliquis
sphaeram vel quadratum vel quamlibet aliam rerum figuram eam in animi
intellegentia quadam vi ac similitudine capit. Nam qui sphaeram viderit, eius
similitudinem in animo perpendit et cogitat atque eius in animo quandam passus
imaginem id cuius imaginem patitur agnoscit. Omnis vero imago rei cuius imago
est similitudinem tenet: mens igitur cum intellegit, rerum similitudinem
comprehendit. Unde fit ut, cum duorum corporum maius unum, minus alterum
contuemur, a sensu postea remotis corporibus illa ipsa corpora cogitantes illud
quoque memoria servante noverimus sciamusque quod minus, quod vero maius corpus
fuisse conspeximus, quod nullatenus eveniret, nisi quas semel mens passa est
rerum similitudines optineret. Quare quoniam passiones animae quas intellectus
vocavit rerum quaedam similitudines sunt, idcirco Aristoteles, cum paulo post
de passionibus animae loqueretur, continenti ordine ad similitudines transitum
fecit, quoniam nihil differt utrum passiones diceret an similitudines. Eadem
namque res in anima quidem passio est, rei vero similitudo. Et Alexander hunc
locum: SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE
ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE
OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM hoc modo conatur exponere: proposuit,
inquit, ea quae sunt in voce intellectus animi designare et hoc alio probat
exemplo. Eodem modo enim ea quae sunt in voce passiones animae significant,
quemadmodum ea quae scribuntur voces designant, ut id quod ait et ea quae ƿ
scribuntur ita intellegamus, tamquam si diceret: quemadmodum etiam ea quae
scribuntur eorum quae sunt in voce. Ea vero quae scribuntur, inquit Alexander,
notas esse vocum id est nominum ac verborum ex hoc monstravit quod diceret et
quemadmodum nec litterae omnibus eaedem, sic nec voces eaedem. Signum namque
est vocum ipsarum significationem litteris contineri, quod ubi variae sunt
litterae et non eadem quae scribuntur varias quoque voces esse necesse est. Haec
Alexander. Porphyrius vero quoniam tres proposuit orationes, unam quae litteris
contineretur, secundam quae verbis ac nominibus personaret, tertiam quam mentis
euolueret intellectus, id Aristotelem significare pronuntiat, cum dicit: SUNT
ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE, quod
ostenderet si ita dixisset: sunt ergo ea quae sunt in voce et verba et nomina
animae passionum notae. Et quoniam monstravit quorum essent voces
significativae, illud quoque docuisse quibus signis verba vel nomina
panderentur ideoque addidisse et ea quae scribuntur eorum quae sunt in voce,
tamquam si diceret: ea quae scribuntur verba et nomina eorum quae sunt in voce
verborum et nominum notae sunt. Nec disiunctam esse sententiam nec (ut
Alexander putat) id quod ait: ET EA QUAE SCRIBUNTUR ita intellegendum, tamquam
si diceret: sicut ea quae scribuntur id est litterae illa quae sunt in voce
significant, ita ea quae sunt in voce notas esse animae passionum. Primo quod
ad simplicem sensum nihil addi oportet, deinde tam brevis ordo tamque
necessaria orationis non est intercidenda partitio, tertium vero quoniam, si
similis significatio est litterarum vocumque, ƿ quae est vocum et animae
passionum, oportet sicut voces diversis litteris permutantur, ita quoque
passiones animae diversis vocibus permutari, quod non fit. Idem namque
intellectus variatis potest vocibus significari. Sed Alexander id quod eum
superius sensisse memoravi hoc probare nititur argumento. Ait enim etiam in hoc
quoque similem esse significationem litterarum ac vocum, quoniam sicut litterae
non naturaliter voces sed positione significant, ita quoque voces non
naturaliter intellectus animi sed aliqua positione designant. Sed qui prius
recepit, ut id quod Aristoteles ait: ET EA QUAE SCRIBUNTUR ita dictum esset,
tamquam si diceret: sicut ea quae scribuntur, quidquid ad hanc sententiam
videtur adiungere, aequaliter non dubitatur errare. Quocirca nostro indicio qui
rectius tenere volent Porphyrii se sententiis applicabunt. Aspasius quoque
secundae sententiae Alexandri, quam supra posuimus, valde consentit, qui a
nobis in eodem quo Alexander errore culpabitur. Aristoteles vero duobus modis
esse has notas putat litterarum, vocum passionumque animae constitutas: uno
quidem positione, alio vero naturaliter. Atque hoc est quod ait: et quemadmodum
nec litterae omnibus eaedem, sic nec voces eaedem. Nam si litterae voces, ipsae
vero voces intellectus animi naturaliter designarent, omnes homines isdem
litteris, isdem etiam vocibus uterentur. Quod quoniam apud omnes neque eaedem
litterae neque eacdem voces sunt, constat eas non esse naturales.Sed hic duplex
lectio est. Alexander enim hoc modo legi putat oportere: QUORUM AUTEM HAEC
PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM EAEDEM SIMILITUDINES,
RES ETIAM EAEDEM. Volens enim Aristoteles ea quae positione significant ab his
quae aliquid designant naturaliter segregare hoc interposuit: ea quae positione
significant varia esse, ea vero quae naturaliter apud omnes eadem. Et inchoans
quidem a vocibus ad litteras venit easque primo non esse naturaliter
significativas demonstrat dicens: ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM,
SIC NEC VOCES EAEDEM. Nam si idcirco probantur litterae non esse naturaliter
significantes, quod apud alios aliae sint ac diversae, eodem quoque modo
probabile erit voces quoque non naturaliter significare, quoniam singulae
hominum gentes non eisdem inter se vocibus colloquantur. Volens vero
similitudinem intellectuum rerumque subiectarum docere naturaliter constitutam
ait: QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE. Quorum,
inquit, voces quae apud diversas gentes ipsae quoque diversae sunt
significationem retinent, quae scilicet sunt animae passiones, illae apud omnes
eaedem sunt. Neque enim fieri potest, ut quod apud Romanos homo intellegitur
lapis apud barbaros intellegatur. Eodem quoque modo de caeteris rebus. Ergo
huiusmodi sententia est, qua dicit ea quae voces significent apud omnes hominum
gentes non mutari, ut ipsae quidem voces, sicut supra monstravit cum dixit
QUEMADMODUM NEC LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES EAEDEM, apud plures
diversae sint, illud vero quod voses ipsae significant apud omnes homines idem
sit nec ulla ratione ƿ valeat permutari, qui sunt scilicet intellectus rerum,
qui quoniam naturaliter sunt permutari non possunt. Atque hoc est quod ait:
QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, id est voces, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES
ANIMAE, ut demonstraret voces quidem esse diversas, QUORUM autem ipsae voces
significativae essent, quae sunt scilicet animae passiones, EASDEM APUD OMNES
esse nec ulla ratione, quoniam sunt constitutae naturaliter, permutari. Nec
vero in hoc constitit, ut de solis vocibus atque intellectibus loqueretur sed
quoniam voces atque litteras non esse naturaliter constitutas per id
significavit, quod eas non apud omnes easdem esse proposuit, rursus intellectus
quos animae passiones vocat per hoc esse naturales ostendit, quod apud omnes
idem sint, a quibus id est intellectibus ad res transitum fecit. Ait enim
QUORUM HAE SIMILITUDINES, res etiam eaedem hoc scilicet sentiens, quod res
quoque naturaliter apud omnes homines essent eaedem: sicut ipsae animae
passiones quae ex rebus sumuntur APUD OMNES homines EAEDEM sunt, ita quoque
etiam ipsae res quarum similitudines sunt animae passiones eaedem apud omnes
sunt. Quocirca quoque naturales sunt, sicut sunt etiam rerum similitudines,
quae sunt animae passiones. Herminus vero huic est expositioni contrarius.
Dicit enim non esse verum eosdem apud omnes homines esse intellectus, quorum
voces significativae sint. Quid enim, inquit, in aequivocatione dicetur, ubi
unus idemque vocis modus plura significat? Sed magis hanc lectionem veram
putat, ut ita sit: QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, HAE OMNIBUS PASSIONES
ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM HAE: ut demonstratio videatur ƿ
quorum voces significativae sint vel quorum passiones animae similitudines. Et
hoc simpliciter accipiendum est secundum Herminum, ut ita dicamus quorum voces
significativae sunt, illae sunt animae passmnes, tamquam diceret: animae
passiones sunt, quas significant voces, et rursus quorum sunt similitudines ea
quae intellectibus continentur, illae sunt res, tamquam si dixisset: res sunt
quas significant intellectus. Sed Porphyrius de utrisque acute subtiliterque
iudicat et Alexandri magis sententiam probat, hoc quod dicat non debere
dissimulari de multiplici aequivocationis significatione. Nam et qui dicit ad
unam quamlibet rem commodat animum, scilicet quam intellegens voce declarat, et
unum rursus intellectum quemlibet is qui audit exspectat. Quod si, cum uterque
ex uno nomine res diversas intellegunt, ille qui nomen aequivocum dixit designet
clarius, quid illo nomine significare voluerit, accipit mox qui audit et ad
uuum intellectum utrique conveniunt, qui rursus fit unus apud eosdem illos apud
quos primo diversae fuerant animae passiones propter aequivocationem nominis.
Neque enim fieri potest, ut qui voces positione significantes a natura eo
distinxerit quod easdem apud omnes esse non diceret, eas res quas esse
naturaliter proponebat non eo tales esse monstraret, quod apud omnes easdem
esse contenderet. Quocirca Alexander vel propria sententia vel Porphyrii
auctoritate probandus est. Sed quoniam ita dixit Aristoteles QUORUM AUTEM HAEC
PRIMORUM NOTAE, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES ANIMAE sunt, quaerit Alexander: ƿ si
rerum nomina sunt, quid causae est ut primorum intellectuum notas esse voces
diceret Aristoteles? Rei enim ponitur nomen, ut cum dicimus homo significamus
quidem intellectum, rei tamen nomen est id est animalis rationalis mortalis.
Cur ergo non primarum magis rerum notae sint voces quibus ponuntur potius quam
intellectuum? Sed fortasse quidem ob hoc dictum est, inquit, quod licet voces
rerum nomina sint, tamen non idcirco utimur vocibus, ut res significemus sed ut
eas quae ex rebus nobis innatae sunt animae passiones. Quocirca propter quorum
significantiam voces ipsae proferuntur, recte eorum primorum esse dixit notas. In
hoc vero Aspasius permolestus est. Ait enim: qui fieri potest, ut eaedem apud
omnes passiones animae sint, cum tam diversa sententia de iusto ac bono sit?
Arbitratur Aristotelem passiones animae non de rebus incorporalibus sed de his
tantum quae sensibus capi possunt passiones animae dixisse. Quod perfalsum est.
Neque enim intellexisse dicetur, qui fallitur, et fortasse quidem passionem
animi habuisse dicetur, quicumque id quod est bonum non eodem modo quo est sed
aliter arbitratur, intellexisse vero non dicitur. Aristoteles autem cum de
similitudine loquitur, de intellectu pronuntiat. Neque enim fieri potest, ut
qui quod bonum est malum esse arbitratur boni similitudinem mente conceperit.
Neque enim intellexit rem subiectam. Sed quae sunt iusta ac bona ad positionem
omnia nuturamue referuntur. Et si de iusto ac bono ita loquitur, ut de eo quod
civile ius aut civilis iniuria ƿ dicitur, recte non eaedem sunt passiones
animae quoniam civile ius et civile bonum positione est, non natura. Naturale
vero bonum atque iustum apud omnes gentes idem est. Et de deo quoque idem:
cuius quamuis diversa cultura sit, idem tamen cuiusdam eminentissimae naturae
est intellectus. Quare repetendum breviter a principio est. partibus enim ad
orationem usque pervenit: nam quod se prius quid esset verbum, quid nomen
constituere dixit, hae minimae orationis partes sunt; quod vero affirmationem
et negationem, iam de composita ex verbis et nominibus oratione loquitur, quae
eaedem rursus partes sunt enuntiationis. Et post enuntiationis propositionem de
oratione loqui proposuit, cuius ipsa quoque enuntiatio pars est. Et quoniam (ut
dictum est) triplex est oratio, quae in litteris, quae in voce, quae in
intellectibus est, qui verbum et nomen definiturus esset eaque significativa
positurus, dicit prius quorum significativa sint ipsa verba et nomina et
inchoat quidem ab his nominibus et verbis quae sunt in voce dicens: SUNT ERGO
EA QUAE SUNT IN VOCE et demonstrat quorum sint significativa adiciens EARUM QUAE
SUNT IN ANIMA PASSIONUM NOTAE. Rursus nominum ipsorum verborumque quae in voce
sunt ea verba et nomina quae essent in litteris constituta significativa esse
declarat dicens ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE. Et quoniam
quatuor ista quaedam sunt: litterae, voces, intellectus, res, quorum litterae
et voces positione sunt, natura vero res atque intellectus, demonstravit voces
non esse naturaliter sed positione per hoc quod ait non easdem esse apud omnes
sed varias, ut est ET QUEMADMODUM NEC ƿ LITTERAE OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC VOCES
EAEDEM. Ut vero demonstraret intellectus et res esse naturaliter, ait apud
omnes eosdem esse intellectus, quorum essent voces significativae, et rursus
apud omnes easdem esse res, quarum similitudines essent animae passiones, ut
est QUORUM AUTEM HAEC PRIMORUM NOTAE, SCILICET QUAE SUNT IN VOCE, EAEDEM
OMNIBUS PASSIONES ANIMAE ET QUORUM HAE SIMILITUDINES, RES ETIAM EAEDEM.
Passiones autem animae dixit, quoniam alias diligenter ostensum est omnem vocem
animalis aut ex passione animae aut propter passionem proferri. Similitudinem
vero passionem animae vocavit, quod secundum Aristotelem nihil aliud
intellegere nisi cuiuslibet subiectae rei proprietatem atque imaginationem in
animae ipsms reputatione suscipere, de quibus animae passionibus in libris se
de anima commemorat diligentius disputasse. Sed quoniam demonstratum est,
quoniam et verba et nomina et oratio intellectuum principaliter significativa
sunt, quidquid est in voce significationis ab intellectibus venit. Quare prius
paululum de intellectibus perspiciendum ei qui recte aliquid de vocibus
disputabit. Ergo quod supra passiones animae et similitudines vocavit, idem
nunc apertius intellectum vocat dicens: EST AUTEM, QUEMADMODUM IN ANIMA
ALIQUOTIENS QUIDEM INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, ALIQUOTIENS AUTEM CUI IAM
NECESSE EST HORUM ALTERUM INESSE, SIC ETIAM IN VOCE; CIRCA COMPOSITIONEM ENIM
ET DIVISIONEM EST FALSITAS VERITASQUE NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA CONSIMILIA
SUNT SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI, UT HOMO VEL ALBUM, QUANDO NON
ADDITUR ALIQUID, NEQUE ENIM ADHUC VERUM AUT FALSUM S EST. HUIUS AUTEM SIGNUM
HOC EST: HIRCOCERVUS ENIM SIGNIFICAT ALIQUID SED NONDUM VERUM VEL FALSUM, SI
NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Quoniam
nomen et verbum atque omnis oratio significativa sunt animae passionum, ex
ipsis sine dubio quae designant in eisdem vocibus proprietas significationis
innascitur hic vero est totus atque continuus Aristotelicae ordo sententiae:
quoniam, inquit, ea primum vocibus significantur quae animo et cogitatione
versamus, intellectuum vero alios quidem simplices et sine veri vel falsi
enuntiatione perpendimus, ut cum nobis hominis proprietas tacita imaginatione
suggeritur (nulla namque ex hac intellegentiae simplicitate vel veritatis
nascitur vel falsitatis agnitio), sunt vero intellectus quidam compositi atque
conioncti in quibus inest iam quaedam veritatis vel falsitatis inspectio, ut
cum ad quamlibet simplicem perceptionem mentis adinugitur aliud quod esse aliquid
vel non esse constituat, ut si ad hominis intellectum esse vel non esse vel
album esse vel album non esse copuletur (fient enim cogitabiles orationes
veritatis vel falsitatis participes hoc modo: homo est, homo non est, homo
albus est, homo albus non est, quarum quidem homo est vel homo albus est
compositione dicitur. Nam prior esse atque hominem, posterior hominem albo
composita intellectus praedicatione conectit): sin vero ad hominis intellectum
adiciam quiddam, ut ita sit homo ƿ est vel non est vel albus est aut aliquid
tale, tunc in ipsa cogitatione veritas aut falsitas nascitur: ergo, inquit,
quemadmodum aliquotiens quidam simplices intellectus sunt, qui vero falsoque
careant, quidam vero in quibus horum alterum reperiatur, sic etiam et in voce.
Nam quae voces denuntiant simplices intellectus, ipsae quoque a falsitate et
veritate seiunctae sunt, quae vero huiusmodi significant intellectus in quibus
iam vel veritas vel falsitas constituta est, in ipsis quoque horum alterum
inveniri necesse est. Nam si quis hoc solum dicat HOMO vel ALBUM vel etiam
HIRCOCERVUS, quamquam ista quiddam significent, quoniam tamen significant
simplicem intellectum, manifestum est omni veritatis vel falsitatis proprietate
carere. Et tota quidem sententia se hoc modo habet. Diligentius tamen est
attendendum quid est quod ait: CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST
FALSITAS VERITASQUE; quid etiam quod dictum est: NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA
CONSIMILIA SUNT SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI; illud quoque; cur
composito nomine vel cur etiam usus est non rei subsistentis exemplo, ut
diceret HIRCOCERVUS ENIM SIGNIFICAT ALIQUID. Nec illud praetereundum est quid
est quod dictum sit VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Et primum quidem de eo
dicendum est quod ait: CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST FALSITAS
VERITASQUE. Quaeritur namque, utrumne omnis veritas circa compositionem
divisionemque sit, an quaedam est, quaedam vero minime. Illud quoque, an in
omni compositione vel divisione veritas falsitasque constituta sit, an hoc non
generaliter sed in quadam compositionis vel divisionis parte veritas
falsitasque versetur. In opinionibus namque veritas est, quotiens ex subiecta ƿ
re capitur imaginatio vel etiam quotiens ita, ut sese res habet, imaginationem
accipit intellectus; falsitas vero est quotiens aut non ex subiecto aut non ut
sese habet res imaginatio subicitur intellectui. Sed adhuc in veritate atque
falsitate nihil equidem aliud reperitur nisi quaedam opinionis habitudo ad
subiectam rem. Qua enim habitudine et quomodo sese habeat imaginatio ad rem
subiectam, hoc solum in hac veritate vel falsitate perspicitur. Quam quidem
habitudinem nullus dixerit compositionem. In hoc vero divisionis nullus ne
fictus quidem modus intellegi potest. Illud quoque considerandum est, numne
aliqua sit in his compositio vel divisio, quae secundum substantiam suam vera
dicuntur, ut est vera voluptas bene vivendi, ut est falsa voluptas bellandi. Etiam
illud quoque respiciendum est, quod in omnium maximo deo quidquid intellegitur
non in eo accidenter sed substantialiter intellegitur. Etenim quae bona sunt
substantialiter de eo non accidenter credimus. Quod si substantialiter credimus
deum, deum vero nullus dixerit falsum nihilque in eo accidenter poterit
evenire, ipsa veritas deus dicendus est. Ubi igitur compositio vel divisio in
his quae simplicia naturaliter sunt nec ulla cuiuslibet rei collatione
iunguntur? Quare non omnis veritas neque falsitas circa compositionem
divisionemque constat sed sola tantum quae in multitudine intellectoum fit et
in prolatione dicendi. Nam in ipsa quidem habitudine imaginationis et rei nulla
compositio est, in coniunctione vero intellectuum compositio fit. Nam cum dico:
Socrates ambulat hoc ipsum quidem, ƿ quod eum ambulare concepi, nulla
compositio est; quod vero in intellectus progressione ambulationem cum Socrate
coniungo, quaedam iam facta est compositio. quod si hoc oratione protulero,
rursus eadem compositio est et circa eam vis veritatis et falsitatis apparet. Quocirca
in his solis compositionibus invenitur veritas atque mendacium, de quibus tota
nunc quaestio est, in nomine scilicet et verbo, in negatione et affirmatione et
enunti atione et oratione. Quae scilicet compositiones veritatis et falsitatis
naturam ab intellectibus accipientes in significationis prolatione conservant.
De divisione autem quae ad negationem pertinet deque compositione quae ad
affirmationem paulo post enucleatius dicam. Nunc illud videndum est, utrum
verum sit circa omnem compositionem circaque omnem divisionem veritatem vel
mendacium provenire, quod omnino falsum est. Quis enim dixerit huiusmodi
nominum coniunctionem: et Socrates et Plato vel si a se haec nomina
dividantur nec Socrates nec Plato veri aliquam falsive tenere
significantiam? Quare confitendum est non circa omnem divisionem neque circa
omnem compositionem, eam scilicet quae in oratione versatur, mendacium
veritatemque subsistere. Sed illud verissimum est, quod omnis quae est in
oratione veritas falsitasque in compositione et divisione nascitur, non tamen
omnis orationis compositio vel divisio verum retinet aut falsum. Ergo si sic
dixisset: circa omnem compositionem vel divisionem veritas falsitasque est,
mentiretur. Sed quoniam dixit simpliciter: veritas falsitasque circa
compositionem divisionemque est, verissime subtilissimeque dixisse putandus
est. Illa enim ƿ nomina quae ita dicuntur simplicia, ut veritatem aut
falsitatem quodammodo valeant designare, huiusmodi sunt, ut intra se atque
intra significationem suam quandam retineant compositionem, ut si qui dicat: Lego
hoc est enim dicere "lego" tamquam si dicat "Ego lego". Hoc
autem compositio est. Vel quotiens interrogante alio respondet alius uno tantum
sermone, videtur quoque tunc simplex sermo veritatem mendaciumque perficere.
Quod perfalsum est. Audientis namque responsio ad totum ordinem superioris
enuntiationis adiungitur: ut si quis interroganti mundusne animal sit, est
responderit, videtur haec una particula veritatem vel mendacium continere sed
falso. Non enim una est sed ad vim ipsius responsionis intuenti tale est ac si
diceret "Mundus animal est". Quod vero ait NOMINA IPSA ET VERBA
CONSIMILIA ESSE SINE COMPOSITIONE VEL DIVISIONE INTELLECTUI, illud designat,
quod supra iam dixit, ea quae sunt in voce notas esse animae passionum. Quod si
notae sunt, sicut litterae vocum in se similitudinem gerunt, ita voces
intellectuum. Et quoniam dictum est, cur de similitudine verborum nominumque
atque animae passionum dixerit, cur etiam circa compositionem et divisionem
falsum verumque esse proposuerit, dicendum est quid sit ipsa compositio vel
divisio, in qua veritas et falsitas invenitur. Nam quoniam de simplici
enuntiativa oratione perpendit, ut posterius ipse in divisione declarat dicens:
EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO, illam nunc
compositionem designare uult, quae alicuius vel substantiam constituit vel
aliquid secundum esse coniungit. Nam cum dico: Socrates est hoc ipsum
esse Socrati applico et substantiam eius esse constituo. Sin vero ƿ dixero:
Socrates philosophus est philosophiam et Socratem secundum esse composui,
vel si dicam Socrates ambulat, huiusmodi est tamquam si dicam Socrates ambulans
est. Igitur quotiens huiusmodi fuerit compositio, quae secundum esse verbum vel
substantiam constituat vel res coniungat, affirmatio dicitur et in ea veri
falsique natura perspicitur. Et quoniam omnis negatio ad praedicationem
constituitur (huius enim affirmationis quae est "Socrates est"
negatio est non ea quae dicit "Non Socrates est" sed ea quae
pronuntiat "Socrates non est" et ad id quod esse Socrates dictus est
negatio apponitur, ut eum id dicamus non esse, quod ante dictus est esse):
igitur quoniam id quod in affirmatione secundum esse vel constitutum vel
coniunctum fuerit ad id addita negatio separat, vel ipsam substantiae
constitutionem vel etiam factam per id quod dictum est esse aliquid
coniunctionem, divisio vocatur. Quando enim dico: Socrates non est esse a
Socrate seiunxi, et cum dico: Socrates philosophus non est Socratem ab eo
quod est philosophum esse separavi, quam separationem, quae ad negationem
pertinet, divisionem vocavit. Ergo manifestum est, quoniam si simplex in animae
passionibus intellectus fuerit, cum ipse intellectus nullam adhuc veri falsique
retineat naturam, eius quoque prolationem ab utrisque esse separatam. Sed cum
compositio secundum esse facta vel etiam divisio in intellectibus, in quibus
principaliter veritas et falsitas procreatur, euenerit, quoniam ex
intellectibus voces capiunt significationem, eas quoque secundum intellectuum
qualitatem veras vel falsas esse necesse est. Maximam vero vim habet exempli
novitas ƿ et exquisita subtilitas. Ad demonstrandum enim quod unum solum nomen
neque verum sit neque falsum, posuit huiusmodi nomen, quod compositum quidem
esset, nulla tamen eius substantia reperiretur. Si quod ergo unum nomen
veritatem posset falsitatemue retinere posset huiusmodi nomen, quod est
hircocervus, quoniam omnino in rebus nulla illi substantia est, falsum aliquid
designare sed non designat aliquam falsitatem. Nisi enim dicatur hircocervus
vel esse vel non esse quamquam ipsum per se non sit, solum tamen dictum nihil
falsi in eo sermone verive perpenditur. Igitur ad demonstrandam vim simplicis
nominis, quod omni veritate careat atque mendacio, tale in exemplo posuit
nomen, cui res nulla subiecta sit. Quod si quid verum vel falsum unum nomen
significare posset, nomen quod eam rem designat, quae in rebus non sit, omnino
falsum esset. Sed non est: non igitur ulla veritas falsitasque in simplici
umquam nomine reperietur. Nec illud paruae curae fuit non ponere nomen quod
omnino nihil significaret sed quod cum significaret quiddam, tamen verum aut
falsum esse non posset, ut non videretur veritatis falsitatisque cassum esse,
eo quoniam nihil significaret sed quoniam esset simpliciter dictum. Quamquam in
eodem illud quoque conficit, ut ostenderet non solum simplex nomen veritate
atque mendacio esse alienissimum sed etiam composita quoque nomina, si non
habeant aliquam secundum es se vel non esse (sicut superius dictum est)
compositionem, verum vel falsum significare non posse: tamquam si diceret: non
solum simplex nomen praeter aliquam compositionem nihil verum falsumue
significat sed etiam composita ƿ utroque carent (sicut ipse iam dixit) nisi
illis aut esse aut non esse addatur, VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Hoc
vero idcirco addidit, quod in quibusdam ita enuntiationes fiunt, ut quod de
ipsis dicitur secundum substantiam proponatur, in quibusdam vero hoc ipsum esse
quod additur non substantiam sed praesentiam quandam significet. Cum enim
dicimus deus est, non eum dicimus nunc esse sed tantum in substantia esse, ut
hoc ad immutabilitatem potius substantiae quam ad tempus aliquod referatur. Si
autem dicamus: Dies est ad nullam diei substantiam pertinet nisi tantum
ad temporis constitutionem. Hoc est enim quod significat est, tamquam si
dicamus: Nunc est Quare cum ita dicimus esse ut substantiam designemus,
simpliciter est addimus, cum vero ita ut aliquid praesens significetur,
secundum tempus. Haec una quam diximus expositio. Alia vero huiusmodi est: esse
aliquid duobus modis dicitur: aut simpliciter aut secundum tempus. Simpliciter
quidem secundum praesens tempus, ut si quis sic dicat hircocervus est. Praesens
autem quod dicitur tempus non est sed confinium temporum: finis namque est
praeteriti futurique principinm. Quocirca quisquis secundum praesens hoc
sermone quod est esse utitur, simpliciter utitur, qui vero aut praeteritum
inugit aut futurum, ille non simpliciter sed iam in ipsum tempus incurrit.
Tempora namque (ut dictum est) duo ponuntur: praeteritum atque futurum. Quod si
quis cum praesens nominat, simpliciter dicit, cum utrumlibet praeteritum vel
futurum dixerit, secundum tempus utitur enuntiatione. Est quoque tertia
huiusmodi expositio, quod aliquotiens ita ƿ tempore utimur, ut indefinite
dicamus: ut si qui dicat: Est hircocervus Fuit hircocervus Erit
hircocervus hoc indefinite et simpliciter dictum est. Sin vero aliquis
addat: Nunc est vel: Heri fuit vel: Cras erit ad hoc ipsum
esse quod simpliciter dicitur addit tempus. Quare secundum unam trium harum
expositionum intellegendum est quod ait: SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR,
VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS. Sed ei quod ante proposuit, QUEMADMODUM
esset ALIQUOTIENS QUIDEM IN ANIMA INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, post quasi
consequens reddidit nomina ipsa per se verbaque esse simplicibus intellectibus
consimilia, ut homo vel album; ei vero quod ait CUI IAM NECESSE EST HORUM
ALTERUM INESSE nihil interim reddidit sed hoc eo supplevisse putabitur, quod
ait: SED NONDUM VERUM VEL FALSUM EST, SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR.
Haec est enim intellectuum quaedam compositio, cui iam necesse est horum
alterum inesse qua in oratione vel esse vel non esse additur. Quocirca quoniam
de nomine verboque proposuit et quam potuit breviter vocum, litterarum,
intellectuum rerumque consequentias altissima ratione monstravit, ad id quod
primo proposuit dicens: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE QUID NOMEN ET QUID VERBUM,
ad haec inquam, quae promiserat definire revertitur. Nomen enim definiens ita
subiecit: [THIS IS THE END OF THE SECTION ‘SIGN’ – from now it’s specifically
on NOMEN] NOMEN ERGO EST VOX SIGNIFICATIVA SECUNDUM PLACITUM SINE TEMPORE,
CUIUS NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA. Omnis definitio generis
constitutione formatur, differentiarum vero compositione perficitur. Nam si ad
propositum genus differentias colligamus easque ad unam quam definire volumus
speciem aptemus, usque dum uni tantum speciei collectio illa conveniat, nihil
est quod ultra ad faciendam definitionem desideretur: ut ipsum hominem si quis
definiat, generi eius quod est animal duas necesse est differentias iungat
rationale scilicet atque mortale facietque huiusmodi ordinem: animal rationale
mortale; quae definitio si ad hominem referatur, plena est rationis
substantiaeque descriptio. Volens ergo Aristoteles definire quid esset nomen
prius eius genus sumpsit dicens nomen esse vocem, idcirco scilicet ut hoc quod
dicimus nomen ab aliis, quae non voces sed tantum soni sunt, separaret. Distat
enim sonus voce: sonus enim est percussio aeris sensibilis, vox vero flatus per
quasdam gutturis partes egrediens, quae arteriae vocantur, qui aliqua linguae
impressione formetur. Et vox quidem nisi animantium non est, sonus vero
aliquotiens inanimorum quoque corpori conflictatione perficitur. Quare quia
nomen vocem monstravit, ab aliis quae voces non sunt sed tantum soni, hanc
orationis partem separavit atque distribuit. Et vocem quidem nominis velut
genus sumpsit. Habet namque aliud quiddam speciei loco differens a nomine quod
est verbum, habet quoque quasdam locutiones quae nihil ulla ratione
significent, ut sunt articulatae voces, quarum per se significatio non potest
inveniri, ut "scindapsos". Huic ergo generi alias differentias rursus
apponit, quae nomen sicut vox a sonis aliis segregavit, ita quoque hae
differentiae nomen ab aliis speciebus sub voce positis dividant atque
discernant. ƿ Quod enim addidit nomen vocem esse significativam, ab his,
inquam, vocibus disgregavit nomen quae nihil omnino siguificent, ut sunt
syllabae. Syllabae enim, cum ex his totum nomen constet, adhuc ipsae nihil
omnino significant. Sunt quoque quaedam voces litteris syllabisque compositae,
quae nullam habeant significationem, ut est "Blityri". Ergo quoniam
videbantur esse quaedam voces quae significatione carerent, nomen quod vox est
et alicuius designationis semper causa profertur non aliter definiendum erat
nisi illud a non significantibus vocibus segregaret. Itaque ait nomen esse
vocem significativam ut voce quidem ab aliis sonis, significatione vero addita
ab his quae sub voce sunt nihil designantia segregaretur. Sed hoc nondum ad
totam definitionem valet neque solum nomen vox significativa est sed sunt
quaedam voces quae significent quidem sed nomina non sint, ut ea quae a nobis
in aliquibus affectibus proferuntur, ut cum quis gemitum edit vel dolore
concitus emittit clamorem. Illud enim doloris animi, illud corporis signum est.
Et cum sint voces et significent quandam vel animi vel corporis passionem,
nullus tamen gemitum clamoremque dixerit nomen. Mutorum quoque animalium sunt
quaedam voces quae significent: ut canum latratus iras significat canum, alia
vero mollior quaedam blandimenta designat. Quare adiecta differentia separandum
erat nomen ab his omnibus quae voces quidem essent et significarent sed nominis
vocabulo non tenerentur. Quid igitur adiecit? Nomen vocem esse significativam
non simpliciter sed secundum placitum. Secundum placitum vero est, quod
secundum quandam positionem ƿ placitumque ponentis aptatur. Nullum enim nomen
naturaliter constitutum est neque umquam sicut subiecta res natura est, ita
quoque a natura venienti vocabulo nuncupatur sed hominum genus, quod et ratione
et oratione vigeret, nomina posuit eaque quibus libuit litteris syllabisque
coniungens singulis subiectarum rerum substantiis dedit. Hoc autem illo
probatur, quod, si natura essent nomina, eadem apud omnes essent gentes: ut
sensus, quoniam naturaliter sunt, idem apud omnes sunt. Omnes enim gentes non
aliis nisi solis oculis intuentur, audiunt auribus, naribus odorantur, ore accipiunt
gustatus, tactu calidum vel frigidum, lene vel asperum indicant. Atque haec
huiusmodi sunt, ut apud omnes (ut dictum est) gentes eadem videantur. Ipsa vero
quae sentiuntur, quoniam naturaliter constituta sunt, non mutantur. Dulcedo
enim et amaritudo, album et nigrum et quaequae alia sensibus quinque sentimus,
eadem apud omnes sunt. Neque enim quod Italis dulce est in sensu, idem Persis
videtur amarum nec quod album apud nos oculis apperet, apud Indos nigrum est,
nisi forte aliqua sensus aegritudine permPombaur sed hoc nihil attinet ad
naturam. Igitur quoniam ista sunt naturaliter, apud omnes gentes eadem manent.
Si ergo et nomina naturalia esse viderentur, eadem essent apud omnes gentes nec
ullam susciperent mutationem: nunc autem ipsum hominem alio vocabulo Latini,
alio Graeci diversis quoque vocabulis barbarae gentes appellant. Quae in
ponendis nominibus dissensio signum est non naturaliter sed ad ponentium
placitum voluntatemque rebus nomina fuisse composita. Idem quoque monstrat,
quod saepe ƿ singulorum hominum sunt permutata vocabula. Quem enim nunc vocamus
Platonem, Aristocles ante vocabatur et qui Theophrastus nunc dicitur, ante
Aristotelen a suis parentibus Tyrtamus appellabatur. In eadem quoque lingua
quando plura vocabula uni adduntur rei, monstratur rem illam non naturalibus
sed appositis nominibus nuncupari. Si enim naturalibus nominibus res quaeque
vocaretur, unam rem uno tantum nomine signaremus. Quid enim attinet, si
naturalia sunt vocabula, unius rei plures esse nominum voces, quae ad unam
designationem demonstrationemque concurrerent? Dicimus enim gladius, ensis,
mucro et haec tria ad unam subiectam substantiam currunt. Ergo monstratum est
nomina esse secundum placitum id est secundum ponentium placitum, ac si diceret
nomen esse vocem quidem et significativam sed non naturaliter significativam
sed secundum placitum voluntatemque ponentis, hoc scilicet dividens ab his vocibus
quae naturaliter designarent, ut sunt hae vel quas nos in passionibus
affectibusque proloquimur vel edere animalia muta conantur. Sed nondum supra
dicta differentia plenam nominis formam definitionemque constituit. Est namque
verbo commune eum nomine, quod vox designativa et secundum placitum est sed
addita differentia quae est SINE TEMPORE nomen a verbo distinxit. Neque enim
nomen ullum consignificat tempus. Verbi namque est, cum aut passio significatur
aut actio, aliquam quoque secum trahere vim temporis, qua illud cum vel facere
vel pati dicitur proferatur. Cum enim dico: Socrates nullius est
temporis; cum vero: Lego vel: Legi vel: Legam tempore non
caret. Addito ergo nomini quod sine tempore esse dicatur ƿ nomen a verbo
disiungitur. Sane nemo nos arbitretur opinari, quod nullum nomen significet
tempus. Sunt enim nomina, quae tempus significatione demonstrent: velut cum
dico hodie vel cras, temporis nomina sunt. Sed illud dicimus, quod cum eodem
nomine tempus non significatur. Aliud est enim significare tempus, aliud
consignifiaare. Verbum enim cum aliquo proprio modo tempus quoque significat:
ut cum vel agentis vel patientis modum demonstrat, sine tempore ipsa passio vel
actio non profertur. Unde non dicimus, quod nomen non significet tempus sed
quod nomen significatio temporis non sequatur. Restat autem sola una
differentia, quae si superioribus adiungatur, plenissima fere nomen definitione
formabitur. Haec autem est qua nomen ab oratione separetur. Inveniuntur enim
quaedam sine dubio orationes, quae cum voces sint et significativae et secundum
placitum, quippe quae sunt nominibus colligatae, tamen sint sine tempore, ut
cum dico: Socrates et Plato haec namque oratio, cum ex nominibus iuncta
sit, nomen quidem non est, vox vero est significativa secundum placitum et
tempore uacat. Ut igitur nomen ab huiusmodi oratione divideret, addidit hanc
differentiam, quae est CUIUS NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA. Oratio enim
quoniam verbis nominibusque coniungitur, verba vero vel nomina significativa
esse palam est, partes quoque orationis significare aliquid dubium non est.
Nominis vero pars, quoniam simplex est, nihil omnino significat. Sed cum omnis
oratio omneque nomen et verbum ex subiectis intellectibus vim significandi
sumat, est aliquotiens, ut unum nomen multos significet intellectus. Quocirca
erit quoque, ut non simplex nomen ƿ unam tantum animi passionem intellectumque
designet. Nam cum dico suburbanum, imaginationem significandi sed ita ut a toto
nomine separatum, cum ad ipsum refertur nomen, significet nihil: ut in eo quod
dicimus equiferus ferus uult quidem aliquid significare sed si a tota
compositione separatur, nihil omnino designat in eo scilicet nomine in quo cum
equi particula iunctum equiferum consignificabat. Omnis namque haec compositio
unius intellectus designativa est. Quare in oratione quidem ferus significat
(etenim equus ferus oratio duos retinet intellectus), in nomine vero nihil,
quoniam hoc quod dicimus equiferus unius intellectus designativum est. Sed
fortasse ferus cum ea parte qua iunctum est simul quidem consignificet,
separatum vero nihil. Hoc est ergo quod ait: AT VERO NON QUEMADMODUM IN SIMPLICIBUS
NOMINIBUS, SIC SE HABET ETIAM IN COMPOSITIS IN ILLIS ENIM NULLO MODO PARS
SIGNIFICATIVA EST; IN HIS AUTEM VULT QUIDEM SED NULLIUS SEPARATI, UT IN
EQUIFERUS FERUS. Simplex enim nomen nec imaginationem aliquam partium
significationis habet, compositum vero tales habet partes, ut quasi conentur
quidem aliquid significare sed consignificeut potius quam quidquam extra
significent. Addito igitur nomini, quod eius partes nihil separatae
significent, nomen ab oratione disiunctum est. Postquam adiectionem quae est
CUIUS ƿ NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA quid in nominis definitione
valeret explicuit (hoc scilicet quo nomen ab oratione seiungeret), illud quoque
disserit, cur sit additum quod dictum est secundum placitum. Nam quoniam nulla
nominum significatio naturaliter est sed omne nomen positione designat, idcirco
dictum est secundum placitum. Quod enim placuit ei qui primus nomina indidit
rebus, hoc illis vocabulis designatur. Age enim quis naturaliter nomina esse
confirmet, quorum apud omnes gentes est tam diversa varietas? Nec vero dicitur
quod nulla vox naturaliter aliquid designet sed quod nomina non naturaliter sed
positione significent. Aliqui habent hoc ferarum mutorumque animalium soni,
quorum vox quidem significat aliquid (ut hinnitus equi consueti equi
inquisitionem, latratus canum latrantium iracundiam monstrat et alia huiusmodi)
sed cum voces mutorum animalium propria natura significent, nullis tamen
elementorum formulis conscribuntur. Nomen vero quamquam subiaceat elementis,
prius tamen quam ad aliquam subiectae rei significationem ponatur per se nihil
designat, ut cum dicimus scindapsos vel hereceddy. Haec per se nihil quidem
significant sed si ad subiectae alicuius rei significationem ponantur, ut
dicatur vel homo scindapsos vel lapis hereceddy, tunc hoc quod per se nihil
significat positione et secundum ponentis quoddam placitum designabit. Ergo tum
nomen significativum est, quando (ut ipse ait) fit nota. Tunc autem fit nota,
cum secundum ponentis placitum vocabulum quod naturaliter nihil designabat ad
subiectae rei significationem datur. Hoc ƿ est enim quod ait fit. Si enim
naturaliter nomina significarent, numquam de his Aristoteles diceret fit nota.
Tunc enim non fieret nota sed esset. Ergo quoniam nomina secundum placitum
significativa sunt, ferarum vero inlitterati soni secundum naturam, idcirco
harum voces esse nomina non dicuntur. Universaliter autem dicimus: omnium vocum
aliae sunt quae inscribi litteris possunt, aliae vero quae non possunt. Et
rursus earum quae vel inscribuntur vel minime, aliae significant, aliae vero
nihil. Amplius quoque omnium aliae secundum placitum designant, aliae vero
naturaliter. Nomen ergo secundum placitum est: positione enim factum est
subiectae rei nota. Nihil enim nominum est quod naturaliter significet. Non
enim nomen informat significatio sed secundum placitum significatio. Nam et
inlitterati soni significant, ut sunt ferarum, quos ideo sonos vocavit, quoniam
sunt quaedam muta animalia quae vocem omnino non habent sed tantum sonitu
quodam concrepant. Quidam enim pisces non voce sed branchis sonant et (ut
Porphyrius autumat) cicada per pectus sonitum mittit, QUORUM omnium NIHIL EST
NOMEN. Hoc autem dictum est, non quod nullum nomen sit harum vocum quas
animalia proferunt sed quod his non velut nominibus utantur. Nam quamuis vox
inlitterata sit et natura significet latratus canum, dicitur tamen latratus et
leonis fremitus et tauri mugitus. Haec sunt. Nomina ipsarum vocum quae a mutis
animalibus proferuntur. Sed non hoc dicimus quoniam earum nihil est nomen sed
quoniam horum sonorum nihil tale est, ut nomen esse possit id est ut secundum
ea velut ƿ nominibus utentes ferae sibi inuicem colloquantur. Habent enim
significationem sed (ut dictum est) naturalem, nomen autem secundum placitum
est. NON HOMO VERO NON EST NOMEN. AT VERO NEC POSITUM EST voMEN, QUO ILLUD
OPORTEAT APPELLARI. NEQUE ENIM ORATIO AUT NEGATIO EST SED SIT NOMEN INFINITUM. Superius
omnia quaecumque extra nomen essent praedictis adiectionibus a nomine
separavit. Nunc vero quoniam sunt quaedam quae sub definitionem quidem nominis
cadant, videantur tamen a nomine discrepare, de his disserit, ut quid esse
nomen integre videatur expediat. Quod enim dicimus non homo vel non equus
oratio quidem non est. Omnis enim oratio aut nominibus constat et verbis aut
solis duobus vel pluribus verbis vel solis nominibus. In eo autem quod est non
homo unum tantum nomen est, quod dicitur homo, id autem quod est non neque
nomen est neque verbum. Quare neque ex duobus verbis aut ex verbo et nomine.
Verbum enim in eo nullum est. Quare id quod dicimus non homo oratio non est.
Iam vero nec verbum esse monstrare superfluum est, cum in verbis semper tempora
reperiantur, in hoc vero nullum omnino quisquam tempus inveniat. Sed nec
negatio est. Omnis enim negatio oratio est, non homo vero cum oratio non sit
nec negatio esse potest. Illud quoque, quod omnis negatio aut vera est aut
falsa, non homo vero neque verum est neque falsum. Sensus enim plenus non est:
quare negatio esse propter hoc quoque non dicitur. Nomen vero esse quis dicat,
cum omne nomen sive proprium sive sit appellativum definite significet? Cum
enim dico: ƿ Cicero unam personam unamque substantiam nominavi, et cum
dico: Homo quod est nomen appellativum, definitam significavi
substantiam. Cum vero dico: Non homo significo quidem quiddam, id quod homo
non est sed hoc infinitum. Potest enim et canis significari et equus et lapis
et quicumque homo non fuerit. Et aequaliter dicitur vel in eo quod est vel in
eo quod non est. Si quis enim de Scylla quod non est dicat non homo, significat
quiddam quod in substantia atque in rerum natura non permanet. Si quis autem
vel de lapide vel de ligno vel de aliis quae sunt rebus dicat non homo, idem
tamen aliquid significabit et semper praeter id quod nominal huiusmodi vocabuli
significatio est. Sublato enim homine quidquid praeter hominem est hoc
significat non homo, quod a nomine plurimum differt. Omne enim nomen (ut dictum
est) definite id significat quod nominatur nec similiter et de eo quod est et
quod non est dicitur. Sed haec huiusmodi vox et designativa est et ad placitum
et sine tempore et (ut dictum est) partes eius extra nihil designant. Quare
dubia apud antiquos sententia fuit, utrum nomen hoc non dicerent, an hoc aliqua
adiectione nominis definitioni subicerent. Et qui hoc a nomine separabant, ita
nomen definitione claudebant dicentes: nomen esse vocem designativam secundum
placitum sine tempore circumscriptae significationis, cuius partes extra nihil
designarent, ut quoniam non homo rem circumscriptam non significaret a nomine
separaretur. Alii vero non eodem modo sed dicebant quidem esse nomen sed non
simpliciter. Quadam namque adiectione sub nomine poni posse putabant hoc modo,
ut sicut homo mortuus non ƿ dicitur simpliciter homo sed homo mortuus, ita
quoque et nomen hoc, quod nihil definitum designaret, non diceretur simpliciter
nomen sed nomen infinitum. Cuius sententiae Aristoteles auctor est, qui se hoc
ei vocabulum autumat invenisse. Ait enim: AT VERO NEC POSITUM EST NOMEN, QUO
ILLUD OPORTEAT APPELLARI, dicens: id quod dicimus non homo quo vocabulo debeat
appellari non vocavit antiquitas. Et usque ad Aristotelem nullus noverat quid
esset id quod non homo diceretur sed hic huic sermoni vocabulum posuit dicens:
SED SIT NOMEN INFINITUM, non simpliciter nomen, quoniam nulla circumscriptione
designat sed infinitum nomen, quoniam plura et ea infinita significat. Sed hoc
non solis huiusmodi vocibus contingit, ut simpliciter sub nomine poni non
possint sed sunt quaedam aliae quae omnia quidem nominis habeant et definite
significent sed quadam alia discrepantia nomina simpliciter dici non possint,
ut sunt obliqui casus cum dicimus: Catonis Catoni Catonem et caeteros.
Horum enim discrepantia est a nomine, quod nomen rectum iunctum cum est vel non
est affirmationem facit: ut si quis dicat: Socrates est hoc verum est vel
falsum. Si enim vivente Socrate diceretur, verum esset, mortuo vero falsum est:
quare affirmatio est. Si quis autem dicat: Socrates non est rursus faciet
negationem et in ea quoque veritas et falsitas invenitur. Ergo omne rectum
nomen iunctum cum est vel non est enuntiationem conficit. Hi vero obliqui easus
iuncti cum est vel non est enuntiationem nulla ratione perficiunt. Enuntiatio
namque est perfectus orationis intellectus in quem veritas ƿ aut falsitas
cadit. Si quis ergo dicat: Catonis est nondum plena sententia est. Quid
enim sit Catonis non dicitur. Atque eodem modo Catoni est vel Catonem est. In
his ergo, quoniam cum est vel non est iuncta enuntiationem non perficiunt, est
quaedam a nomine discrepantia, quamquam sint nomini omni definitione coniuncta.
Magna est enim discrepantia quod rectum nomen cum est iunctum perfectam
orationem facit, obliqui casus imperfectam. Quod autem dictum est obliquos
casus cum est verbo iunctos orationem perfectam non facere, non dicimus quoniam
cum nullo verbo obliqui casus iunguntur ita, ut nihil indigentem perficiant
orationem. Cum enim dico: Socratem paenitet enuntiatio est. Sed non cum
omni verbo sed tantum cum est vel non est hi casus iuncti perfectam orationem
nulla ratione constituunt. Atque hoc est quod ait: CATONIS AUTEM VEL CATONI ET
QUAECUMQUE TALIA SUNT NON SUNT NOMINA SED CASUS NOMINIS. Unde etiam discrepare
videntur. Haec enim nomina non vocantur. Illa enim rectius dicuntur nomina quae
prima posita sunt id est quae aliquid monstrant. Genetivus enim casus non
aliquid sed alicuius et dativus alicui et caeteri eodem modo. Rectus vero qui
est primus rem monstrat, ut si qui dicat Socrates, atque ideo hic nominativus
dicitur, quod nominis quodammodo solus teneat vim nomenque sit. Et verisimile
est eum qui primus nomina rebus imposuit ita dixisse: vocetur hic homo et
rursus vocetur hic lapis. Posteriore vero usu factum est, ut in alios casus
primitus positum nomen derivaretur. Illud quoque maius est, quod omnis casus
nominis alicuius casus est. Ergo nisi sit nomen, cuius casus sit, casus ƿ
nominis dici recte non potest. casus autem omnis inflexio est. Sed genetivus et
dativus et caeteri nominativi inflexiones sunt: quare nominativi casus erunt.
Sed omnis casus qui secundum nomen est nominis casus est. Nomen igitur
nominativus est. Aliud vero est casus alicuius quam est id ipsum cuius casus
est. Casus igitur nominis nomen non est. Quod vero adiecit: RATIO AUTEM EIUS
EST IN ALLIS QUIDEM EADEM, hoc inquit: ratio et definitio obliqui casus et
nominis eadem est in omnibus aliis (nam et voces sunt et significativae et
secundum placitum et sine tempore et circumscripte designant) sed (ut ipse ait)
DIFFERT QUONIAM CUM EST VEL FUIT VEL ERIT IUNCTUM NEQUE VERUM NEQUE FALSUM EST,
quod a recto nomine sine ulla dubitatione perficitur, ut cum est vel fuit vel
erit iunctum verum falsumue conficiat. Quod designavit per hoc quod ait: NOMEN
VERO SEMPER, subaudiendum est scilicet: facit verum falsumque CUM EST VEL FUIT
VEL ERIT IUNCTUM. Eorumque ponit exemplum: CATONIS EST VEL NON EST. In his enim
(ut ipse ait) neque verum aliquid dicitur neque falsum. Quare integra nominis
definitio est huiusmodi: nomen est vox designativa secundum placitum sine
tempore circumscripte significans, cuius partes nihil extra designant, et cum
est vel fuit vel erit iunctum nullius indigentem orationis perficiens
intellectum enuntiationemque constituens. Quoniam igitur de nomine expeditum,
ad definitionem verbi veniamus. VERBUM AUTEM EST QUOD CONSIGNIFICAT TEMPUS,
CUIUS PARS NIHIL EXTRA SIGNIFICAT, ET EST SEMPER EORUM QUAE DE ALTERO DICUNTUR
NOTA. Verbi quidem integra definitio huiusmodi est: verbum est vox
significativa secundum placitum, quae consignificat tempus, cuius nulla pars
extra designativa est. Sed quoniam commune est illi cum nomine esse voci et
significativae et secundum placitum, idcirco illa reticuit. Ab his autem quae
propria verbi sunt inchoavit verbi autem est proprium, quo a definitione
nominis segregetur, quod consignificat tempus. Omne enim verbum
consignificationem temporis retinet, non significationem. Nomina enim
significant tempus, verbum autem cum principaliter actus passionesque
significet, cum ipsis actibus et passionibus temporis quoque vim trahit, ut in
eo quod dico lego. Actionem quidem quandam principaliter monstrat hoc verbum
sed cum ea ipsa agendi significatione praesens quoque tempus adducit. Atque
ideo non ait verbum significare tempus sed consignificare. Neque enim
principaliter verbum tempus designat (hoc enim nominis est) sed cum aliis quae
prineipaliter significat vim quoque temporis inducit et inserit. Ergo cum nomen
et verbum voces significativae sint et secundum placitum, addito verbo, quod
consignificat tempus, a nomine segregatur. Ut enim saepe dictum est, nomen
significare tempus poterit, verbum vero consignificare. Et sicut in definitione
nominis addidit nihil nominis partes separatas a tota compositione nominis
designare propter orationes quae nominibus essent compositae, ut est: Et Plato
et Socrates ita quoque in verbo addidit nihil extra verbi ƿ partes
significare propter eas orationes quas verba componunt, ut est et ambulare et
currere. Haec enim oratio ex verbis est composita et singula verba et in ipsa
oratione et praeter eam per se ipsa significant. In verbo vero nullo modo. Et
sicut in nomine pars nominis nihil significat separata, ita in verbo pars verbi
nihil separata designat. Dicit autem esse verbum semper eorum quae de altero
praedicantur notam, quod huiusmodi est ac si diceret nihil aliud nisi
accidentia verba significare. Omne enim verbum aliquod accidens designat. Cum
enim dico: Cursus ipsum quidem est accidens sed non ita dicitur ut id
alicui inesse vel non inesse dicatur. Si autem dixero: Currit tunc ipsum
accidens in alicuius actione proponens alicui inesse significo. Et quoniam quod
dicimus "Currit" praeter aliquid subiectum esse non potest (neque
enim dici potest praeter eum qui currit), idcirco dictum est omne verbum eorum
esse significativum quae de altero praedicantur, ut verbum quod est currit tale
significet quiddam quod de altero, id est de currente, praedicetur. His igitur
expeditis quod ait verbum consignificare tempus exemplis aperuit. Ait enim:
DICO AUTEM QUONIAM CONSIGNIFICAT TEMPUS, UT CURSUS QUIDEM NOMEN EST, CURRIT
VERO VERBUM, CONSIGNIFICAT ENIM NUNC ESSE. Expeditissime quid verbum distaret a
nomine verbi et nominis interpositione monstravit. Etenim quoniam cursus
accidens est et nominatum est ita ut sit nomen, non significat tempus, currit
vero idem accidens in verbo positum praesens tempus designat. Et hoc verbum
distare videtur a nomine, quod illud consignificat tempus, illud praeter omnem
consignificationem ƿ temporis praedicatur. Sed postquam verbum consignificare
tempus ostendit, id quod supra iam dixerat verbum semper de altero praedicari,
id nunc memoriter quemadmodum praedicatur ostendit. Ait enim: ET SEMPER EORUM
QUAE DE ALTERO DICUNTUR NOTA EST, UT EORUM QUAE DE SUBIECTO VEL IN SUBIECTO,
hoc scilicet dicens: ita verbum significat aliquid, ut id quod significat de altero
praedicetur sed ita ut accidens. Omne namque accidens et in subiecto est et de
subiecta sibi substantia praedicatur. Nam cum dico "Currit", id de
homine si ita contigit praedico scilicet de subiecto et ipse cursus in homine
est, unde verbum currit inflexum est. Ergo quod dicit semper eorum esse notam
verbum quae de altero praedicentur hoc monstrat: verbum accidentia semper
significare, quoniam ait eas res verbi significatione monstrari quae vel in
subiecto essent vel de subiecto dicerentur. Vel certe ut sit alius intellectus,
quoniam solet indifferenter uti de subiecto praedicari, tamquam si dicat in
subiecto esse, et saepe cum dicit de subiecto aliquid praedicari in subiecto
esse significat, cum vellet ostendere accidentium significationem contineri verbis,
ait ea semper designari verbis QUAE DE SUBIECTO essent. Sed quoniam hoc
videbatur obscurius, patefecit addito VEL IN SUBIECTO, ut quid esset de quo
supra dixerat DE SUBIECTO exponeret cum addidit VEL IN SUBIECTO: tamquam [enim]
si ita dixisset: verbum quidem semper eorum nota est, quae de altero
praedicantur subiecto sed ne hoc fortasse cuipiam videatur obscurius, hoc dico
esse de subiecto, quod est esse in subiecto. Vel melior haec expositio est, si
similiter eum dixisse arbitremur, tamquam si diceret: ƿ omne verbum significat
quidem accidens sed ita ut id quod significat aut particulare sit aut
universale, ut id quod ait de subiecto ad universalitatem referamus, quod in
subiecto ad solam particularitatem. Cum enim dico movetur, verbum quidem est et
accidens sed universale. Motus enim plures species sunt, ut cursus sub motu
ponitur. Ergo cursus si definiendus est, motum de cursu praedicamus. Quocirca
motus genus quoddam est cursus atque ideo motus de cursu ut de subiecto
praedicabitur, cursus vero ipse, quoniam species alias non habet, in subiecto
tantum est id est in currente. Motus autem quamquam et ipse sit in subiecto, tamen
de subiecto praedicatur. Ideo dicit eorum esse notam verbum quae de altero
praedicentur atque addidit, ut EORUM QUAE DE SUBIECTO VEL IN SUBIECTO. Hoc
dicit: accidentium quidem vim verba significant sed talium quae aut universalia
sint aut particularia, ut cum dico moveor universale quiddam est et de subiecto
dicitur, ut de cursu, cum vero dico curro, particulare est et quoniam de subiecto
non dicitur, in subiecto solum est. NON CURRIT VERO ET NON LABORAT NON VERBUM
DICO. CONSIGNIFICAT QUIDEM TEMPUS ET SEMPER DE ALIQUO EST, DIFFERENTIAE AUTEM
HUIC NOMEN NON EST POSITUM; SED SIT INFINITUM VERBUM, QUONIAM SIMILITER IN
QUOLIBET EST, VEL QUOD EST VEL QUOD NON EST. Quemadmodum dixit in nomine non
homo nomen non esse, idcirco quod multis aliis conveniret, quae homines non
essent, quoniamque id quod diceret auferret nihilque definitum in eadem
praedicatione relinqueret (quod enim non homo est potest ƿ esse et centaurus,
potest esse et equus et alia quae vel sunt vel non sunt atque ideo infinitum
nomen vocatum est): ita quoque etiam in verbo quod est "non currit"
vel "non laborat" infinitum quoque ipsum est, quoniam non solum de eo
quod est verum est sed etiam de eo quod non est praedicari potest. Possum
namque dicere: Homo non currit et id quod aio, "non currit", de
ea re quae est praedico id est de homine, possum rursus dicere: Scylla non
currit sed Scylla non est: igitur hoc quod dico "non currit" et
de ea re quae est valet et de ea quae nihil est praedicari. Sed forte aliquis
hoc quoque in verbis finitis esse contendat. Possum namque dicere: Equus currit
Hippocentaurus currit et de ea re scilicet quae est et de ea quae non est
et praeterito, quod futurum quidem ante praesens tempus est, praeteritum vero
retro relinquitur. Et nouo admirabilique sermone usus est: quod complectitur.
Et nos id quantum Latinitas passe est transferre diu multumque laborantes hoc
solo potuimus, Graeca vero oratione luculentius dictum est. Ita ƿ enim habet
*ta de ton perix*. Quod qui Graecae linguae peritus est quantum melius Graeca
oratione sonet agnoscit. IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT ET
SIGNIFICANT ALIQUID. CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT
QUIESCIT. SED SI EST VEL NON EST, NONDUM SIGNIFICAT; NEQUE ENIM ESSE SIGNUM EST
REI VEL NON ESSE, NEC SI HOC IPSUM EST PURUM DIXERIS. IPSUM QUIDEM NIHIL EST,
CONSIGNIFICAT AUTEM QUANDAM COMPOSITIONEM, QUAM SINE COMPOSITIS NON EST
INTELLEGERE. Hoc loco Porphyrius de Stoicorum dialectica aliarumque scholarum
multa permiscet et in aliis quoque huius libri partibus idem in expositionibus
fecit, quod interdum nobis est neglegendum. Saepe enim superflua explanatione
magis obscuritas comparatur. Nunc autem Aristotelis huiusmodi sententia est:
VERBA, inquit, IPSA SECUNDUM SE DICTA NOMINA SUNT, non secundum id quod omnis
pars orationis commune nomen vocatur, ut dicimus nomina rerum sed quod omne
verbum per se dictum neque addito de quo illud praedicatur tale est, ut nomini
sit affine. Nam si dicam: Socrates ambulat id quod dixi ambulat totum
pertinet ad Socratem, nulla ipsius intellegentia propria est. At vero cum dico
solum: Ambulat ita quidem dixi, tamquam si alicui insit, id est tamquam
si quilibet ambulet sed tamen per se est propriamque retinens sententiam huius
verbi significatio est. Unde fit ut apud Graecos ƿ quoque articularibus
praepositivis sola verba dicta proferantur, ut est: to perimatein tou
perimatein toi perimatein Quod si verba cum nominibus coniungantur, in
oratione Graeca articularia praepositiva addi non possunt, nisi sola dicta
sint. Quoniam significant rem et ita ut, quamuis eam significent quae alicui
insit, tamen secundum se et per suam sententiam dicantur, idcirco sunt nomina.
Et quod Aristoteles ait IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT, tale
est ac si diceret: ipsa quidem sola neque cum aliis iuncta verba nomina sunt.
Cuius rei hoc argumentum reddit: CONSTITUIT ENIM, inquit, QUI DICIT INTELLECTUM
ET QUI AUDIT QUIESCIT. Hoc autem tale est: omni nomine audito quoniam per
syllabas progrediens vox aliquantulum temporis spatium decerpit, in ipsa
progressione temporis qua dicitur nomen audientis quoque animus progreditur: ut
cum dico "imperterritus", sicut per syllabas "in" et
"per" et "ter" et caeteras progreditur nomen, ita quoque
animus audientis per easdem syllabas uadit. Sed ubi quis expleuerit nomen et
dixerit "imperterritus", sicut nomen finitum a syllabarum progressione
consistit, ita quoque audientis animus conquiescit. Nam cum totum nomen audit,
totam significationem capit et animus audientis, qui dicentis syllabas
sequebatur volens quid ille diceret intellegere, cum significationem ceperit,
consistit et ems animus perfecto demum nomine constituitur. Hoc est enim quod
ait: CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI AUDIT QUIESCIT. Etenim is qui
loquitur postquam totum sermonem dixerit, ƿ audientis animum constituit. Non
est enim quo progrediatur intellegentia ipsoque nomine terminato animus auditoris
qui progrediebatur explicatione nominis constituitur et quiescit et ultra ad
intellegentiam, quippe expedita significatione nominis, non procedit. Sed hoc
verbo nominique commune est sed si verbum solum dicatur. Namque si cum nomine
coniungatur, nondum audientis constituitur intellectus. Est enim quo ultra
progredi animus audientis possit, quod cum dico: Socrates ambulat hoc
ambulat non per se intellegitur sed ad Socratem refertur et in tota oratione
consistit intellectus, non in solo sermone. At vero si solum dictum sit, ita in
significatione consistit, quemadmodum in nomine. Recte igitur dictum est IPSA
SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA esse, quoniam CONSTITUIT IS QUI DICIT INTELLECTUM
ET QUI AUDIT QUIESCIT. Vel certe erit melior expositio, si ita dicamus: verba
ipsa secundum se dicta nomina esse, idcirco quoniam cuiusdam rei habeant
significationem. Neque enim si talis rei significationem retinet verbum, quae
semper aut in altero sit aut de altero praedicetur, idcirco iam nihil omnino
significat. Nec si significat aliquid quod praeter subiectum esse non possit,
idcirco iam etiam illud significat quod subiectum est. Ut cum dico sapit, non
idcirco nihil significat, quoniam hoc ipsum sapit sine eo qui sapere possit
esse non potest. Nec rursus cum dico: Sapit illum ipsum qui sapit
significo sed id quod dico ("sapit") nomen est cuiusdam rei, quae
semper si in altero et de altero praedicetur. Unde fit ut intellectus quoque
sit. Nam qui audit "Sapit", licet per se constantem rem non audiat
(in altero namque ƿ semper est et in quo sit dictum non est), tamen intellegit
quiddam et ipsius verbi significatione nititur et in ea constituit intellectum
et quiescit, ut ad intellegentiam ultra nihil quaerat omnino, sicut fuit in
nomine. Quemadmodum enim nomen cuiusdam rei significatio propria est per se
constantis, ita quoque verbum significatio rei est non per se subsistentis sed
alterius subiecto et quodammodo fundamento nitentis. Est hic quaestio. Non enim
verum videri potest quod ait: CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM ET QUI
AUDIT QUIESCIT. Nam neque qui dicit constituit intellectum neque qui audit
quieseit. Deest enim quiddam sermoni vel nomini: ut si qui dicat:
Socrates mox audientis animus requirit quid Socrates? Facitne aliquid an
patitur? Et nondum audientis intellectus quietus est, cum horum aliquid
requirit. Et in verbo idem est: cum dico: Legit quis legat, animus
audientis inquirit. Nondum ergo qui dicit constituit intellectum nec qui audit
quiescit. Sed ad hoc Aristotelem rettulisse putandum est, quoniam quilibet
audiens cum significativam vocem ceperit animo, eius intellegentia nitetur: ut
cum quis audit homo, quid sit hoc ipsum quod accipit mente comprehendit
constituitque animo audisse se animal rationale mortale. Si quis vero huiusmodi
vocem ceperit, quae nihil omnino designet, animus eius nulla significatione
neque intellegentia roboratus errat ac vertitur nec ullis designationis finibus
conquiescit. Quare Aristotelis recta sententia est: et verba secundum se dicta
esse nomina et dicentem constituere intellectum audientemque quiescere. Sed
huiusmodi quaestio ab Aspasio proposita est ab eodemque resoluta. Postquam
igitur Aristoteles secundum se ƿ dicta verba nomina esse constituit, quid
inquit? SED SI EST VEL NON EST, NONDUM SIGNIFICAT. Quod huiusmodi est ac si
diceret: significatur quidem quiddam a verbis velut a nominibus sed nulla inde
tamen negatio affirmatiove perficitur. Cum enim dico "Sapit", est
quidem quaedam significatio sed nihil aut esse aut non esse demonstrat, id est
neque affirmativum aliquid nec negativum est. Nam si affirmatio et negatio in
intellectuum compositionibus invenitur, ut supra iam docuit, neque nomina sola
dicta nec verba aut affirmationem aut ullam facient negationem. Pluribus enim
modis docuit alias Aristoteles non in rebus sed in intellectibus veritatem
falsitatemque esse constitutam. Quod si in rebus esset veritas falsitasue, una
res sola dicta aut affirmatio esset aut quae ei contraria est negatio. Nunc
vero quoniam in intellectibus iunctis veritas et falsitas ponitur, oratio vero
opinionis atque intellectus passionumque animae interpres est: [quare] sine
compositione intellectuum verborumque veritas et falsitas non videtur
exsistere. Quocirca praeter aliquam compositionem nulla affirmatio vel negatio
est. Verba igitur per se dicta significant quidem quiddam et sunt rei nomina
sed nondum ita significant ut vel esse aliquid vel non esse constituant, id est
aut affirmationem faciant aut negationem. Nam sicut in nominis partibus aut
verbi partes ipsae nihil significant, omnes vero simul designant, ita quoque in
affirmationibus aut negationibus partes quidem significant, totae vero
coniunctae verum falsumue designant: ut cum dico: Socrates philosophus est
Socrates philosophus non est Singillatim positae partes propria
significatione nituntur sed nihil verum falsumue significant, omnes vero simul
iunctae, ut est: ƿ Socrates philosophus est veritatem faciunt vel quod
est huic contrarium falsitatem. Quare cum verba secundum se dicta nomina sint
et significent aliquid et partes quaedam eius compositionis sint, quae verum
falsumque faciat, non tamen ipsa in propria significatione vel esse, quod
affirmationis est, vel non esse quod est negationis, designant. Nisi enim cui
insit verbum illud fuerit additum, non fit enuntiatio: ut cum dico: Sapit
nisi quid sapiat dicam, propositio non est. Quod autem addidit: NEQUE ENIM
SIGNUM EST REI ESSE VEL NON ESSE, tale quiddam est. ESSE quod verbum est, vel
NON ESSE, quod infinitum verbum est, NON EST SIGNUM REI, id est nihil per se
significat. Esse enim nisi in aliqua compositione non ponitur. Vel certe omne
verbum dictum per se significat quidem aliquid sed SI EST VEL NON EST, nondum
significat. Non enim cum aliquid dictum fuerit, idcirco aut esse aut non esse
significat. Atque hoc est quod ait: NEQUE ENIM SIGNUM EST REI ESSE VEL NON
ESSE. Etenim quam rem verbum designat esse eius vel non esse non est signum
ipsum verbum quod de illa re dicitur, ac si sic diceret: neque enim signum est
verbum quod dicitur rei esse vel non esse hoc est de qua dicitur re, ut id quod
dico rei esse vel non esse tale sit, tamquam si dicam rem ipsam significare
esse vel non esse. Atque hic est melior intellectus, ut non sit signum verbum
eius rei de qua dicitur esse vel non esse, subsistendi scilicet vel non
subsistendi, quod illud quidem affirmationis est, illud vero negationis, et ut
sit talis sensus: neque enim verbum quod dicitur signum est subsistendi rem vel
ƿ non subsistendi. Sed quod addidit: NEC SI HOC IPSUM EST PURUM DIXERIS vel si
ita dicamus NEC SI HOC IPSUM ENS PURUM DIXERIS, Alexander quidem dicit est vel
ens aequivocum esse. Omnia enim praedicamenta, quae nullo communi generi
subduntur, aequivoca sunt et de omnibus esse praedicatur. Substantia est enim
et qualitas est et quantitas et caetera. Ergo nunc hoc dicere videtur: ipsum
ENS vel EST, unde esse traductum est, per se nihil significat. Omne enim
aequivocum per se positum nihil designat. Nisi enim ad res quasque pro
voluntate significantis aptetur, ipsum per se eo nullorum significativum est,
quod multa significat. Porphyrius vero aliam protulit expositionem, quae est
huiusmodi: sermo hic, quem dicimus est, nullam per se substantiam monstrat sed
semper aliqua coniunctio est: vel earum rerum quae sunt, si simpliciter
apponatur, vel alterius secundum participationem. Nam cum dico: Socrates
est hoc dico: Socrates aliquid eorum est quae sunt et in rebus his
quae sunt Socratem iungo; sin vero dicam: Socrates philosophus est hoc
inquam: Socrates philosophia participat. Rursus hic quoque Socratem
philosophiamque coniungo. Ergo hoc est quod dico vim coniunctionis cuiusdam
obtinet, non rei. Quod si compositionem aliquam copulationemque promittit,
solum dictum nihil omnino significat. Atque hoc est quod ait: NEC SI IPSUM EST
PURUM DIXERIS, id est solum: non modo neque veritatem neque falsitatem designat
sed omnino NIHIL est. Et quod secutus est planum fecit: CONSIGNIFICAT, inquit,
AUTEM QUANDAM ƿ COMPOSITIONEM, QUAM SINE COMPOSITIS NON EST INTELLEGERE. Nam si
est verbum compositionis. Coniunctionisque cuiusdam vim et proprium optinet locum,
purum et sine coniunctione praedicatum nihil significat sed eam ipsam
compositionem quam designat, cum fuerint coniuncta ea quae componuntur,
significare potest, sine compositis vero quid significet non est intellegere. Vel
certe ita intellegendum est quod ait IPSUM QUIDEM NIHIL EST, non quoniam nihil
significet sed quoniam nihil verum falsumue demonstret, si purum dictum sit.
Cum enim coniungitur tunc fit enuntiatio, simpliciter vero dicto verbo nulla veri
vel falsi significatio fit. Et sensus quidem totus huiusmodi est: ipsa quidem
verba per se dicta nomina sunt (nam et qui dicit intellectum constituit et qui
audit quiescit) sed quamquam significent aliquid verba, nondum affirmationem
negationemue significant. Nam quamuis rem designent, nondum tamen subsistendi
eius rei signum est, nec si hoc ipsum est vel ens dixerimus, aliquid ex eo
verum vel falsum poterit inveniri. Ipsum enim quamquam significet aliquid,
nondum tamen verum vel falsum est sed in compositione fit enuntiatio et in ea
veritas et falsitas nascitur, quam veritatem falsitatemque sine his quae
componuntur coniungunturque intellegere impossibile est. Et de verbo quidem et
de nomine sufficienter dictum est, secundo vero volumine de oratione est
considerandum. In quantum labor humanum genus excolit et
beatissimis ingenii fructibus complet, si tantum cura exercendae mentis
insisteret, non tam raris hominum virtutibus uteremur: sed ubi desidia demittit
animos, continuo feralibus seminariis animi uber horrescit. Nec hoc cognitione
laboris evenire concesserim sed potius ignorantia. Quis enim laborandi peritus
umquam labore discessit? Quare intendenda vis mentis est verumque est amitti
animum, si remittitur. Mihi autem si potentior divinitatis annuerit favor, haec
fixa sententia est, ut quamquam fuerint praeclara ingenia, quorum labor ac
studium multa de his quae nunc quoque tractamus Latinae linguae contulerit, non
tamen quendam quodammodo ordinem filumque et dispositione disciplinarum gradus
ediderunt, ego omne Aristotelis opus, quodcumque in manus venerit in Romanum
stilum vertens eorum omnium commenta Latina oratione perscribam, ut si quid ex
logicae artis subtilitate, ex moralis gravitate peritiae, ex naturalis acumine
veritatis ab Aristotele conscriptum sit, id omne ordinatum transferam atque
etiam quodam lumine commentationis illustrem omnesque Platonis dialogos
vertendo vel etiam commentando ƿ in Latinam redigam formam. His peractis non
equidem contempserim Aristotelis Platonisque sententias in unam quodammodo
revocare concordiam eosque non ut plerique dissentire in omnibus sed in
plerisque et his in philosophia maximis consentire demonstrem. Haec, si vita
otiumque suppetit cum multa operis huius utilitate necnon etiam labore
contenderim, qua in re faveant oportet, quos nulla coquit invidia. Sed nunc ad
proposita reuertamur. Aristoteles namque inchoans librum prius nomen
definiendum esse proposuit, post verbum, hinc negationem, post hanc
affirmationem, consequenter enuntiationem, orationem vero postremam. Sed nunc
cum de nomine et verbo dixit, converso ordine, quod ultimum proposuit, nunc
exsequitur primum. De oratione namque disputat quam postremam in operis dispositione
proposuit. Ait enim: ORATIO AUTEM EST VOX SIGNIFICATIVA, CUIUS PARTIUM ALIQUID
SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM, UT DICTIO, NON UT AFFIRMATIO. DICO AUTEM, UT HOMO
SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL
NEGATIO, SI QUID ADDATUR. SED NON UNA HOMINIS SYLLABA. NEC IN EO QUOD EST SOREX
REX SIGNIFICAT SED VOX EST NUNC SOLA. IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT QUIDEM SED
NON SECUNDUM SE, QUEMADMODUM DICTUM EST. Videtur Aristoteles illas quoque voces
orationes putare, quaecumque vel ex nominibus vel ex verbis constent, non tamen
integrum colligant intellectum, ƿ ut sunt: Et Socrates et Plato Et ambulare et
dicere Haec enim quamquam pleni intellectus non sint, verbis tamen et
nominibus componuntur. Ait enim orationem esse vocem significativam, cuius
partes significarent aliquid separatim, significarent, inquit, non
consignificarent, ut in nomine atque verbo. Docet autem illa quoque res eum
etiam imperfectas, compositas tamen ex nominibus ac verbis voces orationes
dicere, quod ait, cum de nomine loqueretur, in eo quod est equiferus nihil
significare ferus, QUEMADMODUM IN ORATIONE QUAE EST EQUUS FERUS. Namque equus
ferus vox composita ex nominibtls est sed sententiam non habet plenam et ille
ait quemadmodum in oratione quae est equus ferus. Nam si secundum Aristotelem
equus ferus oratio est, cur non aliae quoque quae nominibus verbisque constent,
quamquam sint imperfectae sententiae, tamen orationes esse videantur? Cum
praesertim orationem ipse ita definiat: ORATIO EST VOX SIGNIFICATIVA CUIUS
PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM. In his ergo vocibus, quae verbis
et nominibus componuntur, partes extra significant, non consignificant. Nam si
nomen et verbum significativum est separatum, in his vero vocibus quae verbis
et nominibus componuntur partes extra significant, non consignificant, etiam
voces imperfectae nominibus verbisque compositae orationes sunt. Nam si nomen
omne et verbum significativum est, hae autem voces id est orationes nominibus
componuntur et verbis, dubium non est in his vocibus, quae ex nominibus et
verbis coniunctae sunt, partes per se significare. Quod si hoc est, et vox
cuius partium aliquid separatum et ƿ per se significat, licet sit imperfectae
sententiae, orationem tamen esse manifestum est. Sed quod addit orationis
partes significare, UT DICTIONEM, NON UT AFFIRMATIONEM, Alexander ita dictum
esse arbitratur: sunt, inquit, aliae quidem simplices orationes, quae solis
verbis et nominibus coniungantur, aliae vero compositae, quarum corpus iunctae
iam faciunt orationes. Et simplices quidem orationes partes habent eas ex
quibus componuntur, verba et nomina, ut est: Socrates ambulat Compositae
autem aliquotiens quidem tantum orationes, aliquotiens vero etiam
affirmationes, ut cum dico: Socrates ambulat et Plato loquitur utraeque
sunt affirmationes, vel: Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse ex
orationibus non ex affirmationibus componitur talis oratio. Prior autem
simplicitas est, posterior compositio. In quibus autem prius est aliquid et
posterius, illud sine dubio definiendum est priore loco, quod natura quoque
praecedit. Ita ergo quoniam prior simplex oratio est, posterior vero composita,
prius simplicem orationem definitione constituit dicens: cuius partes
significant UT DICTIO, NON UT AFFIRMATIO, dictionem simplicis nominis aut verbi
nuncupationem ponens. In simplicibus enim orationibus huiusmodi partes sunt. In
compositis vero aliquotiens quidem orationes tantum, aliquotiens vero affirmationes,
ut supra monstravimus. Addit quoque illud: omnem, inquit, definitionem vel
contractiorem esse definita specie vel excedere non oportet. Quod si
Aristoteles ita constituisset ƿ definitionem, ut significare partes orationis
diceret ut orationes ac non ut dictiones, simplices orationes ab hac
definitione secluderet. Orationum namque simplicium partes, non ut orationes
sed ut simplicia verba nominaque significant. Nam si omnis oratio orationes habebit
in partibus, rursus ipsae partes quae sunt orationes aliis orationibus
coniungentur. Et rursus partium partes, quae eaedem quoque orationes sunt,
alias orationes in partibus habebunt. Ac si hoc intellegentia sumpserit, ad
infinitum procedit nec ulla erit prima oratio quae simplices habeat partes.
Neque enim fieri potest, ut prima dicatur oratio quae alias orationes habet in
partibus. Partes enim priores sunt propria compositione. Quod si in infinitum
ducta intellegentia nulla prima oratio reperitur, cum nulla sit oratio prima,
nec ulla postrema est. Quocirca interempta prima atque postrema omnes quoque
interimuntur et nulla omnino erit oratio. Quare non recta fuisset definitio, si
ita dixisset: oratio est vox significativa, cuius partes aliquid extra
significant ut orationes. At vero, inquit Alexander, nec si quaedam orationes
in partibus continent, idcirco iam necesse est ipsarum orationum partes
affirmationes esse, ut cum dico: Desine meque tuis incendere teque
querellis Sunt ergo huius orationis partes: una "Desine meque tuis
incendere", alia "teque querellis". Neutra harum est affirmatio,
quamquam esse videatur oratio. Quocirca nec illa fuisset recta definitio, si
ita dixisset: oratio est vox significativa, ƿ cuius partes aliquid extra
significent, ut affirmatio. Huiusmodi enim orationis cum sint partes ex
orationibus iunctae, non tamen affirmationibus totum ipsius orationis corpus
efficitur. Sed quoniam in omni oratione verba sunt et nomina, quae simplices
sunt dictiones, non autem in omnibus orationibus aut affirmationes aut
orationes partes sunt, quod commune erat id in definitione constituit, tamquam
si ita diceret: oratio est vox significativa secundum placitum, cuius partes
aliquid extra significent, ex necessitate quidem ut dictio, non tamen semper ut
affirmatio aut oratio. Neque enim fieri potest, ut inveniatur oratio, cuius
partes non ita aliquid extra significent ex necessitate, ut nomen aut verbum,
cum inveniri possit, ut ita significent orationis partes, ut tamen orationes
aut affirmationes non sint. Quare si ita dixisset: oratio est vox
significativa, cuius partes aliquid extra significant ut affirmatio, illas
orationes hac definitione non circumscripsisset, quarum partes orationes quidem
sunt sed non affirmationes, ut ille versus est quem supra iam posui. Sin vero
sic dixisset: oratio est vox significativa cuius partes aliquid extra
significant ut oratio, illas orationes in definitione reliquisset, quarum
partes sunt simplices, ut est: Socrates ambulat Sed cum dicit orationis
partes ita significare, ut dictiones, non omnino ut affirmationes, et simplices
et compositas hac definitione conclusit. Simplices quidem idcirco, quod
quaelibet simplex paruissimaque oratio nomine et verbo coniungitur, quae sunt
simplices dictiones, compositas vero, quia, cum habeant orationes in partibus,
partes ipsae habent simplices dictiones, quae ipsae simplices dictiones totius
corporis partes sunt. Ut cum dico: Si dies est, lux est "dies
est" et "lux est" partes sunt totius orationis sed harum rursus
partium partes sunt "dies" et "est", et rursus
"lux" et "est", quae rursus totius orationis, per quam dico
"Si dies est, lux est", partes sunt; sed "dies" et
"est" et rursus "lux" et "est" sunt simplices
dictiones. Quocirca etiam compositarum orationum partes indubitanter semper ita
significant, ut dictiones, non ut affirmationes aut quaedam orationes. Quare
hanc definitionem Aristoteles recte constituit. Ad hanc ergo sententiam locum
hunc Alexander expedit, illud quoque addens saepe Aristotelem de
affirmationibus dicere dictiones, quod distinguere volens, cum diceret ita
significare partes orationis tamquam dictionem, ne forte dictionem hanc aliquis
et in affirmatione susciperet, addidit ut dictio non ut affirmatio, tamquam si
diceret: duplex quidem est dictio: una simplex, alia vero affirmatio sed ita
partes orationis aliquid extra significant, ut ea dictio, quae est simplex, non
ut ea dictio, quae est affirmatio. Et huiuscemodi quodammodo intellectum tota
Alexandri sententia tenet. Porphyrius vero in eadem quoque sententia est sed in
uno discrepat. Cuius expositio talis est: dictio, inquit, est simplex nomen,
simplex etiam verbum vel ex duobus compositum, ut cum dico "Socrates"
vel rursus "ambulat" vel "equiferus". Procedit etiam nomen
hoc dictionis ad orationes quidem sed simplicibus verbis nominibusque
coniunctas, ut cum dico: Et Socrates et Plato et si sit ex composito
nomine, ut est equiferus et homo. Hae orationes quamquam ƿ coniunctae sint
atque imperfectae, tamen dictionis nomine nuneupantur. Necnon etiam transit
nomen hoc dictionis usque ad perfectas orationes, quas enuntiationes nuncupari
posterius est dicendum. Est autem enuntiatio simplex, ut si quis dicat:
Socrates ambulat et haec dicitur affirmatio. Huius negatio est: Socrates
non ambulat Simplices ergo enuntiationes sunt affirmationes vel
negationes, quae singulis verbis ac nominibus componuntur. Itaque eum dico: Si
dies est, lux est tota quidem huiusmodi oratio dictio esse non dicitur.
Composita namque est coniunctaque ex orationibus, quae sunt "dies
est" et "lux est". Hae autem sunt affirmationes et dicuntur
dictiones. Ipsae vero affirmationes quae dictiones sunt habent rursus alias
dictiones simplices, ut est dies et est et rursus lux et est. Ergo cum dico:
Socrates ambulat haec oratio partes habet dictiones, nomen scilicet et
verbum, quae dictiones quidem sint, non tamen affirmationes. Sin vero dicam:
Socrates in lycio cum Platone et caeteris discipulis disputavit haec pars
orationis quae est "Socrates in lycio cum Platone" ipsa quoque est
dictio sed non ut simplex nomen vel verbum neque ut affirmatio sed tantum ut
imperfecta oratio verbis tamen nominibusque composita. Quod si sic dicam: Si
homo est, animal est haec rursus oratio habet dictiones in partibus sed
neque ut simplices dictiones neque ut imperfectas orationes sed ut perfectas
simplicesque affirmationes. Et est una affirmatio "animal est", alia
vero est "homo est", tota vero ipsa oratio dictio non est. Quod si
dicam: Si animal non est, homo non est rursus haec oratio ex duabus
simplicibus dictionibus negativis videtur esse composita, quae nihilominus ƿ
tota dictio non est. Ita ergo dictio inchoans a simplicibus nominibus atque
verbis usque a orationes, quamuis imperfectas, provehitur nec in his tantummodo
consistit sed ultra etiam ad simplices affirmationes negationesque transit et
in eo progressionis terminum facit. Ergo quoniam non omnis oratio artes habet
affirmationes et negationes, quae sunt perfectae enuntiationes simplicium
dictionum, quoniamue non omnis oratio imperfectas orationes habet in partibus,
omnis tamen oratio simplices dictiones retinet, quippe cum omnis ex verbis
nominibusque iungatur, hoc ait orationis partes significare semper quidem ut
dictiones, non tamen semper ut affirmationes, consentiente Alexandro, cuius
expositionem supra iam docui. Atque ita diligentior lector differentias eorum
recte perspiciet et consentientes communicat intellectus. Hoc loco Aspasius
inconvenienter interstrepit. Ait enim non in omnes orationes Aristotelem
definitionem constituere voluisse sed tantum simplices, quae ex duobus
constant, verbo scilicet et nomine. Sed ille perfalsus est. Neque enim si sim
otatio simplicibus verbis nominibusque consistit, idirco non composita quoque
oratio verba et nomina bimiliter in partibus habet. Quod si hoc commune est
simplicibus orationibus atque compositis, ut habeant artes dictiones quidem
simplices, non etiam affirmationes, ut etiam quae affirmationes orationes
habent, hae tamen habeant in partibus simplices dictiones, cur hanc quaestionem
in Aristotelem iaciat, ratione relinquitur. Syrianus vero, qui Philoxenus
cognominatur, non putat orationes esse quarum intellectus ƿ sit imperfectus
atque ideo nec eas aliquas habere partes. Nam cum dicit: Plato in Academia
disputans haec quoniam perfecta non est, partes, inquit, non habet,
arbitrans omne quod imperfectum est nullis partibus contineri. Atque ideo, cum
dicit Aristoteles: oratio est vox significativa cuius partes aliquid extra
significent, illam orationem constitui putat, quae perfectum retinet sensum. Ipsarum
enim partes esse verba et nomina. Sed hoc ridiculum est. Neque enim compositum
aliquid fieri potest nisi propriis partibus. Quod si quaelibet res ut
componatur habeat decem partes, eas tamen singillatim apponi necesse sit,
antequam ad decimam veniamus partem: nihilo tamen minus partes erunt quas
sibimet ad componendam totius corporis summam singillatim superponimus etiam si
ad illud quod componendum fuit minime peruentum est. Quocirca si antequam
perveniatur ad ultimam partem priores partes effecti compositique partes sunt,
nulla ratio est imperfectae rei partes dici non posse. Neque enim dicitur
totius compositi partes esse, quae sint imperfecti. Ut si sit integrum nomen
habeatque partes quatuor, id est syllabas, ut Mezentius, si unam syllabam demam
dicamque mezenti, vel si unam rursus duasque ponam, ut sunt mezen, huius tamen
utraque syllaba me scilicet et zen partes sunt, et cum sit compositio ipsa
sensu uacua ac sit imperfecta, tamen partibus continetur Syrianus igitur minime
audiendus est sed potius Porphyrius, qui ita Aristotelis mentem sententiamque
persequitur, ut eius definitionem, sicut vera est, labare et in aliquibus aliis
discrepare non faciat. ƿDe his quidem hactenus. Porphyrius autem ita dicit:
voleus, inquit, Aristoteles ostendere omnem orationem aut simplices tantum
habere partes aut compositas, a simplicibus sumpsit exemplum, ut diceret
significare orationis partes, UT DICTIONEM NON UT AFFIRMATIONEM, ut cum est oratio:
Plato disputat dictiones quidem sunt sed non ut affirmationes. Si vero
sic esset oratio: Si Plato disputat, verum dicit "Plato
disputat" et "verum dicit", cum sint dictiones, non sunt tamen
ut simplices sed ut iam affirmationes. Neque enim simplex dictio affirmatio est
aut negatio sed tunc fit, cum additur aliquid, quod aut affirmationis vim
teneat aut negationis. Atque hoc est quod ait: DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT
ALIQUID SED NON QUONIAM EST AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI
QUID ADDATUR. Hoc huiusmodi est, tamquam si diceret: nomen quidem simplex
affirmationem aut negationem non facit, nisi aut "est" verbum
addatur, quae est affirmatio, aut "non est", quae est negatio. Quod
autem addit: SED NON UNA HOMINIS SYLLABA. NEC IN EO QUOD EST SOREX REX
SIGNIFICAT' SED VOX EST NUNC SOLA. IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT QUIDEM SED
NIHIL SECUNDUM SE, QUEMADMODUM DICTUM EST, huius loci duplex est expositio.
Quod enim dixerat prius: SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO SI QUID ADDATUR EI
DICTIONI, quam supra simplicem esse proposuit, cum de significativa orationis
parte loqueretur, nunc id implet et explicat dicens non si quodlibet addatur
simplici dictioni, statim fieri affirmationem vel negationem, nec vero
orationem neque enim si quid non per se significativum dictioni ƿ simplici
copuletur, idcirco iam vel oratio vel affirmatio vel etiam negatio
procreabitur. Neque enim si una hominis syllaba quae significativa per se non
est dictioni eidem ipsi addatur, iam ulla inde procreatur oratio. Quod si
oratio non fit, nec affirmatio nec negatio. Hae enim orationes quaedam sunt. Ut
si quis ex eo quod est homo tollat unam syllabam eamque totae dictioni simplici
aptet dicatque homo mo vel alio quolibet modo deeidens partem toti corpori
dictionis adiciat, non faciet orationem. Quod si hoc est, nec affirmationem nec
negationem, quae quaedam sunt orationes. Ergo ita accipiendum est, tamquam si
hoc modo dixisset: DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID SED NON QUONIAM EST
AUT NON EST SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI QUID ADDATUR SED NON UT UNA
HOMINIS SYLLABA ADDATUR nec cuiuslibet alterius dictionis, si quid per se non
significat, ut in eo quod est sorex rex non significat sed vox est nunc sola.
Atque ideo si quis velut partem tollat, id quod est rex, apponatque ei quod est
sorex et dicat sorex rex, ut rex tamquam pars sit eius quod est sorex, oratio
nulla est atque ideo neque affirmatio nec negatio. Hae enim ex vocibus per se
significativis constant. Rex vero in eo quod est sorex quoniam pars est nominis,
nihil ipsa significat. Vel certe erit melior intellectus, si hoc quod ait SED
NON UNA HOMINIS SYLLABA non aptemus ad orationis perfectionem sed potius ad
dictionis significationem, ut quoniam superius dixit orationis partes ita
significare ut dictionem non ut affirmationem, ƿ quae esset dictio, manifeste
monstraret. Dictionem namque constituit vocem per se significantem. Ergo cum
dicit SED NON UNA HOMINIS SYLLABA, tale est ac si diceret: significat quidem
pars orationis ut dictio sed hae ipsae dictiones perfecta nomina sunt et verba,
non partes nominum verborumque. In eo enim quod est: Equiferus currit
equiferus quidem dictio est totius orationis significans ut pars orationis sed
'ferus' consignificat ut pars nominis atque ideo 'ferus' dictio non est.
Quocirca nec si qua alia syllaba in parte orationis sit, id est in nomine vel
verbo, nihil per se significans. Quamquam sit in parte nominis, quod nomen pars
orationis est, nihil tamen ipsa significabit in tota oratione: quare nec dictio
erit. Audiendum ergo ita est tamquam si sic diceret: ORATIO AUTEM EST VOX
SIGNIFICATIVA, CUIUS PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM EST SEPARATUM, UT DICTIO,
NON UT AFFIRMATIO. DICO AUTEM, UT HOMO SIGNIFICAT ALIQUID et est quaedam dictio
et simplex. Nam neque oratio est, quoniam simplex est, nec affirmatio neque
negatio, quoniam non significat esse aut non esse sed erit tunc affirmatio,
quando aliquid additur, quod affirmationem negationemue constituit. Sed quod
aio dictionem esse id quod dicimus homo, idcirco dictio est, quoniam per se
significat. Syllaba vero eius nominis quod est ƿ homo, quoniam nihil designat,
non est dictio (hoc est enim SED NON UNA HOMINIS SYLLABA) vel si videatur
quidem significare, pars tamen sit nominis et consignificet in nomine, in tota
oratione nihil significat. Neque enim pars orationis est. Quod per hoc dixit
quod ait: NEC IN EO QUOD EST SOREX REX SIGNIFICAT SED VOX EST NUNC SOLA nihil
significans. Unde probatur huiusmodi particulas non esse dictiones. Vox enim
sola non est dictio sed vox per se significans. Si qua autem sunt, inquit,
nomina, quae sint composita ex aliis, ut est equiferus, emittunt quidem quandam
imaginem significandi sed per se nihil significant, consignificant autem. In
simplicibus vero nominibus nec imaginatio ulla significandi est, ut in eo quod
est Cicero: partes eius cum simplices sono, tum etiam intellectu praeter cuiuslibet
imaginationis similitudinem sunt. In duplicibus vero uult quidem pars
significare sed nullius separati significatio est, idcirco quoniam solum
consignificat id quod totum compositi nominis corpus designat, ipsum vero
separatum (ut saepius dictum est) nihil extra significat. EST AUTEM ORATIO
OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT INSTRUMENTUM SED (QUEMADMODUM DICTUM EST)
SECUNDUM PLACITUM. Secundum placitum esse orationes illa res approbat, quod
earum partes secundum placitum sunt, id est verba et nomina. Quod si omne
compositum ab his, ex quibus est compositum, sumit naturam, vox quae positione
constitutis vocibus iungitur ipsa quoque secundum placitum positionemque
formatur. Quare manifestum est orationem secundum placitum esse. Plato autem in
eo libro, qui inscribitur "Cratylus", aliter esse constituit eamque
dicit supellectilem quandam atque instrumentum esse significandi res eas, quae
naturaliter intellectibus concipiuntur, eorumque intellectuum vocabulis
dispertiendorum. Quod omne instrumentum, quoniam naturalium rerum, secundum
naturam est, ut videndi oculus, nomina quoque secundum naturam esse arbitratur.
Sed hoc Aristoteles negat et Alexander multis in eo nititur argumentis
monstrans orationem non esse instrumentum naturale. Aristoteles vero ita utitur
dicens: EST AUTEM ORATIO OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT INSTRUMENTUM,
tamquam si diceret: est quidem omnis oratio significativa, non tamen
naturaliter. Instrumentum enim hoc demonstrat, tamquam si diceret naturaliter,
quod qui instrumentum orationem esse negat, negat eam naturaliter significare
sed ad placitum. Naturalium enim rerum naturalia sunt instrumenta. Idcirco
autem instrumentum pro natura posuit, quod (ut dictum est) Plato omnium artium
instrumenta secundum naturam ipsarum artium consistere proponebat. Et Alexander
quidem non esse instrumentum orationem sic ingreditur approbare: omnis, inquit,
naturalium actuum supellex ipsa quoque naturalis est, ut visus quoniam natura
datur, eius quoque supellex ƿ est naturalis, ut oculi. Eodem quoque modo
auditus cum naturalis sit, aures nobis, quae sunt audiendi instrumenta,
naturaliter datas esse cognoscimus. Quare quoniam oratio ad placitum, non
naturaliter est (partes enim manifestum est orationis ad placitum positas, quae
sunt scilicet verba et nomina, sicut monstrat apud omnes gentes diversitas
vocabulorum): quoniam ergo per haec secundum placitum omnis oratio esse
monstratur, quod autem secundum placitum est, non est secundum naturam: non est
ergo oratio supellex. Significandi enim ratio atque potestas naturaliter est.
Quod si oratio naturaliter non est, non est supellex. His aliisque similibus
monstrat non esse supellectilem orationem. Quocirca dicendum nobis est
naturaliter quidem nos esse vocales potentesque naturaliter vocabula rebus
imprimendi, non tamen naturaliter significativos sed positione: sicut artium
singularum naturaliter sumus susceptibiles sed eas non naturaliter habemus sed
doctrina concipimus: ita ergo vox quidem naturaliter est sed per vocem
significatio non naturaliter. Neque enim vox sola est nomen aut verbum sed vox
quadam addita significatione. Et sicut naturaliter est moveri, saltare vero
cuiusdam iam artificii et positionis, et quemadmodum aes quidem naturaliter
est, statua vero positione aut arte: ita quoque possibilitas quidem ipsa
significandi et vox naturalis est, significatio vero per vocem positionis est,
non naturae. Hactenus quidem de communi oratione locutus est, nunc autem transit
ad species eius. Ait enim: ENUNTIATIVA VERO NON OMNIS SED IN QUA VERUM VEL
FALSUM INEST. NON AUTEM IN OMNIBUS, UT DEPRECATIO ORATIO QUIDEM EST SED NEQUE
VERA NEQUE FALSA. ET CAETERAE QUIDEM RELINQUANTUR; RHETORICAE ENIM VEL POETICAE
CONVENIENTIOR CONSIDERATIO EST; ENUNTIATIVA VERO PRAESENTIS EST SPECULATIONIS.
Species quidem orationis multae sunt sed eas varie partiuntur. At vero
Peripatetici quinque partibus omnes species orationis ac membra distribuunt.
Orationis autem species dicimus perfectae, non eius quae imperfecta est.
Perfectas autem voco eas quae complent expediuntque sententiam. Et sit nobis
hoc modo divisio: sit oratio genus: orationis aliud est imperfectum, quod
sententiam non expedit, ut si dicam: Plato in lycio aliud vero perfectum.
Perfectae autem orationis alia est deprecativa, ut: Adsit laetitiae Bacchus
dator alia imperativa, ut: Accipe daque fidem alia interrogativa,
ut: Quo te, Moeri, pedes? An quo via ducit? Alia vocativa, ut: O qui res
hominumque deumque Aeternis regis imperiis alia enuntiativa, ut: Dies
est et: Dies non est In hac sola, quae est enuntiativa, veri
falsive natura perspicitur. In caeteris enim neque veritas neque falsitas
invenitur. Et multi quidem plures species esse dicunt perfectae orationis, alii
autem innumeras earum differentias produnt sed nihil ad nos. Cunctae enim
species orationis aut oratoribus accommodatae sunt aut poetis, sola enuntiativa
philosophis. Ergo hoc dicit: non omnis oratio enuntiativa est. Sunt enim
plurimae quae enuntiativae non sunt, ut hae quas supra proposui. Haec autem
sola est, in qua verum falsumque inveniri queat. Quocirca quoniam de ista, in
qua veritas et falsitas invenitur, dialecticis philosophisque est quaerendum,
caeterae autem aut poetis aut oratoribus accommodatae sunt, iure de hac sola
tractabitur, id est de enuntiativa oratione. Hucusque ergo de partibus interpretationis
et de communi oratione locutus est. Nunc autem adstringit modum disputationis
in speciem et de una specie orationis tractat deque una interpretatione, quae
est enuntiativa. Species namque est enuntiatio interpretationis, negatio vero
et affirmatio enuntiationis. Quare de enuntiativa oratione considerandi hinc
cum ipso Aristotele commodissimum sumamus initium. EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE UNAE. NECESSE
EST AUTEM OMNEM ORATIONEM ENUNTIATIVAM EX VERBO ESSE VEL CASU. ETENIM HOMINIS
RATIO, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI ADDATUR, NONDUM
EST ORATIO ENUNTIATIVA. QUARE AUTEM UNUM QUIDDAM EST ET NON MULTA ANIMAL
GRESSIBILE BIPES, NEQUE ENIM EO QUOD PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT, EST ALTERIUS
HOC TRACTARE NEGOTII. Una oratio duplici tractatur modo: vel cum per se una est
vel cum per aliquam coniunctionem coniungitur. Vel certe ita dicendum est:
aliae orationes naturaliter unae sunt, aliae positione. Et naturaliter quidem
unae sunt orationes, quae non dissoluuntur in alias orationes, ut est: Sol
oritur Quae autem positione sunt unae in alias orationes dissoluuntur, ut
est: Si homo est, animal est haec enim in orationes alias separatur. Et
quemadmodum lignum vel lapis singillatim in propria natura consistunt et una
sunt, ex his autem facta navis vel domus cum pluribus quidem constent, unae
tamen arte sunt, non natura: ita quoque in orationibus simplices et per se
naturaliter unas orationes dicimus, quae verbo tantum et nomine iunguntur,
compositas autem, quae in alias (ut dictum est) orationes dividuntur. Multas
enim orationes in huiusmodi orationibus coniunctio iungit, ut si dicam: Et
Plato est et Socrates haec coniunctio et utrasque coniunxit atque ideo
una videtur positione, quae naturaliter et per se una non fuerat. Naturaliter
autem unius orationis duae partes sunt: affirmatio et negatio. Sed quoniam non
ita dixit: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO VEL NEGATIO, DEINDE UNA
CONIUNCTIONE sed ait: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE
NEGATIO, huiusmodi oritur quaestio, utrum id quod ait prima ad affirmationem
referatur, ut sit posterior negatio, an id quod ait prima ad simplicem
rettulerit orationem, ut secunda sit, quae ex orationibus iungitur. Quam
dubietatem ipse dissolvit. Sic enim inquit: EST AUTEM PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA
AFFIRMATIO, et ut quam secundam diceret demonstraret ait DEINDE NEGATIO, ut
primam affirmationem poneret, secundam negationem. Quod si ita dixisset: EST
AUTEM UNA PRIMA ENUNTIATIVA ORATIO AFFIRMATIO VEL NEGATIO, DEINDE CONIUNCTIONE
UNAE, ita oporteret intellegi tamquam si diceret illam esse primam unam
orationem, quae simplex esset, cuius partes affirmatio essent atque negatio,
secundam vero illam, quae coniunctione quadam una fieret, cum ex orationibus
iungeretur. Sed quoniam id quod ait prima ad affirmationem iunxit dicens EST
AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, ad negationem vero 'deinde'
subiunxit dicens DEINDE NEGATIO, dicendum est primam eum orationem esse arbitrari
affirmationem, secundam vero negationem, cui 'deinde' continenter apposuit. Sed
rursus incurrimus Alexandri quaestionem. Per hoc enim negationem
affirmationemque negat sub uno genere poni oportere, sub enuntiatione, quod in
his, quae priora vel posteriora sunt, commune genus non potest inveniri. Sed
huic supra iam dictum est, non oportere omnia quaecumque quolibet modo priora
vel posteriora sunt a genere communi secernere (alioquin sic primae et secundae
substantiae sub uno genere substantiae non ponentur, sic etiam simplices et
compositae orationes, quarum simplices propositiones primae sunt, posteriores
compositae, uno genere non continebuntur) sed illa sola putanda sunt sub eodem
genere poni non posse, quae ad substantiam priora vel posteriora esse
cognoscimus, quae vero ad suum esse aequalia sunt nihil prohibet sub eodem
genere utraque constitui. Ergo quoniam affirmationi et negationi hoc est esse,
quod ƿ in his veritas et falsitas reperitur, hoc autem est enuntiatio, in qua
scilicet veritatis et falsitatis constituta sit ratio: quoniam ad id quod falsi
verique significativae sunt neque affirmatio prior neque negatio posterior est,
nullus dubitat a quo aequaliter participant affirmatio et negatio eidem generi
posse supponi. Sed affirmatio atque negatio aequaliter enuntiatione
participant, siquidem enuntiatio veri falsique utitur significatione et
affirmatio et negatio veritatem atque mendacium aequaliter monstrat: enuntiatio
igitur affirmationis et negationis genus esse ponenda est. Quod ergo ait: EST
AUTEM PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO
CONIUNCTIONE UNAE, ita intellegendum est, quod affirmationem primam, secundam
vero negationem, cui addidit deinde, in prolatione posuerit. Prior enim est
affirmatio, posterior negatio, in prolatione dumtaxat, non secundum veri
falsique designationem. Quocirca nihil prohibet et priorem putari affirmationem
negatione et tamen utrasque sub uno genere id est enuntiatione constitui. Sed
quod secutus est: NECESSE EST AUTEM OMNEM ORATIONEM ENUNTIATIVAM EX VERBO ESSE
VEL CASU, huiusmodi est: volens Aristoteles distribuere dictionem,
affirmationem, negationem, enuntiationem, contradictionem sensum confusa
brevitate permiscuit et nebulis obscuritatis implicuit. Oportuit namque prius
quid esset dictio, post autem quid affirmatio et negatio et rursus enuntiatio
et contradictio constituere. Sed haec interim praetermittit, nunc vero
quemadmodum constituatur enuntiatio docet dicens, quod omnis enuntiatio constet
in verbo. Quoniam simplex dictio est nomen ƿ aut verbum, omnis enuntiatio
simplex huiusmodi est, ut semper quidem vel vertum vel aliquid quod idem
valeat, tamquam si diceretur verbum vel casum verbi, in praedicatione retineat
sed non semper subiectus terminus fit ex nomine, semper tamen praedicatus ex
verbo. Sit enim huiusmodi propositio, quae est: Sol oritur in hac ergo
propositione quod dico "sol" subiectum est, quod vero dico
"oritur" praedicatur. Et utrasque has dictiones terminos voco sed
quodcumque prius dicitur in simplici enuntiatione, illud subiectum est, ut in
hac "sol", quod vero posterius, illud praedicatur, ut in eadem
"oritur". Ergo necesse est omnem enuntiativam orationem, si simplex
sit, verbum in praedicatione retinere, ut in eadem ipsa cum dico "Sol
oritur", "oritur" verbum est -- vel quod idem valeat, ut est:
Socrates non ambulat "Non ambulat" enim infinitum verbum est et
verbum quidem non est sed eandem vim retinet quam verbum. Casus etiam verbi
ponitur saepe, ut Socrates fuit Subiectus vero terminus non semper
consistit in nomine. Potest enim et infinitum nomen habere, ut cum dico: Non
homo ambulat potest etiam verbum, ut cum dico: Ambulare movere est
Ergo (ut arbitror) plene monstratum est non semper subiectum nomen esse, semper
autem praedicatum in solo verbo consistere. Approbans ergo verba semper in
praedicationibus poni hoc addidit: nisi enim aut est aut fuit aut aliquid
huiusmodi sit additum aut quod idem valeat apponatur, enuntiatio non fit. Cum
enim dico: Homo est 'est' verbum in praedicatione proposui, sin vero
dixero: Homo vivit idem valet tamquam si dicam homo vivus est. Ergo non
posse sine verbo affirmationem negationemue constitui ƿ docuit per id quod ait
ETENIM HOMINIS RATIO, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI
ADDATUR, NONDUM EST ORATIO ENUNTIATIVA. Hoc enim dicere videtur: definitio
hominis est verbi gratia animal gressibile bipes et haec est ratio humanae
substantiae. Ergo haec ratio, nisi ei aut est aut erit aut fuit aut quodlibet
verbum (sicut supra dictum est) apponatur, enuntiatio non fit; neque enim verum
neque falsum est. Si enim dicam tantum animal gressibile bipes, nulla me
veritas mendaciumue consequitur. Sin autem dixero animal gressibile bipes est
vel non est, affirmatio mox negatioque conficitur, quas enuntiationes esse quis
dubitet? Sed cum de simplicibus enuntiationibus loqueretur, ait hominis
rationem id est definitionem non esse enuntiationem, nisi ei aut est aut erit
aut huiusmodi aliquid apponatur, approbans scilicet unam esse et non
multiplicem orationem definitionis humanae, cui si est aut erit aut fuit
adderetur, enuntiationem simplicem faceret. Cur vero una sit talis oratio causa
quaeritur. Neque enim ex solis duobus terminis constat id quod dicimus animal
gressibile bipes, ut quae nomina plura sunt. Quare ipse sibi institit et de sua
propositione rationem quaesivit, quam nunc dicere supersedit. Ait enim: QUARE
AUTEM UNUM QUIDDAM EST ET NON MULTA ANIMAL GRESSIBILE BIPES, NEQUE ENIM EO QUOD
PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT, EST ALTERIUS HOC TRACTARE NEGOTII, hoc scilicet
quaerens, tamquam si ita ipse ex persona sua diceret: de simplicibus
enuntiationibus omnibus loquebar deque his proposui eas praeter verbum esse ƿ
non posse et ad hanc rem probandam exemplum sumpsi definitionem hominis, cui
nisi aut est aut erit aut fuit apponeretur, enuntiationem non fieri dixi, quasi
una et non multiplex esset oratio ea per quam dicitur animal gressibile bipes,
de qua fieri posset simplex enuntiatio. Cur autem una erit oratio animal
gressibile bipes, ALTERIUS, inquit, EST HOC TRACTARE NEGOTII, cum de rebus non
de propositionibus perspiciendum est. Nam non idcirco una est oratio, quia
continve dicitur et coniuncte sibimet animal gressibile bipes. Hoc enim si ita
esset, possemus et hanc orationem, quae tam multa significat, unam dicere, si
continve proferatur, ut est: Socrates philosophus simus caluus senex Ergo
quemadmodum huiusmodi oratio sit multiplex et non una, posterius dicemus. Nunc
ergo manifestum sit hanc orationem quae dicit Socrates philosophus simus caluus
senex non esse unam sed multiplicem. Si ergo propinquitas proferendi ipsa
continuatione unam faceret orationem, posses haec quoque una esse oratio, quae
manifesto non una esse docebitur. Quare non idcirco erit una oratio ea quae
dicit animal gressibile bipes, quod propinque et continve profertur. Quae autem
causa sit ut una sit, ipse dicere distulit sed in libris eius operis, quod
*Meta ta physika* inscribitur, expediet. Theophrastus autem in libro de
affirmatione et negatione sic docuit: definitionem unam semper esse orationem
eamque oportere continuatim proferre. Illa enim una oratio esse dicitur, quae
unius substantiae designativa est. Definitio autem, ut verbi gratia hominis
animal gressibile ƿ bipes, una est oratio per hoc, quoniam unum subiectum id
est hominem monstrat. Si ergo continve proferatur et non divise, una est
oratio, et quia continve dicitur et quia unius rei substantiam monstrat; sin
vero quis dividat et orationem unam rem significantem proferendi intermissione
distriboat, multiplex fit oratio. Ut si dicam animal gressibile bipes, unam rem
mihi tota monstrat oratio et continve dicta est; sin vero dicam animal et
rursus gressibile et sub intermissione repetam bipes, multiplex fit distribute
intermissione oratio. Et rursus adversum id quaestio. Et quis hoc non iure
culpet posse eam quae una est orationem intermissione proferendi fieri
multiplicem, cum continuatio proferendi non faceret unam, quae esset multiplex
per naturam? Sicut enim in his, quae multiplices sunt naturaliter, non potest
continuatio proferendi unam facere orationem, sic quoque non debet quae est una
naturaliter oratio idcirco quod de uno subiecto dicatur fieri multiplex per
intermissionem. Sed hoc ita solvitur: nam cum dicimus animal et sub
intermissione rursus gressibile eodemque modo iterum bipes, non hoc ita
dicimus, tamquam si in unum cuncta coniuncta sins. Quocirca quoniam est quidem
animal, est rursus gressibile, est rursus bipes, quoniam plura sunt et
pluraliter dicta id est distributa, non videntur ad unum subiectum distributa
posse praedicari, sicut cum dico "Socrates philosophus caluus senex",
haec omnia non est simplex oratio, nec si continve proferatur, quod ad unam
substantiam non tendunt: accidentia enim sunt et extrinsecus veniunt. Probatur
autem neque eas orationes, quae per divisionem dicuntur, ƿ neque eas, quae non
ad unam substantiam tendunt, unas esse, hoc modo: si dicat quis animal et
rursus gressibile et iterum bipes, non unum est animal nec unum gressibile nec
unum bipes. Sin vero dixero "animal gressibile bipes" continve et
propinque, unum est, quod tria ista iuncta significant, id est homo. Convertamus
nunc animum ad eas quae plura quidem significant sed continve proferuntur, ut
cum dico "Socrates philosophus caluus senex": videtur quasi quaedam
Socratis esse definitio philosophus caluus senex sed non necesse est, si
huiusmodi Socrates fuit, omnem quicumque philosophus senex caluus est esse
etiam Socratem. In multis ergo continuatio ista valet accidere. Quocirca non
unum significat, quamquam continve proferatur. Ergo si ex omnibus unum quiddam
significetur et continve proferatur, una est oratio, ut partes quaedam rei
definitae sint ea quae in definitione ponuntur, non accidentia. Et proficit
quidem aliquid continua prolatio ad perficiendam unam orationem sed ipsa sola
non sufficit, nisi unum quoque subiectum sit. Atque ideo dixit Aristoteles
animal gressibile bipes non idcirco esse unam orationem, quod propinque
dicatur. Nam neque sufficit ad constituendam unam orationem propinquitas
proferendi nihilque prohiberet, quae naturaliter essent multiplices, eas
continve et propinque prolatas unas videri. Sed huius rei rationem Aristoteles
ponere distulit. Sensus ergo huiusmodi est: NECESSE EST, inquit, OMNEM
ENUNTIATIVAM ORATIONEM EX VERBO ESSE VEL CASU. ETENIM HOMINIS RATIO, quae et
ipsa quoque oratio est, SI NON AUT EST AUT ERIT AUT FUIT AUT ALIQUID HUIUSMODI
ILLI ADDATUR, NONDUM EST enuntiatio. Hoc vero in solis simplicibus enuntiationibus
evenit, in his autem quae coniunctione unae sunt (ut supra ait) non omnino est.
Cum enim dico dies est, vis tota in verbo est; si autem cum coniunctione
proferam: Si dies est, lux est tota vis in coniunctione consistit, id est
'si'. Veritatis enim aut falsitatis rationem sola coniunctio tenet, quae
conditionem proponit, cum dicit "Si dies est, lux est": si enim illud
est, illud evenit. Igitur in coniunctione omnis vis huiusmodi propositionis
est, omnis autem simplex propositio totam vim in verbo habet positam. Et
quemadmodum in his, quae hypotheticae vel conditionales dicuntur, coniunctiones
propositionis vim tenent, sic in simplicibus propositionibus praedicatio vim
optinet, unde et Graece quoque tales propositiones praedicativae dicuntur,
scilicet quae simplices sunt, quod in his totam propositionem optineat
praedicatio. Atque ideo Aristoteles ait ex verbo vel casu fieri simplicem
enuntiationem. Nam praeter id quod totam continet propositionem praedicativam
scilicet, id est praeter praedicationem, enuntiatio non fit. Unde est ut
negatio quoque non ad subiectum sed ad praedicatum semper aptetur. Nam cum
dico: Sol oritur non est huius negatio: Non sol oritur sed illa
quae est: Sol non oritur Atque ideo negatio ad subiectum posita non facit
contrariam propositionem, ad praedicatum vero contrariam reddit. Recte igitur
Aristoteles de subiecto quidem nihil locutus est. Non enim praedicativam
propositionem subiectus terminus tenet sed tantum praedicatio, quae totam
enuntiationem propria virtute confirmat. EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE
UNUM SIGNIFICAT VEL CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL
INCONIUNCTAE. Hinc monstratur quoniam tum cum dixit: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO, primam non eum de ea oratione dixisse,
quae naturaliter una est sed de affirmatione. Alioquin hic quoque repetens ita
dixisset: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT. Sed
quoniam non ita dixit, manifestum est quod dudum ait primam non ad orationem,
quae praeter coniunctionem una est, rettulisse sed ad affirmationem, quam
negatione priorem esse constaret. Sed hoc iam superius dictum est. Quid autem
sibi velit haec enumeratio, paucis expromam multas enim confusiones multosque
in orationibus errores hic locus optime intellectus veraciterque perceptus
sustulit. Et est haec expositio quam nullus ante Porphyrium expositorum vidit.
Non est idem namque unam esse orationem et multiplicem, quod simplicem et
compositam, et distat una a simplici, distat etiam multiplex a composita. Est
ergo una oratio quae unum significat, multiplex autem quae non unum sed plura.
Fit autem hoc in huiusmodi orationibus, ut cum dico: Cato philosophus est
Haec oratio non est una: non enim unum significat potest enim monstrare et
Catonem Uticensem esse ƿ philosophum, potest etiam ostendere et Catonem
Censorium oratorem esse philosophum. Qua in re non una est oratio atque idcirco
in Uticensi quidem Catone vera est, in oratore vero falsa. Huiusmodi ergo
orationes multas vocamus. Sin vero unum significet, ut cum dicimus: In charta
scribitur illam dicimus unam. Ergo una quae sit vel multiplex oratio, ex
his intellegitur quae significant. Si enim unam significat rem, una est, si
multas, multiplex. Simplices autem et compositae orationes non ad
significationem sed ad terminos ipsos dictionesque, quae in propositionibus
sumuntur, referendae sunt. Et est quidem simplex oratio enuntiativa, quae ex
solis duobus terminis constat, ut est: Homo vivit Sive autem his
propositionibus omnis addatur, ut est: Omnis homo vivit sive nullus, ut:
Nullus lapis vivit sive aliquis, ut: Aliquis homo vivit quoniam
termini ipsi duo sunt, simplex vocatur propositio. Composita vero, si ultra
duos terminos enuntiat, ut est: Plato philosophus in lycio ambulat hic
enim quatuor sunt termini, vel si tres sint, ut: Plato philosophus
ambulat Hae quoque, si eis omnis aut nullus aut aliquis addatur, eodem
modo compositae sunt. Ergo una vel multiplex oratio intellegitur, si unum vel
multa significent, et de propria semper significatione iudicantur. Simplex
autem et composita non ex significatione sed ex verborum vel nominum
pluralitate cognoscitur. Si enim ultra duos terminos habet propositio,
composita est, sin duos tantum, simplex. Si ergo semper quae ƿ simplex oratio
est, id est quae duobus terminis constat, unam tantum significantiam retineret,
indifferenter dici posset una oratio et simplex (eadem enim una esset, quae
etiam simplex) sed quoniam non omnis simplex unum significat, non omnis simplex
una est. Potest ergo fieri ut simplex quidem sit propositio, multae tamen
orationes: simplex quidem ad compositionem dictionum, multae vero ad
significationem sententiarum. Quare erit in hoc gemina differentia, ut unam
dicamus simplicem unamque orationem, alteram simplicem et plures orationes. Rursus
si omnes compositae orationes plures etiam res significarent, indifferenter
diceremus multiplicem et compositam; sed quoniam fieri potest ut propositio
aliquotiens quidem constet ex numerosis pluribusque terminis quam sunt duo,
unam tamen sententiam monstret, potest fieri ut composita quidem sit, una tamen
oratio sit significatione, composita dictione, ut est animal rationale mortale
mentis et disciplinae capax: haec quidem plura sunt sed his una subiecta
substantia est id est homo, quare una quoque sententia. Sin vero quis dicat:
Socrates et ambulat et loquitur et cogitat multa sunt. Diversa enim sunt
quod ambulat et quod loquitur et quod cogitat. Quare erit aliquando composita
quidem oratio, una tamen. Sed quoniam composita oratio aliquotiens quidem
continve sine coniunctione dicitur, aliquotiens coniunctione copulatur, fiunt
hinc quatuor differentiae. Est enim una oratio composita ex terminis
continuatim dictis et sine coniunctione unam sententiam monstrans, ut est:
ƿAnimal rationale mortale mentis et disciplinae perceptibile. Haec enim oratio
composita quidem est ex multis terminis sed coniunctionem non habet (nam quod
dictum est mentis et disciplinae perceptibile, haec coniunctio quae est et
nullam in tota propositione vim optinet: neque enim coniungit propositionem sed
artem addit, cuius susceptibilis homo esse videatur) et habet unam sententiam
subiectam, quod est homo. Alia vero est composita ex terminis nulla
coniunctione copulatis multiplex et non unam significans propositionem, ut est:
Plato Atheniensis philosophus disputat Aliud enim est esse Platonem,
aliud esse philosophum, aliud Atheniensem, aliud disputantem, et haec coniuncta
unum aliquid non faciunt quasi substantiam. Quare haec multiplex est sed eam
manifestum est nulla coniunctione copulari.Alia vero est composita ex
propositionibus inconiunctis multiplex, ut est: Iuppiter optimus maximus est,
Iuno regina est, Minerua dea sapientiae est Quas si quis sub unum
continveque proferat, plures quidem propositiones sunt, et oratio multiplex sed
coniunctione carent. Alia vero est composita vel ex terminis vel ex
propositionibus coniunctione copulatis multiplex et multa significans. Et ex
terminis quidem composita, ut si quis dicat: Et Iuppiter et Apollo dii
sunt ex propositionibus autem coniuncta multa significans est, ut si quis
dicat: Et Apollo uates est et Iuppiter tonat Est autem praeter has alia
composita propositio ex propositionibus coniunctione coniuncta ƿ unam
significans orationem, ut cum dico: Si dies est, lux est Duae enim
propositiones, quae sunt istae "dies est", "lux est", si
coniunctione copulantur. Sed haec oratio non significat multa. Neque enim diem
esse et lucem proponit sed si dies est, lucem esse. Quocirca consequentiam quandam
significat, non exstantiam propositionis. Non enim dicit utrasque esse sed si
una est, aliam consequi, quod utrumque in unam quodammodo intellegentiam
congruit. Sed hanc Porphyrius propositionem extrinsecus ponit, idcirco quod
plura significare videbatur (ipsa enim propositionum pluralitas multitudinem
simulat significationum) sed (ut dictum est) non plures significat res sed unam
consequentiam. Compositarum igitur et unam rem significantium propositionum
duplex modus est. Aut enim est ex terminis inconiunctis unam rem significans
composita oratio, ut: Animal rationale mortale est aut ex propositionibus
composita et coniunctione copulata imaginem quidem emittens plura significandi,
unam vero rem significans oratio, ut si dicamus: Si dies est, lux est Cum
ergo haec sit distributio compositarum et simplicium orationum, duplici modo
unae orationes sunt et duplici multae, simplici autem inconpositae et simplici
compositae. Et uno quidem modo una oratio dicitur cum aliqua coniunctione
copulatur, alio vero cum unam rem significat; rursus uno modo dicitur multiplex
ƿ oratio cum sine coniunctione est, alio vero cum plura significat. Atque hoc
est quod ait: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE. Est
enim (ut dictum est) dupliciter una oratio: vel quando cum coniunctione est,
vel cum unam rem significat. Multiplex autem oratio est vel quae multa
significat, vel quae coniunctione non iungitur. Multas enim orationes vocavit
eas quae sint multiplices et vel significationis pluralitatem teneant vel
praeter coniunctiones sint. Quod autem ait vel inconiunctae, totum complexus
est. Multiplex enim est propositio vel si fuerit incomposita, quemadmodum est:
Cato philosophatur multiplex etiam vel si fuerit composita ex terminis
praeter coniunctionem, ut est: Plato Atheniensis in lycio disputat vel si
composita sit ex propositionibus praeter coniunctionem, quemadmodum est: Homo
est, animal est Cur autem cum dixit PLURES AUTEM QUAE PLURA addit ET NON UNUM?
Hoc est quod sunt quaedam quae plura significent in sermonibus, unum tamen in
tota compositione demonstrent, ut est animal rationale mortale. Haec enim omnia
multa significant (aliud enim est animal, aliud rationale, aliud mortale) sed
totum simul unum est, quod ƿ est homo. Cum autem dico: Socrates Atheniensis
philosophus et singula plura sunt et omnia simul plura nihilominus sunt.
Haec enim accidentia sunt et nullam substantiam informant. Atque haec quidem
dixit de orationibus quae vel coniunctione unae essent vel significatione, et
rursus de multis quae vel praeter coniunctionem multae essent vel
significatione multiplici. Quae vero de simplicibus atque compositis posterius
dixerit, cum ad illum locum expositio venerit, explicabitur. Nunc autem
revertamur ad ordinem. Igitur quoniam supra dixerat simplicem propositionem,
quam categoricam Graeci dicunt, nos praedicativam interpretari possumus, semper
verbi praedicatione constitui, non autem semper nomine subiecto, quod
aliquotiens quidem vel infinitum nomen vel casus nominis vel verba subiecta
sunt: cum ergo dictionibus simplicibus constitui diceret simplicem orationem et
affirmationem negationemque orationes esse constaret, manifestum fecit
affirmationem et negationem dictione constitui et formari, ita quidem ut affirmationem
et negationem semper sola verbi dictio praedicata, non autem semper nominis
dictio subiecta perficeret. Cum igitur haec ita proposuisset, nunc quid sit
dictio, quae praedicativas id est simplices propositiones format, exponit
dicens: NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA. Quod ideo ait DICTIO SIT SOLA,
quod sunt quaedam dictiones simul etiam affirmationes vel imperfectae
orationes, quod supra iam dictum est. Cur autem verbum et nomen solae sint
dictiones monstrat: QUONIAM NON EST DICERE SIC ALIQUID SIGNIFICANTEM ƿ VOCE
ENUNTIARE, VEL ALIQUO INTERROGANTE VEL NON SED IPSUM PROFERENTEM. Sensus
huiusmodi est: enuntiativa propositio his maxime duobus formatur: per propriam
naturam atque substantiam et per eius usum atque tractatum. Et natura quidem
ipsius est, ut in ea veritas inveniatur aut falsitas, usus autem cum aliquid
aut interrogando proponitur et respondetur, ut utrum anima immortalis est, aut
certe cum aliquis per suam sententiam enuntiat atque profert, ut si qui dicat
hoc ipsum ex propria voluntate: anima immortalis est. Unde definitio quoque
enuntiationis una quidem naturae atque substantiae talis redditur: enuntiatio
est oratio, in qua verum falsumue est. Ex usu vero eius atque actu enuntiativa
oratio est, quam interrogantes proponimus, ut verum vel falsum aliquid
audiamus, ex nostra vero prolatione, quam proponentes verum aliquid falsumue
monstramus. Ergo cum omnis enuntiativa oratio aut in interrogatione posita sit
aut in spontanea prolatione et in utrisque enuntiationis natura et substantia
illa versetur, ut sive in interrogatione sit posita cum responsione coniuncta
verum habeat vel falsum, sive per se prolata utrumlibet retineat: dictiones,
inquit, vel alio interrogante vel quolibet proferente et sponte dicente verum
falsumue non continent. Si enim quis dicat interrogans "Socratesne
disputat?" alius respondeat "Disputat", hoc quod respondit
"Disputat" si cum tota interrogatione iungatur, potest habere
intellectum verum falsumue significantis orationis, sin vero per se
intellegatur disputat, quamquam alio ƿ interrogante responderit, vero tamen
falsoque relinquitur. Similiter etiam si quis dicat "Socrates" vel
"Ambulat" nullo interrogante sed ipse proferens, nec verum aliquid
nec falsum designat. Ergo verba et nomina dictiones solum sunt, quoniam et
simplices sunt (erant enim aliae quaedam dictiones in orationibus verbisque
compositis sed nondum perfectae sententiae) quoniamque neque verum neque falsum
vel alio interrogante vel quolibet sponte proferente significant. Erant enim
aliae quaedam dictiones quae et alio interrogante et quolibet sponte proferente
verum falsumue retinerent, in his scilicet quae erant affirmationes aut
negationes. Quocirca sensus huiusmodi est, ordo autem verborum sese sic habet:
NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA, quoniam non possumus dicere significantem
aliquid id est verbo vel nomine enuntiare. Non enim possumus dicere quoniam,
quisquis verbo vel nomine significat aliquid, ille enuntiat, VEL ALIQUO
INTERROGANTE VEL NON SED IPSUM PROFERENTEM, tamquam si sic diceret: verba ipsa
et nomina dictiones solae sunt, quoniam verbis et nominibus significantem
hominem aliquid non possumus dicere, quoniam enuntiat quidquam, sive eum
aliquis interroget, sive ipse sponte proferat simplicem dictionem. Enuntiare
autem est orationem dicere quae verum falsumque designat. HARUM AUTEM HAEC
QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ƿ ALIQUO,
HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM COMPOSITA. Quoniam
superius de unis orationibus atque pluribus dixit et unam quidem posuit, quae
aut coniunctione una esset secundum prolationem aut significatione secundum
propriam naturam, plures vero quae aut coniunctione carerent aut multa
significatione sua complecterentur, quoniam quidem aliud erat una oratio, aliud
simplex, aliud composita, aliud plures, post illa ad simplicem compositamque
reuertitur dicens simplicem esse orationem enuntiativam quae duobus terminis
continetur, quorum unum subiectum est, alterum praedicatur. Quod vero ait HARUM
AUTEM, enuntiativarum scilicet orationum dixit, quarum HAEC QUIDEM SIMPLEX EST
ENUNTIATIO, et quae simplex est enuntiatio, ipse proposuit dicens UT ALIQUID DE
ALIQUO, subaudiendum est praedicemus, ut sit hic sensus: harum autem enuntiativarum
orationum est simplex enuntiatio, si aliquid unum de uno aliquo praedicemus, ut
si dicam: Plato disputat de aliquo Platone aliquid id est disputat
praedicavi. Et haec simplex est enuntiatio, idcirco quoniam duobus terminis
partibusque coninugitur. Si qua vero plures habuerit terminos et eius partes
duorum terminorum multitudinem egrediantur, illae compositae orationes dicuntur
et est enuntiatio composita huiusmodi: Si dies est, lux est Dies est enim
et lux est duae sunt simplices enuntiationes, quae coniunctae unam compositam
perfecerunt. Atque hoc est quod ait: HAEC ƿ AUTEM ID EST ALIA ORATIO EX HIS
CONIUNCTA id est ex simplicibus enuntiationibus VELUT ORATIO QUAEDAM IAM
COMPOSITA est. Haec enim non simplex est oratio. Simplex enim oratio solas
dictiones duas habet in partibus, composita vero etiam orationes, sicut haec
quam supra proposui. Est ergo hic ordo quem ipse confudit: prius enim de
affirmatione et negatione, quae prima esset, quae posterior, expedivit; dehinc
de unis orationibus et pluribus dixit, postremo de simplicibus atque
compositis. Sed quoniam quaedam in medio permiscuit, ea paululum differentes
directam sententiae seriem continuavimus longum Aristotelis hyperbaton partium
coniunctione recidentes. Neque enim simile videatur quod ait: EST AUTEM UNA
PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO; ALIAE VERO CONIUNCTIONE
UNAE et rursus cum dicit: EST UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE VEL CUM
RURSUS ADDIT: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE
ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO IAM
COMPOSITA sed illud quidem prius quod dixit EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO ad hoc rettulit, ut priorem
affirmationem esse monstraret, posteriorem vero negationem (ait enim DEINDE
NEGATIO, unde quod ait PRIMA ad affirmationem ponendum est), quod vero secutus
est paulo post: EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA ƿ QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL
CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE ad hoc
rettulit, ut doceret quas unas esse orationes putari oporteret (expediens aut
quae unum significarent aut quas coniunctio unas faceret) quas plures (aut quae
multa in significatione retinerent aut quarum corpus nulla esset coniunctione
compositum); quod vero postremo addit: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST
ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS
CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM COMPOSITA ad simplices rettulit orationes
atque compositas, simplices dicens duobus solis terminis iunctas, compositas,
quae ex simplicibus orationibus enuntiativis coniungerentur: ut sit totus ordo
hoc modo: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO et
rursus intermissis quae sequuntur hoc subiciatur: EST AUTEM UNA ORATIO
ENUNTIATIVA QUAE UNUM SIGNIFICAT VEL CONIUNCTIONE UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA
ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE et post hoc intermissis quoque sequentibus hoc
sequatur: HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX EST ENUNTIATIO, UT ALIQUID DE ALIQUO
VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA VELUT ORATIO QUAEDAM IAM
COMPOSITA, tamquam si sic diceret: prima quidem inter enuntiationes oratio
affirmativa est, secunda vero negatio. Affirmationum autem et negationum una
oratio est, quae unum significat vel quae coniunctione una est, multiplex
autem, quae multa significat ƿ vel quae coniunctione non iungitur. Harum quoque
simplex est, quae duobus terminis constat, UT ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB
ALIQUO; alia vero composita, quae ex simplicibus affirmationibus iungitur. Quod
autem dicit ALIQUID DE ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO tale est: aliquid enim de
aliquo affirmationem sign!ficat, ut cum dico: Socrates disputat de aliquo
Socrate aliquid id est disputat praedicavi et fit affirmatio. Si autem dicam:
Socrates non disputat a Socrate disputationem seiunxi et ab eo abstuli et
hoc est negatio. Affirmatio enim de alia re aliam rem praedicat eique
coniungit, negatio vero a qualibet re quamlibet rem praedicando tollit. Ergo
hoc quod ait ALIQUID DE ALIQUO, affirmationem simplicem significavit; quod
dixit ALIQUID AB ALIQUO, simplicem negationem. EST AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX
SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA
SUNT. AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO, NEGATIO VERO ENUNTIATIO
ALICUIUS AB ALIQUO. Postquam de multis atque unis necnon simplicibus
compositisque enuntiationibus expedivit, enuntiationem simplicem tractat et eam
definitione concludit dicens vocem eam esse significantem aliquid esse vel non
esse. Quod ergo ait vocem eam esse, ad genus rettulit, quod significativam ad
ipsius differentiam vocis, quod DE EO QUOD ESSET AUT NON ESSET ALIQUID, ad
significatarum rerum rursus differentiam ƿ rettulit. Habet enim secundum ipsam
vocem qua profertur, ut significet quiddam, quid autem significet aut circa
quid designationem enuntiatio teneat, ad differentiam significativarum pertinet
vocum. Ita enim dictum est, tamquam si diceret: non omnia enuntiatio significat
sed esse aliquid aut non esse. Est ergo enuntiatio simplex vox significativa de
eo quod est esse aliquid vel non esse, id est omnis enuntiatio aut affirmatio
est aut negatio. Esse enim ponit affirmatio non esse negatio. Sed quanta
definitionem brevitate constrinxit, quidam non videntes in errorem stolidum
falsitatis abducti sunt. Contendunt igitur affirmationis et negationis non esse
enuntiationem genus. Nam si haec, inquiunt, definitio est enuntiationis, omnis
autem generis definitio propriis speciebus accommodari potest (omne enim genus
univoce de speciebus propriis praedicatur), dubium non est quin haec quoque
definitio enuntiationis, si enuntiatio genus est, affirmationi negationique
conveniat, si tamen eius species hae sunt. Sed quis umquam dixerit affirmationi
convenire hanc definitionem, quae dicit vox significativa de eo quod est
aliquid esse vel non esse? Neque enim fieri potest, ut affirmatio vox
significativa sit de eo quod est esse et non esse sed tantum de eo quod est
esse. Negatio rursus non de eo quod est esse et de eo quod est non esse sed
tantum de non esse, numquam etiam de esse. Interimit enim semper negatio,
iungit affirmatio atque constituit. Quare si haec definitio enuntiationis ad
affirmationem negationemque non potest praedicari, affirmatio et negatio
enuntiationis species non sunt. Qui mihi nimium videntur errare: quasi vero
quidquam uetet utrasque ƿ affirmationem et negationem simul eadem definitione
concludere. Possum enim dicere: affirmatio et negatio est vox significativa de
eo quod est esse aliquid vel non esse, ut vox significativa utrisque communis
sit, de eo quod eat esse affirmationis solius, de eo quod est non esse solius
sit negationis. Sed nihil potuit fieri brevius, nisi ut in eadem definitione et
enuntiationis naturam constitueret et ipsius faceret divisionem. Tamquam enim
si ita dixisset: enuntiatio est vox significativa in qua verum falsumque
signatur, huius autem una species affirmativa est, alia negativa, ita ait:
ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST. Nam quod
dixit: DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST tale est ac si diceret: quae verum
falsumque demonstrat. Omne enim quod esse ponit aliquid, ut si dicam: Dies
est vel non esse, ut si dicam: Dies non est verum falsumque
demonstrat. Si ergo aliquid ponatur esse aut non esse, in eo veritas et
falsitas invenitur. Est igitur ita hoc quod ait vocem esse significativam DE EO
QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, tamquam si diceret: est enuntiatio vox
significativa verum falsumque significans. Significatio namque de eo quod est
esse vel non esse aliquid veri falsique demonstratio est. Sed in eadem
definitione species admirabili brevitate partitus est. Tamquam enim si diceret:
vox significativa est enuntiatio, in qua verum falsumue demonstratur sed una
eius pars affirmativa est, alia negativa, ita ait DE EO QUOD EST ALIQUID VEL
NON EST. Significatio enim de eo quod est aliquid affirmatio est, de eo vero
quod non est negatio. Ita id quod ait designativam ƿ esse vocem enuntiationem
DE EO QUOD EST ALIQUID AUT NON EST utrumque una colligit intellegentia. Hoc
enim quod dixit DE EO QUOD EST ALIQUID AUT NON EST utrumque significat et veri
falsique demonstrationem et affirmationis negationisque divisionem. Sed
Alexander a propria sententia non desistit nec alio quam caeteri tenetur
errore. Ait enim hic quoque apparere non esse genus enuntiationem affirmationis
et negationis, quoniam ita in definitione enuntiationis affirmatione et
negatione ut partibus usus est. Omne autem compositum atque omne aequivocum vel
suis partibus vel suis significatis definiri potest, ut si quis ternarium
numerum definire volens dicat: ternarius numerus est qui ex uno duobusque
coniunctus est, vel si quis hominem definire volens dicat: homo est aut animal
rationale mortale aut huius coloribus vel metallo facta simulatio: ita nomen
aequivocum ex his, quae ipsum nomen aequivocum designabat, ostensum est. Hic
ergo eodem modo: ENUNTIATIO, inquit, EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST
ALIQUID VEL NON EST, tamquam si diceret: enuntiatio est vox aut affirmativa aut
negativa: in eundem scilicet errorem labens nec videns quemadmodum una
definitione et divisionem fecerit et naturam enuntiationis ostenderit. Sed hanc
expositionem (quod adhuc sciam) neque Porphyrius nec ullus alius commentatorum
vidit. Aspasius etiam consentit Alexandro. Dicit enim Alexander eodem modo hic
definisse Aristotelem enuntiationem, sicut alibi quoque id est in resolutoriis.
Illic enim ita propositionem, quod est enuntiatio, definitione ƿ conclusit
dicens: PROPOSITIO ERGO EST ORATIO AFFIRMATIVA VEL NEGATIVA ALICUIUS DE ALIQUO.
Idem quoque Aspasius sequitur. Porphyrius autem sic dicit: admirabilem esse
subtilitatem definitionis. Ex sua enim vi affirmationis et negationis
enuntiatio definita est, ex terminis vero ipsa affirmatio atque negatio.
Affirmatio namque in duobus terminis constans aliquid alicui inesse significat,
totam autem vim ipsius esse aliquid adnuere. Negatio quoque aliquid alicui non
inesse significat sed tota vis ipsius est abnuere atque disiungere. Vel rursus
affirmatio aliquid alicui inesse designat sed vis ipsius tota ponere aliquid
est (cum enim aliquid alicui inesse demonstrat ponit aliquid), rursus negatio
quidem aliquid alicui non inesse declarat sed tota vis eius auferre est ergo
nunc, inquit, enuntiationem ex tota vi affirma tionis negationisque definivit
dicens: ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST.
Hoc autem ad negationis pertinet affirmationisque vim, tamquam si diceret:
enuntiatio est vox significativa quae ponit aliquid aut tollit, quae propriae
virtutes sunt affirmationis et negationis. Si enim ita dixisset: enuntiatio est
de eo quod est aliquid alicui vel non est; tunc ex terminis affirmationis et
negationis enuntiationem definisse videretur; cum autem dicit DE EO QUOD EST
ALIQUID VEL NON EST, de tota utrarumque vi determinat. In hac enim affirmatione
quae est: Dies est aliquid alicui secundum ƿ terminos adesse monstravi
(est enim diei applicui) sed tota huius propositionis vis est aliquid esse
declarare; rursus cum dico: Dies non est aliquid alicui non esse pronuntio
sed tota eius vis est non esse dicere. Quare manifestum est secundum Porphyrium
ex tota vi affirmationis et negationis enuntiationem esse descriptam, ex suis
vero terminis ipsam affirmationem et negationem. Ait enim AFFIRMATIO VERO EST
ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO in affirmationis definitione genus sumens.
Enuntiatio enim (ut dictum est) genus et affirmationis et negationis, quod ipse
Aristoteles clarius demonstrat, qui in utrarumque definitionem enuntiationis
nomen adscripsit dicens: AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO. Hoc enim rettulit ad
genus, quod vero addidit alicuius de aliquo reduxit ad terminos. In simplici
enim affirmatione aliquid de aliquo enuntiando praedicatur, ut in eo quod est:
Dies est esse diem. Negatio quoque ita definita est: ENUNTIATIO ALICUIUS
AB ALIQUO, quantum ad enuntiationem rursus a genere, quantum alicuius ab aliquo
rursus ad terminos. In hac enim negatione quae est: Dies non est esse a
die enuntiando tollimus. Sed ut non solum praesentis temporis enuntiationem
definisse videretur, addidit enuntiationis definitionem de aliis quoque
temporibus intellegi. Ait enim: ENUNTIATIO EST VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST
ALIQUID VEL NON EST adiecitque QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA SUNT. Divisa enim
sunt tempora in tribus. Omne enim tempus aut futurum est aut praesens aut
praeteritum aut ex his mixtum. Enuntiatio ergo est vox significativa
significans aut esse aliquid ƿ aut non esse sed quoniam hoc praesens tempus
designat, non solum de praesenti, inquit, loquimur sed etiam de his temporibus
quae dividuntur, ut hoc esse et non esse et in futurum veniat et in
praeteritum, ut aliquotiens sio esse et non esse significet id est sic ponat
atque auferat enuntiatio, ut et praesens tempus ponat et auferat, ut est:
Socrates est Non est Socrates et praeteritum ponat et auferat, ut est:
Socrates fuit Socrates non fuit eodem modo futurum: Socrates erit
Socrates non erit Ergo in his omnibus temporibus secundum esse aliquid
vel non esse id est secundum ponere et auterre tota enuntiationis vis est. Hoc
ergo est quod ait DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA
DIVISA SUNT, tamquam si diceret: de eo quod est aliquid vel non est vox
enuntiativa significat vel in praesens vel in futurum vel in praeteritum
quemadmodum ipsa tempora dividuntur. Cur autem talis ordo fuerit definitionis,
paucis absolvam. Prius enim de nomine, post de verbo, hinc de oratione, rursus
de enuntiatione, dehinc de affirmatione, postremo de negatione disseruit. Omne
compositum suis partibus posterius est, omne genus suis partibus prius: ergo in
compositis partes toto priores sunt, in generibus et speciebus partes toto
posteriores. Rursus in compositis totum partibus posterius, in speciebus et
generibus totum partibus prius est. Ergo quoniam verba et nomina neque
affirmationis neque negationis neque enuntiationis neque orationis species
erant sed quaedam horum omnium partes, quibus haec omnia iungerentur, oratio
autem genus enuntiationis, enuntiatio ƿ affirmationis et negationis, affirmatio
prior negatione, scilicet secundum prolationem, sicut ipse testatus est: ergo
quoniam haec omnia et oratio et enuntiatio et affirmatio et negatio verbis et
nominibus coniunguntur, his omnibus nomina et verba priora sunt. Nomine autem
res aut per se subsistens aut tamquam per se subsistens significatur, verbo
vero accidens designatur et velut alii accidens, quod ex supra dictis plenum
est. Quod autem per se consistit prius est: ergo id quod nomen significat: quam
id quod verbum: quare verbo prius est nomen. Ergo quoniam nomen et verbum
oratione, enuntiatione, affirmatione et negatione priora sunt (partes enim
priores sunt his quae componuntur), iure haec ante omnia definita sunt. Quoniam
vero nomen prius est verbo, prius nomen, postea vero definitum est verbum. Sed
quia omne genus speciebus suis prius est, post haec id est nomen et verbum
orationem definitione descripsit, quae et proximum enuntiationis genus esset et
superius affirmationis et negationis; post orationem vero enuntiationem, quae
cum sit species orationis, affirmationis tamen et negationis esset genus; post
enuntiationem vero affirmationem, quae quamquam negation) aequaeua species
esset secundum genus proprium id est enuntiationem, in prolatione tamen prior
esset, ut ipse supra iam docuit dicens: EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO ENUNTIATIVA
AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO. Sed quoniam superius nobis dictum ƿ est has eum
quinque res definire velle: quid sit dictio, quid enuntiatio, quid affirmatio,
quid negatio, quid contradictio, dictionem quid sit ostendit per id quod ait:
NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA, enuntiationem vero per id quod ait: EST
AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST ALIQUID VEL NON EST,
QUEMADMODUM TEMPORA DIVISA SUNT, affirmationem vero EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE
ALIQUO; negationem quoque definivit dicens: NEGATIO VERO ENUNTIATIO ALICUIUS AB
ALIQUO. Restat ergo de contradictione disserere. Quid sit ergo contradictio
ipse persequitur dicens: QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE ET QUOD EST NON ESSE ET
QUOD NON EST ESSE ET QUOD EST ESSE ET QUOD NON EST NON ESSE, ET CIRCA EA QUAE
SUNT EXTRA PRAESENS TEMPORA SIMILITER OMNE CONTINGIT QUOD QUIS AFFIRMAVERIT
NEGARE ET QUOD QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE: QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM OMNI
AFFIRMATIONI EST NEGATIO OPPOSITA ET OMNI NEGATIONI AFFIRMATIO. ET SIT HOC
CONTRADICTIO, AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE. Expeditis omnibus, quae sese
explicaturum esse promiserat, nunc ad reliquam contradictionem ordine venit
eamque ab affirmationibus negationibusque repetit dicens omnibus
affirmationibus posse proprias negationes opponi et omnibus negationibus
proprias ƿ rursus ex adverso affirmationes posse constitui. Hoc autem hinc
sumitur: quoniam novimus alias res esse, alias non esse et quoniam nos ipsi
dicere possumus et sentire alias res esse, alias non esse, ex his quatuor
enuntiationes fiunt, geminae contradictiones. Si quis enim id quod est dicat
non esse, ut si vivente Socrate dicat: Socrates non vivit quod est negat
et erit negatio false; rursus si quis id quod non est esse confirmet, ut si non
vivente Socrate dicat: Socrates vivit haec rursus affirmatio falsa est;
si quis etiam id quod est esse enuntiatione constituat, ut si vivente Socrate
dicat: Socrates vivit uera erit affirmatio; sin vero quod non est esse
negaverit, est negatio vera, ut si quis non vivente Socrate dicat: Socrates non
vivit Ex his igitur id est ex affirmatione vera et negatione falsa et
rursus ex negatione vera et affirmatione falsa quatuor quidem sunt
enuntiationes sed in duabus affirmatio, in duabus negatio continetur,
contradictiones vero duae. Hoc est enim quod ait: QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE
ET QUOD EST NON ESSE, falsam enuntiationem negationis ostendit; quodque addidit
ET QUOD NON EST ESSE, falsam affirmationem in enuntiatione proposuit. Illud
quoque quod dixit ET QUOD EST ESSE, enuntiationem designat, qua id quod est
esse vera affirmatione profertur; amplius quod ait ET QUOD NON EST NON ESSE,
verae negationis specimen dedit. Quare si et quod est vere potest dici esse et
idem quod est falso potest praedicari non esse et id quod non est vere potest
enuntiari non esse et id quod non est falso esse poterit ƿ affirmari,
manifestum est omnem affirmationem habere aliquam contradictionem negationis
oppositam et omnem rursus negation em affirmationis oppositionem facere
contradictionem. Etenim si omne quod quis affirmat negari poterit et quod quis
negat poterit affirmari, quis dubitet nec affirmationem posse constitui cui non
negatio contradicat nec negationem cuius nulla affirmatio valeat inveniri?
Omnis igitur affirmatio negationem et negatio habet oppositam affirmationem:
est igitur CONTRADICTIO AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE. Quid autem sit
oppositio posterius dicendum est aut quid sit contradictio post diligentissima
ratione monstrabo. Quod autem ait ET CIRCA EA QUAE SUNT EXTRA PRAESENS TEMPORA
tale est tamquam si diceret: sicut affirmatio et negatio in praesenti tempore
fieri potest, ita etiam vel in praeterito vel in futuro. Nam sicut potest id
quod est esse constitui, ita potest id quod fuit fuisse proponi et id quod
futurum est in spem futuri temporis affirmari, ut cum dicimus: Socrates fuit
Sol aestate in cancro futurus est Eodem ergo modo et de futuro et
praeterito affirmatio et negatio constituitur, quemadmodum de praesenti.
Futurum autem et praeteritum extrinsecus est et praeter praesens tempus: illud
enim veniet, illud recessit. Recte igitur etiam CIRCA EA QUAE SUNT EXTRA
PRAESENS TEMPORA dixit huiusmodi posse affirmationes negationesque evenire.
Circa enim praeteritum et futurum, quod est extrinsecus a praesenti tempore,
SIMILITER OMNE CONTINGIT (ut ipse ait) QUOD QUIS AFFIRMAVERIT NEGARE ET QUOD ƿ
QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE. Unde fit ut in omnibus temporibus illud constet omni
affirmationi posse opponi negationem omnique negation) oppositam affirmationem
posse constitui. Nunc autem qualis debeat sumi oppositio in affirmatione et
negatione demonstrat. Hoc enim est contradictio affirmatio et negatio
oppositae. Quod si hae oppositae constitnunt contradictionem, qualis in his
debet esse oppositio quae contradictionem constituit recte persequitur. DICO
AUTEM OPPONI EIUSDEM DE EODEM, NON AUTEM AEQUIVOCE ET QUAECUMQUE CAETERA TALIUM
DETERMINAMUS CONTRA SOPHISTICAL IMPORTUNITATES. Cum duobus terminis simplex
propositio constet et unus subiectus sit, alius praedicetur, subiectus autem:
sit qui primus dicitur, praedicatus vero qui posterius, dicit illam oppositione
affirmationem et negationem integram constituere contradictionem, quae idem
subiectum habeant, idem etiam praedicatum, ut neque subiectum neque praedicatum
plura significet. Alioquin non erit contradictio nec aliqua oppositio. Ut cum
dico: Socrates albus est et alius dicit: Aethiops albus non est
haec affirmatio atque negatio non sunt oppositae, idcirco quia est aliud
subiectum et idem praedicatum. In affirmatione enim "Socrates" subiectus
fuit, in negatione Aethiops. Rursus cum dico: Socrates albus est et alius
dicit: Socrates philosophus non est nec haec rursus negatio contra
affirmationem retinet oppositionem, ideo quia aliud praedicatum in utrisque
proponitur. ƿ In affirmatione enim 'album' praedicatum est ad Socraten, in
negatione philosophus. Quod si utraque sint diversa, multo magis nulla. Fit
oppositio: ut cum dico: Socrates philosophus est si respondeat alius:
Plato Romanus non est hic neque idem subiectum est neque idem praedicatum
et plus istae diversae sunt et nulla contra se oppositione oppositae atque ideo
possunt utraeque esse verae et si ita contingit utraeque falsae necnon etiam
una vera, una falsa. Quae enim se non perimunt, nihil eas impedit aut utrasque
falsas aut utrasque veras aut unam veram, falsam aliam reperiri. Quare quorum
vel aliud subiectum est vel aliud praedicatum, illa opposita esse non dicimus.
Unde fit ut nec illa quoque quae plura significant, si subiecta aut praedicata
sint, contradictoriam negationem valeant custodire. Si quis enim nomen
aequivocum subiciat et aliud praedicet et si quis contra huiusmodi
affirmationem constituat negationem, non faciet oppositionem. Ut cum dico: Cato
se Uticae occidit nomen hoc quod dicitur 'Cato' aequivocum est. Potest
enim et orator intellegi et hic qui exercitum duxit in Africam. Si quis igitur
dicat: Cato se Uticae occidit potest fortasse intellegi de Catone
Marciae, si quis respondeat Cato se Uticae non occidit, potest de Catone
Censorio constituisse negationem. Sed quoniam diversus est Cato Censorius
Catone Marciae et nomen ipsum Catonis diversa significat, diversae a se erunt
affirmatio et negatio et non id omnino perimit negatio, quod affirmatio
constituit. Affirmatio enim constituit Marciae Catonem se Uticae peremisse, negatio
ƿ vero dicit Catonem, si ita contigit, oratorem non se Uticae peremisse. Quare
non constituunt verum inter se falsumque, idcirco quod a se diversae sunt. Nam
utrumque verum est: et quod se Cato Uticae occidit scilicet Marciae et quod se
Cato Uticae non occidit scilicet orator. Atque hic aequivocum subiectum fecit,
ut haec affirmatio et negatio oppositionem nullo modo constituerent. Quod si
praedicatum fuerit aequivocum, eodem modo contradictio non fit. Dicat enim quis
quoniam Cato fortis est et de Catone praedicet fortitudinem mentis dicens
aliusque respondeat: Cato fortis non est ad inbecillitatem corporis
spectans: ita igitur aequivocatio fortitudinis ambiguitatem fecit, quae
oppositionem nulla ratione componeret. Et si uterque terminus et subiectus et
praedicatus aequivoci fuerint, multo magis diversae a se erunt propositiones et
non oppositae nec inter se verum falsumque dividentes sed utrasque veras,
interdum utrasque falsas esse contingat. Quare unum oportet esse subiectum
unumque praedicatum, ut id quod affirmatio praedicavit et iunxit, idem negatio
dividat et abiungat et id de quo subiecto affirmatio praedicavit de eodem
negatio neget. Nam si sit uterque aequivocus terminus aut quilibet unus eorum,
fieri potest ut aliud tollat negatio quam affirmatio posuit itaque nulla fit
oppositio. Quare non ita faciendum est sed idem subiectum et praedicatum in
affirmatione esse debet, idem in negatione. Atque hoc est quod ait: DICO AUTEM
OPPONI EIUSDEM DE EODEM. ƿ Quod enim ait EIUSDEM ad praedicatum rettulit, quod
DE EODEM ad subiectum et subaudiendum est DICO AUTEM OPPONI negationem EIUSDEM
praedicati DE EODEM subiecto sed ut non sint aequivoca neque subiectum neque
praedicatum et multo magis utraque sed unum aliquid significent. Quod per hoc
dixit NON AUTEM AEQUIVOCE. Nec sola, si non sit, aequivocatio firma est ad
constituendam oppositionem. Multa enim sunt quae in Sophisticis Elenchis contra
eos qui argumentis fallacibus verae rationis viam conantur euertere
determinavit, quemadmodum faciendae essent propositiones et quemadmodum
invenienda argumentatorum fallacia. Quod hic ait: ET QUAECUMQUE CAETERA TALIUM
DETERMINAMUS CONTRA SOPHISTICAS IMPORTUNITATES, tamquam si diceret: dico quidem
opponi affirmationi negationem eiusdem praedicati de eodemque subiecto, non autem
aequivoce: hoc et quaecumque alia sunt, quae in sophisticis elenchis
determinata sunt contra argumentatorum importunitates. Et hic quidem, quoniam
aliud negotium erat, commodissime breviterque perstrinxit. Nos autem quid in
sophisticis elenchis determinaverit ad constituendam oppositionis
contradictionem, quantum brevitas patitur, non grauamur apponere. Non enim
solum si aequivocatio in propositionibus collocetur nulla fit contradictio,
verum etiam si univocatio in negatione ponitur, illa oppositio contradictionem
penitus non habebit. Est enim oppositio habens contradictionem, ƿ in qua
affirmatio si vera est negatio falsa sit, si negatio vera est fallax affirmatio
videatur. Positis ergo secundum univocationem terminis utrasque simul et
affirmationem et negationem veras esse contingit, ut si quis dicat: Homo
ambulat Homo non ambulat affirmatio de quodam homine vera est, negatio de
speciali vera. Sed specialis homo et particularis univoca sunt: quocirca
sumptis univocis contradictio non fit. At vero nec si ad aliam et aliam partem
affirmatio negatioque ponatur, fit in ipsis ulla veri falsique divisio sed
utrasque veras esse contingit: cum dico: Oculus albus est Oculus albus non
est In alia enim parte albus est, in alia parte albus non est: atque ita
et negatio vera est et affirmatio. Nec si ad aliud atque aliud referens dicat,
ulla inde contradictio procreatur, ut cum dico: Decem dupli sunt Decem dupli
non sunt Nam si ad quinarium referam, vera est affirmatio, si ad
senarium, vera negatio. Nec si diversum tempus in affirmatione ac negatione
sumatur, ut cum dico: Socrates sedet Socrates non sedet Alio enim tempore
sumpto sedere veram facit affirmationem, alio tempore non sedere veram
negationem. Amplius quoque si diverso modo quis dicat in negatione quod aliter
in affirmatione proposuit, vim contradictionis intercipit. Si quis enim dicat
affirmationem potestate, negationem vero actu, possunt et affirmatio et negatio
uno tempore congruente veritate constitui: ut si quis dicat: Catulus videt
Catulus non videt Potestate enim videt, actu non videt. Quocirca oportet
fieri si facienda est ƿ contradictio EIUSDEM (ut ipse ait) praedicati DE EODEM
subiecto, non aequivoce, neque univoce, ad eandem partem, ad idem relatum, ad
idem tempus, eodem modo constitui. Quae omnia in Sophisticis Elenchis diligentissime
persecutus est. Nunc pauca commemorans distulit in illius libri integram
disputationem. Est autem enuntiatio de eo quod est aliquid esse vel non esse:
affirmatio quidem de eo quod est esse ut: Plato philosophus est negatio
vero de eo quod est non esse, ut: Plato philosophus non est Haec utraque
enuntiatio: Plato philosophus est Plato philosophus non est sese
perimentia et in contrarium quasi quodam locata litigio faciunt
contradictionem. Contradictio vero est oppositio affirmationis et negationis,
in qua neque ambas falsas neque ambas veras esse contingit sed unam semper
veram, alteram vero falsam. Si qua autem sunt huiusmodi, in quibus verum
falsumque affirmatio negatioque non dividat, in illis aliquid diversum et non
ad oppositionem integrum reperitur. Dicit autem Porphyrius argumentum esse ad
id quod dicimus affirmationem negationi ita oportere opponi, ut una vera
opposita in alteram mox falsitas veniat, communem inter nos consuetudinem
colloquendi. Quando enim quis aliquid esse dixerit, idem alius negarit, unum
ipsorum verum dicere, mentiri alium suspicamur. Amplius quoque si aliquid aut
est aut non est mediumque inter esse et non esse nihil poterit ƿ inveniri,
affirmatio autem ponit esse aliquid idemque aufert negatio et est contradictio
affirmatio et negatio oppositae, talis oppositio integram facit
contradictionem, in qua affirmatio et negatio utraeque verae esse non possint.
Affirmationis autem negationisque natura ad qualitatem quandam refertur.
Qualitas enim quaedam est affirmatio atque negatio. Praeter hanc vero
qualitatem est etiam quantitas propositionum, de qua posterius paulo dicendum
est. Sed volens Aristoteles quid esset contradictio nos docere, prius ubi esset
ostendit. In oppositione enim contradictionem omnem esse necesse est. Quare quoniam
contradictio in oppositione est, qualis autem oppositio hanc contradictionem
faciat, adhuc ignota est estque haec oppositio aut in qualitate propositionum
aut in quantitate aut in utroque et de qualitate propositionum, quae in
affirmatione et negatione consistit, dictum est: nunc de quantitate dicetur, ut
ea quoque cognita perspiciatur, in qualitate an in quantitate an in utroque
propositionum contradictio sit. QUONIAM AUTEM SUNT HAEC QUIDEM RERUM
UNIVERSALIA, ILLA VERO SINGILLATIM; DICO AUTEM UNIVERSALE QUOD IN PLURIBUS
NATUM EST PRAEDICARI, SINGULARE VERO QUOD NON, UT HOMO QUIDEM UNIVERSALE, PLATO
VERO EORUM QUAE SUNT SINGULARIA: NECESSE EST AUTEM ENUNTIARE QUONIAM INEST
ALIQUID AUT NON ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA,
ALIQUOTIENS AUTEM EORUM QUAE SUNT SINGULARIA. Omnis propositio significationis
suae proprietates ex subiectis intellectibus capit. Sed quoniam necesse est
intellectus rerum esse similitudines, vis propositionum ad res quoque
continuatur. Atque ideo cum aliquid vel affirmare cupimus vel negare, hoc ad
intellectus et conceptionis animi qualitatem refertur. Quod enim imaginatione
intellectuque concipimus, id in affirmatione aut in negatione ponentes
affirmamus scilicet vel negamus. Et principaliter quidem ab intellegentia
propositiones vim capiunt et proprietatem, secundo vero loco ex rebus sumunt ex
quibus ipsos intellectus constare necesse est. Unde fit ut et quantitate
propositio et qualitate participet. Qualitate quidem in ipsa affirmationis et
negationis prolatione quam ex proprio quis iudicio emittit ac profert;
quantitate vero ex subiectis rebus quas capiunt intellectus. Videmus namque
alias esse in rebus huiusmodi qualitates, quae in alium convenire non possint
nisi in unam quamcumque singularem particularemque substantiam. Alia est enim
qualitas singularis, ut Platonis vel Socratis, alia est quae communicata cum
pluribus totam se singulis et omnibus praebet, ut est ipsa humanitas. Est enim
quaedam huiusmodi qualitas, quae et in singulis tota sit et in omnibus tota
quotienscumque enim aliquid tale animo speculamur; non in unam quamcumque
personam per nomen hoc mentis cogitatione deducimur sed in omnes eos quicumque
humanitatis definitione participant. Unde fit ƿ ut haec quidem sit communis
omnibus, illa vero prior incommunicabilis quidem cunctis, uni tamen propria.
Nam si nomen fingere liceret, illam singularem quandam qualitatem et
incommunicabilem alicui alii subsistentiae suo ficto nomine nuncuparem, ut
clarior fieret forma propositi. Age enim incommunicabilis Platonis illa
proprietas Platonitas appelletur. Eo enim modo qualitatem hanc Platonitatem
ficto vocabulo nuncupare possimus, quomodo hominis qualitatem dicimus
humanitatem. Haec ergo Platonitas solius unius est hominis et hoc non
cuiuslibet sed solius Platonis, humanitas vero et Platonis et caeterorum
quicumque hoc vocabulo continentur. Unde fit ut, quoniam Platonitas in unum
convenit Platonem, audientis animus Platonis vocabulum ad unam personam unamque
particularem substantiam referat; cum autem audit hominem, ad plures quosque
intellectum referat quoscumque humanitate contineri novit. Atque ideo quoniam
humanitas et omnibus hominibus communis est et in singulis tota est (aequaliter
enim cuncti homines retinent humanitatem sicut unus homo: si enim id ita non
esset, numquam specialis hominis definitio parti cularis hominis substantiae
conveniret): quoniam igitur haec ita sunt, idcirco homo quidem dicitur
universale quiddam, ipsa vero Platonitas et Plato particulare. His ergo ita
positis quoniam universalis illa qualitas et in omnibus potest et in singulis
praedicari, cum dicimus homo ambiguum est et dubitari potest utrum de speciali
dictum sit an de aliquo particulari, ƿ idcirco quod nomen hominis et de omnibus
dici potest et de singulis quibusque qui sub una humanitatis specie
continentur. Quare indefinitum est, utrum de omnibus dictum sit id quod diximus
homo an de una quaeumque individua hominis et particulari substantia hanc
igitur qualitatem humanitatis si ambiguitate in tellectus separare nitamur,
determinanda est et aut in pluralitatem distendenda aut in unitatem numeri
colligenda. Nam cum dicimus "Homo" indefinitum est utrum omnes
dicamus an unum, sin vero additum fuerit 'omnis', ut sit praedicatio "Omnis
homo" vel "Quidam", tunc fit distributio et determinatio
universalitatis et nomen quod universale est (id est 'homo') universaliter
proferimus dicentes "Omnis homo" aut particulariter dicentes
"Quidam homo". Omnis enim nomen universalitatis significativum est.
Quocirca si 'omnis' quod universale significat ad hominem quod idem ipsum
universale est adiungatur, res universalis quae est homo universaliter
praedicatur secundum id quod definitio ei adicitur quantitatis. Sin vero dictum
fuerit "Quidam homo" tunc universale quod est homo addita
particularitate per id quod ei adiectum est 'quidam' particulariter profertur
et dicitur res universalis prolata particulariter. Sed quoniam particularis est
praedicatio "Quidam homo", particularis rursus praedicatio Platonis
(de uno enim dicitur "Quidam homo" et de uno dicitur Plato), non
eodem modo utraeque particulares esse dicuntur. Plato enim unam ac definitam
substantiam proprietatemque demonstrat, quae convenire in alium non potest,
quidam homo vero quod dicitur particularitate quidem ipsum nomen universale ƿ
determinat sed si deesset 'quidam', id quod dicimus homo universale ac per hoc
ambiguum permaneret, quod vero dicimus Plato numquam esse poterit universale.
Nam etsi quando nomen hoc 'Plato' pluribus imponatur, non tamen idcirco erit
hoc nomen universale. Namque humanitas ex singulorum hominum collecta naturis
in unam quodammodo redigitur intellegentiam atque naturam, nomen vero hoc quod
dicimus Plato multis secundum vocabulum fortasse commune esse videretur, nulli
tamen illa Platonis proprietas conveniret, quae erat proprietatis aut naturae
eius Platonis qui fuit Socratis auditor, licet eodem vocabulo nuncuparetur. Hoc
vero ideo quoniam humanitas naturalis est, nomen vero proprium positionis. Nec
hoc nunc dicitur quod nomen de pluribus non potest praedicari sed proprietas
Platonis. Illa enim proprietas naturaliter de pluribus non dicitur, sicut
hominis, et ideo incommunicabilis (ut dictum est) qualitas est ipsa Platonitas,
communicabilis vero qualitas universalis quae et in pluribus et in singulis
est. Unde fit ut cum dico "Omnis homo" in numerum propositionem
tendam, cum vero dico Socrates aut Plato non in numerum emittam sed qualitatem
proprietatemque unius in suae individuae singularisque substantiae unitatem
constringam et praedicem. Quare in hoc quoque maxime hae duae particularitates
quidam homo et Plato distant, quod cum dico Plato quem hominem dixerim vocabulo
designavi proprietatemque uniuscuiusque quem nomino, cum vero dico ƿ quidam
homo, numerum tantum reieci et ad unitatem propositionem redegi, de quo autem
dicam haec particularitas mihi non subdidit. Quidam enim homo potest esse et
Socrates et Plato et Cicero et unusquisque singulorum quorum proprietates a se
in singularitatis ratione et natura diversae sunt. Unde commodissime
Theophrastus huiusmodi particulares propositiones, quales sunt: Quidam homo
iustus est particulares indefinitas vocavit. Partem namque tollit ex
homine quod est universale vel vocabulo vel natura, quae tamen ipsa sit pars et
qua proprietate descripta, non determinat nec definit. Unde universale vocavit
quod de pluribus naturaliter praedicatur, non quemadmodum nomen Alexandri de
Troiano et de Macedone Philippi filio et de pluribus dicitur. Hoc enim
positione de pluribus dicitur, illud natura. Et persubtiliter ait quod in
pluribus natum est praedicari. Est enim haec universalitas naturalis. Illam
vero nominis reique proprietatem quae particularis est singularem vocavit
dicens: PLATO VERO EORUM QUAE SUNT SINGULARIA. Quod autem secutus est dicens: NECESSE
EST AUTEM ENUNTIARE QUONIAM INEST ALIQUID AUT NON ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM
ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA, ALIQUOTIENS AUTEM EORUM QUAE SUNT SINGULARIA,
huiusmodi est tamquam si diceret: omnis quidem affirmatio et negatio inesse aut
non inesse demonstrat. Et quidquid enuntiatur aut de eo quod est esse
proponitur, ut: Plato philosophus est (haec enim propositio Platoni
philosophiam inesse constituit), aut de eo quod est ƿ non inesse, ut: Plato
philosophus non est (a Platone enim philosophiam dividens eidem philosophiam
non inesse proponit). Ergo quoniam necesse est aut aliquid alicui inesse dicere
aut aliquid alicui non inesse, illud quoque necesse est id cui inesse aliquid
dicimus aut universale esse (ut cum dicimus: Homo albus est albedinem
universali rei inesse monstramus id est homini) aut certe particulare ac
singulare, ut si quis dicat: Socrates albus est albedinem enim Socrati
singulari substantiae et proprietati incommunicabili inesse signavit. Sed in
singularibus sive affirmetur aliquid sive negetur unus oppositionis modus est,
qui vim contradictionis optineat. Nam quoniam singulare atque individuum nulla
sectione dividitur, secundum ipsum quoque facta contradictio simplex erit. In
his autem quae in universalibus fiunt non est unus modus contradictionis. Nam
cum dico Socrates homo est Socrates homo non est sola huiusmodi
oppositio, si omnia illa conveniant quae contra argumentatorum importunitates
supra iam dicta sunt, ad faciendam contradictionem idonea reperitur. Sin vero
tale aliquid subiectum sit de quo aliquid praedicetur quod sit universale et in
pluribus (ut ipse ait) natum sit praedicari, non est simplex oppositio
contradictionis. Sunt enim earum propositionum quae de universalibus rebus
fiunt tres differentiae: una quae omnis complectitur, ut cum dico: Omnis homo
animal est alia quae ex indefinita multitudine et innumera pluralitate ad
unum propositionis vim colligit atque constringit. Haec huiusmodi est tamquam
si quis dicat: Quidam homo animal est Alia vero est quae neque in
pluralitatem propositionem tendit neque in particularitatem redigit, ut ea quae
sine ulla determinatione proponitur, ut est: Homo animal est Homo animal non
est hic enim nec 'quidam', quod particularitatis, nec 'omnis', quod est
universalitatis, adiunximus. Unde fit ut singularitas simpliciter praedicetur,
universalitas vero aliquotiens universaliter, ut: Omnis homo animal est
homo res universalis universaliter praedicata est. Nam cum sit homo
universalis, quod ei adiectum est omnis universalitatem universaliter appellari
fecit. Rursus est ut universalitas particulariter praedicetur, ut cum dico
Quidam homo animal est 'quidam' particulare determinat sed iunctum ad
hominem universalem substantiam particulariter praedicari fecit. Est quoque
universale non universaliter praedicare, quotiens sine adiectione
universalitatis vel particularitatis simpliciter nomen universale ponitur, ut
est: Homo animal est Determinationes autem dicuntur quae rem universalem
vel in totum fundunt, ut 'omnis', vel in partem contrahunt, ut 'quidam'.
'Omnis' vero vel 'quidam' quantitatem propositionis determinant, quae quantitas
iuncta cum qualitate propositionum variatur quatuor modis (qualitas autem
propositionum in affirmatione et negatione est): aut enim universalem rem
universaliter praedicat affirmative, ut: Omnis homo animal est aut
universalem rem particulariter affirmative, ut: Quidam homo animal est
aut universalem rem universaliter negative, ut: Nullus homo lapis est aut
universalem rem particulariter negative, ut Quidam homo lapis non ƿ est
Oportet autem in his quae universali determinatione proponuntur in ipsis
determinationibus fieri negationem, ut quoniam determinatio universalis rei est
universaliter, cum dicimus: Omnis homo iustus est si universaliter
negabimus, dicamus: Nullus homo iustus est Et quod aio 'nullus' eam
universalitatem quae est omnis intercipit, non eam quae est homo. Rursus si
idem ipsum: Omnis homo iustus est negare particulariter velim, dicam: Non
omnis homo iustus est per particularem negationem universalitatis vim
interimens. In particularibus vero non item. Si enim eam quae est particularis
determinatio universalis rei, ut est: Quidam homo iustus est negare
velim, particulariter dicam: Quidam homo iustus non est Hoc autem idcirco
fit, quod habet quandam similitudinem atque ambiguitatem, utrum universaliter
an sit particulariter dictum, si in universalibus propositionibus negativae
particulae ad praedicationes potius quam ad terminationes ponantur. Si enim
contra hanc affirmationem quae est Omnis homo iustus est ponam hanc quae
dicit: Omnis homo iustus non est haec duas res significare videbitur: et
quod nullus homo iustus sit, omnem enim hominem iustum non esse proposuit, et
quod sint quidam homines non iusti, omnem enim hominem negavit iustum esse. Hoc
autem nihil impedit ut aliquis sit iniustus, aliquis iustus. Nam si est aliquis
iustus, non repugnat ne vera sit propositio quae dicit: Omnis homo iustus non
est Non est enim iustus omnis homo, si alii iusti sint, alii vero
iniusti. Quare quoniam duplicis significationis est, idcirco universalis
negationis definitio, quae est nullus, universalis affirmationis tollit determinationem,
quae est omnis. Atque ideo in particularibus negationibus ad ipsam
universalitatem affirmationum negatio necesse est apponatur, ut in eo quod est:
Omnis homo iustus est illa est ei opposita negatio quae est: Non omnis
homo iustus est non illa quae est: Omnis homo iustus non est ne sit
ambiguum utrum universaliter an particulariter neget. Dictum est enim hanc
negationem quae est: Omnis homo iustus non est et universalitatis
interemptionem designare et particularitatis propositionem. Quotiens vero
particulare aliquid tollitur, in his non iam ad determinationem sed ad
praedicatum particula negationis apponitur, ut in eo quod est: Quidam homo
iustus est nullus dicit: Non quidam homo iustus est Neque enim hic
ad determinationem particularem, quod est 'quidam', negatio ponitur sed
dicimus: Quidam homo iustus non est scilicet ad praedicatum quod est
iustus. Unde etiam ad indeterminatas propositiones, quae sunt sine 'omnis' aut
'nullius' aut 'alicuius' determinatione, ad praedicatum semper apponitur
particula negativa, ut est: Homo iustus est Nemo enim dicit: Non homo
iustus est sed: Homo iustus non est In singularibus quoque non
dico: Non Socrates iustus est sed: Socrates iustus non est Et nisi
aliquotiens ambiguitas impediret, ad praedicatum semper negatio poneretur. Sed
omnia quaecumque in determinatione ponuntur talia sunt, quae aut totum colligant
in affirmativo, ut est 'omnis', aut totum perimant in negativo, ut est
'nullus', aut colligant in affirmativo partem, ut est 'quidam', aut interimant
in negativo partem, ut 'quidam non', aut in negativo perimant totum particulariter,
ut est 'non omnis'. Sed 'quidam non' et 'non omnis' particulares negationes
sunt. Sive ƿ enim quis partem ex toto subripiat, particulare est quod
relinquit, quia a totius perfectione discessit, sive quis totum esse neget,
partem relinquat, rursus particulare est quod fit reliquum. Nam cum dico: Quidam
homo iustus non est abstuli partem, et rursus cum dico: Non omnis homo
iustus est cum negavi omnem, aliquem qui iustus non esset ostendi. Haec
igitur, 'omnis' et 'quidam', determinationes planissimae sunt et communi
intellegentiae subiectae. Has duae particulares respiciunt negationes, ut ea
quae est quidam non determinationem particularem negat, ea vero quae est non
omnis universalem negat determinationem sed utraque negationem (ut dictum est)
in particularitatem constringunt. Quod autem dicimus 'nullus' proprium quoddam
videtur esse vocabulum. 'Non omnis' enim quod dicitur omnem per adverbium
negativum quod est 'non' adimit. Rursus cum dicimus 'quidam non', ei quod est
'quidam' adverbium quod est 'non' additum a subiecto termino particulare
separat. 'Nullus' vero quid separet in vocabulo ipso non monstrat et
videtur quodammodo non potius esse negatio quam affirmatio. Neque enim
adverbium est nec coniunctio. Adverbium namque atque coniunctio declinationibus
carent, nullus vero quod dicimus et generibus subiacet et inflectitur casibus.
Quid igitur est? An erit nomen? Sed nulla negatio nomen esse monstratur. Quid
sit ergo tali investigatione quaerendum est. Videtur enim quod dicitur 'nullus'
tale esse tamquam si dicamus nec ƿ unus. Nam qui dicit: Nullus homo animal
est tantundem valet quantum nec unus homo animal est. Quod vero dicimus
'ullus' hoc ab eo derivatum est quod est unus. Diminutio namque unius ullus est
tamquam si diceremus unulus. Ergo plus negat quisquis etiam diminutionem negat,
ut si quis dicat non modo non habet gemmam, quod maius est, verum etiam nec
gemmulam, quod est minus. Sic ergo qui negare uult etiam unum plus negat si
dicat nec ipsum unius diminutivum illud esse quod dicitur: ut si quis velit
dicere nec unum esse hominem in theatro, ita dicat: non modo illic unus homo
non est, verum nec ullus. Cum ergo dicimus 'nullus' ita proponimus tamquam si
dicamus 'nec ullus'. Tenet igitur haec in se determinatio, quae est 'nullus',
vicem negationis et nominis. Negationis quidem in eo quod est nec, nominis vero
in eo quod est ullus, quod est diminutivum unius. Ita igitur maxima fit negatio
rei paruissimae quod est unus, si ipsius diminutivum quoque subtrahat, quod est
ullus. Quare et omnem et quendam statim tollit negatio, quae unius quoque ipsius
diminutivum praedicatione subducit, ut ea quae est: Nullus homo iustus
est Hoc enim tantum est, tamquam si dicat "Non ullus homo iustus
est", hoc idem valet tamquam si dicatur "Nec unus homo iustus
est". Quare quoniam de his sufficienter est dictum, ad Aristotelis verba
consequenti ordine veniamus. SI ERGO UNIVERSALITER ENUNTIET IN UNIVERSALI
QUONIAM EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES. DICO AUTEM IN UNIVERSALI
ENUNTIATIONEM ƿ UNIVERSALEM, UT OMNIS HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO ALBUS EST. Demonstrare
oppositionem contradictionis intendit. Sed quoniam viam reperiendae ordinemque
permiscuit, idcirco nos pauca quaedam prius ordinata expositione praedicimus,
ne lector confusionis caligine atque obscuritate turbetur. Omnium propositionum
quae sunt simplices, quas categoricas Graeci vocant, nos praedicativas dicere
possumus, quatuor sunt diversitates: aut enim est affirmatio et negatio
universalis, ut est: Omnis homo iustus est Nullus homo iustus est aut
affirmatio et negatio particularis, ut est: Quidam homo iustus est Quidam homo
iustus non est aut affirmatio et negatio indefinita, ut: Homo iustus est
Homo iustus non est aut de singulari subiecto affirmatio et negatio, ut:
Cato iustus est Cato iustus non est Harum vero inter se veritas
falsitasque non se habet similiter sed diverse. Et prius de universalibus atque
particularibus id est de his quae determinatae sunt dicendum est, post de
reliquis disputabitur. Disponantur igitur affirmatio universalis quae est:
Omnis homo iustus est et contra hanc negatio universalis quae est: Nullus
homo iustus est sub his autem, sub affirmatione quidem universali
particularis affirmatio quae est: Quidam homo iustus est sub universali
negatione particularis negatio quae est: Quidam homo iustus non est Hoc
autem monstrat subiecta descriptio: Omnis homo iustus est Nullus homo iustus
est Quidam homo iustus est Quidam homo iustus non est. Hae igitur duae
universalis affirmatio et particularis affirmatio dicuntur subalternae, rursus
universalis negatio ƿ et particularis negatio dicuntur subalternae, idcirco
quoniam particularitas semper sub universalitate concluditur. In quibus illud
est considerandum, quod ubi est affirmatio universalis vera affirmatio quoque
particularis vera est et ubi negatio universalis vera est particularis quoque
vera est. Nam si vera est: Omnis homo animal est vera est: Quidam homo
animal est Et si vera est quoniam Nullus homo lapis est vera
quoniam Quidam homo lapis non est At si falsa sit particularis
affirmatio, ut ea quae est: Quidam homo lapis est falsa est universalis
affirmatio: Omnis homo lapis est Idem in negatione. Si enim negatio
particularis falsa est, ut: Quidam homo animal non est falsa est
universalis: Nullus homo animal est Ita ut praecedunt universales in
vero, eodem modo praecedunt particulares in falso. Dicuntur vero affirmatio
universalis et negatio universalis contrariae. Hoc autem idcirco quoniam
contrariorum huiusmodi natura est, ut longissime a se distent, et si aliquam
inter se habeant medietatem, non semper alterum ipsorum subiecto insit, ut
album et nigrum: non possumus dicere quoniam omne corpus aut album aut nigrum
est. Potest enim nec album esse nec nigrum et utrumque falsum esse quod
dicitur, idcirco quoniam est medius color. Quod si non habent medietatem, alterum
ipsorum necesse est inhaerere subiecto, ut cum dicimus omne corpus aut quietum
est aut movetur, horum nihil est medium et necesse est omne, corpus vel
consistere vel moveri. Ut autem simul in eodem possint esse contraria fieri non
potest. Neque enim possibile est ut idem album nigrumque sit. Quod in
affirmationibus et negationibus universalibus apparet. ƿ Negativa enim et
affirmativa universalis plurimum quidem a se distant. Nam quod illa ponit
omnibus, illa omnibus tollit et totum negat. Namque dicit: Omnis homo iustus
est omnem hominem ponit, quae dicit: Nullus homo iustus est nihil
eorum quae in humanitatis definitione sunt iustum esse concedit. Ita ergo a se
longissime discrepant. Ad hoc si ea quae significant habent inter se aliquam
medietatem, unam veram, unam falsam esse non est necesse, ut in eo quod est:
Omnis homo iustus est Nullus homo iustus est quoniam potest quaedam esse
medietas, ut: Nec nullus homo iustus sit (cum sit quidam); Nec omnis homo
iustus sit (cum non sit quidam), et possunt utraeque falsae et affirmatio
et negatio reperiri. Neque enim verum est aut omnem hominem esse iustum aut
nullum hominem esse iustum. Quocirca potest fieri ut in his in quibus aliqua
medietas invenitur universalis affirmatio et universalis negatio veritatem
falsitatemque non dividant sed utraeque sint falsae, ad exemplum scilicet
contrariorum quae aliquam inter se continent medietatem. Potest enim in illis
fieri ut utraque contraria possint non inesse subiecto, sicut supra
monstravimus. In his vero quae medietate carent necesse est una vera sit
semper, altera semper falsa, ut in eo quod est: Omnis homo animal est Nullus
homo animal est Hae propositiones huiusmodi sunt, ut una vera sit, una
falsa, idcirco quoniam inter animal esse et non esse nihil interest, ad eorum
scilicet contrariorum similitudinem quae medietate carent. In illis ƿ enim
necesse erat alterum inesse subiecto. Sic ergo universalis affirmatio et
universalis negatio utraeque falsae esse possunt, ut vero una vera sit, altera
falsa, id quoque conceditur: ut utraeque sint verae fieri non potest, sicut
illud quoque verum est contraria simul esse non posse. Rectissime igitur
universalis affirmatio universalisque negatio contrariae
nominantur.Particularis autem affirmatio quae est: Quidam homo iustus est
et particularis negatio quae est: Quidam homo iustus non est
universalibus et contrariis contrarias proprietates habent. Illae enim simul
verae esse non poterant, ut vero essent simul falsae saepe nulla ratione
uetabatur. Particulares vero ut utraeque verae sint evenire potest, ut utraeque
falsae sint fieri non potest: ut in eo quod est: Quidam homo iustus est
verum est, Quidam homo iustus non est id quoque verum est; ut utraeque
falsae sint inveniri non potest. Et hoc quidem sunt contrariis dissimiles. Similes
autem eisdem videntur quod sicut contrariae aliquotiens verum falsumque
dividunt, ut una vera sit, altera falsa, ita quoque et particulares una vera
potest esse, altera falsa, ut: Quidam homo animal est Quidam homo animal non
est Servant autem stabilem incommutabilemque ordinem et similitudinis et
contrarietatis. Contrariae enim quoniam possunt esse utraeque falsae, in
quibuscumque utraeque falsae contrariae reperiuntur, in his subcontrariae
utraeque verae sunt. Sed quoniam utraeque contrariae verae inveniri non
possunt, ideo utraeque subcontrariae falsse nequeunt reperiri, ut in eo quod
est: Omnis homo iustus est ƿNullus homo iustus est Quoniam hae falsae
sunt, hae quas sub se continent particulares verae sunt, ut est: Quidam homo
iustus estQuidam homo iustus non est Sed si universales inter se verum
falsumque dividunt et una vera est, altera falsa, particulares quoque idem
facient, ut in eo quod est: Omnis homo animal est Nullus homo animal est
universalis affirmatio vera est, falsa negatio. Sed cum dico: Quidam homo
animal est Quidam homo animal non est particularis affirmatio vera est,
falsa negatio particularis. Hae igitur dicuntur subcontrariae, vel quod sunt
sub contrariis positae vel quod ipsae superioribus sub quibus sunt contrarias
(ut dictum est) proprietates habent. In hac igitur recta oppositione
contrariarum et subcontrariarum in superioribus utrisque falsitas esse potest,
numquam veritas; in inferioribus vero utrisque quidem veritas inesse potest,
numquam falsitas. Sin vero quis respiciat angulares et universalem
affirmationem particulari opponat negationi universalemque negationem
particulari comparet affirmationi, una vera semper, falsa altera reperietur nec
umquam fieri potest, ut affirmatione universali vera particularis negatio non
falsa sit vel hac vera non illam falsitas continuo subsequatur. Rursus si
negatio universalis vera est, falsa particularis affirmatio; si particularis
affirmatio vera, falsa universalis negatio. Licet autem hoc et in subiecta
descriptione metiri et in aliis quoque terminis quoscumque sibi mens
considerantis affinxerit idem videbit. Nam in eo quod est: Omnis homo iustus
est quoniam haec falsa est, vera est: Quidam homo iustus non est et
rursus in eo quod est: Nullus homo iustus ƿ est falsa negatione vera est
affirmatio: Quidam homo iustus est Hae autem universalis affirmatio et
particularis negatio quae sunt angulares et universalis negatio et particularis
affirmatio quae ipsae quoque sunt angulares contradictoriae nominantur. Et haec
illa est quam quaerit contradictio, in qua una semper vera sit, altera semper
falsa. Superioris autem disputationis integrum descriptionis subdidimus
exemplar quatenus quod animo cogitationeque conceptum est oculis expositum
memoriae tenacius infigatur. His ergo ita sese habentibus indefinitas propositiones
singularesque videamus. Et primum de indefinitis disputandum est. Indefinitae
igitur per se veritatem ƿ falsitatemque non dividunt. Etenim cum dico: Homo
iustus est Homo iustus non est utrasque veras esse contingit indefinitas.
Quocirca eas a contradictione separamus: contradictio enim constituitur (ut
saepe dictum est) eo quod numquam utraeque verae aut utraeque falsae reperiri
queant sed una semper veritatis, altera falsitatis capax est. Sed quae
universalitatem proferunt indefinitam, illae definitarum particularium vim
tenent. Tale est enim quod dico homo iustus est, tamquam si dicam Quidam homo
iustus est et rursus tale est quod dico: Homo iustus non est
tamquam si dicam: Quidam homo iustus non est Hoc illa res approbat, quod
quemadmodum definitae et particulares in aliquibus verae esse possunt, in
aliquibus falsum verumque dividunt, numquam vero utrasque falsas esse
contingit, ita quoque in indefinitis universale significantibus utrasque simul
veras esse contingit, ut in eo quod dicimus: Homo iustus estHomo iustus non
est utrasque falsas proferre impossibile est sed unam veram, alteram
falsam in his facillime reperimus, in his scilicet terminis qui naturaliter et
necessario subiectis substantiis inhaerescunt vel his inesse non possunt: ut quoniam
animal homini ex necessitate inest, si quis dicat: Homo animal est idque
negetur: Homo animal non est vel: Homo lapis est Homo lapis non est
una vera statim falsa altera reperitur. Atque ideo hae contra universales
universaliter praedicatas faciunt contradictionem. Nam si contra illam quae
est: Omnis homo iustus est ea quae est: Homo iustus non est in
oppositione constituatur, una semper vera est, altera falsa; et si contra eam
quae est: Nullus homo iustus est indefinita propositio ƿ quae est homo
iustus est opponatur, verum inter se propositiones falsumque distribuunt, sicut
definitae quoque universalium propositiones secundum particulares atque
universales oppositae quantitates contradictorias faciunt oppositiones. Quare
constat eas quae universale non universaliter proferunt et sunt indefinitae
neque particulare neque universale proferentes ipsas quidem non semper inter se
verum falsumque dividere, particularibus tamen definitis esse consimiles.
Singulares vero quae sunt unum oppositionis inter se modum tenent: has si ad
idem subiectum, ad idem praedicatum, ad eandem partem, ad idem tempus, ad
eandem relationem, eodem modo proposueris, inter se verum falsumque
distribuunt, ut est: Socrates iustus est Socrates iustus non est Sunt
igitur duae contradictiones: una quae fit in universalibus angulariter
particularibus contra positis, altera quae fit in singularibus cum omnibus his
quas in Sophisticis Elenchis exposuit determinationibus opposita. Quare quoniam
quemadmodum se habeant propositiones quoque modo faciant contradictorias
oppositiones ostendimus, ad ipsa Aristotelis verba veniamus, in quibus per haec
ante praecognita facilis poterit evenire cognitio. SI ERGO UNIVERSALITER
ENUNTIET IN UNIVERSALI QUONIAM EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES. DICO
AUTEM IN UNIVERSALI ENUNTIATIONEM UNIVERSALEM, UT OMNIS HOMO ALBUS EST, NULLUS
HOMO ALBUS EST. Superioris descriptionis intellegentiam plenius notat. Ait
enim: quando res universalis universaliter designatur ƿ et eam quis
universaliter affirmat, si eandem alter universaliter neget, ita sibimet
comparatas propositiones esse contrarias. Atque in hoc suam sententiam
manifestius ostendit. Ait enim DICO AUTEM UNIVERSALEM ENUNTIATIONEM IN
UNIVERSALI, UT OMNIS HOMO ALBUS EST. Nam cum universalis sit homo, in universali
homine universalis est enuntiatio, per quam dicitur omnis homo. Res ergo
universalis (id est homo) per 'omnis' quae est determinatio universaliter
praedicata est et hoc affirmative. Negative vero universaliter ita dicetur:
Nullus homo albus est 'nullus' enim universalitas universalitati quae est
homo adiecta est. Hoc modo igitur in universali universaliter enuntiantes
affirmatio et negatio contrariae sunt, sicut et ipse testatur et nos in superiore
expositione digessimus. QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON
SUNT CONTRARIAE, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE CONTRARIA. DICO AUTEM NON
UNIVERSALITER ENUNTIARE IN HIS QUAE SUNT UNIVERSALIA, UT EST ALBUS HOMO, NON
EST ALBUS HOMO. CUM ENIM UNIVERSALE SIT HOMO, NON UNIVERSALITER UTITUR
ENUNTIATIONE. OMNIS NAMQUE NON UNIVERSALE SED QUONIAM UNIVERSALITER
CONSIGNIFICAT. Volenti indefinitam propositionem qualis esset ostendere non
modo auferenda fuit ab universali termino universalis determinatio, verum etiam
particularis et oportuit dici hoc modo: quando autem in universalibus non
universaliter neque particulariter, non sunt contrariae. Nunc autem quoniam ƿ
non addidit particulariter, videtur non de indefinitis, in quibus neque
universalitas neque particularitas adest sed tantum de particularibus loqui, a
quibus solum universale non etiam particulare subtraxit. Sed quid velit
ostendere ipse convenientibus exemplis edocuit. Non enim posuit exempla
particularis propositionis sed indefinitae. Ait enim DICO AUTEM NON
UNIVERSALITER ENUNTIARE IN HIS QUAE SUNT UNIVERSALIA, UT EST ALBUS HOMO, NON
EST ALBUS HOMO. Quod si particularem monstrare voluisset, ita diceret: ut est:
Quidam homo albusNon est quidam homo albus Sed quoniam per exemplum quid
vellet ostendit, nos quoque superiori propositioni quae est: quando autem in
universalibus non universaliter, deesse putemus aut particulariter, ut et
particularitatem et universalitatem ex tota auferat dictione ut post exempla
docuerunt non eum loqui de particulari sed de indefinita. Quare hoc dicit: at
si neque universales sint propositiones neque particulares, quod subaudiendum
est, illae non sunt contrariae. Sunt enim contrariae quae universaliter
universalem terminum proponunt, indefinitae vero ad universalem terminum
universalem terminationem non habent. Idcirco autem ab indefinitis
universalitatem solam et non particularitatem quoque seiunxit, quod indefinitas
propositiones a contrariis solum, non etiam a particularibus segregabat. Quod
autem dico tale est: si vellet ostendere indefinitas propositiones proprie,
neque particulares esse neque universales diceret. Quae ƿ autem in universali
neque universaliter neque particulariter proponuntur, id est quae neque
universales sunt neque particulares, indefinitae sunt. Nam quae neque
universales sunt neque particulares, hae neque contrariae sunt neque
subcontrariae. Subcontrariae quidem idcirco non sunt, quia non habent additam
particularem determinationem; idcirco vero contrariae non sunt, quia
determinatio universalis in his non est. Nunc autem cum tantum vellet ostendere
eas contrarias non esse, de subcontrariis vero in praesenti vellet omittere,
has esse indefinitas quae universale determinatum universaliter non haberent
dixit, ut scilicet has non esse contrarias intellegeremus. Idcirco vero non
adiecit particularitatem eas non habere, quoniam a solis contrariis separare
indefinitas volebat, non etiam a subcontrariis. Ergo si indefinitas a
contrariis et subcontrariis separare voluisset, ita diceret: QUANDO AUTEM IN
UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER nec particulariter, NON SUNT CONTRARIAE neque
subcontrariae. Sed quoniam non eas volebat nunc non esse subcontrarias
demonstrare sed tantum non esse contrarias, idcirco ei dicto quod est QUANDO
AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER non addidit vel particulariter. Hoc
enim si addidisset, ad subcontrarias tenderet, de quibus nihil est additum.
Quare hoc dicit: hae quae indefinitae sunt, quoniam non habent universalitatem,
contrariae non sunt. Sed cum per se quidem contrariae non sint, possunt tamen
quaedam significare contraria. Hoc quid sit multipliciter expositorum
sententiis expeditur. Herminus namque dicit idcirco indefinitas posse aliquando
significare ƿ contraria, cum ipsae careant contrarietate, quippe quae
universalium rerum sunt, additum tamen universale non habent, in solis his
quibus ea quae affirmantur aut negantur subiecto naturaliter insunt: ut cum
dicimus: Homo rationalis est Homo rationalis non est quoniam rationalitas
huiusmodi est quae in natura sit hominis, affirmatio et negatio inter se verum
falsumque dividunt et quaedam quodammodo ab his contraria designantur. Sed
nihil hoc attinet ad contraria significanda in his quae sunt indefinitae. Nam
etiam particulares ipsae quoque in talibus verum falsumque dividunt, ut est:
Quidam homo rationalis est Quidam homo rationalis non est Has ergo
secundum Herminum videmus posse significare contraria. Cur ergo in his quoque
dixit quoniam contrariae quidem non sunt, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE
CONTRARIA? Alexander autem hoc dicit: quoniam indefinitae sunt hae, nihil eas,
inquit, prohibet sicut ad particulares ita quoque ad universales reducere, quae
videntur esse contrariae, ut in eo quod est homo animal est, homo animal non
est, quoniam hae propositiones indefinitae sunt, possunt accipi et quasi
contrariae. Nam si dicimus homo animal est, potest ita accipi tamquam si
dicamus omnis homo animal est, et rursus homo animal non est ita audiri potest
tamquam si dicatur nullus homo animal est. Cum autem dicitur: Homo ambulat Homo
non ambulat non ad contrarias sed ad subcontrarias mens ducitur
auditoris. ƿ Quocirca possunt indefinitae aliquando significare contraria,
quoniam eo ipso quod sunt indefinitae nihil eas prohibet ad contrariorum
significationem universaliumque reduci. Et haec quidem sententia habet aliquid
rationis, non tamen integre id quod ab Aristotele dicitur ostendit. Et meliorem
sententiam sponte reiecit, quam post Porphyrius approbavit. Sunt enim quaedam
negationes quae intra se affirmationis eius quam negant retineant
contrarietatem, ut in eo quod est: Sanus est Non est sanus id quod
dicitur -- "Non est sanus" -- significat "Aeger est", quod
est contrarium sano esse. Rursus cum dicimus: Homo albus est si contra
hanc negemus per eam quae dicit: Homo albus non est significare poterit
quoniam homo niger est (nam qui niger est albus non est) sed nigrum esse et
album esse contrarium est. Quare significant quaedam negationes
affirmationesque contraria sed hoc non semper. Nam in eo quod est: Homo ambulat
Homo non ambulat nullum contrarium continetur. Ambulationi enim nihil est
contrarium. Atque ideo dicit has quidem contrarias non esse, idcirco quod cum
sint universales non universaliter enuntientur, posse autem aliquotiens
contraria significare, cum intra negationem contrarium affirmationis
includitur. Aspasius vero et Alexandri et hanc posteriorem probavit. Nos vero
dicimus non quidem Alexandri sententiam abhorrere ratione sed hanc esse
meliorem. ƿ Nam quod ait QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON
SUNT CONTRARIAE, QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE CONTRARIA, ab Alexandro non
est expositum sed tantum dictum quando possint esse propositiones ipsae
contrariae. A Porphyrio vero expositum diligenter est quando ea quae
significantur possint esse contraria, quod ipse Aristotelis textus expressit.
Quamquam Alexander quoque eandem quam Porphyrius posuit viderit expositionem,
eam tamen ut dictum est sponte reiecit et sibi huius expositionis confirmavit
sententiam displicere. Mihi vero aut utraeque recipiendae expositiones videntur
aut melior iudicanda posterior. Hoc enim ipse quoque Aristoteles quodammodo
subter ostendit cum dicit: SIMUL ENIM VERUM EST DICERE QUONIAM EST HOMO ALBUS
ET NON EST HOMO ALBUS, ET EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS. SI ENIM
TURPIS, ET NON PROBUS; ET SI FIT ALIQUID, ET NON EST. Cuius quidem loci quae
sit expositio, cum ad id venerimus, demonstrabimus. Cognoscendum autem est et
memoria retinendum, quod quaecumque propositiones universales universaliter
fuerint praedicatae, si hae affirmativae, illae vero sint negativae, semper utrasque
esse contrarias, si nihil aequivocationis aut temporis aut aliorum quae supra
determinata sunt ad faciendam oppositionem contrarietatis impediat. Non tamen
omnes quaecumque contrariae sunt, hae aut in universalibus universaliter ponunt
enuntiationem aut una affirmativa est, altera negativa, ut in eo quod est:
Socrates sanus est Socrates aeger est Hic enim neque in universali
universalitas posita est neque ƿ rursus una est affirmatio, altera vero negatio
sed sunt contrariae propositiones. Contraria enim sunt quae significant
quocirca rectissime dictum est, quod quaecumque in universalibus rebus
universaliter enuntiarent, si una earum esset affirmativa, altera negativa,
statim naturaliter essent contrariae: quae autem contrariae essent, non necesse
esse eas vel universale universaliter enuntiare vel unam esse affirmativam,
alteram negativam sed aliquotiens quidem posse has esse contrarias, quae
universale in universalibus non significarent sed hoc in his tantum quae essent
in subiecto de quo fit affirmatio naturaliter, ut in eo quod est animal et
homo. Cum dicimus: Homo animal est quoniam inest in natura hominis
animal, idcirco haec affirmans illa negans videntur esse contraria, quamquam
illic nulla determinatio neque particularitatis neque universalitatis addatur. IN
EO VERO, QUOD PRAEDICATUR UNIVERSALE, UNIVERSALE PRAEDICARE UNIVERSALITER NON
EST VERUM; NULLA ENIM AFFIRMATIO ERIT, IN QUA DE UNIVERSALI PRAEDICATO
UNIVERSALE PRAEDICETUR, UT OMNIS HOMO OMNE ANIMAL EST. Quod dicit huiusmodi
est: omnis propositio simplex duobus terminis constat. His saepe additur aut
universalitatis aut particularitatis determinatio. Sed ad ƿ quam partem hae
determinationes addantur exponit videtur enim Aristoteli praedicato termino
terminationem non oportere coniungi. In hac enim propositione quae est: Homo
animal est quaeritur, subiectumne debeat cum determinatione dici, ut sit:
Omnis homo animal est an praedicatum, ut sit: Homo omne animal est
an utrumque, ut sit: Omnis homo omne animal est Sed neutrum eorum quae
posterius dicta sunt fieri oportet. Namque ad praedicatum numquam determinatio
iungitur sed tantum ad subiectum. Neque enim verum est dicere: Omne animal
omnis homo est idcirco quoniam omnis praedicatio aut maior est subiecto
aut aequalis ut in eo quod dicimus omnis homo animal est plus est animal quam
homo, et rursus in eo quod dicimus homo risibilis est risibile aequatur homini,
ut autem minus sit praedicatum atque angustius subiecto fieri non potest. Ergo
in his praedicatis quae subiecto maiora sunt, ut in eo quod est animal,
perspicue falsa propositio est, si determinatio universalitatis ad praedicatum
terminum ponitur. Nam si dicamus: Homo omne animal est animal quod maius
est homine per hanc determinationem ad subiectum hominem usque contrahimus, cum
non solum ad hominem sed ad alia quoque nomen animalis possit aptari. Rursus in
his quae aequalia sunt idem evenit. Nam si dico: Omnis homo omne risibile
est primum si ad humanitatem ipsam referam superfluum est adicere
determinationem; quod si ad singulos quosque homines, falsa est propositio. Nam
cum dico: Omnis homo omne risibile est hoc videor significare: ƿ singuli
homines omne risibile sunt, quod fieri non potest. Non igitur ad praedicatum
sed ad subiectum ponenda determinatio est. Verba autem Aristotelis hoc modo
sunt et ad hanc sententiam dicuntur: in his praedicatis quae sunt universalia
his adicere universale aliquid, ut universale praedicatum universaliter
praedicetur, non est verum. Hoc enim est quod ait: IN EO VERO QUOD PRAEDICATUR
UNIVERSALE, id est quod habet praedicatum universale, ipsum UNIVERSALE
PRAEDICARE UNIVERSALITER NON EST VERUM. In praedicato enim universali, id est
quod universale est et praedicatur, id ipsum praedicatum, quod universale est,
universaliter praedicare, id est adiecta determinatione universalitatis, non
est verum. Neque enim potest fieri ut ulla sit affirmatio in qua de universali
praedicato universalis determinatio praedicetur. Eiusque rei notionem exemplo
aperit dicens, ut: Omnis homo omne animal Hoc autem quam sit inconveniens
supra iam diximus. OPPONI AUTEM AFFIRMATIONEM NEGATIONI DICO CONTRADICTORIE,
QUAE UNIVERSALE SIGNIFICAT EIDEM, QUONIAM NON UNIVERSALITER, UT: OMNIS HOMO
ALBUS EST, NON OMNIS HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO
ALBUS; CONTRARIE VERO UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET UNIVERSALEM NEGATIONEM, UT:
OMNIS HOMO IUSTUS EST, NULLUS HOMO IUSTUS EST. QUOCIRCA HAS QUIDEM IMPOSSIBILE
EST SIMUL VERAS ESSE, HIS VERO OPPOSITAS CONTINGIT IN EODEM, UT: NON OMNIS HOMO
ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS. Quae sit integra contradictio his verbis
ostendit. Ait enim illam esse oppositionem contradictoriam, quaecumque dicit
non esse universaliter rem universalem anutra eam quae rem universalem
universaliter proponit. Atque hoc est quod ait: OPPONI AUTEM AFFIRMATIONEM
NEGATIONI DICO CONTRADICTORIE QUAE UNIVERSALE SIGNIFICAT EIDEM, QUONIAM NON
UNIVERSALITER, ut ei quae est: Omnis homo iustus est opponitur ea quae
universale significat non tamen universaliter, ut ea quae est: Quidam homo
iustus non est Hominem enim universalem significat non universaliter, ut
cum dicit: Non omnis homo iustus est Haec est contradictoria oppositio,
ut si sit universalis affirmatio, sit particularis negatio, si sit universalis
negatio, sit particularis affirmatio. Angulares enim (ut dictum est) solae
faciunt contradictionem. Verba igitur se obscure habent sed sententia manifesta
est. Dicit enim eam opponi contradictorie affirmationem negationi vel
negationem affirmationi, quaecumque id, quod res altera universale
universaliter significaret idem significaret non universaliter quod esset
universale, ut in his quas supra diximus: ut haec quae est: Omnis homo iustus
est rem universalem universaliter significavit; illa quae est: Non omnis
homo iustus est eidem affirmationi opposita de homine universali non
universaliter negavit dicens: Non omnis homo iustus est Rursus ea quae
dicit: Nullus homo iustus est ƿrem universalem universaliter negavit
dicens 'nullus'; ea vero quae dicit: Quidam homo iustus est rem universalem
particulariter affirmavit et non universaliter. Hominem enim quendam iustum
esse proposuit sed non hominem universaliter enuntiavit rem universalem.
Persequitur ergo proprietates omnes propositionum. Ait enim: CONTRARIE VERO
UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET UNIVERSALEM NEGATIONEM. Sicut enim supra dixit eas
quae universaliter universale significarent vel in affirmatione vel in
negatione esse contrarias, ita nunc quoque idem repetit contrarias esse dicens
universalem affirmationem universalemque negationem. Earumque ponit exempla,
quae utrasque universales monstrarent, UT: OMNIS HOMO IUSTUS EST NULLUS HOMO
IUSTUS EST Harum autem quae proprietas esset proposuit dicens: huiusmodi
propositiones impossibile esse utrasque sibi in veritate inuicem consentire,
quae autem his essent oppositae contingere utrasque veras esse. Sunt autem
oppositae his utraeque particulares: universali enim affirmationi particularis
negatio opponitur et universali negationi particularis affirmatio opposita est.
Quocirca hae duae particularis affirmatio et particularis negatio, quae
oppositae sunt affirmationi et negationi universalibus angulariter, hae possunt
aliquando esse verae. Et in eodem, ut in eo quod est: Quidam homo iustus est
Quidam homo iustus non est Sed: Quidam homo iustus est opposita est
ei quae est: Nullus homo iustus est illa vero quae est: Quidam homo
iustus non est opposita est ei quae est: Omnis homo iustus est Sed
utraeque inter se, id est: Quidam homo iustus est et: ƿ Quidam homo
iustus non est in veritate consentiunt. Hoc est ergo quod ait: HIS VERO
OPPOSITAS CONTINGIT IN EODEM easque designat exemplis, UT NON OMNIS HOMO ALBUS
EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS. Positis ergo duabus propositionibus, affirmatione
universali et universali negatione, ars danda est, quatenus earum inveniantur
opposita. Opposita autem dico contradictorie, non contrarie neque ullo alio
modo. Sit enim haec affirmatio: Omnis homo iustus est et haec negatio:
Nullus homo iustus est Contra affirmationem quae est: Omnis homo iustus
est videntur ergo esse negationes hae -- una: Nullus homo iustus
est altera: Quidam homo iustus non est altera: Non omnis homo
iustus est et postrema indefinita: Homo iustus non est Quae harum
igitur contra eam quae est: Omnis homo iustus est contradictorie constituitur?
Contradictorie autem voco oppositionem, in qua affirmatio et negatio neque
verae utraeque sint neque falsae utraeque sed una semper vera, alia falsa. Si
ergo opponatur contra eam quae est: Omnis homo iustus est ea quae est:
Nullus homo iustus est universalis scilicet negatio, non est oppositio;
utraeque enim falsae sunt. Si vero opponatur ea quae est: Homo iustus non
est indefinita, nec ipsa quoque facit oppositionem. Quoniam enim
indefinita est, potest aliquotiens pro universali negatione pro exspectatione
auditoris intellegi. Quocirca nec ipsa facit oppositionem. Si enim hoc modo
audita sit, cum ita accipitur ut contraria, simul eas falsas inveniri
contingit. Restat ergo, ut aut ea sit quae est:ƿ Non omnis homo iustus
est aut ea quae est: Quidam homo iustus non est Sed hae sibi
consentiunt. Idem enim dicit qui proponit Quidam homo iustus non est et
idem qui dicit Non omnis homo iustus est Nam si quidam homo iustus non
est, non omnis homo iustus est; et si non omnis homo iustus est, quidam homo
iustus non est. Quare utraeque particulares negationes contradictorie
opponuntur contra universalem affirmationem. In his enim neque verae utraeque
sunt neque utraeque falsae sed una vera, altera falsa rursus sit negatio
universalis ea quae est: Nullus homo iustus est Contra hanc videntur
oppositae affirmationes hae: Omnis homo iustus est Homo iustus est Quidam homo
iustus est Sed contra eam quae est: Nullus homo iustus est si
opponitur ea quae est: Omnis homo iustus est possunt esse utraeque
falsae; quare non opponuntur contradictorie. At vero etiam ea quae dicit: Homo
iustus est quoniam indefinita est, potest ita in aliquibus intellegi
tamquam si dicat: Omnis homo iustus est Quod si sic est, poterit
aliquando cum ea negatione quae est: Nullus homo iustus est simul esse
falsa; quare non est opposita relinquitur ergo, ut ea quae est: Quidam homo
iustus est contra eam quae est: Nullus homo iustus est
contradictorie videatur opposita. Angulariter igitur requirendae sunt, ut
contra universalem affirmationem illa ponatur quae sub universali negatione
est, contra universalem negationem illa contradictorie constituatur quae est
sub universali affirmatione. Quod scilicet volens Aristoteles ostendere sic
ait: QUAECUMQUE IGITUR CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT UNIVERSALITER, NECESSE
EST ALTERAM VERAM ESSE VEL FALSAM ET QUAECUMQUE IN SINGULARIBUS SUNT, UT EST
SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS. In illis enim quae contradictoriae sunt
universalibus universaliter praedicatis, in his verum semper falsumque
dividitur. Contradictoriae autem sunt universalis affirmationis particularis
negatio et universalis negationis particularis affirmatio. In his igitur una
semper vera est, altera semper falsa. Atque hoc est quod ait: QUAECUMQUE IGITUR
CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT UNIVERSALITER, et hic distinguendum est ut
intellegatur sic: quaecumque igitur contradictiones sunt universalium
propositionum universaliter propositarum, necesse est alteram veram, alteram
falsam esse. Et in his primum dividitur veritas falsitasque, quae sibi et qualitate
et quantitate oppositae sunt: qualitate quod illa negatio est, illa affirmatio,
quantitate quod illa universalis, illa particularis est. Secundo autem modo in
his quae sunt singularia, si nullae argumentatorum nebulae sint, veritas
falsitasque dividitur, ut in eo quod est: Socrates albus est Socrates albus non
est Una enim vera est altera falsa, si (ut dictum est) nulla ambiguitas
aequivocationis impediat. QUAECUMQUE AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER,
NON SEMPER HAEC VERA EST, ILLA VERO FALSA. SIMUL ENIM VERUM EST DICERE QUONIAM
ƿ EST HOMO ALBUS ET NON EST HOMO ALBUS, ET EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO
PROBUS. SI ENIM TURPIS, ET NON PROBUS; ET SI FIT ALIQUID, ET NON EST. VIDEBITUR
AUTEM SUBITO INCONVENIENS ESSE, IDCIRCO QUONIAM VIDETUR SIGNIFICARE NON EST
HOMO ALBUS SIMUL ETIAM QUONIAM NEMO HOMO ALBUS. HOC AUTEM NEQUE IDEM SIGNIFICAT
NEQUE SIMUL NECESSARIO. Propositiones eas, quae in universalibus non
universaliter proferuntur, non semper veras esse vel falsas conatur ostendere.
Hoc autem per contraria monstrat. Ea enim propositio quae est: Homo albus
est et huius negatio quae est: Homo albus non est hoc modo
ostenduntur verum et falsum inter se interdum non posse dividere: nam si verum
est, ut hae duae affirmationes: Est homo albus et Est homo niger
utraeque uno tempore verae sint, verum est quoque affirmationem indefinitam et
indefinitam negationem utrasque veras aliquotiens inveniri. Nam si verum est
quoniam est homo albus, verum itidem quoniam est homo niger (nam cum Gallus sit
candidus, Aethiops nigerrimus invenitur): simul ergo verum est dicere quoniam
est homo albus et est homo niger. Sed qui niger est albus non est: simul ergo
verum est dicere quoniam est homo albus et non est homo albus. Idem quoque et
de probo et turpi. Nam si verum est dicere quoniam est homo probus, si quis hoc
de philosopho dicat, et rursus verum est quoniam ƿ est homo turpis, si quis hoc
de Sulla diceret, verum est utrumque, et quoniam est homo probus et quoniam est
homo turpis. Sed qui turpis est, probus non est: simul igitur verum est dicere
quoniam EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS. Sed videbitur fortasse aliquid
sibi dixisse contrarium et difficilior procedit ostensio, quae per huiusmodi
exempla proponitur, quae contraria esse videantur. Albus enim et niger et
probus et turpis contraria sunt et fortasse dubitet quidam, utrum uno tempore
contraria haec in aliquibus valeant reperiri. Sed adiecit exemplum aliud, quod
cum contrarium non sit, tamen ex eo sicut in contrariis quoque negatio
procreatur: ut si quis dicat: Est homo probus et alius dicat: Fit homo
probus si quis vel alio docente vel se ipso corrigente aliqua disciplina
rationis eniteat. Nihil ergo contrarium habet esse probum et fieri probum;
neque enim ita contrarium est, ut esse hominem probum et esse hominem turpem.
Quare si nihil habet contrarium, dubium non est quin simul esse possint. Sed
quod fit nondum est adhuc cum fit: quare nondum est probus qui fit probus. Sed
verum erat dicere cum eo quod est: Est probus homo quoniam fit probus
homo. Sed qui fit probus homo, non est probus homo: verum est igitur dicere
simul, quoniam est probus homo et non est probus homo, licet non invalida
exempla sint posita de contrariis. Nihil enim prohibet uno tempore contraria
aliis atque aliis inesse subiectis. Quocirca constat indefinitas per id quod in
exemplis supra proposuit simul aliquotiens veras videri et non semper inter se
verum falsumque partiri. Quod vero ait: VIDEBITUR AUTEM SUBITO INCONVENIENS
ESSE, IDCIRCO ƿ QUONIAM VIDETUR SIGNIFICARE NON EST HOMO ALBUS, SIMUL ETIAM
QUONIAM NEMO HOMO ALBUS EST, huiusmodi est: dixit enim propositionem
affirmationis eam quae dicit: Est homo albus veram posse esse cum ea quae
dicit: Non est homo albus Nunc hoc notat: videtur, inquit, aliquotiens
inconveniens esse et incongruum dicere eam quae dicit: Est homo albus et
eam quae est: Non est homo albus simul veras esse posse, idcirco quod ea
quae est: Non est homo albus emittit imaginationem quandam quod
significet quoniam nullus homo albus est. Videtur enim negatio huiusmodi, quae
est: Non est homo albus illud quoque significare simul quoniam nullus
homo albus est, ut si quis dixerit: Non est homo albus hoc eum dixisse
putandum sit, quoniam nullus homo albus est. HOC AUTEM, inquit, id est
"Non est homo albus" et rursus "Nullus homo albus est",
NEQUE IDEM SIGNIFICAT neque semper simul sunt. Nam qui dicit: Nullus homo albus
est universalitatem determinans negationem de universalitate proponit,
qui vero dicit: Non est homo albus non omnino de tota universalitate
negat sed ei tantum sufficit de particularitate negasse. Atque ea quae est:
Nullus homo albus est si unus homo albus fuerit, falsa est, ea vero quae
dicit: Non est homo albus etiam si unus homo albus non fuerit, vera est.
Quare non significant idem. Dico autem, quoniam nec omnino, quotienscumque
dictum fuerit: Non est homo albus mox significat quoniam nullus homo
albus est. Nam cum dico: Nullus homo albus est haec eadem significat
quoniam non est homo albus (universalis enim intra se continet indefinitam): ƿ
cum autem dicimus: Non est homo albus non omnino significat nullus homo
albus est, indefinita enim non intra se continet universalem. Superius namque
monstravimus, quod indefinitae vim particularium optinerent. Quare si, cum est
universalis negatio, est indefinita negatio, cum vero est indefinita negatio,
non omnino est universalis negatio, non convertitur secundum subsistendi
consequentiam. Quare non sunt simul. Quae enim non convertuntur, simul non
sunt, ut nos Praedicamentorum liber edocuit. Quare neque idem significant
negationes: Non est homo albus Nullus homo albus est neque simul sunt,
quoniam non convertuntur ad consequentiam subsistendi. Syrianus tamen nititur
indefinitam negationem vim definitae optinere negationis ostendere. Hoc multis
probare nititur argumentis Aristotele maxime reclamante. Nec hoc tantum suis
sed Platonicis quoque Aristotelicisque rationibus probare contendit: eam quae
dicit: Non est homo iustus huiusmodi esse qualis est ea quae dicit:
Nullus homo iustus est Sed nos auctoritati Aristotelicae seruientes id
quod ab illo veraciter dicitur approbamus. Nam quod Syrianus dicit indefinitam
quidem affirmationem particularis optinere vim, indefinitam vero negationem
universalis, quam mendaciter diceretur quamque utraeque in particularibus
rectissime proponerentur, et supra monstravimus et in his libris quos de
categoricis syllogismis composuimus in primo libro diligenter expressimus. Nunc
nobis ipse quoque Aristoteles testis est et Syrianus facillima ratione
conuincitur, quod in Analyticis quoque ex duabus indefinitis dicit non posse
colligi syllogismum ƿ cum ex affirmativa particulari et negativa universali
particularis negativa possit esse collectio. Quod si indefinitae affirmatio et
negatio et negationis universalis et particularis affirmationis vim optinerent,
numquam diceret Aristoteles has propositiones non colligere syllogismum. Sed
illud verius est, quoniam ex duabus particularibus nihil in qualibet
propositionum complexione colligitur, quod in his propositionibus quae indefinitae
sunt nihil colligi dixit, quia particularium vim propositiones indefinitas
arbitratus est optinere. Quare multis modis Syriani argumenta franguntur. Sed
nos expositionis cursum ad sequentia convertamus. MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM
UNA NEGATIO UNIUS AFFIRMATIONIS EST; HOC ENIM IDEM OPORTET NEGARE NEGATIONEM,
QUOD AFFIRMAVIT AFFIRMATIO, ET DE EODEM, VEL DE ALIQUO SINGULARIUM VEL DE
ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL UNIVERSALITER VEL NON UNIVERSALITER. DICO AUTEM UT EST
SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS. SI AUTEM ALIUD ALIQUID VEL DE ALIO
IDEM, NON OPPOSITA SED ERIT AB EA DIVERSA. HUIC VERO QUAE EST OMNIS HOMO ALBUS
EST ILLA QUAE EST NON OMNIS HOMO ALBUS EST, ILLI VERO QUAE EST ALIQUI HOMO
ALBUS EST ILLA QUAE EST NULLUS HOMO ALBUS EST, ILLI AUTEM QUAE EST EST HOMO
ALBUS ILLA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS. Hinc quoque apparet affirmationem
indefinitam et ƿ indefinitam negationem non semper unam in veritate aliam in
falsitate consistere. Atque hinc docetur indefinitam negationem non idem
valere, quod universalis negatio potest, et est alia universalis, alia
indefinita negatio. Nam si unicuique affirmationi una negatio videtur opponi
cumque diversae sint affirmatio quae dicit: Est homo albus et ea quae
dicit: Est quidam homo albus diversas quoque habebunt in negationibus
enuntiationes. Et illa quidem quae indefinita est affirmatio habebit
indefinitam negationem, ut ea quae dicit: Est homo albus huic opponitur:
Non est homo albus ea vero quae dicit: Est quidam homo albus
negationem habebit oppositam eam quae dicit: Nullus homo albus est Quare
si particularis affirmatio definita et rursus affirmatio indefinita a se ipsae
diversae sunt, illud verum est oppositas quoque contradictorie negationes
habere dissimiles. Quare ea quae est: Nullus homo iustus est diversa est
ab ea quae dicit: Homo iustus non est Atque hoc nunc Aristoteles
exsequitur: ait enim unam semper negationem contra unam affirmationem posse
constitui. Et eius causam conatur ostendere, quod omnis negatio eosdem terminos
habet in enuntiatione sed enuntiandi modo diversa est. Nam quod ponit
affirmatio idem aufert negatio et quod illa praedicatum subiecto iungit hoc
illa dividit atque disiungit. Quare si idem praedicatum idem subiectum in
negatione est, quod affirmatio ante posuerat, non est dubium quin unius
affirmationis una negatio videatur. Nam si duae sint, aut subiectum altera
mutatura est aut praedicatum. Sed quaecumque sunt huiusmodi, non sunt
oppositae. Hoc enim est quod ait: SI AUTEM ALIUD ALIQUID VEL ƿ DE ALIO IDEM,
NON OPPOSITA SED ERIT AB EA DIVERSA. Sensus enim huiusmodi est: si negatio
aliud aliquid praedicando neget quam in affirmatione fuit (ut si sit affirmatio
"Est homo albus", negatio dicat "Non est homo iustus",
aliud praedicavit in negatione quam in affirmatione fuerat constitlltum) vel si
de alio subiecto quam in affirmatione fuerat idem quod in affirmatione fuit
dixerit praedicatum (ut si affirmatio sit "Est homo iustus", negatio
respondeat "Non est leo iustus", idem praedicatum est, subiecta
diversa sunt): si ergo vel aliud quiddam praedicet in enuntiatione propositio
vel de alio subiecto idem praedicet quod affirmatio ante posuerat, non erunt
illa affirmatio negatioque oppositae sed tantum a se diversae; neque enim se
perimunt. Et hanc rem demonstrativam addidit et quae esset argumentum unius
affirmationis praeter unam negationem esse non posse, sive in singularibus, ut
in eo quod ipse dicit exemplo: EST SOCRATES ALBUS, NON EST SOCRATES ALBUS, sive
in universalibus universaliter praedicatis. Cum his particulares in oppositione
contradictorie constituuntur, ut in universali universaliter affirmativa: Omnis
homo albus est in universali particulariter negativa praedicetur: Non
omnis homo albus est illi vero quae est in universali particulariter
affirmativa: Quidam homo albus est opponatur in universali universaliter
propositio negativa: Nullus homo albus est illi vero quae in universali
non universaliter affirmativa est: Est homo albus illa quae in universali
non universaliter negativa est: Non est homo albus ut quod ait vel de
aliquo singularium ad haec exempla pertineat: EST SOCRATES ALBUS, NON EST
SOCRATES ƿ ALBUS; quod autem secutus est VEL DE ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL
UNIVERSALITER ad illa exempla dictum esse videatur quae sunt: OMNIS HOMO ALBUS
EST, NON OMNIS HOMO ALBUS EST, ALIQUI HOMO ALBUS EST, NULLUS HOMO ALBUS EST;
quod vero addidit VEL NON UNIVERSALITER scilicet in universalibus ad illa
exempla rettulerit quae sunt: HOMO ALBUS EST, NON EST HOMO ALBUS. Hinc igitur
omnia rursus brevissime repetit dicens: iam sese dixisse, quoniam uni negationi
una affirmatio esset opposita et hoc non quolibet modo sed contradictorie, in
quibus scilicet verum falsumque divideretur. Dixisse etiam commemorat, quae
essent hae quas contradictorias nominaret. Dixit autem esse angulares,
affirmativam universalem et negativam particularem, rursus affirmativam
particularem et negativam universalem. Disserui quoque, inquit, ET QUONIAM
ALIAE SUNT CONTRARIAE. Non enim eaedem sunt contrariae quae sunt
contradictoriae. Contrariae enim sunt sibimet universalis affirmatio
universalisque negatio. Exposui illud quoque, inquit, QUONIAM NON OMNIS VERA
VEL FALSA CONTRADICTIO. Nunc contradictionem non illam proprie sed communiter
de his dixit quae sibi sunt oppositae sive contrario modo sive subcontrario.
Hae namque non semper verum inter se falsumque dividebant, ƿ ut una semper
esset vera, alia falsa. Poterat enim fieri ut contrariae simul invenirentur
falsae, subcontrariae simul verae. De his autem, quae proprie contradictoriae
sunt, de his sequitur et se iam exposuisse commemorat, et quare una vera vel
falsa est et quando. Idcirco enim affirmatio universalis particulari negationi
vi contradictionis opponitur, quod in omnibus a se ipsae diversae sunt et
qualitate et quantitate. Illa enim est affirmatio, illa negatio, universalis
illa, illa particularis. Ideo ergo aut utraeque falsae aut utraeque verae
inveniri non possunt. Quando autem ita fuerit, constat unam veram esse, aliam
falsam. Atque hoc est quod ait: ET QUARE ET QUANDO VERA VEL FALSA, dictum esse
scilicet memorans, quare oppositio et quando una semper vera sit, altera falsa:
tunc utique quando angulariter constituuntur, idcirco quoniam et quantitate a
se propositiones et qualitate diversae sunt. Nobis autem dicendum est, quando
oppositiones contrariae vel subcontrariae aut utraeque illae simul falsae sint
aut utraeque illae simul verae aut una falsa, alia rursus inveniatur vera. In
contrariis enim si ea quae non sunt naturaliter praedicentur, [utraeque] ut
albedo, quoniam naturaliter homini non est, utraeque falsae sunt quae albedinem
praedicant. Falsum est enim: Omnis homo albus est falsum est: Nullus homo
albus est Sed quando ambae falsae sunt, verae sunt subcontrariae, ut est:
Quidam homo albus est Quidam homo albus non est Quod si quid naturale
praedicetur in contrariis, affirmatio vera est, falsa negatio, ut quoniam
naturale est homini esse animal, vera est ea quae dicit: Omnis homo animal
est falsa quae dicit: Nullus ƿ homo animal est Eodem quoque modo in
subcontrariis vera est affirmatio, falsa negatio. Sin vero aliquid impossibile
praedicetur, falsa affirmatio est, vera negatio, ut quoniam impossibile est
hominem esse lapidem, si dicamus: Omnis homo lapis est falsum est, Nullus
homo lapis est verum est. Eandem quoque retinet vim subcontrarii natura:
affirmatio enim hic falsa est, vera negatio. UNA AUTEM EST AFFIRMATIO ET
NEGATIO QUAE UNUM DE UNO SIGNIFICAT, VEL CUM SIT UNIVERSALE UNIVERSALITER VEL
NON SIMILITER, UT OMNIS HOMO ALBUS EST, NON EST OMNIS HOMO ALBUS; EST HOMO
ALBUS, NON EST HOMO ALBUS; NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS, SI
ALBUM UNUM SIGNIFICAT. Ea quae a nobis superius sunt diligenter exposita, illa
nunc ipse clarius monstrat. Diximus namque unam propositionem esse quae unam
quamlibet rem significaret et non plurimas, ita ut nec aequivocum subiectum
haberet nec aequivocum praedicatum; una enim propositio sic fit. Nunc hoc
dicit: una propositio est quae unam rem significat id est quae neque subiectum
aequivocum habet nec praedicatum. Sive autem sit universalis affirmatio sive
universalis negatio sive particularis affirmatio sive particularis negatio sive
indefinitae utraeque sive contra se angulariter ponantur: una illa propositio
est, quae unam rem in affirmatione vel negatione significat. Sed hic quaestio
est, quemadmodum universalis affirmatio unam rem significare ƿ possit, cum ipsa
universalitas non de uno sed de pluribus praedicetur. Nam cum dico: Omnis homo
albus est singulos homines qui plures sunt significans multa in ipsa
affirmationis praedicatione designo. Quocirca nulla erit affirmatio vel negatio
universalis, quae unam rem significare possit, idcirco quod ipsa universalitas
de pluribus (ut dictum est) individuis praedicatur. Sed ad hoc respondemus: cum
universale quiddam dicitur, ad unam quodammodo collectionem totius propositionis
ordo perducitur et eius non ad particularitatem sed ad universalitatem quae est
una qualitas applicatur: ut cum dicimus omnis homo iustus est, non tunc
singulos intellegimus sed ad unam humanitatem quidquid de homine dictum est
ducitur. Quare sive sit universalis affirmatio sive universalis negatio vel in
singularibus, potest fieri ut hae unae sint, si una significatione teneantur.
Atque hoc est quod ait eas propositiones quas supra proposuit, quae sunt OMNIS
HOMO ALBUS EST, NON EST OMNIS HOMO ALBUS; HOMO ALBUS EST, NON EST HOMO ALBUS;
NULLUS HOMO ALBUS EST, EST QUIDAM HOMO ALBUS, unas videri, SI ALBUM, inquit,
UNUM SIGNIFICAT. Si enim album quod praedicatur multa significet vel si homo
quod subiectum est non unum, non est una affirmatio nec una negatio. Hoc autem
in sequentibus clarius monstrat dicens: SIN VERO DUOBUS UNUM NOMEN EST POSITUM,
EX QUIBUS NON EST UNUM, NON EST UNA AFFIRMATIO, UT SI. QUIS PONAT NOMEN TUNICA
HOMINI ET EQUO, EST TUNICA ALBA HAEC NON EST UNA AFFIRMATIO NEC NEGATIO UNA. Sensus
huiusmodi est: si una res plura significet, ex quibus multis unum effici
possit, illa affirmatio, in qua illud nomen vel praedicatur vel subicitur,
multa non significat, ut in eo quod est homo. Quod dicimus homo significat
animal, significat rationale, significat mortale; sed ex his quae multa
significat unum potest effici, quod est animal rationale mortale. Quare hoc
nomen homo licet plura sint quae significet, tamen quoniam iuncta in unum
quodammodo veniunt corpus et unum quiddam ex se iuncta perficiunt, cum ita
dictum fuerit, quasi ut ex his quae significat unum aliquid fiat, unum quod
tota illa iuncta perficiunt nomen illud significare manifestum est. Atque hoc
est quod ait: SIN VERO DUOBUS UNUM NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS NON EST UNUM,
non esse unam affirmationem. Si enim talia quilibet sermo plura significet, ex
quibus iunctis unum effici nequeat corpus, nec possint ea quae significantur
uno illo nomine in unam speciem substantiae convenire, non est illa una
affirmatio. Quale autem nomen sit quod positum unam affirmationem non facit,
idcirco quod plura significet ex quibus unum fieri non possit, exempli
sollertissima virtute monstravit dicens: UT SI QUIS PONAT NOMEN TUNICA HOMINI
ET EQUO, EST TUNICA ALBA HAEC NON EST UNA AFFIRMATIO NEC NEGATIO UNA. NIHIL
ENIM HOC DIFFERT DICERE QUAM EST EQUUS ET HOMO ALBUS. HOC AUTEM NIHIL DIFFERT
QUAM DICERE EST EQUUS ALBUS ET EST HOMO ALBUS. Si quis ponat homini et equo
nomen tunica, inquit, et in propositione nomen hoc ponitur, illa propositio non
est una sed multiplex. Nam si verbi gratia tunica homo atque equus dicatur, ut,
cum dicit aliquis tunicam, aut equum designet aut hominem: si quis dicat in
propositione sic: Tunica alba est non est una affirmatio. Quod enim
dicit: Tunica alba est huiusmodi est quasi si dicam "Homo et equus
albus est". Tunica enim equum atque hominem significatione monstravit.
Quod vero dicit: Homo atque equus albus est nihil differt tamquam si
dicat: Equus albus est Homo albus est Sed hae duae sunt propositiones et
non similes, in his enim subiecta diversa sunt. Quocirca si hae affirmationes
duae sunt, duplex quoque illa est affirmatio, quae dicit homo atque equus albus
est. Quod si haec rursus duplex est, quoniam equum atque hominem tunicam
significare propositum est, cum dicimus "Tunica alba est" non unum
sed plura significat. Quocirca si ea affirmatio quae multa designat non est
una, haec quoque affirmatio una non erit, cuius aut praedicatio aequivoca
fuerit aut subiectum. Atque hoc est quod ait: SI ERGO HAE MULTA SIGNIFICANT ET
SUNT PLURES, MANIFESTUM EST QUONIAM ET PRIMA MULTA ƿ VEL NIHIL SIGNIFICAT; NEQUE
ENIM EST ALIQUIS HOMO EQUUS. Quod si, inquit, est equus albus et est homo albus
multa significant, illa quoque prima propositio, quae est est tunica alba, unde
hae fluxerunt, multa designat: aut si quis dicat non eam multa significare,
concedit profecto nihil omnino propositionis ipsius significatione monstrari.
Tunc enim nomen unum multa significans in unam significationem poterat
convenire, quotiens ex his quae significat una posset coniungi constituique
substantia, ut in eo quod supra proposui, cum homo animal rationale et mortale
significat, quae in unum possunt iuncta congruere. Nunc autem si tunica hominem
equumque significat, multa designat sed ea ipsa in unum corpus non veniunt.
Neque enim fieri potest ut aliqui homo equus sit. Quare aut multa significat,
quod verum est, aut si quis contendat non eam multa significare sed quiddam ex
his quae significat iunctum, quoniam nihil est quod ex equo et homine
coniungatur, nihil omnino significat. Hoc est enim quod dixit NEQUE ENIM EST
ALIQUIS HOMO EQUUS, et hoc sub uno legendum est, non discrete pronuntiandum
homo et rursus equus sed homo equus, ut ex his iunctis appareat nihil omnino
posse constitui. Cur autem hoc dixerit, sequens monstrat oratio. Si enim ita
facienda est oppositio, ut contra affirmationem huiusmodi opponatur ƿ negatio,
quae in oppositione verum falsumque dividat, ut una vera, alia falsa sit, unam
oportet esse affirmationem et uuam negationem, quod contingit, si neque
subiectum neque praedicatum multa significet. Quod si plura designet et sit
aequivocum, non erit in huiusmodi propositionibus una semper vera, altera
falsa. Herminus vero sic sentit quod ait Aristoteles: SIN VERO DUOBUS UNUM
NOMEN EST POSITUM, EX QUIBUS NON EST UNUM, NON EST UNA AFFIRMATIO: ut in eo,
inquit, quod est homo gressibilis est, quoniam quod dicimus gressibile potest
et bipes esse et quadrupes et multipes animal demonstrari: ex his, inquit,
omnibus unum fit, quod est pedes habens: ista, inquit, huiusmodi affirmatio non
multa significat. Sed sententiam Aristotelis omnino non sequitur. Neque enim ex
his omnibus unum fit nec quadrupes et bipes et multipes pedem habere faciunt.
Hic enim numerus pedum, non pedum constitutio est. Quare Herminus
praetermittendus est. Huic autem expositioni quam supra disserui et Aspasius et
Porphyrius et Alexander in his quos in hunc librum ediderunt commentariis
consenserunt. Sed ne diutius nobis Aristotelis exemplum caliginis obscuritatem
ferat, hoc in aliquo noto exemplo vocabuloque videndum est. Cum enim dicimus:
Aiax se peremit, et Telamonis Aiacem filium et Oileum demonstrat, ex quibus
duobus unum fieri aliquid non potest. Ex duobus enim individuis nihil omnimodis
iungitur. ƿ Quare huiusmodi propositio multa significat. Sed haec hactenus. Nunc
autem determinat haec, quae de propositionibus supra iam dixerat, non de omni
tempore sed de solis tantum praeterito et praesenti, quemadmodum se in veritate
et in falsitate habeant, disseruisse. In futuris vero non idem est quale in
praeterito praesentique in propositione iudicium, idcirco quod iam vel cum
contigit vel cum est definita veritas et falsitas in propositionibus invenitur.
Ut cum dico: Brutus consulatum primus instituit sub rege Tarquinio dicat
alius: Brutus consulatum non primus instituit sub rege Tarquinio hic una
vera est, una falsa, et iam affirmatio definite vera est, definite falsa
negatio rursus in praesenti cum dicimus: Vernum tempus est Vernum tempus non
est si hoc verno tempore dictum sit, affirmatio vera est et definite
vera, negatio falsa est et definite falsa. Quod si hoc autumno dictum sit,
definite falsa affirmatio et definite vera negatio, idcirco quod sive in
praeterito sive in praesenti veritas affirmationis negationisue iam contigit. In
futuro vero non eodem modo sese habet. Ut cum dicimus: Gothos Franci
superabunt si quis negat: Gothos Franci non superabunt una quidem
vera est, una falsa sed quae vera quae falsa ante exitum nullus agnoscit. Atque
hoc est quod ait: IN HIS ERGO QUAE SUNT ET FACTA SUNT NECESSE EST AFFIRMATIONEM
VEL NEGATIONEM VERAM ƿ VEL FALSAM ESSE, IN UNIVERSALIBUS QUIDEM UNIVERSALITER
SEMPER HANC QUIDEM VERAM, ILLAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SUNT SINGULARIA,
QUEMADMODUM DICTUM EST ut non modo una semper vera sit, altera falsa in tota
contradictione sed illud quoque habeat, ut in una qualibet definite veritas aut
falsitas reperiatur: ita ut in his singularibus veritas et falsitas in
propositionibus dividatur, in universalibus autem, si his particularitates
opponantur (quemadmodum dictum est) unam necesse est veram esse, alteram falsam
sed definita propositionum veritate vel falsitate, sicut supra disserui. Quare
in sequentibus quaedam de futuris tractanda sunt et quoniam maius opus est
(quam hoc breviter dici possit viderimus) et nos secundi voluminis seriem
longius extraximus, hoc loco fastidiosam longitudinem terminemus. Ea quae
huius libri series continebit altioris paene tractatus sunt quam ut in logica
disciplina conveniat disputari sed quoniam (ut saepe dictum est) orationibus
sensa proferuntur, quibus subiectas res esse ƿ manifestum est, non est dubium
quin quod in rebus sit idem saepe transferatur ad voces. Quare recte mihi
consilium fuit subtilissimas Aristotelis sententias gemino ordine
commentationis aperire. Nam quod prior tenet editio, ingredientibus ad haec
altiora et subtiliora quandam quodammodo faciliorem semitam parat; quod autem
secunda editio in patefaciendis subtilibus sententiis elaborat, hoc studio
doctrinaque provectis legendum discendumque proponitur. Quare prius quaedam
pauca dicenda sunt, quatenus ea de quibus postea tractaturi sumus haec ipsa legentibus
non videantur ignota. Categoricas propositiones Graeci vocant, quae sine aliqua
conditione positionis promuntur, ut est dies est, sol est, homo est, homo
iustus est, sol calet et caetera quae sine alicuius conditionis nodo atque
ligamine proponuntur. Sunt autem conditionales propositiones huiusmodi: Si dies
est, lux est quas Graeci hypotheticas vocant. Conditionales autem
dicuntur, quod talis quaedam conditio proponitur ut dicatur, si hoc est, illud
est. Et illas quidem quas categoricas Graeci nominant, Latini praedicativas
dicere possumus. Nam si categoria praedicamentum est, cur non quoque
categoricae propositiones praedicativae dicuntur? Harum autem quaedam sunt quae
cum sempiterna significent, sicut hae res quas significant semper sunt et
numquam a propria natura discedunt, ita quoque ipsae propositiones immutabili
significatione sunt: ut si quis dicat: Deus est Deus immortalis est hae
namque propositiones sicut de immortalibus dicuntur, ita ƿ quoque sempiternam
habent et necessariam significationem. Nec hoc in unius temporis natura
perspicitur sed in omnium. Nam cum dicimus: Deus immortalis est vel:
Immortalis fuit vel: Immortalis erit a propria significationis
necessitate nil discrepat. Necessarias autem propositiones vocamus, in quibus
id quod dicitur aut fuisse aut esse aut certe futurum esse necesse est evenire.
Et hae quidem quae sempiterna significant sempiternae necessitatis sunt. Nam
etiam si in his non sit manifesta veritatis natura, nil tamen prohibet fixam
esse necessitatis in natura constantiam, ut si nobis ignotum est, utrum paria
sint astra an imparia, non tamen idcirco poterit evenire ut nec paria nec
imparia videantur sed sine ulla dubitatione aut paria sunt aut imparia. Omnis
enim multitudo horum alterum retinet in natura. Quocirca etiam in his, si quis
dicat: Astra paria sunt aliusque respondeat: Astra paria non sunt
vel si quis dicat: Astra imparia sunt aliusque respondeat: Astra imparia
non sunt unus horum verum ex necessitate proponit, quod, inquam, si id
quod quilibet horum verum dixerit nobis ignotum est, necesse est tamen
immutabiliter esse quod dicitur. Atque hae quidem sunt immutabiliter necessariae
propositiones. Aliae vero sunt, quae non sempiterna significantes tamen et
ipsae sunt necessariae, quousque illa subiecta sunt de quibus propositio
aliquid affirmat aut negat. Ut cum dico: Homo mortalis est quamdiu homo
est tamdiu hominem mortalem esse necesse est. Nam si quis dicat: Ignis calidus
est ƿquamdiu est ignis tamdiu ex necessitate vera est propositio. Aliae
vero sunt, quae a natura necessitatis recedunt et quaedam tantum contingentia
significant sed haec aut aequaliter se ad affirmationem negationemque habentia
aut ad unum frequentius vergentia. Et aequaliter quidem se habent, ut si quis
dicat hodie me esse lauandum, hodie me non esse lauandum. Nihil enim magis vel
affirmatio fiet aut negatio, utraeque enim aequaliter necessariae non sunt.
Illae vero quae plus ad alteram partem vergunt huiusmodi sunt, ut si quis dicat
hominem in senecta canescere, hominem in senecta non canescere: fit quidem
frequentius ut canescat, non tamen interclusum est, ut non canescat. Praedicativarum
autem propositionum natura ex rerum veritate et falsitate colligitur.
Quemadmodum enim sese res habent, ita sese propositiones habebunt, quae res
significant. Nam si in se res ullam retinent necessitatem, propositiones quoque
necessariae sunt; sin vero tantum inesse significent -- ut si quis dicat: Homo
ambulat homini ambulationem inesse monstravit -- praeter aliquam
necessitatem sunt tantum inesse significantes omni uacuae necessitate. Quod si
res impossibiles sunt, propositiones quae illas res demonstrant impossibiles
nominantur; sin vero res contingenter venientes atque abeuntes, quae illas
prodit contingens propositio nuncupatur. Quoniam autem temporum alia sunt
futura, alia praesentia, alia vero praeterita, res quoque subiectae temporibus
his quoque temporum diversitatibus variae sunt. Aliae enim praesentis temporis
sunt, aliae ƿ futuri, aliae praeteriti. Eodem quoque modo propositiones alias
praeteriti temporis significatio tenet, ut cum dico Graeci Troiam euertere;
aliae praesentis, ut Francorum Gothorumque pugna committitur; aliae futuri, ut
Persae et Graeci bella moturi sunt. Et de praeteritis quidem et de
praesentibus, ut res ipsae, stabiles sunt et definitae. Nam quod factum est,
non est non factum, et quod non est factum, nondum factum est. Idcirco de eo
quod factum est verum est dicere definite, quoniam factum est, falsum est
dicere, quoniam factum non est. Rursus de eo quod factum non est verum est
dicere, quoniam factum non est, falsum est, quoniam factum est. Et de praesenti
quoque. Quod fit definitam habet naturam in eo quod fit, definitam quoque in
propositionibus veritatem falsitatemque habere necesse est. Nam quod fit
definite verum est dicere quoniam fit, falsum quoniam non fit. Quod non fit
verum est dicere non fieri, falsum fieri. De definitione ergo propositionum
praeteriti vel praesentis supra iam dictum est. Nunc vero ad illarum
propositionum veritatem falsitatemque disputationis ordinem vertit, quae in
futuro dicuntur quaeque sunt contingentia. Solet autem futura vocare, ƿ quae
eadem contingentia dicere consuevit. Contingens autem secundum Aristotelicam
sententiam est, quodcumque aut casus fert aut ex libero cuiuslibet arbitrio et
propria voluntate venit aut facilitate naturae in utramque partem redire
possibile est, ut fiat scilicet et non fiat. Haec ergo in praeteritum et
praesens quidem definitum et constitutum habent eventum. Quae enim evenerunt
non evenisse non possum et quae nunc fiunt ut nunc non fiant, cum fiunt, fieri
non potest. In his autem, quae in futuro sunt et contingentia sunt, et fieri
potest aliquid et non fieri. Sed quoniam tres supra modos proposuimus
contingentis, de quibus melius in physicis tractavimus, singulorum subdamus
exempla. Si hesterno domo egressus inveni amicum, quem in animo habebam
quaerere, non tamen tunc quaerebam, ut non invenirem quem inveni antequam
invenirem fieri poterat, cum autem inveni vel postquam invent, ut non
invenissem fieri non potest. Rursus si ipse sponte praeterita nocte in agrum
profectus sum, antequam hoc fieret, ut non proficiscerer fieri poterat,
postquam profectus sum vel cum profectus sum, ut id non fieret quod fiebat aut
non factum esset quod erat factum, fieri non valebat. Amplius possibile est
scindi hanc qua uestior tunicam: si hesterno die scissa est, cum scindebatur
aut posiquam scissa est, ut non scinderetur ƿ aut non esset scissa, fieri
nequibat, ante vero quam scinderetur, fieri poterat ut non scinderetur.
Perspicuum ergo in praesentibus atque praeteritis vel earundem rerum quae sunt
contingentes definitum constitutumque esse eventum. In futuris autem unum
quidem quodlibet duorum fieri posse, unum vero definitum non esse sed in
utramque partem vergere et aut hoc quidem aut illud ex necessitate evenire, ut
autem hoc quodlibet definite vel quodlibet aliud definite, fieri non posse.
Quae enim contingentia sunt, in utraque parte contingunt. Quod autem dico tale
est: egredientem me hodie domo amicum invenire aut non invenire necesse est (in
omnibus enim aut affirmatio est aut negatio) sed invenire sine dubio definite
aut certe si hoc non est rursus definite non invenire, quemadmodum hesterno
die, quo amicum egrediens inveni (definitum est autem, quod non est verum me
non invenisse), non eodem modo in his quae sunt contingentia et future sed
tantum aut hoc quidem aut illud est et hoc ex necessitate, ut autem una res vel
quilibet unus eventus definitus et iam quasi certus sit, fieri non potest. Et
in hac re dissimiles sunt propositiones contingentium et futurorum his quae
sunt praeteritorum vel praesentium. Nam cum similes sint in eo, quod in his aut
affirmatio est aut negatio, ƿ sicut etiam in his quae sunt praeterita vel
praesentia, in illo diversae sunt, quod in his quidem id est praeteritis et
praesentibus rerum definitus eventus est, in futuris vero et contingentibus in
definitus est et incertus, nec solum nobis ignorantibus sed naturae. Nam licet
ignoremus nos, utrum astra paria sint an imparia, unum tamen quodlibet definite
in natura stellarum esse manifestum est. Et hoc nobis quidem est ignoratum,
naturae vero notissimum. Sed non ita hodie me visurum esse amicum aut non visurum
nobis quidem quid eveniat ignoratum est, notum vero naturae. Non enim hoc
naturaliter sed casu evenit. Quare huiusmodi propositiones non ad nostram sed
ad naturae ipsius notitiam secundum incertum eventum et inconstantem veritatem
atque mendacium derivabuntur. Talis enim est contingentis natura, ut in utraque
parte vel aequaliter sese habeat, ut hodie me esse lauandum vel hodie me non
esse lauandum, vel in una plus, minus in altera, ut hominem canescere
senescentem vel hominem non canescere senescentem. Illud enim plus fit, illud
minus. Sed nihil prohibet id quod rarius fit tamen fieri.De his ergo
Aristotelica subtilitas disputatura primum a singularibus inchoans ad
universalia tractatui viam pandit. Duobus enim modis contradictiones fiebant:
aut in singularibus aut in universalibus universaliter praedicatis et his
oppositis. Ingreditur autem ex his tribus quae supra iam dicta sunt: ex casu,
ex libero ƿ arbitrio, ex possibilitate, quae omnia uno nomine utrumlibet
vocavit, fingens scilicet nomen ad hoc, quod non unius et certi eventus ista
sunt sed utriuslibet et quomodo contingit. Hoc autem monstrativum est naturae
instabilis et ad utramque partem sine ullius rei obluctatione vergentis. Non
autem oportet arbitrari illa esse utrumlibet et contingentium naturae,
quaecumque nobis ignota sunt. Neque enim si nobis ignotum est a Persis ad
Graecos missos legatos, idcirco missos esse incerti eventus est; nec si letale
signum in aegrotantis facie medicina deprehendit, ut aliud esse non possit nisi
ille moriatur, nobis autem ignotum sit propter artis imperitiam, idcirco illum
aegrum esse moriturum utrumlibet et contingentis naturae esse iudicandum est
sed illa sola talia sine dubio esse putanda sunt, quaecumque idcirco nobis
ignota sunt, quod per propriam naturam qualem habeant eventum sciri non
possunt, idcirco quoniam propria instabilitate naturae ad utraque verguntur, id
est ad affirmationis et negationis eventum propria instabilitate atque
inconstantia permutantur. Est autem inter philosophos disputatio de rerum quae
fiunt causis, necessitatene omnia fiant an quaedam casu. Et in hoc Epicureis et
Stoicis et Peripateticis nostris magna contentio est, quorum paulisper
sententias explicemus. Peripatetici enim, quorum Aristoteles princeps est, et
casum et liberi arbitrium indicii et necessitatem in rebus quae fiunt quaeque
aguntur cum ƿ gravissima auctoritate tum apertissima ratione confirmant. Et
casum quidem esse in physicis probaut: quotiens aliquid agitur et non id
evenit, propter quod res illa coepta est quae agebatur, id quod evenit ex casu
evenisse putandum est, ut casus quidem non sine aliqua actione sit, quotiens
autem aliud quiddam evenit per actionem quae geritur quam speratur, illud
evenisse casu Peripatetica probat auctoritas. Si quis enim terram fodiens vel scrobem
demittens agri cultus causa thesaurum reperiat, casu ille thesaurus inventus
est, non sine aliqua quidem actione (terra enim fossa est, cum thesaurus
inventus est) sed non illa erat agentis intentio, ut thesaurus inveniretur.
Ergo agenti aliquid homini, aliud tamen agenti res diversa successit. Hoc
igitur ex casu evenire dicitur, quodcumque per quamlibet actionem evenit non
propter eam rem coeptam, quae aliquid agenti successerit. Et hoc quidem in ipsa
rerum natura est, ut non hoc nostra constaret ignorantia, ut idcirco quaedam
casu esse viderentur, quod nobis ignota essent sed potius idcirco a nobis
ignorarentur, quod haec in natura quaecumque casu fiunt nullam necessitatis
constantiam aut providentiae modum tenerent. Stoici autem omnia quidem ex
necessitate et providentia fieri putantes id quod ex casu fit non secundum
ipsius fortunae naturam sed secundum nostram ignorantiam metiuntur. ƿ Id enim
casu fieri putant, quod cum necessitate sit, tamen ab hominibus ignoretur. Et
de libero quoque arbitrio eadem nobis paene illisque contentio est. Nos enim
liberum arbitrium ponimus nullo extrinsecus cogente in id quod nobis faciendum
vel non faciendum indicantibus perpendentibusque videatur, ad quam rem
praesumpta prius cogitatione perficiendam et agendam venimus, ut id quod fit ex
nobis et ex nostro iudicio principium sumat nullo extrinsecus aut violenter
cogente aut impediente violenter. Stoici autem omnia necessitatibus dantes
converso quodam ordine liberum voluntatis arbitrium custodire conantur. Dicunt
enim naturaliter quidem animam habere quandam voluntatem, ad quam propria
natura ipsius voluntatis impellitur, et sicut in corporibus inanimatis quaedam
naturaliter gravia feruntur ad terram, levia sursum meant, et haec natura fieri
nullus dubitet, ita quoque in hominibus et in caeteris animalibus voluntatem
quidem naturalem esse cunctis, et quidquid fit a nobis secundum voluntatem quae
in nobis naturalis est autumant, illud tamen addunt, quod ea velimus quae
providentiae illius necessitas imperavit, ut sit quidem nobis voluntas concessa
naturaliter et id quod facimus voluntate faciamus, quae scilicet in nobis est,
ipsam tamen voluntatem illius providentiae necessitate constringi. Ita fieri
quidem omnia ex necessitate, ƿ quod voluntas ipsa naturalis necessitatem
sequatur fieri etiam quae facimus ex nobis, quod ipsa voluntas ex nobis est et
secundum animalis naturam. Nos autem liberum voluntatis arbitrium non id
dicimus quod quisque voluerit sed quod quisque iudicio et examinatione
collegerit. Alioquin muta quoque animalia habebunt liberum voluntatis
arbitrium. Illa enim videmus quaedam sponte refugere, quibusdam sponte
concurrere. Quod si velle aliquid vel nolle hoc recte liberi arbitrii vocabulo
teneretur, non solum hoc esset hominum sed caeterorum quoque animalium, quibus
hanc liberi arbitrii potestatem abesse quis nesciat? Sed est liberum arbitrium,
quod ipsa quoque vocabula produnt, liberum nobis de voluntate iudicium
quotienscumque enim imaginationes quaedam concurrunt animo et voluntatem
irritant, eas ratio perpendit et de his indicat, et quod ei melius videtur, cum
arbitrio perpenderit et iudicatione collegerit, facit. Atque ideo quaedam
dulcia et speciem utilitatis monstrantia spernimus, quaedam amara licet
nolentes tamen fortiter sustinemus: adeo non in voluntate sed in iudicatione
voluntatis liberum constat arbitrium et non in imaginatione sed in ipsius
imaginationis perpensione consistit. Atque ideo quarundam actionum nos ipsi
principia, non sequaces sumus. Hoc est enim uti ratione uti iudicatione. Omne enim
commune nobis est cum caeteris animantibus, sola ratione disiungimur. Quod si
sola etiam indicatione inter nos et ƿ caetera animalia distantia, cur dubitemus
ratione uti hoc esse quod est uti iudicatione? Quam si quis ex rebus tollat,
rationem hominis sustulerit, hominis ratione sublata nec ipsa quoque humanitas
permanebit. Melius igitur nostri Peripatetici et casum in rebus ipsis fortuitum
dantes et praeter ullam necesaitatem et liberum quoque arbitrium neque in
necessitate neque in eo quod ex necessitate quidem non est, non tamen in nobis
est ut casus sed in electione iudicationis et in voluntatis examinatione
posuerunt. Et in eo autem quod possibile esse dicitur est quaedam inter
Peripateticos et Stoicos dissensio, quam hoc modo paucis absolvimus. Illi enim
definiunt possibile esse quod possit fieri, et quod fieri prohibetur non sit,
hoc ad nostram possibilitatem scilicet referentes, ut quod nos possumus, id
possibile dicerent, quod vero nobis impossibile esset, id possibile negarent.
Peripatetici autem non in nobis hoc sed in ipsa natura posuerunt, ut quaedam
ita essent possibilia fieri, ut essent possibilia non fieri, ut hunc calamum
frangi quidem possibile est, etiam non frangi, et hoc non ad nostram
possibilitatem referunt sed ad ipsius rei naturam. Cui sententiae contraria est
illa quae dicit fato omnia fieri, cuius Stoici auctores sunt. Quod enim fato
fit ex principalibus causis evenit sed si ita est, hoc quod non fiat non potest
permutari. Nos ƿ autem dicimus ita quaedam esse possibilia fieri, ut eadem sint
etiam non fieri possibilia, hoc nec ex necessitate nec ex possibilitate nostra
metientes. His igitur expeditis illud addere sufficiat, haec Aristoteli fixa in
sententia et disciplina retinenti facile fuisse contingentium propositionum modum
de futuris ostendere: in utraque parte facere atque ideo determinatam eventus
constantiam non habere. Quod ni ita esset, omma ex necessitate fieri
crederentur, quod melius liquebit, cum ad ipsa Aristotelis verba venerimus. Non
autem incommode neque incongrue Aristoteles de rebus altioribus et fortasse non
pertinentibus ad artem logicam disputationem transtulit, cum de propositionibus
loqueretur. Neque enim esset rectitudinem et significantiam propositionum
constituere, nisi hanc ex rebus ita esse probavisset. Praedicativae enim
propositiones (ut dictum est) non in sermonibus neque in complexione
praedicationum sed in rerum significatione consistuut. Quare omnibus quae
praedicenda erant explicitis ad ipsius Aristotelis sententias aperiendas
enodandasque perveniamus. IN HIS ERGO QUAE SUNT ET FACTA SUNT NECESSE EST
AFFIRMATIONEM VEL NEGATIONEM VERAM VEL FALSAM ESSE, IN UNIVERSALIBUS QUIDEM
UNIVERSALITER SEMPER HANC QUIDEM VERAM, NAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SUNT
SINGULARIA, QUEMADMODUM DICTUM EST. IN HIS VERO QUAE IN UNIVERSALIBUS NON
UNIVERSALITER DICUNTUR, NON EST NECESSE; DICTUM AUTEM EST ET DE HIS. Categoricas
propositiones quae praedicativae Latine possint nominari (ut supra iam diximus)
ex rebus quas ipsae propositiones significant integra ratiocinandi norma
diiudicat. Illae namque quas hypotheticas vel conditionales vocamus ex ipsa
conditione vim propriam trahunt, non ex his quae significant. Cum enim dico: Si
homo est, animal est et: Si lapis est, animal non est illud est
consequens, illud repugnans. Quare ex consequentia et repugnantia propositionum
tota in propositione vis vertitur. Unde fit ut non significatio sed conditio
proposita hypotheticarum enuntiationum vim naturamque constituat: praedicativae
propositiones (ut dictum est) ex rebus principaliter substantiam sumunt. Atque
ideo quoniam quaedam res sunt praesentis temporis, quaedam praeteriti, sicut
eventus ipse rerum praesentis temporis vel praeteriti certus est, ita quoque
praedicativarum propositionum de praeteritis et praesentibus certa veritas
falsitasque est erat autem contradictionis modus duplex: aut enim universalis
particularibus angulariter opponebatur aut singularis significatio affirmativa
singularem negationem contradictoria oppositione peremerat. Et in his una vera
semper, falsa altera reperiebatur. In his autem quae essent indefinitae non
necesse erat unam veram esse, alteram falsam. Sed in his, in quibus veritas et
falsitas dividebatur, in his non solum una vera est semper, altera semper
falsa, in praeterito scilicet et praesenti sed etiam una certam et definitam
veritatem retinet, certam et definitam altera ƿ falsitatem. In his autem quae
sunt in futuro, si necessariae quidem propositiones sunt, licet et secundum
futurum tempus dicantur, necesse est tamen non modo unam veram esse, alteram
falsam sed etiam unam definite veram, definite alteram falsam, ut cum dico: Sol
hoc anno verno tempore in arietem venturus est si hoc alius neget, non
solum una vera est, altera falsa sed etiam vera est in hoc affirmatio definite
falsa negatio. Sed Aristoteles non solet illa futura dicere quae sunt
necessaria sed potius quae sunt contingentia. Contingentia autem sunt (ut supra
iam diximus) quaecumque vel ad esse vel ad non esse aequaliter sese habent, et
sicut ipsa indefinitum habent esse et non esse, ita quoque de his affirmationes
indefinitam habent veritatem vel falsitatem, cum una semper vera sit, semper
altera falsa sed quae vera quaeue falsa sit, nondum in contingentibus notum
est. Nam sicut quae sunt necessaria esse, in his esse definitum est, quae autem
sunt impossibilia esse, in his non esse definitum est, ita quae et possunt esse
et possunt non esse, in his neque esse neque non esse est definitum sed veritas
et falsitas ex eo quod est esse rei et ex eo quod est non esse rei sumitur. Nam
si sit quod dicitur, verum est, si non sit quod dicitur, falsum est. Igitur in
contingentibus et futuris sicut ipsum esse et non esse instabile est, esse
tamen aut non esse necesse est, ita quoque in affirmationibus contingentia ipsa
prodentibus veritas quidem vel falsitas in incerto est (quae enim vera sit,
quae falsa secundum ƿ ipsarum propositionum naturam ignoratur), necesse est
tamen unam veram esse, alteram falsam. Porphyrius tamen quaedam de Stoica
dialectica permiscet: quae cum Latinis auribus nota non sit, nec hoc ipsum quod
in quaestionem venit agnoscitur atque ideo illa studio praetermittemus. IN
SINGULARIBUS VERO ET FUTURIS NON SIMILITER. NAM SI OMNIS AFFIRMATIO VEL NEGATIO
VERA VEL FALSA EST, ET OMNE NECESSE EST VEL ESSE VEL NON ESSE. SI HIC QUIDEM
DICAT FUTURUM ALIQUID, ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM IPSUM, MANIFESTUM EST,
QUONIAM NECESSE EST VERUM DICERE ALTERUM IPSORUM, SI OMNIS AFFIRMATIO VERA VEL
FALSA. UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS. NAM SI VERUM EST DICERE,
QUONIAM ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE EST ESSE ALBUM VEL NON ALBUM, ET SI
EST ALBUM VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL NEGARE; ET SI NON EST,
MENTITUR, ET SI MENTITUR, NON EST. QUARE NECESSE EST AUT AFFIRMATIONEM AUT
NEGATIONEM VERAM ESSE. NIHIL IGITUR NEQUE EST NEQUE FIT NEC A CASU NEC
UTRUMLIBET NEC ERIT NECNON ERIT SED EX NECESSITATE OMNIA ET NON UTRUMLIBET. AUT
ENIM QUI DICIT verUS EST AUT QUI NEGAT. SIMILITER ENIM VEL FIERET VEL NON
FIERET; UTRUMLIBET ENIM NIHIL MAGIS SIC VEL NON SIC SE HABET AUT HABEBIT.
AMPLIUS SI EST ALBUM NUNC, VERUM ERAT DICERE PRIMO QUONIAM LERIT ALBUM, QUARE
SEMPER VERUM ƿ FUIT DICERE QUODLIBET EORUM QUAE FACTA SUNT, QUONIAM ERIT. QUOD
SI SEMPER VERUM EST DICERE QUONIAM EST VEL ERIT;, NON POTEST HOC NON ESSE
NECNON FUTURUM ESSE. QUOD AUTEM NON POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON
FIERI; QUOD AUTEM IMPOSSIBILE EST NON FIERI, NECESSE EST FIERI. OMNIA ERGO QUAE
FUTURE SUNT NECESSE EST FIERI. NIHIL IGITUR UTRUMLIBET NEQUE A CASU ERIT; NAM
SI A CASU, NON EX NECESSITATE. Geminas esse contradictiones in propositionibus
supra iam dictum est et nunc quoque commemoratum in quibus necesse est unam
veram esse, alteram falsam. Sed ea quae dicentur de futuris et contingentibus
melius intellegentur, si de his contingentibus loquamur, quae in singular)
contradictione proveniunt. Est enim universalium angularis contradictio in
contmgentibus huiusmodi: Cras omnes Athenienses bello navali pugnaturi sunt
Cras non omnes Athenienses bello navali pugnaturi sunt In singularibus
autem talis est: Cras Socrates in palaestra disputaturus est Cras Socrates in
pallaestra disputaturus non est Non autem oportet ignorare non esse
similiter contingentes has quae dicunt: Socrates morietur et: Socrates
non morietur et illas quae dicunt: Socrates cras morietur Socrates cras
non morietur Illae enim superiores omnino contingentes non sunt sed sunt
necessariae (morietur enim Socrates ex necessitate), hae vero quae tempus
definiunt nec ipsae in numerum contingentium recipiuntur, idcirco quod nobis
quidem cras moriturum esse Socratem incertum est, naturae autem incertum ƿ non
est atque ideo nec deo quoque incertum est, qui ipsam naturam optime novit sed
illae sunt proprie contingentes, quae neque in natura sunt neque in necessitate
sed aut in casu aut in libero arbitrio aut in possibilitate naturae: ex casu
quidem, ut cum egredior domo amicum videam non ad hoc egrediens, ex libero
arbitrio, ut quod possum et velle et non velle, an velim hoc antequam fiat
incertum est, ex possibilitate, quod cum fieri possit et non fieri possit et antequam
fiat, quod utroque modo potest, incertum sit. Ideoque Cras Socrates
disputaturus est in palaestra contingens est, quod hoc ex libero venit
arbitrio. Ergo in huiusmodi contingentibus si in futurum una semper vera est,
altera semper falsa et una definite vera, falsa altera definite et res verbis
congruent, omnia necesse est esse vel non esse et quidquid fit ex necessitate
fit et nihil neque possibile est esse, quod possibile sit non esse, neque
liberum erit arbitrium neque in rebus ullis casus erit in omnibus necessitate
dominante. In his namque id est in singularibus contradictionibus verum dicere
uterque non potest. Contradictoriae enim erant quae simul esse non possint. Sed
nec utraeque, negationes atque affirmationes, falsae esse in contradictoriis possum.
Illae enim erant contradictoriae quae simul non esse non poterant. Quare unus
verum dicturus est, unus falsum. Quod si nihil datur in huiusmodi rebus id est
contingentibus instabili eventus ordine et incerta veritatis ƿ et falsitatis
enuntiatione provenire, quidquid verum dicitur in affirmatione definite, hoc
definite necesse est, quidquid falsum dicitur in negatione, hoc non esse
necesse est. Omnia igitur ex necessitate aut erunt aut ex necessitate non
erunt. Nihil ergo nec casus nec liberum arbitrium nec possibilitas ulla in
rebus est, siquidem tenet cuncta necessitas. Aristoteles vero sumens istam
hypotheticam propositionem, si omne quod in futuro dicitur aut verum definite
aut falsum est definite, omnia ex necessitate fieri et nihil casu nihil iudicio
nihil possibilitate, ea convenienti ordine monstrat. Et posito unam veram,
alteram falsam definite esse omnia ex necessitate contingere ex consensu rerum
propositionumque demonstrat hoc modo: proponit enim hanc conditionem et hanc
veram esse ex rerum ipsarum necessitate confirmat. Est autem conditio: si omnis
affirmatio vel negatio in futurum ducta vera vel falsa est definite, et omne
quidquid fit ex necessitate fieri et nihil neque casu neque propria et libera
voluntate atque iudicio nec vero aliqua possibilitate, quae hic omnia utrumlibet
vocabulo nuncupavit. Ponit enim hanc conditionem dicens: NAM SI OMNIS
AFFIRMATIO VEL NEGATIO VERA VEL FALSA EST (subaudiendum est
"definite"), et OMNE NECESSE EST ESSE VEL NON ESSE. SI HIC QUIDEM
DICAT FUTURUM ALIQUID, ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM IPSUM, MANIFESTUM ƿ EST,
VERUM DICERE ALTERUM IPSORUM, SI OMNIS AFFIRMATIO [uel negatio] VERA VEL FALSA
EST. UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS. Ergo sensus huiusmodi est: si
omnis, inquit, affirmatio vel negatio vera vel falsa est definite, et omne
necesse est aut esse aut non esse, quod vel affirmatio ponit vel negatio
perimit. Nam si quilibet dixerit esse aliquid et alius dixerit idem ipsum non
esse, unus quidem affirmat, alter negat sed in affirmatione et negatione, quae
in contradictione ponuntur, una semper vera est, altera falsa. Neque enim fieri
potest ut utraeque sint verae. Non enim nunc sermo est aut de subcontrarus aut
de indefinitis. Namque subcontrariae, id est particularis negatio et affirmatio
particularis, et indefinitae utraeque verae in eodem esse poterant,
contradictoriae autem minime. Neque enim fieri potest, ut hae quae vel in
singularibus contradictiones sunt vel in universalibus angulariter opponuntur
simul umquam verae sint. Hoc est enim quod ait UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL IN
TALIBUS, id est utraeque enuntiationes non erunt verae in enuntiationibus
contradictoriis. Posita ergo hac conditione: si omnis affirmatio definite vera
vel falsa sit, omnia ex necessitate evenire, hanc ipsam rerum ipsarum et
propositionum consequentiam et similitudinem monstrare contendit dicens: NAM SI
VERUM EST DICERE, QUONIAM ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE EST ESSE ALBUM VEL
NON ALBUM, ET SI EST ALBUM VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL NEGARE;
ET ƿ SI NON EST, MENTITUR, ET SI MENTITUR, NON EST. QUARE NECESSE EST
AFFIRMATIONEM AUT NEGATIONEM VERAM ESSE. Omnis, inquit, affirmatio omnisque
negatio cum rebus ipsis vel vera vel falsa est, huius autem rei exempla ex
praesentibus sumit. Nam sicut se habent secundum necessitatem in praesenti
tempore enuntiationes, ita se habebunt etiam in futuro. Speculemur igitur in
praesenti quae sit rerum propositionumque necessitas. Si qua enim propositio de
qualibet re dicta vera est, illam rem quam dixit esse necesse est. Si enim dixerit,
quoniam nix alba est, et hoc verum est, veritatem propositionis sequitur
necessitas rei. Necesse est enim esse nivem albam, si propositio quae de ea re
praedicata est vera est. Quod si dixerit quis non esse albam picem et haec vera
est, manifestum est rem quoque propositionis consequi veritatem. Amplius quoque
et propositiones rerum necessitates sequuntur. Si enim est aliqua res, verum
est de ea dicere quoniam est, et si non est aliqua res, verum est de ea dicere
quoniam non est. Ita secundum veritatem affirmationis et negationis necessitas
rei substantiam sequitur et rerum necessitas propositionum comitatur
necessitatem.Atque hoc quidem in veris. In falsis quoque idem est e contrario.
Nam si falsa est affirmatio, rem de qua loquitur non esse necesse est, ut si
falsa est affirmatio quae dicit picem esse albam, non esse albam picem necesse
est. Rursus si falsa est negatio quae dicit nivem non esse albam, esse albam
nivem necesse est. Rursus si res non est, affirmatio quoque de ea re necessarie
falsa est. Quod si rursus res non ƿ sit id quod potest dicere falsa negatio,
sine ulla dubitatione illa negatio falsa est et hoc esse necesse est, ut
quoniam de nive potest dicere falsa negatio, quoniam alba non est, hoc ipsum
quod falsa negatio dicit, id est albam non esse, non est. Nix enim non alba non
est.Quare rerum necessitati falsitas veritasque convertitur. Nam si est
aliquid, vere de eodem dicitur, quoniam est, et si vere dicitur, illam rem de
qua vere aliquid praedicatur esse necesse est; quod si non est id quod dicitur,
falsa enuntiatio est, et si enuntiationes falsae sunt, res non esse necesse
est. Quod si haec ita sunt, positum est autem omnem affirmationem et negationem
veram esse definite, quoniam propositionum veritatem vel falsitatem rerum
necessitas secundum esse vel non esse consequitur (esse quidem secundum
veritatem, ut dictum est, non esse secundum falsitatem): nihil fit casu neque
libera voluntate nec aliqua possibilitate. Haec enim quae utrumlibet vocamus
talia sunt, quae cum nondum sunt facta et fieri possunt et non fieri, si autem
facta sint, non fieri potuerunt, ut hodie me Vergilii librum legere, quod
nondum feci, potest quidem non fieri, potest etiam fieri, quod si fecero, potui
non facere. Haec igitur huiusmodi sunt quaecumque utrumlibet dicuntur.
Utrumlibet autem quid sit ipse planius monstrat dicens: utrumlibet enim nihil
magis sic vel non sic se habet aut habebit. Est enim utrumlibet quod vel ad
esse vel ad non esse aequaliter sese habeat, id est neque illud esse necesse
sit ƿ neque non esse necesse sit. Putaverunt autem quidam, quorum Stoici quoque
sunt, Aristotelem dicere in futuro contingentes nec veras esse nec falsas. Quod
enim dixit nihil se magis ad esse habere quam ad non esse, hoc putaverunt
tamquam nihil eas interesset falsas an veras putari. Neque veras enim neque
falsas esse arbitrati sunt. Sed falso. Non enim hoc Aristoteles dicit, quod
utraeque nec verae nec falsae sunt sed quod una quidem ipsarum quaelibet aut
vera aut falsa est, non tamen quemadmodum in praeteritis definite nec
quemadmodum in praesentibus sed enuntiativarum vocum duplicem quodammodo esse
naturam, quarum quaedam essent non modo in quibus verum et falsum inveniretur
sed in quibus una etiam esset definite vera, falsa altera definite, in aliis
vero una quidem vera, altera falsa sed indefinite et commutabiliter et hoc per
suam naturam, non ad nostram ignorantiam atque notitiam. Quocirca recte dictum
est, si omnis affirmatio vel negatio vera definite esset, nihil fieri neque
esse vel a casu vel a communi nomine utrumlibet nec esse aut non esse
contingenter sed aut esse definite aut non esse definite sed magis ex
necessitate omnia. Hoc enim consequitur eum qui dicit aut eum qui affirmat
verum esse aut eum qui negat. Quod si hoc verum esset, itidem cum veritate vel
fieret vel cum falsitate non fieret quod a vere falseue enuntiantibus
dicebatur. Quod si hoc impossibile ƿ est et sunt quaedam res quae necessitate
non sint (videmus autem quasdam esse casu, quasdam ex voluntate, quasdam ex
propriae possibilitate naturae), frustra putatur sicut in praeteritis, ita
quoque in futuris enuntiationibus unam esse veram, alteram falsam definite. Quare
haec una fuit eius argumentatio. Aliam vero quasi ipse sibi opponens aliquam
quaestionem ingreditur validiore tractatu: AMPLIUS SI EST ALBUM NUNC, VERUM
ERAT DICERE PRIMO QUONIAM ERIT ALBUM, QUARE SEMPER VERUM FUIT DICERE QUODLIBET
EORUM QUAE FACTA SUNT, QUONIAM ERIT. QUOD SI SEMPER VERUM EST DICERE QUONIAM
EST VEL ERIT, NON POTEST HOC NON ESSE NECNON FUTURUM ESSE. QUOD AUTEM NON
POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON FIERI; QUOD AUTEM IMPOSSIBILE EST NON
FIERI, NECESSE EST FIERI. OMNIA ERGO QUAE FUTURA SUNT NECESSE EST FIERI. NIHIL
IGITUR UTRUMLIBET NEQUE A CASU ERIT; NAM SI A CASU, NON EX NECESSITATE. Ad
adstruendum non esse omnes enuntiationes veras definite in futuro vel falsas ex
eadem quidem argumentationis virtute et ex eodem possibilitatis eventu,
diversam tamen ingreditur actionis viam. Dudum enim ex his quae nondum erant
facta, si vere futura esse praedicerentur, in rebus necessitatem solam esse
posse collegit. Nunc autem ex his rebus quae facta sunt argumentationem capit,
si vere antequam fierent praedicerentur, necessitatis nexu eventus rerum omnium
contineri. Arbitrantur enim hi qui dicunt contingentium quoque propositionum stabilem
esse enuntiationis modum secundum veritatem scilicet atque ƿ mendacium, quod
omnia quaecumque facta sunt, inquiunt, potuerunt praedici, quoniam fient. Hoc
enim in natura quidem fuit antea sed nobis hoc rei ipsius patefecit eventus.
Quare si omnia quaecumque evenerunt sunt et ea quae sunt futura esse praedici
potuerunt, necesse est omnia quae dicuntur aut definite vera esse aut definite
falsa, quoniam definitus eorum eventus secundum praesens tempus est. Quare in
omnibus in quibus aliquid evenit verum est dicere, quoniam eventurum est, et si
nondum adhuc factum est. Hoc autem illa res probat verum fuisse tunc dici,
quoniam evenit id quod praedici potuerat; quod si praedictum esset, res
eventura definita veritate praediceretur. Hoc Aristoteles sumens ad idem
impossibile validissima ratione perducit et praesentis temporis naturam cum
futuri enuntiatione coniungit. Ait enim simile esse de praesentibus enuntiare
secundum veritatis necessitatem et de futuris: nam si verum est dicere, quoniam
est aliquid, esse necesse est, et si verum est dicere, quoniam erit, futurum
sine dubio esse necesse est: omnia igitur ex necessitate futura sunt: ad idem
scilicet impossibile argumentationem trahens. Sumit autem huius
impossibilitatis ordinem ex his propositionibus quae faciliores quidem ad
intellectum sunt, idem tamen valent hoc modo: SI SEMPER, inquit, VERUM EST
DICERE, QUONIAM EST VEL ERIT, quidquid tunc verum fuit praedicere, illud NON
POTEST NON ESSE NECNON FUTURUM ESSE. Quemadmodum enim id quod in praesenti vere
dicitur esse, hoc non potest non esse, si vera de eo propositio ƿ fuit, quae
dicebat esse, ita quoque in futuro quae dicit aliquid futurum esse, illa si
vera est, non potest non futurum esse quod praedicit. Quod si non potest non
fieri quod a vera propositione praedicitur, impossibile est non fieri. Idem est
enim dicere non potest non fieri, quod dicere impossibile est non fieri. Quod
autem impossibile est non fieri, necesse est fieri. Impossibile enim idem
necessitati valet contrarie praedicatum, ut ipse post docuit. Nam quod
impossibile est esse necesse est non esse. Quod enim ut sit possibile non est,
illud non esse necesse est. Quod si hoc est, et contraria se eodem modo
habebunt. Quod est impossibile non esse, hoc esse necesse est. Sed dictum est
ea quae vera praedicuntur impossibile esse non esse, hoc autem est ex
necessitate esse. Ea igitur quae praedicuntur ex necessitate futura sunt. Nihil
igitur utrumlibet neque casu nec omnino secundum liberum arbitrium, quod
utrumlibet significatio totum clausit. Nam quod dicit utrumlibet et
possibilitatem et casum et liberum in significatione tenet arbitrium. Ergo
nihil fit a casu. Nam si quaedam casu fieri dicat, ille rursus in ea re perimit
necessitatem. Quod enim casu est non ex necessitate est. Nihil autem fit a casu,
quoniam omnia ex necessitate proveniunt, quaecumque enuntiatio vera
praedixerit. Evenit autem huiusmodi impossibilitas ex eo quod concessum est
prius, omnia quaecumque facta sunt definite vere potuisse praedici. Nam si ex
necessitate contingit id quod evenit, verum ƿ fuit dicere quoniam erit. Quod si
ex necessitate non contingit sed contingenter, non potius verum fuit dicere
quoniam erit sed magis quoniam contingit esse. Nam qui dicit erit, ille quandam
necessitatem in ipsa praedicatione ponit. Hoc inde intellegitur, quod si vere
dicat futurum esse id quod praedicitur non possibile sit non fieri, hoc autem
ex necessitate sit fieri. Ergo qui dicit, quoniam erit aliquid eorum quae
contingenter eveniunt, in eo quod futurum esse dicit id quod contingenter
evenit fortasse mentitur; vel si contigerit res illa quam praedicit, ille tamen
mentitus est: non enim eventus falsus est sed modus praedictionis. Namque ita
oportuit dicere: Cras bellum navale contingenter eveniet hoc est dicere:
ita evenit, si evenerit, ut potuerit non evenire. Qui ita dicit verum dicit,
eventum enim contingenter praedixit. Qui autem ita infit: Cras bellum erit
navale quasi necesse sit, ita pronuntiat. Quod si evenerit, non iam
idcirco quia praedixit verum dixerit, quoniam id quod contingenter eventurum
erat necessarie futurum praedixit. Non ergo in eventu est falsitas sed in
praedictionis modo. Quemadmodum enim si quis ambulante Socrate dicat: Socrates
ex necessitate ambulat ille mentitus est non in eo quod Socrates ambulat
sed in eo quod non ex necessitate ambulat, quod ille eum ex necessitate
ambulare praedicavit, ita quoque in hoc qui dicit quoniam erit aliquid, etiam
hoc si fiat, ille tamen ƿ falsus est, non in eo quod factum est sed in eo quod
non ita factum est, ut ille praedixit esse futurum. Quod si verum esset
definite, ex necessitate esset futurum. Igitur ex necessitate futurum esse
praedixit, quodcumque sine ullo alio modo eventurum pronuntiavit. Quare non in
eventu rei sed in praedicationis enuntiatione falsitas invenitur. Oportet enim
in contingentibus ita aliquid praedicere, si vera erit enuntiatio, ut dicat
quidem futurum esse aliquid sed ita, ut rursus relinquat esse possibile, ut
futurum non sit. Haec autem est contingentis natura contingenter in
enuntiatione praedicare. Quod si quis simpliciter id quod fortasse contingenter
eveniet futurum esse praedixerit, ille rem contingentem necessarie futuram
praedicit. Atque ideo etiam si evenerit id quod dicitur, tamen ille mentitus
est in eo quod hoc quidem contingenter evenit, ille autem ex necessitate
futurum esse praedixerit. Cum ergo sint quatuor enuntiationum veritatis et
falsitatis modi, de his scilicet propositionibus quae in futuro praedicuntur
(aut quoniam et erit et non erit id quod dicitur, id est ut et affirmatio et
negatio vera sit, aut quoniam nec erit necnon erit, id est ut et affirmatio et
negatio falsae sint, aut quoniam erit aut non erit, una tamen definite vera,
altera falsa, aut rursus quoniam erit aut non erit utrisque secundum veritatem
et falsitatem indefinitis et aequaliter ad veritatem mendaciumque vergentibus)
docuit quidem supra et esse et non esse fieri nou posse, cum dicit: UTRAQUE
ENIM NON ERUNT SIMUL IN TALIBUS. Docuit etiam aliquantisper aut ƿ esse aut non
esse definite in contingentibus et futuris propositionibus esse non posse. Nunc
illud addit, quod neque esse neque non esse, id est quod nec illud dici vere
possit, posse utrasque inveniri falsas, quae dicuntur in futuro propositiones.
Quod si neque utraeque verae sunt neque utraeque falsae neque una definite
vera, falsa altera definite, restat ut una quidem vera sit, altera falsa, non
tamen definite sed utrumlibet et instabili modo, ut hoc quidem aut hoc evenire
necesse sit, ut tamen una res quaelibet quasi necessarie et definite proveniat
aut non proveniat fieri non possit. Quemadmodum autem utrasque falsas non esse
demonstraret, hic inchoat: AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT
DICERE, UT QUONIAM NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT. PRIMUM ENIM CUM SIT AFFIRMATIO
FALSA, ERIT NEGATIO NON VERA ET HAEC CUM SIT FALSA, CONTINGIT AFFIRMATIONEM
ESSE NON VERAM. AD HAEC SI VERUM EST DICERE, QUONIAM ALBUM EST ET MAGNUM,
OPORTET UTRAQUE ESSE; SIN VERO ERIT CRAS, ESSE CRAS; SI AUTEM NEQUE ERIT NEQUE
NON ERIT CRAS, NON ERIT UTRUMLIBET, UT NAVALE BELLUM; OPORTEBIT ENIM NEQUE
FIERI NAVALE BELLUM NEQUE NON FIERI NAVALE BELLUM. Sensus argumentationis
huiusmodi est: nec illud, inquit, dici poterit, quod contingentium
propositionum neutra vera sit in futuro. Hoc autem nihil differt dicere quam si
quis dicat utrasque esse falsas. Hoc enim impossibile est. In contradictionibus
namque utraeque falsae inveniri non possunt. Hoc enim proprium ƿ
contradictoriarum est: ut proprietatem subcontrariarum refugiunt in eo quod
simul verae esse non possunt, ita quoque et contrariarum proprietatem vitant in
eo quod simul falsae non reperiuntur. Habent ergo propriam naturam, ut neque
falsae simul sint neque verae. Quare una ipsarum semper erit vera, semper
altera falsa. Impossibile est igitur, cum sit falsa negatio, non veram esse
affirmationem, et rursus cum sit falsa affirmatio, negationem esse non veram.
Igitur nec hoc est dicere, quod utraeque non verae sint. Quod per hoc dixit
quod ait: AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT DICERE, id est non
nobis contingit dicere, hoc est impossibile est dicere, quoniam neutrum verum
est, scilicet quod affirmationibus negationibusue prop onit ur contingentibus
scilicet et futuris. Qui autem Aristotelen arbitrati sunt utrasque
propositiones in futuro falsas arbitrari, si haec quae nunc dicit diligentissime
perlegissent, numquam tantis raptarentur erroribus. Neque enim idem est dicere
neutra vera est quod dicere neutra vera est definite. Futurum esse enim cras
bellum navale et non futurum non dicitur quoniam utraeque omnino falsae sunt
sed quoniam neutra est vera aut quaelibet ipsarum definite falsa sed haec
quidem vera, illa falsa, non tamen una ipsarum definite sed quaelibet illa
contingenter. His autem ƿ adicit aliud quiddam dicens: si propositionum veritas
ex rerum substantia pendet, ut quidquid verum est in propositionibus dicere hoc
esse necesse sit, si verum est dicere, quoniam erit aliquid album, veritatem
sequitur rei necessarius eventus. Quod si dicat quis quamlibet illam rem cras
albam futuram, si hoc vere dixerit, cras ex necessitate alba futura est. Sic
igitur, si quis verum dicit neutram esse veram propositionum earum quae in
futuro dicuntur, necesse est id quod dicitur et significatur ab illis
propositionibus nec esse necnon esse. Fal sa enim et affirmatione et negatione
nec quod affirmatio dicit fieri potest nec quod negatio. Ergo ex necessitate
neutrum fit, quod vel affirmatio dicit vel negatio. Ergo si dicat affirmatio
cras bellum navale futurum, quoniam falsa affirmatio est, non erit cras bellum
navale. Rursus si idem neget negatio dicens non erit cras bellum navale,
quoniam haec quoque falsa est, erit cras bellum navale. Quare nec erit bellum
navale, quia affirmatio falsa est, necnon erit bellum navale, quia negatio. Sed
hanc ineptiam nec animus sibi ipse fingere potest. Quis enim umquam dixerit rem
aliquam ex necessitate nec esse nec non esse? Quod ille scilicet dicit, qui
dicit utrasque propositiones in futuro falsas exsistere. QUAE ERGO CONTINGUNT
INCONVENIENTIA HAEC SUNT ET HUIUSMODI ALIA, SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS
VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS ƿ DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS QUAE SUNT
SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO FALSAM, NIHIL
AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE FIUNT SED OMNIA ESSE VEL FIERI EX
NECESSITATE. QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI, QUONIAM SI
HOC FACIMUS, ERIT HOC, SI VERO HOC, NON ERIT. NIHIL ENIM PROHIBET IN
MILLENSIMUM ANNUM HUNC QUIDEM DICERE HOC FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE.
QUARE EX NECESSITATE ERIT QUODLIBET EORUM VERUM ERAT DICERE TUNC. Omnia in
futuro vel vera vel falsa esse definite in propositionibus arbitrantes
impossibilitas ista consequitur: nihil enim neque ex libero voluntatis arbitrio
neque ex aliqua possibilitate, neque ex casu quidquam fieri potest, si omnia
necessitati subiecta sunt. Quamquam quidam non dubitaverint dicere omnia ex
necessitate et quibusdam artibus conati sunt id quod in nobis est cum rerum
necessitate coniungere. Dicunt enim quidam, quorum sunt Stoici, ut omnia
quaecumque fiunt fati necessitate proveniant, et omnia quao fatalis agit ratio
sine dubio necessitate contingere. Sed illa esse sola in nobis et ex voluntate
nostra, quaecumque per voluntatem nostram et per nos ipsos vis fati complet ac
perficit. Neque enim, inquiunt, voluntas nostra in nobis est sed idem volumus
idemque nolumus, quidquid fati necessitas imperavit, ut voluntas quoque nostra
ex fato pendere ƿ videatur. Ita, quoniam per voluntatem nostram, quaedam ex
nobis fiunt et ea quae fiunt in nobis fiunt quoniamque voluntas ipsa ex necessitate
fati est, etiam quae nos voluntate nostra facimus, quod necessitas imperavit
ea, ipsa impulsi facimus necessitate. Quare hoc modo significationem liberi
arbitrii permutantes necessitatem et id quod in nobis est coninugere
impossibiliter et copulare contendunt. Illud enim in nobis est liberum
arbitrium, quod sit omni necessitate uacuum et ingenuum et suae potestatis,
quorumdamque nos domini quodammodo sumus vel faciendi vel non faciendi. Quod si
voluntatem quoque nostram fati nobis necessitas imperet, in nobis voluntas ipsa
non erit sed in fato, nec erit liberum arbitrium sed potius seruiens
necessitati. Unde fit ut, qui omnes actus eventnum necessitate constringunt,
dicant per hoc poplitem quoque nos non flectere, nisi fatalis necessitas
iusserit, caput quoque non scalpere, quare nec lauare, quare nec agere aliquid.
His etiam adiciam vel aliquid feliciter vel aliquid infeliciter facere vel
pati. Unde fit ut neque casum neque liberum arbitrium nec possibile in rebus
ullum esse contendant, quamuis liberum destruere metuentes arbitrium aliam ei
fingant significationem, per quam nihilominus libera hominis voluntas
euertitur. Aristotelica vero auctoritas ita haec in rebus posita et constituta
esse confirmat, ut non exponat nunc, quid sit casus quidue possibile quidue in
nobis, nec ea esse in rebus ƿ probet atque demonstret sed in tantum apud illum
haec in rebus esse manifestum est, ut opinionem, qua quis arbitratur
enuntiationes in futuro omnes esse veras, per hoc impossibilem esse dicat, quod
casum et possibilitatem liberumque euertat arbitrium. Haec enim ita constituta
in rebus putat, ut non de his ulla opus sit demonstratione sed impossibilis
ratio iudicetur, quaecumque vel possibile vel casum vel id quod in nobis est
conatur euertere. Et casum quidem quemadmodum definita in propositionibus
futuris veritas destruat supra monstravit. Nunc autem quemadmodum eadem ipsa
veritas definita futurarum et contingentium propositionum tollat liberi
arbitrii facultatem maxima vi argumentationis exsequitur dicens: huiusmodi
cuncta contingere impossibilia, si quis unam enuntiationis partem definite veram
vel falsam esse confingat. Sed nos secuti Porphyrium, cum huius disputationis
expositionem coepimus, id quod prius dixit IN SINGULARIBUS ET FUTURIS ob hoc
dixisse praediximus, quod facilior sit intellectus disputationis, si haec prius
in singularibus perspicerentur. De quibus singularibus diligentissime
praelocutus nunc de universalibus universaliter praedicatis et quae in his
fiunt contradictiones loquitur. Ita enim dicit: SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET
NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS
QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
FALSAM. Alexander autem in singularibus et futuris dixisse eum arbitratur,
tamquam si diceret in his futuris ƿ quae in generatione et corruptione sunt.
Sunt enim quaedam futura quae in generatione et corruptione non sunt, ut quod
de sole vel de luna vel de caeteris caelestibus pronuntiatur. Haec vero, quae
sunt in rebus his quarum est et nasci et corrumpi natura, unam semper non
necesse est veram esse, alteram falsam. Sed neutram ego improbo expositionem,
utraeque enim veracissima ratione firmantur. Omnis autem sensus talis est, quo
necessitatem solam in rebus imperare destruit Aristoteles: omne quod natura est
non frustra est; consiliari autem homines naturaliter habent; quod si
necessitas in rebus sola dominabitur, sine causa est consiliatio; sed
consiliatio non frustra est, natura enim est: non igitur potest in rebus cuncta
necessitas. Ordo autem se sit habet: QUAE ERGO, inquit, CONTINGUNT
INCONVENIENTIA HAEC SUNT ET HUIUSMODI ALIA, scilicet quoniam qui est in rebus
casus euertitur, alia vero quoniam possibilitas et liberi arbitrii voluntas
amittitur. Et haec quomodo contingunt ipse secutus est dicens: SI OMNIS
AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN UNIVERSALIBUS DICUNTUR
UNIVERSALITER VEL IN HIS QUAE SUNT SINGULARIA NECESSE EST OPPOSITARUM HANC ESSE
VERAM, ILLAM VERO FALSAM, NIHIL AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE FIUNT SED OMNIA
ESSE VEL FIERI EX NECESSITATE. Tunc enim inconvenientia illa contingunt, si
omnis affirmatio et negatio definite vera vel falsa est sive in his
contradictionibus quae in universalibus angulariter fiunt sive in singularibus.
Tunc enim nihil est utrumlibet sed ex necessitate omnia, quoniam veritatem et
falsitatem propositionum rerum eventus ex necessitate consequitur. Quare ut
ipse ait non oportebit neque consiliari neque negotiari, quoniam si hoc
facimus, erit hoc, si vero hoc, non erit. Euertitur enim consiliatio, si
frustra est, frustra autem eam esse dicit, quisquis in rebus solam ponit fati
necessitatem. Cur enim quisque consilium habeat, si nihil ex eo quod
consiliatur efficiet, cum administret cuncta necessitas? Quare non oportebit
consiliari vel, si quis consiliatur, negotiari non debet. Negotiari autem est
actu aliquid et negotio agere, non lucrum sed aliquam causam vel actum. Nihil
enim ipse per actum suum consiliumque expediet, nisi fati necessitas inbet. Docuit
autem quid esset consiliatio per hoc quod ait: QUONIAM SI HOC FACIMUS, ERIT
HOC, SI HOC, NON ERIT. Ita enim semper fit consiliatio, ut si sit Scipio, ita
consiliabitur: si in Africam exercitum ducam, cladem Hannibalis ab Italia
removebo: sin vero non ducam, non eripietur Italia. Hoc est enim dicere: si hoc
facio, ut si in Africam exercitum ducam, erit hoc, id est eripietur Italia: sin
vero hoc, id est si hic mansero, non erit hoc, non eripietur Italia. Et in
aliis omnibus rebus eodem modo. Simul autem monstravit in consiliis non esse
necessitatem. Si enim hoc, inquit, faciam, erit hoc, et si hoc, non erit. Quod
si necessitas in rebus esset, sive hoc quis faceret sive non faceret, quod
necesse esset eveniret. Quare quod consilii ratione fit non fit violentia
necessitatis. Adiunxit ƿ autem ei quod est consiliari NEQUE NEGOTIARI et est
ordo hoc modo: QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI, QUONIAM SI HOC FACIMUS,
ERIT HOC, SI VERO HOC, NON ERIT (NIHIL ENIM PROHIBET IN MILLEN SI MUM ANNUM
HUNC QUIDEM DICERE HOC FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE. QUARE EX NECESSITATE
ERIT QUODLIBET EORUM VERUM ERAT DICERE TUNC) NEQUE NEGOTIARI id est actum
incipere atque negotium gerere. Prior enim est consiliatio, posterius negotium
sed negotium post consiliationem posuit et cuncta quae ad consiliationis
naturam addi oportebat post negotiationis interpositionem subdidit. Est autem
hoc modo: si omnia, inquit, necessitas agit, non oportet consiliari, quoniam si
hoc facimus proveniet nobis hoc, si vero hoc facimus, non proveniet. Nihil enim
prohibet frustra unum dicere, alterum negare dicentem: si hoc facimus, erit hoc
aut non erit. Quod enim eventurum est fiet, sive ille per consilium coniectet
hoc posse fieri, si quid aliud fecerit, sive ille neget hoc posse fieri, si hoc
quod dixit faciat. Ex necessitate enim futurum est quidquid unus ipsorum verum
dixerit. Quod si consiliari omnino non oportet, nec negotiari oportebit id est
nullum incipere negotium. Sive enim quis incipiat sive non incipiat, quod ex
necessitate est sine ulla dubitatione proveniet. Quare nihil alter homo altero
distabit homine. Eo enim meliores homines ƿ iudicamus, quod potiores sunt in
consilio. Sed ubi consiliatio frustra est cuncta necessitate faciente, homines
quoque inter se nihil differunt. Ipsa enim consiliatio nil differt utrum bona
an mala sit, cum proventus necessitas in fati administratione consistat. Quare
si boni consilii homines laude digni sunt, mali consilii vituperatione, non
aliter hoc erit iuste, nisi malus actus malumque consilium et e contra bonum in
nostra sit potestate et non in fato. Cum enim nulla ex necessitate
constringitur eventus rei, tunc et liberum voluntatis arbitrium, ut non sit
fatali seruiens necessitati. Ergo neque qui in hoc mundo simplices rerum
ordines posuerunt recipiendi sunt et hi qui in permixta hac mundana mole non
permixtas quoque actuum causas accipiunt repudiandi. Nam neque qui casu omnia
evenire dicunt recte arbitrantur neque qui omnia necessitatis violentia fingunt
sana opinione tenentur neque omnia ex libero arbitrio esse manifestum est sed
horum omnium et causae mixtae et eventus. Sunt enim quaedam ex casu, sunt
aliqua ex necessitate, quaedam etiam videmus libero teneri iudicio. Et actuum
quidem nostrorum voluntas in nobis est. Nostra enim voluntas domina quodammodo
est nostrorum actuum et totius vitae rationis sed non ƿ eodem modo eventus
quoque in nostra est potestate. Pro alia namque re aliquid ex libero arbitrio
facientibus ex isdem veniens causis casus interstrepit. Ut cum scrobem deponens
quis, ut infodiat vitem, si thesaurum inveniat, scrobem quidem deponere ex
libero venit arbitrio, invenire thesaurum solus attulit casus, eam tamen causam
habens casus, quam voluntas attulit. Nisi enim foderet scrobem, thesaurus non
esset inventus. Quidam autem eventus nostris voluntatibus suppetit, quosdam
impedit quaedam violenta necessitas. Prandere enim vel legere et alia huiusmodi
sicut ex nostra voluntate sunt, ita quoque eorum saepe ex nostra voluntate
pendet eventus. Quod si nunc imperare Persis velit Romanus, arbitrium quidem
voluntatis in ipso est sed hunc eventum durior necessitas retinet et ad
perfectionem uetat adduci. Itaque omnium rerum et casus et voluntas et
necessitas dominatur nec una harum res in omnibus ponenda est sed trium mixta
potentia. Unde fit ut peccantium consideretur magis animus potius quam eventus
et puniatur animus non perfectio, idcirco quod voluntas quidem nobis libera est
sed aliquotiens perfectionis ordo retinetur. Quod si omnia vel casu vel
necessitate fierent, nec laus digna bene facientibus nec ultio delinquentibus
nec leges ullae essent iustae, quae aut bonis praemia aut malis restituerent
poenas. Venio nunc ad illud, quod multis quaeritur modis, an divinatio maneat,
si non omnia in rebus ex necessitate contingunt. Nam quod in vera praedictione
est, ƿ idem est in scientia, et sicut cum quis verum praedicit quod vere
praedicitur esse necesse est, ita quod quis futurum novit illud futurum esse
necesse est. Sed divinatio non omnia ut ex necessitate futura pronuntiat atque
idcirco frequenter ita divinatur, quod facillime in ueterum libris agnoscitur:
hoc quidem eventurum est sed si hoc fit non eveniet, quasi intercidi possit et
alio modo evenire. Quod si ita est, necessitate non evenit. Utrum autem, si
omnia futura sciat deus, omnia esse necesse est, ita quaeramus. Si quis dicat
dei scientiam de futuris eventuum subsequi necessitatem, is profecto
conversurus est, si omnia necessitate non contingunt, omnia deum scire non
posse. Nam si scientiam dei sequitur eventuum necessitas, si eueutuum
necessitas non sit, divina scientia perimitur. Et quis tam impia ratione animo
torqueatur, ut haec de deo dicere audeat? Sed fortasse quis dicat, quoniam
evenire non potest, ut deus omnia futura non noverit, hinc evenire ut omnia ex
necessitate sint, quoniam deo notitiam rerum futurarum tollere nefas est. Sed
si quis hoc dicat, illi videndum est, quod deum dum omnia scire conatur
efficere omnia nescire contendit. Binarium enim numerum esse imparem si quis se
scire proponat, non ille noverit sed potius nescit. Ita quod non est potentiae
nosse se id ƿ arbitrari nosse potius impotentiae est. Quisquis ergo dicit deum
cuncta nosse et ob hoc cuncta ex necessitate esse futura, is dicit deum ex
necessitate eventura credere, quaecumque ex necessitate non eveniunt. Nam si
omnia ex necessitate eventura novit deus, in notione sua fallitur. Non enim
omnia ex necessitate eveniunt sed aliqua contingenter. Ergo si quae
contingenter eventura sunt ex necessitate eventura noverit, in propria
providentia falsus est. Novit enim futura deus non ut ex necessitate evenientia
sed ut contingenter, ita ut etiam aliud posse fieri non ignoret, quid tamen
fiat ex ipsorum hominum et actuum ratione persciscat. Quare si quis omnia ex
necessitate fieri dicat, deo quoque benivolentiam subripiat necesse est. Nihil
enim illius benignitas parit, quandoquidem cuncta necessitas administrat, ut
ipsum dei benefacere ex necessitate quodammodo sit et non ex ipsius voluntate.
Nam si ex ipsius voluntate quaedam fiunt, ut ipse nulla necessitate ciaudatur,
non omnia ex necessitate contingunt. Quis igitur tam impie sapiens deum quoque
necessitate constringat? Quis omnia ex necessitate fieri dicat, ista quoque vis
impossibilitatis eveniet? Quare ponendum in rebus est casu quaedam posse et
voluntate effici et necessitate constringi et ratio, quae utrumuis horum subruit,
impossibilis iudicanda est. Non igitur immerito Aristoteles ad impossibilem
rationem perducit dicens et possibilitatem et casum et liberum arbitrium
deperire, quod fieri nequit, si omnium futurarum ƿ enuntiationum una semper
vera est definite, falsa semper altera definite. Harum enim veritatem et
falsitatem necessitas consequitur, quae et casum de rebus et liberum subiudicat
arbitrium. Unde nunc quoque idem repetens dicit: nihil impedire, utrum aliquis
ante mille annos dicat aliquid futurum esse an alius neget. Non enim secundum
dicere vel negare cuncta facienda sunt vel non facienda sed si necesse est
dicentem vel negantem res quoque affirmatas vel negatas subsequi, [etiam si
illi non dicant] quae illis dicentibus evenire necesse erat, etiam non dicentibus
evenire necesse est. Dicit autem hoc modo: AT VERO NEC HOC DIFFERT, SI ALIQUI
DIXERUNT CONTRADICTIONEM VEL NON DIXERUNT; MANIFESTUM EST ENIM, QUOD SIC SE
HABENT RES, ET SI HIC QUIDEM AFFIRMAVERIT, ILLE VERO NEGAVERIT; NON ENIM
PROPTER NEGARE VEL AFFIRMARE ERIT VEL NON ERIT NEC IN MILLENSIMUM ANNUM MAGIS
QUAM IN QUANTOLIBET TEMPORE. QUARE SI IN OMNI TEMPORE SIC SE HABEBAT, UT UNUM
verE DICERETUR, NECESSE ESSET HOC FIERI ET UNUMQUODQUE EORUM QUAE FIUNT SIC SE
HABERET, UT EX NECESSITATE FIERET. QUANDO ENIM VERE DICIT QUIS, QUONIAM ERIT,
NON POTEST NON FIERI ET QUOD FACTUM EST VERUM ERAT DICERE SEMPER, QUONIAM ERIT.
Eventus necessariarum rerum Aristoteles non ex praedicentium veritate sed ex
ipsarum rerum natura considerans inquit: licet necesse sit, quisquis de re
aliqua vera praedixerit, rem quam ante praenuntiaverit evenire, non tamen
idcirco rerum necessitas ex praedictionis veritate pendet sed divinandi veritas
ex rerum potius necessitate perpenditur. Non enim idcirco esse necesse est,
quoniam verum aliquid praedictum est sed quoniam necessario erat futurum,
idcirco de ea re potuit aliquid vere praedici. Quod si ita est, eveniendi rei
vel non eveniendi non est causa is qui praedicit futuram esse vel negat. Non
enim affirmationem et negationem esse necesse est sed idcirco ea esse necesse
est quae futura sunt, quoniam in natura propria quandam habent necessitatem, in
quam si quis incurrerit, verum est quod praedicit. Ergo si quaecumque nunc
facta sunt verum de his fuisset dicere quoniam erunt, sive ille dixisset sive
non dixisset, haec quae nunc facta sunt erant ex necessitate futura. Non enim
propter dicentem vel negantem in rebus necessitas est sed propter rerum
necessitatem veritas in praenuntiatione vel falsitas invenitur. Quare si etiam
ea quae nunc facta sunt vere potuissent praedici quoniam erunt et his ita
positis rem necesse esset evenire, sive illi praedicerent sive non
praedicerent, necesse est omne quod fit ex necessitate es se futurum et nihil
omnino utrumlibet ƿ in rebus est. Namque si nihil necessitatem rerum adivuat
divinatio et nihil interest, utrum quis praedicat futurum esse aliquid an neget
an nullus omnino aliquid nec in affirmatione nec in negatione praedicat,
manifestum est quoniam nec de eo ulla distantia est, sive quis ante quamlibet
multum tempus aliquid eventurum vere esse praedixerit sive ante quamlibet
paucos dies vel horas vel momenta. Nihil enim interest: sive enim quis ante
mille annos praediceret, quod ex necessitate esset futurum, sive ante annum vel
mensem vel diem vel horam vel momentum, de necessitate rei eventurae nihil
moveret. Quod enim nihil interesset utrum praediceretur an non praediceretur,
nihil quoque interest an iuxta praedicatur an longius. Quod si haec ita sunt et
omnia quaecumque evenerunt futura fuisse necesse est, totum liberum arbitrium
perit, totus casus absumitur, rerum possibilitas praeter necessitatem omnis
excluditur. Simul autem Aristoteles praenuntiationem eventumque coniungens
rerum necessitatem ex ipsa propositionum veritate confirmat dicens: si haec ita
sunt, ut in omni tempore sic se haberet unumquodque quod factum est, ut hoc
ipsum vere praediceretur, NECESSE ESSET HOC FIERI, id est necesse esset quod
praedictum vere est evenire. Unumquodque enim eorum quae fiunt et
verepraedicuntur sic se habet, ut ex necessitate fiat. Hoc autem cur fiat haec
ratio est: quod enim vere quis dicit, fieri necesse est. Illa enim veritas ex
rerum ƿ necessitate procreatur. Quod si etiam id quod factum est veraciter
praenuntiaretur futurum, nulla esset dubitatio omnia ex necessitate provenire.
Quod si hoc, inquit, est impossibile (videmus enim quasdam res ex principio
liberi arbitrii et ex nostrorum actuum fonte descendere), quid dubitamus
frivolam rationem omnium necessitatis excludere nec dilectum humanae vitae interpositione
necessitatis absumere? Quae enim erit ulla discretio inter homines, si liberi
arbitrii iudicium perit? Cur postremum leges conditae, cur publice iura
responsa sunt? Cur instituta moresque, publici et privati actus
constitutionibus principum et iudiciorum nexibus continentur, si certum est
nihil humanis licere propositis? Frustra enim cuncta sunt, si liberum arbitrium
non est. Leges enim et caetera ad continendos animos hominum conditas scimus.
Quod si se ipsi animi non regunt et eos aliqua quaedam violentia necessitatis
impellit, dublum non est quin uacuae istae leges sint, quae nihil sponte
facientibus proponuntur. Sed haec quam sint impossibilia ipse Aristoteles
probat, cuius recta sententia neque casum neque necessitatem neque
possibilitatem in utraque parte naturae neque liberum tollit arbitrium sed
cuncta permiscens rebus pluribus mundum compositum non arbitratur simplici vel
casu vel necessitate vel liberae voluntatis iudicio contineri. QUOD SI HAEC NON
SUNT POSSIBILIA: VIDEMUS ENIM ESSE PRINCIPIUM FUTURORUM ET AB EO QUOD CONSILIAMUR
ATQUE AGIMUS ALIQUID. Impossibilia, inquit, ista sunt ut omnia ex necessitate
proveniant. Sumus enim quorundam nos ipsi quoque principia et animus noster
ratione formatus actionesque nostrae ea ratione directae quarundam rerum
principium tenent. Sic enim id quod in nobis est habere videmur: nullo extra
impediente vel cogente ad quod nobis videtur ratione iudicante prosilimus. Nec
omnia necessitatibus subripienda sunt. Omnium namque animalium genus in eo quod
animalia sunt subiectum est aliud naturae, aliud caelestibus siderum cursibus,
aliud rationi quoque mentis et animi cogitationi. Arbores namque et animalia
irrationabilia illae quidem tantum naturae subiectae sunt, pecudes vero etiam
caelestium decretis. Homines autem et naturae et sideribus et propriae
voluntati subiecti sunt. Multa enim natura dominante vel facimus vel patimur,
ut mortem vel huiusmodi habitudinem corporis. Multa secum rerum ipsarum
necessitas trahit, ut ea quae cum facere velimus, non tamen facere valeamus.
Multa autem dat liberum voluntatis arbitrium, quae nobis volentibus fiunt ut
fierent si velimus. Unde fit ut natura quae motus ƿ est principium et liberi
arbitrii facultate animi ratione participet. Anima vero velut inligata
corporibus, quibus natura dominatur, imaginationibus et cupiditatibus et
iracundiae ardoribus caeterisque, quae afferunt corpora, ex ipsa cui inligata
est natura participat. Cuncti autem divinae providentiae subiecti ex illa
quoque divinorum voluntate pendemus. Itaque nec caelestium necessitas tota
subruitur nec casum disputatio haec de rebus eliminat et liberum firmat
arbitrium. Sed haec maiora sunt quam ut nunc digne pertractari queant. Sumus
igitur nos quoque rerum principia et ex nostris consiliis atque actibus in
rebus plura consistunt. Quod si ea quae per hanc rationem auferuntur perspicua
sunt, quod vero ponitur id est affirmationem et negationem omnem in futuro
veram esse non aeque perspicuum est, cur dubitamus mendacem subterfugere
rationis viam et tenere ea quae cum vera sunt tum manifesta sunt repudiatis
his, quae nec veritate ulla firma sunt nec perspicuitate clarescunt? ET QUONIAM
SUPRA IAM DIXERAT: QUARE NON OPORTEBIT NEQUE CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI, nunc
hoc reddidit ad id quod ait CONSILIARI DICENS ESSE PRINCIPIUM FUTURORUM ET AB
EO QUOD CONSILIAMUR; ad id quod ait NEQUE NEGOTIARI reddidit id quod subiecit
ATQUE AGIMUS. Quare tanta brevitate oratio constricta est, ut in ea teneatur rationis
ordinisque necessitas. ET QUONIAM EST OMNINO IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT
ESSE POSSIBILE ET NON, IN ƿ QUIBUS UTRUMQUE CONTINGIT ET ESSE ET NON ESSE,
QUARE ET FIERI ET NON FIERI. ET MULTA NOBIS MANIFESTA SUNT SIC SE HABENTIA, UT
QUONIAM HANC UESTEM POSSIBILE EST INCIDI ET NON INCIDETUR SED PRIUS EXTERETUR.
SIMILITER AUTEM ET NON INCIDI POSSIBILE EST. NON ENIM ESSET EAM PRIUS EXTERI,
NISI ESSET POSSIBILE NON INCIDI. QUARE ET IN ALIIS FACTURIS, QUAECUMQUE
SECUNDUM POTENTIAM DICUNTUR HUIUSMODI: MANIFESTUM EST, QUONIAM NON OMNIA EX
NECESSITATE VEL SUNT VEL FIUNT SED ALIA QUIDEM UTRUMLIBET ET NON MAGIS VEL
AFFIRMATIO VEL NEGATIO, ALIA VERO MAGIS QUIDEM IN PLURIBUS ALTERUM SED
CONTINGIT FIERI ET ALTERUM, ALTERUM VERO MINIME. Continuus quidem sensus est ex
superioribus hoc modo: supra enim ait quod si haec non sunt possibilia id est
ut omnia necessitas administret: videmus enim a nobis quoddam esse principium
futurorum et a nostris actibus atque consiliis: his illud addidit: quoniamque
sunt aliqua quae possibilia quidem sunt esse cum non sint et non esse cum sint.
Haec etiam simul auferuntur, si necessitas in omnibus dominetur. Et sensus
quidem cum superioribus ita coniunctus est, quid autem habeat argumentationis
tota sententia, hoc modo perspiciendum est: possibile esse dicitur quod in
utramque partem facile naturae suae ratione vertatur, ut et cum non sit
possibile sit esse nec cum sit ut non sit res ulla prohibeat. Ita ergo et quod
possibile dicimus a necessitate seiungimus. Aliter enim dicitur possibile me
esse ambulare cum sedeam, aliter solem nunc esse in sagittario et post paucos
dies in aquarium transgredi. Ita enim possibile est ut etiam necesse sit.
Possibile autem dicere solemus, quod et cum non sit esse possit et cum sit non
esse iterum possit. Si quis ergo omnia necessitati subiecerit, ille naturam
possibilitatis intercipit. Tres sunt ergo sententiae de possibilitate. Philo
enim dicit possibile esse, quod natura propria enuntiationis suscipiat
veritatem, ut cum dico me hodie esse Theocriti Bucolica relecturum. Hoc si nil
extra prohibeat, quantum in se est, potest veraciter praedicari. Eodem autem
modo idem ipse Philo necessarium esse definit, quod cum verum sit, quantum in
se est, numquam possit susceptivum esse mendacii. Non necessarium autem idem
ipse determinat, quod quantum in se est possit suscipere falsitatem. Impossibile
vero, quod secundum propriam naturam numquam possit suscipere veritatem. Idem
tamen ipse contingens et possibile unum esse confirmat. Diodorus possibile esse
determinat, quod aut est aut erit; impossibile, quod cum falsum sit non erit
verum; necessarium, quod cum verum sit non erit falsum; non necessarium, quod
aut iam est aut erit falsum. Stoici vero possibile quidem posuerunt, quod
susceptibile esset verae praedicationis nihil his prohibentibus, quae cum extra
sint cum ipso tamen fieri contingunt. Impossibile autem, quod nullam umquam
suscipiat veritatem aliis extra eventum ipsius prohibentibus. Necessarium
autem, quod cum verum sit falsam praedicationem nulla ratione suscipiat. Sed si
omnia ex necessitate fiunt, in Diodori sententiam non rectam sine ulla
dubitatione veniendum est. Ille enim arbitratus est, si quis in mari moreretur,
eum in terra mortem non potuisse suscipere. Quod neque Philo neque Stoici
dicunt. Sed quamquam ista non dicant, tamen si unam partem contradictionis
eventu metiuntur idem Diodoro sentire coguntur. Nam si, quisquis in mari
mortuus est, illum necesse fuit in mari necari, impossibile eum fuit mortem in
terra suscipere. Quod est perfalsum. Atque haec omnia impossibilia subire
coguntur, quicumque cum definite alteram contradictionis partem in futuro veram
esse contendunt, solam necessitatem in rebus esse dicunt. Neque enim, si quis
naufragio periit in pelago, idcirco si numquam navigasset immortalis in terra
futurus fuisset. At ergo non ex eventu rerum sed ex natura eventus ipsos suscipientium
propositionum contradictiones indicandae sunt. Si enim mihi omnia nunc
suppeditent ut Athenas eam, etiamsi non uadam, posse me tamen ire manifestum
est; et cum vero potuisse non ire, id quoque apud eos qui eventus ex rerum
natura recta ratione diiudicant indubitatum est. ƿ Non ergo id est possibile ut
sit necessarium sed quamquam quod necessarium est possibile sit; est tamen alia
quaedam extrinsecus possibilitatis natura, quae et ab impossibili et a
necessitate seiuncta sit. Aristoteles enim hanc habet opinionem de his quae
semper esse necesse est. Ea enim putat nullam habere ad contraria cognationem:
ut nix quoniam semper est frigida numquam calori coniuncta est. Ignis quoque
numquam frigori cognatus est, idcirco quod semper in frigoris contrarietate
versatur id est in calore. Omnia ergo quaecumque sunt necessaria nullam ad
contraria earum qualitatum, quas ipsa retinent, habent cognationem. Quod si
quam cognationem haberet ignis ad frigus, frustra esset illa cognatio numquam
igne in frigus qualitatem vertente. Sed novimus nihil proprium natum frustra
naturam solere perficere. Ergo illa sint posita necessaria quaecumque ad
contraria nullam habent cognationem. Quaecumque autem habent illa sunt non
necessaria sed quoniam ad utramque partem contrarietatis naturali quadam
cognatione videntur esse coniuncta, idcirco in utraque parte eorum eventus
possibilis est: ut lignum hoc potest quidem secari sed nihilo tamen minus habet
ad contraria cognationem, potest enim non secari, et aqua potest quidem calescere
sed nihil eam prohibet frigori quoque esse coniunctam. Et universaliter dicere
ƿ est: quaecumque neque semper sunt neque semper non sunt sed aliquotiens sunt,
aliquotiens non sunt, ea per hoc ipsum quod sunt et non sunt habent aliquam ad
contraria cognationem. Haec autem impossibilium et necessariorum media sunt.
Impossibile enim numquam esse potest, necessarium numquam non esse: inter haec
propria quorundam natura est, quae horum utrorumque sit media, quae et esse
scilicet possit et non esse. Ergo hoc nunc dicit: videmus, inquit, IN HIS QUAE
NON SEMPER ACTU SUNT (illa autem non semper actu sunt, quae ad utraque
contraria habent cognationem: ignis semper actu calidus est, aqua vero non
semper) quocirca videmus IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT esse quaedam
possibilia et non, id est ut et sint et non sint. Quod in his evenit IN QUIBUS
UTRUMQUE CONTINGIT ID EST ET ESSE ET NON ESSE, ut aquam et esse calidam et non
esse calidam, fieri quoque calidam et non fieri. Multaque nobis perspicua sunt
ita sese habentia, ut in utraque parte eventus sine ullo alicuius rei
impedimento vertatur, ut uestem quam possibile est quidem secari sed fortasse
ita contingit, ut non ante ferro dividatur, quam eam exterat uetustas. Et hoc
fieri potest, ut quaelibet uestis non ferro potius minutatim eat quam usu ipso
exteratur. Similiter autem non solum eam secari possibile est. Non enim esset
eam prius exteri quam secari, nisi prius possibile esset non secari. Cum enim ƿ
exteritur, non secatur. Hoc autem in quibus eveniat universaliter monstrat.
Evenit hoc enim, inquit, in facturis. Facturae autem sunt, in quibuscumque
generatio est atque corruptio. Sive enim quid natura fiat sive arte, in his a
faciendo facturam dixit. In his ergo facturis alia quidem potestate sunt, alia
actu: ut aqua calida quidem est possibilitate, potest enim fieri calida,
frigida vero actu est, est enim frigida. Hoc autem actu et potestate ex materia
venit. Nam cum sit materia contrarietatis susceptrix et ipsa in se utriusque
contrarietatis habeat cognationem, si ipsa per se cogitetur, nihil eorum habet
quae in se suscipit et ipsa quidem nihil actu est, omnia tamen potestate.
Suscipiens autem contraria quamquam unam habeat contrarietatem, habet tamen et
alteram simul sed non actu, ut in eadem aqua. Huius enim materia et caloris
susceptrix est et frigoris sed cum utrumlibet horum susceperit vel calorem vel
frigus, est quidem si ita contigit, calida, est etiam simul frigida sed non
eodem modo. Nam fortasse actu calida est, frigida potestate. Ergo quod
potestate est in rebus ex materia venit. Alioquin divinis corporibus nihil
omnino est potestate sed omne actu: ut soli numquam est lumen potestate, cui
quidem nulla obscuritas, vel toto caelo nulla quies. Ita sese ergo habent ex
materia ut omnia ipsa essent potestate, nihil autem actu, arbitratu ƿ naturae,
quae in ipsa materia singulos pro ratione distribuit motus et singulas
qualitatum proprietates singulis materiae partibus ponit, ut alias quidem
natura ipsa necessarias ordinarit, ita ut quam diu res illa esset eius in ipsa
proprietas permaneret, ut igni calorem. Nam quamdiu ignis est, tamdiu ignem
calidum esse necesse est. Aliis vero tales qualitates apposuit, quibus carere
possint. Et illa quidem necessaria qualitas informat uniuscuiusque substantiam.
Illa enim eius qualitas cum ipsa materia ex natura coniuncta est. Istae vero
aliae qualitates extra sunt, quae et admitti possunt et non admitti. Atque hinc
est generatio et corruptio. Ex natura igitur et ex materia ista in rebus
possibilitas venit. Qua in re casus quoque aliquando subrepit, quae est
indeterminata causa et sine ulla ratione cadens. Neque enim natura est quae
frustra nil efficit nec arbitrium liberum quod in iudicio et ratione consistit
sed extra est casus, qui propter aliam rem quibusdam factis ipse subitus et
improvisus exoritur. Ex hac autem possibilitate etiam illa liberi arbitrii
ratio venit. Si enim non esset fieri aliquid possibile sed omnia aut ex
necessitate essent aut ex necessitate non essent, liberum arbitrium non
maneret. Recte igitur nec omnia casu ut Epicurus nec necessitate omnia ut ƿ
Stoicus nec rursus omnia libero arbitrio fieri proposuit sed cuncta permiscens
in permixto mundo permixtas quoque rerum causae esse proposuit, ut aliae quidem
ex necessitate, aliae vero casu vel libero arbitrio vel postremo possibilitate
contingerent. Quorum omnium unum nomen est utrumlibet, vel in casu vel in
voluntate vel in possibilitate. Sed horum divisionem facit. Nam eorum quae sunt
utrumlibet alia sunt quae aequaliter se ad affirmationem et negatio. Nem
habent, ut est lecturum me esse hodie Vergilium et non lecturum: utroque enim
modo utrumque est. Hoc est enim quod ait ET NON MAGIS VEL AFFIRMATIO VEL
NEGATIO. Aequaliter enim et possum legere Vergilium nunc et possum non legere. Alia
vero sunt quae non se aequaliter habeant sed quamquam in una re frequentius
eveniat, non tamen prohibitum est in altera provenire, ut in eo quod est
hominem in senecta canescere. In pluribus quidem hoc contingit sed CONTINGIT
FIERI ET ALTERUM, id est ut non canescat, alterum vero minime, id est ut
canescat. Ita igitur et ex possibilitate et ex casu et ex libero arbitrio
contradictionem in una parte de futuro definite non esse veram vel falsam
firmissima et validissima argumentatione constituit. His autem adicit hoc: IGITUR
ESSE QUOD EST, QUANDO EST, ET NON ESSE QUOD NON EST, QUANDO NON EST, NECESSE
EST; SED NON QUOD EST OMNE NECESSE EST ESSE NEC QUOD NON EST NECESSE EST NON
ESSE. NON ENIM IDEM EST OMNE QUOD EST ESSE NECESSARIO, QUANDO EST, ET SIMPLICITER
ESSE EX NECESSITATE. Duplex modus necessitatis ostenditur: unus qui cum
alicuius accidentis necessitate proponitur, alter qui simplici praedicatione
profertur. Et simplici quidem praedicatione profertur, cum dicimus solem moveri
necesse est. Non enim solum quia nunc movetur sed quia numquam non movebitur,
idcirco in solis motu necessitas venit. Altera vero quae cum conditione dicitur
talis est: ut cum dicimus Socratem sedere necesse est cum sedet, et non sedere
necesse est cum non sedet. Nam cum idem eodem tempore sedere et non sedere non
possit, quicumque sedet non potest non sedere, tunc cum sedet: igitur sedere
necesse est. Ergo quando quis sedet tunc cum sedet eum sedere necesse est.
Fieri enim non potest ut cum sedet non sedeat. Rursus quando quis non sedet,
tunc cum non sedet, eum non sedere necesse est. Non enim potest idem non sedere
et sedere. Et potest ista esse cum conditione necessitas, ut cum sedet aliquis,
tunc cum sedet, ex necessitate sedeat, et cum non sedet, tunc cum non sedet, ex
necessitate non sedeat. Sed ista cum conditione quae proponitur necessitas non
illam simplicem secum trahit (non enim quicumque sedet simpliciter eum sedere
necesse est sed cum adiectione ea quae est tunc cum sedet), sicut solem dicimus
non necesse esse tunc moveri, cum movetur, nec hoc addimus, ut solem moveri
necesse sit cum movetur sed tantum simpliciter dicimus solem moveri necesse
est. Et haec necessitas simplex de sole dicta veritatem in oratione perficiet.
At vero illa quae cum conditione dicitur, ut cum dicimus Socratem sedere necesse
est, tunc cum sedet, id ƿ quod proponimus tunc cum sedet et hanc conditionem
temporis si a propositione dividamus, de tota propositione veritas perit. Non
enim possumus dicere quoniam Socrates ex necessitate sedet. Potest enim et non
sedere. Habet enim quandam convenientiam et cognationem potestas Socratis sicut
ad sedendum sic etiam ad non sedendum. Ergo id quod dicimus ex necessitate
Socraten sedere, tunc cum sedet, ad accidens respicientes proponimus. Nam
quoniam accidit Socrati sedere et eo tempore quo accidit ei non accidisse non
potest (sic enim fiet ut eidem eadem res et accidat et non accidat uno eodemque
tempore, quod impossibile est), idcirco accidens eius inspicientes dicimus
necesse esse Socraten sedere sed non simpliciter sed tunc cum sedet. Et sicut
Aethiopem dicere simpliciter esse candidum falsum est, verum tamen in aliquo
esse candidum (in oculis enim illi vel in dentibus candor est), ita quoque
falsum dicere Socraten ex necessitate sedere simpliciter, verum autem est hanc
necessitatem in aliquo quodam tempore, non simpliciter praedicare, ut dicamus
tunc cum sedet. Quemadmodum enim in sole dicimus, quoniam solem moveri necesse
est, simpliciter, si ita dicamus Socraten sedere necesse est, falsum est. Sin
vero marmoreum Socraten dicamus, quoniam Socraten marmoreum sedere necesse est,
si fortasse sedens formatus sit, verum est et simpliciter de tali Socrate
necessitas poterit praedicari. De ipso autem Socrate simpliciter ƿ talis
necessitas non dicitur. Neque enim fieri potest, ut Socrates ex necessitate
sedeat, nisi forte cum sedet. Tunc enim cum sedet, quoniam sedet et non potest
non sedere, ex necessitate sedet. Alioquin non simpliciter ex necessitate sedet
sed contingenter, potest enim surgere. Quod autem ex necessitate simpliciter
est, illam permutare non potest necessitatem: ut quoniam simpliciter solem
moveri necesse est, sol stare nulla ratione potest. Hoc igitur dicit
Aristoteles: omne quod est, quando est, et omne quod non est, quando non est,
esse cum conditione et non esse necesse est sed non sine conditione aut esse
aut non esse simpliciter. Haec enim illis solis necessitatibus attributa sunt
quaecumque nullius potentiae aut cognationis ad opposita sunt, ut sol ad
quietem vel ignis ad frigus. Neque enim idem est, inquit Aristoteles, ex
necessitate esse aliquid, quando est, in conditione vel non esse, quando non
est, et simpliciter dicere omne ex necessitate esse vel non esse. Illud enim
conditio verum fecit, in hoc simplicitatis natura effecit veritatem. SIMILITER
AUTEM, inquit, ET IN EO QUOD NON EST. Etiam in eo quod non est idem est: non
omne quod non est non esse necesse est sed tunc cum non est tunc non esse
necesse est, et hoc in conditione rursus, non simpliciter. Duabus igitur his
necessitatibus demonstratis, una conditionali, altera simplici, nunc ad
contradictionem rursus de futuro contingentemque reuertitur. ET IN
CONTRADICTIONE EADEM RATIO. ESSE QUIDEM VEL NON ESSE OMNE NECESSE EST ET
FUTURUM ESSE VEL NON; NON TAMEN DIVIDENTEM DICERE ALTERUM NECESSARIO. DICO
AUTEM NECESSE EST QUIDEM FUTURUM ESSE BELLUM NAVALE CRAS VEL NON ESSE FUTURUM
SED NON FUTURUM ESSE CRAS BELLUM NAVALE NECESSE EST VEL NON FUTURUM ESSE,
FUTURUM AUTEM ESSE VEL NON ESSE NECESSE EST. QUARE QUONIAM SIMILITER ORATIONES
VERAE SUNT QUEMADMODUM ET RES, MANIFESTUM EST QUONIAM QUAECUMQUE SIC SE HABENT,
UT UTRUMLIBET SINT ET CONTRARIA IPSORUM CONTINGANT NECESSE EST SIMILITER SE
HABERE ET CONTRADICTIONEM. QUOD CONTINGIT IN HIS, QUAE NON SEMPER SUNT ET NON
SEMPER NON SUNT. Planissime quam sententiam haberet de contingentibus
propositionibus et futuris exposuit dicens: in his totam quidem contradictionem
dictam unam quamlibet partem habere veram alteram falsam sed non ut aliquis
dividat atque respondeat hanc quidem ex necessitate veram esse, illam vero ex
necessitate alteram falsam: ut in eo quod dicimus: Sol occidit Sol hodie
non occidit facillime in his aliquis dividens dicit, quoniam solem hodie
occidere ex necessitate verum est, non occidere ex necessitate falsum. Ita sese
enim habet divinorum corporum ratio et natura, ut in his ƿ nulla cognatio sit
ad opposita, atque ideo vel quod sunt ex necessitate sunt vel quod non sunt ex
necessitate non sunt. Ea vero quae in generatione et corruptione sunt non ita
sunt. Habent enim hoc ipso, quod et gignuntur et corrumpuntur, ad opposita
cognationem atque ideo in his non est unam partem contradictionis assumere et
eam necessario esse praedicare et rursus aliam necessario non esse proponere
quamuis totius contradictionis una quaelibet pars vera sit, altera falsa sed
incognite et indefinite, et non nobis, verum natura ipsa harum rerum quae
proponuntur dubitabilis, ut in ea propositione quae est: Socrates hodie
lecturus est Socrates hodie lecturus non est Totius quidem
contradictionis una vera est, una falsa (aut enim lecturus est aut non
lecturus) et hoc confuse in tota oratione perspectum sed nullus potest dividere
et respondere, quoniam vera est lecturum eum esse vel certe quoniam vera est
non eum esse lecturum. Hoc autem non quod audientes de futuro nesciamus sed
quod eadem res et esse possit et non esse. Alioquin si ex nostra inscientia hoc
eveniret et non ex ipsarum rerum variabili et indefinito proventu, illa rursus
impossibilitas contingeret, ut omnia necessitas administraret. Non enim propter
scientiam nostram quod ex necessitate est eventurum est sed etiam si nos
nesciamus, erit tamen alicuius rei eventus constitutus et indubitatus: illam
rem futuram esse necesse est. Ergo quoniam hoc fieri non potest et ƿ sunt
quaedam quae non ex necessitate proveniant sed contingenter, in his quamquam
totius contradictionis in qualibet eius parte veritas inveniatur aut falsitas,
non tamen ut aliquis dividat et dicat hanc quidem veram esse, illam vero
falsam. Quod huiusmodi monstravit exemplo: cras enim bellum navale fieri aut
non fieri necesse est, non tamen ex necessitate fiet cras aut ex necessitate
cras non fiet, ut possit aliquis dividere et praedicare dicens cras fiet, ut
hoc vere dicat et ita ex definito contingat, vel rursus cras non fiet, et hoc
eodem modo proveniat: hoc fieri non potest sed tantum indefinite quaecumque una
pars contradictionis vera est, altera falsa sed quae evenerit. Eventus autem
ipsorum indiscretus est: et illud enim et illud poterit evenire. Hoc autem
idcirco est quoniam non est ex antiquioribus quibusdam causis pendens rerum
eventus, ut quaedam quodammodo necessitatis catena sit sed potius haec ex
nostro arbitrio et libera voluntate sunt, in quibus est nulla necessitas. Quod
si, inquit, itidem ORATIONES VERAE SUNT QUEMADMODUM ET RES: hoc sumpsit a
Platone, qui dixit similiter se habere orationes rebus et cognatas quodammodo
esse in ipsa significatione, si sint res impermutabiles et ratione stabili
permanentes oratio quoque de his vera esset et necessaria, sin vero esset res
quae varietate naturae numquam perpetuo permaneret in orationibus quoque fixa
veritas non esset et nulla per huiusmodi orationes demonstratio proveniret. Hoc
igitur sumens Aristoteles ut optime dictum sic ait: quoniam, inquit, orationes
similiter sese habent quemadmodum res, manifestum est quoniam quaecumque res
ita sunt, ut utrumlibet sint et contraria ipsorum contingere possint, necesse
est ita contradictionem se habere, quae de illis natura instabilibus atque
indefinitis rebus est, ut si res sint dubitabiles et indefinito variabilique
proventu contradictio quoque quae de his rebus fit variabili indefinitoque
proventu sit. Quae autem essent huiusmodi res, quarum eventus varius
indefinitusque constaret, planissime demonstravit dicens: QUOD CONTINGIT IN
HIS, QUAE NON SEMPER SUNT ET NON SEMPER NON SUNT. Ea enim sunt, in quibus
contingit utrumlibet, quae neque semper sunt (possunt enim corrumpi) neque
semper non sunt (possunt enim generari et fieri). Haec enim sunt quae habent ad
opposita cognationem, sicut in ipsa propria substantia rerum ipsarum eventus
docet. Nam esse et non esse oppositum est. Quod autem non fuit et generatur et
fit ex eo quod non fuit est. Habuit igitur in hoc ad esse et non esse id est ad
opposita cognationem. Sin vero idem ipsum quod est corrumpatur, ex eo quod fuit
non erit. Habebit igitur rursus ad opposita cognationem. Quare et sicut harum
quae sunt in generatione et corruptione rerum proventus indefinitus est, ita
quoque et contradictionum partes, quamquam in tota contradictione una vera sit,
altera falsa. Indefinitum ƿ enim et indiscretum est, quae una harum vera sit,
quae altera falsa. HORUM ENIM NECESSE EST QUIDEM ALTERAM PARTEM CONTRADICTIONIS
VERAM ESSE VEL FALSAM, NON TAMEN HOC AUT ILLUD SED UTRUMLIBET ET MAGIS QUIDEM
VERAM ALTERAM, NON TAMEN IAM VERAM VEL FALSAM. QUARE MANIFESTUM EST, QUONIAM
NON EST NECESSE OMNIS AFFIRMATIONIS VEL NEGATIONIS OPPOSITARUM HANC QUIDEM
VERAM, ILLAM VERO FALSAM ESSE. Docuit supra nos in his quae utrumlibet sunt
rebus contradictionis unam partem non esse definite veram, falsam vero alteram
definite: nunc a frequentiori et a rariori argumentum trahit. Supra namque
monstravit esse quasdam res quae frequentius quidem contingent, non tamen
interclusum sit, ut et opposita aliquando contingent. Contingit enim ut rarius
infrequentiusque contingat. Ergo si in his quaecumque in pluribus eveniunt non
necesse est unam veram esse, alteram falsam (idcirco quod quicumque dixerit
hominem in senecta canescere et hoc ex necessitate esse protulerit mentietur,
potest enim et non canescere): si in his ergo non est definite una vera, altera
falsa, in quibus una res frequentius evenit, rarius altera, multo minus in his
in quibus oppositorum eventus aequalis est. Et verum est quidem dicere, quoniam
hoc contingit frequentius, non tamen omnino quoniam ƿ contingit, idcirco quod,
licet rarius, tamen contingit oppositum. Quod si neque in his quae in pluribus
praedicantur una definite vera est, altera falsa et multo minus in his quorum
aequaliter indiscretus eventus est, manifestum est in futuris et contingentibus
propositionibus non esse unam veram, alteram falsam. Hoc enim in principio ut
monstraret validissima argumentatione contendit. NEQUE ENIM QUEMADMODUM IN HIS
QUAE SUNT, SIC SE HABET ETIAM IN HIS QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE AUT
NON ESSE SED QUEMADMODUM DICTUM EST. Ad divisionem temporum in principio factam
totam reuocat quaestionem. Ait enim prius propositiones eas quae fierent aut in
praesenti aut in praeterito aut in futuro praedicari. Et eas quidem quae de
praeterito vel praesenti dicerentur definitam veritatem vel falsitatem habere,
sive in sempiternis et divinis dicerentur rebus sive in nascentibus atque
morientibus, in quibus utrumlibet contingeret, ut haberent ad opposita
cognationem. In futuris vero, si de divinis quidem rebus aliquis et in mutabilibus
loqueretur, eodem modo unam veram definite, alteram falsam esse definite. Non
enim habere huiusmodi naturas ad opposita cognationem. In his autem quae in
generatione et corruptione essent de futuro praedicatis vel affirmative vel
negative non eundem esse modum veritatis definitae sed totius quidem
contradictionis unam partem veram esse, alteram falsam, definite autem unam
veram, definite alteram falsam minime. ƿ Nunc autem non utraque tempora posuit,
praesens scilicet et praeteritum sed tantum praesens. Dixit enim: NEQUE ENIM
QUEMADMODUM IN HIS QUAE SUNT, id est in his quae praesentia sunt. Quod vero ait
IN HIS QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE, de futuris loquitur, quae cum
non sint tamen esse possunt. Non enim sic se habet in praesenti prasdicata
propositio, quemadmodum in futuro, in his scilicet quae utrumlibet sunt et in
generatione et in corruptione consistunt. In illis enim id est praeteritis et
praesentibus definite una vera est, altera falsa: in his id est futuris et
contingentibus veritas et falsitas propositionum nulla definitione
constringitur. Sed quoniam de futuris propositionibus Aristotelicam sententiam
quantum facultas fuit diligenter expressimus, prolixitatem voluminis
terminemus. Est quidem libri huius -- "De interpretatione" apud
Latinos, apud Graecos vero *Peri hermeneias* inscribitur -- obscura orationis
series obscurissimis adiecta sententiis atque ideo non hunc magnis expedissem ƿ
voluminibus, nisi etiam nihil labori concedens quam pote planissime quod in
prima editione altitudinis et subtilitatis omiseram secunda commentatione
complorem. Sed danda est prolixitati venia et operis longitudo libri
obscuritate pensanda est. Sunt tamen gradus apud nos satisfacientes lectorum et
diligentiae et fastidio cupientium facillime magna cognoscere. Huius enim libri
post has geminas commentationes quoddam breuarium facimus, ita ut in quibusdam
et fere in omnibus Aristotelis ipsius verbis utamur, tantum quod ille brevitate
dixit obscure nos aliquibas additis dilucidiorem seriem adiectione faciamus, ut
quasi inter textus brevitatem commentationisque diffusionem medius ingrediatur
stilus diffuse dicta colligens et angustissime scripta diffundens. Atque haec
posterius. Nunc autem quoniam ab Aristotele supra monstratum est in futuro
contingentium propositionum veritatem et falsitatem non stabili neque definita
ratione esse divisam et quidquid supra latissima disputatio complexa est, nunc
haec eius intentio est, ut categoricarum propositionum numerum tradat,
quaecumque cum finito vel infinito nomine simpliciter fiunt. Primo enim
volumine dictum est nomen esse ut 'homo', infinitum vero nomen ut 'non homo'.
Praedicativae autem et categoricae propositiones sunt quae duobus tantum
simplicibus terminis constant: hae ƿ sive cum finito nomine, ut est: Homo ambulat
sive cum nomine infinito, ut est: Non homo ambulat Harum igitur
propositionum categoricarum atque simplicium tradere numerum contendit,
quaecumque fiunt adiectione nominis infiniti. Sed quoniam propositiones omnes
aut secundum qualitatem differunt aut secundum quantitatem (secundum
qualitatem, quod haec quidem affirmativa est, illa vero negativa, secundum
quantitatem vero, quod haec quidem plura complectitur, illa vero pauca):
secundum quam differentiam hae propositiones quae dicunt homo ambulat et rursus
non homo ambulat a se differunt? Secundum qualitatem an secundum quantitatem?
Nam quod dico: Homo ambulat qualitatem quandam substantiae id est hominem
ambulare designat et rem definitam atque substantiam unamque speciem
ambulabilem esse pronuntiat, quod autem dico: Non homo ambulat nominem
quidem rem definitam tollo, innumerabilia vero significo. Quare illa quidem
quae dicit: Homo ambulat secundum qualitatem, quae vero: Non homo
ambulat videbitur secundum quantitatem potius discrepare. An certe illud
magis est verius: [ut et] quod dico: Homo ambulat 'homo' simplex nomen
quasi affirmationi est proximum, quod vero dico: Non homo ambulat 'non
homo' infinitum nomen negationis videtur esse consimile? Sed affirmatio et negatio
secundum qualitatem differunt, haec autem affirmationi sunt negationique
similia: qualitate igitur potius quam ulla discrepant quantitate. An magis
illud est verius, quod quemadmodum ƿ se habet propositio quae dicit Socrates
ambulat ad eam quae dicit guidam homo ambulat, ita sese habet homo ambulat ad
eam quae dicit non homo ambulat? Propositio namque quae est: Quidam homo
ambulat si plures ambulent, necesse est ut vera sit, si autem plures
ambulent, ut: Socrates ambulet non est necesse. Possunt enim plures
ambulare et Socrates non ambulare sed cum plures ambulant, quidam homo ambulat.
Hoc autem ideo evenit, quia quod dicimus: Quidam homo ambulat
particularitatem iungimus universalitati id est homini et, si qui sub illa
universalitate sunt id est sub homine ambulante, eam quae dicit: Quidam homo ambulat
veram esse necesse est. At vero cum dicitur: Socrates ambulat quoniam
Socrates circa unius cuiusdam proprietatem est, nisi ipse Socrates ambulaverit,
quamquam omnes homines ambulent, non est verum dicere Socrates ambulat. Sicut
ergo: Quidam homo ambulat indefinita Socrates ambulat propria ac
definita: sic etiam in eo quod est homo et non homo. Qui dicit: Homo
ambulat dicit quoniam quoddam animal ambulat et hoc nomine et qualitate
determinat dicens "Homo ambulat". Qui vero dicit: Non homo
ambulat non quidem omnia subruit sed hominem tantum, caetera vero
animalia ambulabilia esse pronuntiat. Ergo sive equus sive bos sive leo
ambulat, verum est "Non homo ambulat" sed non est verum "Homo
ambulat", si non ipse homo ambulat. Quare ƿ quemadmodum se habet
"Quidam homo ambulat" ad "Socrates ambulat", quod illic, si
plures homines ambularent, verum erat "Quidam homo ambulat", non
etiam "Socrates ambulat", nisi ipse Socrates ambularet: ita quoque in
eo quod est "Homo ambulat" et "Non homo ambulat" dici
potest. Nam si plura quae sunt non homines ambulent, verum est dicere quoniam
non homo ambulat, non autem verum est dicere quoniam homo ambulat, nisi ipse
homo ambulet. Secundum definitionem potius et proprietstem videntur discrepare
quam aliquam totam quantitatem vel partem vel rursus aliquam qualitatem. Nam,
sicut posterius demonstrabitur, ea quae dicit non homo ambulat affirmatio
potius quam negatio est. Atque haec hactenus praedixisse sufficiat. QUONIAM
AUTEM EST DE ALIQUO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID, HOC AUTEM EST VEL NOMEN VEL
INNOMINE, UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE (NOMEN
AUTEM DICTUM EST ET INNOMINE PRIUS; NON HOMO ENIM NOMEN QUIDEM NON DICO SED
INFINITUM NOMEN; UNUM ENIM QUODAMMODO SIGNIFICAT INFINITUM, QUEMADMODUM ET NON
CURRIT NON VERBUM SED INFINITUM VERBUM), ERIT OMNIS AFFIRMATIO VEL EX NOMINE ET
VERBO VEL EX INFINITO NOMINE ET VERBO. PRAETER VERBUM AUTEM NULLA AFFIRMATIO
VEL NEGATIO. EST ENIM VEL ERIT VEL FUIT VEL FIT, VEL QUAECUMQUE ALIA ƿ HUIUSMODI,
VERBA EX HIS SUNT QUAE SUNT POSITA; CONSIGNIFICANT ENIM TEMPUS. QUARE PRIMA
AFFIRMATIO ET NEGATIO EST HOMO, NON EST HOMO, DEINDE EST NON HOMO, NON EST NON
HOMO; RURSUS EST OMNIS HOMO, NON EST OMNIS HOMO, EST OMNIS NON HOMO, NON EST
OMNIS NON HOMO. In secundo (ut arbitror) libro praediximus omnem enuntiationem
simplicem id est praedicativam ex subiecto et praedicato consistere, quorum
semper praedicatio aut verbum esset aut quod idem posset, tamquam si verbi
dictio poneretur: ut cum dicimus: Homo ambulat verbum ponitur; cum vero
dicimus: Homo rationalis subaudiatur hic verbum 'est', ut totus
intellectus sit "Homo rationabilis est". Quocirca necesse est aut
verbum semper esse praedicatum aut quod sit verbo consimile idemque in
enuntiationibus possit. Quod vero subiectum esset, aut omnino nomen esse aut
quod vice nominis fungeretur. Quocirca illud maxime colligendum est omne in
categorica propositione subiectum nomen esse, omne vero praedicatum verbum. Sed
quoniam, cum de nomine loqueretur, aliud quoddam nomen introduxit, quod
simpliciter quidem et per se nomen non esset, infinitum tamen nomen vocaretur,
id quod cum negativa particula profertur, omnis autem propositio ex nominis
subiectione consistit, est autem categorica propositio, quae aliquid de aliquo
praedicat vel negat, et de quo praedicat quidem nomen est quoniamque in nomine
infinitum etiam ƿ nomen dicitur, necesse est semper categoricam propositionem
aut nomen habere subiectum aut illud quod dicitur infinitum. Infinitum vero
nomen est quod ipse nunc INNOMINE vocat. Omnis ergo propositio praedicativa in
duas dividitur species: aut ex infinito nomine subiectum est aut ex simplici
nomine. Ex infinito quidem, cum dico: Non homo ambulat ex finito autem et
simplici, ut: Homo ambulat Huius autem quae ex finito et simplici est
species sunt duae: quae aut universale nomen subicit, ut "Homo
ambulat", aut singulare, ut "Socrates ambulat". Quare ita fit
divisio: omnium enuntiationum simplicium, quae ex duobus terminis constant,
aliae sunt ex infinito nomine subiecto, aliae vero ex finito et simplici. Earum
quae simplex habent subiectum aliae sunt quae universale simplex subiciunt,
aliae quae singulare. Supra vero perdocuit quod sint differentiae propositionum
simplex nomen in subiecto ponentium: quod aliae sint universales, aliae
particulares, aliae indefinitae. Et secundum quantitatem quidem hoc modo
differunt, secundum qualitatem vero, quod aliae affirmativae sint, aliae
negativae. Idem quoque in his propositionibus quae ex infinito nomine subiecto
enuntiantur. Aliae namque harum indefinitae sunt, aliae definitae. Definitarum
aliae sunt universales, aliae particulares. Hic quoque secundum quantitatem nec
minus secundum qualitatem eaedem infinitorum quoque nominum propositionibus
differentiae sunt. Dicimus enim alias esse affirmativas, alias negativas.
Subiecta vero descriptio docet, quae sint affirmativae simplices, ƿ quae sint
negativae, et rursus quae sint affirmativae ex infinito nomine et quae
negativae easque omnes in propriis determinationibus adiunximus nec minus etiam
indefinitas in utraque specie propositionum posuimus singulare habentibus
subiectum simplicibus propositionibus reiectis. Sint enim indefinitae simplices
hae: Homo ambulat Homo non ambulatcontra has vero divisae secundum
infinitum nomen hae: Non homo ambulat Non homo non ambulat Universales ex
simplici subiecto nomine sint hae: Omnis homo ambulat Nullus homo ambulat
contra has divisse ex infinito nomine universales: Omnis non homo ambulat
Nullus non homo ambulat Rursus particulares ex finito nomine subiecto
sint: Quidam homo ambulat Quidam homo non ambulat rursus contra has
divisae ex infinito nomine subiecto hae: Quidam non homo ambulat Quidam non
homo non ambulat Hoc autem subiecta descriptione declaratur: Indefinitae
ex simplici nomine subiecto: Homo ambulat Homo non ambulat Indefinitae ex
infinito nomine subiecto: Non homo ambulat Non homo non ambulat Universales ex
simplici nomine subiecto: Omnis homo ambulat Nullus homo ambulat Universales ex
infinito nomine subiecto: Omnis non homo ambulat Nullus non homo ambulat
Particulares ex simplici nomine subiecto: Quidam homo ambulat Quidam homo non
ambulat ƿParticulares ex infinito nomine subiecto: Quidam non homo ambulat
Quidam non homo non ambulat Haec ergo partiens et de propositionibus ex duobus
terminis constitutis faciens propositionem colligit omnis ex subiecto nomine
propositiones et eas tantum ad divisionem sumit, quae ex infinito nomine fiunt,
faciens huiusmodi divisionem principalem, ut sit: propositionum aliae sunt ex
finito nomine, aliae ex infinito. Oportuerat quidem volentem cuncta partiri ad
differentias propositionum non solum infinita sumere nomina sed etiam verba.
Sed quoniam noverat nomen quidem infinitum conservare propositionem quam
invenisset, ut si in affirmativa diceretur affirmativam servaret enuntiationem,
ut est: Non homo ambulat si in negativa negativam, ut est: Non homo non
ambulat verba vero quae sunt infinita iuncta in propositione non
affirmationem sed perficere negationem, idcirco de his reticuit, quod hae magis
quae ex verbo infinito sunt ad unam qualitatem pertinent propositionis id est
ad negativam. Semper enim fit ex infinito verbo negatio. Haec igitur colligens
ait: QUONIAM AUTEM EST DE ALIQUO SUBIECTO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID id est
praedicans, hoc est quoniam omnis propositio ex subiecto et praedicato. Quod
autem subiectum EST VEL NOMEN VEL INNOMINATUM. ƿInnominatum autem est quod
propositum subruit nomen, ut est 'non homo'. Nomen enim quod est 'homo' differt
nominis infiniti privatione quod est 'non homo' atque ideo et innominatum
vocavit. Qualis autem debeat esse propositio de qua tractat ostendit dicens:
UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE, id est ex
duobus terminis propositionem oportere consistere. Commemorat quoque quid sit
innominatum se supra dixisse, quoniam quod diceremus 'non homo' nomen quidem
Aristoteles non diceret sed quod nomen simpliciter non vocaret hoc addito
infinito nomen diceret infinitum, idcirco quoniam unum quidem significat sed
infinitum. 'Non homo' enim quod significationem eius quod dicimus homo tollit
unum est et unam per se significationem subripiens, multa sunt quae
intellegentium sensibus relinquantur. Commemorat etiam quoniam 'non currit'
verbum superius infinitum vocavit et non simpliciter verbum. QUONIAM ergo
aliquid de aliquo affirmatio est, hoc autem quod subiectum est aut nomen esse
oportet aut innominatum id est infinitum nomen, duplex propositionis species
invenitur. Omnis enim affirmatio vel ex nomine est et verbo vel ex infinito
nomine et verbo. Eodem quoque modo et negatio. Neque enim reperietur ulla
umquam affirmatio, cui negatio inveniri non possit. Quod si duplex species
affirmationum, duplex quoque species est negationum. Illud ƿ quoque commemorat
quod supra iam dixit. Nam licet ex nomine et verbo et rursus ex eo, quod non
est nomen sed infinitum, nomine et verbo sit affirmatio et negatio praedicativa
id est categorica: ut autem praeter verbum sit ulla affirmatio aut negatio aut
praeter id quod idem significet verbo vel in subauditione vel aliquo alio modo
fieri non potest. Ponit quoque verba quae paene in omnibus propositionibus aut
sub ipsa cadunt aut quae idem valeant. EST ENIM, inquit, VEL ERIT VEL FUIT, VEL
QUAECUMQUE ALIA consignificant tempus, verba sunt, sicut ex his doceri possumus
quae ante posita sunt atque concessa, cum definitio verborum daretur: verba
esse quae consignificarent tempus. Quare si haec consignificant tempus, non est
dubium quin verba sins. Sed praeter haec aut praeter idem valentia propositio
nulla est. Recte igitur dictum est praeter verba praedicativam propositionem
non posse constitui. Iuste tamen aliquis quaestionem videatur opponere, cur cum
iam dixerit praeter verbum enuntiationes nulla ratione posse constitui nunc
idem repetit, quasi nil de his antea praedixisset. Sed superfivum videri non
debet. QUONIAM enim finitum nomen cum negativa particula nomen est infinitum,
idcirco putaretur fortasse negatio esse quod diceremus non homo. Quod si haec
negatio, homo affirmatio. Ne in hunc ergo quisquam laberetur errorem, hoc dixit
et congrue repetivit, quoniam praeter verbum esse enuntiatio non potest,
tamquam si diceret: ƿ nemo arbitretur infinitum nomen esse negationem nec nomen
affirmationem, praeter enim verbum affirmatio et negatio nulla umquam potest ratione
constitui. In hoc illud quoque noverat quod verbum infinitum et negationem
significaret et infinitum verbum. Id enim quod dicimus 'non ambulat' et
infinitum est verbum et negatio sed per se quidem si dicatur simplex sine
aliquibus aliis adiectionibus infinitum verbum est; sin vero cum nomine aut cum
infinito nomine proferatur, non iam verbum infinitum sed negatio accipitur: ut
'non' negativa particula cum 'ambulat' iuncta infinitum verbum efficiat non
ambulat sed in propositione quae est "Homo non ambulat" hominem non
ambulare designet. Atque ideo ait subiecta quidem in propositionibus posse esse
vel nomina vel infinita nomina, praedicata vero praeter verba esse non posse.
Nam sive in affirmationibus quis coniungat quid, verbum sine dubio praedicavit,
sive in negationibus, non infinitum verbum sed tantum verbum, cui addita non
particula totem qualitatem propositionis ex affirmativa in negativam commPomba.
Quare recte nullam differentiam propositionum de infinitis verbis fecit.
Infinita enim verba tunc sunt infinita, cum sola sunt. Si vero cum infinito
nomine iungantur aut nomine, non infinita verba iam sunt sed finita, cum
negatione tamen in tota propositione intelleguntur. Si ergo, quemadmodum Stoici
volunt, ad nomina negationes ponerentur, ut esset "Non homo ambulat"
negatio, ambiguum ƿ esse posset, cum dicimus 'non homo' an infinitum nomen
esset, an vero finitum cum negatione coniunctum. Sed quoniam Aristoteli placet
verbis negationes oportere coniungi, infinita magis verba ambigui intellectus
sunt, an infinita videantur, an cum negatione finita. Atque ideo ita
discernitur: sumptum cum nomine infinitum verbum negatio fit et negativa
propositio, ut est "Homo non ambulat", per se vero dictum infinitum
verbum est, ut 'non ambulat'. Atque ideo hic solam differentiam nominum et
infinitorum nominum in propositionibus dedit, non etiam verborum infinitorum,
idcirco quod de coniunctis loquebatur, id est de nominibus vel infinitis
nominibus atque verbis. In qua coniunctione id quod per se infinitum verbum dicitur
negatio est. Neque enim oportet sicut omnis propositio aut ex finito nomine aut
ex infinito constat, ita quoque aut ex verbo constare aut ex infinito verbo.
Infinitum enim verbum in propositionibus non est sed quotiens aliquid (ut
dictum est) tale ponitur, finitum quidem verbum est sed illi iuncta negatio
totam propositionem privat ac destruit. Et verbum quidem infinitum iunctum
nominibus negationem ut faciat necesse est, nomen vero infinitum iunctum verbis
non necesse est ut faciat negationem. Quod enim dicimus "Non homo
ambulat" affirmatio est, non negatio. Ergo quoniam affirmationem oportet
aliquid de aliquo significare, nomen autem infinitum est aliquid, quotiens
dicimus: Non homo ambulat ambulationem (id est ALIQUID) de 'non homine'
(id est DE ALIQUO) praedicamus. Sed si dicamus 'non ambulat' non potius de
aliquo praedicavimus aliquid sed ab aliquo. Qui enim dicit homo non ambulat,
ambulationem ƿ ab homine tollit, non de homine praedicat. Quare negatio potius
quam affirmatio est. Si enim affirmatio esset, id est si verbum esset
infinitum, aliquid de aliquo praedicaret. Nunc autem aliquid ab aliquo tollit:
non est igitur verbum infinitum sed potius negatio, quotiens in tota sumitur
propositione. Numerum vero propositionum, quarum nos supra quoque descripsimus,
ipse subiecit: indefinitas quidem prius, post vero contra iacentes. Quod si
quis vel ad illa reuertitur vel hic intendit animum, in quo vel nostra vel
Aristotelica dispositio discrepet diligenter agnoscit. Nos enim et contrarias
proposuimus et subcontrarias, Aristoteles vero solum contradictorie sibimet
contra iacentes oppositasque proposuit. Sed Aristoteles non solum in praesenti
tempore easdem propositionum dicit esse differentias quas proposuit sed etiam
in aliis quoque temporibus quae sunt extrinsecus. Extrinsecus autem tempora
vocat quae praeter praesens sunt praeteritum scilicet et futurum. QUANDO AUTEM
EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR OPPOSITIONES. DICO AUTEM
UT EST IUSTUS HOMO; EST TERTIUM DICO ADIACERE NOMEN VEL VERBUM IN AFFIRMATIONE.
QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT, QUARUM DUAE QUID EM AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM SESE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES, DUAE VERO
MINIME. DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT NON IUSTO, QUARE ETIAM
NEGATIO. QUATUOR ERGO ERUNT. INTELLEGIMUS ƿ VERO QUOD DICITUR EX HIS QUAE
SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON
IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST NON IUSTUS HOMO. EST ENIM HOC LOCO ET NON
EST IUSTO ET NON IUSTO ADIACET. HAEC IGITUR, QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM
EST, SIC SUNT DISPOSITA. Fertur autem etiam alia inscriptio quae est hoc modo:
DICO AUTEM QUONIAM EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, QUARE ET NEGATIO.
Et rursus paulo post: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST HOMINI ADIACET. HAEC IGITUR,
QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC SUNT DISPOSITA. Quod autem dicitur
perobscurum est et exponitur a pluribus incurate, quorum cum iudicio competenti
enumerabo sententias. Postquam de his propositionibus expedivit, quae duobus
constiterint terminis et subiectum habuerint aut nomen aut (ut ipse ait)
innominatum id est infinitum nomen, nunc ad eas transit, in quibus est tertium
adiacens praedicatur, uno subiecto duobus praedicatis: ut in eo quod dicimus
homo iustus est homo subiectum est et iustus et est utraque praedicantur. Ergo
in hoc duo sunt praedicata, unum vero subiectum. Et fortasse aliqui inquirat
cur ita dixerit: quando autem est tertium adiacens praedicatur. Non enim
tertium praedicatur sed secundum. Duo enim sunt quae praedicantur, unum vero
subiectum est. Sed non ita dictum est, quasi est in ƿ propositione quae dicit
homo iustus est tertium praedicaretur sed quoniam adiacet tertium et
praedicatur. Ergo quod dicitur tertium ad adiacere refertur. Etenim in ea
propositione quae dicit homo iustus est est tertium adiacet, praedicatur autem
iam non tertium sed secundum. Ergo tertium numeratum adiacet, secundum vero
numeratum praedicatur. Hoc est igitur quod ait: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS
PRAEDICATUR, non quoniam tertium praedicatur sed praedicatur tertium adiacens,
id est tertio loco. Facit igitur nunc in his propositionibus considerationem,
in quibus est tertium adiacens secundum praedicatur. Et sicut in his in quibus
tantum praedicatur 'est', non etiam adiacens praedicabatur, ut homo est, de
subiecto considerationem fecit, quot modis sumptum subiectum differentias
faceret propositionum (aut enim nomen esse subiectum aut infinitum nomen), sic
nunc de praedicato loquitur et de praedicati differentiis tractat. In his enim
propositionibus, IN QUIBUS EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, sumptum
praedicatum alias nomen, alias infinitum nomen facit differentias
propositionum. Praedicatum autem dico in ea propositione quae ponit: Homo
iustus est 'iustus'. Hoc enim praedicatum de homine est, 'est' autem non
praedicatur sed tertium adiacens praedicatur -- id est secundo loco et adiacens
iusto, tertium vero in tota propositione praedicatur, non quasi quaedam pars
totius propositionis sed potius demonstratio qualitatis. Non enim ƿ hoc quod
dicimus est constituit propositionem totam sed qualis sit id est quoniam est
affirmativa demonstrat. Atque ideo non dixit TERTIUM PRAEDICATUR tantum sed
TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR. Non enim positum tertium praedicatur solum sed
adiacens tertium secundo loco et quodammodo accidenter praedicatur. Potest
etiam sic intelligi: idcirco dixisse Aristotelem 'est' in his tertium adiacens
praedicari, quoniam possit aliquotiens et per se praedicari, ut si quis dicat:
Socrates philosophus est ut propositio haec hoc sentiat: Socrates
philosophus vivit 'Est' enim pro 'vivit' positum est. Si quis ergo sic
dicat duo inveniuntur subiecta est vero solum praedicatur, non etiam adiacens.
Quod enim dicimus 'Socrates philosophus' utraque subiecta sunt 'est' autem praedicatur
solum. Si quis autem dicat sic "Socrates philosophus est" ut non iam
Socratem philosophum esse atque vivere sed Socratem philosophari et philosophum
esse enuntiatione significet, tunc invenitur unum subiectum, duo praedicata.
Socrates enim subiectum est, philosophus autem et est praedicata quorum
philosophus quidem principaliter praedicatur, est autem adiacens philosopho et
ipsum praedicatur sed non simpliciter praedicatur sed adiacens. Sunt autem
etiam aliae propositiones hoc modo: Socrates in lycio leget Et sunt hae
ex tribus terminis. Sed de hac interim propositionum natura nil tractat sed de
his solis in quibus est tertium adiacens praedicatur, ut est: Homo iustus
est Sed de his duas quidem oppositiones. Quocirca recte duae oppositiones
quatuor propositionum sunt. Hoc autem huiusmodi est: QUANDO EST TERTIUM
ADIACENS PRAEDICATUR, quod principaliter praedicatur aut nomen erit aut
infinitum nomen. Et hae aut affirmative praedicandae sunt aut negative.
Quocirca simplicis nominis affirmatio et simplicis nominis negatio una est
oppositio et duae propositiones. Finitum autem et infivitum hic non subiectum
sed sumitur praedicatum, ut in eo quod est homo iustus est iustus praedicatur.
Hoc autem nomen erit aut infinitum nomen. Fiunt ergo ex his duae affirmationes:
homo iustus est, homo non iustus est. Atque hoc quidem in indefinitis.
Posterius autem monstrabitur hoc etiam in his es se, quae determinationem
habent universalitatis vel particularitatis. Nunc autem horum ordo subiectus
numerum oppositionemque declaret. Oppositio una: Affirmatio simplex: Negatio
simplex: Homo iustus est Homo iustus non est Oppositio una: Affirmatio ex
infinito Negatio ex infinito. Homo non iustus est Homo non iustus non est
Simplices in superposita descriptione propositiones vocavi, in quibus nomen
praedicatur, ut: Homo iustus ƿ est Homo iustus non est Ex infinitis
autem, in quibus nomen infinitum principaliter praedicatur, ut est: Homo non
iustus est Homo non iustus non est Sive autem est primo dicatur sive
postea idem est nec hoc turbet quod Aristoteles 'est' primum dixit, nos vero
postremum sed idem est. Fiunt igitur oppositiones duae, quatuor propositiones
sunt. Hae quatuor propositiones ex senario propositionum numero ad pauciora
reductae sunt. Si enim simplices et ex duobus terminis fuissent, hoc modo
essent: Homo est Homo non est Iustus est Iustus non est Non iustus est Non
iustus non est et essent hae sex propositiones. Posset quidem adici hoc
quidem etiam, ut de infinito nomine subiecto fierent propositiones, ut est: Non
homo est Non homo non est Sed de his posterius dicit. Nunc autem sex
illae simplices in quatuor raptae sunt, idcirco quoniam res simplices iunctae
naturaliter redeunt pauciores. Coniunctio enim ipsa numerum minuit, ut si sint
decem res et singulae singulis iungantur, ut binae fiant, quinarius numerus
coniunctionis redit. Ita etiam hic modo sex erant propositiones (ut supra
docui) quae [et] simpliciter dicerentur sed hae adstrictae sunt et coniunctione
deminutae. Nam quod posuerunt istae quatuor: Homo est Homo non est Iustus est
Iustus non est hae coniunctione in duas redactae sunt. Iunctus enim homo
cum iusto duas propositiones fecerunt: Homo iustus est Homo iustus non
est Rursus ƿ ad eundem ipsum hominem infinitum cum praedicatur, aliae
duae propositiones ex infinito praedicato rationabiliter oriuntur: Homo non
iustus est Homo non iustus non est Quorum duae sunt oppositiones, quatuor
vero propositiones. Ita igitur ex sex propositionibus, id est: Est homo Non est
homo Est iustus Non est iustus Est non iustus Non est non iustus(quae cum sex
sint propositiones, tres tamen habent oppositiones) homo iusto et homo non
iusto subiectus quatuor solas propositiones fecit, duplicem vero oppositionem.
Qui vero dixerunt numerosiores fieri propositiones ex his, in quibus 'est'
adiacens praedicaretur, quam ex his, quae duobus terminis constarent, illos non
intellexisse rerum naturam manifestum est, quae ita fert, ut semper ex pluribus
simplicibus rariores redeant res paucioresque coniunctae. Ait igitur: in his IN
QUIBUS EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR: ut hoc quod ait TERTIUM non ad
praedicationem referatur potius quam ad ordinem, ipse distinxit dicens: DICO
AUTEM UT EST IUSTUS HOMO; EST TERTIUM DICO ADIACERE NOMEN VEL VERBUM IN
AFFIRMATIONE. Non inquit tertium praedicari sed tertium adiacere, ad ordinem
scilicet, non ad praedicationem, ut tertium quidem adiaceret, adiacens autem
praedicaretur id est non simpliciter praedicaretur. Neque enim superius
terminus in propositione est. Atque ideo si quis resoluere propositionem velit
in suos terminos, ille non resolvit in 'est' sed in id quod est homo et iustus.
Et erunt duo termini: subiectus quidem homo, praedicatus vero ƿ iustus, 'est'
autem quod adiacens praedicatur et tertium adiacens non in termino sed in
qualitate potius propositionis (ut dictum est) iustius accipietur. NOMEN autem
VEL VERBUM ait 'est' propter hanc causam. Tertium enim nomen adiacere est
dixit, ut doceret prima duo esse hominem scilicet et iustum, idcirco autem ait
NOMEN VEL VERBUM, quoniam verba quoque nomina sunt. Hoc autem prius dixit
dicens: IPSA QUIDEM PER SE DICTA VERBA NOMINA SUNT. Postquam igitur dixit, quid
vellet ostendere per id quod ait EST TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, quoniam ad
ordinem non ad praedicationem, subter exposuit quot fierent propositiones
dicens: QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT. Dixit autem communem istis quatuor
accidentiam, quam paulo post diligenter exponam. Quod autem accidit hoc est:
cum sint hae quatuor propopositiones, quas subter positurus est, duae ipsarum
se AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM ITA HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT
PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME. Sed hanc his propositionibus accidentiam paulo
post demonstrabo. Nunc autem illud respiciamus, quemadmodum ipse quatuor fieri
propositiones dicat. Ait enim: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT
NON IUSTO. Fiet enim duplex propositio, si 'est' aut iusto adiaceat aut non
iusto, hoc modo: Est homo iustus Est homo non iustus Quare, inquit, si
est affirmativo modo positum nunc quidem cum iusto, nunc autem cum non iusto
geminas fecit propositiones scilicet affirmativas, idem quoque est cum
negatione coniunctum id est non geminas ƿ quoque faciet negationes eas scilicet
quae sunt: non est homo iustus, non est homo non iustus. Hoc est autem quod
ait: DICO AUTEM QUONIAM EST AUT IUSTO ADIACEBIT AUT NON IUSTO. Si enim adiacet
iusto, facit hanc affirmationem: Est iustus homo si adiacet non iusto,
facit hanc affirmationem: Est non iustus homo Quare etiam negatio, quae
iuncta cum est non est facit. Haec igitur negatio copulata iusto et non iusto
duas efficiet negationes contra eas quas supra diximus propositiones. Si enim
addatur iusto, talem facit negationem: Non est iustus homo si non iusto:
Non est non iustus homo Hoc autem cur evenit? Quoniam est et non est
iusto et non iusto adiacet, est cum iusto et non iusto duas faciente
propositiones; non est iterum cum iusto et non iusto alias duas. Ex quibus
quatuor duae oppositiones sunt, ut ait supra: QUANDO EST TERTIUM ADIACENS
PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR OPPOSITIONES. Quare sensus sese totus hoc modo
habet. Sed quoniam est alia quoque scriptio loci, sic dicat: DICO AUTEM QUONIAM
EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, QUARE ETIAM NEGATIO. QUATUOR ERGO
ERUNT. INTELLEGIMUS VERO QUOD DICIMUS EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS
HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON
EST NON IUSTUS HOMO, est hoc loco et non est homini adiacente. Turbabat
expositores ƿ et dubitabant quid hoc esset, quod cum supra dixisset: DICO AUTEM
QUONIAM EST AUT HOMINI ADIACEBIT AUT NON HOMINI, in eorum exemplo et
dispositione 'est' non apposuit homini aut non homini sed iusto et non iusto
dicens: INTELLEGIMUS VERO QUOD DICITUR EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT. EST IUSTUS
HOMO, HUIUS NEGATIO NON EST IUSTUS HOMO; EST NON IUSTUS HOMO, HUIUS NEGATIO NON
EST NON IUSTUS HOMO, et postquam iusto et non iusto est et non est apposuit
quod ante non dixit sed ad hominem et ad non hominem est adiacere proposuit,
postea infert: EST ENIM HOC LOCO HOMINI ADIACET, qui posuerat iusto et non
iusto est et non est adiacere. Unde Alexander quoque dicit scripturae esse
culpam, non philosophi recte dicentis et emendandam esse scripturam. Sed non
eum oportuit confundi, si pro homine et non homine iustum et non iustum
intulit. Haec enim exempla potius sunt quam propositionum necessitas. Quod enim
dixit est homini et non homini adiacere ita sumpsit, tamquam si homo
praedicaretur, ut in eo quod est: Socrates homo est vel rursus: Socrates
non homo est Ergo volens sumere quodcumque praedicatum, nunc quidem
simplex, nunc autem infinitum, intulit iustum et non iustum indifferenter
habens, an homo et non homo praedicaretur, an iustus et non iustus, modo in
praedicato alias sumeretur nomen, alias infinitum nomen. Non ergo oportuit
conturbari Alexandrum aliosque in hac inscriptione, in qua nos philosophus
exercere voluerit, sicut Porphyrium et Herminum non turbabat, qui dicunt
exempla haec esse finiti praedicati et infiniti, in quibus quodlibet
praedicatum [sit] aeque accipi oportere. Velut si, cum dixisset homini et non
homini adiacere est et non est, album et non album postea intulisset,
sufficeret. Hoc enim illud praedicatum alias finitum, alias infinitum sumere
quibuscumque nominibus. Et quod ait homini et non homini adiacere est et postea
intulit iusto et non iusto et subiecit hominem, non ita putandum est, tamquam
de subiectis id est homine et non homine loqui voluerit et postea per errorem
intulerit in praedicato iusto et non iusto sed potius ipsum homini et non
homini ita sumpsit, tamquam in aliquo praedicaretur, ut (sicut dictum est):
Socrates homo est Socrates non homo est Hic ergo homo et non homo
praedicatur. Rursus si quis dicat: Homo iustus est Homo non iustus est
nihil differt. Eodem enim modo praedicatum in una propositione simplex sumptum
est, in altera infinitum, velut si dicam: Nix alba est Nix non alba est
eodem modo. Non ergo culpanda scriptura est quae, cum prius proposuisset homini
et non homini adiacere est, iustum et non iustum intulit. Nil enim interest,
sive iustum aut non iustum praedicetur sive homo aut non homo, dummodo
praedicationem alias infinitam, alias vero sumat finitam, tunc cum est tertium
adiacens praedicatur. Exercere igitur intellegentiam nostram acumenque
philosophus voluit rerum omnium sollertissimus, non falsa scripture confundere.
Quando autem ea quae supra dixit colligens ait: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST
HOMINI ADIACET, hoc sentit, quoniam in hac propositione quae dicit "Homo
iustus est", quam supra proposuerit, iustus de homine praedicatur, 'est'
autem adiacens iusto adiacebit; et in ea quae dicit "Homo iustus non
est", quoniam iustus praedicatur de homine, 'non est' autem adiacet, 'non
est' igitur homini quoque adiacebit. Hoc est enim quod ait: EST ENIM HOC LOCO
ET NON EST HOMINI ADIACET. Nam si iustus praedicatur de homine, est autem et
non est adiacet iusto, homini quoque adiacebit, ut dictum est. Hanc quoque
scripturam emendandam esse Alexander opinatur faciendumque esse hoc modo, sicut
prius quoque exposuimus: EST ENIM HOC LOCO ET NON EST IUSTO ET NON IUSTO
ADIACET. Sed ordo quidem totius sententiae diligenter expositus est, sive illa
scriptio sit sive illa. Neutra enim mutanda est. Et una quidem plus habet
exercitii, altera vero facilitatis sed ad unam intellegentiam utraque
perveniunt. Restat igitur ut id quod ait: QUARE IDCIRCO QUATUOR ISTAE ERUNT,
QUARUM DUAE QUIDEM AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT SECUNDUM
CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME diligentius exponamus. Locus
enim magna brevitate constrictus est et nimia obscuritate ac subtilitate
difficilis. Et hunc quidem in prima editione huius operis transcurrentes
exposuimus atque in brevissimam ut in aliis quoque dedimus expositionem. Nunc
autem quid in se sensus habeat veri, quid hac brevitate latitet, quantum
facultas suppetit, nos ipsi patefaciemus, et quantum valet animum lector
intendat. Cui si forte paulo obscuriora videantur, rerum impPomba difficultati;
si vero planiora quam putaverit, suo gratiam debebit acumini. Sed prius quid de
hoc loco Herminus arbitretur quam possibiliter expediam. Ait Herminus tribus
modis propositiones cum infinito nomine posse proferri: aut enim infinitum
subiectum habent, ut est Non homo iustus est aut infinitum praedicatum,
ut: Homo non iustus est aut infinitum praedicatum et infinitum subiectum,
ut: Non homo non iustus est Harum igitur, inquit, quaecumque ad
praedicatum terminum habent nomen infinitum, similes sunt his quae aliquam
denuntiant privationem. Denuntiant autem privationem hae quae dicunt homo
iniustus. Ergo istis huiusmodi quae proponunt: Homo iniustus est illae,
inquit, consentiunt quae sunt ex infinito praedicato, ut ea quae est: Homo non
iustus est Idem enim est, inquit, esse hominem iustum quod hominem non
iustum. Illae vero quae habent aut subiectum infinitum, ut est: Non homo iustus
est aut utraque infinita, ut est: Non homo non iustus est non
consentiunt ad privatoriam propositionem, quae est: Homo iniustus est
Nulla similitudo est enim eius propositionis quae dicit: Non homo iustus
est et eius quae dicit: Homo inustus est Nec vero eius quae
proponit: Non homo non iustus est et eius quae enuntiat: Homo iniustus
est Namque illae quae infinitum nomen habent in praedicatione hae
privatoriis consentiunt, illae vero propositiones quae aut subiectum habent
infinitum aut utraque infinita privatoriis longe diversae sunt. Sed haec
Herminus. Longe a toto intellectu ƿ et ratione sententiae discrepans has
interposuit, quae aut ex utrisque infinitis aut ex subiecto fierent infinito.
Quid autem esset quod ait SECUNDUM CONSEQUENTIAM vel quae duae haberent se
secundum consequentiam ut privationes, quae vero non, exponens nihil planum
fecit et sensus nihilo magis ante expositionem Hermini quam post expositionem
obscurus est. Nos autem Porphyrium sequentes eique doctissimo viro
consentientes haec dicimus: quatuor esse propositiones, quarum duae quidem ex
finitis nominibus sunt, duae vero ex infinitis nommibus praedicatis. Sunt autem
ex finitis nominibus hoc modo: affirmatio est iustus homo, negatio non est
iustus homo. Ex infinitis vero nominibus praedicatis affirmatio est quae dicit:
Est non iustus homo negatio quae proponit: Non est non iustus homo
Sed has ex infinitis nominibus praedicatis propositiones in reliquo sermone
infinitas vocabimus, ut affirmatio infinita sit extra expositionem ea quae
dicit: Est non iustus homo negatio infinita ea quae dicit: Non est non
iustus homo ut quod dicturi eramus propositionem ex nomine infinito
praedicato hanc infinitam nominemus, illas autem duas quae nullum nomen habent
infinitum nec subiectum nec praedicatum simplices vocamus. Sunt ergo simplices
propositiones hae: Est homo iustus Non est homo iustus Privatorias autem
propositiones voco quaecumque habent privationem. Privatoriae autem sunt hoc
modo: Est iniustus homo haec enim iustitia subiectum privabit, et rursus:
Non est iniustus homo haec rursus iniustitia subiectum privabit. Ergo cum
sint duae propositiones simplices, una affirmativa, altera negativa, et sint
duae privatoriae, eae quoque una affirmativa, una negativa, necnon etiam sint
aliae infinitae, affirmativa rursus et negativa, dico quoniam, quemadmodum se
privatoriae propositiones affirmatio scilicet et negatio ad affirmationes et
negationes simplices habuerint, sic se habebunt etiam quae sunt infinitae ad
easdem ipsas simplices scilicet secundum consequentiam. Quod autem dico tale
est. Disponantur prius duae simplices id est affirmatio quae dicit: Est iustus
homo et rursus negatio quae dicit: Non est iustus homo Sub his
autem disponantur privatoriae: sub affirmatione quidem simplici privatoria
negativa, sub negativa simplici affirmativa privatoria, ut sub ea quae dicit:
Est homo iustus ponatur ea quae dicit: Non est homo iniustus et sub
ea quae dicit: Non est homo iustus ponatur ea quae proponit: Est homo
iniustus Rursus sub privatoriis disponantur infinitae: sub affirmatione
affirmatio, sub negatione negatio. Sub affirmatione quidem privatoria quae
dicit: Est iniustus homo disponatur affirmativa infinita: Est non iustus
homo sub negativa vero privatoria quae dicit: Non est iniustus homo
ponatur negativa infinita quae dicit: Non est non iustus homo Hoc autem
subiecta descriptio docet: SIMPLICES Affirmatio: Negatio: Est iustus homo Non
est iustus homo PRIVATORIAE Negatio: Affirmatio: Non est iniustus homo Est
iniustus homo INFINITAE Negatio: Affirmatio: Non est non iustus homo Est non
iustus homo His ergo dispositis dico quoniam, quemadmodum se habent
privatoriae, id est affirmatio et negatio quae dicunt: Est iniustus homo Non
est iniustus homo ad simplices quae proponunt: Est iustus homo Non est
iustus homo secundum consequentiam, sic se habebunt etiam infinitae
propositiones affirmatio et negatio hae scilicet quae sunt: Est non iustus homo
Non est non iustus homo ad easdem simplices quae sunt: Est iustus homo
Non est iustus homo Videamus quae sit simplicium et privatoriarum
consequentia, ut utrum se sic habeant infinitae ad simplices, quemadmodum se
habent privatoriae ad easdem simplices, cognoscamus. Dispositae igitur sunt in
primo quidem ordine simplices propositiones, affirmatio simplex quae dicit: Est
iustus homo et negatio simplex quae dicit: Non est iustus homo Sub
his id est sub affirmatione simplici duae negationes, una privatoria quae est:
Non est iniustus homo et altera infinita quae est: Non est non iustus
homo Sub negatione vero simplici quae dicit: Non est iustus homo
duae affirmationes, una privatoria quae dicit: Est iniustus homo altera
infinita quae dicit: Est non iustus homo Illud quoque in descriptione
videndum est, quod angulariter se affirmationes negationesque respiciunt. Nam
affirmatio quae est simplex: Est iustus homo angulariter se contra
utrasque respicit affirmationes infinitam scilicet et privatoriam quae sunt:
Est non iustus homo Est iniustus homo Rursus negatio simplex quae est:
Non est iustus homo angulariter ƿ respicit duas negationes infinitam
scilicet et privatoriam. Et in veritate simplicem affirmationem privatoria
negatio sequitur. Nam si verum est dicere quoniam est iustus homo, verum est
dicere quoniam non est iniustus homo. Nam qui iustus est non est iniustus. Et
possumus istam continuam propositionem coniunctamque proponere: si iustus est
homo, non est iniustus homo. Sequitur ergo affirmationem simplicem privatoria
negatio, ut si vera fuerit affirmatio simplex vera quoque sit negatio
privatoria et affirmationis simplicis veritatem negationis privatoriae veritas
consequatur. At vero non e converso est. Neque enim affirmatio simplex
negationem sequitur privatoriam. Nam si verum est dicere quoniam non est
iniustus homo, non est omnino verum dicere quoniam est homo iustus. Potest enim
vere de equo dici quoniam equus non est iniustus homo (neque enim omnino homo
est et ideo nec iniustus homo est) sed non potest dici de equo quoniam equus
est homo iustus. Ita ergo, quoniam verum non est de equo quoniam est iustus
homo equus, veritatem negationis privatoriae non sequitur veritas simplicis
affirmationis. Atque ideo nec continua propositio hinc et coniuncta proferri
proponique potest. Non est enim vera propositio, si quis dicat: "si non
est iniustus homo, est iustus homo". De equo enim (ut dictum est) verum
est quia non est iniustus homo, non tamen verum est iustum esse hominem equum.
Quare negationem privatoriam simplex affirmatio non sequitur. Monstratum est
igitur quoniam ƿ affirmationem simplicem negatio privatoria sequeretur,
negationem vero privatoriam simplex affirmatio non sequeretur. Rursus videamus
et in opposita parte qualis sit consequentia. In diversa enim parte
affirmationem quidem privatoriam sequitur negatio simplex, negationem vero
simplicem affirmatio privatoria non sequitur. Nam si verum est dicere quoniam
est iniustus homo, verum est dicere quoniam non est iustus homo. Qui enim
iniustus est, iustus non est. Et affirmativae privatoriae eius scilicet quae
dicit: Est iniustus homo veritatem sequitur negativa simplex quae est:
Non est iustus homo Hoc autem non convertitur. Neque enim simplicem
negativam sequitur privatoria affirmativa. Nam si verum est dicere quoniam non
est iustus homo, non est omnino verum quoniam est iniustus homo. De equo enim
verum est dicere quoniam equus non est iustus homo (nam qui omnino homo non est
nec iustus homo est) sed non de eodem equo dici potest vere quoniam equus est
iniustus homo. Nam qui homo non est nec iniustus esse potest. Quare veritatem
negativae simplicis non sequitur veritas privativae affirmationis, veritatem
autem affirmationis privatoriae sequitur ex necessitate veritas simplicis
negativae. Quocirca monstratum est hoc in utrisque, quoniam affirmationem
quidem simplicem sequeretur negatio privatoria, negationem vero privatoriam non
sequitur affirmatio simplex; rursus affirmationem privatoriam sequitur negatio
simplex, negationem simplicem non sequitur affirmatio privatoria. His ergo ita
positis de infinitis privatoriisque tractemus. Privatoriae namque et infinitae
affirmationes affirmationibus, negationes consentiant negationibus ƿ hoc modo.
Affirmatio enim privatoria quae dicit: Est iniustus homo consentit
infinitae affirmationi quae dicit: Est non iustus homo Idem enim
significant utraeque et privatoria affirmatio et infinita affirmatio et
quamquam in aliquo sermone prolatione discrepant, tamen significatione nil
discrepant, nisi tantum quod quem illa iniustum ponit id est privatoria, haec
ponit esse non iustum. Et rursus negatio privatoria quae est: Non est iniustus
homo consentit atque concordat ei negationi quae est infinita: Non est
non iustus homo Hae quoque idem, quod sibi istae consentiunt. Sequitur
autem simplicem affirmationem eam quae dicit: Est iustus homo privatoria
negatio quae dicit: Non est iniustus homo sequitur igitur eandem ipsam
simplicem affirmationem infinita negatio, id est eam quae dicit: Est iustus
homo ea quae proponit: Non est non iustus homo Nam si sibi
privatoria negatio et infinita consentiunt, quam consequitur privatoria
negatio, eandem quoque infinita negatio consequitur. Sed affirmationem
simplicem quae proponit: Est iustus homo privatoria negatio sequitur quae
dicit: Non est iniustus homo quare sequitur etiam eandem simplicem affirmationem
quae enuntiat: Est iustus homo infinita negatio: Non est non iustus
homo Rursus e diversa parte idem evenit: quoniam affirmationem
privatoriam quae dicit: Est iniustus homo sequebatur negativa simplex
quae proponit: Non est iustus homo sequitur quoque infinitam
affirmationem quae dicit: Est ƿ non iustus homo simplex negatio quae
dicit: Non est iustus homo Nam si privatoria affirmatio et infinita
consentiunt, quae sequitur privatoriam, eadem sequitur infinitam. Sed
privatoriam affirmationem quae dicit: Est iniustus homo sequitur simplex
negatio quae proponit: Non est iustus homo sed privatoria affirmatio et
infinita affirmatio idem significant sibique consentiunt: sequitur igitur
simplex negatio quae est: Non est iustus homo infinitam affirmationem
quae dicit: Est non iustus homo Sed hoc e converso non evenit.Nunc enim
demonstratum est quod simplicem affirmationem sequeretur infinita negatio et
simplex negatio veritatem infinitae affirmationis sequeretur sed non est e
converso, ut rursus infinitam negationem sequatur finita affirmatio et
simplicem negationem infinita rursus affirmatio consequatur. Nam si idem
privatoria negatio quae est non est iniustus homo et infinita negatio
significat quae est: Non est non iustus homo quoniam affirmatio simplex
quae dicit: Est iustus homo non sequitur privatoriam negationem quae est:
Non est iniustus homo ut supra monstravimus, eadem ipsa simplex
affirmatio quae proponit est iustus homo non seqmiur infinitam negationem quae
enuntiat: Non est non iustus homo Rursus in parte altera si affirmatio
privatoria quae proponit: Est iniustus homo idem significat cum infinita
affirmatione quae dicit: Est ƿ non iustus homo privatoria autem
affirmatio quae proponit: Est iniustus homo non sequebatur simplicem
negationem quae dicit: Non est iustus homo nec eandem quoque simplicem
negationem quae proponit: Non est iustus homo sequitur infinita
affirmatio quae dicit: Est non iustus homo Sed quamquam hoc ratio
consequentiae et necessitas monstret, nos tamen id quod demonstravimus ratione
exemplis quoque doceamus. Dico enim affirmationem simplicem quae dicit: Est
iustus homo sequi infinitam negationem quae dicit: Non est non iustus
homo sicut eandem quoque simplicem affirmationem sequebatur privatoria negatio
quae proponit: Non est iniustus homo Nam si verum est dicere quoniam est
iustus homo, verum quoque de eo dicere quoniam non est non iustus homo (nam qui
iustus est non est non iustus) sicut verum erat dicere, quoniam idem qui iustus
est non est iniustus. Quare simplicem affirmationem sequitur infinita negatio,
sicut eandem quoque simplicem privatoria negatio sequebatur. Sed hoc non
convertitur. Neque enim statim verum est, qui non est non iustus homo eundem
esse iustum. Equus enim non est non iustus homo (neque enim omnino homo est:
qui autem omnino homo non est, non poterit esse homo non iustus) sed de equo,
de quo verum est dicere quoniam non est non iustus homo, non est de eo verum
dicere quoniam est iustus homo, sicut de eodem equo verum esset dicere privatoriam
negationem ƿ quae proponit: Non est iniustus homo (haec enim poterat
etiam de equo dici) nec erat verum quoniam sequeretur hanc id est privatoriam
negationem simplex affirmatio quae diceret: Est iustus homo Quare non
sequitur infinitam negationem quae est: Non est non iustus homo simplex
affirmatio quae proponit: Est iustus homo sicut ne illam quidem quae
consentit infinitae negationi id est privatoriam negationem quae proponit: Non
est iniustus homo ea quae dicit: Est iustus homo simplex affirmatio
sequebatur. Concludenti igitur dicendum est quoniam affirmationem quidem
simplicem sequitur infinita negatio, Sicut eam privatoria sequebatur, infinitam
vero negationem non sequitur simplex affirmatio, sicut nec negationem
privatoriam sequebatur. Rursus in parte altera idem e converso evenit.
Affirmationem enim infinitam sequitur negativa simplex, sicut privatoriam
quoque affirmationem eadem simplex negatio sequebatur. Nam qui est von iustus
homo ille ex necessitate non est iustus, sicut etiam qui est iniustus homo ille
ex necessitate non est iustus. At vero si verum est dicere quoniam non est
iustus homo, non est omnino necesse ilium esse non iustum hominem. Equus enim
non est iustus homo (nam qui omnino homo non est nec iustus homo esse potest)
sed nullus de eodem dicere potest quoniam equus est non iustus homo (qui enim
homo non est nec non iustus homo esse potest), sicut etiam cum diceremus: Non
est iustus homo non sequebatur privatoria affirmatio quae dicit: Est
iniustus homo Equus namque non est iustus homo sed de eodem equo nemo
dicit quoniam est iniustus homo. Iterum igitur concludenti dicendum est
affirmationem infinitam sequi simplicem negationem, sicut affirmationem quoque
privatotiam sequebatur sed non convertere. Neque enim sequitur simplicem
negationem infinita affirmatio, sicut eam nec privatoria affirmatio sequebatur.
Sic ergo cum sint quatuor propositiones, duae simplices, duae infinitae, quarum
duae simplices sunt: Est iustus homo Non est iustus homo duae vero
infinitae: Est non iustus homo Non est non iustus homo (et harum quatuor
duae quidem id est negatio infinita et negatio simplex sequuntur duas id est
negatio infinita simplicem affirmationem, ea quae dicit: Non est non iustus
homo eam quae dicit: Est iustus homo infinitam autem affirmationem
simplex negatio, eam quae dicit: Est non iustus homo ea quae proponit:
Non est iustus homo duae vero aliae id est affirmatio simplex et
affirmatio infinita non sequuntur negationem infinitam et simplicem negationem.
Hoc autem etiam in privatoriis evenit, ut affirmatio privatoria non sequatur
simplicem negationem, cum illam simplex negatio sequatur, et rursus negatio
privatoria sequatur affirmationem simplicem, cum simplex affirmatio non
sequatur privatoriam negationem): recte dictum est harum quatuor id est duarum
simplicium propositionum et duarum infinitarum duas duabus esse consequentes et
habere quandam consequentiam ad alias, sicut infinita negatio et simplex
negatio sequuntur simplicem affirmationem et infinitam affirmationem, sicut privationes
ƿ quoque. Nam et privatoria negatio sequebatur simplicem affirmationem et
simplex negatio sequebatur privatoriam affirmationem. Ergo duae habent
consequentiam id est infinita negatio et simplex negatio consequentiam ad
simplicem et infinitam affirmationem, sicut privationes quoque (namque et
privationes similiter sunt, ut saepe supra monstravi), duae vero minime habent
consequentiam. Neque enim negativam infinitam simplex sequitur affirmativa aut
infinita affirmativa simplicem negativam sequitur, sicut in privationibus
quoque fuit. In privationibus namque nec affirmatio simplex privatoriam
negationem sequebatur nec simplicem negationem privatoria affirmatio consecuta
est. Sensus ergo huiusmodi est: QUATUOR ISTAE ERUNT, id est quatuor
propositiones, ex quibus duplicem fieri oppositionem dixerat. Quatuor autem
istae sunt duae simplices: affirmativa est iustus homo, negativa non est iustus
homo, et duae infinitae: affirmativa est non iustus homo, negativa non est non
iustus homo. Quarum, inquit, duae, scilicet negative infinita et negativa
simplex, sic se habebunt ad affirmationem et negationem secundum consequentiam,
id est ita alias duas affirmationes simplicem et infinitam ipsae duae
negationes sequnutur, ut eas privationes sequebantur; DUAE VERO MINIME id est
simplex affirmatio et infimita affirmatio: non se habebunt secundum
consequentiam ipsae duae affirmationes ad duas negationes, infinitam scilicet
et simplicem, quas non sequebantur, sicut nec dudum has negationes privatoriae
quoque affirmationes secutae sunt. Quod vero ait secundum affirmationem et
negationem non ita ƿ intellegendum est, quasi una sit affirmatio aut una
negatio sed quoniam in quatuor propositionibus, in quibus duae quidem
affirmationes erunt, duae vero negationes (affirmationes: simplex quidem
"Est iustus homo", infinita autem "Est non iustus homo",
negationes autem: simplex quidem "Non est iustus homo", infinita
autem "Non est non iustus homo"), quoniam affirmationes duas,
simplicem quidem: Est iustus homo infinitam: Est non instus homo
duae negationes sequebantur (simplex negatio quae est "Non est iustus
homo" infinitam affirmationem quae dicit "Est non iustus homo",
et rursus infinita negatio simplicem affirmationem sequebatur), quoniam ergo
(ut dictum est) duas affirmationes simplicem et infinitam duae negationes
simplex et infinita sequebantur, hoc autem et in privationibus erat, idcirco
dictum est ad affirmationem et negationem secundum consequentiam sic se habere
harum quatuor propositionum duas, sicut etiam se privationes haberent. Ad
affirmationem autem et negationem dixit, quod duas affirmationes duae
negationes sequerentur, duae vero minime, id est duas negationes duae
affirmationes non sequerentur. Neque enim sequebatur negationem infinitam
simplex affirmatio aut simplicem negationem infinita affirmatio, sicut nec in
privationibus erat, quod saepe supra monstratum est. Ne quis autem nos
arbitretur de eodem genere propositionem dicere negationis affirmationisque.
Neque enim dicimus negationem simplicem sequi affirmationem simplicem. Hoc enim
impossibile est. Numquam ƿ enim sibi consentiunt simplex affirmatio simplexque
negatio, nec rursus infinita negatio et infinita affirmatio. Neque enim fieri
potest, ut aut negatio quae dicit: Non est iustus homo affirmationi quae
proponit: Est iustus homo consentiat aut affirmatio quae dicit: Est non
iustus homo negationi quae dicit: Non est non iustus homo eam enim
quae dicit: Est iustus homo simplicem affirmationem sequitur privatoria
negatio quae dicit: Non est iniustus homo sed negativam, inquiunt,
infinitam quae est: Non est non iustus homo haec non sequitur affirmativa
simplex quae dicit: Est iustus homo Ergo quemadmodum negativa privatoria
quae est: Non est iniustus homo sequitur affirmativam simplicem quae
dicit: Est iustus homo non eodem modo eadem simplex affirmatio quae
dicit: Est iustus homo sequitur infinitam negationem quae dicit: Non est
non iustus homo Quibus dicendum est non eos hanc consequentiam recte
intellegere nec quicquam in hac huiusmodi propositionum consequentia
discrepare. Cur enim hoc notaverint, quod non sequatur negationem infinitam
quae est non est non iustus homo finita affirmatio quae dicit: Est iustus
homo Nam hoc nil mirabile debet videri. Idcirco enim simplex affirmatio
quae dicit: Est iustus homo non sequitur infinii tam negationem quae
dicit: Non est non iustus homo quoniam nec antea privatoriam sequebatur.
Neque enim sequebatur eadem simplex affirmatio quae dicit: Est iustus
homo privatoriam negationem quae dicit: Non est iniustus homo et ea
causa est cur infinitam quoque ƿ non sequitur. Infinita enim et privatoria (ut
supra saepe iam dictum est) sibi consentiunt. Quare nulla est discrepantia. Nam
si simplex affirmatio privatoriam negationem sequeretur, eandem quoque
infinitam sequeretur. Nunc autem quoniam simplex affirmatio privatoriam
negativam non sequitur, nec infinitam quoque sequitur negativam. Illi autem qui
sumpserunt quoniam sequeretur privatoria negatio simplicem affirmationem et in
eadem consequentia discrepare dixerunt, quod simplex affirmatio non sequeretur
infinitam negationem, non ita oportuit discrepantiam sumere sed magis si,
quemadmodum privatoria negatio affirmationem simplicem, sic infinita negatio
non sequeretur simplicem affirmationem, tunc in consequentia discreparet, nunc
autem nulla est omnino discrepantia. Atque in hac quidem parte nihil omnino
discrepant atque discordant. Videamus nunc in altera parte, quam illi esse
discrepantiam dicunt infinitarum consequentiae et privatoriarum ad simplices,
ut in ea quoque si quid vere discrepant videamus. Dicunt enim affirmationi
quidem privatoriae quae dicit: Est iniustus homo consentientem esse et
concordantem simplicem negativam quae dicit: Non est iustus homo et sicut
negatio simplex sequitur privatoriam affirmationem, aiunt, quoniam non ita
sequitur simplicem negationem quae dicit: Non est iustus homo infinita
affirmatio quae dicit: Est non iustus homo Haec enim illam non sequitur.
Quibus dicendum est rursus, quoniam idcirco infinita affirmatio quae dicit: Est
non iustus homo non sequitur ƿ simplicem negationem quae proponit: Non
est iustus homo quoniam privatoria affirmatio quae dicit: Est iniustus
homo non sequitur simplicem negationem quae proponit: Non est iustus
homo Quod si privatoria affirmatio sequeretur simplicem negationem,
sequeretur sine dubio infinita quoque affirmatio eandem simplicem negationem. Nunc
autem quoniam privatoria affirmatio simplicem negationem non sequitur, nec
infinita affirmatio simplicem sequitur negationem. Affirmatio enim privatoria
et affirmatio infinita sibimet consentiunt. Illi vero qui discrepantiam
ostendere voluerunt infinitarum et privatoriarum consequentiae ad simplicem,
quod cum negatio simplex sequeretur affirmationem privatoriam non eodem modo
infinita affirmatio sequeretur simplicem negationem, non ita oportuit colligi
discrepantiam sed potius si, quemadmodum affirmativa privatoria quae dicit: Est
iniustus homo Est non est iustus homo ita infinita affirmatio quae
enuntiat: Est non iustus homo sequeretur simplicem negationem quae est:
Non est iustus homo tunc oportuerat dicere aliquid discrepare
consequentiam privatoriarum et infinitarum ad simplices. Nunc autem cum eodem
modo privatoria affirmatio non sequatur, simplicem negationem, eodem quoque
modo infinita affirmatio non sequatur simplicem negationem, manifestum est
nullam esse in his discrepantiam, immo in omnibus simillimum, et illos nihil
per hanc rationem ƿ quam volunt addere recte disserere, immo potius maioribus
obscuram sententiam obscuritatibus implicare. Sed potius ita intellegendum est,
ut id quod ait: QUARUM DUAE QUIDEM AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SESE HABEBUNT
SECUNDUM CONSEQUENTIANU UT PRIVATIONES, DUAE VERO MINIME ita accipiamus tamquam
si ita dixisset: quatuor propositionum, duarum simplicmm, duarum vero
infinitarum, duas id est affirmationes simplicem et infinitam sequuntur duae
negationes, simplex et infinita scilicet, sicut privationes quoque (in
privationibus enim affirmativam simplicem sequebatur negatio privatoria et
simplex negatio privatoriam affirmationem), reliquae vero duae, id est simplex
affirmatio et infinita affirmatio nullam habent consequentiam ad negationes, id
est simplicem et infinitam, sicut nec privationes quoque (nam affirmatio
privatoria non sequebatur negationem simplicem nec simplex affirmatio
privatoriam negationem), ut dicamus hoc modo: QUARE QUATUOR ISTAE ERUNT, duae
simplices, duae infinitae, QUARUM id est duarum simplicium et duarum
infinitarum DUAE QUIDEM id est negationes simplex et infinita habent se ad
affirmationes simplicem et infinitam SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES,
DUAE VERO MINIME id est affirmationes simplex et infinita ad duas negationes, id
est simplicem et infinitam. Hoc est enim quod ait: AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM SIC SE HABEBUNT SECUNDUM CONSEQUENTIAM id est consequentur
negationes eas quae sunt affirmationes, UT PRIVATIONES ƿ sicut in privationibus
quoque dicebatur, DUAE VERO id est affirmationes simplex et infinita non
habebunt se secundum consequentiam ad duas negationes, id est simplicem et
infinitam, sicut privationes quoque se secundum sequentiam non habebant. Nam
privatoria affirmatio non sequebatur negationem simplicem nec simplex affirmatio
privatoriam negationem. Est alia quoque simplicior expositio, quam Alexander
post multas alias expositiones in quibus animum vertit edidit hoc modo: cum
sint, inquit, quatuor propositiones, quarum duae sunt infinitae, duae vero
simplices, duae, inquit, infinitae aequaliter se habent secundum affirmationem
et negationem ad privatorias, duae vero simplices ad easdem privatorias se
similiter non habent hoc modo: affirmativa enim infinita consentit affirmativae
privatoriae. Ea enim quae dicit infinita affirmatio est non iustus homo ei
consentit privatoriae affirmationi quae dicit: Est iniustus homo Ea vero
infinita negatio quae dicit non est non iustus homo privatoriae negationi
consentit quae dicit non est iniustus homo. Atque hae quidem duae, id est
infinita affirmatio et infinita negatio, ita sese habent AD AFFIRMATIONEM ET
NEGATIONEM, UT PRIVATIONES, id est eadem affirmant vel negant, quae etiam
privationes affirmant vel negant, duae vero minime, id est duae simplices
minime se ita habent ad affirmationem ƿ et negationem, sicut privationes. Nam
omnino non contingit simplex affirmatio privatoriam affirmationem. Ea enim quae
dicit: Est iustus homo non consentit ei quae dicit: Est iniustus
homo Nec rursus negatio simplex privatoriae negationi consentit. Ea enim
quae dicit: Non est iustus homo quae simplex negatio est plurimum
dissidet ab ea quae dicit: Non est iniustus homo quae est privatoria
negatio. Ergo cum sint quatuor, affirmatio simplex et negatio simplex,
affirmatio infinita et negatio infinita, harum duae, id est affirmatio infinita
et negatio infinita, ita aliquid affirmant vel negant ut privationes (hoc est
enim quod ait: ITA SESE HABENT AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM, UT PRIVATIONES),
DUAE VERO MINIME. Neque enim ita affirmant et negant duae simplices, sicut duae
privatoriae. Affirmatio namque simplex ab affirmatione privatoria discrepat, et
rursus negatio simplex a negatione privatoria longe dissidet atque discordat. Sed
haec (ut diximus) Alexandri expositio est post multas alias simplicior, non
tamen repudianda sed illa superior verior esse videtur, quod Aristoteles ipse
testatur. Ait enim paulo post: HAEC IGITUR, QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM
EST, SIC SUNT DISPOSITA. Hanc enim consequentiam quam insuperiori expositione
memoravi privatoriarum et infinitarum ad simplices in primi libri Priorum
Resolutoriorum quae *analytika* Graeci vocant fine disposuit. Dicit autem
Porphyrius fuisse quosdam sui temporis, qui hunc exponerent librum, et quoniam
ab Hermino vel Aspasio vel Alexandro expositiones singulas proferentes multa
contraria et expositionibus male ab illis editis dissidentia ƿ reperirent, arbitratos
fuisse librum hunc Aristotelis, ut dignum esset, exponi non posse multosque
illius temporis viros totam huius libri praeterisse doctrinam, quod
inexplicabilem putarent esse caliginem. Nos autem brevissime hunc locum in
prima editione praeteriimus sed quod illic pro intellectus simplicitate
breviter posuimus, hic omni latitudine totam sententiae vim et prolixitatem
digessimus. Quare quoniam superiora digne (ut mihi videtur) expressimus,
sequentis textus ordinem sententiamque videamus. SIMILITER AUTEM SE HABET ET SI
UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, UT OMNIS EST HOMO IUSTUS, NON OMNIS EST
HOMO IUSTUS; OMNIS EST HOMO NON IUSTUS, NON OMNIS EST HOMO NON IUSTUS. SED NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO. De
indefinitis quaedam propositionibus praelocutus nunc de his quae terminatae
sunt secundum universalitatis et particularitatis adiectionem dicit, quod etiam
ipsae similiter se habeant, sicut illae quoque quae sine ulla determinatione
dicebantur, simplex scilicet oppositio atque infinita. Quod vero ait: SIMILITER
AUTEM SE HABET ET SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, alii ita
intellexerunt, ut quod ait similiter referant ad numerum oppositionum et
propositionum. Nam sicut in his quae indefinitae sunt et ƿ indeterminatae duae
sunt oppositiones, una simplicis negationis et simplicis affirmationis, altera
infinitae affirmationis et infinitae negationis, quatuor autem propositiones,
quod supra iam dictum est, ita quoque in his quae terminationem secundum
universalitatem particularitatemque habent quatuor fiunt propositiones et
oppositio duplex. Oppositio enim una est universalis affirmationis simplicis et
particularis negationis simplicis, ut est: Omnis homo iustus est Non omnis homo
iustus est Et haec quidem una est oppositio. Alia vero infinitae
universalis affirmationis et infinitae particularis negationis, ut: Omnis homo
non iustus est Non omnis homo non iustus est Quare hic quoque, cum duae
sint oppositiones, erunt sine dubio quatuor propositiones, sicut in his de quibus
supra dixerat, quae scilicet determinatione carebant. Alii vero qui Aristotelis
animum penitus inspexerunt non aiunt similiter solum se habere determinatas
propositiones ad numerum oppositionum et propositionum sed etiam ad
consequentiam. Nam quae est consequentia negationum ad affirmationes in his
propositionibus simplicibus et infinitis, quae praeter determinationem
dicuntur, eadem se similitudo habet in his quae terminatione proferuntur. Sed
quoniam non in omnibus omnia similia habent, idcirco addidit notans: SED NON
SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO. Sensus
autem totus huiusmodi est: similiter, inquit, se habent hae propositiones quae
ƿ secundum determinationem dicuntur infinitae ad simplices et simplices ad
infinitas, quemadmodum illae quoque sese habebant quae sine determinatione
indefinitae dicebantur. Sed habent quandam dissimilitudinem, quod angulares
propositiones in his quae cum determinatione dicuntur non eodem modo verae
sunt, quomodo illae quae sine determinatione proferebantur vel infinitae vel
simplices. Videamus ergo prius an eadem in his quae determinatae sunt sit
consequentia quae in his est quae indefinitae proferuntur, post videamus quae
sit in angularibus dissimilitudo. Disponantur ergo non solum eae quae simplices
vel infinitae sunt sed etiam quae sunt privatoriae. Et prius quidem disponantur
hoc modo: simplex affirmatio et simplex negatio et hae quidem indefinitae, id
est praeter universalitatis aut particularitatis adiectionem. Sub his sub
affirmatione quidem simplici ponatur negatio privatoria, sub negatione vero
simplici affirmatio privatoria: hae quoque rursus indefinitae. Sub his autem
ponantur sub affirmatione privatoria et sub simplici negatione affirmatio
infinita, sub privatoria autem negatione et sub simplici affirmatione ponatur
negative infinita, et hae quoque indefinitae et indeterminatae sine ulla vel
universalitate vel particularitate. Sub his autem disponantur hae quas
determinatas vel universalitatis quantitate vel particularitatis vocamus. Et
primo quidem affirmatio universalis simplex, contra hanc negatio particularis
simplex. Sub affirmatione autem universali simplici ponatur negatio
particularis privatoria, sub negatione autem particulari simplici universalis
affirmatio privatoria. Rursus sub negatione particulari privatoria et sub
affirmatione universali simplici ponatur ƿ negatio particularis infinita, sub
affirmatione vero universali privatoria et sub negatione simplici particulari
ponatur universalis affirmatio infinita. Erit autem huiusmodi descriptio: INDEFINITAE
Affirmatio simplex: Negatio simplex: Homo iustus est Homo iustus non est
Negatio privatoria: Affirmatio privatoria: Homo iniustus non est Homo iniustus
est Negatio infinita: Affirmatio infinita: Homo non iustus non est Homo non
iustus est DEFINITAE Affirmatio universalis simplex: Negatio particularis
simplex: Omnis homo iustus est Non omnis homo iustus est Negatio particularis
privatoria: Affirmatio universalis privatoria: Non omnis homo iniustus est
Omnis homo iniustus est Negatio particularis infinita: Affirmatio universalis
infinita: Non omnis homo non iustus est Omnis homo non iustus est In hoc
ordine propositionum quem supra descripsimus quae sint angulares manifestum
est. Sunt namque affirmationes quidem affirmationibus, negationes vero
negationibus. Et in his quidem quae in definitae sunt eodem modo angulares sunt
affirmationes. Simplex quidem affirmatio quae dicit: Est homo iustus
privatoriae affirmationi quae dicit: Est homo iniustus et infinitae affirmationi
quae proponit: Est homo non iustus angularis est. Negatio vero simplex
quae est: Non est homo iustus negationi privatoriae quae dicit: Non est
homo iniustus et negationi infinitae quae est: Non est homo non
iustus angularis est. Item si quis ad definitas propositiones aspiciat,
idem sine aliqua dubitatione reperiet. Affirmatio enim universalis simplex quae
est: Omnis est homo iustus affirmationi universali privatoriae quae
enuntiat: Omnis est homo iniustus et affirmationi universali infinitae quae
proponit: Omnis est homo non iustus angularis est, item negatio
particularis simplex quae est: Non omnis est homo iustus negationi
particulari privatoriae quae dicit: Non omnis est homo iniustus et
negationi particulari infinitae quae proponit: Non omnis est homo non
iustus angularis. Sunt igitur affirmationes affirmationibus et negationes
negationibus angulares et in ordine indefinitarum propositionum et in ordine
definitarum. Quocirca de earum sequentia speculandum est. Dictum est enim prius
quod affirmationem indefinitam simplicem sequeretur privatoria et infinita
negatio, eas vero simplex affirmatio non sequeretur. Rursus infinitam
affirmationem privatoriamque affirmationem sequitur simplex negatio, hae vero
negationem simplicem non sequuntur. Rursus si quis ad ordinem definitarum
respiciat, idem inveniet. Affirmationem namque universalem simplicem sequitur
particularis privatoria negatio et particularis infinita negatio. Nam si vera
est universalis affirmatio simplex quae dicit: Omnis est homo iustus,
vera est etiam particularis privatoria negatio quae dicit: Non omnis est homo
iniustus Hoc autem idcirco evenit, quod ea quae dicit: Non omnis homo
iniustus est idem potest quod simplex et similis est ei quae proponit:
Quidam homo iustus est particulari simplici affirmationi. Nam si non
omnis homo iniustus est, quidam homo iustus est. Sed particularis affirmatio
simplex sequitur universalem affirmationem simplicem. Quando enim vera est
universalis affirmatio quae dicit: Omnis est homo iustus vera est et
particularis affirmatio quae proponit: Quidam homo iustus est Sed est
quae dicit: Quidam homo iustus est consentit particularis negatio
privatoria quae proponit: Non omnis est homo iniustus Quocirca etiam
particularis negatio privatoria universali simplici affirmationi consentiet.
Sequitur igitur eam quae dicit: Omnis est homo iustus universalem
scilicet simplicem affirmationem ea quae proponit: Non omnis est homo
iniustus particularis negatio privatoria. Sed huic particulari negationi
privatoriae quae dicit: Non omnis est homo iniustus consentit infinita
particularis negatio quae dicit: Non omnis est homo non iustus Nam si
verum est quoniam non omnis est homo iniustus, et verum est quoniam non omnis
est homo non iustus. Idem est enim esse iniustum quod non iustum. Sed
privatoria particularis negatio sequitur simplicem universalem affirmationem:
infinita igitur negatio particularis sequitur simplicem universalem
affirmationem eique consentit, si prius affirmatio universalis vera sit.
Quocirca eam quae dicit: Omnis est homo iustus universalem simplicem ƿ
affirmationem sequuntur sine dubio particularis negatio privatoria: Non omnis
est homo iniustus et particularis negatio infinita: Non omnis est homo
non iustus Quare hic quoque affirmationem negationes sequuntur. Sed hoc
non convertitur. Quoniam enim (ut dictum est) negatio particularis privatoria
quae dicit: Non omnis est homo iniustus consentit particulari
affirmationi simplici, ei scilicet quae dicit: Quidam homo iustus est
hanc autem particularem affirmationem non sequitur universalis affirmatio
(neque enim, si verum est quendam esse hominem iustum, idcirco iam et omnem
esse hominem iustum necesse est): quare non sequitur affirmatio universalis
simplex: Omnis est homo iustus affirmationem particularem simplicem:
Quidam est homo iustus (potest enim hac vera id est particulari
universalis esse falsa) sed particularis affirmatio simplex particulari
negationi privatoriae consentit: quare nec privatoriam particularem negationem
simplex affirmatio sequitur universalis. Eam igitur quae dicit: Non omnis est
homo iniustus non sequitur affirmatio universalis simplex quae proponit:
Omnis homo iustus est Sed particularis privatoria negatio consentit
particulari negationi infinitae: universalis igitur affirmatio simplex non
sequitur particularem negationem infinitam. Ea igitur quae dicit: Omnis est
homo iustus affirmatio universalis simplex non sequitur eam quae dicit:
Non omnis est homo non iustus particularem infinitam negationem. Duae
igitur negationes infinita et privatoria particulares sequuntur universalem
affirmationem simplicem, sicut in his quoque erat quae sunt ƿ indefinitae. Duae
enim negationes infinita et privatoria indefinitae simplicem affirmationem
sequebantur indefinitam. Sed non e converso. Affirmatio enim universalis
simplex non sequitur negationes particularem infinitam et privatoriam, sicut
nec indefinita qunque affirmatio simplex indefinitas sequebatur negationes
privatoriam atque infinitam. Quare in hoc uno ordine similiter sese habent definitae
his quae sunt indefinitae. Aequaliter enim affirmationibus veris verae sunt
negationes, veras negationes affirmationum veritas non sequitur nec his
consentit. Rursus in altera parte perspiciamus, quemadmodum affirmationes
universales privatoriam scilicet et infinitam particularis negatio simplex
sequatur. Namque affirmationem universalem privatoriam: Omnis est homo
iniustus sequitur particularis negatio simplex: Non omnis est homo
iustus Ea enim quae dicit: Omnis est homo iniustus consentit
simplici universali negationi quae dicit: Nullus homo iustus est Nam si
omnis est homo iniustus, nullus est homo iustus. Sed hanc, id est universalem
simplicem negationem, sequitur particularis simplex negatio. Nam si vera est
quoniam nullus homo iustus est, vera est quoniam non omnis homo iustus est. Sed
universalis negatio simplex universali affirmationi privatoriae consentit:
sequitur ergo particularis simplex negatio quae est: Non omnis est homo
iustus universalem affirmationem privatoriam quae proponit: Omnis est
homo iniustus Sed haec universali affirmationi infinitae consentit. Idem
enim significant: Omnis est homo iniustus ƿet: Omnis est homo non
iustus Quare sequitur quoque particularis negatio simplex quae est: Non
omnis est homo iustus universalem affirmationem infinitam quae dicit:
Omnis est homo non iustus Hic quoque affirmationes universales
privatoriam atque infinitam sequitur simplex negatio particularis sed non
convertitur. Etenim quoniam simplicem particularem negationem quae dicit: Non
omnis est homo iustus non sequitur universalis negatio quae proponit:
Nullus homo iustus est (neque enim si vera est non omnem hominem esse
iustum, vera est nullum hominem esse iustum), haec autem, id est universalis
simplex negatio, consentit unumque significat cum affirmatione universali
privatoria: non sequitur igitur universalis privatoria affirmativa quae dicit:
Omnis est homo iniustus simplicem particularem negationem quae proponit:
Non omnis est homo iustus sicut nec eandem particularem negationem
universalis negatio sequebatur. Sed privatoria universalis affirmatio consentit
cum infinita affirmatione universali: igitur particularem negationem quae
dicit: Non omnis est homo iustus universalis affirmatio infinita non
sequitur quae proponit: Omnis est homo non iustus Quare hic quoque
affirmationes duas universales, id est privatoriam atque infinitam,
particularis simplex negatio sequitur, sicut affirmationes quoque duas
indefinitas privatoriam atque infinitam negativa indefinita sequebatur. Sed duae
affirmationes universales privatoria et infinita non sequuntur particularem
simplicem negationem, sicut quae quoque indefinitae ƿ affirmationes privatoria
et infinita indefinitam simplicem negationem non sequebantur. Similiter se
igitur habent definitae indefinitis secundum consequentiam. Angulares autem non
eodem modo sese habent. Nam indefinitarum propositionum angulares simul veras
esse contingit. Nam si verum est quoniam est homo iustus, quae est indefinita
affirmatio simplex, nihil prohibet veram esse etiam quae dicit: Est homo
iniustus et rursus eam quae dicit: Est homo non iustus quae sunt
indefinitae affirmationes privatoria et infinita. Rursus negationes
negationibus quae sunt angulares veras esse contingit, ut ea quae est: Non est
homo iustus si vera est, nihil prohibet veram esse etiam quae dicit: Non
est homo iniustus et eam quae proponit: Non est homo non iustus
Angulares ergo sibi in indefinitis in veritate consentire nihil prohibet sed in
his tantum terminis, ut in secundo huius operis volumine docuimus, quae neque
naturalia sunt inesse neque impossibilia. Si quis enim dicat: Est homo
rationabilis huic angulares verae esse non possunt, hae scilicet quae
dicunt: Est homo irrationabilis et rursus: Est homo non rationabilis
Rationabilitas enim homini per naturam inest. Similiter autem et de
impossibilibus dicendum est. Quod si sint talia quae neque impossibilia sint
inesse nec naturalia sint inesse (ut in ea propositione quae dicit: Est homo
iustus iustitiam neque naturalem esse necesse ƿ est homini nec
impossibile esse), manifestum est quoniam angulares sibimet semper in veritate
consentiunt. Atque hoc idem de negativis quoque angularibus recte dicitur. In
his igitur terminis qui nec naturales sunt nec impossibiles semper angulares et
negationes negationibus et affirmationes affirmationibus simul veras esse
contingit. Et hoc quidem in his quae indefinitae sunt. In his autem quae
definitae sunt et universalitatis particularitatisque participes non eodem modo
sunt. In quibusuis enim terminis sive possibilibus sive naturalibus sive
impossibilibus affirmationes affirmationibus sibimet angularibus in veritate
consentire non possunt, negationes autem negationibus angulares angularibus in
his tantum terminis qui neque naturales neque impossibiles sunt in veritate
poterunt convenire. Et primum quemadmodum affirmationes affirmationibus sibimet
angularibus in veritate consentire non possunt in quibuslibet terminis
demonstrandum est. Ea enim quae dicit: Omnis est homo iustus et ea quae
dicit: Omnis est homo iniustus quae est scilicet angularis, verae simul
esse non possunt. Ea namque quae dicit: Omnis est homo iniustus nil
differt ab ea quae proponit: Nullus homo iustus est Sed "Omnis est
homo iustus" et "Nullus homo iustus est", quoniam contrariae
sunt, simul verae esse non possunt. Sed ea quae dicit: Nullus est homo
iustus convenit atque consentit ei quae proponit: Omnis est homo
iniustus quare: Omnis est homo iustus et: Omnis est homo
iniustus simul verae esse non possunt. Sed eadem quae proponit: Omnis est
homo iniustus consentit (ut saepe dictum est) ei quae dicit: Omnis est ƿ
homo non iustus Quare in his nec haec in veritate consentire potest ei
quae dicit quoniam omnis est homo iustus. Affirmatio igitur universalis
simplex: Omnis est homo iustus affirmationibus universalibus privatoriae
et infinitae quae sunt: Omnis est homo iniustus et: Omnis est homo non
iustus sibimet angularibus in veritate simul nulla ratione consentit,
sicut ipsis quae indefinitae erant et affirmationes affirmationibus et
negationes negationibus in veritate poterant consentire. In his autem quae sunt
definitae affirmationes angulares simul verae esse non possunt. Recte igitur
dictum est quoniam in aliis omnibus similis est consequentia definitarum et
indefinitarum. Affirmationibus enim consentiunt in veritate negationes,
negationibus autem affirmationes non omnino consentiont, quae similitudo
consequentiae in utrisque est id est et in his quae definitae sunt et in his
quae indefinitae. Sed est distantia, quod NON SIMILITER ANGULARES CONTINGIT
VERAS ESSE. Et affirmationes affirmationibus et negationes negationibus in
indefinitis veras esse contingit eas scilicet quae sunt angulares. In his autem
quae sunt definitae affirmationes affirmationibus angulares veras esse aliquando
nulla ratione contingit. Hoc autem manifestum erit, si quis et ea sibi proponat
exempla in quibus sunt termini naturales atque impossibiles et ea in quibus
sunt possibiles et non naturales neque impossibiles. In omnibus enim inveniet
affirmationes affirmationibus definitas ƿ definitis angulares simul veras esse
non posse. Quod autem addidit CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO huiusmodi est: quamquam
enim affirmationes affirmationibus angulares definitae simul verae esse non
possint in quibuscumque propositis terminis, potest tamen fieri ut negationes
negationibus verae inveniantur et sit haec similitudo ad indefinitas angulares.
Nam sicut illic negationes negationibus indefinitae angulares verae esse simul
poterant in his quae neque naturalia neque impossibilia essent, ita hic quoque
id est in ordine definitarum negationes definitas negationibus definitis
angulares angularibus simul veras esse contingit in his quae neque impossibiles
sunt nec naturales. Negatio enim simplex particularis quae dicit: Non omnis est
homo iustus potest simul vera esse cum ea quae dicit: Non omnis est homo
iniustus Potest enim fieri ut quidam sint iusti, quidam autem non sint
iusti et in eo utraeque verae sunt, et ea quae dicit: Non omnis est homo
iustus quia sunt quidam iniusti, et ea quae dicit: Non omnis est homo
iniustus quia poterunt esse aliqui iusti. Sed haec consentit infinitae
negationi particulari quae dicit: Non omnis est homo non iustus Idem est
enim dicere "Non omnis est homo iniustus" quod "Non omnis est
homo non iustus". Quocirca et hae sibimet angulares simul verae esse
possunt. Nam si quidam sunt iusti, quidam iniusti, verum est dicere quoniam non
omnis est homo iustus, quia sunt quidam iniusti, rursus verum est dicere non
omnis est homo non iustus, quia sunt quidam iusti. Negationes igitur ƿ
negationibus angulares definitae simul verae esse possunt et hoc est simile
indefinitis, in quibus sicut affirmationes affirmationibus, ita quoque in
veritate angulares negationes negationibus consentiunt. Sensus ergo totus
huiusmodi est: SIMILITER AUTEM, inquit, SE HABET, id est similis erit
consequentia propositionum, quemadmodum fuit in indefinitis, ETIAM SI
UNIVERSALIS NOMINIS SIT AFFIRMATIO, id est etiam si definitae affirmationes
negationesque ponantur, ut per subiecta exempla monstravit dicens affirmationi
simplici universali OMNIS EST HOMO IUSTUS opponi NON OMNIS EST HOMO IUSTUS
particularem scilicet simplicem negationem. Et rursus universalem affirmationem
infinitam proponens eam scilicet quae est OMNIS EST HOMO NON IUSTUS huic illam
opposuit quae dicit NON OMNIS EST HOMO NON IUSTUS. Hae, inquit, similiter se
habent ad consequentiam quemadmodum ind efinitae. Quomo do autem se illae
haberent ad c onsequentiam supra monstratum est. SED NON, inquit, SIMILITER
ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE. In his enim quae erant indefinitae
affirmationes affirmationibus angulares simul verae esse poterant. In his autem
quae definitae sunt simul verae esse non possunt. CONTINGIT AUTEM ALIQUANDO, ut
similiter angulares verae sint in his quae definitae sunt, quemadmodum et in
indefinitis. Negationes enim negationibus angulares definitae simul in veritate
consentiunt, ut in his quoque inveniebatur quas indefinitas supra descripsimus.
Plenus est igitur huiusmodi intellectus. Herminus autem hoc aliter sic exponit:
similiter, inquit, ƿ duas facient oppositiones quatuor propositiones, si
fuerint duae simplices, duae infinitae, determinatione tamen adiecta. Hoc autem
sic monstrat: proponit prius simplicem affirmationem universalem quae dicit:
Omnis est iustus homo contra hanc particularem simplicem negationem: Non
omnis est iustus homo sub affirmatione universali simplici affirmationem
universalem infinitam quae dicit: Omnis est non iustus homo contra hanc
sub negatione particulari simplici particularem negationem infinitam quae
proponit: "Non omnis est non iustus homo". Omnis est iustus homo
Omnis est non iustus homo Non omnis est iustus homo Non omnis est non iustus
homo. His ergo ita dispositis duae, inquit, fiunt oppositiones. Contra enim eam
quae est omnis est iustus homo opponitur illa quae proponit: Non omnis est
iustus homo Hoc autem idcirco quoniam sibi contradictorie oppositae sunt
universalis affirmatio simplex et particularis negatio simplex. Et est haec
quidem una propositio. Rursus contra eandem affirmationem simplicem quae dicit:
Omnis est iustus homo opponitur universalis affirmatio infinita quae
dicit: Omnis est non iustus homo et hoc contrario modo. Ea namque quae
dicit: Omnis est non iustus homo idem significat eique consentit quae dicit:
Nullus homo iustus est Sed haec quae proponit nullus homo iustus est
contrario modo opposita est ei quae dicit: Omnis est iustus homo Quocirca
etiam ea quae proponit: Omnis est non iustus ƿ homo contrarie erit
opposita ei quae dicit: Omnis est iustus homo Est igitur haec quoque
altera oppositio. Duae ergo sunt oppositiones, quemadmodum etiam in his quae
sunt indefinitae: licet alio modo essent oppositae, tamen duae erant
oppositiones. Secundum diametrum autem non similiter veras contingit esse, ut ipse
ait. Illae enim quoniam indefinitae erant, et secundum diametrum quae erant
simul veras esse contingebat et omnes omnibus. Quod si quis ad indefinitarum
descriptiones redeat diligenter agnoscit. Hic autem, inquit, hoc est in his
quae definitae sunt, non idem est. Hoc sic monstrat: ea enim propositio quae
dicit: Omnis est iustus homo non consentit contradictioni suae quae
dicit: Non omnis est iustus homo Rursus ea quae dicit: Omnis est non
iustus homo non consentit rursus ei quae dicit: Non omnis est non iustus
homo Haec enim contrariae ipsius consentiebat. Quare cum vera est
universalis affirmatio simplex quae dicit: Omnis est iustus homo sine
dubio falsa est ea quae dicit: Omnis est non iustus homo Sed hac falsa
contradictio eius vera erit: vera igitur est ea quae negat dicens: Non omnis
est non iustus homo Quocirca hae duae propositiones angulares verae
aliquotiens inveniuntur: Omnis est iustus homo Non omnis est non iustus
homo Contingit ergo aliquando veras esse sed non, inquit, omnino. Nam si
a particulari negatione infinita coeperis, non idem est id est non eadem
veritas venit. Hoc autem tali probatur modo: si enim vera est quoniam non omnis
est non iustus ƿ homo, falsa est ea quae dicit: Omnis est non iustus homo
Est enim ei contradictorie opposita. Hac autem falsa quae dicit: Omnis est non
iustus homo non omnino veram necesse est esse eam quae proponit: Omnis
est iustus homo idcirco quoniam hae duae sibi contrariorum loco oppositae
sunt. Contrarias autem propositiones simul falsas esse posse supra docuimus.
Ergo non necesse est, si falsa est omnis est non iustus homo, veram esse eam
quae dicit: Omnis est iustus homo Quod si non necesse est, hoc potest
fieri ut utraeque sint falsse. Quare evenit aliquando, ut vera hac propositione
quae dicit: Non omnis est non iustus homo falsa sit illa quae proponit:
Omnis est iustus homo Quare non similiter secundum diametrum in veritate
propositiones sibi consentiunt. Atque hoc quidem Herminus non recte expositione
dicens ordinem turbat. Si quis autem vel hoc quod Herminus ait diligenter
agnoscit vel id quod supra nos diximus, cognoscit multam esse differentiam
expositionis et meliorem superiorem iudicans ei, si quid nobis credit, recte
consentiet. HAE IGITUR DUAE OPPOSITAE SUNT, ALIAE AUTEM AD NON HOMO UT
SUBIECTUM ALIQUID ADDITO, UT EST IUSTUS NON HOMO, NON EST IUSTUS NON HOMO; EST
NON IUSTUS NON HOMO, NON EST NON IUSTUS NON HOMO. MAGIS PLURES AUTEM HIS NON
ERUNT OPPOSITIONES. HAE AUTEM EXTRA ILLAS IPSAE SECUNDUM SE ERUNT UT NOMINE UTENTES
NON HOMO. Supra iam dixerat omne subiectum aut ex nomine simplici et finito aut
ex nomine rursus infinito consistere et eorum oppositiones ostendit quod essent
duae et quatuor propositiones, duae quidem simplex subiectum nomen habentes,
duae vero infinitum. Post has quando est tertium adiacens praedicaretur, illic
quoque dupliciter oppositiones fieri dixit, cum scilicet finitum nomen esset
subiectum, vel infinitum praedicatum, earumque inter se eam consequentiam
demonstravit, qualem haberent privatoriae ad easdem ipsas simplices, quibus ex
infinito nomine propositiones compararentur. Et quoniam omnis harum varietas
propositionum ita fit, cum est tertium praedicatur, ut aut et subiectum et
praedicatum finita sint aut subiectum quidem finitum, praedicatum vero infinitum
(de quibus supra locutus est, cum earum consequentiam demonstravit) aut
infinitum habent subiectum, finitum vero praedicatum aut infinitum et subiectum
et praedicatum. Et habent quidem propositiones utrumque finitum, ut est: Homo
iustus est Homo iustus non est finitum vero subiectum, infinitum
praedicatum, ut est: Homo non iustus est Homo non iustus non est Et harum
quidem consequentia supra monstrata est. Aliae vero sunt, quae infinitum habent
subiectum et quasi nomine utuntur nomine infinito, ut: Non homo iustus est Non
homo iustus non est Utuntur enim hae propositiones subiecto, id est ƿ
'non homo' ut nomine, praedicato vero eo quod est iustus. Hoc est enim quod
ait: ALIAE AUTEM AD NON HOMO UT SUBIECTUM ALIQUID ADDITO. Si quis enim ponat
non homo quidem subiectum et de hoc aut finitum nomen praedicet, ut est
'iustus', aut infinitum, ut est 'non iustus', utroque modo duplicem rursus
faciet oppositionem. Quatuor sunt autem propositiones hae: Est non homo iustus
Non est non homo iustus Est non homo non iustus Non est non homo non iustusIn
his igitur quatuor propositionibus, oppositionibus vero duplicibus non homo
quidem subiectus est sed in superiore oppositione finitum quidem praedicatur
nomen quod est iustus,. Sed illae, inquit, quae praedicatum quidem infinitum
habent, subiectum vero finitum vel quibus et praedicatum finitum est et
subiectum, habent aliquam ad se consequentiam, hae vero quas postea
memoravimus, id est quae infinitum haberent subiectum, praedicatum autem vel
infinitum vel finitum, nullam habent consequentiam ad eas propositiones, quae
sive finito praedicato sive infinito, ex finito tamen subiecto consisterent.
Hoc est enim quod ait: HAE AUTEM EXTRA ILLAS IPSAE SECUNDUM SE ERUNT, id est
nullam consequentiam ad superiores quae ex finito subiecto constarent habere
eas quae infinitum subiectum in propositionis ordine retinerent. Postquam
igitur enumeravit et quae ex utrisque finitis consisterent, id est et subiecto
et praedicato, et has ƿ quae ex subiecto quidem finito, praedicato vero infinito
essent, has etiam quae ex subiecto infinito essent et ex finito praedicato
necnon illas addidit quae ex utrisque infinitis constare viderentur: postquam
igitur has enumeravit, ait: MAGIS PLURES AUTEM HIS NON ERUNT OPPOSITIONES.
Omnis enim oppositio (quod supra iam dictum est) aut ex utrisque finitis est,
ut: Est homo iustus Non est homo iustus aut ex finito subiecto, infinito
praedicato, ut: Est homo non iustus Non est homo non iustus aut ex
infinito quidem subiecto, finito vero praedicato, ut: Est non homo iustus Non
est non homo iustus aut ex infinitis utrisque, ut: Est non homo non
iustus Non est non homo non iustus ut autem quinta oppositio reperiri
possit, nulla rerum ratione possibile est. De his ergo haec dicta sint, in
quibus est tertium adiacens praedicatur. IN HIS VERO IN QUIBUS EST NON
CONVENIT, UT IN EO QUOD EST CURRERE VEL AMBULARE, IDEM FACIUNT SIC POSITA AC SI
EST ADDERETUR, UT EST CURRIT OMNIS HOMO, NON CURRIT OMNIS HOMO; CURRIT OMNIS
NON HOMO, NON CURRIT OMNIS NON HOMO. NON ENIM DICENDUM EST NON OMNIS HOMO SED
NON NEGATIONEM AD HOMO ADDENDUM EST. OMNIS ENIM NON UNIVERSALE SIGNIFICAT SED
QUONIAM UNIVERSALITER. MANIFESTUM EST AUTEM EX EO QUOD EST CURRIT HOMO, NON
CURRIT HOMO; CURRIT NON ƿ HOMO, NON CURRIT NON HOMO. HAEC ENIM AB ILLIS DIFFERUNT
EO QUOD NON UNIVERSALITER SUNT. QUARE OMNIS VEL NULLUS NIHIL ALIUD
CONSIGNIFICAT NISI QUONIAM UNIVERSALITER DE NOMINE VEL AFFIRMAT VEL NEGAT. ERGO
CAETERA EADEM OPORTET APPONI. Sunt quaedam propositiones in quibus est quidem
tertium adiacens praedicatur et hoc sono ipso et prolatione cognoscitur, aliae
vero sunt in quibus tale verbum praedicatur, quod tertium quidem adiacens non
praedicetur, habeat tamen contineatque intra se verbum est. Quae praedicatio si
solvatur in participium atque verbum, quod ante solo verbo dictum praedicatum
secundum praedicabatur, tertio loco praedicabitur est et fit similis
propositio, tamquam si prolatione quoque haberet est verbum. Si quis enim
dicat:"Omnis homo currit"in hac propositione unum subiectum est, alterum
praedicatur. Homo enim subiectus est, praedicatur autem currit. Neque enim
possumus in hac propositione tres esse terminos arbitrari, idcirco quod omnis
quidem terminus non est sed subiecti termini determinatio. Significat enim
quoniam res universalis, id est homo, universaliter subicitur cursui, cum
dicit:"Omnis homo currit" Nulla est enim hominis exceptio, ubi omnem
currere determinatio est. Ergo non ponitur loco termini id quod dicimus omnis
sed potius ƿ subiecti termini determinatio est. Quo circa in hac propositione
quae dicit:"Omnis homo currit"duo sunt termini: homo et currit. Ergo
in eadem quamquam verbum est non praedicetur in prolatione, in verbi tamen quod
est currit significatione concluditur. Si quis enim hanc propositionem quae
dicit:"Omnis homo currit"solvat in participium atque verbum, faciet
omnis homo currens est et idem significat participium verbo coniunctum quod
significat verbum, quod utraque complectitur. Nam cum dico "Omnis homo
currit", omni homini actionem praesto esse pronuntio; quod si idem rursus
dicam "Omnis homo currens est", eandem actionem homini rursus adesse
proponit. Idem igitur significat verbum currit quod currens est. Et in ea
propositione quae dicit:"Omnis homo currit"licet in prolatione est
non dicatur, tamen tertium potestate praedicatur, quod hinc cognoscitur, si
tota propositio dissolvatur in participium scilicet atque verbum. Quamobrem
sicut ex nomine infinito subiecto fit affirmatio, non eodem modo ex infinito
verbo affirmatio fieri potest sed mox vis in ea negationis agnoscitur. Quomodo
enim facimus affirmationem dicentes: Omnis non homo currit 'non homo'
scilicet subiectum infinitum ponentes, non ita possumus dicere fieri
affirmationem cum proponimus: Omnis homo non currit Haec enim iam negatio
est. Quare ubicumque fuerit 'non currit' vel 'non laborat' vel 'non ambulat'
vel 'non legit', in omnibus negatio fit, in quibuscumque infinitum verbum
praedicatur. Dubitabit autem aliquis an sicut ex infinito verbo fieri
affirmatio non potest sed semper negatio ƿ ex hoc praedicamento fit, ita quoque
si eadem propositio solvatur in participium atque verbum, an ex infinito
participio possit affirmatio fieri. Quaeritur enim an sicut in hac propositione
quae dicit: Omnis homo currit qui ita proponit dicens: Omnis homo non
currit facere affirmationem non potest sed sine dubio negationem facit,
ita quoque si eadem solvatur in participium et verbum, ut dicat quis: Omnis
homo currens est si fiat infinitum non currens et dicatur: Omnis homo non
currens est an haec affirmatio sit an certe negatio tantundem valens
tamquam si aliquis dicat: Omnis homo non est currens Sed fuerunt qui hoc
cum ex multis aliis tum ex aliquo Platonis syllogismo colligerent et quid ex ea
re definirent doctissimorum virorum auctoritate cognoscerent. Ex duabus enim
negativis syllogismus fieri non potest. In quodam enim dialogo Plato huiusmodi
interrogat syllogismum: sensus, inquit, non contingunt substantiae rationem;
quod non contingit, nec ipsius veritatis contingit notionem: sensus igitur
veritatis notionem non contingit. Videtur enim ex omnibus negativis fecisse
syllogismum, quod fieri non potest, atque ideo aiunt infinitum verbum quod est
non contingit pro participio infinito posuisse id est non contingens est. Est
enim in pluribus aliis inveniendi facultas frequenter verbum infinitum positum
pro nomine infinito. ƿ Quare verbum quidem dixere quidam semper facere
negationem' si infinitum proponatur, participia autem vel nomina si sint
infinita posse facere affirmationem. Et ideo quotienscumque a magnis viris infinitum
verbum et duae negationes in syllogismo proponuntur, hac ratione defenditur,
quod dicatur verbum infinitum pro participio esse propositum, quod participium
nominis loco in propositione praedicatur. Et hoc quidem Alexander Aphrodisius
arbitratur caeterique complures. Idcirco enim aiunt non posse fieri ex infinito
verbo affirmationem, quoniam sicut verbum est infinitum verbum mox totem
perficiet negationem, sic etiam verba quae in sese complectuntur verbum est non
facient infinitam affirmationem sed potius negationem. Si quis enim sic dicat:
Homo currens non est nullus hanc dixerit affirmationem. Si quis vero sic:
Homo non currit idcirco nec haec propositio affirmatio est quoniam currit
est verbum intra se continet et sicut ad est verbum iuncta particula negativa
non facit affirmationem sed potius negationem, ita quoque ad illud verbum
iuncta negatio quod intra se continet est verbum plenam perficit negationem. Aristoteles
autem non videtur ista discernere sed similiter arbitrari, sive cum participio
ponatur est verbum ƿ sive sine participio verbum illud quod verbum est intra se
claudit atque complectitur. Dicit enim hoc modo: IN HIS VERO IN QUIBUS EST NON
CONVENIT UT IN EO QUOD EST CURRERE VEL AMBULARE, IDEM FACIUNT SIC POSITA AC SI
EST ADDERETUR. Et huius subiecit exemplum, UT EST CURRIT OMNIS HOMO. In hac
enim propositione quae dicit: Currit omnis homo non quidem convenit poni
est verbum; eodem modo vel si quis dicat: Omnis homo ambulat hic quoque
est verbum poni non convenit sed haec talia sunt, tamquam si est adderetur.
Quod exemplo docuit. Nam sicut "Est currens omnis homo" affirmatio
est cursus praesentiam monstrans, ita quoque "Currit omnis homo"
affirmatio idem valens idemque significans. Has ex simplicibus subiectis affirmationes
in quibus est dici non convenit consequenter enumerat dicens: Currit omnis
homo mediam ponens determinationem, quod est omnis, inter currit quod est
praedicatio et subiectum quod est homo: contra hanc opponit simplicem
negationem dicens: Non currit omnis homo Rursus facit affirmationem ex
infinito nomine: Currit omnis non homo huic opponit negationem infiniti
nominis subiecti: Non currit omnis non homo Et has idcirco proposuit, ut
monstraret idem in his evenire in quibus est non convenit praedicari, quod in
illis quoque in quibus est tertium adiacens praedicabatur. Sed quoniam in
negatione infiniti nominis subiecti ƿ ait: Non currit omnis non homo
poterat quis dicere non recte fecisse negationem eius affirmationis quae est:
Currit omnis non homo hanc quae dicit: Non currit omnis non homo
sed potius ita debuisse oppositionem constitui: Currit omnis non homo Non
currit non omnis homo Ex hoc autem demonstrat ita faciendam esse
negationem, ut eam ipse disposuit. Dicit enim: NON ENIM DICENDUM EST NON OMNIS
HOMO SED NON NEGATIONEM AD HOMO ADDENDUM EST. Qui est sensus huiusmodi:
quotiens facimus, inquit, negationem contra hanc affirmationem quae dicit
currit omnis non homo, non est negativa particula non adiungenda ei quod est
omnis sed potius subiecto id est nomini quod est homo. Cum enim ita dicimus:
Currit omnis non homo facienda est negatio: Non currit omnis non
homo Non enim dicendum est: Non currit non omnis homo et non
negativa particula non est adicienda ad omnis sed potius ad homo. Huius autem haec
causa est quod omnis determinatio in terminorum numero non adscribitur sed
potius ad vim suam id est ad determinationem. Non enim aliquid universale
significat ipsum omnis sed significat quidem universale homo, omnis autem
determinatio est, quoniam quis id quod universale est id est homo universaliter
praedicat. Non ergo universale aliquid significat omnis determinatio sed potius
quoniam universale ƿ nomen universaliter praedicatur. Atque ideo quotiens in
his negatio fit, ad subiectum potius nomen trahi oportet negationem non ad
determinationem. Sed ne forte quis dubitet, ut etiam in aliis quoque ita fieri
oportere oppositiones dicat. In his enim quae subiectum habent finitum, cum
dicimus: Omnis homo currit si contra hanc contradictorie opposita negatio
ponitur, ad determinationem particula negative constituenda est, ut contra eam
quae dicit: Omnis homo currit ea sit quae dicit: Non omnis homo
currit In his autem quae ex infinito nomine subiecto fiunt, sive in
affirmatione sive in negatione, a subiecto nomine non est separanda negatio.
Hoc autem ita esse facillima ratione cognoscitur, si determinationes paulisper
auferantur et in his propositionibus ex infinito nomine subiecto quae sunt
indefinitae speculatio fiat. Sit enim affirmatio indefinita: Non homo currit
Contra hanc erit negatio: Non homo non currit Si igitur hae propositiones
factae sunt in universalibus terminis (universalis enim terminus est homo) sed
non habent additam determinationem, quoniam universaliter praedicantur, id est
omnis, et servata est et in affirmatione et negatione ad subiectum negativa
particula (semper enim fiebat necessarie infinitum), etiam tunc quando additur
aliquid quod determinet, non ad determinationem addenda est negatio sed potius
ad subiectum nomen. Quod cum in affirmatione fuerit infinitum, hoc idem
infinitum ut in negatione reuertatur providendum est. Sicut enim finitum
terminum et simplicem in his indefinitis ƿ propositionibus ad affirmationem et
negationem custodiri oportet, ut dicamus: Currit homo Non currit homo ita
quoque in ea oppositione quae est ex infinito nomine subiecto idem servandum
est, ut quod in affirmatione subiectum est idem seruetur etiam in negatione.
Quod si hoc in his quae indefinitae sunt evenit, cur non etiam in illis idem
fieri oportere videatur quae definitae sunt? Hoc solum enim definitae ab
indefinitis differunt, quod cum indefinitae universalia praedicant praeter
universalitatis determinationem, determinatae et definitae idem illud
prasdicant universale cum adiectione et significatione quoniam universaliter
praedicatur. Nihil igitur aliud omnis vel nullus significat, nisi quoniam id
quod universale dicitur universaliter praedicatur. Ergo omnia eadem quae in
affirmatione et negatione indefinitis ponebantur eadem quoque et in eisdem
determinatis servanda sunt. Omnis enim et nullus non sunt termini sed universalis
termini determinationes. His igitur ab Aristotele decursis nos quoque a
Syriano, cui Philoxeno esse cognomen supra rettulimus, propositionum omnium
numerum, de quibus in hac libri disputatione perpendit, nimis ad rem
pertinentem atque utilem transferamus. Et prius perspiciendum est in
categoricis propositionibus quot indefinitae sunt. Quantae enim fuerint
indefinitae, tot ƿ erunt universales, tot particulares, tot singularium atque
individuorum propositiones. Et prius quidem affirmationes perspiciamus hoc
modo: quatuor modi sunt propositionum: aut enim indefinitae sunt aut
universales aut particulares aut singularium atque individuorum. Si ergo
perspiciantur quantae sint indefinitae affirmationes, has si per quaternarium
numerum multiplicavero, colligitur mihi numerus affirmationum. Quem si duplico,
colligitur etiam negationum hoc modo. Praedicatur enim est aut ipsum solum aut
certe tertium adiacens cum alio. Et si solum praedicatur, aut ad nom en simplex
atque finitum praedicandum est aut ad infinitum. Ex his duae sunt
affirmationes: Est homo Est non homo Quotiens autem est tertium adiacens
praedicatur, hae quatuor erunt affirmationes: aut cum subiectum infinitum est
solum, ut: Est iustus non homo aut cum praedicatum infinitum est solum,
ut: Est non iustus homo aut cum utraque finita sunt, ut: Est iustus
homo aut cum utraque infinita sunt, ut: Est non iustus non homo
MAGIS PLURES AUTEM HIS, ut ipse ait, propositiones inveniri non possunt. Cum
igitur sex sint affirmationes, duae quibus est praedicatur, quatuor vero
adiacente, has si per quaternarium ducam, viginti et quatuor fient. Quas rursus
si binario multiplicem, quadraginta octo mihi summa subcrescunt. Tot igitur
erunt affirmationes et negationes quaecumque vel praedicato est verbo vel
tertio adiacenti et praedicato fiunt. Qua in re quoniam tres ƿ sunt aliae
qualitates propositionum, quae sunt necessariae, contingentes et inesse tantum
significantes, secundum quas qualitates istae omnes propositiones proferuntur,
has quadraginta octo propositiones si in ternarium numerum duxerimus, scilicet
propositionum qualitates, centum quadraginta quatuor omnis propositionum
praedicativarum, de quibus hoc libro tractat, numerositas crescet. Sed nunc
praeter has tris qualitates quae sint quadraginta octo propositiones cum
negationibus suis (quas si per qualitates propositionum, necessariam scilicet
et contingentem et inesse significantem, multiplicavero, centum quadraginta
quatuor fient) subter adscripsimus. EST SOLUM Est homo Non est homo Est non
homo Non est non homo Est omnis homo Non est omnis homo Est omnis non homo Non
est omnis non homo Est quidam homo Non est quidam homo Est quidam non homo Non
est quidam non homo Est Socrates Non est Socrates Est non Socrates Non est non
Socrates ITEM EST TERTIUM Est iustus homo Non est iustus homo Est iustus omnis
homo Non est iustus omnis homo Est iustus quidam homo Non est iustus quidam
homo Est iustus Socrates Non est iustus Socrates Est iustus non homo Non est iustus
non homo Est iustus omnis non homo Non est iustus omnis non homo Est iustus
quidam non homo Non est iustus quidam non homo Est iustus non Socrates Non est
iustus non Socrates Est non iustus omnis homo Non est non iustus omnis homo Est
non iustus quidam homo Non est non iustus quidam homo Est non iustus Socrates
Non est non iustus Socrates Est non iustus non homo Non est non iustus non homo
Est non iustus omnis non homoNon est non iustus omnis non homo Est non iustus
quidam non homo Non est non iustus quidam non homo Est non iustus non Socrates
Non est non iustus non Socrates Has igitur propositiones Syriano calculis
colligente nos quoque nominatim disposuimus, idcirco quoniam facilior fides
habobitur numero, si per exempla prodantur, simul etiam quoniam male doctus de
his propositionibus peruersissime contendebat et affirmationes quidem
negationum loco ponens, negationes vero affirmationum totum ordinem
confundebat. Quare ne quem illius oratio a rectae rationis veritate traduceret,
idcirco hanc ad tenacioris memoriae subsidium fecimus dispositionem. QUONIAM
VERO CONTRARIA EST NEGATIO EI QUAE ƿ EST OMNE EST ANIMAL IUSTUM ILLA QUAE
SIGNIFICAT QUONIAM NULLUM EST ANIMAL IUSTUM, HAE QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM
NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL NEQUE IN EODEM IPSO, HIS VERO OPPOSITAE ERUNT
ALIQUANDO, NON OMNE ANIMAL IUSTUM EST EST ALIQUOD ANIMAL IUSTUM. Hoc quoque est
diligentissime superius demonstratum, quod contrariae aliquotiens verum
falsumque dividerent, si aut in rebus naturalibus aut in impossibilibus proponerentur:
aliquotiens vero simul inveniri posse falsas, si res neque naturales neque
impossibiles praedicarent. Contrarias autemesse dictum est, quaecumque vel
affirmative vel negative universalem facerent enuntiationem. Ergo nunc hoc
dicit: quae sunt, inquit, contrariae simul verae esse non possunt. Et hoc non
sine quadam rerum determinatione locutus est. Ait enim: QUONIAM VERO CONTRARIA
EST NEGATIO EI QUAE EST OMNE EST ANIMAL IUSTUM scilicet affirmationi ILLA QUAE
SIGNIFICAT QUONIAM NULLUM EST ANIMAL IUSTUM SCILICET NEGATIO, HAE QUIDEM,
inquit, quoniam sunt contrariae, quae simul verae esse non possunt, MANIFESTUM
EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL NEQUE IN EODEM. Sed quod dixit
neque verae simul huiusmodi est: nihil enim prohibet alio et alio tempore et
affirmationem universalem et negationem veraciter ƿ posse proponi. Ut si quis
dicat: Omnis homo iustus est hoc si aureo saeculo diceretur, verissime
proponeretur. Quod si quis rursus dicat: Nullus homo iustus est hoc si
ferreo saeculo enuntiet, erit vera propositio. Quare contingit et affirmationem
universalem et negationem veras esse, quas manifestum est esse contrarias sed
non simul: illa enim in aureo saeculo si ita contingit, illa in ferreo. Sed
haec tempora diversa sunt et non sunt simul. Quare recte hoc quoque addidit ut
diceret MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL. Quod autem
addidit NEQUE IN EODEM ad aliam eiusdem rei determinationem valet. Possunt enim
rursus eodem tempore et simul universalis affirmatio et universalis negatio
verae esse sed si non de eodem praedicentur. Ut si quis dicat: Omne animal
rationale est hoc si de hominibus praedicetur, vera est affirmatio. Quod
si quis dicat: Nullum animal rationale est hoc si de equis enuntiet, vera
erit uno eodemque tempore contra universalem affirmationem universalis facta
negatio sed non in eodem. Illa enim affirmatio de hominibus facta est, haec
vero de equis negatio. Quamobrem recte dictum est numquam esse simul contrarias
veras posse neque in eodsm id est nec uno eodemque tempore nec de uno subiecto.
Sed quoniam his oppositae erant universali quidem affirmationi particularis
negatio, universali vero negationi affirmatio particularis et has diximus
idcirco subcontrarias dici, quod diversa quodammodo contrariis patiantur,
manifestum est quoniam sicut contrariae verae simul esse non possunt, dividunt
tamen aliquotiens inter se veritatem ƿ et falsitatem, ita quoque et
subcontrariae dividunt quidem verum inter se falaumque aliquotiens, quando
contrariae quoque diviserint, simul autem verae inveniri possunt, quando
universales et contrariae simul falsae sunt, ut autem simul falsae sint, nulla
rerum ratione contingit. Ergo contrarias quidem simul veras esse atque in eodem
numquam quisquam poterit invenire, subcontrarias autem quae universalibus et
contrariis oppositae sunt sibi inuicem comparatas veras inveniri possibile est:
ut in eo ipso exemplo quod ipse proposuit: Non omne animal iustum est
vera est, rursus: Est aliquod animal iustum haec quoque vera est. Quare
contrariae simul verae esse non possunt, subcontrarias simul veras nihil
prohibet inveniri. SEQUUNTUR VERO HAE: HANC QUIDEM QUAE EST NULLUS EST HOMO
IUSTUS ILLA QUAE EST OMNIS EST HOMO NON IUSTUS, ILLAM VERO QUAE EST EST ALIQUI
IUSTUS HOMO OPPOSITA QUONIAM NON OMNIS EST HOMO voN IUSTUS. NECESSE EST ENIM
ESSE ALIQUEM. De consequentia propositionum simplicium atque infinitarum
sufficienter quidem supra disseruit sed nunc haec est huic intentio non quae
particularis affirmatio vel negatio quam universalem affirmationem vel
negationem sequatur, quod iam supra monstravit, ƿ sed quae universalis negatio
universalem sequatur affirmationem vel quae particularis negatio particulari
scilicet affirmationi consentiat. Proponitque has quatuor dicens negationem
quidem simplicem universalem et affirmationem infinitam universalem sese sequi
et sibimet consentire nec minus his oppositas id est particularem affirmationem
simplicem et particularem infinitam negationem et in veritate et in falsitate
se sequi et a se nullo modo discrepare. Disponantur enim hae quatuor: prior
affirmatio infinita universalis quae dicit: Omnis est homo non iustus sub
hac ei consentiens simplex universalis negatio quae proponit: Nullus est homo
iustus rursus in altera parte contra affirmationem infinitam particularis
simplex affirmatio quae dicit: Est aliqui homo iustus et sub hac
particularis infinita negatio quae proponit:"Non omnis est homo non
iustus" Omnis est homo non iustus Est quidam homo iustus Nulla est homo
iustus Non omnis est homo non iustus. His ergo ita dispositis si
affirmatio universalis infinita vera sit ea quae dicit: Omnis est homo non
iustus vera est etiam ea quae proponit: Nullus est homo iustus quae
est universalis simplex negatio. Hoc autem melius in verioribus cognoscitur exemplis.
Dicatur enim: Omnis est homo non quadrupes vera, rursus: Nullus est homo
quadrupes haec quoque vera est. Quod si una harum falsa sit, falsa quoque
erit et altera. Nam si falsa est quoniam omnis est homo non iustus, sicut vere
quoque falsa est, illa quoque negatio simplex mendacissime praedicavit quae
dicit: Nullus est homo ƿ iustus quocirca affirmatio universalis infinita
et negatio uniusrsalis simplex sibimet consentiunt, ut una vera alteram veram
esse necesse sit, alterius falsitate reliquam quoque falsitas consequatur. Idem
quoque evenit in parte altera. Nam si vera est quoniam quidam homo iustus est,
vera quoque est quoniam non omnis est homo non iustus, est enim aliqui. Nam id
quod dicitur non omnis tantundem est, tamquam si qui dicat quidam non est, quod
in alio quoque exemplo manifestius apparebit. Si quis dicat: Non omnis homo
iustus est hoc est dicere "Quidam homo iustus non est". Ergo
'non omnis' 'quidam' non significat. Si quis ergo ita proponat: Quidam homo non
iustus non est quem dicit non esse non iustum iustum esse confirmat.
Quare ille de quo dicitur quoniam non iustus non est erit iustus. Unde fit ut
ea quae dicit: Non omnis est homo non iustus consentiat ei quae dicit:
Quidam homo non iustus non est Sed haec consentit ei quae dicit: Quidam
homo iustus est haec igitur quoque consentit et ei quae proponit: Non
omnis est homo non iustus Sed quoniam hoc fortasse aliquatenus videtur
obscurius, consequentiae ipsarum hoc modo sumendae sunt. Sitque nobis hoc
positum affirmationem universalem infinitam et negationem universalem simplicem
sibimet consentire, ut unius veritatem et falsitatem alterius veritas aut
falsitas consequatur. Si falsa est affirmatio infinita universalis quae dicit:
Omnis est homo non iustus vera erit huic opposita particularis ƿ infinita
negatio quae proponit: Non omnis est homo non iustus Sed cum falsa est
affirmatio universalis infinita, falsa quoque est universalis simplex negatio
quae dicit: Nullus est homo iustus Sed hac falsa particularem
affirmationem quae huic contradictorie opposita est veram esse necesse est,
quae est: Est quidam homo iustus Quocirca quando affirmatio universalis
infinita falsa est, vera est particularis infinita negatio et quando
universalis negatio simplex falsa est, vera est simplex affirmatio
particularis. Sed affirmatio universalis infinita et negatio universalis
simplex simul falsae sunt et sibimet in falsitate consentiunt: simul igitur
erunt verae simplex particularis affirmatio et infinita negatio particularis.
Rursus si vera est affirmatio universalis infinita, falsa erit negatio
particularis infinita: ei enim contradictorie opposita est. Si rursus vera est
universalis simplex negatio, falsa est particularis simplex affirmatio. Sed
universalis affirmatio infinita et universalis negatio simplex simul verae
sunt: simul igitur erunt falsae particularis affirmatio simplex et particularis
infinita negatio. Quare hae quoque, id est particularis affirmatio simplex et
particularis infinita negatio, sibimet in veritate et falsitate consentiunt et
veritatem suam et mendacium inuicem consequuntur. Quare affirmatio quidem et
negatio utraque universalis, haec simplex, illa infinita, sequuntur sese
sibique consentiunt. Particulares autem id est universalibus oppositae simplex
affirmativa et negative infinita, ipsae quoque sibimet consentiunt. Quare
rectus est ordo, ut sicut affirmationi universali infinitae consentit simplex
universalis negatio, ita particulari ƿ affirmationi simplici particularis
negatio infinita consantiat. MANIFESTUM EST AUTEM, QUONIAM ETIAM IN
SINGULARIBUS, SI EST VERUM INTERROGATEM NEGARE, QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST,
UT PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? NON; QUONIAM SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST.
IN UNIVERSALIBUS VERO NON EST VERA QUAE SIMILITER DICITUR, VERA AUTEM NEGATIO,
UT PUTASNE OMNIS HOMO SAPIENS? NON. OMNIS IGITUR HOMO NON SAPIENS. HOC ENIM
FALSUM EST. SED NON OMNIS IGITUR HOMO SAPIENS VERA EST; HAEC AUTEM EST OPPOSITA,
ILLA VERO CONTRARIA. De consequentia propositionum disputans et sibi
quemadmodum consentirent ilium tractatum parumper egressus docere proposuit,
quae veniant in responsionem de singularibus, si ad praedicationem ipsorum sit
particula negationis apposita, quae rursus in his quae de universalibus sunt
propositionibus ad praedicationem addita particula negative concurrent. Neque
enim oportet similiter facere enuntiationes. Non enim simile est quod ex
utraque praedicatione contingit. Hoc autem ita manifestum est: si quis de
singulari aliquo interrogatus neget, ille qui interrogaverit potest facere ex
infinito nomine praedicato illam scilicet negationem iungens quam respondens
ante negaverit, et hoc veraciter praedicabit. De universalibus autem apparebit
non eandem ƿ veritatem posse contingere, si ex his affirmatio componatur. Si
quis enim interroget alium PUTASNE SOCRATES SAPIENS EST? Si ille responderit
NON, vere ille concludit dicens: SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. Sit autem hoc
in alio quoque clariori exemplo manifestum atque interrogemus aliquem hoc modo:
Socratesne Romanus est? Ille respondeat: non, nos vere concludere possumus:
Socrates igitur non Romanus est, facientes ex negatione quam ille respondebat
et ex nomine quod nos in propositione praedicavimus affirmationem ex nomine
infinito quae dicit: Socrates non sapiens est vel Socrates non Romanus est. Has
enim affirmationes esse ex infinito nomine supra monstratum est. Si igitur
eodem modo aliquis in universalibus subiectis interroget dicens: OMNISNE HOMO
SAPIENS EST? Nos utique respondebimus: NON. Tum ille eadem similitudine
concludit. Dicit enim: OMNIS IGITUR HOMO NON SAPIENS EST. Quocirca nullus homo
sapiens est. Ea enim quae dicit: Omnis homo non sapiens est consentire
monstrata est ei quae dicit: Nullus homo sapiens est Videbitur ergo
quodammodo ex vera responsione falsa inlata esse conclusio. Cui nos dicimus
negationem quidem nos respondisse, non ut ea negatio ad praedicatum iungeretur
sed ad determinationem. Neque enim nos voluisse ab omni homine sapientiam
tollere, cum interrogante an omnis homo sapiens esset ƿ nos negaremus sed ab
omni potius id est determinatione voluisse nos abstrahere sapientiam, illud
scilicet significantes, quod alicui esset et alicui non esset sapientia, ut
quod diximus non tantum valeret tamquam si diceremus non omnis. Ergo si illa
negatio ad nomen, id est ad sapientem iongatur, universalis fit affirmatio quae
dicit: Omnis homo non sapiens est consentiens universali negationi quae
proponit: Nullus homo sapiens est Sed haec contraria est interrogationi.
Fuit enim interrogatio: Omnisne homo sapiens est? Haec habet universalem
affirmationem, cui contraria est universalis negatio, cui rursus negationi
consentit affirmatio universalis infinita. Quocirca affirmationi quoque
universali simplici, quae in interrogatione posita est, id est omnisne homo
sapiens est? Contraria est ea quae dicit conclusio quoniam omnis homo non
sapiens est. Quod si dicat: Non omnis homo sapiens est et verum est et ei
est opposita. Contra enim eam quae dicit interrogationem: Omnisne homo sapiens
est? Cum responsum fuerit non et iuncta negatio fuerit ad omnis,
particularis negatio fit dicens: Non omnis homo sapiens est quae est
opposita universali affirmationi ei quae in interrogatione proposita est
[universali]. Hoc est enim quod ait: HAEC AUTEM EST OPPOSITA, ILLA VERO
CONTRARIA. Per verba autem sensus iste sic constat: ƿ MANIFESTUM EST AUTEM,
inquit, QUONIAM IN SINGULARIBUS, ut est Socrates et quidquid individuum est, SI
EST VERUM INTERROGATUM NEGARE, id est si quando quis aliquid interrogatus vere
negaverit, cum aliquis interrogatur, an Romanus sit Socrates, ille neget,
QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST? ut ille qui interrogat ex negatione et nomine
praedicato faciat infinitam affirmationem. Et huius exemplum: PUTASNE SOCRATES
SAPIENS EST? Responsio NON. Conclusio quoniam SOCRATES IGITUR NON SAPIENS EST. Sed
hoc non similiter in universalibus se habet, quod per hoc monstrat quod ait: IN
UNIVERSALIBUS VERO NON EST VERA QUAE SIMILITER DICITUR, id est non est vera
affirmatio infinita facta ex praedicato nomine et respondentis negatione sed
potius vera est negatio, non affirmatio. Huius exemplum: nam interrogatio est
UT PUTASNE OMNIS HOMO SAPIENS? Responsio NON. Falsa conclusio OMNIS IGITUR HOMO
NON SAPIENS. Hoc enim falsum est et simile ei quod supra de singulari subiecto
praediximus sed potius illa quae dicit: Non omnis igitur homo sapiens est
ut respondentis negatio ad omnis iungatur et fiat negatio particularis. Est
enim haec vera haec autem est opposita. Nam cum affirmatio universalis
interrogata esset ea quae dicit: Omnis homo sapiens est ex negativa
particula factum est: Non omnis homo sapiens est in conclusione et sunt
oppositae. ƿ Illa est enim affirmatio universalis, haec autem particularis
negatio. ILLA VERO CONTRARIA. Nam si non negatio ad praedicatum iungatur, fit
universalis affirmatio infinita, quae consentit universali negationi finitae.
Sed haec contra affirmationem universalem finitam quae in interrogatione est
posita contraria est. Contraria igitur erit etiam illa quae universalis est
affirmatio infinita. Quae autem causa est cur in singularibus vel affirmatio ex
infinito nomine vel negatio finita sibimet consentiant, in universalibus autem
universalis affirmatio ex infinito nomine non consentiat particulari negationi
finitae, quaerendum est. Etenim si quis dicat Socrates non sapiens est et
Socrates sapiens non est, idem est et hae duae sibimet consentiunt? Si quis
autem dicat: Omnis homo non sapiens est et rursus: Non omnis homo sapiens
est hae duae sibi non consentiunt. Sed haec ratio est, quod in
singularibus subiectis non sunt duplices oppositiones sed una tantum, id est
quae negationem facit, in universalibus autem universaliter praedicatis duplex
oppositio est, una contraria, una vero contradictoria. Si ergo sit huiusmodi
affirmatio quae dicat: Socrates sapiens est contra hanc una est oppositio
quae proponit: Socrates sapiens non est Si ergo dicat aliquis: Socrates
non sapiens est haec nullum alium habebit intellectum quam ea quae dicit:
Socrates sapiens non est Unam enim tautum solam diximus in singularibus
oppositionem. Quare quaecumque aliae fuerint, eadem significatione ƿ
concurrent. In universalibus vero universaliter praedicatis non eodem modo est.
Nam si sit affirmatio universalis quae dicit: Omnis homo sapiens est
contra hanc etiam illa est quae dicit: Nullus homo sapiens est etiam illa
quae dicit: Non omnis homo sapiens est Et illa est contraria, haec
contradictoria. Duplex ergo haec oppositio sibi non potest consentire. Illa
enim totum tollit quae est universalis negatio, illa partem finita quae est
particularis negatio. Sed univerealis negatio universali affirmationi ex
infinito nomine consentit: diversa igitur erit haec quoque a particulari finita
negatione. Quoniam ergo duplex est oppositio in universalibus, simplex in
singularibus, recte in eadem similitudine praedicationis non eadem veritas
falsitasque contingit. ILLAE VERO SECUNDUM INFINITA OPPOSITAE NOMINA VEL VERBA,
UT IN EO QUOD EST NON HOMO VEL NON IUSTUS, QUASI NEGATIONES SINE NOMINE VEL
VERBO ESSE VIDEBUNTUR SED NON SUNT; SEMPER ENIM VEL VERAM ESSE VEL FALSAM
NECESSE EST NEGATIONEM, QUI VERO DIXIT NON HOMO, NIHIL MAGIS DE HOMINE SED
ETIAM MINUS verUS FUIT VEL FALSUS, SI NON ALIQUID ADDATUR. SIGNIFICAT AUTEM EST
OMNIS NON HOMO IUSTUS NULLI ILLARUM IDEM NEC HUIC OPPOSITA EA QUAE EST NON EST
OMNIS NON HOMO IUSTUS. ILLA VERO QUAE EST ƿ OMNIS NON IUSTUS NON HOMO ILLI QUAE
EST NULLUS IUSTUS NON HOMO IDEM SIGNIFICAT. Novimus propositiones ex infinitis
fieri posse nominibus: has ergo dissoluens Aristoteles sumit proxime dictionem
nominis infiniti et de ea disputat si contra finitum nomen comparetur haec
quaedam enuntiativa oppositio videatur. Si quis enim sumat id quod dicimus non
homo et opponat contra id quod dicimus homo, videbitur fortasse aliquatenus
facere oppositionem. Quoniam enim omnis negativa particula adiecta verbo, quod
continet propositionem, negationem facit, si modus aliquis propositionis non
praedicetur, quod posterius demonstrandum est, [et] videtur cum adiecta fuerit
negativa particula quandam facere negationem, ut si non particula inugatur ei
quod est homo faciet non homo. Hoc est enim quod ait: ILLAE VERO QUAE SUNT
SECUNDUM INFINITA OPPOSITAE NOMINA VEL VERBA, UT IN EO QUOD EST NON HOMO VEL
NON IUSTUS, QUASI NEGATIONES SINE NOMINE VEL VERBO ESSE VIDENTUR. Si quis enim
dicat non currit, haec fit sine nomine negatio; quod si quis dicat non homo,
haec quoque est sine verbo negatio. Quae dictiones secundum infirutum nomen et
verbum opponuntur fimto verbo vel nomini quod est currit et homo: videbuntur
ergo hae negationes secundum infinitum nomen vel ƿ verbum quae praedicantur SED
NON SUNT. Maxima enim probatio has negationes non esse conuincit, quod omnis
negatio vel vera vel falsa est, quod autem dicimus non homo vel non currit,
licet simplicia quoque et finita homo scilicet atque currit nihil verum
falsumue significent, tamen haec infinita multo minus aliquid verum aut falsum
demonstrant. Non quod simplicia verum aliquid falsumue significent, idcirco
dicimus infinitas dictiones simplicibus minus verum falsumue monstrare sed quod
quamquam nihil verum vel falsum designet simplex nomen aut verbum, tamen
definitum quiddam proponit, ut in eo quod est homo finitum quiddam est et una
species. Is vero qui dicit non homo, praesentem quidem speciem interimit,
infinitas tamen alias dat intellegere ipse nihil ponens. Quocirca quamquam
finita verba vel nomiha per se vera vel falsa esse non possint nisi cum aliis
iuncta sint, tamen longe minus veritatis aut falsitatis capacia sunt nomina
infinita vel verba, quae nec hoc ipsum quidem quod significant ponunt sed illud
quidem perimunt, nihil autem per se aliud in significatione constituunt:
postremo propinquius ad veritatis vel falsitatis finita intellectus. Minus
igitur vera vel falsa est dictio nominis infiniti quam alicuius simplicis et
finiti vocabuli. SIGNIFICAT AUTEM EST OMNIS NON HOMO IUSTUS ƿ NULLI ILLARUM
IDEM NEC HUIC OPPOSITA EA QUAE EST NON EST OMNIS NON HOMO IUSTUS. ILLA VERO
QUAE EST OMNIS NON IUSTUS NON HOMO ILLI QUAE EST NULLUS IUSTUS NON HOMO IDEM
SIGNIFICAT. Postquam de propositionibus infinitum habentibus praedicatum
sufficienti disputatione locutus est earumque oppositiones ostendit
consequentiasque demonstravit, in medio de infinitis nominibus quod non essent
negationes breviter pernotavit, nunc redit ad eas propositiones quae subiectum
habent infinitum, praedicatum vero vel finitum vel infinitum. Et primum quidem
an eaedem sint idemque significent habeantque ordine aliquam consequentiam hae
propositiones quae ex infinito subiecto sunt cum his quae ex infinito
praedicato sunt vel ex utrisque finitis docet. Ait enim has duas propositiones
quae sunt EST OMNIS NON HOMO IUSTUS, NON EST OMNIS NON HOMO IUSTUS nulli
illarum idem significare quae aut ex utrisque finitis esset aut ex praedicato
infinito. Et disponantur quidem illae quae aut ex utrisque finitis sunt aut ex
praedicato infinito. Et primum quidem ponatur simplex affirmatio universalis,
sub hac negatio universalis ex praedicato infinito superiori simplici
affirmationi consentiens. Contra vero ponatur universalis simplex negatio et
sub hac universalis ex infinito praedicato affirmatio, quas constat sibimet
consentire praesidente affirmatione universali quae est ex infinito scilicet
praedicato. Est omnis homo iustus Nullus est homo iustus Nullus est homo non
iustus Est omnis homo non iustus. Cum ergo ita sint affirmationes positae et
negationes quae simplex quidem subiectum habeant, infinitum vero vel simplex
praedicatum, nunc Aristoteles dicit quoniam hae propositiones quae subiectum
habent infinitum nulli illarum superiorum quas disposuimus idem significant.
Haec enim quae dicit: Est omnis non homo iustus non consentit ei quae
dicit: Est omnis homo iustus nec rursus ei quae dicit: Est omnis homo non
iustus nec his rursus quae sunt: Nullus est homo iustus vel: Nullus
est homo non iustus Hae enim omnes hominem subiectum habent, illa vero
non hominem. Quocirca nec huius negatio, id est universalis affirmationis ex
infinito subiecto particularis scilicet negatio, cum ulla earum quae finitum
subiectum habent poterit consentire. Ea enim quae dicit: Non est omnis non homo
iustus neque cum ea quae proponit: Est omnis homo iustus neque cum
ea quae dicit: Est omnis homo non iustus neque cum his quae enuntiant:
Nullus est homo iustus vel: Nullus est homo non iustus Sed non hoc
dicit, quoniam ex infinito subiecto propositiones diversae sunt his quae sunt
vel ex finito praedicato vel ex infinito, subiecto tamen finito. Possunt enim
diversae quidem esse praedicationes, idem tamen aliquotiens significare, ut ea
quae dicit: Omnis est homo iniustus cum sit diversa ab ea quae dicit:
Nullus est homo iustus idem tamen aliquando significant, si affirmatio
privatoria praecesserit. Dictum est enim quod affirmationibus praecedentibus
negationes sine dubio ƿ sequerentur ergo non hoc dicit, quoniam diversae sunt ex
infinito nomine subiecto, praedicato vel finito vel infinito, subiecto tamen
finito sed quod omnino sibi non consentiant nec idem significent id est tota
sint propositionis virtute dissimiles. Atque haec quidem dixit de his quae
finitum subiectum haberent, infinitum vero praedicatum. Venit autem nunc ad
ipsarum consequentias quae ex infinito nomine subiecto constant et sicut supra
consequentiam earum quae ex utrisque finitis erant vel ex infinito praedicato
docuit, ita quoque nunc e converso quae ex utrisque infinitis nominibus
constant vel infinito nomine subiecto qualem ad se habeant consequentiam
monstrat dicens: illa vero quae est: Omnis non iustus non homo illi quae
est: Nullus iustus non homo idem significat. Has duas tantum
propositiones monstrat, affirmativam scilicet universalem ex utrisque infinitis
quae dicit: Omnis non iustus non homo ei consentire quae est universalis
negatio ex solo infinito subiecto quae dicit: Nullus iustus non homo In his
autem subauditur particula est, ut sit tota propositio: Omnis non iustus non
homo est et rursus: Nullus iustus non homo est Nam sicut in his,
quae finitum habebant subiectum, infinitum vero vel finitum praedicatum,
affirmationem ex finito subiecto et infinito ƿ praedicato eam scilicet quae
dicit: Est omnis homo non iustus sequebatur simplex universalis negatio
quae ex utrisque finitis constat id est: Nullus homo iustus est ita
quoque in his permutatis tantum subiectis idem evenit. Nam sicut illic negatio
ex utrisque finitis universalis sequebatur affirmationem ex finito subiecto et
infinito praedicato universalem, ita hic quoque affirmationem ex utrisque
infinitis universalem sequitur negatio ex infinito subiecto ipsa quoque
universalis. Et has quidem duas propositiones adscripsit solam in his
consequentiam, caeteras autem, quod putabat intellectu esse faciles, persequi
neglexit. Nos autem eas ne quid relictum videatur apponimus. Est enim sequentia
hoc modo: Omnis non homo non iustus est Quidam non homo iustus est Nullus non
homo iustus est Non omnis non homo non iustus est Omnis non homo iustus est
Quidam non homo non iustus est Nullus non homo non iustus est Non omnis non
homo iustus est ƿ Has igitur si quis diligenter inspexerit duas
comparationes duabus convenientissimam consequentiam consensumque monstrabunt.
Maximam operis emensi partem ea quae sequuntur licet magnis quaestionibus
impedita, tamen audacius atque animosius exsequimur nec defatigari in singulis
partibus oportet totius dialecticae prodere adgressos atque expedire doctrinam.
Itaque rectam commentationis seriem conteximus. TRANSPOSITA VERO NOMINA VEL
VERBA IDEM SIGNIFICANT, UT EST ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. NAM SI HOC NON EST,
EIUSDEM MULTAE ERUNT NEGATIONES. SED OSTENSUM EST, QUONIAM UNA UNIUS EST. EIUS
ENIM QUAE EST EST ALBUS HOMO NEGATIO EST NON EST ALBUS HOMO; EIUS VERO QUAE EST
EST HOMO ALBUS, SI NON EADEM EST EI QUAE EST EST ALBUS HOMO, ERIT NEGATIO VEL
EA QUAE EST NON EST NON HOMO ALBUS VEL EA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS. SED
ALTERA QUIDEM EST NEGATIO EIUS QUAE EST EST NON HOMO ALBUS, ALTERA ƿ VERO EIUS
QUAE EST EST ALBUS HOMO. QUARE ERUNT DUAE UNIUS. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO
NOMINE VEL VERBO EADEM FIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO MANIFESTUM EST. Docet nunc
quoniam si verba vel nomina transferantur et aliud prius, aliud vero posterius
praedicetur, unam sine dubio significantiam retinere. Sive enim quis dicat: Est
homo albus sive: Est albus homo sive: Homo albus est sive:
Albus homo est sive quomodolibet aliter ordinem praedicationis permPomba,
eadem sine dubio significatio permanebit. Et hoc quidem fortasse oratoribus vel
poetis non eodem modo perspiciendum est quo dialecticis. Etenim qui ad
compositionem orationis spectant, maximum differt quo verba et nomina
praedicationis suse ordine proferantur. Multum enim interest in eo quod ait
Cicero: Ad hanc te amentiam natura peptrit, voluntas exercuit, fortuna
servavit ita dixisse ut dictum est an ita: ad hanc te amentiam peperit
natura, exercuit voluntas, servavit fortuna. Sic enim minor est sententiae
magnitudo minusque in ea lucet id quod si componatur eminet et sese vel
nolentibus hominum auribus animisque patefacit. Rursus cum dicit Vergilius:
Pacique imponere morem, potuisset servare metrum si ita dixisset:
moremque imponere paci sed esset debilior sonus nec eo ictu versus tam praeclare
nunc compositus diceretur. Ergo non idem valet oratoribus vel poetis verborum
nominumque ordo mutatus. ƿ Qui enim ad compositionem spectant, multum in ordine
sermonum ornamenti reperient. Dialecticis vero, quibus nulla ad orationis
leporem cura dicendi congruit quibusque sola veritas perscrutatur, nihil
differt quolibet ordine verba et nomina si permutentur, cum tamen eandem vim
quam prius in significatione retineant. Sed nec apud ipsos modis omnibus
permutato ordine dictionis eadem semper vis significatioque servatur. Haec enim
particula quae negativa est, id est 'non', multum valet multamque differentiam
perficit variis adiecta locis. Si quis enim dicat: Homo albus non est
faciet indefinitam simplicem negationem. Si quis vero dicat: Homo non albus est
faciet indefinitam ex infinito praedicato affirmationem. Si quis autem
praedicet: Non homo albus est idem quoque constituit ex infinito subiecto
indefinitam affirmationem. Rursus si quis dicat hoc modo: Omnis homo non iustus
est haec consentit ei quae dicit: Nullus homo iustus est Quod si
idem non ad universalitatis determinationem ponatur, ut dicatur: Non omnis homo
iustus est non iam universalis affirmatio infinitae praedicationis
consentiens universali simplici negationi fit sed potius particularis negatio
simplex. Videsne igitur quam multas faciat differentias negativa particula
diversae nominum praedicationi coniuncta? Sed quamquam haec ita sint, potest
tamen eadem alio modo diversis in locis posita eandem vim significationemque
servare. Si enim posita non particula cum universalitate sua cum eadem ipsa
saepius permPombaur, idem sine dubio in significatione consistit. Si quis enim
dicat: Non omnis homo albus est particularis est negatio simplex. Si quis
vero sic dicat: Homo non omnis albus est eadem significatio est, vel si
hoc modo: Homo albus non omnis est nec haec a superiori significatione
discedit, vel si quis amplius quoque permPomba dicens: Homo albus est non
omnis a priori significatione nil discrepat. Eodem modo vel si
quomodolibet aliter permPombaur cum propria tamen universalitatis
determinatione, diverso permutata modo idem semper necesse est in
significatione seruetur. Eodem modo si eadem non particula cum alio nomine vel
verbo iuncta saepius transferatur, ut cum dicimus homo iustus non est, rursus
homo non est iustus, rursus non est homo iustus, eadem significatio retinetur.
Quocirca si sola negativa parcula permutata sit et non eodem semper ordine
praedicetur, multas differentias faciet propositionum. Sin vero iuncta cum alio
nomine saepius (ut dictum est) transferatur, eadem in translationibus omnibus
significatio permanebit. His igitur ita dispositis videndum est quae sit
Aristotelis demonstratio verba et nomina transposita eandem semper vim significationemque
subicere. Ait enim: TRANSPOSITA VERO VERBA VEL NOMINA IDEM SIGNIFICANT, UT EST
ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. Haec enim transpositis nominibus atque verbis
eandem retinet significationem. In illa enim prius albus est, posterior homo,
in hac autem prior homo, posterior albus. Quod si hoc falsum est et non sunt
eaedem ƿ sed a se diversae sunt, impossibile aliquid inconveniensque contingit.
Erunt enim duae negationes unius affirmationis, quod est impossibile. Ostensum
enim est quoniam una negatio unius affirmationis est. Nunc igitur videamus si hae
affirmationes quae dicunt: Est albus homo et: Est homo albus non
sunt eaedem sed diversae, quemadmodum unius affirmationis duae sint negationes.
Et primo quidem disponantur hoc modo: Est albus homo Est homo albus huius
ergo propositionis quae dicit: Est albus homo erit negatio ea scilicet
quae proponit: Non est albus homo Alia namque quae esse possit
rationabiliter non potest inveniri. Disponantur igitur rursus eaedem et
superior cum propria negatione: Est albus homo Non est albus homo Est homo albus
Cum igitur eius quae dicit: Est albus homo negatio sit ea quae proponit:
Non est albus homo si ea quae dicit: Est homo albus diversa erit ab
ea propositiones quae enuntiat: Est albus homo alia eius erit negatio.
Sit ergo aut ea quae dicit: Non est non homo albus aut ea quae dicit: Non
est homo albus Rursus igitur disponantur duae quidem affirmationes primae
alternatim positae et e contrario confessa prioris negatio. Contra secundam
vero utraeque hae negationes quas dicimus adscribantur. Est albus homo Non est
albus homo Est homo albus Non est non homo albus Non est homo albus ƿ His
ergo ita descriptis eius propositionis quae dicit: Est homo albus non
potest illa esse negatio quae dicit: Non est non homo albus Illius est
enim negatio quae habet subiectum infinitum quae dicit: Est non homo
albus similiter autem et si quamlibet aliam quis posuerit negationem,
eius sine dubio alia affirmatio reperietur. Unde fit ut relinquatur ea eius
esse negatio quae proponit: Non est homo albus Est ergo negatio eius quae
dicit: Est homo albus ea quae dicit: Non est homo albus Sed eius
affirmationis quae proponit: Est albus homo negatio est et ista quae
dicit: Non est homo albus Quod probat ea res quod inter se verum
falsumque dividunt. Nam si verum est esse album hominem, falsum est non esse
hominem album. Quod si in aliquibus verum invenitur, hoc secundum definitionem
propositionis agnoscitur, non secundum negationis formam, ut magis secundum
quantitatem non sint sibi oppositae potius quam secundum qualitatem. Quod illa
res nuonstrat si quis sic dicat: Est albus omnis homo Si contra hanc
ponatur non est omnis homo albus, perspicuum est quoniam inter se et veritatem
dividunt et falsitatem. Unam enim veram esse necesse est, unam falsam. Quare
etiam si determinationes auferantur, eadem oppositio redit, licet sit
indefinita. Nam sicut in ea quae dicit: Omnis homo iustus est Non omnis homo
iustus est sublatis omnis et: Non omnis homo iustus est et: Homo
iustus non est affirmatio et negatio sunt oppositae, ita quoque et in ƿ
his sublato omnis et non omnis ea quae dicit: Est albus homo ei quae
dicit: Non est homo albus opposita est. Additis enim determinationibus
una semper vera est, altera falsa. Sed diximus quoniam eius affirmationis quae
dicit: Est albus homo negatio esset: Non est albus homo Duae igitur
negationes: Non est albus homo et: Non est homo albus unius
affirmationis sunt quae enuntiat: Est albus homo Quod evenit si
negationes hae quae dicunt: Non est homo albus et: Non est albus
homo a se diversae sunt. Quod ex eo contingit quod prius propositum est
eam quae dicit: Est albus homo diversam esse ab ea quae dicit: Est homo
albus Quod si hoc impossibile est ut una affirmatio duas habeat
negationes et perspicuum est contra eam affirmationem quae dicit: Est albus
homo utrasque has negationes quae dicunt: Non est albus homo et:
Non est homo albus opponi, hae a se diversae non sunt sibique consentiunt
et tantum permutatione nominis distant, caeteris autem omnibus eaedem sunt.
Quod si hae negationes eaedem sunt, eaedem quoque sunt affirmationes. Recte
igitur dictum est quoniam transposita verba et nomina eandem vim
significationemque servarent. Sensus ergo totus sese ita habet. Hoc modo autem
ordo verborum: TRANSPOSITA VERO, inquit, NOMINA VEL VERBA IDEM SIGNIFICANT. Et
horum exemplum: UT EST ALBUS HOMO, EST HOMO ALBUS. In his enim nomina
transposita sunt. NAM SI HOC NON EST, id est si non idem significant verba
nominaque transposita, quiddam impossibile et inconveniens. Ait enim EIUSDEM ƿ
MULTAE ERUNT NEGATIONES, id est eiusdem affirmationis multae erunt negationes.
Sed hoc impossibile est. Ostensum est enim quoniam una negatio unius affirmatio
his est. Duas ergo negationes uni opponi affirmationi, si verba et nomina
transposita non idem significant, sic demonstrat: EIUS ENIM QUAE EST EST ALBUS
HOMO scilicet affirmationis NEGATIO EST NON EST ALBUS HOMO (contra illam enim
affirmationem haec negatio iuste ponitur), EIUS VERO QUAE EST EST HOMO ALBUS,
id est alterius affirmationis, SI NON EADEM EST EI QUAE EST EST ALBUS HOMO, id
est si diversa est a priore propositione quae dicit: Est albus homo et
non est ei eadem, ac si diceret: si ei non consentit, ERIT NEGATIO VEL EA QUAE
EST NON EST NON HOMO ALBUS VEL EA QUAE EST NON EST HOMO ALBUS vel quaecumque
alia, quam si quis ponat, non esse negationem una ratione refellitur, qua haec
quam posuit. Refellitur autem haec hoc modo: ait enim: SED ALTERA QUIDEM EST
NEGATIO EIUS QUAE EST EST NON HOMO ALBUS, ALTERA VERO EIUS QUAE EST EST ALBUS
HOMO. Inter duas enim negationes quas posuit, illam scilicet quae dicit: Non
est non homo albus et eam quae proponit: Non est homo albus illa
quae dicit: Non est non homo albus negatio est affirmationis infinitum
habentis subiectum quae dicit: Est non homo albus alia vero scilicet quae
proponit: Non est homo albus eius est ƿ negatio quae est: Est albus
homo Cum ea enim verum dividit atque falsum. Quare erunt duae negationes
unius affirmationis. Sed hoc impossibile est. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO NOMINE
VEL VERBO EADEM FIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO MANIFESTUM EST: superiorem
argumentationem hac huius sententiae conclusione confirmans. Fecit autem hunc
syllogismum in secundo modo hypothetico quem indemonstrabilem vocat hoc modo:
si primum est, secundum est; sed secundum non est, primum igitur non est, id
est si transpositis verbis et nominibus non sunt eaedem propositiones, unius
affirmationis duae sunt negationes; sed hoc impossibile est: non igitur
diversae sunt propositiones transpositis verbis atque nominibus. AT VERO UNUM
DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE VEL NEGARE, SI NON EST UNUM EX PLURIBUS,
NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO. DICO AUTEM UNUM NON SI UNUM NOMEN SIT
POSITUM, NON SIT AUTEM UNUM EX ILLIS, UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES
ET MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT; EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM.
QUARE NEC SI UNUM ALIQUID DE HIS AFFIRMET ALIQUIS ERIT UNA AFFIRMATIO SED VOX
QUIDEM UNA, AFFIRMATIONES VERO MULTAE, NEC SI DE UNO ISTA SED SIMILITER PLURES.
Multos talis loci huius caligo confudit, ut digne exsequi et quod ab Aristotele
dicebatur expedire non ƿ possent. Nos autem supra iam diximus magnae fuisse
curae apud Peripateticae sectae principes diiudicare, quae esset una affirmatio
vel negatio, quae plures. Neque enim vocis sonitu cognoscuntur aut numero
terminorum. Est enim ut una quidem res de una re praedicetur et non sit una
enuntiatio. Potest item fieri ut vel plures de una re praedicentur vel una de
pluribus, una tamen ex his omnibus enuntiatio fiat. Quae res magnae apud eos
cautelae fuit, ut ubi incidisset perspecta regula non lateret. Nam si quis
dicat: Canis animal est non est una enuntiatio. Canis enim multa
significat. Si quis vero dicat: Homo animal rationale mortale est vel
animal rationale mortale homo, singulae enuntiationes sunt, idcirco quoniam
unum ex omnibus quiddam fieri potest. Nam de animali, mortali et rationali
simul iunctis unus homo perficitur. Item alia sunt quae plurima praedicantur,
de quibus unum aliquid effici constituique non possit. Neque si illa de altero
praedicentur neque si de illis aliud, una affirmatio vel una negatio est sed
tot dicendae sunt esse affirmationes quot sunt hae res quae vel de una
praedicantur vel de quibus una dicitur, ut cum dicimus: Socrates calvus
philosophus ambulat Ex calvitia et philosophia et ambulatione nihil unum
coniungitur, ut haec quasi alicuius speciem forment. Quocirca sive haec de uno
praedicentur sive unus de istis, non poterit esse una enuntiatio. Et communiter
quidem totius propositi sensus huiusmodi est. Nunc autem ad ipsa Aristotelis
verba veniamus. Dicit enim: AT VERO UNUM DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE
VEL NEGARE, SI NON EST UNUM ES PLURIBUS, NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO. Si,
inquit, plura de uno praedices, ut cum dicis: Philosophus simus calvus Socrates
est vel rursus cum unum de pluribus praedicas, cum dicis: Socrates
philosophus simus calvus est si ex his pluribus quae vel praedicas vel
subicis unum aliquid non fit, quemadmodum fieri unum potest de his quae
praedicamus substantia animata sensibilis id quod est animal, non fit una
negatio nec una affirmatio, quandoquidem plura vel praedicantur vel
subiciuntur, ex quibus congregatis una species non exsistat. Quod si unum de
uno aliquis praedicaverit, quorum unum nomen plura significet, ex quibus
pluribus unum aliquid non fiat, rursus non est una affirmatio nec una negatio. Si
quis enim dicat: Canis animal est nomen canis significat et latrabilem et
caelestem et marinum, ex quibus iunctis nihil unum efficitur. Quare quoniam ex
his pluribus unum aliquid effici non potest, ex illo quoque nomine non fit una
affirmatio et una negatio, quod praedicatur aut subicitur, cum multa significet
ex quibus unum fieri non possit. Quod per hoc ostendit quod ait: DICO AUTEM
UNUM NON SI UNUM NOMEN SIT POSITUM NON SIT AUTEM UNUM EX ILLIS. Potest enim
fieri ut unum nomen de uno praedicetur sed si unum ipsorum plura significet, ex
quibus unum non sit, non est una affirmatio nec una negatio. Neque enim vox una
perficit enuntiationem sed eius quod significatur simplicitas, vel si plura
sins, in unum collectorum ƿ aliquid unum faciendi potentia. Huius autem rei
subiecit exemplum quo plurimos fefellit dicens: UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL
ET BIPES ET MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT, EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE
NON UNUM. Putaverunt enim alii ita hunc dixisse, ut ostenderet exempli gratia
se hanc quasi definitionem dedisse, ne forte aliquis arbitraretur hanc quasi
veram hominis definitionem posuisse, quae est animal bipes mansuetum. Idcirco
enim, inquiunt, dixit FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET MANSUETUM EST, ne quis
omnino putaret huiusmodi esse hominis definitionem Aristotelem arbitrari. Alii
vero hoc non ita dictum acceperunt sed potius in hanc sententiam scripturamque
Aristotelis dictum interpretati sunt: UT HOMO EST AEQUE ET ANIMAL ET BIPES ET
MANSUETUM SED EX HIS UNUM FIT, ut ita intellegeretur: homo quidem aequaliter se
habet ad id quod homo est et ad id quod animal bipes mansuetum est. Quocirca si
idem et aequum est dicere hominem, quod animal bipes mansuetum, necesse est
quotiens de uno haec plura praedicantur, id est animal bipes mansuetum de
homine, quoniam aequale est homini, quod unum est, unum quiddam praedices,
quamuis tres voces praedicare videaris. Sed omnes hi nihil omnino intellegunt
sed est melior expositio quam Porphyrius dedit. Volens, inquit, Aristoteles
monstrare, quae una esset affirmatio, quae non una, dixit primo, quoniam plura
de uno praedicare vel plura uni subicere non est ad unam enuntiationem, nisi ex
illis pluribus unum aliquid fieret. Videns item quod adhuc possint plures esse
affirmationes etiam his praedicatis, quae cum plura sint, unum tamen ex his
fieri possit, hoc dixit FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES EST ET MANSUETUM quod autem
dico tale est: manifestum quidem sit, quoniam si plura de uno praedicentur, ex
quibus unum fieri non possit, vel si plura uni subiciantur, ex quibus unum non
sit, quoniam non est una affirmatio rel negatio.Nunc autem tractemus de his
pluribus ex quibus unum aliquid fieri potest. Inveniemus enim et in his in modo
ipso enuntiandi plures aliquotiens enuntiationes et non unam reperiri, quamquam
ex pluribus unum fieri aliquid possit. Si quis enim sic dicat: animal rationale
mortale homo est, simul iungens animal rationale mortale, quoniam continve
dictum est et ex his unum aliquid fit, una est affirmatio. Sin vero sit aliquid
interualli, ut ita quis dicat: homo animal et rursus rationale et aliquantulum
requiescens dicat mortale est, non est una affirmatio nec una negatio. Haec
enim intercapedo plurimas efficit enuntiationes. Rursus si cum coniunctione
dicantur homo animal et rationale et mortale est, sic quoque multae
propositiones sunt. Nec differt aliquid vel requiescendo vel interponendo
coniunctiones dicere quam si quis sic dicat: Homo animal est Homo rationalis est
Homo mortalis est quae perspicue propositiones multae sunt. Videns ergo
hoc Aristoteles ita dixit: HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET MANSUETUM.
Ad hoc inquit fortasse tamquam si ita diceret: de homine quidem et bipede et
mansueto fit unum sed est aliquotiens forte ut plures propositiones sins, cum
ea coniunctio quaedam separat atque discernit. Erit enim fortasse homo et
animal, ut haec una sit propositio, et bipes ut altera et mansuetum ut rursus
altera. Sed ex his unum aliquid fit, quae cum continve prolata sunt, quoniam ex
his unum aliquid conficitur, una est propositio. Non autem idem evenit in
omnibus. EX ALBO enim ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM FIT. Si quis enim dicat:
Socrates homo albus ambulat non est una affirmatio, quoniam ex homine
albedine et ambulatione nulla omnino species fit. Quare conclusio est, quoniam
nec si de his pluribus, ex quibus unum non fit, unum aliquid praedicetur, ut ex
terreno latrabili et caelesti et merino quoniam unum non fit et de his unum
aliquid praedicatur, quod dicimus canis, huiusmodi nomen quod plura significat,
ex quibus unum non fit, si de altero praedicetur vel si subiciatur alteri, non
fit una affirmatio nec una negatio sed erit quidem vox una, affirmationes vero
plurimae. Sive enim unum de pluribus praedicetur, ex quibus non fit unum, vel
plura huiusmodi de uno, vel si unum de uno praedicetur, quod praedicatum plura
significet, ex quibus unum non fit, sive illud praedicatum alteri subiciatur,
omnino non fit una affirmatio nec una negatio. Est autem regula huiusmodi: una
affirmatio est, si aut duo termini singulas res significent aut si plura ita de
uno praedicentur vel uni subiciantur, ut ex his aliquid unum fieri possit, aut
unum nomen quod vel praedicatur vel subicitur talia significet plura, quae
omnia unam quodammodo speciem valeant congregare. SI ERGO DIALECTICA
INTERROGATIO RESPONSIONIS EST PETITIO, VEL PROPOSITIONIS VEL ALTERIUS PARTIS
CONTRADICTIONIS, PROPOSITIO VERO UNIUS CONTRADICTIONIS EST, NON ERIT UNA
RESPONSIO AD HAEC; NEC UNA INTERROGATIO, NEC SI SIT VERA. DICTUM AUTEM IN
TOPICIS DE HIS EST. SIMILITER AUTEM MANIFESTUM EST, QUONIAM NEC HOC IPSUM QUID
EST DIALECTICA EST INTERROGATIO. OPORTET ENIM DATUM ESSE EX INTERROGATIONE
ELIGERE UTRAM VELUT CONTRADICTIONIS PARTEM ENUNTIARE QUIA OPORTET INTERROGANTEM
DETERMINARE, UTRUM HOC SIT HOMO AN NON HOC. Quisquis dialectica utitur
interrogatione, hic aut simpliciter interrogat atque unam propositionem in
interrogatione ponit, ut contra eam sit una responsio, aut utrasque interrogans
dicit, ad quas non fit simplex responsio sed una tota propositio respondetur.
Si quis enim dicat interrogans: Socrates animal est? Contra hanc talis
est responsio: Aut ita aut non Si quis vero hoc modo interroget: Socrates
animal est an non? Contra hanc non est una responsio. Si enim respondetur
ita, de qua adnueris ignoratur, de affirmatione an de negatione; rursus si non
responderis, nescitur quam negare volueris, affirmationem an negationem. Quare
contra huiusmodi interrogationes tota propositio respondenda est, id est altera
pars contradictionis, ƿ aut tota affirmatio aut tota negatio, ut dices aut est
animal Socrates aut, si hoc non videtur, respondeas non est animal Socrates. In
his igitur quae multa sunt, ex quibus unum fieri nequit, si fiat interrogatio,
et ipsa reprehensibilis est et contra eam una responsio. Quisquis enim ea plura
interrogat, ex quibus unum esse non possit, multas facit interrogationes.
Contra quam si simpliciter respondeatur, etiam si vera sit ipsa responsio,
tamen iure reprehenditur. Contra enim multiplicem interrogationem multiplex
debet esse responsio. Si quis enim dicat interrogans: Socrates philosophus est
et legit et ambulat? Quia potest fieri ut sit quidem philosophus et
legat, non autem ambulet vel ambulet sed non legat, potest item fieri ut et
legat et ambulet, contra huiusmodi propositionem non est una responsio. Nam qui
ita interrogavit: Socrates philosophus est et legit et ambulat? Aut
imperite aut captiose interrogavit. Contra quam interrogationem, si contigerit
Socratem philosophum esse et ambulare et legere, si respondeatur: ita est, haec
quoque responsio reprehenditur. Contra plures enim interrogationes una
responsio non debet adhiberi, etiam si vere per illam unam respondeatur sicut
in hac quoque, si et philosophus est et legit et ambulat. Quocirca si
interrogatio dialectica responsionis petitio est, per quam responsionem fiat
propositio, ut cum quis dixerit interrogans: Dies est? Alius respondeat
non, fiat inde negatio: Dies non est vel certe altera pars propositionis,
cum ita interrogatur: Dies est an dies non est? Ut congrue scilicet
respondeatur diem esse aut diem non esse, id est tota propositio: hae quae ex
his pluribus fiunt atque interrogantur, ut unum ex his fieri non possit, non
sunt simplices interrogationes. Quocirca nec ad eas simplex est reddenda
responsio. De his autem se in Topicis dixisse commemorat. Rursus QUIA
DIALECTICA INTERROGATIO RESPONSIONIS EST PETITIO (ut supra dictum est) VEL
PROPOSITIONIS VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, quod paulo post
demonstrabitur, imperite illi interrogant qui ita dicunt: Quid est
animal? vel: Quid est homo? Oportet enim qui dialectice interrogat
dare interrogatione optionem, an sibi respondens affirmationem eligere velit an
negationem. Qui vero sic interrogat, ut quid est aliqua res volit dicere
respondentem, non est illa interrogatio dialectica. Interrogant autem quidam
hoc modo: Putasne anima ignis est? Cum respondens negaverit, addet: Nonne
tibi aliquid videtur esse inter ignem atque aerem, medium corpus, ut sit
anima? Cum respondens hoc quoque abnuerit, ille persequitur: An fortasse
magis tibi videtur aquam esse animam vel terram? Cum ille neque terram
neque aquam animam esse consenserit, tunc defessi interrogationibus ita
interrogant: Quid est ergo anima? Haec autem non est interrogatio
dialectica sed potius discipuli ad magistrum aliquid addiscere cupientis. Qui
enim aliquid cupit addiscere interrogat eum qui docere potest quid sit de quo
ambigit. Dialecticus ƿ autem (ut dictum est) ita interrogare debet, ut
respondenti sit optio an affirmationem an negationem velit eligere. Oportet
autem scire, quoniam omnis INTERROGATIO RESPONSIONIS EST PETITIO, dialectica
vero non cuiusdam responsionis sed eius quae in utraque parte habeat optionem.
Ergo hoc ipsum quid est non est dialectica interrogatio. Oportet enim ita
interrogare, ut ex interrogatione responsor possit eligere alteram
contradictionis partem. Debet enim terminare et definire is qui interrogat, an
hoc sit quod dicitur an non, ut: Homo animal est an non? Ut ille aut
affirmationem respondeat aut negationem. Quod autem dixit dialecticam
interrogationem petitionem esse responsionis, vel propositionis vel alterius
partis contradictionis, huiusmodi est: quisquis interrogat affirmationem; aut
eandem exspectat ut auditor sibi respondeat aut contradictionem, ut si quis sic
interroget: Homo animal est? Si ille adnuerit, propositionem reddidit,
eam scilicet quam proposuit interrogans; si vero interrogante aliquo, an homo
animal sit, respondens dixerit: Non est contradictionem respondisse
videbitur. Ille enim affirmationem interrogavit, ille negationem respondet,
quod est contradictio. Rursus si negationem interroget et ille respondeat
negationem, eandem propositionem reddidit, quam is qui interrogabat ante
proposuerat; sin vero interrogante alio negationem ille affirmationem
responderit, contradictio responsa est. Hoc est igitur quod ait interrogationem
responsionis petitionem esse et cuius responsionis addidit VEL PROPOSITIONIS,
si idem respondeat, quod ille interrogat, VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS,
si cum ille affirmationem interrogat, ille responderit negationem, vel si cum
ille negationem in interrogatione posuerit, ille affirmationem in responsione
reddiderit. Interrogationis autem secundum Peripateticos duplex species est:
aut cum dialectica interrogatio est aut cum non dialectica. Non dialecticae
autem interrogationis duae sunt species, sicut Eudemus docet: una quidem quando
sumentes accidens interrogamus, cui illud accidat, ut quando videmus domum
Ciceronis, si interrogemus: Quis illic maneat? vel quando subiectum
quidem ipsum et rem sumimus, quid autem illi accidat interrogamus, ut si ipsum
Ciceronem quis videat et interroget: Quo divertat Et haec una species est
eorum, quae secundum accidens non dialectice interrogamus. Altera vero quando
proponentes nomen quid sit quaerimus aut genus aut differentiam aut
definitionem requirentes, ut si quis interroget: Quid sit animal vel
quando definitionem aut aliquid superius dictorum sumimus et quaerimus, cuius
illa sint, ut si quis quaerat, animal rationale mortale cuius sit definitio. QUONIAM
VERO HAEC QUIDEM PRAEDICANTUR COMPOSITA, UT UNUM SIT OMNE PRAEDICAMENTUM EORUM
QUAE EXTRA PRAEDICANTUR, ALIA VERO NON, QUAE DIFFERENTIA EST? DE HOMINE ENIM
VERUM EST DICERE ET EXTRA ANIMAL ET EXTRA BIPES ET UT UNUM ET HOMINEM ET ALBUM
ET HAEC UT UNUM. ƿ SED NON, SI CITHAROEDUS ET BONUS, ETIAM CITHAROEDUS BONUS.
SI ENIM, QUONIAM ALTERUTRUM DICITUR, ET UTRUMQUE DICITUR, MULTA ET INCONVENIEN
IA ERUNT. DE HOMINE ENIM ET HOMINEM VERUM EST DICERE ET ALBUM, QUARE ET OMNE.
RURSUS SI A BUM, ET OMNE. QUARE ERIT HOMO ALBUS ALBUS ET HOC IN INFINITUM. ET
RURSUS MUSICUS ALUS AMBULANS; ET HAEC EADEM FREQUENTER IMPLICITA. AMPLIUS SI
SOCRATES SOCRATES ET HOMO, ET SOCRATES SOCRATES HOMO. ET BIPES, ET HOMO BIPES. Multa
sunt quae cum singillatim vere praedicentur, si quis ea coniungat et praedicet,
veram praedicationem tenent. Sunt autem alia quae, si per se et disiuncta
praedicentur, vera sunt; sin vero coniuncte dicantur, veritatem in
praedicatione non retinent. Quae ergo horum sit differentia oportet agnosci. Si
quis enim dicat Socratem animal esse, verum dixerit, si quis rursus praedicet,
quoniam Socrates bipes est, hoc ƿ quoque verum est. Quae si coniuncta dicantur,
ut est: Socrates animal bipes est a propria veritate non discrepat. Atque
haec quidem in genere et ea differentia quae substantialis est Socrati. Quod si
de accidenti quoque dicatur, potest idem nihilominus evenire. Si quis enim sic
dicat: Socrates homo est verum est, rursus: Socrates calvus est hoc
quoque verum est. Quod si iungat dicens: Socrates homo calvus est veram
rursus ex coniunctis faciet praedicationem. Atque in his quidem ea quae
singillatim vere dicebantur, iuncta veraciter praedicata sunt. Sunt autem alia
in quibus singillatim quidem praedicata vera sunt, iuncta vero qualitatem
veritatis amittunt. Ut si quis dicat quoniam Socrates bonus est, verum est,
rursus Socrates quoque citharoedus est, sit hoc quoque verum. Haec coniungere
non necesse est, ut sit verum Socrates bonus citharoedus est. Potest enim bonus
quidem esse homo et cum sit citharoedus, non tamen esse bonus sed in alia re
quidem bonus, in alia tantum artis illius cognitor, non tamen in ipsa
perfectus. Hoc autem facilius tall liquebit exemplo: si quis enim dicat quoniam
Tiberius Gracchus malus est, verum est, rursus Tiberius Gracchus orator est,
hoc quoque verum est. Si coniungens dicat: Tiberius igitur malus orator est,
falso dixerit, optimus enim orator fuit. Sed ne quis nos ita dicentes ignorare
pPomba oratoris esse definitionem utrum bonum dicendi peritum, aliter ista
dicta sunt, ad exemplum potius quam ad veritatem. Atque ƿ haec quidem proposita
ab Aristotele sunt, cuius in textu verba sic constant: QUONIAM VERO, inquit,
ALIA QUIDEM PRAEDICANTUR coniuncta et COMPOSITA, ut ex his unum praedicamentum
fiat eorum quae extra vere dicta sunt, alia vero cum extra singillatimque vere
praedicarentur iuncta veram non faciunt praedicationem, inquirendum est quae
eorum sit differentia. Exempla autem horum talia sunt. Eorum quidem, quae extra
praedicantur vere nec si coniuncta sunt naturam veritatis amittunt, tale
exemplum est: DE HOMINE VERUM EST DICERE, quoniam et animal est et bipes rursus
quoniam animal bipes verum est de eodem homine dicere, ut de Socrate. De eodem
quoque Socrate et hominem extra et album, si ita contingit, verum est dicere et
de eo praedicare animal bipes a veritate non discrepat. Atque haec quid em
extra singillatimque praedicantur vere et iuncta vera sunt. Quod si de aliquo
praedicetur, quoniam citharoedus est, et verum sit et rursus quoniam bonus est,
et verum sit non necesse est dici quoniam bonus citharoedus est potest enim
esse solum quidem citharoedus, bonus autem homo. Hucusque quidem ista
disposuit. Quoniam autem videbantur quidam arbitrari, quod omnia quae
singillatim vere praedicarentur eadem quoque composita recte dicerentur, contra
hos dicit, quoniam multa erunt inconvenientia multaque impossibilia sunt si
quis dicat omne quod singillatim praedicatur veraciter id iunctum vere
praedicari. De homine enim verum est dicere quoniam homo est. Nam de Socrate ƿ
qui homo est vere dicitur quoniam homo est. Rursus de eodem vere potest dici
quoniam albus est. Quare et si haec iungas et ut unum praedices, verum est
dicere de aliquo homine quoniam homo albue est. Sed homo qui albus est verum
est de eo dicere quoniam albus est: quare etiam haec si iungas: erit igitur
praedicatio "Socrates homo albus albus est"! Nam de Socrate verum
erat dicere quoniam homo albus est. Sed de homine albo verum est dicere quoniam
albus est. Haec iuncta homo albus albus faciunt. Quod si de eodem homine albo
album rursus praedicari velis, verum est: quocirca et si iungas: erit igitur
praedicatio homo albus albus albus est. Atque hoc idem in infinitum. Rursus si
quis de aliquo homine dicat quoniam ille homo musicus est, si verum dicat
adiciatque quoniam idem homo ambulans est, verum dicit, si iungat quoniam ille
homo ambulans musicus est. Sed si verum est de aliquo homine praedicare quod
sit ambulans musicus, de ambulante autem musico verum est dicere quoniam
musicus est, erit ille homo homo ambulans musicus musicus. Sed de eodem verum
est dicere quoniam ambulans est, verum igitur erit de eo rursus dicere quoniam
homo ambulans ambulans musicus musicus est. Amplius quoque Socrates Socrates
est et rursus homo: erit igitur Socrates Socrates homo. Sed et bipes: erit
igitur Socrates Socrates homo bipes. Sed de Socrate verum est dicere quoniam
Socrates homo bipes est. Sed cum dixi hominem de eo, iam et bipedem ƿ dixi
(omnis enim homo bipes est): verum est ergo de eo dicere quoniam bipes est. Sed
verum erat dicere quoniam Socrates Socrates homo bipes est: vera erit igitur
praedicatio Socrates homo bipes bipes est. Sed rursus hominem dixi atque in eo
aliud bipes nominavi (omnis enim homo bipes est): Socrates igitur homo bipes
bipes bipes est. Et hoc in infinitum protractum superfiva loquacitas invenitur.
Non igitur fieri potest ut modis omnibus quicquid extra dicitur id iunctum vere
praedicetur. QUONIAM ERGO SI QUIS SIMPLICITER PONAT COMPLEXIONES FIERI PLURIMA
INCONVENIENTIA CONTINGIT DICERE MAVIFESTUM EST; QUEMADMODUM AUTEM PONENDUM,
NUNC DICIMUS. EORUM IGITUR QUAE PRAEDICANTUR ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR
QUAECUMQUE SECUNDUM ACCIDENS DICUNTUR VEL DE EODEM VEL ALTERUM DE ALTERO, HAEC
NON ERUNT UNUM, UT HOMO ALBUS EST ET MUSICUS SED NON EST IDEM ALBUM ET MUSICUM;
ACCIDENTIA ENIM SUNT UTRAQUE EIDEM. NEC SI ALBUM MUSICUM VERUM EST DICERE,
TAMEN NON ERIT ALBUM MUSICUM UNUM ALIQUID; SECUNDUM ACCIDENS ENIM MUSICUM
ALBUM. QUARE NON ERIT ALBUM MUSICUM. QUOCIRCA NEC CITHAROEDUS BONUS SIMPLICITER
SED ANIMAL BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS. AMPLIUS NEC QUAECUMQUE INSUNT IN
ALTERO. QUARE NEQUE ALBUM FREQUENTER NEQUE ƿ HOMO HOMO ANIMAL VEL BIPES; INSUNT
ENIM IN HOMINE BIPES ET ANIMAL. Quae superius comprehendit ea nunc apertissima
ratione determinat dicens de his solis extra praedicatis veraciter non posse
unam praedicationem fieri veram, si coniuncta sins, quaecumque aut accidentia
sunt eidem, aut cum unum alii accidit, accidens aliud de illo accidenti
praedicatur. Si quis enim de Socrate dicat quoniam Socrates citharoedus est,
rursus Socrates bonus est, si utraque veraciter praedicet, duo accidentia de
uno subiecto praedicavit, id est de Socrate. Quocirca non potest ex his una
fieri praedicatio, ut dicatur Socrates citharoedus bonus est. Rursus si de
Socrate praedicetur musicus (sit enim Socrates musicus), de musico autem si
praedicetur albus, et hoc fortasse sit verum, non tamen iam necesse est musicum
album esse. Si enim sit musicus Socrates, si de eodem musico albus praedicetur,
praedicatur quidem de Socrate subiecto musicus, de musico autem quod est
accidens praedicatur album, rursus aliud accidens: ergo non potest hic una
fieri vera propositio ut dicatur: Socrates musicus albus est. Neque enim semper
musicus albus esse potest sed hanc naturam habent accidentia, ut veniant et
recedant. Ergo si eius, qui musicus albus est, in sole stantis cutem calor
fuscaverit, non erit quidem albus cum sit musicus. Quocirca neque tunc cum vere
praedicabatur, quoniam Socrates musicus albus est, neque tunc fuit recta
veraque praedicatio. Non enim habet permanendi naturam accidens, ut semper vere
praedicetur. Ratio autem verborum sic constat: quoniam ergo, inquit, si quis ƿ
dicat omnino quomodolibet complexiones fieri, id est ut quod singillatim
praedicaveras hoc complexum conexumque proponas, plurima inconvenientia dicere
contingit (multa enim concurrunt impossibilia, sicut supra ipse monstravit,
tunc quando ad nimiam loquacitatem perduxit eos eadem frequenter nomina
repetentes), quemadmodum ponendum est nunc dicimus, id est quemadmodum autem
debent quae singillatim vere dicuntur iuncta praedicari, nunc, inquit, dicimus.
Omnia, inquit, quae praedicantur de alio et rursus de quibus alia praedicantur
duplici modo sunt: aut enim accidentia sunt aut substantialia. Et aliae quidem
praedicationes sunt secundum accidens, quotiens aut duo accidentia de
substantia aut accidens de accidenti alicui substantiae praedicatur, alia vero
non secundum accidens, quotiens aliquid de atliquo substantialiter dicetur. Eorum
igitur quaecumque secundum accidens dicuntur, eorum si vel duo sint accidentia
et de eodem praedicentur vel si alterum accidens de altero accidenti dicatur,
ex his non potest una fieri propositio neque erit unum si iuncta sint. Homo
enim et albus est et musicus sed album musicum, quoniam in unam formam non
concurrunt, non facient unam propositionem. Non enim idem album et musicum.
Utraque enim eidem sunt accidentia, non tamen idem sunt. Nec si album de musico
praedicemus, id est accidens de accidenti, et hoc verum sit, non tamen necesse
est id quod musicum est esse album. Neque enim unum est aliquid. Accidenter
enim id quod musicum est ƿ album est. Quoniam enim id ipsum cui musicum accidit
album est, idcirco musicum album dicitur. Non est autem idem musicum album.
Quocirca eadem ratione tenetur, ut non possit idem esse citharoedus bonus nec
in unum corpus coniuncta faciant aliquid unum, quamquam singillatim vere
praedicentur. Quod si quis aliquid substantialiter praedicet duasque res
singillatim dicat, possunt in unam propositionem redire, quae substantialiter
vere seiuncte separatimque praedicantur. Homo enim, cum et animal sit et bipes,
est animal bipes et fit ex his una praedicatio. Nam neque animal secundum
accidens inest homini nec bipes. Quod per hoc ostendit quod ait: SED ANIMAL
BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS. Addit quoque illud quoniam nec ea iuncta
recte praedicantur, quaecumque vel latenter vel in prolatione in aliquo
terminorum continentur, qui in propositione positi sunt. Idcirco enim de homine
albo non debet dici albus, ut veniat praedicatio homo albus albus, quoniam iam
in homine albo continetur album. Rursus de homine idcirco non debet praedicari
bipes, quoniam licet non sit prolatum, tamen qui homo est bipes est. Sed de
homine si quis bipes praedicet, de re duos habente pedes deque hac differentia
quod est bipes praedicat bipes. Quocirca erit hic quoque homo bipes bipes. Homo
enim continet intra se bipes et qui dicit hominem cum sua differentia dicit. Si
quis ergo ad hunc praedicet bipes, de re duos habente pedes bipedem
praedicavit. Erit igitur homo bipes bipes. Sed ita praedicari non debet.
Continetur enim in homine bipes, ƿ ad quod si rursus bipes praedices,
molestissimam facies repetitionem. Hoc enim est quod ait: AMPLIUS NEC QUAECUMQUE
INSUNT IN ALIO: continentur vel prolatione, ut in eo quod est homo albus
(continetur in eo albus, quoniam per prolationem iam dictum est) aut potestate
et vi, ut in eo quod est homo continetur bipes, quamquam dictum penitus non
sit. VERUM AUTEM DICERE DE ALIQUO ET SIMPLICITER, UT QUENDAM HOMINEM HOMINEM
AUT QUENDAM ALBUM HOMINEM ALBUM; NON SEMPER AUTEM SED QUANDO IN ADIECTO QUIDEM
ALIQUID OPPOSITORUM INEST QUAE CONSEQUITUR CONTRADICTIO, NON VERUM SED FALSUM
EST, UT MORTUUM HOMINEM HOMINEM DICERE, QUANDO AUTEM NON INEST, VERUM. Haec
quaestio contraria superiori est. Illic enim quaerebatur, si quae singillatim
praedicabantur, an semper eadem vere coniuncta compositaque dicerentur; hic
autem converso ordine idem quaerit, an ea quae composita vere praedicantur
singillatim dicta vere dicantur. Post obitum enim Socratis possumus dicere hoc
cadaver homo mortuus est et hominem mortnumque inugentes unam inde veram facere
praedicationem. Solum autem hominem dicere cadaver illud non est verum. Rursus
eundem Socratem vivum verum est dicere quoniam animal bipes est et singillatim
verum ƿ est dicere quoniam animal est. Quare quaeritur quae sit huius quoque
differentia praedicationis, ut cum coniuncta dicuntur et vere de subiectis
praedicantur alias quidem et extra dici vere possint, alias vero praeter illam
coniunctionem simplicia si dicantur falsa sint. Hoc autem quasi dubitans dixit.
Ita enim legendum est, quasi si dubitans diceret sic: verum est autem dicere de
aliquo compositum coniunctumque aliquid, ut de aliquo homine hominem aut de
aliquo albo album, ita ut et horum aliquid simpliciter praedicetur, an certe
non semper? Et dat regulam qua pernoscamus, an quae composita dicuntur eadem
singillatim dici possint an minime. Quotiens enim talia sunt quae praedicantur
cum alio, ut in se non habeant contradictionem praedicata, possunt dici et
separata veraciter. Quodsi habeant in se aliquam contradictionem quae
praedicantur et composita dicuntur vere, separata vere praedicari non possunt.
Qui dicit cadaver hominem mortuum vere dicit, solum autem hominem dicere vere
non potest, idcirco quoniam prius cum coniunctione praedicavit dicens hominem
mortuum, mortuusque quod adiacet hominis praedicamento (cum homine enim
praedicatum est mortuus) contradictionem tenet contra hominem. Est enim homo
animal, mortuus vero non animal: ergo mortuus et homo contradictionem quandam
inter se habent. Illud est enim animal, illud vero non animal. Quocirca quoniam
inter se haec habent quandam contrarietatem, ƿ separatus homo de mortuo homine solus
non dicitur. Eodem quoque modo est et si quis dicat manum esse marmoream
statuae: verum dicit, solum autem manum dicere esse eam quae statuae est falsum
est. Habet enim manus potestatem dandi accipiendique sed illa marmorea non
habet. Ergo est quaedam contradictio inter manum et manum marmoream, quod illa
dare atque accipere potest, illa non potest. Haec enim sibi contradictionis
opponuntur modo. Ergo quotienscumque tale aliquid praedicatur, ut homo de
cadavere, cui tale aliquid coniunctum sit atque adiaceat, quod faciat
contradictionem contra praedicatum (ut hic adiacet mortnus homo simulque
praedicatur de cadavere, ut faciat contra ipsum hominem contradictionem eamque
in se contineat), non potest separari una praedicatio, ut singillatim dicatur,
sin vero non sit ista contradictio, potest: ut in eo quod est: Socrates animal
bipes est Animal et bipes nulla contradictione opponuntur: quocirca
potest de eo et animal singillatim atque simpliciter et bipes dici. Sensus
quidem huiusmodi est, ordo autem se sic habet. Dubitans enim dixit: VERUM AUTEM
DICERE DE ALIQUO composite et connexe et rursus simpliciter, ut quendam hominem
hominem aut quendam album album, an certe non semper sed tunc quando in
adiecto, id est in eo quod adiectum cum aliquo praedicatur, inest aliquid
oppositorum talium quaecumque consequitur contradictio, id est quam
oppositionem mox contradictio consequatur, ut oppositionem hominis et mortui
sequitur contradictio, animal scilicet et non animal: si igitur sic sint, non
est ƿ verum simpliciter praedicari sed falsum, ut mortuum hominem, quem
coniuncte vere dicere possis, eundem hominem solum non vere praedicabis. Quando
autem haec oppositio in his quae praedicantur non inest, verum est quod
coniuncte praedicaveris et simpliciter praedicare. Adiectum est autem in quo
venit aliquotiens oppositio huiusmodi, ut in eo quod est homo mortuus mortuus
adicitur homini. Aliter enim vere homo de cadavere non potest praedicari. VEL
ETIAM QUANDO INEST QUIDEM SEMPER NON VERUM, QUANDO VERO NON INEST, NON SEMPER
VERUM, UT EOMERUS EST ALIQUID, UT POETA. ERGO ETIAM EST AN NON? SECUNDUM
ACCIDENS ENIM PRAEDICATUR ESSE DE HOMERO; QUONIAM POETA EST SED NON SECUNDUM
SE, PRAEDICATUR DE HOMERO QUONIAM EST. QUARE IN QUANTISCUMQUE PRAEDICAMENTIS
NEQUE CONTRARIETAS INEST, SI DEFINITIONES PRO NOMINIBUS DICANTUR, ET SECUNDUM
SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, IN HIS ET SIMPLICITER VERUM ERIT
DICERE. QUOD AUTEM NON EST, QUONIAM OPINABILE EST, NON VERUM DICERE ESSE
ALIQUID. OPINATIO ENIM EIUS NON EST, QUONIAM EST SED QUONIAM NON EST. Quoniam
supra dixerat, quando esset in adiecto contradictio, non esse verum simpliciter
praedicare, quando vero non esset, verum esse quod coniuncte ƿ diceretur
simpliciter dicere, hoc ipsum quoniam videbatur in aliquibus non esse verum,
consequenter emendat. Ait enim verum esse illud quod supra dictum est,
quandocumque in adiecto esset aliqua contradictio, non esse verum simpliciter
praedicare, quod coniuncte diceretur, quando autem non inest contradictio, non
semper verum esse praedicare simpliciter, quod coniuncte vere diceretur sed
aliquotiens verum, aliquotiens vero falsum. Huius rei tale exemplum est: cum
dico: Homerus poeta est est et poeta coniuncte de Homero vere praedicavi.
Sin vero dixero: Homerus est falsum est, quamquam non sit aliqua
contradictio inter est et poetam, neque in adiecto est ulla talis est oppositio
quam consequatur contradictio. Cur autem hoc eveniat, talis ratio est: de
Homero enim poetam quidem principaliter praedicamus, cum dicimus Homerus poeta
est, est autem verbum de poeta quidem praedicamus principaliter, de Homero
autem secundo loco. Non enim idcirco praedicamus esse, quia Homerus est sed
quia poeta est. Sublato igitur eo quod principaliter praedicatur, id est poeta,
licet nullam contradictionem habeat est, quod adiacet poetae, contra poetam,
non fit vera praedicatio dicendo Homerus est. Secundum accidens enim est
praedicatur, non principaliter. Sublata autem principali praedicatione, quod
secundum accidens praedicabatur, falsum continuo reperitur. Quod autem addit: QUARE
IN QUANTISCUMQUE PRAEDICAMENTIS NEQUE CONTRARIETAS INEST, SI DEFINITIONES PRO
NOMINIBUS DICANTUR, ET SECUNDUM SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, ƿ IN
HIS ET SIMPLICITER VERUM ERIT DICERE huiusmodi est. Ea quae superius dixit una
ratione collegit dicens: quaecumque eo modo praedicantur, ut neque in nominibus
neque in definitionibus propriis aliquam teneant contrarietatem, haec et extra
simpliciterque praedicata vera sunt, ut in eo quod est homo mortuus mortuus
atque homo: haec quidem nominibus nullius contrarietatis contradictionisue sunt
sed si horum pro no minibus definitiones sumantur, mox contrarietas
oppositionis agnoscitur. Si quis enim dederit hominis definitionem, dicit
animal esse rationale, si quis mortui, dicit esse corpus, verum vita privatum
atque inanimum atque ex hoc tota vis contradictionis apparet. Quocirca si
sumantur definitiones pro nominibus et in his aliqua contrarietas inesse
videbitur vel si secundum accidens aliquid praedicetur, ut est de Homero, cum
de poeta principaliter praedicetur, non praedicabuntur simpliciter vere
quaecumque composita praedicabantur. Quod si neque contrarietas ulla sit et per
se praedicentur et non per accidens, quicquid composite vere dicitur, hoc
simpliciter vere praedicatur. Quoniam autem fuerunt quidam qui hoc ipsum quod
non est esse dicerent totum syllogismum his propositionibus coniungentes: Quod
non est opinabile est Quod autem opinabile est est Igitur est quod non est hoc
igitur dicit: si verum est praedicare, inquit, de eo quod non est quoniam
opinabile est, est quidem verbum de opinabili praedicamus, de eo autem quod non
est secundum accidens. Quoniam enim quod non est opinabile est, idcirco secundo
loco de eo quod non est verbum est praedicamus. Quare non possumus simpliciter
dicere esse quod non est. Idcirco enim opinabile est, quia non est. Scibile
enim esset, si per se esset, non opinabile, sicut Homerus idcirco esse dicitur,
quia poeta est, non quia per se est. Vel certe idcirco dicitur Homerus esse
poeta, quia poesis ipsius exstat et permanet, sicut aliquos in filiis suis
saepe vivere dicimus. Quocirca id quod non est idcirco esse dicitur opinabile,
quoniam ipsius est opinatio, non autem quoniam id quod non est per se aliquid
esse potest. His igitur ante perstructis atque ordine terminatis ad
propositionum modos, rem in dialectica utilissimam, de propositionibus
tractatum disputationemque convertit. Restat nunc de propositionum modis
oppositionumque disserere. Multis enim dubitatum est rationibus, an idem modus
esset propositionum sine modo positarum, qui illarum quoque quae propriis modis
et qualitatibus terminantur. Inchoat autem de his rebus dubitationem sic. HIS
VERO DETERMINATIS PERSPICIENDUM QUEMADMODUM SE HABENT NEGATIONES ET
AFFIRMATIONES AD SE INVICEM HAE SCILICET QUAE SUNT ƿ DE POSSIBILE ESSE ET NON
POSSIBILE ET CONTINGERE ET NON CONTINGERE ET DE IMPOSSIBILI ET DE NECESSARIO;
HABET ENIM ALIQUAS DUBITATIONES. Omnis propositio aut sine ullo modo
simpliciter pronuntiatur, ut Socrates ambulat vel dies est vel quicquid
simpliciter et sine ulla qualitate praedicatur. Sunt autem aliae quae cum
propriis dicuntur modis, ut est Socrates velociter ambulat. Ambulationi enim
Socratis modus est additus, cum dicimus eum velociter ambulare. Quomodo enim
ambulet, significat id quod de ambulatione eius velociter praedicamus.
Similiter autem si quis dicat Socrates bene doctus est, quemadmodum sit doctus
ostendit nec solum doctus dixit sed modum quoque doctrinae Socratis adiungit.
Sed quoniam sunt modi alii per quos aliquid posse fieri dicimus, aliquid esse,
aliquid necesse esse, aliquid contingere, quaeritur in his quoque quemadmodum
fieri contradictionis debeat oppositio. In his enim propositionibus, quae
simpliciter et sine ullo modo praedicantur, facile locus contradictionis
agnoscitur. Huius enim affirmationis quae est: Socrates ambulat negatio
si ad verbum ponatur, ut est: Socrates non ambulat rectissime oppositione
facta ambulare a Socrate disiunxit. Rursus huius propositionis quae est:
Socrates philosophus est si quis ad est verbum negationem ponat, integram
faciet negationem dicens: Socrates philosophus non est Neque enim fieri
potest ut ad aliud in simplicibus affirmationibus negatio ƿ ponatur nisi ad id
verbum quod totius vim continet propositionis. Si quis enim in hac propositione
quae est homo albus est non dicat fieri negationem eam quae est homo albus non
est sed potius homo non albus est, hoc modo falsum ostenditur: proposito lapide
interrogetur de eo: An lapis ille homo albus sit? ut si ille negaverit
ponens negationem eius quae est: Homo albus est eam quae dicit: Homo non
albus est dicatur ei: si non est de hoc lapide vera affirmatio quae
dicit: Homo albus est vera erit de eo negatio ea scilicet quae dicit:
Homo non albus est Sed haec quoque falsa est. Omnino enim lapis homo non
est atque ideo de eo non poterit praedicari quoniam homo non albus est. Quod si
neque affirmatio neque negatio de eo vera est, hoc autem impossibile est, ut
contradictoriae affirmationes et negationes de eodem praedicatae utraeque
falsae sins, constat non esse eius affirmationis quae dicit: Homo albus
est illam negationem quae dicit: Homo non albus est sed potius eam
per quam proponitur quoniam albus non est. Nusquam igitur alibi ponenda negatio
est in his quae simpliciter et sine modo aliquo praedicantur nisi ad verbum
quod totem continet propositionem. De his autem sufficienter supra iam diximus.
In his autem in quibus aliqui modus apponitur dubitatio est, an ad modum ilium
ponatur negativa particula an locum suum serues ad verbum, sicut in his quoque
propositionibus fiebat, ƿ quae simplices et sine modo ullo proponebantur. Nam
si serues locum suum negativa particula, ut ponatur ad verbum, proprietas
contradictionis excidit et verum inter se falsumque non dividit. Modus enim
quidam est faciendi aliquid, quotiens dicimus possibile esse vel necesse esse
vel quicquid huiusmodi est. Ergo si quis me dicat nunc posse ambulare, idem
neget negationem ponens ad verbum quod est ambulare dicatque me posse non
ambulare, affirmatio et negatio contradictoriae de eodem dictae verae simul
invenientur. Me namque et ambulare posse et non ambulare posse manifestum est.
Quod si in hoc modo possibilitatis non recte verbo particula negatira
coniangitur, etiam in his quoque quae nullam habent differentiam, an ad modum
an ad verbum negatio ponatur, custodienda est talis oppositio quae huic speciei
propositionum quae cum modo proferuntur conveniat. In hac propositione quae
dicit: Socrates velociter ambulat sive quis ita neget: Socrates velociter
non ambulat ad verbum ponens negationem sive sic: Socrates non velociter
ambulat modo negativam particulam iungens, prope simile esse ridebitur.
Dividit enim cum affirmatione veritatem falsitatemque utroque modo apta
negatio. Sed quoniam sunt plurimi modi, in quibus si ad verbum inugatur
particula negativa, non est negatio superius enuntiatae affirmationis, idcirco
servanda est in omnibus secundum modum propositionibus ista oppositio, ut uno
eodemque modo cunctarum ƿ fieri oppositiones dicantur, ut in illis quidem
negatio quae simplices sunt rem neget, in his autem quae cum modo sunt modum
neget, ut in eo quod est: Socrates ambulat rem ipsam id est ambulat neget
adimatque propositio dicens: Socrates non ambulat in illis autem quae cum
modo sunt rem quidem esse consentiat, modum neget, ut in ea propositione quae
dicit: Socrates velociter ambulat negatio dicat: Socrates non velociter
ambulat ut sive ambulet sive non ambulet nulla sit differentia, modum
autem id est velociter ambulandi perimat ex adverso constitute negatio. Quamquam
in quibusdam hoc non sit: simul enim cum modo ipso etiam rem perimi necesse
est, ut in eo quod est: Socrates potest ambulare Socrates non potest
ambulare et modum et rem modo ipsi iuncta particula negationis
intercipit. Sed hoc in his fere evenit, in quibus non fieri quidem aliquid
dicitur et actus ipsius additur modus sed potius faciendi in futuro modus, ut
si quis dicat Socratem ambulare posse, non quod iam ambulet sed quod eum sit
ambulare possibile. Hic si possibili negatio coniungatur, etiam rem illam tulisse
videbitur de qua illa possibilitas praedicatur. Si quis autem dicat quoniam
Socrates velociter ambulat, facere eum aliquid dicit modumque illi actui
iungit, ut quemadmodum illud faciat quod facere dicitur quilibet agnoscat. In
his res quidem permanet, modus autem subruitur, ut superius dictum. An certe
illud magis verius est dicendum, quod semper huiusmodi ƿ propositiones modum
quidem auferant, rem vero de qua modus ille praedicatur non perimant? Et in
quibus ponitur res, ut in eo quod est: Socrates velociter ambulat et in
quibus praedicatur actus ipse et praesens, quia fiat atque agatur, manifestum
est modum quidem subrui, rem vero quae fieri dicitur permanere, ut cum dicimus:
Socrates non velociter ambulat ambulare eum quidem non subtractum est sed
tantum haec negatio velocitatem ab ambulatione disiunxit. In his autem quae
possibilitatem aliquid in futuro faciendi per modum ponunt nullus omnino actus
ponitur sed tantum modus. Ad quem modum iuncta negatio modum quidem perimit sed
res illa de qua modus praedicabatur non permanet, idcirco quoniam nec tunc cum
praedicabatur cum modo aliquid fieri agive propositum est, ut si quis dicat:
Socratem possibile est ambulare positus quidem modus est, res vero actu
constitute non est. Non enim dictum est quoniam ambulat sed quoniam eum
possibile est ambulare. Hanc ergo possibilitatem tollit negatio in propositione
quae dicit: Socratem non possibile est ambulare sed in eadem propositione
res de qua dicebatur modus ille non permanet. Hoc autem idcirco evenit, quia ne
in affirmatione quidem posita est res de qua praedicatus est modus. Atque ideo
non a negatione perempta res, quippe quam negatio positam non invenit sed
tantum modus, qui etiam ab affirmatione constitutus est. Magna autem distantia
est, an ad modum negatio ponatur an ad verbum. Nam si ad verbum ponam,
praedicaho a subiecto disiungitur, ut est: Socrates non ambulat Nam
ambulat quod praedicatio ƿ est a subiecto quod est Socrates divisum est. Sin
vero ad modum ponatur, non praedicatio a subiecto dividitur sed a praedicatione
potius disiungitur modus, ut in eo quod est: Socrates non velociter
ambulat non ambulationem a Socrate propositio ista disiunxit sed
velocitatem ab ambulatione id est modum a praedicato. Et hoc in his facilius
evidentiusque apparet, quaecumque ita praedicantur ac fieri. Oportet autem quid
possibile, quid necessarium, quid inesse definire eorumque significationes
ostendere, quod nobis et ad huius loci subtilitatem proderit, quem tractamus,
et superiora quaecumque de contingentibus dicta sunt magis liquebunt et
Analyticorum nobis mentem apertissima luce vulgabit. Quatuor modi sunt quos
Aristoteles in hoc libro de interpretatione disponit: aut enim esse aliquid
dicitur aut contingere esse aut possibile esse aut necesse esse. Quorum
contingere esse et possibile esse idem significat nec quicquam discrepat dicere
cras posse esse circenses et rursus cras contingere esse circenses, nisi hoc
tantum quod possibile quidem potest privatione subduci, contingens vero minime.
Contra enim id quod dicitur possibile esse et negatio possibilitatis infertur
aliquotiens, ut est non possibile esse, et privatio, ut est impossibile esse.
Namque quod dicimus impossibile esse privatio possibilitatis est. In
contingenti autem quamquam idem significet sola tantum opponitur negatio, nulla
vero privatio ƿ reperitur: ut in eo quod est contingens, si hoc perimere
volumus, dicimus non contingens et hoc negatio est, incontingens autem nullus
dixerit quod est privatio. Cum igitur contingens esse et possibile esse idem
significent, multa in his diversitas est secundum Porphyrium quae sunt
necessaria et inesse tantum significantia et contingentia vel possibilia. Quod
enim esse aliquid dicitur, de praesenti tempore iudicatur. Si quid enim nunc
alicui inest, hoc esse praedicatur, quod vero ita inest, ut semper sit et
numquam mPombaur, illud necesse esse dicitur, ut soli motus lunaeque cum terra
obstitit defectus. Quae autem contingere dicuntur vel possibilia esse, illorum
neque secundum praesens neque secundum aliquam immutabilitatem speculamur
euentum sed tantum respicimus quantum contingentis propositio pollicetur. Quod
enim posse esse vel contingere dicitur, nondum quidem est sed esse poterit.
Sive autem eveniat sive non eveniat, quia tamen esse potest, contingens vel
possibilis dicitur propositio. Non enim ex euentu diiudicantur huiusmodi
propositiones sed potius ex significatione hoc modo: si quis enim dicat posse
cras esse circenses, possibilis est contingensque affirmatio. Quod si cras sint
circenses, non tamen aliquid est actu propositionis contingentis vel possibilis
permutatum, ut necesse fuisse videatur, quod illa possibiliter promittebat.
Quod si rursus non sint circenses, omnino nec sic aliquid permutatum est, ut
necesse fuisse non esse circenses ƿ videatur. Non enim (ut dictum est) secundum
euentum ista iudicantur sed potius secundum ipsius propositionis promissum.
Quid enim dicit quisquis dixerit cras posse esse circenses? Hoc, ut opinor,
sive sint sive non sint nulla tamen interclusum esse necessitate ne non sint. Quare
quatuor modorum duo quidem idem sunt, contingens atque possibile, hi autem duo
cum duobus reliquis atque ipsi reliqui a se dissentiunt. Possibile enim et
contingens distat ab ea propositione quae esse aliquid dicit. Haec enim
secundum possibilitatem futuri temporis affirmationem proponit, illa vero
secundum praesentis actum. Utraeque vero, et ea quae esse et ea quae possibile
esse vel contingere significat, a necessaria propositione disiunctae sunt.
Necessitas enim non modo inesse uult aliquid sed etiam immutabiliter inesse, ut
illud quod esse dicitur numquam esse non possit. Quocirca consequentiae quoque
ordinis evidenter apparent. Quod enim est necessarium sine eo quod est esse vel
contingere esse vel possibile esse dici non potest. Quidquid enim necessarium
est et est et esse potest vel si esse non posset, nec esset omnino. Quod si non
esset, nec necesse esse diceretur. Quare omne necessarium et est et possibile
est. Sed neque omne est necessarium est (possunt enim esse quaedam, quae ut
sint non est necesse, ut Socratem ambulare vel caetera quae de separabilibus
accidentibus sumuntur) vel rursus quod contingit esse vel esse possibile est
mox esse necesse ƿ est. Quare necesse est quidem sequuntur esse et
possibilitas, Sed neque esse neque possibile esse necessitas ulla consequitur. Rursus
omne esse sequitur posse esse. Quod enim est et potest esse. Nam si esse non
posset, sine ulla dubitatione nec esset. Possibile autem esse non consequitur
esse. Quod enim possibile est potest et non esse, ut me possibile est quidem
nunc procedere sed hoc mihi non est esse. Non enim nunc procedo. Quare gradatim
haec omnis est consequentia. Necesse est namque et esse sequitur et
possibilitas. Rursus esse eadem sequitur possibilitas, possibilitatem autem nec
esse sequitur nec necessitas. Liquet ergo, quoniam duo modi sunt possibilium:
unum quod iam sequitur necessitatem, alterum quod non sequitur ipsa necessitas.
Nam cum dico: Necesse est ut nunc sol moveatur hoc etiam possibile est,
cum vero dico: Possibile est me nunc sumere codicem non est necesse.
Recte igitur ab Aristotele paulo post dubitabitur, utrum sit illud possibile
quod necessitati conveniat. Sed cum ad eadem loca venerimus, quid sibi ista
possibilium similitudo velit vel quemadmodum discerni possit agnoscemus. Nunc
autem quoniam affirmativarum propositionum consequentias explicuimus,
negativarum rursus consequentias exploremus. Harum namque quatuor
propositionum, quae fiunt ex esse, ex necesse esse, ex possibile esse vel
contingit esse, quatuor negationes sunt id est non esse, non necesse esse, non
possibile esse vel non contingere esse. Sed quemadmodum affirmationes
contingere esse et possibile esse eaedem ƿ erant secundum significationum
similitudinem, ita quoque negationes eaedem sunt. Neque enim discrepat quicquam
dicere non possibile est quam si enuntiet non contingit. Consequentiae autem se
in affirmativis habebant hoc modo, ut necessaries propositiones sequerentur
esse aliquid significantes atque possibiles, eas autem quae esse aliquid
dicerent eaedem possibiles sequerentur sed neque possibilibus esse aliquid
significantes nec necessariae consentiebant. In negativis vero e contra est.
Negationem enim possibilitatis sequitur et eius quae est esse aliquid
significantis negatio et necessariae. Negationem vero necessarii neque eius
quod est esse neque eius quod est possibile esse negatio sequitur. Disponantur
enim in ordinem omnes hoc modo: Possibile esse Non possibile esse Contingens
esse Non contingens esse Esse Non esse Necesse esse Non necesse esse Repetendum
igitur breviter est affirmativarum consequentias, ut quemadmodum e converso
sint in negativis evidentius patefiat. Esse sequitur possibilitas et
contingentia, possibilitatem vero et contingentiam esse non sequitur, necesse
esse vero sequitur et esse et possibilitas et contingentia, possibilitatem
autem et contingenham nec esse sequitur nec necessitas. In negationibus vero e
contra est. Non posse esse et non contingere sequitur non esse. Quicquid enim
non potest esse non est. Non esse autem non posse esse ƿ non sequitur. Quod
enim non est non omnino interclusum est ut esse non possit. Nunc ego enim
Traiani forum non video sed non est necesse ut non videam. Fieri enim potest ut
propius acceders videam. Rursus non posse esse et non contingens esse nec non
esse sequitur nec non necesse esse. Quod enim esse non potest non videbitur
vere dici, quoniam illud non necesse est esse sed potius quoniam illud necesse
est non esse. Negationem autem necessitatis, id est non necesse esse, neque non
esse sequitur neque non possibile esse. Me enim cum ambulo non necesse est
ambulare. Neque enim ex necessitate quisquam ambulat. Nec rursus quod non est
necesse id non potest fieri. Quisquis enim ambulat non quidem illi ambulare
necesse est sed tamen potest. Atque ideo quod non est necesse esse non omnino
interclusum est ut esse non possit. Et de non contingenti eadem ratio est. Diverso
igitur modo quam in affirmationibus negativa conversio est. Illic enim
necessitatem et essentia et possibilitas sequebatur, essentiam autem possibilitas
sed neque possibilitatem essentia vel necessitas nec rursus essentiam
necessitas sequebatur. Hic autem non possibile esse et non esse et non necesse
esse consequitur. Sed neque non necesse esse non esse sequitur neque utrasque
possibilitatis negatio, quae non posse aliquid esse proponit. An magis illud
dicendum est, quod sicut se in affirmationibus habet, ita quoque in
negationibus, ut Theophrastus ƿ acutissime perspexit? Fuit enim consequentia in
affirmativis, ut necessitatem et esse consequeretur et possibilitas,
possibilitatem vero nec esse nec necessitas sequeretur. Idem quoque penitus
perspicientibus in negationibus apparebit. Veniens namque negatio in necessario
faciensque huiusmodi negationem quae dicit "non necesse est" vim
necessitatis infringit et totam propositionem ad possibile duxit. Quod enim non
necesse est esse fracto rigore necessitatis ad possibilitatem perductum est.
Sed possibilitatem nec esse sequebatur nec necessitas. Recte igitur fractam
necessitatem et ad possibile perductam, cum negatio dicit non necesse esse, nec
non esse nec non contingere esse consequitur. Rursus qui dicit possibile esse,
si ei disiunctio negationis addatur, tollit possibile et ad necessitatis
perpetuitatem negativa forma totam propositionem reuocat, ut est non possibile.
Quod enim non possibile est fieri non potest ut sit, quod autem fieri non
potest ut sit necesse est ut non sit. Ergo necessariam quandam vim habet haec
propositio in qua dicimus non posse esse aliquid. Sed necessitatem sequebatur
et essentia et possibilitas. Non necesse autem esse ad possibilitatem respicit.
Recte igitur non necesse esse, quod est iam possibilitatis, sequetur
propositionem quae dicit non posse esse, quod est necessitatis. Alii ergo
ordines propositionum sunt, vis tamen eadem, ut necessitatem cuncta sequantur,
possibilitatem vero necessitas non sequatur. Hic oritur quaestio subdifficilis.
Nam si necessitatem sequitur possibilitas, non necesse autem possibilitati
confine est, cur non necesse esse sequatur id quod dicimus non necesse esse?
Nam si possibilitas sequitur necessitatem, non necesse autem esse
possibilitatem, sequi debet necessitatem id quod non necesse praedicamus. Quae
hoc modo dissolvitur: non possibile esse quamquam vim habeat necessitatis,
differt tamen a necessitate, quod illud affirmativam habet speciem, illud vero
negativam. Sic etiam possibile esse et non necesse esse differunt eo tantum,
quod illud est affirmativum, illud vero negativum, cum vis significationis
eadem sit. Sed necessitatem affirmatio possibilitatis et contingentis
sequebatur. Quamquam tamen possibilitatem imitetur eique consentiat id quod
dicimus non necesse esse, tamen negatio quaedam est. Recte igitur affirmationem
quod est necesse esse non sequitur negatio per quam aliquid non necesse esse
proponimus. Et hanc quidem huius solutionem quaestionis Theophrastus vir
doctissimus repperit. Nos autem his determinatis ad sequentia proMilanius. Sunt
enim, ut ipse ait Aristoteles, in his multae dubitationes. Sed totius textus
plenissimum sensum primo ponimus. Quod etsi longum est, tamen ne intercisa
videatur esse sententia non grauabor apponere. NAM SI EORUM QUAE
COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI INVICEM OPPOSITAE SUNT CONTRADICTIONES, QUAECUMQUE
SECUNDUM ESSE ET NON ESSE DISPONUNTUR, ƿ UT EIUS QUAE EST ESSE HOMINEM NEGATIO
EST NON ESSE HOMINEM, NON, ESSE NON HOMINEM ET EIUS QUAE EST ESSE ALBUM
HOMINEM, NON ESSE NON ALBUM HOMINEM SED NON ESSE ALBUM HOMINEM. SI ENIM DE
OMNIBUS AUT DICTIO AUT NEGATIO, LIGNUM ERIT VERUM DICERE ESSE NON ALBUM
HOMINEM. QUOD SI HOC MODO, ET QUANTISCUMQUE ESSE NON ADDITUR, IDEM FACIET QUOD
PRO ESSE DICITUR, UT EIUS, QUAE EST AMBULAT HOMO NON, AMBULAT NON HOMO NEGATIO
EST SED NON AMBULAT HOMO; NIHIL ENIM DIFFERS DICERE HOMINEM AMBULARE VEL
HOMINEM AMBULANTEM ESSE. QUARE SI HOC MODO IN OMNIBUS, ET EIUS QUAE EST
POSSIBILE ESSE NEGATIO EST POSSIBILE NON ESSE, NON, NON POSSIBILE ESSE. VIDETUR
AUTEM IDEM POSSE ET ESSE ET NON ESSE; OMNE ENIM QUOD EST POSSIBILE DIVIDI VEL
AMBULARE ET NON ƿ AMBULARE ET NON DIVIDI POSSIBILE EST. RATIO AUTEM, QUONIAM
OMNE QUOD SIC POSSIBILE EST NON SEMPER ACTU EST, QUARE INERIT EI ETIAM NEGATIO;
POTEST IGITUR ET NON AMBULARE QUOD EST AMBULABILE ET NON VIDERI QUOD EST
VISIBILE. AT VERO IMPOSSIBILE DE EODEM VERAS OPPOSITES ESSE DICTIONES; NON
IGITUR EST ISTA NEGATIO. CONTINGIT ENIM EX HIS AUT IDEM IPSUM DICERE ET NEGARE
SIMUL DE EODEM AUT NON SECUNDUM ESSE ET NON ESSE QUAE APPONUNTUR FIERI
AFFIRMATIONES VEL NEGATIONEA SI ERGO ILLUD IMPOSSIBILIUS, HOC ERIT MAGIS
ELIGENDUM. EST IGITUR NEGATIO EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE NON POSSIBILE ESSE.
EADEM QUOQUE RATIO EST ET IN EO QUOD EST CONTINGENS ESSE; ETENIM EIUS NEGATIO
NON CONTINGENS ESSE. ET IN ALIIS QUOQUE SIMILI MODO, UT NECESSARIO ET
IMPOSSIBILI FIUNT ENIM QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE APPOSITIONES,
SUBIECTAE VERO RES HOC QUIDEM ALBUM, ILLUD VERO HOMO, EODEM QUOQUE MODO HOC
LOCO ESSE QUIDEM SUBIECTUM FIT, POSSE VERO ET CONTINGERE APPOSITIONES
DETERMINANTES QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE VERITATEM, SIMILITER ƿ
AUTEM HAE ETIAM IN ESSE POSSIBILE ET ESSE NON POSSIBILE. Haec Aristotele
subtiliter discutiente illud oportet agnoscere, quod multum differt ipsius
possibilitatis vim naturamque definire vel propriae scientiae qualitate
concludere et possibilem enuntiationem qualis esse debeat iudicare. Namque in possibilis
cognitione illud solum perspicitur, an id quod dicitur fieri possit nuilo
extrinsecus impediente casu. Quod etiamsi accidat, nihil de statu prioris
possibilitatis. Ipsius possibilis enuntiationis diiudicatio plurimum differt,
quod mox poterit ex ipsa de possibilibus enuntiationibus disputatione cognosci.
Nam sicut non est idem hominis definitionem respondere quaerentibus et ipsam
definitionem alio termino definitionis includere, ita non idem est de possibili
enuntiatione et quid ipsum possibile est tractare. Unde fit ut, cum possibile
atque contingens idem in significationibus sit, diversum esse in enuntiatiombus
videatur. Supra namque docuimus possibilitatem et contingentiam eiusdem
significationis esse, ut quod contingeret fieri idem esset possibile, quod possibile
esset idem quoque contingeret. Sed possibilis enuntiatio non est eadem quae
contingens. Neque enim si quis possibilem affirmationem proponat eique opponat
contingentem negationem, rectam faciet contradictionem. Si quis enim dicat
quodlibet illud esse possibile, alius respondeat negans rem illam contingere,
licet quantum in significatione est priorem possibilitatem abstulerit, non
tamen est dicenda contradictio, ƿ in qua alii termini in negatione, alii in
affirmatione enuntiati sunt. Possibilis enim affirmatio de possibilitate
negationem, non de contingentia habere debebit. Idem quoque in contingentibus.
Neque enim si quis aliquid contingere dixerit, opponenda illi est
possibilitatis negatio, licet idem sit possibile quod contingens. Constat
igitur diversissimam esse rationem modi per se diiudicandi et enuntiationis,
quae cum modo et cum qualitate praedicatur. Unde fit ut quamquam idem in
significationibus possibilitas et contingentia sint, quasi diversae ab
Aristotele in modorum ordine proponantur. Illud autem ignorandum non est quod
Stoicis universalius videatur esse quo distet possibile a necessario. Dividunt
enim enuntiationes hoc modo: enuntiationum, inquiunt, aliae sunt possibiles,
aliae impossibiles, possibilium aliae sunt necessariae, aliae non necessariae,
rursus non necessariarum aliae sunt possibiles, aliae vero impossibiles: stulte
atque improvide idem possibile et genus non necessarii et speciem
constituentes. Novit autem Aristoteles et id possibile quod non necessarium est
et id possibile rursus quod esse necessarium potest. Eodem namque modo non
dicitur possibile esse, quod vel ex falsitate in verum transit aliquando vel
rursus ex veritate in falsum. Ut si quis dicat nunc, quoniam dies est, verum
dixerit, idem si hoc nocte praedicet, falsum est et haec veritas propositionis
in falsum est permutata sic ergo quaedam sunt possibilitates, ut eas et esse et
non esse contingat, quae non eodem modo dicuntur quemadmodum illae quae
mutabilem naturam non habent, ut hae scilicet quas necessarias dicimus. Ut ƿ si
quis dicat solem moveri vel solem possibile esse moveri, haec numquam ex
veritate in falsitatem mutabitur. Sed nunc de Aristotelis Stoicorumque
dissensione tacendum est. Illud tamen solum studiosius perquirendum est, quo
loco sit ponenda negatio in his propositionibus, in quibus modus aliqui
praedicatur, ut quae dicentur esse possibiles enuntiationes. Possibiles,
contingentes et necessariae et quaecumque cum modo sunt propositiones illae
veraciter esse dicentur, in quarum significationibus rei de qua prasdicantur
subsistendi qualitas invenitur, ut cum dico: Socrates bene loquitur modus
quidam est loquendi Socratem. Ergo sicut in his propositionibus, quaecumque
cuiuslibet illius rei subsistentiam promittunt, ad ipsam subsistentiam negatio
ponitur (ut cum dicimus "Socrates est", ad esse aptatur negatio, cum
negamue "Socrates non est"), ita quoque in his quae modum
subsistentiae dicunt ad eum modum ponenda negatio est, qui ad illam
subsistentiam videtur adiectus, ut cum dicimus: Socrates bene loquitur
modus ipsius rei est id quod praedicatum est bene: ad hunc igitur modum et
qualitatem ponenda negatio est. Possibiles autem propositiones vel contingentes
eas esse dicimus, in quibus modus ipse monstratur et potius non esse de modo
dicitur sed modus de eo quod est esse. Cum enim dicimus possibile esse, esse
quidem quiddam dicimus, quemadmodum autem sit additum est, id est possibile, ut
non necessarium neque aliquo alio modo nisi tantum secundum potestatem dicatur.
Fit ergo esse ƿ subiectum, praedicatio vero modus vel contingans vel possibilis
vel necessarius vel quilibet alius. Atque hae quidem propositiones secundum
modum dicuntur, in quibus de substantia nihil ambigitur, de modo autem et
qualitate sola tractatur. Sin vero subiciatur quidem modus, praedicetur vero
esse, tunc de substantia rei quaeritur non de modo, ut si quis dicat possibile
est, ut ipsum possibile in rebus esse pronuntiet, huic propositioni nullus
modus adiectus est. Cum enim dicimus possibile esse modum habere, hoc per se
ita non dicimus sed particulam propositionis ablatam. Ita enim perspicimus
quasi si cum propositione esset iuncta. Quam si cum propria propositione
iunxerimus, et quali modo praedicetur apparet. Cum enim dicimus possibile est,
ut modum significet, particula propositionis est. Quam si suo corpori
adgregemus facientes aliquam propositionem, quid modus ille profiteatur
agnoscimus. Age enim id quod dixi possibile est coniungamus aliis
praedicamentis atque inde una enuntiatio conficiatur dicamusque Socratem ambulare
possibile est. Videsne modum in propositione possibile, ut etiam sive Socrates
ambulet sive non ambulet, posse eum tamen ambulare ex ipso propositionis modo
quilibet agnoscat? Ita igitur auferentes de toto partem possibilem
enuntiationem quasi si tota sit propositio speculamur, ut in his dictionibus
fieri solet, quae pluralitatem determinant, ut si dubitemus contra omnis an
nullus ponatur an non omnis, ita eas speculemur, quasi si integras
propositiones, quas determinationes propositionum ƿ esse manifestum est. Concludenti
igitur dicendum est: in his quae modum praedicant omnes aliae res subiectae
sunt vel esse vel ambulare vel legere vel dicere vel quicquid aliud cum aliquo
modo fieri dicetur, in his autem ubi modus ipse praedicatur, ut integra sit
propositio, non enim propositionis, non est cum modo propositio sed ibi tantum
de subsistentia modi proponitur. Ut si qui dicat possibile est, quiddam in
rebus dicit esse possibile, et rursus contingens est, quiddam in rebus dicit
esse quod contingat, et rursus necesse est, esse quiddam dicit in rebus quod
sit necesse: hic non de modo sed de solo esse tractatur. Quare quotiens esse
quidem subicitur, modus autem praedicatur, ut cum dicimus: Socratem ambulare
possibile est ad modum iungenda negatio est, quotiens vero modus
subicitur, esse autem praedicatur, ad esse ponenda negatio est. Ut cum dicimus
possibile est, quia ita dicimus tamquam si diceremus possibilitas est, et cum
dicimus contingere est, ita dicimus tamquam si diceremus contingentia est, ad
esse ponenda negatio est dicendumque possibile non est, quod idem valet tamquam
si diceretur possibilitas non est. Eodem quoque modo et de contingentia. Non
autem perfecte speculantibus idem semper videri debet subiectum, quod primo
loco reperiri dicitur, idem praedicatum semper, quod secundo loco praedicatur.
In quibusdam enim verum est, in ƿ aliis vero ex significatione potius
propositionum colligimus, qui terminus subiectus sit, qui vero praedicatus. Nam
cum dico: Homo animal est prius mihi necesse est dicere hominem, post
praedicare animal atque ideo subiectum dicitur homo, animal vero praedicatur.
In his autem in quibus modus additur sic est: cum dicimus: Socrates bene
loquitur idem valet tamquam si dicamus: Socrates bene loquens est
et hic quidem bene prius dictum est, postea vero loquens est et videtur
subiectum quidem esse id quod dictum est bene, praedicatum autem id quod dictum
loquens est. Sed hoc falsum est. Et hinc facillime poterit inveniri, quod
loquentem quidem esse eum nullus ignorat, quisquis audit Socratem bene
loquentem esse, vim autem totius propositionis modus continet. In id enim
intendendus est animus, non si loquatur. Hoc enim indubitatum est. Nam qui eum
bene dicit loqui, loqui quoque consentit. Quare ad modum intendendus est
animus, ad id quod dictum est bene. Socrates enim bene loquitur quod dixit,
loqui quidem non sufficit dicere, nisi etiam dicat bene. Continet igitur totam
propositionem modus. Sed rursus propositionem continet praedicatio: modus
igitur in his propositionibus potius praedicatur. Concludendum igitur
universaliter est omnem modorum contradictionem non secundum esse verbum fieri
nec secundum id rursus verbum quod in se esse contineat sed potius secundum
modum. Continere autem in se verba id quod est esse dicuntur, ut cum dicimus
loquitur. Tantundem enim valet tamquam si dicamus loquens est. Quare quaecumque
propositiones quemlibet illum in se retineant modum, ƿ dubitandum non est quin
non ad id quod ponit esse negatio iuste applicetur sed potius ad eum modum quo
aliquid esse fierive pronuntietur. Omnis namque cum modo affirmatio talis est,
ut non intendere debeat animum auditor ad id quod esse dicitur sed ad id potius
quomodo illud esse dicatur. Ut cum dicimus: Socrates bene loquitur non
perspiciendum est an loquatur sed illuc potius animi dirigenda intentio est
quemadmodum loquatur. Hoc enim videtur totam continere propositionem. Ergo
contra possibile esse non est ea negatio quae dicit possibile non esse sed non
possibile esse. Eodem modo et contra eam quae dicit contingere esse non ea quae
enuntiat contingere non esse sed potius ea negatio est quae dicit non
contingere esse. Idem quoque et in necessariis impossibilibusque modis
caeterisque, quae nunc Aristoteles pro solita brevitate transgressus est,
faciendum videtur. Sed quoniam commentationis virtus est non solum
universaliter vim sensus expromere, verum etiam textus ipsius sermonibus
ordinique conectere, ea quae superius confuse dicta sunt nunc per sermonum
ipsorum ab Aristotele dictorum ordinem dividamus. HIS VERO DETERMINATIS
PERSPICIENDUM QUEMADMODUM SE HABENT NEGATIONES ET AFFIRMATIONES AD INVICEM HAE
SCILICET QUAE SUNT DE POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ET CONTINGERE ET NON
CONTINGERE ET IMPOSSIBILI ET DE NECESSARIO; HABET ENIM ALIQUAS DUBITATIONES. PERSPICIENDUM,
inquit, est de affirmationibus negationibusque, qua ƿ ratione videantur opponi
in his propositionibus, quas quidam modus continet, ut in his quae sunt
possibiles vel contingentes vel necessariae vel impossibiles vel verae vel
falsae vel bene vel male vel quicquid aliqua qualitate praedicatur. HABET ENIM,
inquit, ALIQUAS DUBITATIONES et quas dubitationes habeat continuo eas subicit. NAM
SI EORUM QUAE COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI INVICEM OPPOSITAE SUNT CONTRADICTIONES,
QUAECUMQUE SECUNDUM ESSE ET NON ESSE DISPONUNTUR. Sensus totus huiusmodi est:
in omnibus complexionibus propositionum illa in his oppositio valet, quaecumque
secundum esse et non esse fit. Ut cum dicimus: Homo est huius negatio:
Homo non est sed non ea quae dicit: Non homo est Et rursus eius
quae proponit: Est albus homo illa negatio est quae dicit: Non est albus
homo non ea quae proponit: Est non albus homo Hoc ipsum autem,
quoniam eius quae dicit: Est albus homo non est negatio ea quae dicit:
Est non albus homo sed potius ea quae dicit: Non est albus homo sic
demonstrat: SI ENIM DE OMNIBUS AUT DICTIO AUT NEGATIO, LIGNUM ERIT VERUM DICERE
ESSE NON ALBUM HOMINEM. Breviter dictum est sed ita posse videtur exponi:
propositum, inquit, sit lignum, de quo duae enuntiationes dicantur. Illud tamen
nobis manifestum sit de omnibus, si affirmatio vera est, falsam esse
negationem, eam scilicet quae contradictorie opponitur, et si vera negatio,
falsam affirmationem. Pronuntietur igitur de proposito ligno, quoniam lignum
hoc est albus homo. Hoc falsum est. ƿ Si igitur haec affirmatio falsa est, vera
debet eius esse negatio. Si igitur ea est negatio affirmationis quae dicit: Est
albus homo ea quae negat dicens: Est non albus homo haec negatio
vere praedicabitur de ligno dicente quolibet quod lignum hoc est non albus
homo. Sed hoc fieri non potest. Perspicue enim falsum est lignum esse non album
hominem. Quod enim omnino homo non est nec non albus homo esse potest. Falsae
igitur utraeque, et affirmatio quae dicit de ligno quoniam est albus homo et negatio
de eo quae dicit quoniam est non albus homo. Quod si sunt falsae utraeque, haec
negatio illius affirmationis non est. Quaerenda igitur est alia quae cum ea
verum dividat atque falsum. Qua in re nulla alia reperietur contra eam quae
dicit: Est albus homo praeter eam quae dicit: Non est albus homo
Nam si ea dicitur esse affirmationis huius quae dicit: Est albus homo
negatio quae enuntiat: Est non albus homo erit ut de ligno de quo
affirmatio dicta falsa est vera sit enuntiata negatio eritque de ligno verum
dicere, quoniam lignum hoc est non albus homo sed hoc impossibile est. Constat
igitur neque eam propositionem quae dicit: Est non albus homo illius
affirmationis esse negationem quae proponit: Est albus homo et eam quae
dicit: Non est albus homo negationem esse eiusdem affirmationis quae
dicit: Est albus homo Videsne igitur ut prope in omnibus affirmationes et
negationes secundum esse vel non esse fiant? Illa enim album quod esse dixit,
illa negat album non esse dicens rursus illa dicit hominem esse, illa vero
negat dicens hominem non esse et in caeteris eodem modo est. QUOD SI HOC MODO,
ET IN QUANTISCUMQUE ESSE NON ADDITUR, IDEM FACIET QUOD PRO ESSE DICITUR, UT
EIUS, QUAE EST AMBULAT HOMO, NON EA QUAE EST AMBULAT NON HOMO NEGATIO EST SED
EA QUAE EST NON AMBULAT HOMO; NIHIL ENIM DIFFERT HOMINEM AMBULARE VEL HOMINEM
AMBULANTEM ESSE. Nec hoc solum, inquit, in his evenire potest propositionibus,
quae secundum esse vel non esse disponuntur sed etiam in his quaecumque verbis
talibus continentur, ut verba illa vim eius quod est esse concludant, ut est:
Homo ambulat ambulat continet in se esse. Idem enim est ambulat quod est
ambulans. Ad haec igitur verba quae in propositionibus esse continent aptanda
negatio est. Si enim omnis contradictio secundum esse vel non esse fit, haec
autem verba esse propria significatione concludunt quoniamque verba haec ita
ponuntur tamquam si hoc ipsum esse poneretur, manifestum est ad ea verba quae
esse continent negationem poni oportere ad earum similitudinem propositionum,
quae secundum esse et non esse supra dicta ratione sibimet opponuntur. His
igitur ante praedictis quid inconveniens ex his possit esse persequitur. QUARE
SI HOC MODO IN OMNIBUS, ET EIUS QUAE EST POSSIBILE ESSE NEGATIO EST POSSIBILE
NON ESSE, NON, NON POSSIBILE ESSE. VIDETUR AUTEM IDEM POSSE ET ESSE ET NON
ESSE; OMNE ENIM QUOD EST POSSIBILE DIVIDI VEL AMBULARE ET NON AMBULARE ET NON
DIVIDI POSSIBILE EST. Superius demonstratum est quemadmodum in his quae
complectuntur enuntiationibus secundum esse potius et non esse fierent
oppositiones, nunc hoc dicit: si hoc, inquit, in omnibus propositionibus
faciendum est, ut earum contradictiones secundum esse et non esse ponantur, et
in his quae aliquid possibile esse pronuntiant non ita ponenda negatio est, ut
dicat non possibile esse sed potius secundum non esse constituenda est, ut
dicatur possibile non esse negationem eius esse quae dicit possibile esse. Sed
si hoc dicimus, inquit, affirmatio et negatio contradictoriae verum inter se
falsumque non dividunt. Omne enim quod potest esse idem etiam potest non esse.
Quod enim potest dividi idem potest non dividi et quod potest ambulare idem
potest et non ambulare. Quae autem sit huiusmodi possibilitas, per quam cum
dicitur aliquid fieri posse, illud tamen relinquatur posse non fieri,
consequenter explanat dicens: RATIO AUTEM EST, QUONIAM OMNE QUOD SIC POSSIBILE
EST NON SEMPER IN ACTU EST, QUARE INERIT EI ETIAM NEGATIO; POTEST IGITUR ET NON
AMBULARE QUOD EST AMBULABILE ET NON VIDERI QUOD EST viSIBILE. AT VERO
IMPOSSIBILE EST DE EODEM VERAS OPPOSITES ESSE DICTIONES; NON IGITUR EST ISTA
NEGATIO. Causa est igitur, inquit, cur id quod posse esse dicitur idem possit
non esse, quod omne quod possibile dicimus ita pronuntiamus, ut non semper in
actu sit, id est non sit necessarium. Omne namque quod semper in actu est
necessarium est, ut sol semper movetur: itaque illi semper agitur motus. Si
quis autem me dicat ambulare posse, quoniam ƿ mihi ambulationis motus non
semper agitur et inest mihi aliquotiens non ambulare, inest quoque illud ut
vere de me dicatur posse me non ambulare, cum vere pronuntietur posse ambulare.
Ergo quaecumque non semper in actu sunt et posse esse et posse non esse
recipiunt. Potest igitur et quod est ambulabile, id est quod ambulare potest,
non ambulare et quod est visibile non videri. Quocirca docetur non esse
negationem eius quae dicit posse esse eam quae proponit posse non esse, idcirco
quod utraeque sunt verae in his quae (ut ipse ait) NON SEMPER ACTU sunt.
CONTINGIT ENIM unum ex utrisque quae Aristoteles dicit: AUT IDEM IPSUM DICERE
ET NEGARE SIMUL DE EODEM AUT NON SECUNDUM ESSE ET NON ESSE QUAE APPONUNTUR
FIERI AFFIRMATIONES VEL NEGATIONES, ut aut idem sint affirmatio et negatio
sibique consentiant, si secundum esse et non esse in omnibus contradictio fit,
ut est in eo quod est posse esse et posse non esse (idem enim utraeque sunt
sibique consentiunt et si quis eam dicit contradictionem esse contradictionem
sibi consentire dicit), aut certe non in omnibus negationibus secundum esse et
non esse ea quae apponuntur fieri affirmationes vel negationes, id est non in
omnibus negationibus secundum appositionem esse vel non esse vel eorum verborum
quae esse continent fieri contradictionem. SI ERGO ILLUD, INQUIT, IMPOSSIBILIUS
EST, HOC ERIT MAGIS ELIGENDUM. Duo supra posuerat quae ex supra dictis
rationibus evenirent: aut unum et idem ipsum esse ƿ dicere et negare simul de
eodem, id est ut dictio et negatio idem essent simul de eodem praedicatae
sibique consentirent, aut non secundum esse vel non esse fieri contradictionem.
Sed videntur utraque quasi quodammodo inconvenientia esse, quippe cum illud
unum etiam impossibile sit, ut affirmatio negatioque consentiant, illud alterum
id est non secundum esse et non esse fieri oppositiones inconsentiens sit aliis
propositionibus, in quibus hoc modo contradictionem fieri manifestum est. Nunc
ergo hoc dicit: quoniam utrumque, inquit, inconveniens est, unum autem ex his
erit eligendum, quod minus est impossibile, hoc sumendum est. Minus autem est
impossibile, ut secundum esse et non esse non fiant oppositiones. Hoc enim
nihil prohibet, illud autem impossibilius, ut affirmatio negatioque
consentiant. Hoc igitur erit eligendum potms: has quae cum modo sunt
propositiones non eas habere oppositiones, quae secundum esse et non esse fiunt
sed potius eas quae ad modum ponuntur. Non autem ita dixit impossibilius est,
tamquam si altera impossibilis sit sed ad hoc potius rettulit quod utraeque
quasi inconvenientes videntur, quarum unam etiam impossibilem esse non dubium
est. Hinc quoque disponit secundum modum aliquem pronuntiatarum propositionum
quae esse negationes ponuntur. Dicit enim: EST IGITUR NEGATIO EIUS QUAE EST
POSSIBILE ESSE EA QUAE EST NON POSSIBILE ESSE, negationem scilicet ƿ addens non
ad esse verbum sed ad modum quod est possibile. Eandem quoque rationem dicit
esse et in contingentibus. Eius enim quae est contingere esse negatio est non
contingere esse. Docet etiam de necessario et impossibili sibi idem videri.
Quae autem natura huius oppositionis sit, licet breviter, veracissime tamen
expressa est, de qua nos superius diutius locuti sumus. Quod si quis
perspicacius intendit, illius intellegentiam loci cum hac gradatim proficiscente
expositione communicat. FIUNT ENIM QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE
APPOSITIONES, SUBIECTAE VERO RES HOC QUIDEM ALBUM, ILLUD VERO HOMO, EODEM
QUOQUE MODO HOC LOCO ESSE QUIDEM SUBIECTUM FIT, POSSE VERO ET CONTINGERE
APPOSITIONES DETERMINANTES QUEMADMODUM IN ILLIS ESSE ET NON ESSE VERITATEM,
SIMILITER AUTEM HAE ETIAM IN ESSE POSSIBILE ET ESSE NON POSSIBILE. Appositiones
vocat praedicationes. Dicit ergo in his propositionibus, quae praeter aliquem
modum dicuntur, praedicantur quidem semper ess e et non es se vel ea verba quae
esse continent, subiciuntur vero res de quibus illa praedicantur, ut album, cum
dicimus album est, vel homo, cum dicimus homo est. Atque ideo quoniam in his
praedicatio totam continet propositionem veritatemque et falsitatem praedicatio
illa determinat, praedicatur autem esse vel quicquid esse continet, iure
secundum esse et non esse contradictiones ponuntur. In his autem, id est in
quibus modus aliqui praedicatur, esse quidem subiectum est vel ea verba quae
esse continent, modus autem solus quodammodo praedicatur. ƿ Nam quod dicitur
esse solum sine modo aliquo ipsius rei substantia pronuntiatur et quaeritur in
eo quodammodo an sit: idcirco esse ponente affirmatione dicit negatio non esse.
In his autem in quibus modus aliquis est non dicitur aliquid esse sed cum
qualitate quadam esse, ut esse quidem nec affirmatio ambigat nec negatio, de
qualitate autem, id est quomodo sit tunc inter aliquos dubitatur. Atque ideo
ponente aliquo, quoniam Socrates bene loquitur, non ponitur negatio, quoniam
bene non loquitur sed quoniam non bene loquitur, idcirco quoniam (ut dictum
est) non ad esse vel ad ea verba quae es se continent propositio nem totam
conficiunt sed potius ad modum intenditur animus audientis, cum affirmatio
aliquid esse pronuntiat. Si igitur haec continent totius propositionis vim quod
autem propositionis vim continet praedicatur et secundum id quod praedicatur
semper oppositiones fiunt, recte solis modis vis negationis apponitur. His
autem rationabiliter constitutis illud rursus exsequitur quod non modo
contradictio non est posse esse et posse non esse, verum etiam huiusmodi
propositiones, quae cum modis positae, negationem tamen habent ad esse
coniunctam, omnino negationes non sunt sed affirmationes. Possunt enim earum
negationes aliae reperiri. Ait enim: EIUS VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE
NEGATIO EST NON POSSIBILE NON ESSE. In tantum inquit, non est ulla contradictio
eius quae est posse esse et eius quae est posse non esse, ut ea quae dicit ƿ
posse non esse non esse negatio sed potius affirmatio conuincatur. Affirmatio
autem affirmationi numquam contradictorie opponitur. Docetur autem esse affirmatio
ea quae dicit posse non esse, quod eius alia quaedam negatio reperitur, ea
scilicet quae dicit non posse non esse. Simulque illud adiungit: cum sint,
inquit, huius propositionis quae dicit aliquid posse esse duae quae videantur
esse negationes, ea scilicet quae dicit posse non esse et ea quae proponit non
posse esse, hinc agnoscitur quae harum sit contradictoria contra eam quae dicit
posse esse affirmationem: quae enim verum falsumque cum ea dividit, ipsa eius
potius potest esse quam ea quae illi consentit. Ei autem quae est posse esse
consentit ea quae dicit posse non esse, ut supra iam docui: ea quae dicit non
posse esse si falsa est, vera est ea quae dicit posse esse, haec rursus si
falsa est, vera est illa quae enuntiat non posse esse. Dividunt igitur hae
veritatem falsitatemque, quod in singulis exemplis facillime poterit inveniri.
Age enim dicat quis posse me ambulare, ille verum dixerit, si quis vero dicat
non posse me ambulare, mentitus est. Rursus si quis dicat posse solem
consistere, mentitur, si quis vero dicat non posse solem consistere, de ipsius
nullus ambigit veritate. Dividunt igitur veritatem falsitatemque hae scilicet
quae dicunt posse esse et non posse esse, illae vero se sequuntur quae dicunt
posse esse et posse non esse. Quae igitur consentiunt, contradictiones non
sunt, quae autem veritatem inter se falsitatemque dividunt, ipsas
contradictiones magis esse ƿ putandum est. Quod per hoc ait: QUARE ET SEQUI
SESE INVICEM VIDEBUNTUR Quae autem propositiones sese sequantur
dicit: IDEM ENIM POSSIBILE EST ESSE ET NON ESSE Cur autem sese
sequantur monstrat adiciens: NON ENIM CONTRADICTIONES SIBI INVICEM
SUNT Si enim contradictiones essent, numquam sese sequerentur. Sed quae
sint contradictiones declarat dicens: SED POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ESSE
NUMQUAM SIMUL SUNT Cur autem numquam simul sint, non tacuit. Ait namque:
OPPONUNTUR ENIM. Nam idcirco numquam simul sunt et veritatem falsitatemque
dividunt, quoniam opponuntur. Docet quoque eius propositionis quae dicit posse
non esse illam esse negationem quae proponit non posse non esse. Ex eadem vi ad
propositionem transit. Dicit enim: AT VERO POSSIBILE NON ESSE ET NON POSSIBILE
NON ESSE NUMQUAM SIMUL SUNT, per quod ostenditur illam esse
affirmationem, illam vero negationem. Universaliter enim quaecumque idem de
eodem haec ponit, haec aufert, si illa sit affirmatio, illa negatio et nihil
aequivocationis aut universalium determinationis impediat, contradictorie
sibimet opponuntur. Caetera iam ita ut ait per se expedita sunt, ut longa
expositione non egeant, nisi quaedam in eorum ordine permiscenda sunt, quae id
quod per se est lucidum clarius monstrent. Persequitur enim similiter caeteros
modos dicens quae propositiones quarum affirmationum non sint negationes et
quae sint ƿ et eas, quas negationes non esse dicit, ut affirmationes esse
demonstret, alias negationes opponit. SIMILITER AUTEM, inquit, ET EIUS
propositionis QUAE EST NECESSARIUM ESSE NON est ea negatio quae dicit
NECESSARIUM NON ESSE (haec enim affirmatio est, sicut mox negatione opposita
comprobavit) SED POTIUS ea negatio est eius quae est necessarium esse quae
dicit NON NECESSARIUM ESSE. Eodem quoque modo cuncta persequitur dicens: EIUS
VERO QUAE EST NECESSARIUM NON ESSE, quam supra dixerat non esse oppositam ei
quae dicit necessarium esse, illa negatio est quae proponit NON NECESSARIUM NON
ESSE. Quaecumque enim negationem ad esse positam habent, illas si cum modo sint
affirmationes esse putandas. EIUS VERO QUAE EST IMPOSSIBILE ESSE, NON est ea
negatio quae dicit IMPOSSIBILE NON ESSE (non enim ad modum habet negativam
particulam iunctam) SED potius ea quae dicit NON IMPOSSIBILE ESSE. Hae namque
inter se verum falsumque dividunt. Illius vero quae ad esse habet negativam
particulam, quam affirmationem esse manifestum est, id est eius quae dicit
IMPOSSIBILE NON ESSE, ea negatio est quae dicit NON IMPOSSIBILE NON ESSE.
Concludit etiam breviter id quod superius demonstravit dicens: ET UNIVERSALITER
VERO (QUEMADMODUM DICTUM, EST) ESSE ƿ QUIDEM ET NON ESSE OPORTET PONERE
QUEMADMODUM SUBIECTA, NEGATIONEM VERO ET AFFIRMATIONEM HAEC FACIENTEM AD UNUM
APPONERE ET HAS PUTARE OPORTET ESSE OPPOSITAS DICTIONES. Universaliter, inquit,
dicimus, sicut supra iam dictum est, in his propositionibus quae modos additos
habent esse et non esse subiecta potius fieri, modos vero praedicari atque ideo
ad unum quemlibet modum, id est secundum unum, fieri debere affirmationem
semper et negationem, ut sicut affirmationem praedicatus modus continet, ita
negativa particula ad modum iuncta totam contineat negationem. Proponit autem
eas quas putat esse oppositas dictiones hoc modo: Possibile Non possibile
Contingens Non contingens Impossibile Non impossibile Necessarium Non
necessarium Quod autem addidit VERUM NON VERUM, ad hoc pertinet ut omnes
modos includeret. Vere enim modus quidam est, sicut et bene, sicut velociter,
sicut laete, sicut graviter, et quicumque modi sunt, hoc modo facienda est
contradictio: verum est, non verum est non autem non est verum, velociter
ambulare, non velociter ambulare sed non illa quae dicit velociter non
ambulare. Concludenti igitur semper ad modum inugenda negatio est. Illae enim
semper sibimet opponuntur, ut supra iam dictum est, quae secundum
praedicationes habent negativas particulas iunctas. Praedicantur autem in his
modi, ut supra iam monstravimus. ƿ Secundum modos igitur in his negatio posita
integram vim contradictionis efficiet. Expeditis modorum oppositionibus de
consequentia propositionum atque consensu habebitur subtilis utilisque
tractatus. Si igitur possibile esse simpliciter diceretur, simplex et facilis
propositionum videretur esse consensus nec quicquam in earum consequentia
posset errari: nunc autem quoniam dupliciter dicitur, secundum diversos modos
non eaedem propositionum sunt consequentiae. Quod autem dico tale est.
Possibilis duae sunt partes: unum quod cum non sit esse potest, alterum quod
ideo praedicatur esse possibile, quia iam est quidem. Prior pars
corruptibilibus et permutabilibus propria est. In mortalibus enim Socrates
potest esse cum non fuit, sicut ipsi quoque mortales, qui sunt id quod antea
non fuerant. Potest enim homo cum non loquitur loqui et cum non ambulat
ambulare. Ergo haec pars secundum id dicitur quod non quidem iam est, esse
tamen potest. Illa vero alia pars possibilis quae secundum id dicitur, quod iam
est aliquid actu, non potestate, utrisque se naturis accommodat, et sempiternis
scilicet et mortalibus. Nam quod in sempiternis est esse possibile est, rursus
quod est in mortalibus nec hoc a subsistendi possibilitate discedit sed tantum
differt, quia id quod in aeternis est nullo modo permutatur et semper esse
necesse est, illud vero quod in rebus mortalibus invenitur poterit et non esse
et ut sit non est necesse. Ego namque cum scribo inest mihi scribere, quocirca
et scribere ƿ mihi possibile est sed quoniam sum ipse mortalis, non est haec
potestas scribendi necessaria: neque enim ex necessitate scribo. At vero cum
caelo dicimus inesse motum, nulla dubitatio est quin necesse sit caelum moveri.
In mortalibus igitur rebus cum est aliquid et esse potest et ut sit non est
necesse, in sempiternis autem quod est necesse est esse et quia est esse
possibile est. Cum igitur principaliter possibilis duae sint partes: una quae
secundum id dicitur quod cum non sit esse tamen potest, altera quae secundum id
praedicatur quod iam est aliquid actu non solum potestate, huiusmodi possibile
quod iam sit actu duas ex se species profert: unam quae cum sit non est
necessaria, alteram quae cum sit illud quoque habet ut eam esse necesse sit. Nec
hoc solius Aristotelis subtilitas deprehendit, verum Diodorus quoque possibile
ita definit: quod est aut erit. Unde Aristoteles id quod Diodorus ait erit
illud possibile putat quod cum non sit fieri tamen potest, quod autem dixit
Diodorus est id possibile Aristoteles interpretatur quod idcirco dicitur esse
possibile, quia iam actu est. Cuius possibilitatis modi duas partes esse
docuimus: unam quam necessariam dicimus, alteram quam non necessariam
praedicamus. Huius autem non necessariae duae rursus partes sunt: una quae a potestate
pervenit ad actum, altera quae semper actu fuit, a quando res illa quae
susceptibilis ipsius est fuit. Et illa quidem quae a possibilitate ad actum
venit utriusque partis contradictionis susceptibilis est, ut nunc ego qui
scribo ex potestate ad actum veni et agens possum scribere. ƿ Ante enim quam
scriberem erat mihi scribendi potentia sed ex potestate scribendi veni ad actum
scribendi. Quare utraque mihi conveniunt et non scribere et scribere. Possum
enim et non scribere, possum et scribere, quae est quodammodo contradictio. Atque
ideo quaecumque ex potestate ad actum renerunt, ea et facere possum et non
facere et esse et non esse, ut qui loquitur, quia antea potuit loqui quam
loqueretur et nunc ideo potest loqui quia loquitur, et potest loqui et potest
non loqui. Alia vero quae numquam ante potestate fuit sed semper actu, a quando
res ipsa fuit quae aliquid potestate esse diceretur, ad unam rem tantum apta
est, ut ignis numquam fuit potestate calidus, ut postea actu calidus
sentiretur, nec nix ante frigida potestate, post actu sed a quando fuit ignis
actu calidus fuit, a quando nix actu frigida. Quocirca hae potentiae non sunt
aptae ad utraque. Neque enim ignis frigus incutere nec nix calidum quicquam
possit efficere. Quare facienda a principio huiusmodi divisio: possibilis alia
pars est quae cum non sit esse tamen potest, alia vero quae actu est et ideo
possibilis dicitur. Si enim non posset, nec esset omnino. Huius autem
possibilitatis quae secundum illum dicitur modum, quod iam est actu, duae partes
sunt: una secundum id quod ex necessitate esse dicimus, altera secundum id quod
cum sit non tamen esse ex necessitate ƿ aliquid arbitramur. Huius autem non
necessariae possibilitatis duae sunt aliae partes: una quae quoniam ex
potestate ad actum venit et esse et non esse recipiet facultatem, altera quae
quia numquam actum habere destitit, a quando fuit id quod dicitur ei esse
possibile, ad unam tantum partem apta est atque possibilis, eam scilicet quam
actus semper exercuit, ut igni calor vel nivi frigus vel adamanti durities vel
aquae liquor. Sed nullus arbitretur ex necessariae possibilitatis specie esse
id quod dicimus numquam potestate fuisse actus quosdam in quibusdam rebus, ut
igni calorem. Ipse enim ignis exstingui potest. In illis autem quae necessaria
sunt non modo qualitas a subiecta re discedere numquam debet, quod videtur
etiam in igni, a quo sua caloris qualitas non recedit sed etiam illud quod
subiecta illa substantia immortalis esse videatur, quod igni non accidit. Solem
enim et caetera mundi huius corpora quae superna sunt et caelestia immortalia
Peripatetica disciplina putat atque ideo consentienter sibi dicit solem
necessario moveri, quod non modo a sole motus ille numquam recedit sed ne sol
ipse esse quidem desinet. His igitur praedictis id ad quod haec praemissa sunt
id est consequentia propositionum diligentius exsequenda est. ET CONSEQUENTIAE
VERO SECUNDUM ORDINEM FIUNT ITA PONENTIBUS: ILLI ENIM QUAE EST POSSIBILE ESSE
ILLA QUAE EST CONTINGERE ESSE, ET HOC ILLI CONVERTITUR, ET NON IMPOSSIBILE ESSE
ET NON NECESSARIUM ESSE; ILLI VERO QUAE EST POSSIBILE NON ESSE ET CONTINGERE
NON ESSE EA QUAE EST NON NECESSARIUM NON ESSE ET NON IMPOSSIBILE NON ESSE; ILLI
VERO QUAE EST NON POSSIBILE ESSE ET NON CONTINGENS ESSE ILLA QUAE EST
NECESSARIUM NON ESSE ET IMPOSSIBILE ESSE; ILLI VERO QUAE EST NON POSSIBILE NON
ESSE ET NON CONTINGENS NON ESSE ILLA QUAE EST NECESSE ESSE ET IMPOSSIBILE NON
ESSE. CONSIDERETUR AUTEM EX SUBSCRIPTIONE QUEMADMODUM DICIMUS. Haec Aristoteles
consentienter his quae nos supra praemisimus addidit de consequentia
propositionum. Quae etsi manifesta sunt acute perspicientibus, tamen ne nos
nihil huic quoque loco addidisse videamur brevissima ea expositione
percurrimus. Primum voluit demonstrare, quoniam quaecumque de possibili
dicerentur eadem etiam de contingenti dici veracissime possint atque ideo ait:
ILLI QUAE EST POSSIBILE ESSE consequentem esse illam quae dicit aliquid
contingere. Et ne in his aliquid discrepans videretur, adiecit dicens: ET HOC
ILLI CONVERTITUR, ut intellegeremus quod esset possibile hoc contingere et quod
contingeret illud esse possibile. Quare quae sibi convertuntur, ea aequalia
sunt atque eadem. Quicquid igitur in possibili dici potest, idem in contingenti
praedicatur. Haec ergo, id est possibile atque contingens, sequi dixit illas
propositiones quae dicerent non impossibile esse et eas quae necessarium negant
id est non necesse esse aliquid ƿ praedicant. Ait enim: ILLI ENIM QUAE EST
POSSIBILE ESSE ILLA QUAE EST CONTINGERE ESSE, ET HOC ILLI CONVERTITUR, ET EA
QUAE EST NON IMPOSSIBILE ESSE ET NON NECESSARIUM ESSE, tamquam si hoc diceret:
et possibile est sequitur contingentia et haec utraque sibi convertuntur sed
has sequitur non impossibile esse et non necessarium esse. Hoc quam recte
dictum sit neminem latet. Nam quod est possibile esse atque esse contingit, ut
sit impossibile non est. Nam si esset impossibile, non diceretur posse esse,
quod ut non esset ratio impossibilitatis adstringeret. Ergo id quod potest esse
non est impossibile esse. Similiter non est necesse esse id quod posse esse
dicitur. Hoc autem idcirco evenit, quia id quod possibile praedicamus ad
utramque partem facile vertitur. Nam et ut sit fieri potest et ut non sit. At
vero necessitas et impossibilitas in alterutra parte constringitur. Nam quod impossibile
est esse numquam potest. Porro autem quod necesse est non esse numquam potest.
Ergo id quod negamus impossibile esse consentire facimus possibilitati. Id
autem quod negamus necessarium rursus eidem naturae vim possibilitatis
adinugimus [ut sit hoc modo dicendum] et ut verius loquamur, ita dicendum est:
quod possibile est et esse poterit et non esse, rursus quod impossibile est
esse non potest, quod necesse est non esse non potest. Ergo si impossibilem
enuntiationem negationis adiectione frangamus dicentes non impossibile esse,
illi partem possibilitatis ƿ adiungimus in qua esse posse aliquid dicitur, sin
vero necessariae propositionis rigorem negatione minuamus dicentes non necesse
esse, illud evenit ut ad eam partem necessariam propositionem applicemus, quae
in possibilitate est, ut possit non esse. Quare possibilitatem sequitur non
esse impossibile, idcirco quia quod possibile est fieri potest. Eandem rursus
possibilitatem sequitur propositio quae dicit non necesse esse, idcirco quia
quod possibile est poterit et non esse. Aliter idem dicimus: quod possibile est
non est verum dicere, quoniam impossibile est, quia fieri potest rursus quod
possibile est non est verum dicere, quoniam necesse est esse. Potest enim quod
possibile est esse idem non esse. Quare si de possibilitate impossibilitas et
necessitas recte dici non potest, eorum negationes possibilitati consentient,
quae sunt non impossibile esse et non necessarium esse. Sed meminisse debemus
eandem semper in omnibus de contingenti et de possibili esse rationem, de eo
scilicet possibili quod cum adhuc non sit poterit tamen esse aut non esse.
Aliam rursus consequentiam dicit hoc modo: ILLI VERO QUAE EST POSSIBILE NON
ESSE ET CONTINGERE NON ESSE EA QUAE EST NON NECESSARIUM NON ESSE ET NON
IMPOSSIBILE NON ESSE. Propter eandem causam has quoque esse consequential
dixit. Illi enim quae est possibile non esse et ei quae est contingere non esse
illam consentire ait quae dicat non necesse esse non esse et non impossibile
esse non esse. Hoc autem ideo quia quod potest non esse potest et esse et
rursus quod contingit non esse contingit et esse. At vero quod necesse est non
esse illud non potest esse, quod autem impossibile est non esse illud non esse
nou poterit. Quare a possibili utraeque discrepant. Nam quia possibilitas posse
esse aliquid promittit, contrarium sentit ea quae dicit necesse esse non esse. Rursus
quia possibilitas habet in se vim, ut id quod potest esse possit et non esse,
dissentit ab ea multumque discrepat quae dicit impossibile esse non esse. Quod
si propositio quae praedicat necesse esse non esse et rursus quae dicit
impossibile es se non esse a possibilitate dissentiunt, recte nimirum harum
negationes possibilitati consentire creduntur. Possibiles autem propositiones
voco huiusmodi quae vel in affirmatione vel in negatione possibilitatem aliquam
monstrant altera parte non interclusa, ut quae dicit possibile esse aliquid
esse ab hac non intercluditur ea per quam dici poterit possibile esse non esse
vel si quis dicat possibile aliquid non esse, ab hac rursus non interclusum
est, ut esse possit atque ideo affirmationem quae praedicat posse esse
possibilem voco nec minus eam quae dicit aliquid posse non esse. Et in istis
propositionibus quas Aristoteles ponit, in quibus dicit possibile non esse, non
videatur ita dicere tamquam si hoc modo pronuntiet, ut velit intendere aliquid
impossibile esse cum dicit possibile non esse. Ita enim hanc propositionem
dicit non quo possibilitatem illam auferat sed quo dicat possibile esse aliquid
ut non sit. Subaudiendum enim est adiungendumque ad possibile verbum quod est
esse, ut cum ƿ ille dicit possibile non esse nos intellegamus possibile esse
non esse, id est possibile esse ut non sit. Tertiam consequentiam ponit hanc in
qua consentire dicit ILLI QUAE EST NON POSSIBILE ESSE ET NON CONTINGENS ESSE
illam quae dicit NECESSARIUM NON ESSE ET IMPOSSIBILE ESSE. Hoc ita plenum est
ut expositione non egeat. Quod enim non possibile est hoc fieri non potest,
quod fieri non potest necesse est ut non sit, quod autem necesse est ut non sit
ut sit impossibile est. Recte igitur dicitur eam propositionem quae dicit
aliquid non posse esse et eam quae dicit non contingere esse consequi illas
quae esse cum necesse est negant et quae impossibilitatem affirmant [non est
contingens scilicet esse et non necessarium esse]. Reliquam consequentiam, in
qua eas propositiones quae dicerent NON POSSIBILE ESSE aliquid NON ESSE ET NON
CONTINGERE NON ESSE illas quae proponerent NECESSE ESSE ET IMPOSSIBILE NON
ESSE, neque ullam habet obscuritatem. Nam quod non est possibile ut non sit hoc
impossibile est ut non sit. Id quod enim dicimus impossibile esse idem valet
tamquam si dicamus non possibile esse. Quod enim facit negatio in ea
interpretatione in qua dicimus non possibile, idem facit privatio in ea in qua
dicimus impossibile. Quod autem impossibile est non esse late patet, quia
necesse est esse. Ergo et quod non est possibile ut non sit manifestum est
quoniam esse necesse est. Idem quoque ƿ et de contingenti dicendum est.
Describit autem eas hoc modo, ut non solum mente et ratione capiantur verum
etiam subiectae oculis faciliores intellectu sint. Nos autem, ut sit lucidior
explanatio, de his duos facimus ordines. Et in primo quidem eas proposuimus
quae praecedunt, in secundo vero eas quae sequuntur, ut sit multa facultas vel
per se earum rationes non intellegentibus, ad descriptionem tamen respicientibus,
quae quam sequatur agnoscere. PRAECEDENTES: SEQUENTES: Possibile esse Non
impossibile esse Contingens esse Non necesse esse Possibile non esse Non
necessarium non esse Contingens non esse Non impossibile non esse Non possibile
esse Necessarium non esse Non contingens esse Impossibile esse Non possibile
non esse Necesse esse Non contingens non esse Impossibile non esse Hac
igitur descriptione facta, quid Aristoteles communiter de propositionibus
universaliterque tractaverit, nulli sollertius intuenti videtur ambiguum.
Caetera vero quae singillatim de eorum consequentiis disputavit, quoniam
defetigari lectores nolumus, sextum volumen expediet. Sextus hic liber
longae commentationi terminum ponit, quae quodam magno labore constiterit ac
temporis mora. Nam et plurimorum sunt in unum coaceruatae sententiae et duorum
ferme annorum spatium continuo commentandi sudore consumpsimus. Neque ego
arbitror quibusdam sinistre interpretantibus gloriose factum videri, ut quod
dici breviter posset id nos ostentatione doctrinae non ad lectorum scientiam
potius quam prolixitate ad fastidium tenderemus. Quibus responsum velim non
haec tam mendaciter esse sensuros, si prioris commenti perlegerent brevitatem.
Nam neque brevius explicari potuit angustissimorum obscuritas impedita sermonum
et quam multa ad plenam libri huius intellegentiam desint agnoscitur. Quid
autem utrumque opus legentibus utilitatis exhibeat, hinc facillime mihi videtur
posse perpendi, quod cum hanc secundam editioneni in manus quisquam primum
sumpserit rerum ipsarum spatiosa varietate confunditur, ut qui in maioribus
intendere mentem nequit editionis primae brevitatem simplicitatemque desideret.
Quod si quis ad prioris editionis duos libros rector accesserit, sumpsisse sibi
ad scientiam quiddam fortasse videbitur sed cum postremo hanc secundam
cognoverit editionem, quam multa in prima ignorarit agnoscit. Nec homines a
legendo longum opus labore deterreat, cum nos non impedierit ad scribendum. Sed
ne ipsum quoque prooemium tendi longius videatur, ad Aristotelis seriem et ad
ea quae de consequentia propositionum diligenter exsequitur reuertamur. Ea quae
communiter universaliterque de propositionibus omnibus et de earum ad se
inuicem consequentiis speculanda fuerant in superiori propositionum ipsarum
descriptione disposuit nunc vero quae singillatim singulis accidunt
diligentissimo tractatu persequitur. Ait enim ita: ERGO IMPOSSIBILE ET NON
IMPOSSIBILE ILLUD QUOD EST CONTINGENS ET POSSIBILE ET NON CONTINGENS ET NON
POSSIBILE SEQUITUR QUIDEM CONTRADICTORIE SED CONVERSIM; ILLUD ENIM QUOD EST
POSSIBILE ESSE NEGATIO IMPOSSIBILIS, NEGATIONEM VERO AFFIRMATIO; ILLUD ENIM QUOD
EST NON POSSIBILE ESSE ILLUD QUOD EST IMPOSSIBILE ESSE; AFFIRMATIO ENIM EST
IMPOSSIBILE ESSE, NON IMPOSSIBILE VERO NEGATIO. Consequentia propositionum (ut
superior descriptio docet) secundum possibile et necessarium facta est. Quam
rem illa quoque secuta est, ut et de contingentibus ƿ et impossibilibus
propositionibus consequentiisque diceretur. Nam cum contingens recto modo possibili
consentiat, impossibile converso ordine necessarium est, ut paulo post
docebimus. Speculatur ergo de possibili contingenti et impossibili, quemadmodum
ad se inuicem vel quas habeant consequentias idque constituit hoc modo dicens:
impossibile et non impossi bile sequuntur quidem possibile et non possibile
contradictorie quidem sed conversim. Hoc autem huiusmodi est: scimus
affirmationem privatoriam esse eam quae dicit impossibile esse, huius vero
negationem non impossibile esse, rursus affirmationem possibilem eam quae dicit
possibile esse, huius negationem quae proponit non possibile esse. Sequitur
ergo affirmationem possibilem negatio impossibilitatis. Nam quod possibile est
idem est non impossibile. Alioquin si ea quae dicit non impossibile est non
sequitur possibilitatem, sequitur eius affirmatio, id est impossibile esse.
Erit ergo quod possibile est impossibile, quod fieri non potest. Quod si
impossibilitas possibilitatem non sequitur, non impossibile esse sequitur
possibilitatem. At vero negationem possibilitatis sequitur affirmatio
impossibilitatis. Nam quod non possibile est impossibile est. Eandem enim vim
optinet negatio in propositionibus quam etiam privatio. Et de contingenti eodem
modo. Nam quod contingens est illud est non impossibile. Nam si contingens et
possibile se sequuntur, possibile vero et non impossibile consentiunt,
contingens et non impossibile idem designant. Rursus non contingens ƿ et impossibile
idem videri poterit perspicienti, quod non contingens quidem et non possibile
idem sentiunt. Sed non possibile impossibilitati consentit. Quocirca et non
contingens quoque impossibile aliquid esse denuntiat. Fit ergo ut affirmatio
impossibilitatis contradictionem possibilitatis sequatur sed non ut affirmatio
affirmationem, nec ut negatio negationem sed conversim, id est ut affirmatio
negationi, negatio vero affirmationi consentiat. Affirmationem namque quae est
possibile es se sequitur negatio impossibilis quae dicit non impossibile esse,
negationem vero possibilitatis quae est non possibile esse sequitur
impossibilitatis affirmatio quae proponit impossibile esse. Idem quoque et de
contingenti dicendum est. Affirmationem namque contingentis sequitur negatio
impossibilitatis, negationem vero contingentis sequitur affirmatio
impossibilitatis. Omnino enim quicquid de possibilitate proponitur idem de
contingentibus iudicatur. Disponantur ergo hoc modo: primum quidem affirmatio
impossibilis, contra eam negatio impossibilis, et sub affirmatione impossibili
ponantur ex contingentibus et possibilibus, quas ipsa sequitur impossibilitas,
sub negatione vero impossibilitatis illae possibilis et contingentis
propositiones, quibus ipsa impossibilitatis negatio consentit, hoc modo: ƿ
AFFIRMATIO CONTRADICTIO NEGATIO Impossibile esse Non impossibile esse NEGATIO
CONTRADICTIO AFFIRMATIO Non possibile esse Possibile esse Non contingens esse
Contingens esse Patet ergo ut contradictiones quidem aliis
contradictionibus consentiant. Qua in re illud quoque manifestum est, quod
affirmationes negationibus, negationes vero affirmationibus consentiunt. Seusus
ergo totus talis est, sermonum vero ratio haec est: IMPOSSIBILE, inquit, ET NON
IMPOSSIBILE scilicet quod est contradictio duas contradictiones id est ILLUD
QUOD EST CONTINGENS ET POSSIBILE ET NON CONTINGENS ET NON POSSIBILE SEQUITUR
QUIDEM CONTRADICTORIE (nam una contradictio impossibilis duas sequitur
contradictiones, id est contingens et non contingens, possibile et non possibile)
sed quamquam contradictionem sequatur alia contradictio, CONVERSIM tamen sibi
consentiunt. Nam QUOD EST POSSIBILE ESSE SEQUITUR NEGATIO IMPOSSIBILIA, ut
superior descriptio docet, NEGATIONEM VERO possibilis AFFIRMATIO scilicet
impossibilis. Nam quod est non possibile consentit ei quod est impossibile. Est
autem affirmatio impossibilis ea quae dicit impossibile esse. Et quamquam
inuoluta sit sermonum ratio, tamen si quis secundum superiorem expositionem ad
ipsius Aristotelis sermones superiores ƿ redeat et quod illis deest ex nostra
expositione compenset, sensus planissimus a ratione non denat. NECESSARIUM VERO
QUEMADMODUM, CONSIDERANDUM EST. MANIFESTUM QUONIAM NON EODEM MODO SED
CONTRARIAE SEQUUNTUR, CONTRADICTORIAE AUTEM EXTRA. NON ENIM EST NEGATIO EIUS,
QUOD EST NECESSE NON ESSE, NON NECESSE ESSE, CONTINGIT ENIM VERAS ESSE IN EODEM
UTRASQUE; QUOD ENIM EST NECESSARIUM NON ESSE, NON EST NECESSARIUM ESSE. Impossibilis
atque possibilis dudum comparatione didicimus, quod affirmationem possibilem
impossibilis negatio sequeretur, rursus negationi possibilis impossibilis
affirmatio consentiret. Quaerens ergo nunc, quemadmodum possibilium et
necessariarum propositionum fiat consequentia, dicit non eodem modo in his
evenire quemadmodum in illis evenit quae ex possibilis et impossibilis
comparationibus nascebantur. In illis enim contradictiones oppositae
contradictiones rursus oppositas sequebantur, ut affirmationem negatio,
negationem affirmatio sequeretur. In his autem hoc est in necessariis et
possibilibus non eodem modo est sed contrariae quidem sequuntur,
contradictoriae vero et oppositae extra sunt et non sequuntur. Et prius quidem
quae sint contrariae, quae contradictoriae disponamus. Propositionis enim quae
dicit necesse esse ea quae proponit non necesse esse contradictoria est, ea ƿ
vero quae dicit necesse esse non esse contraria: ut si quis dicat solem necesse
esse moveri, huic est opposita contradictorie solem non necesse esse moveri,
contraria vero solem necesse esse non moveri. Possibilem igitur propositionem
sequitur contradictio necessarii, contradictionem vero possibilis non sequitur
necessitas (quod eveniret si in his sese oppositae sequerentur) sed potius ea
quae est contraria necessitati. Age enim propositioni quae dicit possibile esse
videamus quae ex necessariis consentiat. Illa quidem quae dicit necesse esse
non ei poterit consentire. Quod enim possibile est esse potest et non esse,
quod autem esse necesse est non esse non poterit. Ergo si possibilitatem
necessitas non sequitur, sequitur eam necessitatis contradictio. Non sequitur
ergo propositionem eam quae dicit possibile esse ea scilicet quae proponit
necesse esse: sequitur ergo propositionem possibilem contradictio necessitatis
quae proponit non necesse esse. Sed contradictioni possibilis necessitas non
consentit. Neque enim dicere possumus, quoniam eam propositionem quae dicit non
possibile esse sequatur ea quae proponit necesse esse sed potius contraria
necessariae illa quae dicit necesse esse non esse. Nam cum non possibile est,
necesse est non esse. Disponantur enim hae scilicet quae se sequuntur et sub
his necessaria et quae sit contradictio, quae contrarietas adscribatur. ƿ
Possibile Non possibile Non necesse esse Necesse esse non esse CONTRADICTIO
CONTRARIETAS Necesse esse Nulli ergo dubium est quin affirmationem
possibilis sequatur necessarii negatio, negationem vero possibilis necessarium
non sequatur sed potius contrarietas necessarii. Nam cum possibile esse
sequatur contradictio necessitatis, quod est non necesse est, contradictionem possibilis
quae dicit non possibile esse non sequitur necessitas ipsa sed potius contraria
ea scilicet quae proponit necesse esse non esse. Sensus ergo huiusmodi est,
talis vero est ordo sermonum: NECESSARIUM VERO, inquit, QUEMADMODUM id est quas
habeat consequentias, CONSIDERANDUM EST. Primo quidem definit dicens:
MANIFESTUM EST QUONIAM NON EODEM MODO, quo loco subaudiendum est: quemadmodum
in his quae sunt possibiles et impossibiles SED CONTRARIAE SEQUUNTUR,
CONTRADICTORIAE VERO EXTRA sunt et non sequuntur. Namque contradictionem
possibilis necessarii non contradictio sed (ut supra docuimus) contrarietas
sequebatur. Non enim contradictio contradictioni in hac necessarii consequentia
consentiebat. Sequebatur namque possibilitatem illud quod est non necessarium,
non possibile autem sequebatur ea propositio quae diceret necesse esse non
esse, non autem necesse esse. Sed rursus necesse esse non esse et non necesse
esse non sunt contradictiones sed non necesse esse quidem negatio necessarii
est, illa vero quae dicit necesse esse non esse contraria necessarii. Contra se
autem non sunt contradictoriae. Possunt enim in uno eodemque simul inveniri.
Quod per hoc ait quod dixit:CONTINGIT ENIM VERAS ESSE IN EODEM UTRASQUE. NAM
QUOD EST NECESSARIUM NON ESSE, NON EST NECESSARIUM ESSE ut quoniam necesse est
hominem quadrupedem non esse, non necesse est esse hominem quadrupedem. Nam si
hoc falsum est, necesse erit hominem esse quadrupedem, cum necesse sit non
esse. Quocirca manifestum est, quoniam simul aliquando inveniri possunt non necesse
esse et rursus necesse esse non esse propositiones. Quae cum ita sint,
contradictiones non sunt. Causam vero reddens cur, cum secundum possibilis
comparationem ad contradictiones sit reddita consequentia, non eodem modo in
necessariis potuerit evenire, sic dicit: CAUSA AUTEM CUR NON CONSEQUATUR
SIMILITER CAETERIS, QUONIAM CONTRARIE IMPOSSIBILE NECESSARIO REDDITUR IDEM
VALENS. NAM SI IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC, NON ESSE SED NON ESSE; SI
VERO IMPOSSIBILE NON ESSE, HOC NECESSARIUM EST ESSE. QUARE SI ILLA SIMILITER ƿ
POSSIBILE ET NON, HAEC E CONTRARIO: NAM IDEM SIGNIFICAT NECESSARIUM ET
IMPOSSIBILE SED (QUEMADMODUM DICTUM EST) CONTRARIE. Causa est, inquit, cur
consequentia in necessariis ita reddatur, quod necessarium semper impossibili
contraria ratione consentit. Nam quod impossibile est esse hoc necesse est non
esse, et rursus quod necesse est esse hoc impossibile est non esse. Fit igitur
contrarietas quaedam. Nam cum impossibilitas esse habet, necessitas non esse,
et cum necessitas esse, impossibilitas non esse. Ergo idem valet impossibilitas
et necessitas non eodem modo reddita sed si necessitas secundum esse,
impossibilitas secundum non esse, et si impossibilitas secundum esse, secundum
non esse necessitas. Quare idcirco evenit ista contrario modo consensio. Nam
ubi est impossibile esse, ibi est necesse non esse sed impossibile esse et non
possibile esse consentiunt: igitur non possibile esse et necesse non esse
consentiunt. Nulli ergo dubium est idcirco necesse esse non esse sequi
possibilis negationem, quoniam impossibilitas quae sequitur possibilis
negationem consentit ei quae dicit necesse non esse. Hoc autem ideo quia
impossibilitas et necessitas idem valent (ut dixi) si contrarie proponantur.
Quare quod dicitur hoc modo est: CAUSA AUTEM est, inquit, CUR NON CONSEQUATUR
SIMILITER CAETERIS, id est quae secundum possibile et impossibile factae sunt,
QUONIAM CONTRARIE IMPOSSIBILE NECESSARIO REDDITUR IDEM valENS, id est contrario
ƿ modo reddita et pronuntiata impossibilitas necessitati idem valet. NAM SI
IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC, NON ESSE SED necesse NON ESSE hoc est
quod impossibile est esse. Nullus ergo dixerit quoniam esse necesse est
sed potius quoniam necesse est non esse, tamquam si ita dixisset: nam si
impossibile est esse, necesse est hoc non esse sed non putandum est quoniam
impossibile est esse hoc est quod necesse est esse. Quod si rursus impossibile
est non esse, hoc necesse est esse. Conversim igitur et contrarie
impossibilitas necessitati redditur idem valens [id est contrario modo reddita
et pronuntiata impossibilitatis necessitati]. Quod si impossibilitas ad
possibile simili contradictione et contradictionum conversione consequentiam
reddit, idem autem valet impossibilitas et nesessitas contrarie praedicata,
nulli dubium est quin recte hic contraria et non opposita fuerit consequentia. An
certe ita exponendum est: quoniam in consequentia impossibilis et non
impossibilis ad eas quae proponebant possibile et non possibile eam quae est
non possibile ea quae dicit aliquid esse impossibile sequebatur, contrarie vero
impossibile idem valet quod necessarium, manifestum est quoniam, si similiter
se habet, id est eo modo quo dictum est, impossibile ad consequentiam
possibilis et non possibilis, impossibile vero ei quod est non possibile
consentaneum sit, id quod e contrario idem valet, id est necessarium non esse,
id sequi eam propositionem quam etiam impossibilitas ƿ sequebatur. Est autem
contrarie idem valens impossibilitati ea quae est necessarium non esse sequiturque
impossibilitas eam propositionem quae est non possibile esse: et necessarium
non esse igitur sequitur eam quae est non possibile esse, ut sit sensus hic:
quoniam impossibile necessario idem potest e contrario, similiter vero sese
habet, id est eo modo quo dictum est, impossibilis consequentia ad eas quae
sunt possibile et non possibile. AN CERTE IMPOSSIBILE SIC PONI NECESSARII
CONTRADICTIONES? NAM QUOD EST NECESSARIUM ESSE, POSSIBILE EST ESSE, NAM SI NON,
NEGATIO CONSEQUETUR; NECESSE ENIM AUT DICERE AUT NEGARE. QUARE SI NON POSSIBILE
EST ESSE, IMPOSSIBILE EST ESSE: IMPOSSIBILE IGITUR EST ESSE QUOD NECESSE EST
ESSE, QUOD EST INCONVENIENS. AT VERO ILLUD QUOD EST POSSIBILE ESSE NON
IMPOSSIBILE ESSE SEQUITUR, HOC VERO ILLUD QUOD EST NON NECESSARIUM ESSE. QUARE
CONTINGIT QUOD EST NECESSARIUM ESSE NON NECESSARIUM ESSE, QUOD EST
INCONVENIENS. AT VERO NEQUE NECESSARIUM ESSE SEQUITUR POSSIBILE ESSE NEQUE
NECESSARIUM NON ESSE; ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE, HORUM AUTEM
UTRUMLIBET VERUM FUERIT, NON ERUNT ILLA VERA. SIMUL ENIM POSSIBILE ESSE ET NON
ESSE; SIN VERO NECESSE ESSE VEL NON ESSE, NON ƿ ERIT POSSIBILE UTRUMQUE.
RELINQUITUR ERGO NON NECESSARLUM NON ESSE SEQUI POSSIBILE ESSE. HOC ENIM VERUM
EST ET DE NECESSE ESSE. HAEC ENIM FIT CONTRADICTIO EIUS QUAE SEQUITUR NON
POSSIBILE ESSE; ILLUD ENIM SEQUITUR IMPOSSIBILE ESSE ET NECESSE NON ESSE, CUIUS
NEGATIO NON NECESSE NON ESSE. SEQUUNTUR IGITUR ET HAE CONTRADICTIONES SECUNDUM
PRAEDICTUM MODUM ET NIHIL IMPOSSIBILE CONTINGIT SIC POSITIS. Superius quidem propositionum
facta conversio est ita, ut possibilem propositionem necessarii negatio
sequeretur. Atque his ita positis non evenit, ut contradictio contradictionem
sequeretur nec ut converso modo sequeretur, quod in illis scilicet eveniebat in
quibus possibilium et impossibilium sequentia considerabatur, quoniam
contradictio necessarii, quod est scilicet non necessarium esse, sequebatur
possibilem propositionem, possibilis vero contradictionem non consecuta est
necessitas sed contrarium necessitatis. Hoc permutare volens intendit ita
constituere consequentias, ut simili modo contradictio quidem contradictioni
consentiat sed conversim. Hoc autem hac ratione disponit. Dicit enim: erravi
fortasse quod necessarii et possibilis consequentiam ex possibili inchoavi et
non ex necessario, ut eius hoc consensionem metiretur. Posuit enim praecedens ƿ
possibile esse eique sicut consentiens non necessarium esse. Et haec quidem
superius. Nunc autem convertit et dicit: an fortasse, inquit, errore lapsi ita
has consequentias constituimus, ut primo poneremus possibile esse, huic autem
adiungeremus velut consequens necessarii negationem quae diceret non necesse
esse? Ac potius illud verum est, ut posito prius necessario necessitati
possibilitas consentiens subsequatur? Videtur enim omnem necessariam
propositionem possibilitas subsequi. Quod si quis neget, illi confitendum est,
quoniam negatio possibilis sequitur necessitatem. In omnibus enim aut
affirmatio aut negatio est. Ergo si necessariam propositionem non sequitur
possibilitas, possibilitatis negatio consequitur. [Ut ita dicatur] ergo recta
consequentia ita dicit: quod necesse est esse non possibile est esse. Sed dudum
dictum est, quod ei propositioni quae proponeret non possibile esse
impossibilitas consentiret. Sed non possibile esse consequitur necessitatem, et
impossibilitas igitur consequitur necessitatem. Erit itaque recta propositionum
consequentia: si necesse est esse, impossibile est esse. Sed hoc fieri non
potest. Si igitur impossibilitas non sequitur necessitatem, sequitur autem
propositio quae aliquid non posse esse denuntiat impossibilem propositionem,
necessariae propositioni possibilitatis negatio quae est non possibile esse non
consentit. Quod si haec necessariae enuntiationi non consentit, consentiet
affirmatio. Necessitatem igitur possibilitas consequitur. ƿ Erit ergo recta
propositionum consequentia hoc modo: si necesse est esse, possibile est esse. Sed
rursus alia nobis ex his impedimenta nascuntur. Nam si quis dicat necessitati
propositionem possibilem consentire quoniam possibilitati ea propositio quae
dicit non impossibile esse et rursus ea quae enuntiat non necesse esse
consentit, quod superior ordo praedocuit, erit ut necessariae propositioni
consentiat ea quae dicit non necesse esse. Erit igitur recta consequentia: si
necesse est esse, non necesse est esse. Sed hoc rursus est impossibile. Quod si
ita est, aliquid in possibilis consequentiis propositionum permutandum est, ut
possit ipsa sibi ratio consentire. Aut igitur illud primo inconvenienter dictum
est, quod necessarii negatio affirmationem possibilem sequeretur, ut ea quae
est non necesse esse sequatur eam quae dicit possibile esse vel certe illud non
recte sensimus ad possibilem propositionem necessarium consentire. Quod quia
perabsurdum est (nullus enim dixerit necessitati possibilitatem esse
contrariam: evenit enim quod necesse est' hoc fieri non posse) rectaque est
haec consequentia: si necesse est, possibile est, fit ut potius necessarii
negatio propositionem possibilem non sequatur. Sed cum haec dicuntur, illud
intellegi placet, quod necessitatem possibilitas sequatur, ut id quod necesse
est, hoc dicatur esse possibile, illud autem quod per se possibile est non
modis omnibus sit necesse. Nam si necesse est, fieri non potest ut non sit,
quod vero possibile est, et non esse potest. Igitur quod possibile ƿ est non
est necesse. Dico autem quia neque ea propositio sequitur possibilitatem, quae
necessitati omnino contraria est. Est namque necessariae propositioni contraria
ea quae dicit necesse est non esse. Hanc possibilitati consentire nullus
impellet. Nam quod necesse est non esse, illud non potest esse, quod autem
possibile est, et esse et non esse potest. Necessitas ergo propositionis quae
secundum esse praedicatur idcirco non sequitur possibilitatem, quoniam
possibilitas quidem et non esse potest, necessitas vero quae secundum esse est
non esse non potest. Rursus necessitas quae secundum non esse praedicatur a
possibilitate differt eamque non sequitur, quod necessitas ea quae secundum non
esse dicitur non potest esse, possibile vero et esse et non esse potest. Quid
igitur ut neque opposita negatio necessarii possibilitatem sequatur, quae non
necesse esse proponit, neque ipsa necessitas affirmandi quae dicit necesse esse
neque huic contraria quae dicit necesse esse non esse? Sed in his quatuor
videbuntur. Est enim necessaria affirmatio quae dicit necesse esse, huic
opposita est ea quae praedicatur non necesse esse, rursus contraria necessitati
affirmatio est quae dicit necesse est non esse, huic opponitur ea quae proponit
non necesse est non esse, quod subiecta docet subscriptio: Necesse est esse Non
necesse est esse Necesse est non esse Non necesse est non esse Si igitur
neque ea quae dicit necesse est esse neque huic opposita quae proponit non
necesse est esse nec necessitati contraria, cuius sententia est quoniam ƿ
necesse est non esse, possibilitati consentit, restat ut ei consentiat quarta
quae dicit non necesse est non esse, quae scilicet quarta aliquatenus etiam
ipsi necessitati consentit, necessitas vero possibilitati minime. Omne enim
quod necesse est esse et possibile est esse et ut non sit non est necesse.
Idcirco autem haec propositio quae dicit non necesse est non esse necessitati
consentit, quia necessitati quidem contraria est ea quae dicit necesse est non
esse, haec vero opposita est huic propositioni quae dicit necesse est non esse,
ea scilicet quae proponit non necesse est non esse: quare consentiet ei
propositio quae contraria est sibimet oppositae affirmationi. Quod si quis
attentius inspicit et ad supra scriptum omnino reuertitur, facile cognoscit. Si
igitur possibile est (ut dictum est) sequitur ea propositio quae dicit non
necesse est non esse, negationem possibilis sequitur huic opposita quae dicit
necesse est non esse eritque huiusmodi consequentia: si possibile est, non
necesse est non esse, rursus si non possibile est, necesse est non esse. Reuersa
est igitur illa consequentia quae contradictorie quidem fiebat sed conversim,
sicut supra de possibilibus dictum est. Hic namque affirmationem possibilem
negatio sequitur quae necessarium quidem destruit sed id quod ad non esse
ponitur, ea scilicet quae dicit non necesse est non esse, rursus negationem
possibilis affirmatio sequitur necessaria quae secundum non esse ponitur. Est
igitur hic quoque eadem conversio, ut contradictio quidem contradictionem
sequatur sed conversim, ut affirmatio negationi, negatio vero affirmationi
conveniat. Melius vero hoc si sub ƿ oculos caderet liquere credidimus atque
ideo apertissime sententiam rei subiectae dispositionis nos ordo commoneat.
Affirmatio possibilis Negatio possibilis oppositae secundum esse: secundum
esse: Possibile esse Non possibile esse Negatio necessaria Affirmatio
necessaria secundum non esse: secundum non esse: Non necesse est non esse
Necesse est non esse Omnis quidem sententia est talis, ordo autem
sermonum huiusmodi est: postquam dixit de possibilium et impossibilium
consequentia, quod contradictiones quidem contradictionibus convenirent sed
conversim, id est quod affirmatio negationi, negatio vero consentiret
affirmationi, haec eadem, inquit, consequentia quemadmodum in necessariis
evenit, videndum est. Speculatus igitur et de necessariis idem non repperit.
Nam cum dixisset necessarii negationem consentire possibilitati, affirmatio
necessaria negationi possibilitatis non consensit. Eiusdem rei reddens causas
illud arguit quod impossibilitas necessitati idem valeret contrarie reddita.
Quam rem emendare volens ita dixit: AN CERTE, inquit, IMPOSSIBILE EST SIC PONI
NECESSARII CONTRADICTIONES? Ut negationem scilicet necessarii possibilitati
consentire diceremus. Addit autem dubitationem quandam, quae ita sese habet.
NAM QUOD EST, inquit, NECESSARIUM ESSE, illud sine dubio POSSIBILE EST ESSE.
NAM SI NON, id est si quod necessarium est possibile non est, NEGATIO
possibilitatis CONSEQUITUR. NECESSE EST ENIM in omnibus rebus AUT DICERE id est
affirmare AUT CERTE NEGARE. In omnibus namque rebus aut affirmatio vera est aut
negatio. QUARE SI NON POSSIBILE EST ESSE, id est si hoc est non possibile esse
[quod impossibile est, fiet id] quod necessarium est esse, sequitur autem
propositionem quae dicit non possibile est esse illa quae proponit IMPOSSIBILE
EST ESSE, fit aliquid impossibile ut dicatur: IMPOSSIBILE IGITUR EST ESSE ID
QUOD NECESSE EST ESSE. Sed hoc inconveniens est. Ergo hic docuit, quod
necessitatem possibilitas sequeretur. Nunc autem aliud addit: quoniam supra
dixit possibili propositioni necessariae affirmationis negationem consentire,
nunc de eadem re dubitationem dicens: AT VERO ILLUD QUOD EST POSSIBILE ESSE NON
IMPOSSIBILE ESSE SEQUITUR. Nam quod possibile est, hoc non est impossibile sed
quod non est impossibile esse non necesse est esse. Ergo si non impossibile
esse sequitur possibilitatem, non impossibilitatem autem sequitur id quod
dicitur non necessarium esse sequiturque possibilem propositionem id quod
dicimus non necessarium ƿ esse, nulli dubium est quin, si necessitatem
possibilitas sequitur, sequatur affirmationem necessariam negatio necessariae.
QUARE CONTINGIT QUOD EST NECESSARIUM ESSE id ipsum NON NECESSARIUM ESSE. QUOD
EST INCONVENIENS. Constat ergo quoniam affirmationem possibilem non sequitur
opposita negatio necessariae affirmationi, idcirco quod illud removendum est:
aut, quod supra diximus, ne sequatur possibilem affirmationem negatio
necessariae, aut ne necessitatem possibilitas sequatur. Quod quia fieri nullo
modo potest, illud est removendum, ne possibilitatem necessitati opposita negatio
subsequatur. Igitur ea quae dicit non necesse est esse non sequitur
possibilitatem. Et quia haec omnia in medio tacuerat, supra dictis addit: AT
VERO NEQUE NECESSARIUM ESSE SEQUITUR POSSIBILE ESSE, hoc scilicet sententiae
includens possibilitati non consentire necessarium, nec hoc solum sed NEQUE
illud quod dicimus NECESSARIUM NON ESSE. Hoc ut tractatum sit ipse planius
monstrat. ILLI ENIM id est possibili UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE et esse
scilicet et non esse, HORUM AUTEM, id est necessarii secundum esse et
necessarii secundum non esse, UTRUMLIBET VERUM FUERIT, NON ERUNT ILLA VERA. Hoc
ipse exponit. De possibili enim utroque ita dicit: SIMUL ENIM POSSIBILE EST ET
ESSE ET NON ESSE (hoc est ergo quod ait: ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE);
SIN VERO, INQUIT, NECESSE EST ESSE ƿ VEL NON ESSE, id est si non potest non
esse et non poterit esse, NON ERIT POSSIBILE UTRUMQUE, ut si esse necesse est,
non poterit non esse vel si non esse necesse est, non poterit esse. Tres igitur
propositiones non necesse esse, necesse esse, necesse esse non esse
possibilitatem non sequuntur. RELINQUITUR ERGO id est ut quarta propositio,
quae opponitur necessario secundum non esse affirmatur, possibilitatem
sequatur, id est NON NECESSARIUM NON ESSE SEQUI POSSIBILE ESSE. Sed quia
possibile consentit necessario, haec quoque necessario consentit. Namque hoc
est quod dixit: HOC ENIM VERUM EST ET DE NECESSE ESSE. Nam quod necesse est,
non necesse est ut non sit. Haec igitur propositio quae dicit non necesse est
non esse contradictio est eius affirmationis quae sequitur negationem
possibilitatis eam scilicet quae dicit non possibile esse. Nam cum
affirmationem eam quae est scilicet possibile esse sequatur necessarii secundum
non esse negatio ea quae proponit non necesse est non esse, negationem
possibilis eam scilicet quae proponit non possibile est esse sequitur affirmatio
necessaria secundum non esse quae dicit necesse est non esse, quam eandem quae
proponit non possibile esse, quae est scilicet negatio possibilitatis,
impossibilis affirmatio sequitur quae proponit impossibile esse. Hoc est ergo
quod ait: HAEC ENIM FIT CONTRADICTIO EIUS QUAE SEQUITUR ID QUOD EST NON
POSSIBILE ESSE. Nam cum possibilem affirmationem sequatur necessariae secundum
ƿ non esse negatio quae dicit non necesse est non esse, haec necessaria
secundum non esse negatio contradictio est eius quae sequitur negationem
possibilitatis. ILLUD ENIM, id est negationem possibilitatis, SEQUITUR ID QUOD
EST IMPOSSIBILE. Nam cum negatio possibilitatis sit quae dicit non possibile
esse, hanc sequitur ea quae dicit impossibile est esse, cui consentit ea quae dicit
necesse esse non esse. Sequitur igitur possibilis propositionis negationem ea
quae dicit necesse esse non esse, cuius est contradictio ea quae dicit non
necesse esse non esse. Fit ergo hic quo que ut contradictio contradictionem
sequatur sed conversim. Quod ait per hoc cum dixit: SEQUUNTUR IGITUR ET HAE
CONTRADICTIONES SECUNDUM PRAEDICTUM MODUM eum scilicet, ut affirmatio
negationem, negatio vero sequatur affirmationem, et nihil quidem erit vel
inconveniens vel impossibile ita positis consequentiis, ut affirmationem quidem
possibilem negatio necessarii secundum non esse sequatur, negationi vero
possibilis affirmatio necessaria secundum non esse consentiat. Quibus
explicitis alias rursus adicit dubitationes. Sopra namque consequentias ita
disposuit, ut praecedens necessarium possibilitas sequeretur, nunc de eodem
ipso ambigit. Sive enim quis ponat consentire necessario possibile, sive quis
neget, utrumque videtur incongrnum, quoniam si quis neget possibilitatem ƿ
necessitati congruere, is dicit quoniam possibilitatis negatio necessariae
propositioni conveniet. Si quis enim abnuat propositioni quae dicit aliquid
necesse esse consentire eam quae proponit possibile esse, is illud abnuere non
potest, quia negatio possibilitatis necessitati consentiat, eritque integra
consequentia: si necesse est esse, non possibile est esse, quandoquidem illa
falsa est consequentia quae dicit: si necesse est esse, possibile est esse.
Quod si hoc fieri non potest, ut possibilitatis negatio necessariae consentiat
affirmationi, illud verum est affirmationem possibilem necessariae convenire. Sed
in hoc quoque maior inerit difficultas. Omne namque quod possibile est esse,
possibile est et non esse. Sed si possibilitas necessitatem sequitur, erit id
quod necesse est ut possit esse et possit non esse secundum naturam scilicet
possibilitatis, quae ipsi convenit necessitati. Sed hoc impossibile est: non
igitur possibilitas sequitur necessitatem. Quod si possibilitas necessitatem
non sequitur, negatio possibilitatis sequitur, ea scilicet quae est non
possibile esse, evenientque ea rursus incommoda, quae dudum cum eum locum
tractaremus expressimus. Quod si quis possibilitatis non velit esse negationem
eam quae dicit non possibile esse sed potius eam quae dicit possibile esse non
esse, quamquam ille non recto ordine affirmationem negationi accommodet
dictumque supra sit, quotiens cum modo propositiones dicuntur ad modos ipsos
potius negationem poni oportere quam ad verba, dandae tamen manus sunt, ut cum
eo quoque concesso, quod ad defensionem ƿ utile aliquibus videri possit,
argumentationis falsam sententiam fregerimus, penitus atque altius sit veritas
constituta. Sit ergo haec negatio possibilitatis quam ipsi volunt, id est ea
quae dicit possibile esse non esse sed haec quoque necessitati non convenit. Si
quis enim dicat quoniam possibile esse necessarium non sequitur, sequitur mox
possibilis contradictio necessitatem. Quod si quis contradictionem possibilis
ponat eam quae dicit possibile esse non esse eaque necessitati consentire
putatur, erit secundum eum recta consequentia: si necesse est esse, possibile
est non esse sed hoc fieri non potest. Quod enim necesse est esse non potest
non esse. Si igitur possibilitas non sequitur necessitatem (erit enim quod
necesse est contingens, possibile namque et contingens idem valet), negationes
possibilitatis, sive ea quae dicit non possibile esse, sive ea cuius sententia
est possibile esse non esse, necessitati convenient. Sed utrumque impossibile
est. Quod si haec non sequuntur, sequitur ea quae est earum affirmatio, id est
possibilitas. Sed hoc quoque fieri non potest, ut saepius supra monstravi. Haec
ergo huiusmodi quaestio in sequenti ordine ab ipso resolvitur. Nunc quoniam
quaestionis supra dictae talis sensus est, verba ipsa sermonumque ordo
videatur. Ait namque ita: DUBITABIT AUTEM, inquit, ALIQUIS, SI ILLUD QUOD EST
NECESSARIUM ESSE POSSIBILE ESSE SEQUITUR, ƿ id est si necessitati possibilitas
consentit. NAM SI NON SEQUITUR, id est si neget aliquis ut possibilitas
necessitatem sequatur, CONTRADICTIO CONSEQUITUR, possibilitatis scilicet
contradictio. Nam quod possibilitas non sequitur, contradictio possibilitatis
sequitur, ea scilicet quae dicit non possibile esse. Et praetermisit quod ex
his esset impossibile. Hoc autem est ut, si necessitatem possibilitas non
sequatur et contradictio possibilitatis consentiat, sit recta consequentia: si
necessarium est esse, non possibile est esse, quod est inconveniens. ET SI QUIS
NON HANC DICAT ESSE CONTRADICTIONEM, id est si quis neget possibilitatis
contradictionem esse quae dicit non possibile esse, illud certe ei NECESSE EST
DICERE quod possibilitatis contradictio ea sit quae dicit POSSIBILE esse NON
ESSE. SED UTRAEQUE FALSAE SUNT DE NECESSE ESSE. Nam quod necesse est, fieri non
potest ut non possibile sit, et rursus quod necesse est, fieri non potest ut
possibile sit non esse. RURSUS IDEM VIDETUR ESSE POSSIBILE INCIDI ET NON
INCIDI. Possibilitas enim affirmationi negationique communis est. Namque ET
ESSE ET NON ESSE potest quod possibile esse dicitur. HOC AUTEM FALSUM est, id
est de necessario praedicari. Necessarium namque si est, non esse non poterit;
si non est, nulla ratione contingit. Quod si quis dicat quoniam possibilitas
necessitatem sequitur, eadem possibilitas consentit contingenti et ERIT NECESSE
ESSE CONTINGERE NON ESSE, id est erit contingens id quod necesse ƿ esse
praedicatur. Nam si quod possibile est potest non esse, quod autem potest non
esse contingit ut non sit, non dubium est quin, si necessitatem possibilitas
sequitur, sequatur eam quoque et contingentia. Sed, contingens possumus dicere
in negatione, ut dicatur contingit non esse: est igitur quod necesse est esse
contingens non esse. HOC AUTEM FALSUM EST. Atque hic quidem ordo sermonum est,
ut in aliis fere omnibus perplexus atque constrictus: alias enim similitudo
enuntiationum, alias id quod deest implicitam reddit obscuramque sententiam.
Quod si quis Aristotelis verbis seriem nostrae expositionis adnectat et quod
illic propter similitudinem confusum est per expositionis nostrae distinctionem
ac separationem disgreget, quod vero in Aristotelis sermonibus minus est hinc
compenset, sententiae ratio totius elucebit.Nunc ergo quoniam proposuit
quaestionem, eam continenter exsequitur his verbis: MANIFESTUM AUTEM QUONIAM
NON OMNE POSSIBILE VEL ESSE VEL AMBULARE ET OPPOSITA valET SED EST IN QUIBUS
NON SIT VERUM, ET PRIMUM QUIDEM IN HIS QUAE NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT, UT
IGNIS CALFACTIBILIS ET HABET viM IRRATIONABILEM. ERGO SECUNDUM RATIONEM POTE,
STATES IPSAE EAEDEM PLURIMORUM ETIAM CONTRARIORUM. IRRATIONABILES VERO NON
OMNES SED QUEMADMODUM DICTUM EST, IGNEM NON EST POSSIBILE ƿ CALEFACERE ET NON,
NEC QUAECUMQUE ALIA SEMPER AGUNT. ALIQUA VERO POSSUNT ET SECUNDUM
IRRATIONABILES POTESTATES SIMUL QUAEDAM OPPOSITA. SED HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM
EST QUONIAM NON OMNIS POTESTAS OPPOSITORUM EST NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM
SPECIEM DICUNTUR. Cum de possibilis et necessarii consequentia dubitasset
cumque si possibilitas necessitati consentiret, quod erat incommodum, vel si
possibilitas rursus necessitatem sequeretur necessitas ipsa cui possibilitas
consentiret in se et esse et non esse susciperet, nunc incongruentem
ambiguitatem rationabili argumentatione dissolvit dicens. Non vere illud metui,
ne possibilitas necessitatem sequens ipsam naturam necessitatis atque rigorem
frangeret, ut id quod necesse esset in contingentiam permPombaur neque enim,
inquit, omne quod possibile est esse et possibile est non esse. Sunt enim plura
quae unam tantum vim continent et ad negationem nullo modo sint apta, ut in his
possibilitatibus quas irrationabilis actus efficit. Nam cum sit possibile ignem
calefacere, non est possibile ut non calefaciat. Quare haec potestas non potest
opposita. Si qua enim potestas opposita potest, illa et esse potest et non esse
et facere et non facere, quae vero non potest opposita, unam ƿ rem tantum
potest, quae affirmationem tantum dat, negationem vero repudiet. Si quis ergo
ponat possibilitatem necessitati consentire, non idcirco iam necesse est ipsam
necessitatem in contingentiam verti, cui contingenti scilicet possibilitas
consentit. Non enim, inquit, omne possibile utrumque potest, id est et posse
esse et posse non esse, atque ideo non omne possibile contingentiae consentit.
Docet autem hoc his modis: IN HIS, inquit, QUAE NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT,
possibilitas quae esse dicitur non valet opposita, ut ignem calefacere
irrationale est. Nulla onim ratio est cur ignis calefaciat: omnium namque quae
naturaliter fiunt nulla ratio est. Ergo haec quorum potestas irrationabilis est
non possum opposita, ut ignis non potest calefacere et non calefacere. Si enim
utrumque possint, opposita possum. Calefacere enim et non cale. Facere opposita
sunt. Cum ergo irrationabiles potestates et opposita agendi non habeant
facultatem, illa quae secundum rationem fiunt ad oppositorum aecum actuary
poterunt retineri, ut quicquid ex voluntate et ratione conceptum est ad
utrumque valeat, medicinam mihi exercere et possibile est et possibile non est
vel rursus ambulare. Quod enim quisquis animi ratione vel appetentia uult, hoc ex
ratione venire dicitur. Et in his omnibus illa potestas est quae ad utrumque
valeat, id est et ad affirmationem et ad negationem, ut sit scilicet et non
sit. In his autem quae sunt ƿ irrationabilia, licet in solis evenire possit, ut
ea potestas quae dicitur non etiam possit opposita, tamen non omnis
irrationabilis potestas opposita non potest, ut aqua et friget et humida est:
ergo et frigescere potest facile et humectari sed eadem permutata in calidam
potest frigescendi non habere vim, cum non possit humectandi amittere
potestaten, dum aqua sit. Quocirca non omnis potestas opposita valet sed valet
quidem opposita potestas ea quae secundum rationabiles motus valuit, illa vero
potestas quae opposita non valet in solis irrationabilibus invenitur, licet non
in omnibus. Sunt enim irrationabiles potestates quae utrumque possint, ut id
quod dictum est de aquae frigore. Et tota quidem sententiae vis talis est, nunc
quis sermonum ordo sit explicetur. MANIFESTUM, inquit, est QUONIAM NON OMNE
POSSIBILE VEL ESSE VEL AMBULARE ET OPPOSITA valET. Quod ita dictum esse
manifestum est, non ut putaremus quoniam omne quod ambulare potest vel quod
esse potest non possit opposita, id est non possit non esse: hoc enim videtur
textus ostendere sed nemo ita intellegat potiusque sic dictum videatur:
manifestum est quoniam non omne possibile, ut possibile frequenter solemus
usurpare, cum dicimus possibile esse ambulare, opposita valet. Neque enim quod
omnis potestas affirmationi negationique conveniat sed sunt quaedam quae unum
tantum possint, ut supra iam diximus. Atque hoc apertius intellegitur si ita
dicamus: manifestum est autem quoniam non ƿ omne possibile et opposita valet,
quoniam scilicet possibile frequenter et de esse et de ambulare praedicamus. Hoc
ita cogitans facilius quis agnoscit, quid ipsius textus verba denuntient, cum
etiam adminiculari quis debeat obscuris sensibus patientia atque consensu, quod
ad sententiam potius dicentis exspectet, etsi se sermonum ratio ita non habeat.
Hoc ergo ita constituto manifestum esse scilicet non omnes potestates opposita
valere sed esse quasdam IN QUIBUS NON SIT VERUM dicere quoniam opposita valent,
[et] datur exemplum: in his quidem primum quae irrationabiliter possunt, id est
non secundum aliquam rationem, quarum scilicet potestatum reddi ratio non
potest, quod ipsarum natura sit, ut quoniam ignis calfactibilis est, idcirco de
eo ratio reddi non potest: hoc namque illi naturaliter adest. Et haec quidem
ignis potestas non valet opposita, scilicet sit irrationalis, quae vero
rationabiles sunt et secundum rationabilem potestatem EAEDEM PLURIMORUM ETIAM
CONTRARIORUM SUNT. Nam quibus ratio dominatur, ad utraque opposita natura
ipsorum apta est, ut eaedem potestates sint plurimorum quae sunt contraria, ut
si est mihi possibile ambulare, quoniam hoc ex ratione et ex voluntate fit, sit
possibile non ambulare et est haec potestas non unius sed plurimorum eorumque
contrariorum. Licet enim affirmatio et negatio sit quodammodo ambulare et non ƿ
ambulare, tamen nunc ab Aristotele in contrarii vice disponitur. Et hoc quidem
in omnibus rationabilibus potestatibus planum est eas plurimorum esse
contrariorum et opposita valere, quae vero secundum rationem non sunt, licet
sint quaedam quae opposita valeant, non tamen omnia. Nam cum aqua frigendi
habeat potestatem, quod est irrationabile, est ei rursus alia potestas
calefaciendi, cum ipsa sit calefacta sed non in omnibus potestatibus
irrationabilibus hoc inveniri potest. Ignis enim (ut dictum est) unam
calefaciendi tantum videtur habere potestatem. Hoc est enim quod ait:
IRRATIONABILES VERO NON OMNES, id est opposita valent sed QUEMADMODUM DICTUM
EST, IGNEM NON EST POSSIBILE CALEFACERE ET NON, daturque in omnibus regula quae
non sint possibilia contrariorum, ea scilicet quae semper unam rem actu
continent, ut ignis semper calet, sol semper movetur et caetera huiusmodi, quod
per hoc ait quod dixit: NEC QUAECUMQUE ALIA SEMPER AGUNT. Aliqua vero possunt
quaedam opposita etiam secundum irrationabiles potestates, ut dictum est de
aqua. Sed hoc idcirco dictum esse testatur, ut cognosceremus nihil evenire
contrariorum, si quis diceret possibilitatem necessario consentire. Cum enim
non omnis possibilitas contraria valeret, ea scilicet necessitati consentit,
quae contraria non valet sed unam rem semper agit. Hoc est enim quod ait: SED
HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM EST, QUONIAM NON OMNIS POTESTAS OPPOSITORUM EST, NEC
QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM DICUNTUR. Quod ait: NEC QUAECUMQUE SECUNDUM
EANDEM SPECIEM DICUNTUR tale est: non modo, inquit, omne quod dicitur possibile
contrariorum esse potest sed etiam quae sub eadem specie sunt quaedam contraria
non possunt, ut ea quae sunt irrationabilium. Nam cum omnium irrationabilium in
eo quod irrationabilia sunt una sit species, tamen ne in his quidem inveniri
potest, ut in omnibus eadem sit contrariorum potestas, ut de igne quod supra
iam dictum est. Nam cum eius irrationabilis sit potestas, non tamen talis est
ut ad contraria transferatur. Recte igitur dictum est, quoniam nec quae sub
eadem specie sunt poterunt omnia contrariorum esse potentia. Nam cum ignis
potestas cum aliis omnibus potestatibus irrationabilibus sub eadem sit specie,
quod irrationabilis est potestas, tamen non valet opposita. Atque hoc quidem
quod attemptare possit totam quaestionem, non tamen validissime dissoluere
praedixit: quo vero maxime dirigat dubitationem ambiguitatemque constituat,
ipse continuata oratione adicit dicens: QUAEDAM VERO POTESTATES AEQUIVOCAE
SUNT. POSSIBILE ENIM NON SIMPLICITER DICITUR SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST
UT IN ACTU, UT POSSIBILE EST AMBULARE QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE EST
ESSE QUONIAM IAM EST ACTU QUOD DICITUR POSSIBILE, ILLUD VERO QUOD FORSITAN
AGET, UT POSSIBILE EST AMBULARE QUONIAM AMBULABIT. ET HAEC QUIDEM IN MOBILIBUS
SOLIS EST POTESTAS, ILLA VERO ET IN IMMOBILIBUS. IN ƿ UTRISQUE VERO VERUM EST
DICERE NON IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE VEL ESSE, ET QUOD AMBULAT IAM ET AGIT ET
AMBULABILE. SIC IGITUR POSSIBILE NON EST VERUM DE NECESSARIO SIMPLICITER
DICERE, ALTERUM AUTEM VERUM EST. QUARE QUONIAM PARTEM UNIVERSALE SEQUITUR, ILLUD
QUOD EX NECESSITATE EST SEQUITUR POSSE ESSE SED NON OMNINO. Quid haec sententia
contineret, quam nunc Aristoteles proposuit, quinto quidem libro diligenter
expressimus et nunc eam breviter exsequimur. Expositionis enim causa
doetrinaeque hunc nobis secundum expositionis sumpsimus laborem, non augendi
prolixitate fastidii. Talis ergo est tota sententia: possibile quod frequenter
in rebus dicimus non simpliciter dicitur atque ideo quoniam possibile a
potestate traductum est, ipsa quoque potestas aequivoca est. Hoc hinc
manifestum est, quod quaedam possibilitates ad hoc dicuntur non quoniam aguntur
sed quoniam ut agantur nihil impedit, ut si de aliquo sano corpore omnibusque
aliis quae impedire poterant remotis sedente dicatur possibile esse eum ambulare,
non quoniam ambularet sed quoniam ut ambularet nihil omnino prohibet. Quaedam
vero potestates ita dicuntur quoniam iam actu sunt atque aguntur, ut si quis de
ambulante homine dicat possibile eum esse ambulare. Atque ideo illa
possibilitas quae non secundum actum aliquem dicitur sed secundum id quod
posset agere dicitur, eo quod agere non prohibetur, a potestate possibilitas ƿ
nominatur. Haec vero quae iam agit atque in actu est, actus ipse, possibilitas
appellatur. Duae ergo significationes sunt possibilitatis: una quae eam
possibilitatem designat quae est potestate, quae scilicet actu non sit, altera
quae eam possibilitatem significet quae iam actu sit. Haec autem possibilitas
quae iam actu est aut ex potestate ad actum transit aut semper in actu
naturaliter fuit, ut cum homo ex eo quod sedet ambulat, potest ambulare atque
ideo ex potestate in actum vertit, sol vero cum movetur, numquam ex potestate
in actum vertit (neque enim aliquando hunc motum non egit) neque ignis ut nunc
caleret, aliquando non caluit. Ergo ea rursus possibilitas quae secundum actum
aliquem dicitur duas intra se species continet: unam quae talem actum
possibilitatis designet, quem non esse non liceat, et haec dicitur necessaria
et numquam ex potestate in actum vertit sed in actu naturaliter mansit; alterum
vero quod liceat et non esse, quod scilicet ex potestate in actum migravit, et
hoc non necessarium, cum sit actu. Et haec talis potestas, quae ex potestate in
actum vertit, in solis mobilibus est, hoc est quae moveri possunt, haec autem
sunt corporalia. Incorporalia enim non moveri quibus rationibus adstruatur
paulo post dicemus. Illae vero quae semper in actu propria naturae qualitate
manserunt, et in mobilibus inveniuntur, ut igni calor qui semper actu et
numquam fuerit potestate, ƿ et in his quae sunt immobilia, haec autem sunt
incorporalia et divina. Quare potestas ea quae ex potestate in actum migravit
solorum est corruptibilium et corporalium, ea vero quae semper actu fuit
divinis corporalibusque communis est. Ut igitur tota ratio breviter accingatur,
ita dicendum est: possibilitas aequivoca est et multa significans. Est enim una
possibilitas quae ipsa quidem non sit in actu, esse tamen possit atque ideo de
ea possibilitas praedicetur, est autem alia quae iam est actu. Haec autem potestas
quae iam actu est non est aequivoca sed genus. Habet enim sub se species eam
potestatem quae actu quidem est sed ex potestate migraverit, aliam vero quae
actu est sed ex potestate non migravit. Et illa quidem quae ex potestate non
migraverit, ipsa dicitur necessaria, quae numquam relinquet subiectum, illa
vero quae ex potestate ad actum transiit sine ulla dubitatione dicitur non
necessaria, idcirco quod poterit relinquere aliquando subiectum. Sed de his
utrisque, scilicet quae vel in potestate vel in actu possibilitates dicuntur,
communis poterit esse praedicatio, si dicamus utrasque esse non impossibiles.
Nam et qui potest ambulare, cum non ambulet, et qui iam ambulat, verum est de
his dicere quoniam non est impossibile eos id agere quod possunt agere vel
agunt. Cum vero sub significatione possibilitatis duo sint: una possibilitas
quae actu non est, alia vero quae actu est, illa possibilitas quae secundum
potestatem dicitur necessario non accommodatur neque aliquando necessitati
poterit consentire. Restat igitur, ut sub ea possibilitate necessitas ponatur
quae actu est. Sed ea ƿ quoque habet unam speciem per quam ex potestate in
actum migrat, quae est non necessaria: quare ne in hac quidenu potest poni
necessitas. Restat igitur ut, quoniam id quod necesse est esse nullus negat
esse possibile, sub possibili est autem et ea quae potestate esse dicitur sed
necessitas non ponitur neque sub ea potestate quae actu est et poterit
subiectum relinquere, ponatur sub eo actu qui subiectum relinquere non potest,
ut sit necessitas possibilitas quae sit actu et subiectum numquam relinquat, eo
quod ad actum ex potestate non venerit. Species igitur quaedam erit necessitas
possibilitatis, siquidem illic ponitur, ubi est ea possibilitas quae actu
semper est. Quod quoniam speciem sequitur genus et ubi est species genus deesse
non potest, sequitur speciem suam, id est necessitatem, genus proprium, id est
possibilitas sed non omne. Ea vero possibilitas necessitatem non sequitur, quae
potestate tantum est, non etiam actu, neque ea quae cum sit actu relinquere
subiectum potest sed ea tantum quae cum actu sit numquam poterit a subiecto
discedere. Sequitur ergo possibilitas necessitatem nihilque evenit impossibile
sed ea, ut dictum est, quae in actu sit et numquam in subiecto natura esse
desistat. Totus quidem sensus huiusmodi est, ratio vero verborum ita constabit:
QUAEDAM VERO, inquit, POTESTATES AEQUIVOCAE SUNT. Hoc idcirco dictum est,
quoniam non omnis potestas aequivoca est. Est enim potestas quae ut genus sit,
ea scilicet quae secundum actum praedicatur. Quemadmodum autem quaedam
potestates aequivocae sint exsequitur dicens: POSSIBILE ENIM NON SIMPLICITER ƿ
DICITUR, ET HOC PARTITUR: SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST UT IN ACTU, UT
POSSIBILE EST AMBULARE, QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE EST ESSE, QUONIAM
IAM EST ACTU QUOD DICITUR POSSIBILE. Hoc planius nihil poterit demonstrari quin
illud possibile dicat, quod iam agitur. Quod si quis possibile esse neget, hoc
agi et fieri atque esse dicit quod impossibile est sed hoc omnem modum
irrationabilitatis excedit. Aliam vero partem significationis possibilitatis
hanc dicit: ILLUD VERO QUOD FORSITAN AGET, et dat huius exemplum, UT POSSIBILE
EST AMBULARE, QUONIAM AMBULABIT. Non ergo quod iam agit sed QUOD FORSITAN AGET,
id est quod ut agat fortasse nihil prohibet. ET HAEC QUIDEM, inquit, IN
MOBILIBUS SOLIS EST POTESTAS, haec scilicet possibilitas quae potestate dicitur
non secundum actum. Mobilia vero, ut dictum est, sola corpora dicit. ILLA VERO,
id est quae actu sunt, ET IN IMMOBILIBUS, id est divinis. Atque ideo addidit
haec cum dicit et IN IMMOBILIBUS, ut non suspicemur in solis esse divinis actus
possibilitatem sed etiam in mortalibus atque corporeis. IN UTRISQUE VERO VERUM
EST DICERE NON IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE VEL ESSE, ET QUOD AMBULAT IAM ET QUOD
AGIT ET AMBULABILE. In utrisque, inquit, significationibus una praedicatio
poterit convenire, ut dicamus non esse impossibile ƿ vel ambulare quod iam
ambulat vel ambulare quod potest ambulare et non ambulat, quod per hoc ait quod
dixit AMBULABILE. Ambulabile enim est quod non quidem ambulet, possit tamen
ambulare. His addit: SIC IGITUR POSSIBILE NON EST VERUM DE NECESSARIO
SIMPLICITER DICERE, id est sic possibile, quemadmodum aequivoce possibilitas
praedicatur, non est verum de necessario simpliciter et universaliter atque
omnino praedicare, hoc est non omne possibile necessario consentit. ALTERUM
AUTEM id est possibile VERUM EST, hoc est de necessario praedicare, illud
scilicet quod secundum actum dicitur immutabilem. QUARE QUONIAM PARTEM suam, id
est speciem, id quod est UNIVERSALE, id est genus, SEQUITUR, ILLUD QUOD EX
NECESSITATE EST, quod scilicet species est possibilitatis, SEQUITUR POSSE ESSE,
id est possibilitas SED NON, inquit, OMNINO. Nam illa possibilitas, quae in
actu praedicatur et relinquere subiectum potest, non sequitur necessitatem sed
ea tantum, quae cum in actu sit neque ex potestate in actum vertit neque poterit
subiectum relinquere. Atque haec quidem quae Aristoteles dixit huiusmodi sunt,
quae vero nos distulimus, ut doceremus immobilia esse divina, mobilia vero sola
corpora vocari brevissime demonstrandum est. Sex motus species esse manifestum
est, sicut in praedicamentorum libro Aristoteles digessit, quamquam hoc in
physicis permutaverit. Sed nunc ita ponamus tamquam si omnino sex sint. Si
secundum nullam motus speciem moveri divina atque incorporalia ratio
declaravit, ordine conuincitur non moveri divina. Ergo neque generantur neque
corrumpuntur neque crescunt neque minuuntur neque de loco in locum transeunt,
quippe quae plenitudine naturae suae ubique tota sunt nec de deo aliquid
intellegi fas est, nec rursus aliqrubus passionibus permutantur. Quod si
secundum nullum horum motuum divinarum rerum permutabilis est natura,
manifestum est ea omnino non esse mobilia atque sex motus hos solis corporibus
evenire. Atque hoc quidem de plurimis quae de ea re possunt dici rationibus
atque argumentis limasse sufficiat. Nunc quoniam Aristoteles consentire
necessario possibilitatem non omnem docuit et quae ei conveniret expressit,
rursus de ipsorum consequentia et quid primo, quid posterius poni debeat,
memoriter subicit dicens: ET EST QUIDEM FORTASSE PRINCIPIUM QUOD NECESSARIUM
EST ET QUOD NON NECESSARIUM OMNIUM VEL ESSE VEL NON ESSE, ET ALIA UT HORUM
CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET. MANIFESTUM EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT,
QUONIAM QUOD EX NECESSITATE EST SECUNDUM ACTUM EST, QUARE SI PRIORA SEMPITERNA,
ET QUAE ACTU SUNT POTESTATE PRIORA SUNT. ET HAEC QUIDEM SINE POTESTATE ACTU
SUNT, UT PRIMAE SUBSTANTIAE, ƿ ALIA VERO CUM POTESTATE, QUAE NATURA PRIORA
SUNT, TEMPORE VERO POSTERIORA, ALIA VERO NUMQUAM SUNT ACTU SED POTESTATE SOLUM Postquam
de possibilis et necessarii consequentia quid videretur exposuit, haec ad
emendationem quodammodo superioris ordinis apponit, ut quoniam superius a
possibili inchoans caeteras omnes propositiones ad possibile et contingens et
ad eorum consensum reduxit, nunc hoc rationabiliter mPomba, ut non potius a
possibilitate inchoandum sit sed a necessitate. Nam si quis animadvertat
diligentius superiorem descriptionem, primo positum est possibile et contingens
et ad eadem cunctorum consensus relatus est. Nunc autem hoc permutatum videtur.
Dicit enim fortasse hoc esse rectius, ut magis propositionum consequentia a
necessariis inchoetur. Est autem totus sensus huiusmodi: quoniam, inquit,
necessaria sempiterna sunt, quae autem sempiterna sunt omnium aliorum quae
sempiterna non sunt principium sunt, necesse est ut id quod necessarium est
caeteris omnibus prius esse videatur. Ergo consequentiae quoque eodem modo
faciendae sunt, ut primo quidem necessitas, post vero possibilitas et caetera
proponantur, sintque consequentiae hoc modo: Necesse esse Non necesse esse Non
possibile esse non esse Possibile esse non esse Necesse esse non esse Non
necesse esse non esse Non possibile esse Possibile esse ƿ Videsne igitur
ut primo quidem necesse esse et non necesse esse propositum sit, secundo vero
loco ad necessitatis caetera consensum consequentiamque relata sint? Hoc est
ergo quod dixit fortasse principium quoddam esse omnium vel esse vel non esse
id quod esset necessarium, ut a necessario speculandarum propositionum
principium sumeretur, quod esse aliarum propositionum vel non esse secundum
consequentiam consensum constitueret. Et quoniam prius positum est necesse
esse, huic consentit ea quae dicit non possibile esse non esse. Istius ergo
propositionis quae dicit non esse possibile ut non sit, quae scilicet non esse
denuntiat (tollit enim possibile quod modus est), principium est necessitas,
cui sine ulla dubitatione consentit. Et rursus quoniam ei quae dicit non
necesse esse consentit ea quae dicit possibile est non esse, huius
propositionis, quae aliquid esse constituit, id est possibile, principium est
ea propositio quae dicit non necesse est. Ergo sive affirmative necessitas
proponatur sive negative, vide principium quoddam esse caeterorum et caetera
velut his, id est necessarlis, consentientia iudicari oportere. Et hoc est quod
ait: ET ALIA QUEMADMODUM ISTA CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET. Cur autem istud
eveniat, consequenter ostendit dicens: quoniam ea quae necessaria sunt actu ƿ
sunt, ut frequenter supra monstratum est, ea vero quae necessaria sunt
sempiterna sunt, quae vero sempiterna sunt priora sunt his quorum sunt
huiusmodi potestates quae in actu nondum sint, manifestum est quoniam et quae
actu sunt et potestate ad actum non veniunt priora sunt. Sed de eo actu
loquimur, qui ex potestate ad actum non venit sed semper actu propriae naturae
constitutione permansit, ut cum ignis calet vel sol movetur et caetera
huiusmodi ita sunt, ut actum numquam reliquerint neque ab his actus afuerit
aliquando neque ex potestate ad hunc venerint actum. Quoniam ergo huiusmodi
fuerunt ut semper essent, quae autem semper sunt, ea omnibus sunt priora, erunt
etiam potestate secundum propriam naturam priora. Sed quae priora semper
sempiterna sunt et rursus eadem necessaria, actu sunt et necesse est, ut ea
quae actu sunt his quae sunt potestate priora sint. Post haec fit ab Aristotele
divisio rerum hoc modo: rerum aliae sunt actu semper, qui ex potestate non
venerit, et istae sunt quarum nullae sunt potestates sed semper in actu sunt.
Aliae vero quae in actum ex potestate migraverint, quarum quidem substantia et
actus secundum tempus posterior est potestate, natura vero prior. In omnibus
enim illud quod est actu prius est et nobilius quam id quod potestate est.
Illud enim quod potestate est adhuc ad actum festinat atque ideo perfectio
quidem est actus, ƿ potestas vero adhuc quiddam est imperfectum, quod tunc
perficitur cum ad actum aliquando peruenerit. Quod autem perfectum est eo quod
est imperfectum generosius et prius esse manifestum est. Nam si res quae ad
actum suum ex potestate venerunt, prius fuerunt potestate, post vero actu, ergo
actus earum rerum posterior est potestate, si ad tempus referamus, prior vero eadem
potestate, si ad naturam. Et hoc est quod ait: alias res esse, quae cum
possibilitate sunt et actu sunt sed actum potestate tempore quidem posteriorem
habeant, natura vero priorem, quasdam autem res esse in quibus sola potestas
sit, numquam actus, ut numerus infinitus. Crescere enim potest in infinita
numerus, quicumque vero numerus dictus sit vel centum vel mille vel decem milia
et caeteri finitos; esse necesse est. Ergo actu numerus numquam est infinitus,
quoniam vero potest in infinita concrescere, idcirco solum potestate est
infinitus. Eodem quoque modo et tempus. Quantumcumque enim tempus dixeris
finitum est sed quoniam tempus potest in infinita concrescere, idcirco dicimus
tempus esse infinitum, quod potestate sit infinitum, non actu. Nihil enim actu
esse poterit infinitum. Quod autem supra dixit quae semper actu essent primas
esse substantias, non ita putandum est primas eum substantias dicere
quemadmodum in categoriis, ubi primas substantias indinduas dicit. Hic autem
primas substantias quae semper ƿ actu sunt idcirco nominat quia, ut dictum est,
quae semper actu sunt principalia caeterarum rerum sunt atque ideo primas eas
substantias esse necesse est. UTRUM AUTEM CONTRARIA EST AFFIRMATIO NEGATIONI ET
ORATIO ORATIONI QUAE DICIT QUONIAM OMNIS HOMO IUSTUS EST EI QUAE EST NULLUS
HOMO IUSTUS EST AN OMNIS HOMO IUSTUS EST EI QUAE EST OMNIS HOMO INIUSTUS EST?
CALLIAS IUSTUS EST, CALLIAS IUSTUS NON EST, CALLIAS INIUSTUS EST: QUAE HARUM
CONTRARIA EST? Post propositionum consequentias pertractatas easque subtili
inquisitione dispositas illud exoritur inquirendum, quod magnam in se
utilitatem ita praefert, ut quanta in eo vis utilitatis sit, prima quoque
fronte legentium mentibus ingeratur. Nam cum sit manifestum, quoniam affirmationem
opposita negatio semper oppugnat maximeque perimet universalem affirmationem
universalis negatio quoniamque non ignoratur, quod affirmatio quae contrarium
affirmat ipsa quoque contrarii perimat propositionem, quaeritur quae magis
perimat magisque oppugnet affirmativam, utrumne ea quae universalis negatio est
an ea quae contrarii vel privationis affirmatio. Sit enim positum hanc esse
affirmationem quae proponit OMNIS HOMO IUSTUS EST, hanc ergo duae perimunt
propositiones, et universalis scilicet negatio quae dicit quoniam NULLUS HOMO
IUSTUS EST et ea quae privationem ƿ iustitiae praedicat affirmando, ea scilicet
quae dicit OMNIS HOMO INIUSTUS EST. Affirmatio igitur quae proponit: Omnis homo
iustus est perimitur et a negatione propria universali quae dicit: Nullus
homo iustus est et ab affirmatione privatoria quae proponit: Omnis homo
iniustus est Cum igitur ab utrisque perimatur, quod autem perimitur ei
quod [eam] perimit videtur esse contrarium quoniamque a duobus, ut dictum est,
perimitur et duae unius contrariae esse non possunt, quae duarum propositionum
quas supra memoravimus, id est negationis universalis et privatoriae
affirmativae, contraria sit universali affirmationi superius comprehensae? In
qua re quam sit utilis quaestio nullus ignorat, qui cogitat, quia nisi hoc ab
Aristotele quaesitum enodatumque esset, magnam fore dubitationem, an illud
reciperetur, ut duo unius possent esse contraria, quod manifesto fieri non
potest. Nam cum duo unam rem perimant, quis esset qui dubitaret aut unam rem
duabus opponi aut duabus unam rem perimentibus quaeri oportere, quae magis
earum videretur contraria? Contrarias autem nunc dicimus non secundum eum
modum, quem Aristoteles in praedicamentis explicuit sed tantum ad id quod res
rem vel propositio perimit propositionem, ut quasi hoc modo ƿ quaeratur:
affirmatio universalis secundum quam magis perimitur, utrumne secundum eam quae
universalis est negatio an secundum eam quae vel prirationem praedicat vel
quodlibet aliud quod ex ipsa oppositione vim contrarii repraesentet? Unde etiam
illud latere non oportet, nulli esse dubium inter universalem affirmationem
privatoriam et universalem negationem quae esset opposita contrarie. Supra enim
iam dictum est affirmationi universali negationem universalem esse contrariam
sed hic, ut dictum est, non hoc dicitur sed illud potius quae magis perimat
rem. Nam quae magis perimit ea propemodum magis videbitur esse contraria. Atque
ideo non solum de universalibus proposuit sed ne suspicaretur quis quod illam
contrarietatem diceret quam vel in praedicamentis locutus est vel rursus supra
cum de universali affirmatione et negatione loqueretur, de particularibus
adiecit, quibus non erat contrariae oppositionis affirmatio atque negatio. Nam
si recte superius comprehensa meminimus, affirmatio universalis et negatio
universalis contrariae esse dicebantur. Nec solum hoc sed etiam secundum iustum
et iniustum constituit quaestionem, quod habitus et privatio potius est quam
ulla contrarietas. Quare, ut diximus, intellegendum est esse nunc in
quaestione, quae propositio quam propositionem proxime efficaciusque destruat
ac perimat. Huius inquirendae rei via exsistet hoc modo: NAM SI EA QUAE SUNT IN
VOCE SEQUUNTUR EA ƿ QUAE SUNT IN ANIMA, ILLIC AUTEM CONTRARIA EST OPINIO
CONTRARII, UT OMNIS HOMO IUSTUS EI QUAE EST OMNIS HOMO INIUSTUS, ETIAM IN HIS
QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONIBUS NECESSE EST SIMILITER SESE HABERE. QUOD SI
NEQUE ILLIC CONTRARII OPINATIO CONTRARIA EST, NEC AFFIRMATIO AFFIRMATIONI ERIT
CONTRARIA SED EA QUAE DICTA EST NEGATIO. QUARE CONSIDERANDUM EST, QUAE OPINATIO
VERA FALSAE OPINIONI CONTRARIA EST, UTRUM NEGATIONIS AN CERTE EA QUAE
CONTRARIUM ESSE OPINATUR. DICO AUTEM HOC MODO. EST QUAEDAM OPINATIO VERA BONI
QUONIAM BONUM EST, ALIA VERO QUONIAM NON BONUM FALSA, ALIA VERO QUONIAM MALUM.
QUAENAM ERGO HARUM CONTRARIA EST VERAE? ET SI EST UNA, SECUNDUM QUAM CONTRARIA?
Haec investigatio, quae magis sit universali affirmationi contraria, utrumne
privatoria universalis affirmatio an universalis negatio, hinc sumitur quod
omnis fere proprietas, quam in vocibus venire necesse est, ex opinionibus venit
quas voces ipsae significant. Quod igitur quaerendum in vocibus est, hoc prius
est in opinionibus perspiciendum. Neque enim fieri potest ut, cum vocum
significatio ex opinionibus veniat, quas scilicet voces ipsae significant, non
prius proprietates vocum in opinionibus reperiantur. Requirendum igitur ƿ est
quemadmodum se ista in opinionibus posita habeant, ut quod in his fuerit
repertum ad voces rationabiliter transferatur. Quaeratur igitur prius in
opinionibus hoc modo: si opinio privatoriae universalis affirmationis magis est
contraria opinioni simplicis universalis affirmationis quam opinio universalis
negationis, manifestum quoniam privatoria universalis affirmatio magis perimit
universalem simplicem affirmationem quam universalis negatio. Quod si illud
magis ratio reppererit, quod opinio negationis universalis opinionem
affirmationis universalis magis perimat potius quam opinio privatoriae
affirmationis opinionem universalis affirmationis, constat quod universalis
negatio magis contraria est universali affirmationi potius quam privatoria
affirmatio. Hoc autem ut inveniatur, ita faciendum est: ponatur opinio quaedam
vera, contra eam duae falsae, quarum una affirmatio sit privatoria, altera universalis
negatio. De duabus igitur falsis quam mendaciorem ratio invenerit, eam dicimus
verae opinioni magis esse contrariam. Sint igitur tres opiniones, una vera,
duae falsae, et sit quidem vera haec quae id quod bonum est bonum esse
arbitratur, ea scilicet quam dicit Aristoteles opinionem esse BONI QUONIAM
BONUM EST; sit autem ex falsis una quae id quod bonum est non bonum esse
arbitratur, quam Aristoteles dicit falsam opinionem ƿ boni quoniam NON BONUM
EST; reliqua quae id quod bonum est malum esse arbitratur ea est quae ab
Aristotele dicta est opinio boni quoniam malum est. Ex his igitur tribus, una
vera, duabus falsis, quaerendum est quae magis sit contraria verae. Sed quia
contingit saepe et negationem et privationem unum significare, in his
praesertim contrariis in quibus nulla medietas invenitur, addit: ET SI EST UNA,
SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Hoc autem huiusmodi est: in his contrariis in quibus
nulla medietas est idem negatio valet quod etiam privatio, in his vero in
quibus est quaedam medietas affirmatio privatoria et negatio non eiusdem
significationis sunt. Age enim sint huiusmodi contraria quae sint immediata
genitum esse et ingenitum esse. In contrariis igitur immediatis idem privatoria
affirmatio quod negatio valet, in his autem quae medietatem habent non idem.
Neque enim aequum est dicere quemlibet illum esse malum et rursus non esse
bonum. nam cum bonum negatur, potest aliquid medium audientis animus suspicari;
cum vero malum ponitur, tota audientis suspicio in contrarium reiecta est,
atque ideo non idem significant. Sed quia saepe (ut dictum est) privatio vel
contrarietas negationi consentit, quotiens tales quaedam propositiones
reperiuntur, in quibus nihil negatione diserepet privatoria affirmatio,
quaerendum est, ut Aristoteli videtur, secundum quam potius prolationem ƿ vel
opinionem verae affirmationi vel opinioni contraria propositio vel opinio fiat.
Quamquam enim interdum idem eignificent, alio tamen modo ipsis propositionibus
utuntur. Nam qui negationem ponit id quod est dicit non esse, qui vero
privationem id quod non est dicit esse. Cum igitur diversum initium et diversa
intentio quodammodo sit propositionum sub eadem significatione, et quae earum
magis verae propositioni contraria sit et secundum quem motum animi magis vera
propositio perimatur quaerendum est. Hoc est enim quod ait: ET SI EST UNA,
SECUNDUM QUAM CONTRARIA? Non enim dicit quoniam omnino negatio et privatio idem
sunt sed in his in quibus idem sunt, hoc est in immediatis contrariis, et
quando idem significant, quoniam non secundum unum motum animi unam
significationem dicunt, qui contrarium vel privationem ponunt et qui
negationem, secundum quam contraria magis est propositio, utrumne secundum eam
quae privationem ponit an secundum eam quae negationem? Post hoc quemadmodum sit
contrarietatis natura designat. NAM ARBITRARI CONTRARIAS OPINIONES DEFINIRI IN
EO, QUOD CONTRARIORUM SUNT, FALAUM EST. BONI ENIM QUONIAM BONUM EST ET MALI
QUONIAM MALUM EADEM FORTASSE ET VERA, SIVE PLURES SIVE UNA SIT. SUNT AUTEM ISTA
CONTRARIA SED NON EO QUOD CONTRARIORUM SINT CONTRARIAE SUNT SED MAGIS EO QUOD
CONTRARIE. Sensus quidem breviter expeditus sed summa rationis veritate
contextus est. Cum enim de contrariis disputat, quemadmodum contrariae
opiniones esse pos sint prima fronte disponit. Arbitratur enim quidam
contrarias esso opiniones, quae de contrariis aliquid arbitrarentur sed hoc
falsum esse conuincitur. Neque enim si bonum et malum contrarium est et aliqui
de bono et malo opinetur, mox necesae est ut contrarietas subsequatur. Age enim
quilibet de bono opinetur quoniam bonum est et rursus de malo opinetur quoniam
malum est. Cum igitur idem de bono et de malo opinetur, illud quoniam bonum,
illud quoniam malum, tamen contrariae opiniones non sunt. Neque enim contrarium
est opinari id quod bonum est bonum esse et id quod malum est malum esse.
Utraeque enim verae sunt, opinionum autem contrarietas in falsitate
cognascitur. Quo autem modo huiusmodi opiniones contrariae esse possunt, quae
de eadem quodammodo affectione animi proficiscuntur, id est opiniones
cognoscentes quod verum est? Non igitur si quis contrariorum aliquam opinionem
habeat et quicquam de contrariis arbitretur, statim necesse est subsequi in
opinionibus contrarietatem. Ergo non est contrarietas opinionum in ea
arbitratione, quae contrariorum est vel quae de contrariis habetur sed potius
contrarietas in opinionibus tunc fit, quotiens de una eademque re contrarie
quisquam opinatur. Ut ƿ quaelibet res sit proposita bona: de ea si quis
contrario modo opinetur, quoniam bonum est, de eadem rursus quoniam malum est,
opinio quae id quod est bonum bonum esse putat vera est, altera vero quae id
quod est bonum malum esse arbitratur falsa est, vera autem et falsa contrariae
sunt. Recte igitur has opiniones quas veritas falsitasque disiungit contrarias
esse dicimus et sunt non contrariorum sed de una eademque re per contrarietatem
ductae. Recte igitur dictum est non oportere definire contrarias opiniones in
eo quod contrariorum sint sed potius in eo quod de eadem re contrarie
suspicentur. Ordo vero sermonum talis est: NAM ARBITRARI, inquit, CONTRARIAS
OPINIONES DEFINIRI IN EO, QUOD CONTRARIORUM SINT, id est in eo quod quaedam de
contrariis opinentur, FALSUM EST. Quomodo autem falsum sit ipse declarat. BONI
ENIM QUONIAM BONUM EST ET MALI QUONIAM MALUM est EADEM FORTASSE est, id est non
sibi sunt contrariae opiniones sed utraeque idem sunt. Quemadmodum autem idem
sint ipse subiunxit dicens ET VERA. Idcirco enim idem sunt, quia verae sunt,
contrarietas autem in veritate, ut dictum est, et falsitate est posita. Qua in
re si consentiunt, idem in veritate et falsitate esse videbuntur. Nec hoc
numerositas impediet. SIVE ENIM PLURES SIVE UNA SIT, in eo quod verae sunt idem
sunt. SUNT AUTEM, inquit, ISTA CONTRARIA, id est quae in opinionibus versantur.
SED NON EO QUOD VEL CONTRARIORUM SUNT vel do contrariis arbitrantur, contrariae
opiniones inveniuntur sed ipsarum contrarietas inde nascitur, quod de una re
contrario modo opinantur. Hoc est qund ait: sed magis eo quod contrarie. Hic
enim contrarie adverbii loco positum est, tamquam si diceret: sed magis ea re
contrariae sunt, quod contrarie opinantur, et subintellegimus de una scilicet
re. Si enim non de una re contrarie opinentur sed de pluribus, poterunt non
esse contrariae. Quod facile cauteque perspiciens unusquisque reperiet. SI ERGO
EST BONI QUONIAM EST BONUM OPINATIO, EST AUTEM QUONIAM NON BONUM, EST VERO
QUONIAM ALIQUID ALIUD QUOD NON EST NEQUE POTEST ESSE, ALIARUM QUIDEM NULLA
PONENDA EST, NEQUE QUAECUMQUE ESSE QUOD NON EST OPINANTUR NEQUE QUAECUMQUE NON
ESSE QUOD EST (INFINITAE ENIM UTRAEQUE SUNT, ET QUAECUMQUE ESSE OPINANTUR QUOD
NON EST ET QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST) SED IN QUIBUS EST FALLACIA. HAE AUTEM
EX QUIBUS SUNT GENERATIONES. EX OPPOSITIS VERO GENERATIONES, QUARE ETIAM
FALLACIA. Validam quidem sententiam brevissimis sermonibus clausit, cuius, ut
breviter dicendum sit, haec vis est: qui de contrarietate propositionum nosse
quaerebat, debebat primo quae propositionum non esset infinita constituere
atque ad eam vim contrarietatis aptare. In omnibus enim contrariis unum uni
contrarium est. Si autem sit quaedam in propositionibus infinitas, illa. Tota
infinitas propositionum uni propositioni contraria esse non poterit. Hoc
sumendo totum textum argumentationis ingreditur aitque non solum exspectari
oportere in propositionibus quod falsa verae sit contraria sed quod inter omnes
falsas illa falsa sit verae contraria, quae una est et non infinita. Possum
esse infinitae propositiones et falsse, potest una finita eadem quoque falsa,
quae verae contraria esse rationabiliter ponenda est. Volens ergo constare,
quoniam negatio potius contraria sit affirmationi quam ea affirmatio quae
contrarium ponit, hoc dicit: potest, inquit, esse opinatio quaedam quae id quod
est de unaquaque re esse opinetur. Est etiam alia quae id quod non est rem
ullam esse arbitretur. Est alia quae id quod secum habet res ulla proposita non
eam habere pPomba. Est rursus alia quae id quod est res ipsa non eam id esse
arbitretur. Ut autem hoc per uagatum luceat exemplum, sumpsit propositum de quo
opinaretur aliquis id quod est bonum. Si quis igitur hoc bonum bonum esse
opinetur, vere opinabitur. Rursus si quis hoc esse bonum quod non est bonum pPomba,
falsa opinabitur: ut si quis arbitretur quoniam bonum laedit, quoniam inutile
est, quoniam bonum iniustum est, is ea de bono opinabitur quae non sunt et hoc
falsum est Rursus qui id quod in se habet bonum non habere arbitratur, is
opinabitur hoc modo: bonum non esse utile, bonum non esse iustum, bonum non
esse expetendum, et is quoque fallitur. Quod si quis sit qui hoc ipsum quod est
bonum, non esse bonum arbitretur, ut non pPomba bonum neque malum esse, id est
quod non est, neque expetendum esse, id est quod in sese habet sed id quod est
ipsum bonum non esse, ita arbitratur bonum non esse bonum. Caeterae igitur
omnes opiniones infinitae sunt. Possumus enim permulta colligere falsa quae cum
non sint de unaquaque re ea tamen esse dicamus, ut in eo ipso bono possum
dicere, quia malum est, possum quia turpe, quia iniustum, quia vitabile, quia
periculosum, et caetera quaecumque in bono nullus inveniet et haeo sunt
infinita. Rursus possum dicere ea quae habet bonum non esse in bono, ut si
dicam bonum non esse utile, bonum non esse expetendum, bonum non esse quod
auget atque haec quidem rursus infinita sunt. Sed quando id quod est aliqua res
aufert opinio, hoc facere nisi semel non potest. Neque enim aliqua per id
effici possum, si quod bonum est non esse bonum arbitratur. Ergo caeterae
quaecumque aut id ƿ quod non est bonum esse arbitrantur aut id quod habet in
sese bonum non esse arbitrantur falsae sunt sed in infinitum. Bonum autem ita
nunc usurpat, tamquam si dicat bonitas. Si quis autem ipsam bonitatem non esse
bonum arbitretur, is et falsus est et definito modo falsus est. Sed in falsis
quae definita sunt et una numero, ea magis et proxime veris videntur esse
contraria. Una enim res semper uni rei est contraria. Quocirca recte haec magis
contraria est quae negat id quod est potius quam ea quae negat vel id quod in
sese habet vel affirmat quod in se non habet. Hoc autem ut ostenderet non recto
sermone usus est sed ad quiddam aliud orationem detorsit, quae res confusionem
non minimam fecit. Nam cum dixisset non debere nos illas potius ponere
contrarias verae opinioni quae infinitae sunt, subiunxit illud quod ait: SED IN
QUIBUS EST FALLACIA. Haec autem est ex his ex quibus sunt et generationes. Hoc
autem talem sententiam claudit: inquit opiniones veris opinionibus opponendum
esse contrarias in quibus principium est fallaciae. Fallaciae autem ex his
nascuntur ex quibus etiam et generationes, generationes autem in oppositis
inveniuntur. Hoc autem tale est: omnis generatio ex permutatione eius quod fuit
surgit. Nisi enim id quod fuit prius esse desierit, non potest esse generatio.
Omne enim quod gignitur in aliam quodammodo formam substantiae permutatur. Ergo
cum non fuerit id quod fuit tunc gignitur et est quiddam aliud quam fuit et qui
fallitur id quod est quaelibet ƿ res non esse arbitratur. Nam qui quod bonum
est malum esse putat fallitur sed fieri aliter non potest ut sit malum, nisi
non sit bonum et in caeteris eodem modo. Fallacia igitur est et principium
fallaciae est, quod quis id quod est aliqua res non eam esse arbitratur. Haec
autem fallacia ex his est ex quibus sunt generationes. Omnis enim, ut dixi, generatio
ex detrimento surget, ut quod fit dulce non fit ex albo sed ex non dulci, et
rursus quod fit album non fit ex duro sed ex non albo, et caeterae generationes
es negationibus potius proficiscuntur et est prima inde fallacia. Quod si ubi
prima fallacia [ex quibus sunt generationes], ibi integerrima falsitas est et
proxima verae opinioni, haec autem in oppositis reperiuntur, hoc est in
affirmationibus et negationibus, dubium non est quin negationis opinatio magis
contraria sit ea opinione quae contrarium aliquid in arbitratione confirmat. Et
sensus quidem huiusmodi est, verba autem sese sic habent: SI ERGO EST, inquit,
BONI QUONIAM EST BONUM OPINATIO, quae scilicet vera est, EST AUTEM QUONIAM NON
BONUM EST, quae falsa est ac definita, EST VERO QUONIAM ALIQUID ALIUD EST QUOD
NON EST NEQUE POTEST ESSE, id est ea quae id esse adscribit quod non est,
ALIARUM ƿ QUIDEM omnium NULLA PONENDA EST, dicit, NEQUE QUAECUMQUE ESSE QUOD
NON EST OPINATUR, id est quae id quod non est res proposita esse eam putat,
NEQUE QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST, id est neque ea quae id quod habet res
proposita in opinionibus negat. Cur autem istae non ponantur contrariae docet
hoc modo: INFINITAE ENIM, inquit, UTRAEQUE SUNT, ET QUAE ESSE OPINANTUR QUOD
NON EST, ET QUAE NON ESSE QUOD EST. Sed quae magis ponenda est? IN QUIBUS EST,
inquit, FALLACIA, id est in quibus principium fallaciae. Principium autem
fallaciae unde ducitur? Ex his ducitur, EX QUIBUS SUNT ET GENERATIONES. Unde
autem sunt generationes? EX OPPOSITIS. Omnis enim, ut dictum est, generatio ex
eo quoniam non est id quod fuit, quod scilicet ad negationem vergit. Quare,
inquit, etiam fallacia et principium fallaciae in oppositis invenitur, ubi
etiam generahones, ex quibus est ipsa fallacia. SI ERGO QUOD BONUM EST ET BONUM
ET NON MALUM EST, ET HOC QUIDEM SECUNDUM SE, ILLUD VERO SECUNDUM ACCIDENS
(ACCIDIT ENIM EI MALO NON ESSE), MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE EST VERA QUAE
SECUNDUM SE EST, ETIAM FALSA, SIQUIDEM ET VERA. ERGO EA QUAE EST QUONIAM NON
EST ƿ BONUM QUOD BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA EST, ILLA VERO QUAE
EST QUONIAM MALUM EIUS QUOD EST SECUNDUM ACCIDENS. QUARE MAGIS ERIT FALSA DE
BONO EA QUAE EST NEGATIONIS OPINIO QUAM EA QUAE EST CONTRARII. Licet haec
omnia in primae editionis secundo commentario diligentissime explicuerimus, ne
tamen curta expositio huius libri esse videatur, hic quoque eadem repetentes
explicabimus. Est namque ingressus huius argumentationis huiusmodi: si, inquit,
posita vera propositione plures sint quae eam perimunt falsae, illa inter eas verae
propositioni magis erit contraria, quaecumque magis est falsa. Quaerendum
igitur est quae inter plures falsas propositiones magis falsa sit, ut ea verae
propositioni magis videatur esse contraria. Hoc autem per veritatem dicendum
est. Nam cum vere et per ipsam rem aliquid dici possit et per accidens, illud
tamen maxime veritatis naturam tenet, quod secundum rem ipsam dicitur potius
quam quod secundum aecidens venit. Ut si quis de bono opinetur, quoniam bonum
est, hic secundum ipsam rem veram opinionom habet, sin vero aliquis arbitretur,
quoniam bonum utile est, verum quidem opinabitur sed ista veritas de bono per
accidens fit boni. Accidit ƿ enim bono ut utile quoque sit. Quare illa quae
bonum bonum esse arbitratur per se vera est, id est secundum ipsam rem vera
est, illa vero quae id quod bonum est utile esse opinatur per accidens boni
vera est. Quare propinquior naturae bonitatis est ea quae id quod bonum est
bonum esse arbitratur quam ea quae id quod bonum est utile. Quod si ita est,
verior illa est quae secundum ipsam rem vera est potius quam ea quae secundum
accidens videtur. His igitur ita constitutis et de falsitate idem dicendum.
Falsa enim propositio quae illi verae contraria est, quae secundum se est,
magis falsa est quam ea quae illam veram perimit, quae secundum accidens vera
est. Nam si verior ea quae de ipsa natura rei verum aliquid opinatur, illa erit
magis falsa quae perimit veriorem. Quod si illa, quamquam sit vera, minus
tamen, quae de rei accidente pronuntiat, minus quoque illa erit falsa quae
minus veriorem perimit. His igitur ita constitutis videamus nunc quemadmodum se
in his habeant opinionibus vel propositionibus de quibus nunc tractatur. Idem
igitur sit exemplum: ut supra dictum, id quod est bonum et bonum est et non
malum sed quod bonum est secundum ipsam rem est, quod vero malum non est
accidit ei. Nam id quod bonum est per naturam bonum est, quod vero malum non
est secundo loco et quasi accidenter est. Ergo opinio de bono quoniam bonum est
verior erit propinquiorque naturae ea opinione quae est de bono ƿ quoniam malum
non est. Si igitur ita est et ea quae veriorem opinionem perimit magis falsa
est quam ea quae illam quae quamquam vera sit minus tamen est vera, manifestum
est quoniam negatio magis est falsior quam ea affirmatio quae contrarium ponit.
Nam negatio dicit non esse bonum quod bonum est, affirmatio vero malum esse
quod bonum est: negatio ea quae est non esse bonum quod bonum illam secundum se
opinionem veram perimit quae dicit bonum esse quod bonum est, illa vero
affirmatio contrarii quae est malum esse quod bonum est illam opinionem perimit
veram quae de bono secundum accidens est, id est non malum esse quod bonum est.
Constat igitur magis falsam esse opinionem quae dicit non esse bonum quod bonum
est potius quam eam quae opinatur malum esse quod bonum est. Quod si haec
falsior, magis contraria: magis igitur contraria est negationis opinio quam
contrariae affirmationis. Expedito igitur sensu verba ipsa discutienda sunt. SI
ERGO, inquit, QUOD BONUM EST sit bonum et non sit malum, ET HOC QUIDEM SECUNDUM
SE, id est ut quod bonum est bonum sit, ILLUD VERO SECUNDUM ACCIDENS, hoc est
quod bonum est ut malum non sit, (ACCIDIT ENIM EI MALUM NON ESSE), MAGIS AUTEM
IN UNOQUOQUE EST VERA, QUAE SECUNDUM SE EST, nam quod secundum uniuscuiusque
naturam est propinquius ƿ est ei rei cui secundum naturam: quocirca et veritas
secundum rem, quia rei proxima est, verior est quam est ea quae secundum
accidens est (hoc est enim quod ait: MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE EST VERA QUAE
SECUNDUM SE EST): quod si hoc ita est, ETIAM FALSA, id est etiam illa est
falsitas magis falsior quae illam perimit opinionem vel propositionem quae
secundum se vera est, siquidem illa secundum naturam rei vera verior est quam
quae secundum accidens vera est, hoc est enim quod dixit: SIQUIDEM ET VERA. Hoc
igitur disponens exemplo confirmat: ERGO EA QUAE EST QUONIAM NON EST BONUM QUOD
BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM SE EST FALSA EST, hoc est illa quae opinatur illi
opinioni quae secundum se vera fuit. Hoc enim haec verba demonstrant, quod
dixit: ERGO EA QUAE EST QUONIAM NON EST BONUM QUOD BONUM EST EIUS QUOD SECUNDUM
SE EST FALSA EST, id est quae ipsum bonum negat bonum esse per se verae
propositionis falsa est, id est opposita. Falsitas enim veritati opponitur.
ILLA VERO QUAE EST QUONIAM MALUM EIUS QUOD EST SECUNDUM ACCIDENS, hoc est illa
opinio quae id quod bonum est malum arbitratur esse falsa est et apta ei
propositioni quae est secundum accidens vera, id est quae ƿ opinabatur bonum
non esse malum. QUARE MAGIS ERIT FALSA DE BONO EA QUAE EST NEGATIONIS OPINIO
QUAM EA QUAE EST CONTRARII, id est magis contraria est negatio quam affirmatio
contrarii, siquidem cum sint de bono utraeque praedicatae, falsior tamen
negatio reperitur. Sed quod dixit bono accidere, ut malum non sit, non ita intellegendum
est, quemadmodum solemus dicere substantiae aliquid acoidere. Neque enim fieri
potest sed accidere hic intellegendum est secundo loco dici. Principaliter enim
quod est bonum dicitur bonum, secundo vero loco dicitur non est malum. Hoc
autem tractum est a similitudine substantiae et accidentis. Unaquaeque enim
substantia principaliter quidem substantia est, secundo vero vel alba vel
bipeda vel iacens vel quicquid substantiis accidere potest. FALSUS EST AUTEM
MAGIS CIRCA SINGULA QUI HABET CONTRARIAM OPINIONEM; CONTRARIA ENIM EORUM QUAE
PLURIMUM CIRCA IDEM DIFFERUNT. QUODSI HARUM CONTRARIA EST ALTERA, MAGIS VERO
CONTRARIA CONTRADICTIONIS, MANIFESTUM EST QUONIAM HAEC ERIT CONTRARIA. Vis
omnis argumentationis, ut brevissime expediatur, huiusmodi est: omne verum aut
secundum se verum est aut secundum accidens, quare necesse est etiam falsum aut
secundum se falsum esse aut per accidens. Verum autem illud esse verius constat
quod secundum se est potius quam illud quod per accidens. Qui vero contrariam
de re aliqua habet opinionem quam res ipsa est, necesse est ut plurimum falsus
sit. Etenim contrarietas opinionum, quotiens de una eademque re longissime a se
absistentes opiniones sunt. Quod igitur magis falsum est, hoc erit etiam falsum
contrarium. Illud enim quod magis a veritate abest, hoc magis falsum est. In
opinionibus vero quae a se plurimum differunt, ea sunt contraria illa igitur in
opinionibus contraria est quae plurimum falsa est. Est autem, ut dictum est,
plurimum falsa, quae secundum se falsa est, id est quae illam perimit
propositionem quae secundum se vera est. Quocirca (haec enim est negatio)
negatio contraria est affirmationi potius quam ea affirmatio quae contrarium
ponit. Talis igitur sensus his verbis includitur: FALSUS EST AUTEM MAGIS,
inquit, CIRCA SINGULA QUI HABET CONTRARIAM OPINIONEM. Quamquam enim possit esse
quilibet falsus, etiamsi de eadem re contrariam non habeat opinionem, ille
tamen magis fallitur qui contrarium aliquid opinatur. Hoc autem cur eveniat
dicit: CONTRARIA ENIM EORUM SUNT QUAE PLURIMUM CIRCA IDEM DIFFERUNT. Idcirco
enim maxime falsa contraria opinantur, quia contrarietas non nisi in plurimum
discrepantibus invenitur. QUOD SI HARUM CONTRARIA EST ALTERA, id est quod si
harum propositionum, quae per se falsa est vel quae per accidens, unam
contrariam esse necesse est, MAGIS VERO CONTRARIA CONTRADICTIONIS, hoc est
magis autem falsa negatio ƿ (hoc enim quod ait: MAGIS VERO CONTRARIA hoc sensit
tamquam si dixisset: magis vero falsa contradictionis est, id est magis vero falsa
negatio est), concludit: si illa, ut dictum est superius, ita sunt, MANIFESTUM
esse, QUONIAM HAEC, id est contradictionis, ERIT CONTRARIA. ILLA VERO QUAE EST
QUONIAM MALUM EST QUOD BONUM IMPLICITA EST; ETENIM QUONIAM NON BONUM EST NECESSE
EST FERE IDEM IPSUM OPINARI.Postquam idcirco contrariam potius negationem esse
monstravit, quod haec magis esset falsa quam ea quae contrarium affirmaret, et
distinctione falsitatis contrariam esse propositionem opinionemque quae rem
propositam negaret edocuit, nunc ex simplicibus implicitisque propositionibus
opinionibusque idem nititur approbare. Dicit enim quod ea affirmatio quae
contrarium ponit implicita et non simplex sit. Idcirco autem implicita est,
quod quae arbitratur id quod bonum est malum esse mox illi quoque opinari
necesse est id quod bonum est bonum non esse. Neque enim aliter esse malum
potest, nisi bonum non sit. Quare qui quod bonum est malum esse arbitratur, et
rem bonam malum putat et eandem ipsam non esse bonum. Non igitur simplex est
haec opinio de bono, quoniam malum est. Continet enim intra se illam, quoniam
non est bonum. Qui vero opinatur non esse bonum quod bonum est, non illi quoque
necesse est opinari quoniam ƿ malum est. Potest enim et non esse aliquid bonum
et malum non esse. Atque hoc quidem in his innititur rebus in quibus aliqua
medietas poterit inveniri. Hoc quoque cautissime addidit. His igitur ita
positis quoniam contrarii opinio non est simplex, simplex vero est negationis,
necesse est ut contra simplicem opinionem simplex potius videatur esse
contrarium. Est autem simplex opinio boni quoniam bonum est vera, simplex vero
boni quoniam non bonum est falsa. Simplici igitur opinioni de bono quoniam
bonum est simplex erit contraria, negationis scilicet, quae est boni quoniam
non est bonum. Tota vero vis huius argumentationis hinc tracta est: quotiens
vera est quaedam propositio et duae quae eam perimere possint, si una earum
nihil indigens alterius veram propositionem perimat, reliqua vero praeter
alteram eandem veram propositionem perimere non possit, illa magis dicenda
contraria est, quae sibi sufficiens nec reliquae indigens propositam
propositionem perimere valet. Veram autem propositionem de bono quoniam bonum
est sola perimere potest et ad illius verae interitum est sibi ipsa sufficiens illa
quae opinatur non esse bonum quod bonum est. Illa vero quae opinatur malum esse
sibi sola non sufficiet, nisi illa quoque ei auxilietur, quae est id quod bonum
est bonum non esse. Idcirco enim contraria illa aufert, quia secum negationem
trahit. Manifestum est hanc quae ad verae ƿ propositionis interitum sibi ipsa
sufficit recte magis videri contrariam quam eam quae sibi ipsa non sufficit,
nisi ei vis negativae propositionis addatur. AMPLIUS, SI ETIAM IN ALIIS
SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDEBITUR BENE ESSE DICTUM; AUT ENIM UBIQUE
EA QUAE EST CONTRADICTIONIS AUT NUSQUAM. QUIBUS VERO NON EST CONTRARIA, DE HIS
EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST VERAE OPPOSITA, UT QUI HOMINEM NON PUTAT HOMINEM
FALSUS EST. SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT, ET ALIAE CONTRADICTIONIS.Quod de his,
inquit, propositionibus dicimus si hoc in omnibus invenitur, firmum debet esse
quod dicimus. Neque enim verisimile est in aliis quidem propositionibus
negationes esse contrarias, in aliis vero affirmationes quae contrarium ponunt
sed si hoc in omnibus propositionibus invenitur et contradictionibus, ut
contradictio potius contraria sit, id est negatio, quam quae contrarium habet,
nihil est dubium quin haec ratio consistat in omnibus: sin vero in aliis ea
quae contrarium ponit magis contraria est quam negatio, hic quoque ita sese
manifestum est non habere. Ubi enim inveniri potest contrarietas, in his
dubitatio est, quaenam sit contraria, utrumne ea quae contrarium affirmat an ea
quae id quod propositum est negat. Ergo in his in quibus dubium non est
quemadmodum ƿ sit hoc speculandum est. Dubium autem non est in his in quibus
nulla est contrarietas, ut in substantiis. Hic enim solae sunt contrariae
negationes. Si ergo huic opinioni quae est de homine quoniam homo est illa
opponitur quae est de homine quoniam homo non est, manifestum est in aliis
quoque in quibus contrarietas invenitur locum contrarietatis negationem potius
optinere. [Nam si in his in quibus contrarietas est, ut in bono vel malo,
manifestum est potius illam esse contrariam quae bonum negaret quam eam quae
malum opponeret ei quae id quod bonum est bonum esse arbitretur, nec in his eam
contrariam esse oporteret in quibus contrarietas nulla est.] Quid enim attinet
cum de homine dicimus, quod contrarium non habet, ibi esse negationem contrariam,
cum vero de bono, quod contrarium habet, ibi non esse sed potius eam quae
contrarium poneret? Quodcumque enim convertitur a negatione suam vim in omnibus
servare debet.Quod ergo dicitur ab Aristotele, ut breviter explicem, tale est:
si in aliis negatio est contraria, hie quoque negationem esse contrariam
manifestum est quod si in aliis minime, in his quoque quae supra posuit. Sed in
omnibus aliis in quibus contrarietas non invenitur contradictio contrarietatis
locum tenet, et in his igitur in quibus est aliqua contrarietas eundem locum
neque alium tenebit. Quod in his verbis ƿ explicuit: AMPLIUS, SI ETIAM IN ALIIS
SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDEBITUR BENE ESSE DICTUM. Nam si in
caeteris omnibus ita se habere necesse est, et in his quae supra sunt dicta ita
sese habet et id quod dictum est optime dictum esse videbitur. AUT ENIM UBIQUE
EA QUAE EST CONTRADICTIONIS alicubi quidem contrariam reperiri, alicubi vero
minime. QUIBUS VERO NON EST CONTRARIUM, ut in substantiis in quibus nulla est
contraria (hoc enim nos, si bene meminimus, praedicamenta docuerunt), DE HIS
EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST VERAE OPPOSITA, id est in his invenitur quidem
opposita falsa opinio verae opinion) sed quae sit ista manifestum est. Nam ubi
nulla contrarietas, liquet contradictionis esse contrarietatem. UT QUI
HOMINEM NON PUTAT HOMINEM FALSUS EST. Haec enim sola contrarietas verae
propositionis invenitur. SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT, et illae aliae quae sunt
CONTRADICTIONIS, id est si in his quae contrarietatem non habent negationes
sunt contrariae (necesse est enim aliquas esse contraries), in aliis omnibus
etiam in quibus est aliqua contrarietas, ut bono et malo, negatio locum optinet
contrarietatis. AMPLIUS SIMILITER SE HABET BOND QUONIAM BONUM EST ET NON BOND
QUONIAM NON BONUM ƿ EST, ET SUPER HAS BONI QUONIAM NON BONUM EST ET NON BONI
QUONIAM BONUM EST. ILLI ERGO QUAE EST NON BONI QUONIAM NON BONUM VERAE OPINIONI
QUAE EST CONTRARIA? NON ENIM EA QUAE DICIT QUONIAM MALUM; SIMUL ENIM ALIQUANDO
ERIT VERA, NUMQUAM AUTEM VERA VERAE CONTRARIA EST; EST ENIM QUIDDAM NON BONUM
MALUM, QUARE CONTINGIT SIMUL VERAS ESSE. AT VERO NEC ILLA QUAE EST NON MALUM;
SIMUL ENIM ET HAEC ERUNT. RELINQUITUR ERGO EI QUAE EST NON BONI QUONIAM NON
BONUM CONTRARIA EA QUAE EST NON BONI QUONIAM BONUM, QUARE ET EA QUAE EST BONI
QUONIAM NON BONUM EI QUAE EST BONI QUONIAM BONUM. Quaecumque superius dicta
sunt, ea rursus validiore per proportionem argumentatione confirmat. Proportio
autem est rerum inter se inuicem similitudo. Si igitur positae sint res quatuor,
quarum duae sint praecedentes, reliquae sequentes, et sic se habeat prima ad
secundam quemadmodum tertia ad quartam, necesse est ita sese habere primam ad
tertiam quemadmodum fuerit secunda ad quartam. Hoc enim ipsum ƿ breviter
facillimeque numeris agnoscamus. Sit enim primus numerus II, secundus VI,
rursus inchoantibus tertius IIII, quartus XII. II VI IIII XII In his
igitur praecedentes quidem unt duo et quattuor, sequentes vero sex et duodecim.
Sunt autem ut duo ad sex, ita quatuor ad duodecim. Nam sicut duo senarii tertia
pars est, ita quaternarius duodenarii tertia pars est. Quocirca sicuti
quaternarius praecedens ad sequentem, ita alius praecedens ad alium sequentem
erit; ut praecedens ad praecedentem, ita sequens ad sequentem. Sed duo ad quatuor
qui sunt praecedentes medietas est, et sex igitur ad duodecim medietas est.
Igitur in omni proportione hoc respiciendum, quod si de quatuor propositis
rebus sicut prima est ad secundam, ita tertia ad quartam, erit ut prima ad
tertiam, ita secunda ad quartam. Ista igitur numerorum proportio ad
propositionum vim naturamque transferatur sintque duae propositiones primae,
quarum una praecedens, altera sequens, et aliae rursus duae, quarum una
praecedens, altera similiter sequens, et in his sit aliqua similitudo. Sit enim
prima boni quoniam bonum est, hanc sequatur boni quoniam ƿ bonum non est.
Rursus sit praecedens tertia non boni quoniam non bonum est, hanc autem sequens
quarta non boni quoniam bonum est. I II Boni quoniam bonum est Boni quoniam
boni non est III IIII Non boni quoniam non bonum est Non boni quoniam bonum
est Praesciatur igitur in his quae sit proportionis similitudo. Est enim
ut prima boni quoniam bonum est ad secundam boni quoniam bonum non est, ita
tertia non boni quoniam bonum non est ad quartam non boni quoniam bonum est.
Nam sicut boni quoniam bonum est vera propositio est, falsa autem boni quomam
non est bonum, ita quoque non boni quoniam non est bonum vera propositio est,
falsa autem non boni quoniam bonum est. Quod si ita est et eodem modo sese
habet opinio boni quoniam bonum est ad opinionem quae est boni quoniam bonum
non est, quemadmodum etiam opinio non boni quoniam non bonum est ad opinionem
non boni quoniam bonum est, et quemadmodum se habet prima ad tertiam, ita sese
habebit secunda ad quartam. Quemadmodum sese habet igitur boni quoniam bonum
est ad eam quae est non boni quoniam non bonum est, cum utraeque sint verae,
ita sese habet opinio boni quoniam bonum non est ad opinionem non boni quoniam
bonum est, quod ipsae quoque utraeque sunt falsae. Nam ut istae ƿ simul verae,
ita illae simul falsae. Quocirca ut est prima ad tertiam, ita secunda ad
quartam. Ostensa igitur hac proportione immutato ordine eaedem disponantur. Sed
sit prior opinio ea quae est non boni quoniam bonum non est eamque sequatur
boni quoniam bonum est et sub his praecedens tertia non boni quoniam bonum est,
quarta sequens boni quoniam bonum non est. I VERA II VERA Non boni quoniam
bonum est Boni quoniam bonum est III FALSA IIII FALSA Non boni quoniam bonum
est Boni quoniam bonum non est Ut igitur superius demonstratum est, ita
se habet opinio non boni quoniam non bonum est ad eam opinionem quae est boni
quoniam bonum est, quemadmodum non boni quoniam bonum est ad eam quae est boni
quoniam non est bonum. Ut enim illae simul verae, ita hae simul falsae eademque
proportio est. Quocirca erit sicut prima quae est non boni quoniam non bonum
est ad tertiam eam quae est non boni quoniam bonum est, ita erit secunda boni
quoniam bonum est ad quartam boni quoniam non est bonum. Requirendum igitur est
quemadmodum hic nunc sit prima ad tertiam, ut ex eo speculemur, quemadmodum sit
secunda ad quartam. Dico enim, quoniam huic opinioni quae arbitratur non esse
bonum quod bonum non est contraria illa est quae arbitratur id quod ƿ bonum non
est bonum esse. Age enim, si potis est, contra eam opinionem quae id quod bonum
non est non bonum putat sit ea quae id quod bonum non est malum putat. Sed hoc
fieri non potest. Contrariae enim opiniones simul numquam verae sunt, possunt
autem simul hae esse verae. Si quis enim parricidium quod non est bonum pPomba
non esse bonum, idem quoque parricidium quod per naturam non est bonum malum pPomba,
vere in utraque opinione arbitratur. Igitur non est contraria opinio ei quae id
quod bonum non est non bonum putat ea quae id quod bonum non est malum
arbitrator. Rursus ponatur eidem opinioni de non bono quoniam non est bonum
contraria ea quae arbitratur id quod non est bonum non esse malum. Id quoque
interdum est. Fieri enim potest ut id quod bonum non est nec malum sit. Neque
enim omnia quaecumque bona non sunt statim mala sunt sed est ut bona quidem non
sint, nec tamen mala sint. Si quis enim lapidem nequiquam iacentem, quod per se
bonum non est, non bonum esse pPomba, vere arbitrabitur, idem ipsum lapidem,
quod per se bonum non est, si non malum pPomba, nihil eius opinioni falsitatis
incurrit. Quare quoniam ea quae est non boni quoniam non bonum est et cum ea
quae est non boni quoniam malum est et cum ea quae est non boni quoniam non est
malum vera aliquotiens ƿ invenitur, neutri contraria est. Restat igitur ut ei
sit contraria opinio non boni quoniam non bonum est quae opinatur id quod non
est bonum bonum esse, haec autem est non boni quoniam bonum est. Contraria
igitur est non boni quoniam non bonum est ei quae est non boni quoniam bonum
est. Sed hic ita sese habebat opinio non boni quoniam bonum est ad opinionem
non boni quoniam non bonum est, quemadmodum opinio boni quoniam bonum est ad
eandem opinionem quae est boni quoniam non est bonum. Sed prima tertisque
contrariae, secunda igitur quartaque secundum similitudinem proportionis sunt
sine ulla dubitatione contrariae. Potest vero et simplicius intellegi hoc modo:
si boni quoniam bonum est opinio et non boni quoniam non est bonum opinio
similes secundum veritatem sunt, boni autem quoniam non est bonum et rursus non
boni quoniam bonum est ipsae quoque similes secundum falsitatem sunt, si una
falsarum uni verarum opinionum inventa fuerit contraria, erit reliqua falsa
reliquae verae contraria, quod sola efficit similitudo. Ostenditur autem una
falsa uni verae, quemadmodum supra exposuimus, contraria, hoc est ea quae dicit
id quod non est bonum bonum esse ei quae arbitratur id quod non est bonum non
esse bonum. Relinquitur igitur ea quae arbitratur id quod bonum est non esse
bonum contraria esse ei quae opinatur id quod bonum est esse bonum. Qua in re
colligitur negationem potius quam contrarium ƿ ponentem affirmationem verae
affirmationi esse contrariam. Perplexa igitur sententia his modis quibus
diximus expedita est sed se sic habet ordo sermonum: AMPLIUS, inquit, SIMILITER
SE HABET BONI QUONIAM BONUM EST ET NON BONI QUONIAM NON BONUM EST, quae
utraeque verae sunt, ET SUPER HAS BONI QUONIAM NON BONUM EST ET NON BONI
QUONIAM BONUM EST, quae sunt utraeque mendaces. ILLI ERGO QUAE EST NON BONI
QUONIAM NON BONUM est VERAE OPINIONI QUAENAM EST CONTRARIA? Hoc quasi
interrogativo modo dictum est. NON ENIM EA QUAE DICIT QUONIAM MALUM est,
quoniam simul aliquando esse poterit vera. Hoc autem in contrariis non potest inveniri.
NUMQUAM enim VERA VERAE CONTRARIA EST. Quemadmodum autem fieri potest, ut simul
sint verae? Quoniam est QUIDDAM NON BONUM MALUM, QUARE CONTINGIT SIMUL VERAS
ESSE. AT VERO NEC ILLA QUAE EST NON MALUM; SIMUL ENIM ET HAE ERUNT, id est
possunt aliquando simul esse verae, in his praesertim rebus quae inter bonum
malumque sunt. RELINQUITUR ERGO EI QUAE EST NON BONI QUONIAM NON BONUM, quae
scilicet vera est, CONTRARIA EA QUAE EST NON BONI QUONIAM BONUM est, quae falsa
est et simul vera non potest inveniri. QUARE, ad similitudinem superius positam
proportionis reuertitur, ut dicat ET EAM QUAE EST BONI QUONIAM NON BONUM EST EI
QUAE EST BONI QUONIAM ƿ BONUM est contrariam. Quod si quis ea quae superius
dicta sunt diligentius intuetur, nec in totius sententiae statu nec quicquam in
ordine fallitur. MANIFESTUM VERO QUONIAM NIHIL INTEREST, NEC SI UNIVERSALITER
PONAMUS AFFIRMATIONEM; HUIC ENIM UNIVERSALIS NEGATIO CONTRARIA ERIT, UT
OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST EA QUAE EST
QUONIAM NIHIL EORUM QUAE BONA SUNT BONUM EST. In superiori argumentatione
omnia de indefinitis explicuit sed quoniam fortasse aliquis poterat suspicari
non eandem rationem esse posse in his propositionibus quae sunt definitae atque
in his aliquid interesse, utrum eadem demonstratio in his quae indefinitae sunt
eveniret, hoc addit nihil interesse, utrum eandem demonstrationem, quam ipse
superius in propositionibus indefinitis fecit, quisquam faciat in
universalibus, quae iam sine dubio definitae sunt. Si quis enim secundum
indefinitarum propositionum superiorem dispositionem definitas disponat easque
secundum praedictum modum speculetur, non aliam universatis affirmationis
opinioni contrariam reperiet quam eam quae est universalis negationis opinio.
Nihil enim interest inter indefinitas definitasque propositiones, nisi quod
indefinitae quidem sine determinatione, definitae ƿ vero cum augmento
determinationis sunt, vel universalitatis vel particularitatis. Hoc est enim
quod ait: NIHIL INTEREST, NEC SI UNIVERSALITER ponatur affirmatio. Universali
namque affirmationi universalis contraria erit negatio, UT OPINIONI QUAE
OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST, quae scilicet est universalis
affirmationis, EA SIT CONTRARIA QUAE EST QUONIAM NIHIL EORUM QUAE BONA SUNT BONUM
EST, hoc est opinio universalis negationis. Hoc autem cur fiat ostendit. NAM EA
QUAE EST BOVI QUONIAM BONUM, SI UNIVERSALITER SIT BONUM, EADEM EST EI QUAE
OPINATUR QUICQUID EST BONUM QUONIAM BONUM EST. NIHIL DIFFERT AB EO QUOD EST
OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST. SIMILITER AUTEM ET IN NON BONO. Gradatim
indefinitam propositionem ad similitudinem universalis adduxit. Dicit autem:
quaecumque fuerit indefinita propositio, ei si quod in sermone solemus dicere
quicquid addatur, universalis fit, ut nihil omnino distet ea quae ad rem in
affirmatione omne praedicat. Ut ea opinio vel propositio quae est de bono
quoniam bonum est hoc scilicet opinatur, quoniam bonum bonum est, huic si
addatur quicquid, ut ita dicamus: quicquid bonum est bonum est, nihil differt
ab ea quae opinatur omne bonum bonum esse. Quare eadem vis est superioris
demonstrationis in ƿ propositionibus indefinitis, quae etiam in universalibus,
quae paruulum quiddam distant, quod non ad qualitatem nec ad vim propositionis
sed ad quantitatem refertur. Universalitas enim quantitatis ponitur. Et sensus
quidem huiusmodi est, verba vero sic sunt. Superius proposuerat nihil
interesse, an indefinita esset propositio an universalis. Cur autem nihil
intersit hoc modo dicit: NAM EA QUAE EST BONI QUONIAM BONUM est, id est
indefinita affirmatio, SI UNIVERSALITER SIT BONUM, id est si bonum
universaliter proferatur, EADEM EST EI QUAE OPINATUR QUICQUID BONUM EST QUONIAM
BONUM EST, id est nihil discrepat ab ea opinione quae opinatur quicquid bonum
est bonum esse. Huiusmodi autem opinio NIHIL DIFFERT AB ea, quae aperte
universaliter proponitur, quae est OMNE QUOD EST BONUM BONUM EST. SIMILITER
AUTEM ET IN NON BONO, id est non bonum quoque eadem ratione dicimus. Ea namque
propositio vel opinio quae opinatur non bonum esse quod non bonum est, si ei
adicitur universalitas, nihil differt ab ea quae dicit quicquid non bonum est
non est bonum. Haec autem nullo distat ab ea, quae universaliter aperte
proponitur, quae est omne quod bonum non est non est bonum. QUARE SI IN
OPINIONE SIC SE HABET, SUNT AUTEM HAE QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONES ET ƿ
NEGATIONES NOTAE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA, MANIFESTUM EST, QUONIAM ETIAM AFFIRM
ATIONI CONTRARIA QUIDEM NEGATIO CIRCA IDEM UNIVERSALIS, UT EI QUAE EST QUONIAM
OMNE BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EA QUAE EST VEL QUONIAM
NULLUM VEL NULLUS, CONTRADICTORIE AUTEM AUT NON OMNIS AUT NON OMNE. Superiores
omnes argumentationes ad unum colligit redigitque ad conclusionem omnem
quaestionis vim. Supra enim negationes et affirmationes earumque contrarietates
de opinionibus pensari oportere praedixerat, nunc vero quoniam in opinionibus
repperit illam contrariam esse, quae esset universalis negatio, idem refert ad
propositiones, quas manifestum est, quoniam voces sunt et significativae, passiones
animi designare. In principio enim libri significativas voces passiones animae
monstrare veraciter docuit, nunc ea velut probaturus est: quoniam in
opinionibus illa potius contraria universali affirmationi reperta est, quae
esset universalis negatio potius quam ea quae contrarium universali
affirmationi affirmaret, idem quoque arbitratur in vocibus provenire, hoc est
affirmationi universali non affirmationem contrariam rem ponentem sed
universalem negationem esse contrariam, ƿ contradictorias vero eas quae, cum
affirmatio universalis esset, particularis negatio inveniretur. Atque hoc
quidem planissime dictum est nec aliquis in verbis error est sed nos, ut
caetera nihil ambiguum relinquentes ipsorum quoque verborum, eorum ordinem
persequemur. Ait enim: QUARE SI IN OPINIONE SE SIC HABET, id est quod opinio
negationis contraria invenitur opinioni affirmationis potius quam contrarium
ponens affirmatio, SUNT AUTEM HAE QUAE SUNT IN VOCE AFFIRMATIONES ET NEGATIONES
NOTAE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA (nam sicut in voce affirmatio et negatio est,
ita quoque etiam in opinione, cum ipse animus in cogitatione sua aliquid
affirmat aut quid negat, quod nos alio loco diligentius expediemus): ergo
quoniam affirmationes et negationes quae sunt in voce notae earum sunt affirmationum
vel negationum quae sunt in anima, MANIFESTUM EST, QUONIAM ETIAM AFFIRMATIONI
CONTRARI. QUIDEM EST NEGATIO CIRCA IDEM UNIVERSALIS. CIRCA IDEM autem addidit,
ne disiunctas affirmationes et negationes contrarias diceremus sed ut
affirmatio et negatio de una eademque re illa quidem universaliter affirmaret,
illa vero universaliter negaret. Earum autem exempla haec sunt: UT EI QUAE EST
QUONIAM ƿ OMNE BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EST EA QUAE EST
QUONIAM NULLUM, id est nullum bonum bonum est, quae contraria est, VEL NULLUS,
hoc est quoniam nullus homo bonus est. CONTRADICTORIA AUTEM AUT NON OMNIS, id
est non omnis homo bonus est contra eam quae dicit: Omnis homo bonus est
AUT NON OMNE, hoc est non omne bonum bonum est contra eam quae dicit quoniam
omne bonum bonum est. Constat igitur in his propositionibus quas supra
proposuit illam magis esse contrariam, affirmationi quae dicit: Omnis homo
iustus est eam quae dicit: Nullus homo iustus est potius quam eam
quae dicit: Omnis homo iniustus est MANIFESTUM AUTEM QUONIAM ET VERAM
VERAE NON CONTINGIT ESSE CONTRARIAM NEC OPINIOVEM NEC CONTRADICTIONEM.
CONTRARIAE ENIM SUNT QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, CIRCA EADEM AUTEM CONTINGIT
VERUM DICERE EUNDEM; SIMUL AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE CONTRARIA. Post
haec libri terminum expedit in ea speculatione et demonstratione, per quam,
licet verum sit manifestumque omnibus duas propositiones veras non esse
contrarias, tamen id ipsum demonstrare conatur. Est autem huius argumentationis
ingressus huiusmodi: ea quae sunt contraria opposita sunt, opposita vero non
possunt eidem simul inesse: contraria igitur eidem simul inesse non possunt. De
quibus autem aliquid simul verum dici potest, illa simul eidem inesse possunt,
quae vero simul eidem inesse ƿ non possunt, de his simul verae propositiones,
affirmatio et negatio, esse non possunt. Sed contraria simul eidem inesse non
possunt: quae igitur simul verum dicunt contrariae non sunt, idcirco quoniam de
quibus et affirmatio et negatio simul verae esse possunt, illa simul eidem
insunt. Quocirca quae simul verae sunt contrariae non sunt. Sensus hic est,
verba autem sic constant: MANIFESTUM AUTEM EST, inquit, QUONIAM ET VERAM VERAE
NON CONTINGIT ESSE CONTRARIAM, id est duas veras propositiones non posse esse
contrarias? NEC OPINIONEM NEC CONTRADICTIONEM: si opinio non est vera verae
contraria, multo magis nec contradictio quae ex opinionibus venit. Contradictio
autem hic pro contrarietate posuit: de ea enim non agebatur. CONTRARIAE ENIM
SUNT QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, id est omne contrarium oppositum. CIRCA EADEM
AUTEM CONTINGIT VERUM DICERE, idcirco quod de his solis et negatio et
affirmatio verae simul esse possunt, quae eidem simul esse contingit, SIMUL
AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE CONTRARIA, ut concludatur: quoniam de quibus
affirmatio et negatio simul verae sunt, ea simul eidem inesse possunt,
contraria vero simul eidem inesse non possunt, quae simul verae sunt non
possunt esse contrarialNoster quoque labor iam tranquillo constitit portu.
Nihil enim, ut arbitror, relictum est quod ad plenam ƿ huius libri notitiam
pertineret. Quare si rem propositam studio diligentiaque perfecimus, erit
perutile his qui harum rerum scientia complectendarum cupiditate tenebuntur:
sin vero minus id eiecimus, quod nobis propositum fuit, ut obscurissimas libri
sententias enodaremus, labori nostro nihil ut aliis nocituro, et si non
proderit, obloquitur. Multa ueteres philosophiae duces posteriorum
studiis contulerunt, in quibus priusquam ad res profunda mersas caligine
peiuenirent qandam quasi intelligentiae luctatione praeluderent: hinc
institutionum breuior compendii facilitate doctrina, hinc per ea quae illi
*prolegomena* uocant, ad intelligentiam promptior uiam unitur. Huius igitur
aemulus prouidentiae statui obscura rum aditus doctrinarum praemissae
institutionis luce reserare, et praesentem operam syllogismis quorum
connexionibus omnis ratio continetur, addicere, modumque eum custodire dicendi,
ut facilitati atque intelligentiae seruientes, astringamus a ueteribus dicta
latius, enuntiata breuius porrigamus, obscurata improprii nouitate sermonis
consueti uocabuli proprietate pandamus. Sed qui ad hoc opus lector accedit, ab
eo primitus petitum uelimus ne in hic quae nunquam alias attigerit statim
audeat iudicare, neue si quid in ludo puerilium disciplinarum rudis adhuc et
nondum firmus acceperit, id amplexandum atque etiam colendum pPomba; alia enim
teneris atque imbuendis adhuc auribus accomotata, alia firmis ac robustioribus
doctrina mentibus, reseruatur. Quare si quid est quod discrepet, ne statim
obstrepat sed ratione consulta, quid ipse sentiat quid nos afferamus, ueriore
mentis acumine et subtiliore consideratione diiudicet. Idem namque eueniet, ut
quae in primo statim studendi aditu didicerunt, perspecta penitus ac potius
deprehensa contemnant. At si iam quisque duae scientiae defensor esse cupidus
malit (habent hoc quoque uitii homines quos comprehendit discendi uetus ac
longa, segnities, ut si arreptis semel opinionibus non recedant, ne in
senectute discendo, nihil usque in senectutem didicisse uideantur), si, inquam,
malunt uindicare quam uertere quae uulgatis semel etudiis imbiberunt, nemo
expetit ut priora condemnent sed ut maiora quaedam construant atque altiora
coniungant. Non enim una atque eadem diuersarum ratio disciplinarum, cum sit
diuersissimis disciplinis una atque eadem substantia materies. Aliter enim de
qualibet orationis parte grammatico, aliter dialectico disserendum est, nec
eodem modo lineam uel superficiem mathematicus ac physicus tractant. Quo fit ut
altera alteram non impediat disciplina, sed multorum consideratione coniuncta
fiat uera naturae atque ex omnibus explicata cognitio. Sed de his hactenus;
nunc de propositis ordinamur. Quoniam igitur nobis hoc opus est in categoricos
syllogismos, syllogismorum uero compago propositionibus texitur, propositionum
uero partes sunt nomen et uerbum, pars autem ab eo cuius pars est, prior est;
de nomine et uerbo, quae prima sunt, disputatio prima ponatur, dehinc de
propositione ad ultimum de syllogismorum connexione tractabitur. Nomen
est uox significatiua secundum placitum sine tempore, cuius nulla pars
significatiua eit separata; quae definitio paulo enodatius explicanda
est. Nomen enim uocem esse dicimus, quoniam uox nominum genus est; omne
autem genus de sua specie praedicatur, omnisque definitio a genere sumitur, ut
si definias hominem prius animal dicas, quod est genus, Post uero differentias
iungas quae sunt rationale et mortale. Ita igitur nos quoque in nominis
difinitione uocem quidem ut genus sumimus, caetera autem uoci quasi
differentiae aggregamus, uelut quod nomen designatiua uox dicitur. Sunt enim
uoces quae nihil designant, ut syllabae, nomen uero designatiua uox est, quon
iam nomen designat id semper cuius nomen est. Secundum placitum uero
adiunctum est, quoniam nullum nomen natura significat sed secundum placitum
ponentis constituentisque uoluntatem. Illud enim unaquaeque res dicitur quodei
placuit qui primus rei nomen impressit. Aliae enim sunt uoces naturaliter
significantes, ut canum latratus, iras canum significat, et aliae eius quaedam
uox blandimenta; gemitus etiam designant dolorem, sed non sunt nomina, quia non
designant secundum placitum sed secundum naturam. Sine tempore uero, quod
et uerba uoces sunt significatiuae et secundum placitum sed distant a
nominibus, quia nomina quidem sine tempore sunt, uerba uero cum tempore.
Cuius nulla pars significatiua est separata, nomina ab oratione disiungit.
Oratio namque uox est significatiua secundum placitum et aliquoties sine
tempore, ut hic uersus: Nerine Galathea thymo mihi dulcior Hyblae. Sed
orationis partes, separatae a tota oratione, designant: nominum uero nihil
extra designat, atque in illis quidem nominibus quae figurae sunt simplicis
nihil pars omnino significare manifestum est, ut in eo quod est Cicero, nulla
pars separata [763C] designat neque ci, neque ce, neque ro. At si nomen
compositum fiat, significare aliquid separata, partes uidentur; sed in eodem
nomine quod ex utrisque compositum est, separate nihil designant, ut si dicam
magister, partes eius nominis sunt magis atque ter, quae sumpta extrinsecus et
a nominis parte separatae significatione non carent, utraque enim ad uerbi
aliter significat quantitatem; sed cum magister quod est compositum nomen
alicuius artis peritum doctoremque significet, magis neque partem doctoris,
neque totum doctorem poterit designare. Eodem quoque modo ter, neque in toto
significat, neque in parte doctorem, id est, rem illam quae magistri uocabulo
subiecta est nulla ratione designat. Compositorum ergo nominum partes
nihil eius rei quam in unum conuenientes uocabulum designabant disiunctae
distractaeque significant; alia uero significare possunt sed tunc non partes
nominis sed ipsa sunt nomina. Quod enim coniuncta significant, id diuisa atque
se posita non designant. iuncta autem magis et ter doctoris significationem
tenebant, separata igitur omnem significationem doctoris amitunt. Sed ne
quis superius posito calumnietur exemplo, nec magister compositum nomen esse
concedat, uir fortis esse compositum nomen, si uno praeferatur accentu nullus
negabit, cuius partes uir atque fortis quod in eo quod est uir fortis
significare dicantur, non iam nominis partes sed ipsa sunt nomina, nec uir
fortis unius erit nomen sed potius oratio, quae duorum nominum collata significatione
conuincitur, quod uir fortis cum unius accentus intentione prolatum non est
oratio sed nomen, cuius partes nomina esse non poterunt, ac si nomina non sunt,
cum neque naturales affectus neque actus, ut uerba significent, omnino non
nihil designant. Quare concludendum est, cum quaelibet uoces propriam
significationem tenent, non partes nominum, sed ipsa esse nomina, cum uero
unius formam nominis copulauerint, eo considerantur ut partes uim propriae
significationis amittere. Sed de his in commentario libri *Peri
hermeneias* Aristotelis satis dictum est, et maior eius rei tractatus est quam
ut nunc totus ualeat expediri. Sed quoniam sunt quaedam uoces quae et
designatiuae sunt et secundum placitum, et sine tempore, quarumque partes nihil
extra significant, neque tamen proprietates nominis naturamque obseruent,
discernendae prius sunt, additisque differentiis a nomine segregandae, ut quae
sit uis nominis euidenter appareat. Adiecta enim semper negatio nomini, uocem
dubiam facit, quae neque uerbo neque orationi, etsi interius consideratum sit,
neque nomini possit annecti, ut si quis dicat, non homo, uox est significatiua.
Designat enim quidquid homo non fuerit, secundum placitum. Eas enim omnino
partes habet quis ad significationem uel negationis uel hominis placitum
uocabula ponentis assumpsit. Sine tempore, quae res eam uocem quae dicit non
homo separat ac seiungit a uerbo, cuius partes nihil extra significant, ne
oratio esse uideatur. Non homo enim uox seiuncta est ex negatiua particula et
homine, quae in eodem nomine separata nihil designant, significat enim non
homo, uel equum, uel canem, uel quidquid (ut dictum est) non homo non fuerit.
Sed quae est negatiua, neque hominis, neque equi, neque ullius substantiae
significationem tenet. Item homo neque canem, neque quidquid homo non fuerit,
significare potest; quocirca in ea uoce quae est non homo partes nihil
separatae significant eius rei quam tota uocis compositio designabat. Atque
ideo nec in oratione quidem poni potest. Si quis enim eam uocem quae est non
homo orationem concedat, nihil aliud eam esse fatebitur quam negationem.
Negatio autem omnis uera uel falsa est. Qui autem dicit non homo, neque
ueritatem nuntiat, neque mendacium. Praeterea ab omni negatione si quis
negatiuum seiungat aduerbium, affirmatio relinquetur; ab ea autem uoce quae est
non homo, si quis aufert id quod est negatiuum aduerbium, homo relinquetur,
quod nondum est affirmatio. Quocirca si non homo haec uox negatio esse non
potest, nihil autem aliud esse uideretur si esset oratio, concludendum est
negationem iunctam eum nomine orationem esse non posse. Nomen enim omne certum
aliquid definitumque significat, ut homo, equus, canis et caetera; non homo
autem uox aufert quidem quod significatur a nomine, nec praescribit quid ipse
significet. Quocirca quoniam significat quidem aliquid sed non finitum negatio
iuncta cum homine, infinitum nomen uocetur. Addenda est ergo definitioni
nominis differentia, scilicet ut nomen sit quod cum caeteris quae dicta sunt
sit definitae significationis. Iam uero casus nominum non altius intuentibus
nomina uideantur. Quid enim Catonis, et Catoni, atque huiusmodi uoces quae
rectis nominibus inflectuntur, nomina esse non existimet? Sed hae quoque uoces
a nomine quadam differentia discrepabunt. Omne enim nomen iunctum cum est
uerbo, enuntiationem reddit ac suscipit mendacii ueritatisque naturam, ut Cato
est, uel dies est, at si est uerbum casibus adiungatur, neque enuntiatio sit,
neque plena sententia orationis absoluitur, ut Catonis est, nec sententiam habet
absolutam, nec ueri aliquid potest notare nec falsi, atque idcirco non nomina,
sed casus nominum nuncupantur. Nam cum id a quo quidquam flectitur primum sit,
illud uero quod ab inflexione primi nascitur sit secundum, neque idem primum ac
secundum esse possit, manifestum est casus nominum non idem esse quod nomina:
idcirco caeteros quidem genitiuum, datiuum, accusatiuum, casus appellant
grammatici, primum uero rectum ac nominatiuum quod hic locum principem in
significatione possederit. Facienda est igitur nominis plena neque ullo
diminuta definitio sic: Nomen est uox significatiua secundum placitum sine
tempore, cuius nulla pars significatiua est separata, aliquid finitum
designans, cum est uerbo coniuncta faciens enuntiationem. Separat igitur
nomen uox quidem ab articulis atque inanimatis sonis; designatiua uero a
uocibus quae nihil significant, secundum placitum a uocibus aliquid natura
significantibus; sine tempore a uerbo quod a temporis significatione non
recedit, cuius nulla pars separata significat, ab oratione, cuius quemadmodum
partes extra significent, paulo posterius disseram; aliquid definitum
designans, ab his uocibus quae nomen negationemque coniungunt et nomina faciunt
infinita, cum est uerbo faciens enuntiationem, a casibus qui cum est copulati
non possunt plenam perficere atque explicare sententiam. In uerbo quoque
eadem fere cuncta conueniunt, nisi quod in significatione temporis a nomine
separatur. Omne enim uerbum actionem passionemue designat, quae fieri sine
temporis notatione non potest. Est itaque uerbi definitio haec: uerbum est uox
significatiua secundum placitum cum tempore, cuius nulla pars significatiua est
separata, ut currit, uincit; sed si uerbis negatiua copulentur aduerbia, fiunt
infinita uerba, sicut fieri nomina diximus infinita, ut cum currit, nut uincit,
certum aliquid finitumue designet, addita negatione, id quidem quod a uerbo
designatur intercipit, quid uero aliud fieri dicat tali significatione non
terminat; praeterea negatio iuncta cum uerbo siue in eo quod est, siue in eo
quod non est, recte dici potest, ut homo non currit. Non esse autem orationem
aut enuntiationem negatiuam illa prorsus argumenta monstrabunt, quae infinitum
nomen ab oratione aut negatione diuidebant. Sed quoniam principaliter
praesentia quaeque sentimus, his autem rebus quas praesenti sensu concipimus indita
esse a mortalibus uocabula manifestum est, recte dicis uerbum semper
significationis temporis habere praesentis, ut currit aut uincit. Curret autem
aut uincet, et cucurrerit aut uicerit, non sunt uerba sed uerborum casus,
scilicet quia a praesentis temporis significatione flectuntur; est ergo uerbi
plena definitio sic: Verbum est uox significatiua secundum placitum cum
significatione temporis, cuius nulla pars significatiua est separata, aliquid finitum
designans et praesens. Restat igitur ut de oratione dicamus sed prius
uidetur esse monstrandum utrumne nomen et uerbum sola in partibus orationis
ponantur, an ut grammatici uolunt et reliquae orationis partibus debeant
aggregari. Grammatici enim considerantes uocum figuras, octo orationis partes
annumerant. Philosophi uero, quorum omnis de nomine uerboque tractatus in
significatione est constituta, duas tantum orationis partes esse docuerunt,
quidquid plenam significationem tenet, siquidem sine tempore significat, nomen
uocantes, uerbum uero si cum tempore: atque ideo aduerbia quidem atque
pronomina nominibus iungunt, sine tempore enim quiddam constitutum definitumque
significant, nec interest quod flecti casibus nequeunt, non est hoc nominum
proprium ut casibus inflectantur. Sunt enim nomina quae a grammaticis
*monoptota* nominantur, participium uero quia temporis significationem trahit,
etsi casibus effertur, uerbo tamen recte coniungitur. Interiectiones autem
siquidem, naturaliter significent, nec uerbo, nec nomini copulandae sunt; uerbi
enim ac nominis definitiones non habent esse naturalia sed ad ponentis placitum
constituta, atque ideo nec in orationis partibus numerabuntur. Oratio enim
positione significat, nam si naturaliter significaret oratio, non diuersa
gentes orationes loquerentur. Si quae uero interiectionem positione
significant, quoniam finitam sine tempore affectionem designant, recte
nominibus annumerantur. Quae uero ipsa, quidem nulla propria significatione
nituntur, cum aliis uero iunctae designant, ut coniunctiones atque
praepositiones, illae ne partes quidem orationis esse dicendae sunt; oratio
enim ex significatiuis partibus iuncta est. Quocirca recte nomen ac uerbum
solae orationis partes esse dicuntur. Oratio est uox significatiua secundum
placitam, cuius partes aliquid extra significant ut dictio, non ut
affirmatio. Oratio igitur habet simul cum uerbo et nomine commune, quod
uox est, quod significatiua est, quod secundum placitum est. Separatim uero cum
nomine illi commune, est quod aliquando sine tempore est, ut Virgilianus quem
supradiximus uersus: Nerine Galathea thymo mihi dulcior Hyblae et
qui sequitur: Candidior cygnis, bedera formosior alba. Cum uerbo
autem quod interdum cum temporis significatione profertur, ut: Si qua tui
Coridonis habet te cura, uenito. Differt autem ab utroque quod partes
orationis a tota separatae oratione significant. Sunt enim partes orationis
nomen et uerbum quae significatiua esse dum ea definiremus ostendimus.
Significant igitur partes orationis ut dictio, non ut affirmatio, quanquam
aliquoties quidem ut affirmatio sed non semper tamen, semper autem ut dictio.
Est enim dictio simplex uerbi ac nominis nuncupatio. Nam cum dicimus: Si
dies est, lux est hanc totam orationem si diuidere in partes uelimus,
scilicet dies est, lux est, utraque pars ut affirmatio significabit, dies est,
lux est, aftirmationes esse manifestum est. At si minutatim tota orationis
membra carpamus, usque in nomina ac uerba postrema fiet resolutio. Dicemus enim
partes esse superius positae orationis, dies et lux et est, quae per se prolata
non sunt affirmationes sed tantum dictiones. Omnis uero oratio, quoniam ex
uerbis nominibusque consistit, in nomina et uerba solui potest. Non enim omnem
orationem in affirmationem cedi possibile est, ueluti si quis dicat lux est,
huius partes sunt, lux atque est, quas non esse affirmationes sed simplices
dictiones nullus ignorat. Cum igitur oratio quidem non semper in affirmationem
solui queat semper autem in simplices dictiones, iure dictum est orationis
partes extra aliquid designare non ut affirmationes sed potius ut
dictiones. Orationis autem species (ut arctissime diuidamus) sunt
quinque, interrogatiua, ut Quo te, Meri, pedes? an quo uia ducit in
urbem? Imperatiua, ut: Suggere tela mihi. Inuocatiua,
ut: Dii maris et terrae, tempestatumque potentes. Deprecatiua: Ferte
uiam, uenti, facilem, et spirate secundi. Enuntiatiua: Est mihi
disparibus septem compacta cicutis Fistula. Quarum quidem praeter
enuntiationem nulla uel esse aliquid, uel non esse designat. Caeterae namque
uel interrogant, uel inuocant, uel imperant, uel precantur. Enuntiatio uero
semper esse aliquid aut non esse significat. Atque ideo sola enuntiatio est, in
qua ueritas uel falsitas inueniri queant. Unde etiam enuntiationis nascitur
definitio, est enim enuntiatio quae uerum falsumue denuntiat. Hanc etiam
proloquium uel propositionem Tullius uocat, quae quidem partim simplex, partim
composita. Simplex est quae conditione seposita esse aliquid uel non esse
proponit, ut: Plato philosophus est. Composita uero quae ex duabus
simplicibus copulante conditione consistit, ut: Plato si doctus est,
philosophus est. Simplicium uero enuntiationum alias in qualitate sitas,
alias in quantitate differentias inuenimus. In qualitate quidem quod alia
affirmatiua, alia negatiua est. Enuntiatio affirmatiua est enuntiatio aliquid de
aliquo significans, ut: Plato philosophus est philosophum de Platone
praedicamus. Negatiua uero est enuntiatio aliquid ab aliquo praedicatione
seiungens, ut: Plato philosophus non est philosophum enim a Platone
tali praedicatione seiunximus. Secundum quantitatem uero differentiae
enuntiationum sunt, quod aliae quidem uniuersales aliae particulares aliae
indefinitae, alio singulares. Uniuersales sunt quae siue affirment, siue
negent, uniuersaliter tamen enuntiant uniuersale subiectum, ut: Omnis homo
sapiens est. Nullus homo sapiens est homo uniuersale quiddam est. Multos
enim sub se indiuiduos coercet et continet, qui uniuersaliter enuntiantur, dum
ei omnis uel nullus adiungitur. Particulares uero quae uel affirmando uel
negando ambitum subiecti uniuersalis in partem redigunt, ut: Quidam homo
sapiens est. Quidam homo sapiens non est hic enim uniuersalitas hominis,
adiecta particulari determinatione minuta est, atque in partem redacta.
Indefinitae uero sunt quae absque uniuersalitatis et particularitatis determinatione
dicuntur, ut: Est homo sapiens. Non est homo sapiens Singulares uero
sunt quae de singulari aliquid et de indiuiduo affirmando negandoue proponunt,
ut: Socrates sapiens est. Socrates sapiens non est Differt autem
particularis propositio a singulari, quod particularis quidem unum aliquem
subiicit, nec quis sit iste designat, ut: Quidam homo sapiens est
quis iste homo sit propositio non declarat. Singularis uero unum aliquem sumit,
et quis iste sit significat, ut: Socrates sapiens est unum enim et
hunc Socratem sapientem esse proposuit. Amplius particularis omnis uniuersalem
quidem terminum ponit sed ei detrahit uniuersalitatem, dum qualitatem
particularitas adiungit, ut in propositione: Quidam homo sapiens est
Homo uniuersalis est terminus, multos enim propria praedicatione concludit. Sed
quia dicitur quidam, ad unum homo redigitur, qui uniuersale persisteret, nisi
particularitas fuisset adiuncta; in singularibus uero propositionibus
praedicato termino semper indiuiduum supponitur, ut: Socrates sapiens
est Socrates enim singularis est, atque indiuiduus; idcirco igitur illa
particularis propositio quae partem ex uniuersalitatem detrahit, haec singularis
quae in singularis atque indiuidui praedicatione consistit. Simplicium
uero enuntiationum partes sunt subiectum atque praedicatum. Subiectum st quod
praedicati suscipit dictionem, ut in ea propositione quae est: Plato
philosophus est. Plato subiectum est, de ipso enim philosophos praedicatur, et
in eo philosophi suscipit dictionem. Praedicatum uero est quod dicitur de
subiecto, ut in eadem propositione, philosophos dicitur de Platone subiecto,
semper enim quod subiectum est uel minus est, uel aequale praedicato: minus
quidem ut in ea propositione de qua paulo ante tractauimus. Plato enim
philosophi nomen non potest aequare neque solus Plato philosophus est; aequalis
uero est subiectus terminus praedicato, ut si quis dicat: Homo risibilis
est homo enim qui subiectus est terminos praedicato risibili coaequatur.
Unde fit ut possit reddi reciproca praedicatio, scilicet, ut uices subiectum
praedicatumque permutent, subiectumque fiat quo erat antea praedicatum,
uersoque ordine praedicetur quod fuerat ante subiectum, ut si dicatur quod
risibile est homo est; omnia enim quae sunt aequalia de se inuicem
praedicantur. Ut uero id quod subiectum est maius possit esse praedicato, nulla
prorsus enuntiatione contingit, ipsa enim praedicata natura minora esse non
patitur. Sed quod aequale uel maius est, id semper de aequali uel minore
praedicatur. Has uero enuntiationum partes, id est praedicatum atque subiectum
terminos appellamus. Termini uero dicuntur quod in eos postrema sit resolutio:
itaque in singularibus uel indefinitis propositionibus duos terminos semper
inuenimus, et uerbum quod propositionis determinet qualitatem, ut in propositione
qua dicimus: Socrates sapiens est Socrates quidem ac sapiens
terminos esse manifestom est. Est uero uerbum non est terminus sed designatio
qualitatis, et qualis propositio sit negatiuam affirmatio significat, et nunc
quidem solo est uerbo propositioni accommodato facta est affirmatio. At si non,
quod est abuerbium negatiuam esset ad iunctum ita diceretur: Socrates
sapiens non est atque hoc modo mutata qualitate fieret de affirmatione
negatio. "Est" igitur et "non est" non sunt termini
sed, ut dictum est, significatio qualitatis. Eadem omnia etiam in indefinita
propositione conueniunt; quod si sint tales orationes: Socrates est, dies
est "est" ui gemina fungitur, scilicet praedicati, est enim
uerbum de Socrate et die praedicatum, et signi qualitatis, idem namque est
solum positum affirmationem efficit, cum negatiuo aduerbio negationem. At si
sint propositiones quae differentias secum habeant quantitatum, ut sunt
uniuersales ac particulares, eadem uis permanet terminorum; "omnis"
enim ac "nullus" et "quidam" terminis non annumerantur sed
enuntiationem significant qualitatem. Atque ideo recte quod subiicitur ac
praedicatur termini nuncupati sunt, quoniam in eos tantum resoluitur
propositio. Caetera enim quae simplicibus enuntationibus adiunguntur, aut
qualitatem propositionum retinent, aut quantitatem significant.
Propositionum uero simplicium aliae sunt quae in nulla parte conueniunt,
ut: Plato philosophus est et: Virtus bona est utraque
enim aliud quiddam de alio praedicatur, nec babent aliquid in proponendi
ratione commune. Illa enim Platonem philosophum dicit, illa uirtutem bonam esse
pronuntiat. Aliae uero sunt quae aliqua terminorum participatione iunguntur. Id
autem duobus fieri modis potest, aut enim ordine eodem, aut per ordinis
commutationem. Eodem uero ordine duplici modo, si uel simplices terminos in
utriusque constituas uel si per oppositionem fiat participatio terminorum: quod
tribus neque amplius continget modis, nam uel praedicato, uel subiecto, uel
utriusque terminis negatio copulatur. Ordinis etiam commutatione conueniunt
duobus modis, aut enim per simplicem terminorum praedicationem, aut per
eorumdem terminorum oppositionem. Haec quoque oppositio terminorum triplicem
recipit modum, cum negatio uel praedicato, uel subiecto, uel utrisque
coniungitur; illae uero quae altero termino participant et tribus modis, uel
cum in una propositione quod praedicatur in altera subiectum est, uel cum idem
in utriusque praedicatur, uel cum idem in utrisque subiectus est. Et quoniam
omnium sibimet conuenientium propositionum ordinatissimam fecimus diuisionem,
nunc de singulis quibusque tractemus, ac primum de ea propositionum
conuenientia, quae cum utrisque participet terminis, participandi tamen ordinem
seruent, ea est huiusmodi: Omnis homo sapiens est. Nullus homo sapiens
est. Utraque enim propositio hominem subiicit, et praedicat sapientiam,
et cum utroque termino congruant, sunt tamen diuersae, quoniam haec affirmatio
est, illa negatio. Et hoc quidem exempli gratia dictum sit, plenius uero fiet
de tali participatione tractatus hoc modo. Cunctarum simplicium
propositionum differentias, uel in qualitate, uel in quantitate sitas esse
ostendimus; in quantitate cum uniuersaliter pronuntiat [F. pronuntiantur] uel
particulariter uel indefinite, uel singulariter proferuntur, in qualitate uero
cum hae quidem affirmatiuae sunt, illae uero negatiuae. Si igitur duas
affirmatiuas aggregamus fiunt mixtae cum utrisque octo differentiae, quae simul
qualitatem quantitatemque contineant. Sunt autem mixtae hae, affirmatio
uniuersalis, negatio uniuersalis, affimatio particularis, negatio particularis,
affirmatio indefinita, negatio indefinita, affirmatio singularis, negatio
singularis. Quarum quidem indefinitas singularesque segregemus, et de
uniuersalibus ac particularibus disseramus. Describatur ergo uniuersalis primum
affirmatio: Omnis homo iustus est cuius aduersum tenet locum negatiua
propositio uniuersalis: Nullus homo iustus est item sub uniuersali
affirmatione ponatur particalaris affirmatio, quidam homo iustus est, hanc
aduersa fronte respiciat, sitque uniuersali negatiuae supposita particularis
negatio: Quidam homo iustus non est. Uniuersalis
affirmatio: Omnis homo iustus est. Uniuersalis negatio: Nullus
homo iustus est. Particularis affirmatio: Quidam homo iustus est
Particularis negatio: Quidam homo iustus non est Harum igitur
affirmatio atque negatio uniuersalis qualitate quidem discrepant sed quantitate
concordant; nam quod haec quidem affirmatio est, illa uero negatiua est, sunt
in qualitate diuersae, quia uero utraque unuersalis est quantitate conueniunt.
Harum igitur uel utrasque falsas, uel alteram ueram alteram falsam recipere
possibile est, utraeque autem simul uerae nequeunt inueniri, nam in proposita
descriptione affirmatio quae est: Omnis homo iustus est et negatio
quae est: Nullus homo iustus est cum utraeque sint uniuersales,
neutra tamen est uera. At si sit affirmatio: Omnis homo animal est
atque uniuersaliter denegetur ita: Nullus homo animal est uel
ita: Omnis homo lapis est. Nullus homo lapis est unam ueram, alteram
falsam esse necesse est. Atque ideo quoties ea praedicantur quae et conuenire
subiecto et ab eo ualeant segregari et uniuersaliter illa confirmat haec
denegat, utrasque falsas contingit, et superius positis declaratur exemplis.
Iustitia enim cum esse in hominibus possit, non tamen ita hominibus inhaesit,
ut ab eis separari nullo modo queat, atque ideo neque omnis homo iustus est,
neque omnis homo iustus non est, contingit utrasque mentiri; at si tale sit
quod a subiecto abstrahi separarique non possit, uel quod nunquam possit
euenire subiecto, et quae uniuersaliter affirmatiua est uniuersaliter abnuatur,
euenit uni ueritatem, alteri semper adesse mendacium sed ita ut si a subiecto
quod praedicatur non potest segregari, uera sit semper affirmatio, falsa
negatio; at si quod euenire non potest praedicatur, affirmatio quidem falsa sit
sed uera sit negatio. Nam quoniam anima non ab homine potest segregari, quae
hominem animal esse confirmat uera est, falsa uero illae quae denegat; item si
quod non potest fieri praedicetur, fiatque affirmatio, omnem hominem esse
lapidem, idque aduersa propositio neget, nullumque hominem lapidem esse
concedat, negatio quidem ueritati, affirmatio autem iuncta est mendacio: simul
autem ueras esse affirmationem uniuersalem uniuersalemque negationem nulla
poterunt exempla monstrare. Atque ideo uniuersalis quidem affirmatio,
uniuersalisque negatio contraria dicuntur, nam ut in contrariis aliquid medium
cortinentibus potest neutrum inesse subiecto, ut corpus neque nigrum sit neque
album, quoniam est quod praeter ea esse possit, ut rubrum, itemque in
contrariis medietate carentibus necesse est alterum semper inesse subiecto ut
omne animal aut dormita ut uigilat, quoniam inter dormire ac uigilare nihil
medium est; autem simul atque in eodem utraque contraria reperiantur fieri
nequit. Ita etiam in uniuersalibus affirmatione ac negatione: ut utraeque
falsae sint, exemplo contrariorum aliquid medium claudiunt; uel altera uera,
falsa uero altera, sicut in contrariis quae medio carent fieri posse manifestum
est sed impossibile est ut utriusque sententia in ueritate conueniat, sicut
nulla contraria simul esse patiuntur. Atque ideo uniuersalis aftirmalio
uniuersalisque negatio contrariae nominantur. Hae igitur non eam uim ipsa
semper aduersitate conseruant, ut eis sit perpetua atque inconciliata
discordia, nec se semper inuicem perimunt, quae cum sententia dissideant
communi tamen falsitate concordant. Si igitur earum una sub mota sit, non
necesse est ut esse altera consequatur: fieri enim potest ut neutra sit, uelut
si omnem iustum esse hominem destruat, non est consequens ut nullus homo sit
iustus. Quae autem sub his propositionibus collocantur, id est particularis
affirmatiua atque negatio, subcontrariae nomen habent, idcirco quod
uniuersalitati particulare commune subiectum est; cum igitur uniuersales
intelliguntur esse contrariae, subcontrarias esse necesse et quae sub
uniuersalibus contrariis collocantur. Horum quoque quantitas est eadem, quoniam
utraeque sunt particulares; diuersa qualitas intelligitur, quoniam affirmatio
haec est, illa uero negatio; sed quanquam contrariis uideantur esse subiectae,
conuerso tamen modo particulares in ueritate sibimet, noii in falsitate
consentiunt. Nam ut haec uerum, falsum illa pronuntiet, atque utraeque sint
uerae tacile propositis declaratur exemplis; ut uero utraeque falsae sint, non
potest inueniri. Nam si quod neque separari, neque possit adesse subiecto,
alterutra enuntiet propositio, una est ueritati, altera cognata mendacio. Et
siquidem quod a subiecto separari non potest praedicetur, affirmatio sola
ueritatis calculum tenet; at si quod subiecto impossibile adesse dicatur, sola
obtinet negatio ueritatem, ut si quis enuntiet: Quidam homo animal est
et alius neget: Quidam homo animal non est uel ita: Quidam homo
lapis est. Quidam homo lapis non erat utraque affirmationum negationumque
oppositio uerum inter falsumque partitur. Sed in prioribus quidem affirmatio,
in posterioribus autem uera negatio est. At si quod euenire quadem possit sed a
subiecto tamen aliquando ualeat segregari, affirmatio particularis, negatioque
pronuntietur, utrasque ueras esse necesse est, ut: Quidam homo iustus
est Quidam homo iustus non est ut uero utraeque falsae sint, nulla
potuerunt exempla congruere. Quocirca ne ista quidem quas subcontrarias
appellamus semper sese inuicenm perimunt, quandoquidem aliquoties in ueritate
concordant. At si omnibus differentiis dissidentes ac inuicem destruentes
inuenire conemur, respiciendae sunt angulares; hae uero sunt uniuersalis
affirmatio et negatio particularis, uel uniuersalis negatio et affirmatio
particularis; his enim tanta inter se discordia manifesta est, ut neque in
falsitate unquam, neque in ueritate conueniant, semperque necesse est cum
affirmatio sit uera, negationem esse mendacem, cum negationi adsit ueritas,
affirmationi esse propriam falsitatem. At primum cum geminas esse propositionum
differentias dixerimus in qualitate scilicet et quantitate, harum et qualitas
diuisa esse probator et quantitas: nam quod haec affirmatio est, illa negatio,
in qualitate dissentiunt; quod uero haec uniuersalis, in particularis
quantitate discordant. Item neque in falsitate, neque in ueritate unquam poterunt
conuenire. Siue enim de his quae a subiecto abesse non possunt unam
semper ueram esse necesse est, alteram falsam, nam si talis terminus
praedicatur, ut cum uel adesse subiecto uel non adesse contingat, uniuersales
semper falsae sunt, particulares uerae sunt, si quis enim ita proponat: Omnis
homo iustus est atque alius neget: Quidam homo iustus non est
uniuersalis affirmatio falsa est, particularis est uero negatio, similiter autem
si quis ita pronuntiet: Nullus homo iustus est uniuersalis
negationis falsa, particularis affirmationis uera sententia est; ita in his
quae uel adesse subiecto, uel abesse contingant, uniuersales falsitati
coniunctae sunt, particulares obtinent ueritatem. At si tales termini
sint, qui separari atque a subiecto diuidi nequeant, siue illa sit uniuersalis,
siue particularis, haerebit semper affirmationi ueritas, negationi mendacium,
ut si quis uniuersaliter enuntiet omnem hominem esse animal, aliusque
particulariter neget, quemdam hominem non esse animal affirmatio uniuersalis
uerum loquitur, particularis negatiuae falsa sententia est. Item si quis
uniuersaliter negando proponat nullum hominem esse animal, particularem
affirmationem ueritas sequitur, haeret uniuersalis negatio falsitati; quod si
sint quae predicantur ut nunquam possint adesse subiecto, seu illae
uniuersaliter seu particulariter proponantur, negationes ornat ueritas,
affirmationes falsitas decolorat. Si quis enim confirmat dicens omnem hominem
lapidem esse, aliusque quemdam hominem non esse lapidem respondeat, uniuersalem
affirmationem falsitas, particularem negationem ueritas tenet; quod si ita quis
uniuersaliter neget: Nullus homo lapis est et particulariter
affirmet: Quidam homo lapis est uniuersali constat negatione
ueritas, particularis affirmatio non caret falsitate. Quoquo igitur modo
praedicata uel subiecta mutaueris, si tamen uniuersalem affirmatiuam
particulari negatiuae, uel uniuersalem negatiuam particulari affirmatiuae
consertam a singulari consideratione committas, si haec falsa illam reram esse
contingit, et si haec uera est illam falsam necesse est inueniri, atque idcirco
has inter se oppositas et contradictorias nuncupamus. Et hactenus quidem
affirmationes et negationes auersis intentionibus conferentes, quid in eis
discordiae ac diuersitatis esset ostendimus; nunc uniuersalem affirmationem
particulari affirmatiuae, et uniuersale in negationem particulari negatiuae ad
ueritatis falsitatisque conuenientiam comparemus. Harum namque inter se nulla
discordia est, atque ideo non de earum dissensu sed de consensu potius uidetur
esse quaerendum. Primum igitur uniuersalis affirmatio et particularis
affirmatio subalternae dicuntur, quoniam altera subiacet alteri, id est
particularis affirmatio uniuersali affirmationi supposita est atque subiecta,
ueluti pars intra totius semper ambitum latet; idemque de uniuersali et
particulari negatiua dicendum est, subalternae enim uocantur, quod superior atque
amplior uniuersalis negatio intra se particularem negationem claudit et
continet. Haec igitur tali ratione consentiant, si enim uniuersales in
ueritate praecedant, particulares ueras esse necesse est, ut si quis
uniuersaliter affirmando proponat, omnem hominem animal, ea cum sit uera,
particularis sibi affirmationis ueritatem comitem trahit, ea uero est: Quidam
homo animal est. Nam si uerum est omnem hominem esse animal, uerum est
esse aliquem; item si quis uniuersaliter enuntiet nullum hominem esse lapidem,
et uerum dixerit, subiecta ei particularis negatio idem retinet, nec mentitur
qui dixerit quemdam hominem lapidem non esse; ita igitur uniuersalibus
affirmatione ac negatione uera dicentibus, particularis affirmatio et negatio
ueram uniuersalium sententiam consequuntur. At si uniuersales falsae sint, non
necesse est particulares uniuersalium consensu praebere mendacinm, uelut in his
uniuersalibus qua proponunt omnem hominem esse iustum, uel nullum hominem esse
iustum, quae cum una sit affirmatio, altera negatio, utraeque sunt falsae; sed
eas particularium falsitas non ex necessitate consequitur, nam et quemdam
hominem esse iustum, quae particularis est affimatio, uere quis dixerit, atque
ideo falsis uniuersalibus, particulares ueras esse non necesse est. Quod enim
uniuersalis affirmatio falsa dicatur omnem hominem esse lapidem, errat
particularis affirmatio quae proponit quemdam hominem esse lapidem. At si
uniuersalis negatio falsa proponatur nullum hominem esse animal non idcirco
partirularis erit uera negatio, si pronuntiet quendam hominem non esse animal,
atque ideo uniuersalibus quidem in ueritate manentibus, particulares necesse
est uniuersalium consentire ueritati, at si uniuersalibus falsitas inhaerebit,
particulares tum ueras, tum etiam falsas esse possibile est, ueras quidem si
quidtale praedicetur quod adesse subiecto possit, et a subiecto ualeat
separari, falsas esse utrasque, affirmationem quidem particularem, si in eo sit
uniuersalis falsa affirmatio quod subiecto non potest conuenire, negationem
particularem, si in eo uniuersalis negatio mentiatur quod a subiecto non potest
segregari, ut posita superius exempla declarant. Quod si ad ueritatis et
falsitatis consequentiam particulares propositiones locum principem sortiantur,
contraria eis uniuersalis propositionis ratione conueniunt. Nam si sint falsae,
particulares falsas esse necesse est; sin uero particulares uerae sint, tum
uniuersales uerae sunt, tum etiam falsae. Nam si particularis affirmatio est
falsa, quae dicit aliquem hominem esse lapidem, uniuersalis quoque affirmatio
falsa est quae proponit omnem hominen esse lapidem. Item si particularis est
falsa negatio quae decernit quemdam hominem non esse animal, falsa erit
uniuersalis negatio quae nullum hominem animal esse contendit. At si
particularis affirmatio uel negatio uerae sunt, idque praedicatur quod a
subiecto diuidi ac segregari queat, affirmationem negationemque uniuersales non
est dubium posse mentiri, ut quod iam uerae sint particulares quae proponunt
quemdam hominem esse iustum, et quemdam hominem non esse iustum, his suppositas
uniuersales falsas esse manifestum est, ut ea quae dicit: Omnis homo
iustus est et: Nullus homo iustus est. At si quid tale
affirmatio particularis pronuntiet quo subiectum carere non possit, uera erit
superposita affirmatio uniuersalis, ut cum aliquis enuntiat quemdam hominem
esse animal, huic uniuersalis affirmatio in ueritate consentit, quae est omnis
homo animal est. At si quid particularis negatio tale proponat, quod subiecto
nequeat inhaerere, ueritatem particularis negationis uniuersalis negatiuae
ueritas necesso est consequatur, ut cum aliquis dicit quemdam hominem lapidem
non esse, consonat uniuersalis ueritas propositionis quae nullum hominem
lapidem esse pronuntiat: quo fit ut praecedentibus quidem uniuersalibus ueris,
particulares ueras esse necesse sit; praecedentibus uero in falsitate
particularibus, uniuersalium ueritas non subsequatur; manentibus uero
uniuersalibus falsis, particulares mendacium dicere non sit necesse, sicut ne
uera quidem particularibus proponentibus, ueram uniuersalium necesse est esse
sententiam. Et hoc quidem exempla docuerunt: ut autem firma demonstratione
clarescat, utilis ad euidentiam rerum descriptio proponatur. Ex his ergo quae
superius dicta sunt intelligi potest contrarias quidem uel uerum inter se
falsumque diuidere, uel simul posse mentiri, ueras simul esse non posse;
subcontrarias uero uel utrasque ueras esse, uel alteram ueram, alteram falsam,
nunquam tamen simul proferre mendacium; angulares autem neque in ueritate
unquam, neque in mendacio consonare sed uni semper ueram, alteri semper falsam
esse sententiam. Nunc demonstrandum est uniuersalibus ueris particulares
non posse mentiri, falsis autem uniuersalibus posse particulares non falsa
proferre. Dico enim si uniuersalis affirmatio sit uera, particularem quoque
affirmationem ueram futuram; nam si falsa est, erit uera quae particulari
affirmationi opponitur uniuersalis negatio sed posita est uera affirmatio
uniuersalis; hoc igitur modo utrasque simul ueras esse contingit, affirmationem
scilicet uniuersalem uniuersalemque negationem, quod euenire non posse
monstratum est; non igitur fieri potest ut affirmatiua uniuersali uera
proposita, particularis affirmatio mentiatur. Rursus si uera est
uniuersalis negatio, particularem quoque negationem ueram esse concedo, nam si
falsam quis dixerit uniuersalem affirmationem, quae est ei opposita ueram
necessario esse fatebitur. At si uniuersalis negatio uera esse proposita est,
simul igitur uniuersales negationem et affirmationem ueras esse contingit; quod
fieri non posse superius posita exempla docuerunt. At si falsa est
uniuersalis affirmatio, particularis uel falsum poterit enuntiare uel uerum:
quo posito nihil impossibile comitatur, siue enim falsa sit, erit uera negatio
uniuersalis, seu uera illa sit, uniuersalem negationem falsitas obtinebit. Quod
fit ut falsa uniuersali affimatione, uniuersalis negatio, tum si falsitate
consonet, tum ab ea ueritate discordet, quod non esse impossibile superioribus
docetur exemplis. Eodem quoquo modo et si uniuersalis negatio falsa sit,
particularem negationem, uel ueram uel falsam esse possibile est, neque idcirco
aliquid sequitur incongruum. Particulari namque negatione uera, uniuersalis
affirmatio mentietur; eadem falsa, uerum uniuersalis affirmatio pronuntiat: quo
fit ut falsa uniuersali negatione proposita, affirmationem uniuersalem tum
ueram, tum falsam rationis demonstret euentus, quod impossibile non est.
Rursus si particulares false sunt, uniuersalis quoque falsitas sequitur. Nam si
particularis affirmatiua pronuntiet mendacium, uniuersali quoque affirmationi
falsitas inhaerebit, nam si haec uera est, falsa erit ei apposita negatio
particularis; sed affirmationem particularem constituimus esse mendacem, simul
igitur particularis affirmatio et negatio falsa sunt, quod esse inconueniens
praecedens tractatus declarauit. Item, si particularis negatio falsa
dicatur, uniuersalis quoque negationis falsitas consonabit: nam si negatio
uniuersalis uera est, falsa est opposita, quae est affirmatio particularis,
quomodo utrasque particulares, affirmationem scilicet ac negationem, simul
falsas esse contingit, quod fieri non posse praediximus. At si uera sit
affirmatio particularis, falsa uel uera uniuersalis affirmatio esse potest: sed
si falsa sit particularis, negationem ueram esse necesse est; si uera sit,
habebit particularis negatiua mendacium. Sed cum uera sit affirmatio
particularis, negationem particularem uel falsam esse uel ueram nihil est
impossibile. Rursus si negatio particularis teneat ueritatem, uniuersalis
negatio uel ueritatem tenere potest uel proferre mendacium. Nam si uera est,
oppositam affirmationem particularem falsam esse manifestum est; si falsa est,
ueritatem particularis affirmatiua custodiet: quo fit ut si particularis
negatio teneat ueritatem, affirmatio particularis uera uel falsa sit, quorum
neutrum impossibile. non esse praemissa docuerunt. Atque haec quidem de
uniuersalibus dicta sufficiant. Nunc de infinitis ac singularibus
disseramus, quarum quidem indefinitae sunt, quibus nulla significatio
determinationis adiungitur sed praeter uniuersalis et particularis
intelligentiam quantitatis proferuntur, ut: Homo iustus est. Homo iustus
non est quibus tametsi ut, dictum est, nulla significatio determinationis
adiungitur, uim tamen obtinent particularium propositionum. Namque ut illae
quas subcontrarias in priore descriptione signauimus, alias quidem inter se
uerum falsumque distribaunt, alias quidem inuicem ueritate conspirant, nunquam
tamen simul uidentur posse mentiri, ita etiam indefinitae, siquidem tale est
quod enuntiat quod subiecto semper inesse necesse sit, affirmatio est uera,
falsa negatio, ut in his propositionibus: Homo animal est. Homo animal non
est. At si id in indefinitis propositionibus efferatur quod subiecti natura
non suscipit, negatio quidem uera est sed affimatio iuncta est falsitati, ut si
quis dicat: Homo lapis est. Homo lapis non est ut uero utraeque in
pronuntianda falsitate consentiant, non potest inueniri. Eadem tamen ab
uniuersalibus affirmatiuis atque negatiuis, ita dissentiunt, ut quoquo modo
subiecta permutes, una semper ueritatis, altera sit semper plena mendacii.
Exemplum uero huiusmodi praedicati, quod subiecto semper inhaereat, hoc
est: Omnis homo animal est. Homo animal non est. Nullus homo animal est. Homo
animal est. Hic indefinitae ui eadem funguntur qua et particularis, huius
uero quod nunquam inhaeret, hoc est: Omnis homo lapis est. Homo lapis non
est. Nullus homo lapis estt. Homo lapis est in his quoque
indefinita, uniuersalibus oppositae per unamquamque oppositionem unam ueram,
falsam alteram reddiderunt, item quod suscipere subiecti naturam ualeat et
possit amittere. Omnis homo iustus est. Homo iustus non est. Nullus homo
iustus est. Homo iustus est in his etiam indefinitae particularibus
immutatae sunt, quae uniuersalibus obiecta per unamquamque propositionum
aduersitatem, uni semper uerum, alteri diuisere mendacium. Praeterea quoque
modo terminorum exempla ponantur, si affirmationes affirmationibus, negationes
negationibus comparemus, uniuersalibus ueris indefinitarum ueritas prouenit, ut
cum uerae sunt, omnem hominem esse animal, et nullum hominem esse lapidem, constat
ueritas indefinitis quae proponunt, et hominem animal esse, et hominem lapidem
non esse. At si uniuersalium falsitas antecedat, indefinitarum uel ueritas, uel
mendacium uariabit, hoc modo. Falsa enim est uniuersalis enuntiatio quae
proponit omnem hominem esse iustum; sed ea quae dicit hominem esse iustum,
tenet in humanae naturae parte ueritatem. Nam si non habet omnis homo
iustitiam, cum tamen aliquis habeat, uere dici potest hominem esse
iustum. Item, cum proponitur uniuersaliter: Nullus homo iustus est
falsum est, at si id indefinitae denegetur, a ueritate non discrepat. Nam cum
sit aliquis homo non iustus, non mentietur qui pronuntiauerit hominem esse non
iustum. Item cum sit falsa quae uniuersaliter affirmat dicens omnem hominem
esse lapidem, falsa est quae idem indefinita enuntiatione confirmat dicens
hominem esse lapidem. Rursus cum sit falsa negatio per quam proponitur
nullum hominem esse animal, falsa est indefinita negatio quae pronuntiat
hominem non esse animal. Hic quoque particularium similitudo seruata est. Nam
in subalternis uera uniuersalitas ueritatem particularitatis trahebat. Falsa
uero uniuersalitas nec ueritatis, nec mendacii necessitatem particularibus
afferebat. Eadem omnia uniuersalium atque indefinitarum collatione
proueniunt. Rursus indefinitas primum falsas constet, uniuersales quoque
necesse est esse mendaces, ut si falsum sit esse hominem iustum, falsum erit
omnem hominem esse iustum, quandoquidem non capit ueritatem, si iustus uel unus
homo non fuerit. Item, si indefinita negatio mentiatur, uerum uniuersalis
negatio non habebit, ueluti si falsa sit ea qeae dicit hominem non esse iustum,
quandoquidem non potest uniuersaliter ab homine denegari, si uel uni hominum
probabitur adesse iustitia. At si indefinitae sententiam ueritatis obtineant,
uniuersales tum ueras, tum eueniet esse mendaces: uelut cum dicimus hominem
esse iustum uerum est, est enim homo qui iustitia non careat. Huius uniuersalis
negatio mentietur, cum quis dixerit nullum hominem esse iustum. At si id
affirmabitur indefinite quod a subiecto diuelli secernique non possit, uera
nihilominus erit affirmatiua que proponit omnem hominem esse animal. At si id
quod subiecti naturam non recipit proponit indefinita negatio, ueluti si dicat
hominem lapidem non esso nihil ab eius ueritate uniuersalis negatiua dissentiet
ut ea quae nullum animal esse proponit. Nihil igitur dubium est indefinitas particularibus
esse consimiles, eamdemque uim ueritatis ac falsatis significationibus
obtinere: de quibus sufficienter dictum est. Nunc de singularibus
explicemus, quae nihil superioribus similes exstant. Illae namque quoniam
constituebant uniuersale subiectum, de quo praedicatum terminum dicerent,
idcirco suscipiebant etiam differentias quantitatis. Nam quod uniuersale est et
uniuersaliter et particulariter et indefinite poterit pronuntiari. At hae
quae unum aliquid ponunt, singuiariter atque indiuidue differentias quantitatis
habere non possunt, atque ideo sola in eis relinquitur discrepantia qualitatis,
quod haec quidem affirmatio, illa uero negatio. Semper igitur inter se
affirmatio et negatio singularis uerum falsumque distribuent, si non caetera
impediant quae sensum in alias atque in alias significationes solent deflectere
ac detorquere. Cum uero unum atque idem praedicatum atque subiectum in
affirmatione et negatione constiterit, uno eodemque sumptum tempore, uno
eodemque prolatum modo, ad unum atque idem relatum, de una atque eadem parte
propositum, necesse est ex his unam semper esse ueram, alteram semper esse
falsam. Nam siue aequiuocos terminos sumant siue non ad idem tempus procedant,
siue alius utrisque insit modus, siue ad alias partes uel ad aliquid aliud
referantur, ueras utrasque esse contingit. Age enim aequiuocum terminum sumat
affirmatio, dicatque: Cato Uticae se peremit negetque negatio: Cato
se Uticae non peremit. Hic igitur utraeque sunt uerae, quoniam Cato
aequiuocum est. Namque Cato praetorius Uticae sibi manus intulit, Cato uero
censorius minime. Item proponatur affirmatiua hoc modo: Nocte lucet
negatio respondeat: Nocte non lucet. Hic igitur lucere aequiuocum est.
Atque ideo nihil impedit quominus utraeque in ueritate permaneant. Affirmatio
namque cum dicit lucere nocte, lunae loquitur locem. Illa uero cum negat, de
solis luce significat. Hic igitur aequiuocum praedicatum utrasque uerum
conseruare permisit. Item si quis de Socrate proponat dicens: Socrates
sedet atque alius neget: Socrates non sedet utraeque uerae
esse queunt, si ad diuersa tempora referantur. Potest enim nunc quidem Socrates
sedere, alio uero tempore non sedere. Rursus si quis humani oculi colorem
nigrum esse confirmet, aliusque nigrum non esse contendat, utrique uerum
loquentur, si ad singulas oculi partes affirmatio negatioque referantur. Nam
quod circa orbem est qui medius pupulam tenet, album est. Ipse uero orbis niger
uisitur. Rursus si de Socrate inter duos locato quis dixerit: Socrates
dexter est aliusque respondeat: Socrates dexter non est
utrisque constare ueritas potest. Ad eum qui cum sinistra Socratis est, dexter
est. Ad eum uero cuius laeuo lateris pars Socratis dextra coniungitur, dexter
non est. Item, si quis ouum animal esse constituat, aliusque ouum animal
esse neget, utraeque a ueritate non dissonant: namque ouum potestate animal
est, actu animal non est. Ita igitur inter se singulariam subiectorum
propositiones uerum faleumque distribuent, ut unam ueritatem necesse sit
habere, alteram mendacium, si neque quod subiectum est, neque quod predicatum,
aliqua sit aequiuocatione confusum ad idem tempus, ad easdem partes, ad eumdem
modum, eademque rem ad quam affirmatio retulit ea quae proponuntur in negatione
afferatur, ut si quis de Socrate pronuntiet: Socrates caluus est Socrates
caluus non est si igitur de Socrate eodem affirmatio negatioque
proponant, si eamdem caluitii significationem affirmatio sumpserit et negatio,
si eamdem utraeque capitis partem loquantur, si uel actum utraeque potestatemue
significant, si nulla diuersitate temporis erretur, si non ad alium affirmatio,
ad alium negatio referatur, una semper ueritati coniuncta est, retinet semper
altera falsitatem. Quoniam de ea conuenientia propositionum quae utrisque
simplicibus terminis eodemque ordine captaretur explicui, nunc de ea partici
patione dicendum est quae et utrosque terminos et eumdem ordinem seruat; hoc
autem (ut dictum est) tribus contingere modis potest -- aut enim predicatus
tantum, aut subiectus terminus, aut uterque cum negatione proponitur. At tum
enuntiatio uel ab infinito subiecto, uel ab infinito praedicato, uel ab
infinitis utrisque consistit. Quoties enim nomini negatio subiungitur, nomen
redditur infinitum. Atque ideo per oppositionem participatio fieri
dicitur. Nomini enim simplici semper infinitum nomen opponitur, ut
"homo" "non homo", "animal" "non
animal", et caetera: quae cum ita sint, disponantur simplices, atque ex
earum natura caeteras colligamus. Primo igitur propositionum series
describatur, ea scilicet quae utrisque iungitur finitis, propositisque
simplicibus ita ex infinitis omnibus copulatarum propositionum ordo iungatur,
ut affirmationes affirmationibus, negationes negationibus, aduersis frontibus
collocentur. Omnis homo rationalis est. Omnis non homo non rationalis
est. Nullus homo rationalis est. Nullus non homo non rationalis est. Quidam
homo rationalis est. Quidam non homo non rationalis est. Quidam homo
rationalis non est. Quidam non homo non rationalis non est.
Omnis homo grammaticus est. Omnis non homo non grammaticus est. Nullus
homo grammaticus est. Nullus non homo non grammaticus est. Quidam homo
grammaticus est. Quidam non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus
non est. Quidam non homo non grammaticus non est. Omnis homo lapis
est. Omnis non homo non lapis est Nullus homo lapis est. Nullus non
homo non lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam non homo non lapis est.
Quidam homo lapis non est. Quidam non homo non lapis non est. Omnis homo
iustus est. Omnis non homo non iustus est. Nullus homo iustus est. Nullus
non homo non iustus est. Quidam homo iustus est. Quidam non homo non
iustus est. Quidam homo iustus non est. Quidam non homo non iustus non
est. Omnis homo risibilis est. Omnis non homo non risibilis est. Nullus
homo risibilis est. Nullus non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis
est. Quidam non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis non est. Quidam
non homo non risibilis non est. Harum igitur talis est consocianda
falsitate uel ueritate proprietas, ut affirmationes quidem inter se uniuersales
particularesque negationes uel in ueritate uel in mendacio consentire queant,
uel uerum inter se falsumque diuidere. Si quid enim de subiecto tale
praedicetur quod uel de subiecto nequeat segregari, ut ab homine
rationabilitas, uel a subiecto quidem recedere queat sed subiecti naturam non
possit aequare, ut hominis grammaticus, unam ueram, alteram falsam esse proueniet.
Nam qui dicit: Omnis homo rationalis est uerum loquitur, et qui
dixerit: Omnis non homo non rationalis est mentietur. Diuinae namque
substantiae rationis quidem compotes sunt sed homines non sunt. Item si
quis pronuntiet, omnis homo grammaticus, est falsum dixerit. At qui
proponit: Omnis non homo non grammaticus est uerum dixerit. Nam qui
homo non est, grammaticus esse non potest. At si id de subiecto praedicetur
quod uel nunquam subiecto ualeat conuenire, ut lapis homini, uel conueniens ab
eo possit abscedere, cum sit maius atque uniuersalius subiecto, ut iustitia
homini, simul utrisque falsitas prouenit. Nam si quis dicit: Omnis homo
lapis est falsam fecerit propositionem. Eodem quoque modo qui dixerit,
omnis non homo non lapis est, cum silex homo non sit sed lapis. Item
propositio: Omnis homo iustus est falsa est, cuius sequitur
falsitatem: Omnis non homo non iustus est. Nam diuinis substantiis adest
semper iustitia, cum non sit humanitas. At si quid tale de subiecto
praedicetur quod et semper ei copuletur, neque tamen subiectum possit excedere,
ut risibile homini, utrinque sententia in significandi ueritate
concurrit: Omnis homo risibilis est uera est: Omnis non homo
non risibilis est haec retinet ueritatem. Nam quia risibile hominis
proprium est, recte dicitur non esse risibile quidquid homo non fuerit. Eadem
omnia in particulari negatione redduntur. Nam siue quae sunt maiora subiecto
atque ab eo discedere nequeunt, at rationabilitas ab homine, uel quae discedunt
quidem sed sunt maiora subiecto, ut grammaticus homine, de subiecto
praedicentur, unam ueram, alteram falsam faciunt. Nam qui dicit: Quidam homo
rationalis non est falsum proposuit; qui uero respondet: Quidam non
homo non rationalis non est uerum loquitur. Diuina quippe
substantia non est quidam homo sed carere non potest humanae ratione naturae.
Item: Quidam homo grammaticus non est uera est sed falsa est si
dicam: Quidam non homo non grammaticus non est. Cum illud sit uerius,
quoniam qui homo non fuerit, non potest esse grammaticus. At si quae uel
nunquam de subiecto possunt uere praedicari, ut lapis de homine, uel
praedicantur quidem et sunt maiora subiecto sed ab eo discedere separarique
patiuntur, ut iustitia ab homine, ueras protinus utrasque conseruant. Nam qui
dicit: Quidam homo lapis non est uerum dixerit. At si quis
respondeat: Quidam non homo non lapis non est is quoque uerum
dixerit: si quidem de silice uel de huiusmodi caeteris uelit intelligi, quae
cum non sint homines, non lapides non sunt. Item: Quidam homo iustus
non est propositio ueritatem tenet. Sed ne illa quidem falsa est quae
proponit: Quemdam non hominem non iustum non esse hoc enim, ut
dictum est, diuinis substantiis inuenitur, ut iustitiam teneant, quamuis ab
hominis definitione seiunctae sunt. Item, si id quod abesse non potest,
et sit aequale subiecto, de eodem subiecto praedicetur, ut risibile homini,
incurrit utrisque mendacium. Nam: Quidem homo risibilis non est
falsa est, cuius falsitati sese aemulam praestat quae proponit: Quidam non
homo non risibile non est quasi qui homo non sit possit esse risibilis.
Ita igitur quidem in affirmationibus uniuersalibus et particularibus negatiuis
ueritas falsitasque et simul aliquoties inuenitur, et inter utrasque diuiditur.
Negationes uero uniuersales et particulares affirmationes non simili respondent
modo. Sed negationes quidem uniuersales, unam uerum dicere, alteram falsam,
simul utrasque falsas esse possibile est. Simul autem ueras nunquam esse
contingit. Nam si id quod adesse subiecto non potest, praedicetur, ut lapis
homini, unam ueram faciunt, alteram falsam, ut est: Nullus homo lapis est
uera est; falsa est quae proponit: Nullus non homo non lapis est
omnia quippe animalia praeter hominem ita non sunt lapides, sicut ab hominum
natura seiuncta sunt. Quidquid uero aliud de subiecto praedicetur, neutri
constare ueritas potest, ut si quis proponat: Nullus homo rationalis
est falsum dixerit; aliusque respondeat: Nullus non homo non
rationalis est hanc quoque conuincit ratio mentiri, equus quippe non homo
est, nec eum quis dixerit rationis esse participem; ut autem simul uerae sint,
nullus poterit terminus approbare. Particulares autem affirmatiuae in
differentiam ueritatis falsitatisque discedunt, quoties aliquid tale de
subiecto dicitur, quod nunquam possit adesse subiecto, ut lapis: nam si quis
enuntiet: Quidam homo lapis est falsa propositio est; at si quis
respondeat: Quidam non homo non lapis est tenet contrariam
ueritatem, equus quippe non homo est, nec lapis esse dicetur. Quidquid uero
aliud de subiecto praedicabitur, est eas in ueritatis significationem
conuenire, ut: Quidam homo rationalis est uera est, Quidam non homo
non rationalis est huic quoque ueritas constat, equus quippe non homo
est, nec ratione subsistit; ut uero simul falsae sint, nullis reperietur
exemplis. Ad hunc igitur modum ei de caeteris quae uel subiectum uel
praedicatum retinent infinitum, ad ueritatis falsitatisque consensum
enuntiationum proprietas consideranda est, de quibus modo breuiter quid eueniat
tetigisse sufficiat, singula uero lectoris exploranda diligentiae, et per
conuenientes terminos rimanda permittimus. Disponantur igitur propositiones
quae ex utrisque simplicibus terminis constant, easque quarum subiectum tantum
abnuatur ex aduerse parte respiciant. SIMPLICES EX SUBIECTIS
FINITIS Omnis homo rationalis est. Omnis non homo rationalis est. Nullus
homo rationalis est. Nullus non homo rationalis est. Quidam homo
rationalis est. Quidam non homo rationalis est. Quidam homo rationalis non
est. Quidam non homo rationalis non est. Omnis homo risibilis
est. Omnis non homo risibilis est. Nullus homo risibilis est. Nullus
non homo risibilis est. Quidam homo risibilis est.Quidam non homo risibilis
est. Quidam homo risibilis non est. Quidam non homo risibilis non
est. Omnis homo iustus est. Omnis non homo iustus est. Nullus homo
iustus est. Nullus non homo iustus est. Quidam homo iustus
est. Quidam non homo iustus est. Quidam homo iustus non est. Quidam
non homo iustus non est. Omnis homo grammaticus est. Omnis non homo
grammaticus est. Nullus homo grammaticus est. Nullus non homo grammaticus
est. Quidam homo grammaticus est. Quidam non homo grammaticus est. Quidam
homo grammaticus non est. Quidam non homo grammaticus non est. Omnis
homo lapis est. Omnis non homo lapis est Nullus homo lapis
est. Nullus non homo lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam non
homo lapis est. Quidam homo lapis non est. Quidam non homo lapis non
est. In harum igitur affirmationibus quidem uniuersalibus ueritas et
falsitas distribuitur, si quis tale de subiecto praedicetur quod abesse non
possit, siue illud maius sit, ut animal homine, siue aequale, ut risibile
homini. In his enim unam ueram, alteram falsam esae neoesse est, quidquid uero
praeter ea fuerit praedicatum, unam semper ueritas, alteram semper falsitas non
sequetur: ut autem simul uerae sint nequit ostendi. Particularium uero in
affirmationibus quidem, siquidem ea praedicentur quae ualeant transire
subiectum, siue ab eo separari nequeunt, ut animal ab homine, seu possint, ut
iustitia ab homine, loquitur utraque uera sententia. Quidquid uero praeter ea
fuerit praedicatum, unam ueritas, alteram falsitas tenet; falsae uero simul
nequeunt inueniri. Negationes uero particulares siquidem id praedicent quod a
subiecto non possit abscedere, siue illud maius sit, ut rationale homine, seu
aequale, ul risibile homini, uni constabit ueritas, aItera mentietur. Si quid
uero praeter ei fuerit praedicatum, ueras semper utrasque constat, ut ineas
communis falsitasnunquam possit incidere. Item disponantur in ordinem primum
quidem simplices, has e regione respiciant quae subiecto simplici denegantur
praedicato. SIMPLICES EX INFINITO PRAEDICATO Omnis homo lapis
est. Omnis homo non lapis est Nullus homo lapis est. Nullus homo non
lapis est. Quidam homo lapis est. Quidam homo non lapis est. Quidam homo
lapis non est. Quidam homo non lapis non est. Omnis homo animal
est. Omnis homo non animal est Nullus homo animal est. Nullus homo
non animal est. Quidam homo animal est. Quidam homo non animal est. Quidam
homo animal non est. Quidam homo non animal non est. Omnis homo
risibilis est. Omnis non homo non risibilis est. Nullus homo risibilis
est. Nullus non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis est. Quidam
non homo non risibilis est. Quidam homo risibilis non est. Quidam non homo
non risibilis non est. Omnis homo iustus est. Omnis non homo non
iustus est. Nullus homo iustus est. Nullus non homo non iustus est. Quidam
homo iustus est. Quidam non homo non iustus est. Quidam homo iustus non
est. Quidam non homo non iustus non est. Omnis homo grammaticus
est. Omnis non homo non grammaticus est. Nullus homo grammaticus
est. Nullus non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus
est. Quidam non homo non grammaticus est. Quidam homo grammaticus non
est. Quidam non homo non grammaticus non est. Harum igitur
affirmationes uniuersales, siquidem praedicent quod subiecto nequeat conuenire,
ut lapis homini, uel a subiecto, cum sit aequale uel sit maius, non possit
abscedere, ut animal uel risibile ab homine, unam semper necesse est ueritatem.
alteram proferre mendacium: quidquiduero praeterea fuerit praedicatum, utrisque
falsitas inuenitur, ut ad ueritatem conuenire non possint. Negationes uero
uniuersales siquidem id de subiecto praedicent quod subiecto adesse possit et
abesse, ita ut excedat, ut uirtus hominem, uel id quod adesse quidem queat sed
non possit adaequare subiectum, ut grammaticus hominem, utraeque in falsitate
communicant. Quidquid uero aliud fuerit praedicatum, unam ueritas, alteram
falsitas consequetur; ut autem simul uerae sint, nequit ostendi.
Particularium uero affirmationes quidem simul uerae sunt, si id quod uel adesse
possit uel abesse praedicetur, siue illud maius sit ut iustitia homine, seu
minus ut grammaticus ab homine. Si quid uero aliud fuerit praedioatum, ueritas
in eas ac falsitas distribuitur, ita ut nunquam communem consonent falsitatem.
Particulares quoque negatiuae in similibus terminis ueritate concordant. Nam si
quod adesse uel abesse potest, siue illud maius sit ut iustus ab homine, siue
minus, ut grammaticus ab homine, de subiecto praedicetur, ueritas utrisque
constabit. In aliis uero cunctis praedicationibus uni ueritas, alteri falsitas
cedit. Nunquam tamen utraeque in prodenda falsitate consentient. Praeter
hanc autem inter se conuenientiam propositionum, habent aliquid hae proprium
quae praedicatum adiecia negatione pronuntiant, quod caeteris inesse non
possit.Affirmationes namque negationibus, negationesque affirmationibus, quarum
uniuersalis est propositio, itemque particulares affirmationes negationibus,
negationes affirmationibus ita conueniunt, ut nunquam neque in falsitate, neque
in ueritate discordent. Conuenientium autem ordinem seriemque describimus quas
si quis in superius posita respexerit; uidebit angulariter conuersas.
Omnis homo rationalis est. Nullus homo non rationalis est. Omnis homo non
rationalis est. Nullus homo rationalis est Quidam homo non rationalis est. Quidam
homo rationalis non est. Quidam homo rationalis est. Quidam homo non rationalis
non est. Quod idcirco in his tantum uidetur euenire, quod de eodem subiecto
uterque intelligitur ordo oppositionis. Nam quae dicit: Omnis homo
rationalis est de homine rationale praedicauit; item quae proponit: Omnis
homo non rationalis est de eodem homine rationale seiunxit, ut merito
simplices affirmationes negationi consentiant. At non in aliis intelligitur
idem esse subiectum. Nam et illa quae proponit omnem non hominem esse
rationalem, et illa quae enuntiat omnem non hominem esse non risibilem, de
homine non loquantur sed quolibet alio quod hominis negatione relinquitur.
Atque ideo uelut extraneae atque a semet alienae, nec in ueritate possidet
aliquam nec in falsitate concordiam. Indefinitas autem propositiones,
quoniam particularibus similes esse monstrauimus, adiungendas superioribus non
putaui. Id enim indefinitis necesse est euenire, quod particularibus solet
incurrere. Expeditis igitur his propositionibus quae ex utrisque
communicant terminia atque eodem ordine collocatis, nunc eam propositionum
conuenientiam uel participationem loquimur, quae in utrisque quidem terminis
conuenientia sed ordinis commutatione consistunt, cuius disceptationis hic
finis est, de propositionum conuersione docuisse, quid enim est aliud
propositiones mutato ordine conuenire utrisque terminis, nisi propositiones
conuerti? Conuerti autem uel sibi uel aliis propositiones dicuntur, quoties,
mutato ordine terminorum, id est quod subiectum fuerat praedicato et quod
praedicabatur ante subiecto, ueritatem simul obtinent uel falsitatem. De quibus
plenissime hic disputandi sumemus exordium. Quatuor propositiones esse
praediximus, quae habeant differentias quantitatum et utrisque terminis absque
ordinis permutatione participant. Hae uero sunt affirmatio uniuersalis, negatio
uniuersalis, affirmatio particularis, negatio particularis. Harum igitur
particularis affirmatio particulariter quidem sibi ipsa conuertitur, uniuersali
autem affirmationi per accidens, et rursus uniuersalis negatio, loco principe
sui recipit conuersionem, ad particularem uero negationem per accidens conuerti
potest. Affirmationis uero uniuersalis ad se ipsam perpetua non potest
esse conuersio, ad particularem uero affirmationem per accidens potest. Nec
uero negationis particularis ad se ipsam principaliter stabilis ac firma
conuersio est sed negationi uniuersali secundo loco atque accidentaliter. Quae
omnia facilius declarantur exemplis. Affirmatio enim particularis, ut ea
quae proponit: Quidam homo albus est facile sibi ipsa conuertitur,
si dicamus, quoddam album homo est, atque in utrisque simul ueritas constat. At
si quis proponat quendam hominem esse lapidem, eamque conuertat dicens quemdam
lapidem esse hominem, mansit in utrisque mendacium. Hoc igitur modo affirmatio
particularis sui recipit conuersionem. Item negatio uniuersalis conuerti
potest, ut si quis enuntiet nullum hominem esse lapidem, eamdemque conuersis
terminis dicat nullum lapidem esse hominem, simul ueritatem tuentur. At si quis
dicat nullum hominem esse animal, atque eamdem sub terminorum conuersione
proponat dicens nullum animal esse hominem; neutra suam perdidit falsitatem.
Hoc igitur modo uniuersalis quoque negatio sibi ipsa conuertitur, uniuersalis
uero affirmatio non tenet perpetuam conuersionem: quamuis enim quoties de
speciebus propria praedicentur conuerti uniuersales affirmationes queant, ut si
quis dicat: Omnis homo risibilis est poterit terminorum ordinem
permutare, omne risibile esse hominem, tamen non est haec aequalis atque in
omnibus terminis fida conuersio. Quid enim cum quis ita proponit: Omnis
homo animal est nunquid conuertere uere potest, ut omne animal hominem
esse pronuntiet? Quare cum aliquoties uniuersalis affirmatio conuersa propriam non
teneat ueritatem, dicitur conuersionis naturam non posse suscipere.
Negatio quoque particularis interdum uidetur posse conuerti, ueluti si quis
enuntiet quemdam hominem lapidem non esse, uerum loquetur, cum dixerit quemdam
lapidem hominem non esse; sed est instabilis et incerta conuersio: nam cum
quidam homo grammaticus non sit, falsum est dicere quemdam grammaticum hominem
non esse. Ita igitur haec quoque conuersio protinus a sua ueritate
deficit. Superius igitur propositarum quatuor enuntiationem duae quidem
oppositae, id est particularis affirmatio et uniuersalis negatio, conuersionem
sui firmam perpetuamque suscipiunt; duae uero oppositae, id est affirmatio uniuersalis
et negatio particularis, conuersionis non tenent firmitatem sed quia
uniuersalis affirmatio, quae in sui conuersione uidetur instabilis, si uera
est, particularem quoque affirmationem ueram esse necesse est. Si autem
particularis affirmatio conuersa non amittit propriam ueritatem, uniuersalis
quoque affirmatio conuersa particulari affirmationi eamdem ueritatem sonabit,
uelut his exemplis probabitur. Si quis enim proponat omnem hominem esse animal,
uerum dixerit, huius subalterna particularis affirmatio quemdam hominem esse
animal, ea quoque uera est, quoniam uniuersalis affirmationis ueritas
antecessit. Sed eamdem conuerti sibi uerissime potest, dicitur enim quoddam
animal esse hominem. Quocirca affirmatio uniuersalis quae proponit omnem
hominem esse animal, et conuersa particularis affirmatio quae pronuntiat
quoddam animal esse hominem, utraeque simul a ueritatis significatione non
deficiunt. Ita igitur uniuersalis affirmatio, quae sui conuersionem perpetuam
ferre non poterat, per accidens particulari affirmationi conuersa est. Per
accidens autem idem quoniam particularis affirmatio principe sibi ipsa loco
conuertitur, conuersae autem particulari affirmationi uniuersalis affirmatio
eamdem retinet in ueritate sententiam. Eadem ideo est etiam uniuersalis
negationis, quae quoniam ipsa principaliter conuerti potest, conuersaeque
negationi uniuersali illa quae subalterna est eamdem. ueritatis refert
sententiam. Particularis negatio conuersa ad ueritatis signiticationem poterit
conuenire, ut si quis nullum hominem esse lapidem confiirmet, et huius
conuersio est, nullum lapidem esse bominem, quae cum uera praecedat,
subalternae particularis negatiuae perficit ueritatem: ea uero est, quidam
lapis homo non est, quae comparata uniuersali negationi quae dicit nullum
hominem esse lapidem, quamuis terminis discrepans, tamen similis ueritate
proponitur. Igitur particularis negatio, quae sibi ipsi conuerti non poterit,
uniuersali negationi per accidens conuerti potest. Per accidens autem idcirco
quoniam uniuersalis negatio in se ipsam priore loco conuerti potest. Per
conuersionem autem sui cum particulari negatione similem ueritatis uidetur
obtinere sententiam. Itaque concludendum est particularem quoque affirmationem
uniuersalemque negationem conuersionem sui firmam ac stabilem custodire.
Affirmationem autem uniuersalem particularemque negationem in conuertendo
firmas esse non posse sed hanc affirmationi particulari, illam uniuersali
negationi per accidens, posse conuerti. Restat nunc de ea propositionum
conuenientia uel participatione disserere, in qua utrinque terminorum ordine
permutato, uni uel utrique eorum negatiuum copulatur aduerbium. Sed
quanquam huiusmodi participationis plures esse differentias nouerimus, ad
instructionem tamen Categoricorum Syllogismorum de hac tantum proposuisse
sufficiat, quarum quidem propositionum pars ex simplicibus nominibus constat,
pars uero ex infinitis. Nam propositio uniuersalis, quae est: Omnis homo
animal est ex utrisque nominibus finitis constat. Namque et homo et
animal finita nomina esse manifestum est. Ea uero affirmatio quae proponit omne
non animal non hominem esse infinitorum terminorum positione coniuncta est. Non
animal enim et non homo nomina esse infinita, in nominis definitione
praediximus, quae quidem sese ad ueritatis falsitatisue rationem sic habent, ut
enim negationibus adiunctis infinita nomina simplicibus opponuntur, ita etiam
conuersio propositionum econtrario contingit quam paulo ante in simplicibus
hababatur. Atque in his enuntiationibus conuerti termini per appositionem
dicuntur, unusque enim terminorum negatione praeposita terminis simpliciter pronuntiatis
uidetur oppositus. Huius uero participationis est triplex modus: aut enim
praedicato tantum termino, negatio iungitur, aut subiecto, aut utrique termini
denegantur. Primum igitur supposita descriptione pandantur exempla. Post autem
quemadmodum se habent ad ueritatis falsitatisue consensum consequentis ordine
dispPombaur. Ac primum quidem de hac disserimus cuius subiectum
praedicatumque negatur. Post uero cuius subiectum solum, postremo cuius qui
praedicatur terminus cum negatione profertur. Atque earum quidem naturam atque
ordinem ex simplicibus informabimus. Simplices autem, in quantitatum differentiis
constitutas, quatuor esse monstrauimus. Sit igitur prima quidem affirmatio
uniuersalis, quae proponat omnem hominem esse animal; aduersum hanc collocetur
affirmatio uniuersalis, quae non solum conuersis terminis enuntietur uerum in
uno quoque termino negatiuum aduerbium habeat adiunctum hoc modo: Omne non
animal non homo est. Rursus proponatur uniuersalis negatio, ea quae
est: Nullus homo animal est huic aduersam teneat locum uniuersalis
negatio terminis cum negatione conuersis, id: Nullum non animal non homo
est. Item sit particularis affirmatio simplex: Quidam homo animal
est huic terminus atque ex aduerso referatur particularis affirmatio,
quae, commutatis in ordinem terminis, negationes utrisque gestet oppositas, ut
est: Quoddam non animal non homo est. Item sit particularis simplex
negatio quae proponat quemdam hominem animal non esse; hanc ex aduerso
respiciat particularis negatio, quae, permutatis ad ordinem terminis, aduerbium
negationis adiecerit, ut est: Quoddam non animal non homo non est.
SIMPLICES CONVERSAE UTRISQUE INFINITIS Omnis homo animal est. Omne
non animal non homo est Nullus homo animal est. Nullum non animal non homo
est. Quidam homo animal est. Quoddam non animal non homo est. Quidam homo
animal non est. Quoddam animal non homo non est. In illis enim
affirmatio uniuersalis particularisque negatio conuersionem stabilem non
tenebant. Affirmatio autem particularis atque uniuersalis negatio conuersae
certissime tuebantur uel in ueritate, uel in falsitate consensum. Hic omne
diuersum est. Uniuersalis namque affirmatio et particularis negatio per
oppositionem sibi ipsa conuertitur, uniuersalis autem negationis et
particularis affirmationis non est ad ueritatis falsitatisue consensum fide
conuersio. Ac primum de uniuersali affirmatio tractemus, quae cum in
simplicibus uera sit, ueritatem quoque per oppositionem conuerse custodit, ut
ea qua dicit omnem hominem esse animal, uera est, atque illi per oppositionem
conuertitur, id est: Omne non animal non homo est eam quoque ueram
esse necesse est. Propositionis autem huius ista sententia est, quoniam non est
homo, quidquid animal non est, quod uerum esse nullus ignorat. Item si sit
falsa uniuersalis affirmatio in simplicibus terminis constituta, falsa quoque
eius per oppositionem probabitur esse conuersio: nam cum dicimus: Omnis
lapis animal est falsa est, atque illi per oppositionem conuertitur, id
est: Ommne non animal non lapis est eam quoque fals&m esse
necesse est. Id enim ex tali enuntiatione sentitur, quoniam quidquid animal non
fuerit, id lapis non est, quod apertissime falsum est, cum lapis ipse animal
non sit: quod si uniuersalis affirmatio terminorum oppositionem conuersa
sibimet in ueritate conuenit et in falsitate, non est dubium quin uniuersalis
simplex affirmatio stabili per oppositionem conuersione monstretur. Idem
de simplici etiam particulari negatione dicemus. Nam cum haec falsa est, ut ea
quae dicit: Quidam homo animal non est illa quoque falsitatem
tenebit, quae huic terminorum oppositione conuertitur, ut ea quae
proponit: Quoddam non animal non homo non est. Id enim ex bac
enuntiatione colligitur, quod res quae non sit animal, sit homo. Etenim hoc
esse hominem, quod non esse non hominem. At si uera sit negatio particularis ex
simplicibus terminis iuncta, ut est: Quidam lapis animal non est non
deerit ueritas cum terminorum oppositione conuersae quae proponit quoddam non
animal non lapidem non esse. Id enim conuersio ita significat, quod res quaedam
quae animal non sit lapis sit, hoc est enim esse lapidem quod non esse non
lapidem; quod si particularis simplex negatio per oppositiones propriae conuersioni
et in ueritatis et in falsitatis significatione concordat, non est dubium
particularem simplicem negationem certo sibi ac stabili modo per oppositionem
terminorum posse conuerti. In negatione uero uniuersali non est perpetua
neque fida conuersio. Quod quidem fallere poterit, si quis ad solam respiciat
conuenienliam falsitatis. Nam cum sit falsa simplex uniuersalis negatio quae
proponit nullum hominem esse animal, falsa est quae ei per oppositionem
conuertitur, ut est: Nullum non animal non homo est. Id enim ex haec
propositione monstratur, quoniam omne quod animal non est, id homo est, hominem
esse significat, quidquid animal non sit, quae proponit, nullum esse non
hominem, qui animal non sit. Sed hic in falsitate consensus ad ueritatem usque
non peruenit. Age enim sit uera simplex uniuersalis negatio: Nullus homo
lapis est non uera potest esse: Nullus non lapis non homo est.
Id namque designat ista conuersio, quoniam quidquid lapis non fuerit, id homo
est; hominem namque esse designat quod lapis non sit, qui pronuntiat nullum
esse non hominem quod lapis non est, quod apertissime falsum est; quamuis enim
multa proferam quaecum lapides non sint, tamen ab hominum natura seiuncta sunt,
ut equus, arbor atque alia plurima. Si igitur negatio uniuersalis per
oppositionem propriae conuersioni in falsitate quidem conuenit, nec tamen in
ueritate consentit, recte pronuntiatur conuersionem perpetuam atque aequabilem
non habere. Eadem quoque ratio est in affirmatione simplici particulari.
Nam in hoc quoque saepe error deprehenditur, ut certae propositionum
conuersiones putentur, si quis non ad falsitatis quoque sed ad solam
conuenientiam ueritatis aspiciat. Nam cum affirmatio simplex particularis uera
sit, ut est: Quidam homo animal est si huius termini cum oppositione
conuertantur, fiatque propositio: Quoddam non animal non homo est a
ueritate non discrepat. Quid enim aliud enuntiatio ista designet quam esse rem
aliquam quae cum animal non sit, ne homo quidem sit, ut lapis simul et animalis
et hominis natura deficiat. Sed hic in ueritate consensus ad falsitatem usque
non tendit. Quid enim si sit falsa simplex affirmatio particularis, ut
est: Quidam homo lapis est non erit eius per oppositionem falsa
conuersio: Quidam non lapis non homo est? Atqui haec firma ueritate
consistit, id enim ex hac propositione datur intelligi quod sit quidam quod cum
lapis non sit, ne homo quidem sit, ut equus atque arbor, quae neque hominis,
neque lapidis definitione clauduntur. Quod si particularis affirmatio, dum per
oppositionem conuertitur, in ueritate quidem tenet secum ipsam concordiam, in
falsitate autem sibimet ipsa dissentit, rectum est pronuntiare quod termini
negatione coniuncta conuersionem firmam stabilemque non teneant. Quare cum
in simplicibus, ac praeter oppositionem conuersionibus, uniuersalis quidem
negatio particulurisque affirmatio pernetua fidaque terminorum permutatione
uertantur, affirmamatio uero uniuersalis particularisque negatio minime, dum
per terminorum oppositionem simplex propositio sibi ipsa conuertitur, omnia, ut
dictum est, aduersa ratione contingunt, uniuersalia namque affirmatio et
particularis negatio firmam negatarum partium retinent conuersionem.
Uniuersalis autem negatio in falsitate quidem recte sibi ipsa conuertitur. In
ueritate autem sibi ipsa discordat. Particularis autem affirmatio in ueritate
quidem sibi conuenit sed in falsitate dissentit. Similis autem
contemplatio est in his quae, conuerso ordine terminorum, praedicato tantum uel
subiecto sibi copulant negationem: in quibus, ut in superioribus quoque
fecimus, propositionum tantum ordinem describemus, et quid eueniat sub
breuilate monstrabimus, perquirenda atque examinanda singula lectoris
diligentiae derelinquentes. Descriptis ergo simplicibus ex aduersa parte, quae,
conuerso ordine praedicatum cum negatione pronuntiant,
conferantur. SIMPLICES CONVERSAE DE PRAEDICATO INFINITO: Omnis homo
animal est. Omne animal non homo est. Nullus homo animal est. Nullum
animal non homo est. Quidam homo animal est. Quoddam animal non homo est.
Quidam homo animal non est. Quoddam animal non homo non est. Omnis
homo iustus est. Omnis iustus non homo est. Nullus homo iustus est. Nullus
iustus non homo est. Quidam homo iustus est. Quidam iustus non homo est.
Quidam homo iustus non est. Quidam iustus non homo non est. Omnis
homo grammaticus est. Omnis grammaticus non homo est. Nullus homo grammaticus
est. Nullus grammaticus non homo est. Quidam homo grammaticus est. Quidam
grammaticus non homo est. Quidam homo grammaticus non est. Quidam
grammaticus non homo non est. Omnis homo lapis est. Omnis lapis non
homo est Nullus homo lapis est. Nullus lapis non homo est. Quidam homo
lapis est. Quidam lapis non homo est. Quidam homo lapis non
est. Quidam lapis non homo non est. Omnis homo risibilis est. Omne
risibile non homo est. Nullus homo risibilis est. Nullum risibile non homo
est. Quidam homo risibilis est. Quoddam risibile non homo est. Quidam homo
risibilis non est. Quoddam risibile non homo non est. Harum
igitur in affirmationibus quidem uniuersalibus si ea de subiecto praedicentur
quae et adesse et abesse contingent, siue illud subiecto maius sit ut iustitia
homine, siue minus ut grammaticus homine, uel si ea quae omnino adesse non
possum ut lapis homini, simul semper falsas esse necesse est. Si quid uero
praeter haec fuerit praedicatum, unam ueram, falsam alteram esse proueniet,
nunquam uero utrique ueritas consonabit. In negationibus uero
uniuersalibus siquidem ea de subiecto praedicentur quae a subiecto ualeant
segregari, siue illa maiora sint ut iustitia homine, siue minora ut eodem
homine grammaticus, utrisque aderit falsa sententia. Quidquid uero
reliquorum fuerit praedicatum uni uerum, alteri faciet adesse mendacium.
Nunquam uero in his concors ueritas inuenitur. In particularibus uero
affirmationibus siquidem ea praedicentur, quae [792A] cum separari possint, tum
uel maiora sunt ut iustus homine, uel minora ut grammaticus homine, communis
affirmationes ueritates obtinebit. Alia uero quaelibet praedicatio unam ueram,
alteram semper faciet esse mendacem sed nunquam communiter mentientur. In
negationibus uero particularibus hic modus est, ut siue ea quae adesse non
rossunt, ut lapis homini, siue quae possum ac poterunt segregari, cum tamen
eorum aliud maius sit, ut iustitia homine, aiitld minus, ut grammaticus homine,
praedicentur, ueritas utrisque constabit. Quidquid uero absque hic
praedicabitur, ueritatem uni, alteri diuides falsitatem, simul tamen falsas
esse non euenit. Item descriptio supponatur quae priore parte simplicibus
collocatis, eas quae conuerso ordine subiectum cum negatione proponunt contraria
fronte constituat. SIMPLICES CONVERSAE DE SUBIECTO INFINITO: Omnis
homo animal est. Omne non animal homo est. Nullus homo animal est. Nullum
non animal homo est. Quidam homo animal est. Quoddam non animal homo est.
Quidam homo animal non est. Quoddam non animal homo non est. Omnis
homo risibilis est. Omne non risibile homo est. Nullus homo risibilis
est. Nullum non risibile homo est. Quidam homo risibilis est. Quoddam
non risibile homo est. Quidam homo risibilis non est. Quoddam non risibile homo
non est. Omnis homo lapis est. Omnis non lapis homo est. Nullus homo
lapis est. Nullus non lapis homo est. Quidam homo lapis est. Quidam
non lapis homo est. Quidam homo lapis non est. Quidam non lapis homo non
est. Omnis homo iustus est. Omnis non iustus homo est. Nullus homo
iustus est. Nullus non iustus homo est. Quidam homo iustus est.
Quidam non iustus homo est. Quidam homo iustus non est. Quidam non iustus
homo non est. Omnis homo grammaticus est. Omnis non grammaticus homo
est. Nullus homo grammaticus est. Nullus non grammaticus homo est. Quidam
homo grammaticus est. Quidam non grammaticus homo est. Quidam homo
grammaticus non est. Quidam non grammaticus homo non est. Superius igitur
descriptarum enuntiationum affirmationes quidem uniuersales, siue de subiecto
praedicentur quae ab eo nunquam ualeant amoueri, siue illud maius sit, ut
animal homine, seu aequale ut risibile homini, seu tale quod subiecto nullo
modo possit obtingere ut lapis homini, uni ueritatem dispartient, alteri
falsitatem. At si quod absque his praedicabitur, utrasque falsitas obtinebit,
communi autem propositionum ueritati locus esse non poterit. At in
negationibus quidem uniuersalia et maiora praedicentur, seu ea quae relinquere
subiectum nequeant ut animal hominem, seu quae possint ut iustitia hominem,
utrisque falsitas inhaeredit. Aliae quaelibet praedicamenta unam ueram faciunt,
alteram falsam, ita ut communis utraeque ueritatis non possint esse participes.At
in particularibus affirmationibus quidem, siquidem maiora de subiecto
praedicentur, quae uel nunquam subiecti coniunctione diicedant ut animal
homine, uel etiam segregentur ut iustitia ab homine, respondebit utraque ueritatem;
caeterae uero praedicationes ueritatem propositionibus falsitatemue distribuunt
in commune participantibus falsitatem. Particulares uero negationes, siquidem
ea praedicent quae possint a subiecto separari, siue illud maius sit ut
iustitia homine, seu minus ut grammaticus homine, ueras utrasque esse recesse
est. Si quid uero extra praedicabitur, uni oportet uerum, alteri adesse
mendacium, ut simul falsae nequeant inueniri. Atque haec quidem de his
propositionibus quae cum determinatione proferuntur dicta sunt. Quae uero indefinitae
sunt, quoniam particularium proprietatibus adaequantur, eadem omnia comparatae
uniuersalibus obtinebunt quae in superiore descriptione particularium
propositionum ordo seruauit. Restarent subiectorum singularium propositiones,
de quibus, quoniam et longum est dicere, et nihil ad operis propositi affert
utilitatem, et sibi ipse exemplo earum quas superius proposuimus easdem lector
inueniet, praetereundum uidetur. Multa Graeci ueteres posteris suis in
consultissimis reliquere tractatibus, in quibus priusquam ad res densa
caligantes obscuritate uenirent, quasi quadam intelligentia luctatione
praeludunt: hinc per introductionem est facilior discibiliorque doctrina, hinc
per ea quae illi *prolegomena* uocant, nos praedicta uel praedicenda possumus dicere,
ad intelligentiam promptior uia munitur. Hanc igitur prouidentiam non exosus,
statui ego quoque in res obscurissimas aliquem quodammodo pontem ponere,
mediocriter quidque delibans ita ut si quid breuius dictum sit, id nos
dilatione ad intelligentiam porrigamus; si quid suo more Aristoteles nominum
uerborumque mutatione turbauit, nos intelligentiae seruientes ad consuetum
uocabulum reducamus; si quid uero ut ad doctos scribens summa tantum tangens
designatione monstrauit, nos id introductionis modo aliqua in eas res
tractatione disposita perquiramus. Sed si qui ad hoc opus legendum
accenserint, ab his petitum sit ne in his quae nunquam attigerint statim
audeant iudicare; neue si quid in puerilibus disciplinis acceperint, id
sacrosanctum iudicent, quandoquidem res teneris auribus accommodatas saepe
philosophiae seuerior tractatus eliminat. Si quid uero in his non uidebitur, ne
statim obstrepant sed, ratione consulta, quid ipsi opinentur, quidue, nos
ponimus, ueriore mentis acumine et subtiliore pertractata ratione diiudicent.
Et hi quidem sic. Nos enim, ut arbitror, suffecimus eos commentarios, de quibus
haec nos protulimus, degustent blando fortasse sapore subtilitatis eliciti,
quamuis infrenis et indomiti creatores sint, tamen ueterum uirorum inexpugnabilibus
auctoritatibus acquiescent; si quis uero Graecae orationis expers est, in his,
uel si qua aliorum sunt similia, desudabit. Itaque haec huius prooemii lex
erit, ut forum nostrum nemo non intellecturus, et ob id culpaturus inspiciat.
Sed ne prooemiis nihil afferentibus tempus teratur, inchoandum nobis est illo
prius depulso periculo, ne a quoquam sterilis culpetur oratio. Non enim
eloquentiae compositiones sed planitiem consectamur: qua in re si hoc
efficimus, quamlibet incompte loquentes, intentio quoque nostra nobis perfecta
est. Sed quoniam syllogismorum structura nobis est hoc opere explicanda,
syllogismis autem prior est propositio, de propositionibus hoc libello
tractatus habebitur. Et quoniam propositionis partes sunt nomen et
uerbum, pars autem ab eo cuius pars est prior est, de nomine, et uerbo, quae
prima sunt, disputatio prima ponatur. Nomen est uox designatiua ad
placitum sine tempore, cuius nulla pars extra designatiua est. VOX
autem dictum est, quia uox nominum genus est. Omnis autem definitio a genere trahitur,
ut si definias hominem, animal dicis, id est genus; post uero rationale, id est
differentia. DESIGNATIVA uero dicta est, quia sunt uoces quaedam quae
nihil significant, ut sunt syllabis. NOMEN uero, designat id cuius est
nomen. AD PLACITUM uero, quia nullum nomen aliquid per se significat sed
ad ponentis placitum. Illud enim unaquaeque res dicitur quod ei placuit qui
primus rei nomen illud impressit. Sunt enim uoces naturaliter significantes, ut
canum latratus iras canum significat, et alia eius quaedam uox blandimenta; sed
non sunt nomina non sunt ad placitum significantes sed natura. SINE
TEMPORE uero, quod uerba quidem uoces sunt designatiuae et secundum placitum
sed distant, quod nomina sine tempore sunt, uerba cum tempore. CUIUS NULLA
PARS EXTRA DESIGNATIVA EST: nomen ab oratione disiungit, quod oratio et ipsa
uox est, et desiguatiua, et secundum placitum, aliquoties sine tempore est sed
orationis partes significant, nominum uero minime. In Ciceronis enim nomine
nulla extra pars designatiua est, neque 'ci' neque 'ce' neque 'ro'. Neque si ex
duobus integris nomina sint. Quod enim in uno consignificat, id extra non
significat. In nomine enim 'magister', 'magis' et 'ter' consignificauit,
quia est magister. Sublatum uero 'ter' et 'magis' non erit alicuius
significatio, nisi tibi hoc alii nomen dare placuerit. Omnia enim nomina non
naturaliter sunt, sed ad placitum ponuntur. Sed de hoc in commentario libri
*Peri hermeneias* Aristotelis dictum est et maior eius rei tractatus est, quam
ut nunc queat expediri. Reuertamur igitur ad nomen. Sed quoniam sunt
quaedam uoces quae et designatiuae sunt, et secundum placitum et sine tempore,
quarum dubia sit natura, ut est 'non-homo', hoc enim significat quiddam et
secundum placitum, impositum est enim sed dubium est cui subdi possit, nomini
enim non potest, omne enim nomen significat aliquid definitum, 'non-homo' autem
quod definitum est perimit, oratio uero dici non potest, omnis enim oratio ex
nominibus et uerbis constat, 'non-homo' autem, neque ex nominibus constat neque
ex uerbis sed multo magis esse non potest uerbum, omne enim uerbum cum tempore
est, 'non-homo' uero sine tempore est: quid sit ergo ita uidendum est: et
quoniam 'non-homo' uox significat quiddam, quid autem significet in homine ipso
non continetur (potest enim 'non-homo' et equus esse et lapis et domus, et
quidquid homo non fuerit, quoniam ea qui re significare potest infinita sunt,
infinitum nomen uocatur); et quoniam sunt quaedam uoces et designatiuae et ad
placitum, et definitae, et quarum partes extra nihil significant, ut sunt casus
nominum, ut 'Ciceronis' et 'Cicerone' et caetera, haec nomina non erunt. Omne
enim nomen iunctum cum est uerbo, aut uerum aut falsum demonstrat. Ut si
dicas: Dies est hoc uero aut uerum aut falsum est. Si uero casum
iungas, neque uerum neque falsum efficis. Si enim dicas: Diei est
nihil quod sit aut non sit demonstrasti. Itaque nihil ex hoc neque uerum neque
falsum efficies. Et merito dictum uidetur. Quod enim primo uocabulum nomina
rebus imponentes dixerunt, id solum numen uocabitur merito. Qui enim primus
circo circum nomen imposuit, ita dixisse uidetur: Dicutur hoc
circus! Atque ideo primus hic casus nominatiuus uocatur, quod nomen sit.
Aliis uero nominibus non nominis caeteros casus appellauere. Ergo a
capite reuoluendum est, uocem dictum quod uox nominum genus sit; designatiuam
uero, quod sunt quaedam uoces quae nihil designant, ut ad his uocibus separetur
quae nihil significant; ad placitum, ut ab his uocibus separetur quae
naturaliter significant, ut sunt pecudum. Sine tempore uero dictum est, ad
diuisionem uerbi quod cum tempore est; cuius nullapars extra significat, ut
diuideretur ab oratione, cuius partes nomina sunt et uerba, quae significant;
finita uero, ut ab infinitis separetur; recta, ut a casibus
distingueretur. Et in uerbo eadem omnia fere conueniunt. Est enim
uerbum uox significatiua ad placitum cum tempore, cuius nulla pars extra
significatiua est. Et quia est quaedam uox significatiua et ad placitum
cum tempore, cuius pars nihil significat, ut 'non albet' (Albet enim, quod cum
non iunctum consignificat, solum non significat), et quia nihil definitum
monstrat (quod enim non albet, potest et rubere, potest et nigrescere, potest
et pallere, et quidquid non albet), ideo "infinitum uerbum" uocatum
est. 'Faciebat' autem et 'facturus', ut superius in nomine, non uerba sed casus
uerborum sunt. Repetendum est igitur ab initio uerbum esse uocem dictum,
a genere; significatiuam, ut a non significatiuis uocibus diuidatur; ad
placitum, ut ab illis quae natura sunt significatiuae uocibus separetur: cum
tempore, ut a nomine diuideretur; praesens aliquid significare, ut a uerbi
casibus disiungeretur; finita, ut ab infinitis disterminaretur. Restat
ergo nunc quid sit oratio dicere. Haec enim ex nomine et uerbo componi uidetur:
sed prius utrum nomen et uerbum solae partes orationis sint consideremus, an
etiam aliae sex, ut grammaticorum opinio fert, an aliquae ex his in uerbi et
nominis iura uertantur; quod nisi prius constitutum sit, tota propositionum ac
deinceps ea ipsa quae ex propositionibus componitur syllogismorum ratio titubabit.
Nam si ex quo sint genere termini nesciatur, totum ignorabitur. Nomen et
uerbum, duae solae partes sunt putandae, caeterae enim non partes sed orationis
supplementa sunt: ut enim quadrigarum frena uel lora non partes sed quaedam
quodammodo ligaturae sunt et, ut dictum est, supplementa non etiam partes, sic
coniunctiones et praepositiones et alia huiusmodi non partes orationis sunt sed
quaedam colligamenta. Participium uero quod uocatur, uerbi loco ponetur,
quoniam temporis demonstratiuum est. Aduerbium uero nomen est, cuiusdam enim
definitae significationis est sine tempore, quod si per casus non flectitur,
nihil impedit. Non enim est proprium nominis flecti per casus. Sunt enim quaedam
nomina quae flecti non possunt, quae a grammaticis *monoptata* nominantur --
sed hoc grammaticae magis quam huius considerationis est. Oratio est uox
designatiua ad placitum, cuius partes aliquid extra significant, ut
dictio, non ut affirmatio. Et est orationi commune cum nomine et uerbo
quod VOX est, et DESIGNATIVA, et AD PLACITUM. Cuius enim partes ad placitum
sunt, ea quoque ipsa ad placitum est; orationis autem partes sunt nomen et uerbum;
sed haec ad placitum; oratio igitur ad placitum est. Termini uero orationis a
dialecticis nominantur nomina et uerba. Termini uero dicti sunt, quod usque ad
uerbum et nomen resolutio partium orationis fiat, ne quis orationem usque ad
syllabas nominum uel uerborum tentet resoluere, quae iam designatiuae non
sunt. Distat autem a nomine uel uerbo oratio quod illis partes extra
significant, uerbi et nominis partes nihil extra designant. Est autem dictio
unius simplex uocabuli nuncupatio, uel simplex affirmatio. Atque ideo dictum
est orationis partes significare ut dictionem id est ut simplicis uocabuli
nuncupationem. In oratione enim: Socrates ambulat utraque extra
significat tantum quantum simplex uocabuli nuncupatio designare queat. Quomodo
autem ut affirmatio simplex non significet in commentario Perihermeneias
explicui. (Quid autem sit affirmatio et negatio paulo post explicabimus.)
Sunt uero species orationis in angustissima diuisione quinque. Interrogatiua,
ut: Putasne anima immortalis est? Imperatiua, ut: Accipe
codicem! Optatiua uel deprecatiua, ut: Faciat Deus. Vocatiua,
ut: Adesto Deus. Enuntiatiua, ut: Socrates ambulat sed in
illis quatuor nulla neque ueritas est, neque falsistas Enuntiatiua uero sola
aut uerum aut falsum continet. Atque hinc propositiones oriuntur.
Enuntiatio autem in duas partes secabitur, in affirmationem et negationem.
Affirmatio est enuntiatio alicuius ad aliquid. Negatio est enuntiatio alicuius
ab aliquo. Et est affirmatio, ut puta: Plato philosophus est. Negatio: Plato
philosophus non est. Affirmatio enim ad Platonem philosophiam enuntiat
aliquam, id est Platonem esse philosopbum. Negatio uero ab aliquo Platone
aliquam pbilosophiam enuntiando tollit, id est enuntiat Platonem non esse
philosophum. Enuntiatiuarum igitur orationum aliae sunt simplices, aliae
non simplices. Simplices sunt ut si dicas: Dies est. Lux est.
Non simplices ut: Si dies est lux est. Affirmationes uero simplices
et negationes, aliae sunt uniuersales, aliae sunt particulares, aliae
indefinitae. Uniuersales sunt quae aut omne affirmant ut: Omnis homo
animal est aut omne negant, ut: Nullus homo animal est
Particulares uero quae aliquem affirmant uel aliquem negant, ut: Aliquis
homo animal est. Aliquis homo animal non est indefinitae uero quae neque
uniuersaliter affirmant aut negant, neque particulariter, ut: Homo animal
est. Homo animal non est Diuiditur autem simplex propositio in duas
partes: in subiectum et praedicatum, ut: Homo animal est 'homo' subiectum
est, 'animal' uero de homine praedicatur. Hae autem partes termini nominantur. Quos
definimus sic: Termini sunt partes simplicis propositionis in quibus diuiditur
principaliter propositio. Est enim simplicis propositionis uniuersalis secunda
diuisio, ut sit in propositione: Omnis homo animal est 'omnis homo'
unus terminus, alius uero 'animal est'. Sed hoc secundo loco, illud uero
principaliter. Nam primi termini sunt subiectum et praedicatum. 'Est' enim et
'non est', non magis termini sunt quam affirmationis uel negationis designatiua
sunt, et 'omnis' uel 'nullus' uel 'aliquis' non magis sunt termini quam
definitionum, utrum particulariter an uniuersaliter dictum sit, designatiua
sunt. Diuiditur ergo, ut dictum est, propositio in id quod subiectum est,
et in id quod praedicatur. Dico autem subiectum, ut in: Omnis homo animal
est propositione hominem, id uero quod pradicatur dico animal, et semper
quod praedicatur, aut abundat et superest sub#ecto, aut aequatur. Minus autem
praedicatum a subiecto nunquam reperietur. Sed id quod diximus diuersis
demonstremus exemplis. Subiecto praedicatum abundat quoties genus aliquod de
aliquo praedicatur, ut si dicas: Omnis homo animal est Non enim potes
conuertere, ut dicas: Omne animal homo est quia animal ab homine
plus est et abundat. Aequatur autem praedicatum subiecto quoties proprium
quoddam cuipiam praedicatur, ut: Omnis homo risibile est potes
conuertere: Omne risibile homo est ut autem minus sit id quod
praedicatur, fieri nequit. Dicitur etiam praecedere pracdicatum, sequi quod subiectum
est. Idonior est enim praedicatio constituere propositionem, quam id quod
subiectum est. Simplicium autem propositionum aliae sunt in nullo sibi
participantes ut sunt: Omnis homo animal est et: Virtus bona
est et aliae huiusmodi propositiones, aliae uero quae participant.
Participantium aliae sunt quae in utroque termino participant, aliae quae in
altero, et quae altero termino participant tribus modis, utroque uero
duobus. Ostendamus ergo exemplis quomodo altero tribus modis participant.
Communis enim terminus est, cum in una subiectus sit, in altera praedicatus, ut
est: Omnis homo animal est et: Omne animal animatum. In
priore enim propositione animal praedicatur ad hominem, in posteriore
praedicatur ad animal animatum, et fit animal subiectum. Et est hic primus
modus de eis qua altero termino participant. Secundus uero modus est in
quo in utrisque communis terminus praedicatur, ut si quis dicat: Omnis nix
est candida et: Omnis margarita est candida. Etenim in prima
et secunda propositione candida praedicatur, in prima ad niuem, in secunda ad
margaritam. Et est hic secundus modus altero termino participantium.
Tertius uero modus est, quoties in utrisque propositionibus cornmunis terminus
subiectus est, ut si dices: Virtus bonum est Virtus iustum est
In utrisque enim ad iustum et ad bonum uirtus subiectum est. Sunt igitur
participantes alterum terminum his tribus modis, aut cum in una communis
terminus praedicatur, in illa subiectus est; aut cum in utrisque praedicatur;
aut cum in utrisque subiectus est. Earum uero quae ad utrosque
participant terminos duo sunt modi. Aliae enim ad eumdem ordinem, aliae ad
ordinis commutationem. Ad eumdem sunt quae de eodem idem demonstrant, uel
affirmatiue uel negatiue, uel uniuersaliter aliter uel particulariter: Omnis
uoluptas bonum est. Nulla uoluptas bonum est et rursus
particulariter: Quaedam uoluptas bonum est. Quaedam uoluptas bonum non
est. Ad ordinis uero commutationem sunt quoties qui in altera subiectus
est terminus, in alia praedicatur ut: Omne bonum iustum est
et: Omne iustum bonum. Nam in priore bonum subiectum est, iustum
praedicatum, in secunda iustum subiectum est, bonum praedicatum. Nunc ergo
quoniam aliae ad eumdem ordinem, aliae ad ordinis commutationem sunt, prius
dicemus de his quae ad eumdem ordinem utroque termino participant. Et quoniam
sunt propositiones, aliae affirmatiuae aliae negatiuae; aliae uniuersales aliae
particulares aliae indefinitae: -- duae sunt ex his quae qualitate differunt,
tres quae quantitate. Et sunt quae qualitate differunt affirmatiua et negatiua;
ad quantitatem quae uero differunt, sunt uniuersalis, particularis, et
indefinita. In affirmatiuis enim et negatiuis quale quid sit aut non sit
ostenditur. In uniuersali particulari et indefinita de omnium uel nullorum uel
nonnullorum quantitate monstratur. Ex his ergo quinque differentiis, id est
uniuersali, particulari, indefinita, affirmatiua, negatiua, sex coniunctiones
fiunt, ita ut tribus quae ad quantitatem dicuntur duae quae ad qualitatem
dicuntur aptentur, et fit uniuersalis affirmatiua, et uniuersalis negatiua,
ut: Omnis homo iustus est. Nullus homo iustus est et
particularis affirmatiua, et particularis negatiua, ut: Quidam homo iustus
est. Quidam homo iustus non est et indefinita affirmatiua et negatiua,
ut: Homo iustus est. Homo iustus non est fiunt ergo ex duabus quae
sunt ad qualitatem, tribus quae sunt ad quantitatem iunctis, sex coniunctiones,
de quibus indefinitas, affirmatiuas et negatiuas separemus, et de solis
uniuersalibus et particularibus tractatus habeatur. Subscribantur etiam
earum participantium quae ad eumdem ordinem utroque termino participant, duae
uniuersales propositiones, una affirmatiua, et altera negatiua, et sit
affirmatiua uniuersalis: Omnis homo iustus est et contra ipsam
uniuersalis negatiua: Nullus homo iustus est. Item sub his ponantur
particularis affirmatio et particularis negatio, ita ut sub uniuersali
affirmatiua ponatur particularis affirmatiua, et sub uniuersali negatiua
ponatur particularis negatiua, et sit particuiaris affirmatiua: Quidam
homo iustus est et contra ipsam particularis negatiua: Quidam homo iustus
non est quod demonstrat sequens descriptio. In superiori igitur
descriptione uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negutiua contrariae sunt,
subcontrariae uero particularis affirmatiua et particularis negatiua,
subalternae uero dicuntur uniuersalis affirmatiua et particularis affirmatiua,
et item uniuersalis negatiua et particularis negatiua. Contraiacentes sunt
angulares, id est uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua. Et item
uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua, ut: Omnis homo iustus est. Quidam
homo iustus non est. Nullus homo iustus est. Quidam homo iustus est et
sunt ut hoc modo definiri possint. Contrariae sunt quae uniuersaliter eidem
idem haec affirmat, haec negat. Subcontrariae sunt quae particulariter eidem
idem haec affirmat, haec negat. Subalternae sunt quae eidem idem affirmant uel
negant, haec particulariter, illa uniuersaliter. Contraiacentes sunt quando
eidem eamdem rem haec affirmat, haec negat, uel haec negat, haec affirmat, illa
generaliter, haec particulariter, et uocantur contrariae, quis quod affirmatio
uniuersaliter ponit negatio uniuersaliter tollit. Subalternae uero, quoniam
quod illa uniuersaliter ponit, etiam haec particulariter ponit. Subcontrariae
uero dictae sunt, uel quod naturaliter sub ipsis contrariis positae sunt, ut
descriptio docet, uel quod a contrariis diuersae sunt, et ipsis contrariis quodammodo
contrariae. Nam contraria, ut utraeque simul sint fieri non potest, ut utraeque
omnino non sint fieri potest, contrariam uim obtinebunt subcontrariae. Nam ut
utraeque omnino non sint fieri non potest, ut utraeque simul sint fieri potest,
quod in sequentibus melius explicabitur. Contraiacentes dicuntur, quoniam
uniuersalis affirmatio uel negatio, particularem affirmationem uel negationem
angulariter respiciunt. Cum autem singulae propositiones habeant duas
differentias, unam ad qualitatem, alteram ad quantitatem, ut quae uniuersalis,
affirmatiua est, habeat differentiam ad quantitatem quod uniuersalis est, et
aliam ad qualitatem quod affirmatiua est; eodem modo caeterae propositiones
binas habeant differentias, unam secundum qualitatem, alteram secundum
quantitatem. Subalternae quae sunt, una tantum differentia distant
quantitatis, quod haec particularis, illa uniuersalia est. Nam qualitatis
differentiam nullam retinent. Utraeque enim affirmatiuae sunt. Hae uero aliae,
id est contrariae et subcontrariae ad qualitatem, quod illa affirmatiua, illa
negatiua est, nam ad quantitatem nihil differunt. Utraeque enim contrariae
uniuersales, utraeque subcontrariae particulares sunt, illae autem quae
contraiacentes dicuntur utrisque differentiis differunt. Nam et illa
uniuersalis affirmatio est, haec particularis negatio, et illa uniuersalis
negatio, est, haec particularis affirmatio. Nunc quoniam quae secundum
qualitatem uel secundum quantitatem et quomodo differant dictum est, earum
proprietates, qus secundum uerum falsumque sunt, explicemus. Igitur earum
quae subalternae sunt, si fuerit uera uniuersalis affirmatio uera erit particularis
affirmatio. Si enim: Omnis homo iustus est uera est, uera erit etiam
quae dicit: Aliquis homo iustus est. Nam si omnis homo iustus est,
et quidam. Eodem modo negatiuae subalternae nam si uniuersalis negatiua uera
fuerit, erit etiam uera negatiua particularis, ut si: Nullus homo iustus
est uera fuerit, etiam erit uera: Quidam homo iustus non est.
Nam si nullus homo iustus est, nec quidam. Conuerti autem non potest, nam si
particularis uera fuerit, non necesse erit ueram esse etiam uniuersalem. Ut
si: Quidam homo iustus est uera fuerit, non necesse erit ueram
esse: Omnis homo iustus est. Possunt enim esse non omnes. Et eodem
modo de negatiua. Nam si particularis negatiua uera fuerit, ut est: Quidam
homo non est iustus non necesse erit uniuersalem: Nullus homo iustus
est ueram esse. Potest enim fieri ut quidam iusti sint. Ergo
dicamus in subalternis propositionibes si uniuersales uerae sint, ueras esse
necesse est particulares sed non conuertitur. Nam si particulares uerae fuerint
non necesse est ueras etiam uniuersales esse. Particulares uero ad
uniuersales contrariam conuersionem habent. Nam ut superius si uniuersales uerae
essent, etiam particulares uerae essent; et si particulares uerae essent, non
omnino uere essent etiam uniuersales in particularibas; si particulares falsae
fuerint, falsae erunt etiam uniuersales. Nam si particularis: Quidam homo
iustus est falsa fuerit, uniuersalis etiam: Omnis homo iustus
est falsa erit. Nam si quidam homo iustus est falsa est, uera est nullus
homo iustus est. Si uera est: Nullus homo iustus est falsa
est: Omnis homo iustus est. Falsa igitur particulari, falsa erit
uniuersalis. Item si negatiua particularis falsa fuerit, quae
est: Quidam homo iustus non est falsa erit etiam: Nullus homo
iustus est. Nam si falsum est quia quidam homo iustus non est, uera est
quia omnis homo iustus est. Si uera est haec, falsa est: Nullus homo
iustus est falsa igitur particulari, falsa erit etiam uniuersalis. Sed
non conuertitur, ut si uniuersales falsae sint, falsas necesse sit esse
particulares: nam si uniuersalis: Omnis homo iustus est falsa
fuerit, non necesse est particularem: Quidam homo iustus est falsam
esse. Potest enim fieri ut si omnis homo iustus non fuerit, sit quidam iustus.
Et item si uniuersalis negatiua: Nullus homo iustus est falsa fuerit,
non necesse erit: Quidam homo non est iustus falsam esse. Nam si
falsa est nullus homo iustus est, uerum est esse aliquos iustos, uera est etiam
quae dicit: Quidam homo iustus non est quod sint quidam etiam non
iusti. Repetens igitur a capite dicat quod in subalternis. Si uniuersales
uerae fuerint, uerae erunt etiam particulares. Sed non conuertitur. Item si
particularea falsae fuerint, falsae erunt etiam uniuersales; sed non
conuertitur, contrariae uero simul eese uerae nunquam possunt. Potest autem
fieri ut alias utraeque falsae sint, alias una uera, altera falsa. Utraeque
falsae sunt, ut si quis dicat: Omnis homo grammaticus est falsa est,
nam non omnis; et: Nullus homo grammaticus est falsa est, nam non
nullus; est autem una uera, altera alsa, ut si quis dicat: Omnis homo
bipes est haec affirmatiua uera est; Nullus homo bipes est
haec negatiua falsa est. Et item: Omnis homo quadrupes est haec affirmatiua
falsa est; Nullus homo quadrupes est haec negatiua uera est. Sunt
ergo contrariae aliquoties utraeque falsae, aliquoties inter se uerum falsumque
diuidentes; ut utraeque autem uerae sint fieri nunquam potest, subcontrariae
uero contraria patiuntur. Nam falsae nunquam reperiri queunt. Sed alias uerae
utraeque sunt, ut est: Quidam homo grammaticus est uera est,
et: Quidam homo grammaticus non est etiam haec uera est. Potest enim
alius esse grammaticus et alius non esse. Alias una uera est, altera falsa. Vera
est enim affirmatio: Quidam homo bipes est falsa est autem
negatio: Quidam homo bipes non est. Item falsa est affirmatio: Quidam
homo quadrupes est uera est negatio: Quidam homo quadrupes non
est ut uero utraeque falsae sint fieri nunquam potest. Restat
igitur ut de contreiacentibus dicamus, quae neque falsae simul aliquando esse
possunt neque uerae sed semper una uera est, altera falsa, quod facilius liquet,
si quis sibi quaecumque fingat exempla. Res admonet ut quaedam de
indefinitis propositionibus consideremus. Indefinitae etenim propositiones
aequam uim retinent particularibus propositionibus. Dictum est enim quod si
uniuersales uel affirmatiuae uel negatiuae in subalternis propositionibus
essent uerae, essent quoque uerae particulares. Nunc uero dicimus quod si
uniuersalis propositiones uerae fuerint, uerae erunt etiam indefinitas. Nam si
uera est: Omnis homo bipes est uera est etiam: Quidam homo bipes
est uera erit etiam indefinita quae dicit: Homo bipes est.
Item dictum est quod si particulares falsae essent, falsae essent etiam
uniuersales, nunc uero dicendum est quod si indefinita falsa fuerit, falsa erit
etiam uniuersalis. Nam si falsa est quae dicit: Homo quadrupes est
falsa erit etiam quae dicit: Quidam homo quadrupes est et: Omnis
homo quadrupes est. Atque idem hoc etiam in negatiuis conuenire uidetur.
Unde constat quod omnes indefinitae particularibus propositionibus aequam uim
continent. Rursus dictum est quod subcontrariae, quae particulares
affirmatiuae et negatiuae sunt, simul uerae esse possunt, diuidere etiam uerum
falsumque ualent, simul uero falsae esse non posse. Hoc idem in indefinitis
propositionibus exspectandum est. Nam diuidunt inter se uerum falsumque, ut si
quis dicat: Homo bipes est uera est; Homo bipes non est
falsa est, et item: Homo quadrupes est falsa est; Homo
quadrupes non est uera est; uerae autem simul inueniri possunt, ut si
quis dicat: Homo grammaticus est si quis hoc dicat de Donato, uerum
est. Item: Homo grammaticus non est si quis hoc dicat de Catone,
uerum est, ut simul falsae sint nunquam reperiemus. Hinc quoque ostenditur
indefinitas cum particularibus aequali esse potentia. Amplius quod dictum
est, contraiacentes, id est uniuersalem affirmatiuam et particularem negatiuam,
et item uniuersalem negatiuam et particularem affirmatiuam neque ueras simul
esse neque falsas sed inter se diuidere uerum falsumque, hoc idem euenit in
indefinitis. Nam uniuersalis affirmatiua et indefinita negatiua, uel
uniuersalis negatiua et indefinita affirmatiua, neque uerae simul esse possunt,
neque simul falsae. Diuiduntur autem inter se uerum falsumque: nam si
dixeris: Omnis homo bipes est uera est; et si dicas: Homo bipes
non est falsa est. Item si dixeris: Homo quadrupes est falsa
est, si dixeris, Nullus homo quadrupes est uera est: unde hinc
quoque colligere licet omnes indefinitas potestate et ui aequales esse particularibus. Sunt
etiam quaedam propositiones quae diuidunt quidem et ipsae uerum et falsum,
ut: Deus fulminat. Deus non fulminat. Sed istae tunc diuidunt inter
se uerum et falsum, cum idem tempus, idem subiectum, idem praedicatum sit. Quod
autem dico tale est, si aequiuocum subiectum fuerit, non diuidunt uerum et
falsum. Si quis enim dicat:Cato se Uticae occidit et
respondeatur: Cato se Uticae non occidit utraeque uerae sunt. Nam et
Cato Minor se peremit, et Cato Censorius se Uticae non occidit. Sed hoc idcirco
euenit, quod Catonis nomen aequiuoce dicitur, dicitur enim et Maior Cato
Censorius, et Minor Uticensis. Item si aequiuoca fuerit in propositione
praedicatio, uerum inter se affirmatio negatioque non diuidunt. Si quis enim
sic dicat: In nocte lucet et respondeatur: In nocte non
lucet fieri potest ut utraeque uerae sint. Nam in nocte lucerna lucere
potest, et sol lucere non potest: hoc ideo euenit quia lucere aequiuoce et ad
lucernae lumen et ad solis dicitur. Amplius si aliud est aliud in
subiectis et praedicatis tempus fuerit, uerum falsumque inter se affirmatio
negatioque non diuidunt. Nam si quis dicat: Socrates ambulat et
respondeatur: Socrates non ambulat possunt utraeque uerae esse,
potest enim fieri ut Socrates alio tempore ambulet, alio tempore non ambulet;
sed aut stet aut sedeat, aut quodlibet aliud: in talibus ergo propositionibus
quales sunt: Socrate ambulat. Socrates non ambulat illae inter se
uerum falsumque diuidunt quae ad idem subiectum, ad idem praedicatum, ad idem
tempus dicuntur. Sunt etiam aliae quae contradictoriae uocantur, quae
sunt huiusmodi, quoties affirmationem uniuersalem tollit negatio particularis:
Omnis homo iustus est. Non omnis homo iustus est et rursus: Nullus
homo iustus est et: Quidam homo iustus est in his enim
uniuersalis determinatio tollitur. Sed de his alias. Et quoniam dictum
est de his quae eodem ordine participant, dicamus nunc de his quae ordinis
commutatione participant. Harum quoque propositionum quae ad comnmutationem
ordinis participant duplex modus est. Est enim per contrapositionem conuersio,
ut si dicas: Omnis homo animal est Omne non animal non homo est
simplex conuersio est, ut si dicas: Omnis homo <est> risibile
et conuertas: Omne risibile est homo sed in illis terminorum tantum
commutatio conuersionem facit, in quibus neque praedictum subiecto, neque
subiectum praedicato abundat. In hac enim propositione quae dicit: Omnis
homo est risibile homo subiectum, risibile praedicatum, aequam uim habet,
et ideo conuerti potest ut si risibile subiectum et homo praedicatum, et
dicatur omne risibile homo. In quibus uero unus terminus alio abundauerit,
conuerti propositio non potest. Nam si dicas: Omnis homo animal est uera
est; non tamen potest ueri ut conuersa haec propositio terminis commutatis uera
sit: falsum est enim dicere: Omne animal homo est. Sed hoc cur euenit?
Quia homine animal abundat. Illa uero conuersio, quae per
contrapositionem fit hoc modo fit quoties in affirmatiua subiectum fuerit, idem
mutatum et factum praedicatum ad negatiuam particulam ponitur, ut est: Omnis
homo animal est. Hic homo subiectum est et ad hoc animal praedicatur. Si
uero quis per contrapositionem conuertat, et faciat animal subiectum hominem
praedicatum, et ad hominem particulam negatiuam ponat, hoc modo faciet: Omne
non animal non homo est et erit ista conuersio: Omnis homo animal
est. Omne non animal non homo est. Sed de his posterius
tractabimus. Nunc ad simplices reuertamur. Cum sint igitur quatuor
propositiones quarum quae uniuersales sunt, id est affirmatiua et negatiua,
duae uero particulares, id est affirmatiua et negatiua, particularis
affirmatiua, et uniuersalis negatiua commutatis terminis sibi ipsa conuertitur.
Conuertuntur autem illae ut dictum est quoties, commutatis terminis, uel simul
uerae sunt, uel simul falsae. Nam si quis dicat: Quidam homo animal est
uera est. Conuersio uero eius: Quoddam animal homo est uera est.
Item: Quidam homo lapis est falsa est, quemadmodum et eius
conuersio: Quidam lapis homo est nam et ista falsa est. Est igitur
particularis affirmatiua quae commutatis terminis sibi ipsa conuertitur. Idem
uere patitur uniuersalis negatio. Si quis enim dicat: Nullus homo lapis
est uera est, et potest conuerti: Nullus lapis homo est nam et ista
uera est. Item: Nullus homo rhetor est falsa est, et eius
conuersio: Nullus rhetor homo est falsa est. In quatuor igitur his
propositionibus quae tantum contraiacentes sibi ipsae conuertuntur, id est
particularis affirmatio et uniuersalis negatio. Aliae uero duae sibi ipsis non
conuertuntur. Nam neque uniuersalis affirmatio, neque particul&ris negatio
sibi ipsa conuertitur. Si quis enim dicat: Omnis homo animal est
uera est. Si quis uero conuertat: Omne animal homo est falsum est.
Non igitur sibi ipsi conuerti potest, quoniam conuersa prioris ueritatem non
recipit. Neque uero particularis negatio sibi conuertitur. Nam si quis
dicat: Quidam homo grammaticus non est uera est; si uero
conuertat: Quidam grammaticus homo non est falsa est: omnis enim
grammaticus homo est. Repetendum est igitur a capite quod cum quatuor
propositiones sint, affirmatio uniuersalis, negatio uniuersalis, affirmatio
particularis, negatio particularis, particularis affirmatio et uniuersalis,
negatio quae contraiacentes sunt, sibi ipsis conuerti possunt. Uniuersalis uero
affirmatio et particularis negatio, quae ipsae contraiacentes sunt, nunquam
possunt sibi ipsis conuerti. Nec hoc nos turbet quod quaedam affirmationes
uniuersales et quaedam particulares negationes conuerti possunt. Potest enim
dici: Omnis homo risibilis est Omne risibile homo est et utraeque
uerae sunt. Et item: Omnis homo hinnibilis est falsa est; et: Omne
hinnibile homo est et haec quoque falsa est. Item in particulari
negatione: Quidam homo non est lapis uera est; et: Quidam lapis
non est homo uera est. Item: Quidam homo non est risibile
falsa est; Quoddam risibile homo non est et haec quoque falsa est.
Ergo uidentur posse uniuersales affirmationes et particulares negationes
conuerti, et conuertuntur quidem sed non uniuersaliter. Generaliter autem
dico propositiones posse conuerti, quoties uniuersaliter, id est in omnibus
conuertuntur. Istae autem in duabus solis materiebus conuerti possunt. Si quis
enim proprium cuiuslibet speciei ad ipsam speciem cuius est proprium uelut ad
subiectum praedicet, potest conuertere. Nam quia risibile proprium est homini, si
praedices risibile, et subiicias hominem, ut est: Omnis homo risibile
est potes iterum subiicere risibile et hominem praedicare, ut si
dicas: Omne risibile est homo. In illis uero simul falsae sunt
generalium affirmationum conuersiones, in quibus id quod praedicatur ad
subiectum nullo tempore uere dici potest, ut si quis dicat: Omnis homo
lapis est falsa est. Et iterum: Omnis lapis homo est falsa est
haec, quoniam nullo tempore neque homo lapis est, neque lapis homo uere
praedicabitur. In particularibus negatiuis contrarium est; nam aut falsae sunt,
cum proprium subiectum est aut praedicatum, ut si quis dicat: Quidam homo
risibile non est falsum est. Item: Quoddam risibile homo non
est et haec quoque falsa est. In illis uerae sunt, quando id quod
affirmando nullo tempore uere praedicari potest ad subiectum praedicant, ut si
dicas: Quidam homo lapis non est uera est. Iterum: Quidam lapis homo
non est uera est. Ergo uniuersales affirmationes tum sibi conuertuntur ut
uerae sint cum proprium praedicant, tum sibi conuertunturut falsae sint cum id
quod nullo tempore adsubiectum uere dici poterit praedicatur. Item in
particularibus negatiuis, tum falsae sunt, cum proprium praedicant, tum uerae,
cum id quod nullo tempore uere dici poterit praedicant. In his ergo solae
conuerti possunt. In aliis uero conuerti non possunt. Atque ideo uniuersaliter
non conuertuntur; remanet ergo ut in aliis rebus omnibus, ut superius dictum
est, non conuertantur. Hoc uero perpiciendum est, quod particularis
affirmatioque sibi ipsi conuertitur, uniuersali affirmationi, quae sibi non
conuertitur, per accidens conuerti potest. Et item contraiacens uniuersali
affirmationi particularis negatio, quae sibi ipsi non conuertitur, conuerti
potest per accidens negationi uniuersali, quae sibi ipsi conuertitur. Sed
quomodo particularis affirmatio et uniuersalis negatio sibi ipsis conuertantur
ostendimus. Nunc uero quomodo particularis affirmatio uniuersali
affirmationi per accidens, uel quomodo particularis negatio uniuersali
negationi per accidens couertantur, demonstrandum est. Dictum est superius quod
si uera est uniuersalis affirmatio, uera est etiam particularis, et sequeretur
particularis uniuersalem. Nam si uera est: Omnis homo animal est
uera est etiam: Quidam homo animal est. Si enim omnis, et quidam;
sed particularis affirmatio sibi ipsi conuertitur, conuertitur etiam uniuersali
affirmationi. Nam si omnis homo animal est, et quidam homo animal est. Sed ista
sibi conuertitur hoc modo, si dicas: Quidam homo animal est potest
igitur conuerti ad: Omnis homo animal est uniuersalem affirmationem
particularis affirmatio, quae est: Quidam homo animal est et conuertitur,
ut si dicas: Quoddam animal homo est utraeque enim uerae sunt -- et
quae dicit: Omnis homo animal est et quae dicit: Quoddam animal
homo est per accidens autem conuerti dicitur particularis affirmatio
uniuersali affirmationi, qui particularis affirmatio sibi ipsi principaliter
conuertitur, secundo uero loco uniuersali affirmationi conuertitur.
Restat igitur ut hoc monstremus: quomodo particularis negatio quae sibi non
conuertitur uniuersali negationi quae sibi conuertitur per accidens
conuertatur, et hic eadem ratio est. Nam quoniam uniuersalis negatio si uera
est, uera est etiam particularis, uniuersalis uero negatio sibi ipsa
conuertitur potest uniuersali negationi conuersae particularis conuerti
negatio. Age enim uniuersalem negationem, id est:. Nullus homo hinnibilis est
conuertamus, ut sit: Nullum hinnibile homo est. Sed istam
propositionem, id est uniuersalem negatiuam quae est: Nullus homo hinnibilis
est sequitur particularis negatio quae est: Quidam homo non est
hinnibilis. Conuerte igitur uniuersalem quae est: Nullus homo
hinnibilis est et fac: Nullum hinnibile homo est conuerte huic
particularem negationem quae est: Quidam homo non est hinnibilis et
fac: Quoddam hinnibile non est homo utraeque uerae sunt. Nam
et: Nullum hinnibile homo est quae est uniuersalis conuersio negationis,
uera est, et: Quoddam hinnibile non est homo quae conuersio
particularis negationis est. Cur autem per accidens conuerti dicatur, superius
dictum est. Liquet ergo talis per accidens conuersio: quod igitur habet
uniuersalis affirmatio, hoc habet etiam contraiacens particularis negatio,
utraeque enim sibi conuerti non possunt; quod autem habet uniuersalis negatio,
hoo habet et ei contraiacens affirmatio particularis, utraeque enim sibi
conuerti possunt. Iunctae ergo quae sibi conuerti possunt, et quae sibi
conuerti non possunt, ut quae sibi conuerti potest iungatur ei quae sibi
conuerti non potest, et quae sibi conuerti non potest iungatur ei quae sibi
conuerti potest, faciunt per accidens conuersiones quae superius demonstratae
sunt. Restat ut de his conuersionibus dicamus quae per contrapositionem
fiunt, et primum earum sit dispositio in descriptione subiecta, generalis enim
affirmationis quae dicit: Omnis homo animal est conuersio per
contrapositionem est quae dicit: Omne non animal non homo est. Item
generalis negationis quae dicit: Nullus homo animal est conuersio per
contrapositionem est: Nullum non animal non homo est. Item
particularis affirmationis quae dicit: Quidam homo animal est
conuersio per contrapositionem est quae dicit: Quoddam non animal non homo
est. Item particularis negationis quae dicit: Quidam homo animal non
est conuersio per contrapositionem est quae dicit: Quoddam non
animal non homo est quod demonstrat subiecta descriptio: Omnis homo
animal est Omne non animal non homo est Nullus homo animal
est. Nullum non animal non homo est. Quidam homo animal est Quoddam non
animal non homo est Quidam homo animal non est Quoddam non animal
non homo non est. His ergo ita positis, quomodo dictum est superius in simplici
terminorum conuersione, quod particularis affirmatio et generalis negatio sibi
ipsis conuerterentur, generalis uero affirmatio et particularis negatio sibi
ipsis non conuerterentur, hic in per contrapositionem conuersionibus contra
est. Nam generalis affirmatio per contrapositionem sibi ipsa conuertitur, et
particularis negatio sibi ipsi conuertitur. Generalis uero negatio et
particularis affirmatio per contrapositionem sibi non conuertuntur. Quod
ita esse his exemplis probabimus. Si enim uera sit affirmatio generalis quae
dicit: Omnis homo animal est uera erit eius per contrapositionem
conuersio quae dicit: Omne non animal non homo est. Quod enim animal
non fuerit, id homo non erit. Et si falsa fuerit generalis affirmatio quae
dicit: Omne animal homo est falsa erit etiam eius per
contrapositionem conuersio quae dicit: Omnis non homo non animal est
potest enim fieri ut quod homo non est, animal sit. Illa enim negat esse animal
quod homo non fuerit. Quod si cum uera est generalis affirmatiua, uera est eius
per contrapositionem conuersio, et si cum falsa est generalis affirmatio, falsa
est eius per contrapositionem conuersio, non est dubium quin generalis
affirmatio possit sibi ipsa conuerti. Item nunc ostendendum est quomodo
particularis negatio sibi ipsi per contrapositionem conuertitur. Nam si falsa
est quae dicit: Quidam homo animal non est falsa eius erit etiam per
contrapositionem conuersio quae dicit: Quoddam non animal non homo
est. Hoc enim uidetur haec propositio dicere, ac si diceret: Quaedam res
quae animal non est homo est, qui enim dicit: Non homo non est
hominem esse significat quod animal non sit. Hoc uero aperte falsum est, omnis
enim homo animal est, et si uera fuerit particularis negatio quae
dicit: Quoddam animal homo non est uera erit et eius per
contrapositionem conuersio quae dicit: Quidam non homo non animal non
est. Aequale est enim ac si diceret: Res quae homo non est non est non
animal sed est animal, ut equus et bos homo non est, et non est non
animal. Ergo si cum particularis negatio falsa est, falsa est etiam eius
per compositionem conuersio, et si cum particularis negatio uera est, uera est
eius per contrapositionem conuersio, non est dubium quin particularis negatio
possit per contrapositionem sibi ipsa conuerti. Nunc quoniam ostensum
generalem affirmatiuam et particularem negatiuam, per contrapositionem sibi
posse conuerti, ostendamus generalem negatiuam et particularem affirmatiuam per
contrapositionem sibi non posse conuerti. Et prius de generali negatione
dicendum est. Nam si generalis negatio uera est, non necesse erit per
contrapositionem sibi conuersam ueram esse. Sed si falsa fuerit et per
contrapositionem sibi conuersam falsam esse necesse est. Nam si falsa est quae
dicit: Nullus homo animal est falsa erit fortasse eius per
contrapositionem conuersio, quae dicit: Nullum non animal non homo
est. Aequale est enim ac si dicat: Nulla res est quae non sit animal et
sit non homo, quod est omnis res quae animam non habet homo est, quod aperte
falsum est. Item si uera fuerit generalis negatio, falsa erit eius per
contrapositionem conuersio. Nam si uera est quae dicit: Nullus homo est
lapis falsa erit eius per contrapositionem conuersio quae dicit: Nullus
non lapis non homo est. Aequale est enim ac si dicat: Nulla res est quae
cum non sit lapis non homo sit, quod est omnis res quaecumque lapis non fuerit
homo est, quod falsum est. Innumerabilia enim inuenies quae non sunt lapides,
et non homines non sunt; ergo quoniam si generalis negatio falsa fuerit, Falsa
est eius per contrapositionem conuersio, uel si eadem uera fuerit, falsa erit
eius per contrapositionem conuersio, non est dubium generalem negationem sibi
non posse conuerti, quod enim in aliquo fallit, generaliter colligi non
potest. Restat igitur ut id quod reliquum est monstremus, particularem
affirmationem per contrapositionem sibi non posse conuerti. Cum enim fuerit
particularis affirmatio uera, uera erit eius etiam per contrapositionem
conuersio. Nam si uera est quae dicit: Quidam homo animal est uera
est eius per contrapositionem conuersio: Quoddam non animal non homo
est. Aequale est enim ac si dicat: Quaedam res quae animam non habet homo
non est, quod uerum est. Lapis enim animam non habet, et tamen homo non est.
Item si particularis affirmatio quae dicit: Quidam lapis homo est
falsa est, uera erit eius per contrapositionem conuersio quae
dicit: Quidam non homo non lapis est. Aequale est enim ac si
diceret: Quaedam res quae homo non fuerit lapis non est, quod uerum est. Equus
enim homo non est, et tamen lapis non est. Ergo si cum in quibusdam
particularis affirmatio uera fuerit, uera erit eius per contrapositionem
conuersio, et si cum in quibusdam falsa fuerit particularis affirmatio, uera
erit eius per contrapositionem conuersio, non est dubium particulares
affirmationes per contrapositionem sibi non posse conuerti. Generalis enim
negatio et particularis affirmatio, quae contraiacentes sunt, in per
contrapositionem conuersionibus contraria patiuntur. Nam in generalibus
negatiuis siue generales negatiuae uerae fuerint siue falsae per
contrapositionem conuersiones semper falsae sunt; in particularibus autem
affirmatiuis, siue particularis affirmatio uera fuerit siue falsa, siue per
contrapositionem conuersio uera est. Repetendum est igitur a superioribus et
confirmandum quod in simplicibus terminorum conuersionibus particularis affirmatio
et generalis negatio sibi conuerti possunt. Generales uero affirmatio et
particularis negatio sibi conuerti uon possunt. In his uero conuersionibus quae
per contrapositionem fiunt, contra est; nam generalis affirmatio et
particularis negatio per contrapositionem sibi ipsis conuerti possunt,
generalis uero negatio, et particularis affirmatio per contrapositionem sibi
ipsis conuerti non possunt, et generalis negatio et particularis affirmatio
quae sunt contraiacentes in ueri falsique distantia (ut demonstratum est), sibi
ipsis inuicem contraria patiuntur. Haec de categoricorum syllogismorum
categoricis propositionibus dicta sufficiant. Si qua uero in his praetermissa
sunt, in Perihermenias Aristotelis commentario diligentius subtiliusque
tractata sunt. Superioris series uoluminis quod ad categoricorum
syllogismorum propositiones attinebat explicuit. Nunc autem, quantum
introductionis patitur temperamentum, de ipsa categoricorum syllogismorum
ratione tractabitur; et quoniam omnium compositorum firmitudo uel uitium, aut
in his maxime reperitur ex quibus est compositum, aut penes bonam malamue
compositionem eius laus uituperatioque tenetur: namque domus si fortibus
lapidibus debilibusue constructa, ipsa quoque est fortis aut debilis; porro
autem si artificis compositionem aequabilem solertemque fuerit nacta, ipsa
quoque constructio, merito stabilitatis erit laudabile fundamentum; si uero insolertior
compositio fiat, tota quoque quamuis ex bonis ordinata lapidibus, nulla sese
gerens fabrica stabilitate nutabit; nos quoque hanc eamdem imaginem secuti,
prius de his quibus ipse syllogismus constat, id est propositionibus
explicuimus. Nunc uero de ipsa inter se syllogismorum coniunctione
compositioneque tractubimus. Illud uero meminisse debebis, introducendis hic me
praestitisse docendis, non introductis. Et prius quid sit esse in omni
uel non esse, paucis ostendam. Si qua enim res alterius generis fuerit, omnem
intra se speciem continebit, et in toto species genere illa esse dicetur. Sit
enim genus animal, homo uero species. Homo ergo quoniam minus est quam animal,
in toto animali esse dicetur. Omnis enim homo animal est. Si quis ergo sic
dicat aliquam rem de omni alia re praedicari, conuersa uice nihil interest. Nam
sicut in toto animali homo est, sic etiam animal de omni homine praedicatur. In
toto uero non esse est, quoties alia res ab alia re omni disiuncta est: ut si
dicas: Animal in nullo lapide est nullum enim animal lapis est; et
si dicas: Animal de nullo lapide praedicatur de nulloenim lapide
animal dicitur. Definimus ergo in toto esse, uel in toto non esse sic: in toto
esse, uel de omni praedicari dicitur, quoties non potest inueniri aliquid
subiecti ad quod illud quod praedicatur dici non possit. Namque nihil hominis
inuenitur ad quod animal dici non possit. In toto uero non esse, uel de nullo
praedicari dicitur, quoties nihil subiecti poterit inueniri ad quod illud quod
praedicatur dici possit. Nihil enim lapidis inueniri potest de quo possit
animal praedicari. Illud sane notandum est, quod esse in toto uersa uice
dicitur. Nam si aliquid de omni aliquo praedicatur, illud de quo illud
praedicatur in toto illo esse dicitur quod praedicatur, ut animal de omni
homine dicitur. Homo uero in toto est, id est uelut quaedam pars intra totum
animal latet. Et si quid in alio omni fuerit, in eo toto res illa de quo
superius dicebatur esse dicitur, ut idem animal cum in omni sit homine, et de
eo omni praedicetur, homo in toto est animali. His igitur ita positis,
quotiescumque ita dicimus, ut litteras pro terminis disponamus, pro breuitate
hoc et compendio facimus, id quod per litteras demonstrare uolumus
uniuersaliter demonstrarnus. Nam fortasse in terminis aliquibus falsum
ingerendum necesse sit. In litteris uero nunquam fallimur, quoniam ad hoo
utimur litteris quasi terminos poneremus. In litteris uero ipsis, nisi
terminorum coniunctio per se firma ualensque fuerit, ulla neque ueritas, neque
falsitas reperietur. Quoties igitur aliud de alio omni predicari uolumus
ostendere, sic ponimus. Sit primus terminus a, secundus b, et praedicetur a de
omni b. Hoc autem ita accipito tanquam si posuerimus a animal, b hominem. Eodem
modo et de negatiuis. Nam si dicamus, a de nullo b praedicatur, tale est ac si
dicamus, a, quod est animal, de nullo lapido praedicatur, quod est b, et alia
quaecumque eis fuerint consimilia. Omnis autem syllogismus simplex tribus
terminis demonstratur atque concluditur. Sed prius ipsorum syllogismorum
figurae aspiciumus, post uero do modis ordinibusque eorum tractabimus.
Tribus igitur terminis ita positis, ut prope se et sibi connexi sint, tres non
ultra fieri complexiones necesse est hoc modo: sit enim a, sit b, sit c; aut
enim a de b praedicabitur, et b de c, aut certe a et de b praedicabitur et de
c, uel iisdem ipsis a et b c terminus uidebitur esse subiectus. Sit enim a bonum,
sit b iustum, sit c uirtus, aut enim a, id est bonum erit in omni b, id est
iusto, et dicetur: Omne iustum bonum est et item b iustum in omni c,
id est uirtute, et dicetur: Omnis uirtus iusta est. Et erunt
huiusmodi propositiones: Omne iustum bonum est et: Omnis uirtus
iusta est aut a, id est bonum, de b, quod iustum est, et de c, quod
uirtus est, predicabitur, ut sit: Omne iustum bonum est. Omnis uirtus bona
est aut certe a bonum, b iusto, et c uiriuti subiacebit, ut
dicatur: Omne bonum iustum est et:Omne bonum uirtus est. In
hac enim complexione b et c de solo a termino praedicantur. Ubi uero a de omni
b termino, et b item predicatur de omni c. Hanc figuram uoco primam quae
definitur sic: Prima figura est in qua is qui subiectus est de alio
praedicatur. Namque b, quod a termino subiectum est, ad c item terminum
praedicatur. Extremitates uero dico huius figurae quod praedicatur et quod
subiectum est, id est a c. Namque a pradicatur de b termino, c uero terminus b
termino subiacet. Medium autem illud uoco quod alii subiacet, et de alio
praedicatur, id est b. Nam b terminus a termino subiacet, de c uero termino
praedicatur. Maior uero extremitas est, quae prima praedicatur, id est a.
Namque idem a de b termino praedicatur. Minor uero quae medio termino subiicitur,
id est c, namque c terminus medio termino, id est b, subiecius est; de eo enim
b medius terminus dicitur. Maior uero terminus a uocatus est, id est qui
praedicatur, quoniam omne praedicatum ab e. de quo praedicatur maius est. Et in
conclusionie, sicut in prima propositione, semper a terminus praedicatur, a
enim bonum praedicatur de b iusto, et dicitur: Omne iustum bonum est
b uero medius terminus predicatur de c, et dicitur: Omnis uirtus iusta
est. Ex his igitur concluditur in syllogismo: Omnis uirtus bonum
est et a bonum nominabitur de c uirtute, atque ideo maior a nobis
extremitas appeliatur. Id uero meminisse debemus, quod ea quae paria sunt
retorqueri possunt, et ad se inuicem praedicari, et sicut id quod predicatur in
eo quod subiectum est, omni est, ita rursus conuersum quod fuerit subiectum, in
eo quod antea praedicabatur omne erit. Nam si f et g duo termini ita sibi sint
aequales, ut neuter neutro maior sit, cum praedicaueris f de omni g, erit f
terminus in omni g termino. Si uero conuertas et praedices g terminum de f
termino, erit iterum g terminus in omni f termino. Sit enim f risibile, g homo.
Ergo si praedices f risibile, et g hominem subiicias, f risibile in omni g
inuenitur. Omnis enim homo risibile est. Si uero praedicas g hominem ad f
risibile, g homo in omni f risibile reperitur. Omne enim risibile homo
est. Quid autem termini sint, uel quid praedicatio, aut subiecto, priori
de propositionibus libro satis dictum est. Sed ne forte erremus quod uidetur
uniuersalis affirmatio conuersa. Nam de hoc quoque superius dictum est.
Modo uero hoc solum monstrare uolumus, quod quae sunt in toto paria sola
conuertantur. Hoc tamen prodest ad ostensionem syllogismorum quae fit in
circulo, quam in Analyticis diximus. Ac de prima syllogismorum
categoricorum figura expeditum est. Secunda uero figura est quoties a terminus
de utrisque b et c terminis praedicatur hoc modo: Si enim dicas a bonum de omni
b iusto, ut sit hoc modo propositio: Omne iustum bonum est et inde a
bonum de omni c uirtute, ut dicas: Omnis uirtus bonum est solum a de
utrisque b et c terminis praedicasti, et erit haec secunda figura. Medius autem
terminus in hac figura erit qui de utrisque praedicatur, id est a. Extremitates
uero ea quae subiecta sunt, id est b et c. Maior uero extremitas est de qua
primo a terminus appellatur, id est b iustum; uel si ad c primo praedicabitur c
terminus maior extremitas inuenitur. Idcirco quod ea extremitas de qua medius
terminus primo praedicatur, in conclusione ipsa quoque praedicabitur, ut
posterius demonstrandum est. Minor uero extremitas erit ad quod medius terminus
posterius praedicabitur. Tertia uero figura est, quoties a et b termini
de ullo c praedicantur. Si quis enim praedicet a, id est bonum de c, id est
uirtute, ut sit huiusmodi propositio: Omnis uirtus bonum est item b praedicetur
de c, ut sit: Omnis uirtus iustum est tertiam figuram facit. In hac
uero figura medius terminus erit qui utrisque subiectus est, id est c. Namque de
c termino a et b termini praedicantur. Maior uero extremitas est quae primo
praedicatur, id est a; minor uero quae postea, id est b; uel si quem libuerit b
prius, a posterius praedicare secundum priorem posterioremque praedicationem,
maior minorue extremitas inuenietur, et hic quoque maior extremitas in
conclusionibus, sicut in superioribus aliis figuris, de minore
praedicatur. Expeditis igitur tribus syllogismorum figuris, dicendum est
quia perfectus syllogismus est cui ad integram probatamque conclusionem ex
superius sumptis et propositis nihil deest. Sed modo atque ordine facta
conclusio nihil dehabens, per ea quae antea proposuit terminatur.
Imperfectus uero syllogismus est cui nihil aeque ad perfectionem deest,
uerumtamen in his quae in propositionibus sumpta sunt aliqua desunt cur ita
esse uidetur. Sed et hae definitiones omnes posterius liquebunt. Nunc
autem unde hae figurae nascantur breuiter expliicandum est. Quoniam unde
nascuntur, in eadem iterum resoluuntur. Sed secunda et tertia figura de prima
figura nasci et procreari uidentur. Sit enim a terminus in omni b termino, et
de omni eo praedicetur, b uero terminus de omni c termino praedicatur. Haec, ut
dictum est, prima syllogismorum figura est. Si quis igitur maiorem extremitatem
propositionemque conuertat, et quod fuerat antea praedicatum faciat esse
subiectum, secundam faciet figuram. Nam quemadmodum a terminus praedicatur de b
termino, ita b de c. Si ergo conuertatur, et fiat b terminus de a termino
praedicetur, inuenitur b terminus qui antea medius fuerat, et a termino
subiectus, de c uero termino praedicatur ad utrosque terminos
praedicatiuus. Age enim quoniam a bonum de b iusto praedicabatur, b
uero iustum de c uirtute praedicabatur, erat propositio: Omne iustum bonum
est Omnis uirtus iusta est manente propositione quae
est: Omnis uirtus iusta est prima propositio (id est "Omne
iustum bonum est") contrauertatur et fiat: Omne bonum iustum
est. Inueniuntur igitur propositiones sic: Omne bonum iustum est. Omnis
uirtus iusta est et iustum, id est b de a et c terminis praedicabitur.
Conuersa igitur maiore prioris figurae extremitate, secunda syllogismorum
figura procreatur. Tertia uero figura nascitur, minori propositione
conuersa. Nam si a bonum predicatur de b iusto, ut dicatur: Omne iustum
bonum est b uero iustum praedicatur de c uirtute, ut dicatur: Omnis
uirtus iusta est si, priore propositione manente, id est: Omne
iustum bonum est secunda quae est: Omnis uirtus iusta est
conuertatur et fiat: Omne iustum uirtus est inuenietur omnes
propositiones sic: Omne iustum bonum est. Omne iustum uirtus est et
de b iusto a et c termini praedicantur, et fit tertiae figurae connexio.
Conuersis igitur primis posterisque extremitatibus primae figure, tertia uel
secunda figura nascuntur. At uero unaquaeque harum trium figurarum habet sub se
plures syllogismorum modos, ut modi sub figuris ita sint ut sunt species sub
suis generibus. Habet enim prima figura sub se, Aristotele auctore, modos
quatuor; sed Theophrastus uel Eudemus super hos quatuor quinque alios modos
addunt, Aristolele dante principium in secundo Priorum Analylicorum uolumine,
quod melius postmodum explicabitur. Secunda uero figura habet sub se quatuor
modos; tertia uero, auctore Aristotele, sex; addunt etiam alii unum, sicut ipse
Porphyrius, superiores scilicet sequens. Et quoniam (ut superiore libro
dictum est) aliae propositiones affirmatiuae sunt, aliae negatiuae, et earum
aliae uniuersales, aliae uero particulares, secundum eas ipsas, propositiones
syllogismorum conclusionesque iunguntur. BARBARA Namque primae figurae
primus modus est qui fit ex duabus uniuersalibus affirmatiuis, uniuersalem
colligens affirmatiuam. Si enim a termimis fuerit in omni b termino, et si b
terminus de omni c termino fuerit praedicatus, a terminus de omni c termino
praedicabitur. Namque a bonum si praedicetur de omni b iusto, ut sit: Omne
iustum bonum est b uero iustum, si de c praedicetur uirtute, ut
sit: Omnis uirtus iustum est necessario concluditur extremitatibus
ad se inuicem praedicatis, id est a et c, ut sit: Omnis uirtus bonum
est Sunt igitur huiusmodi propositiones atque conclusio? Si a in omni b
fuerit, et b in omni c fuerit, a terminus de omni c praedicabitur, id
est: Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; et
conclusio: Omnis igitur uirtus bonum est et hic primae figurae primus
modus est. CELARENT Secundus uero modus primae figurae est, quoties ex
prima uniuersali negatiua et secunda uniuersali affirmatiua conclusio
uniuersali negatione colligitur. Si enim sit a malum, b bonum, c iustum, a
terminus de nullo b termino praedicabitur. Nullum enim bonum malum est, b uero
terminus de omni c termino praedicabitur, omne enim iustum bonum est. Quare
colligitur, nullum iustum malum est, ut est hoc modo: Si a terminus de nullo b
termino praedicatur, b uero terminus de omni c fuerit praedicatus, a terminus
de nullo c praedicabitur, ut est: Nullum bonum malum est, Omne iustum
bonum est; Nullum igitur iustum malum est. DARII Tertius uero modus
primae figurae est, quoties ex uniuersali affirmatiua, et particulari
affirmatiua, particularis affirmatiua colligitur. Nam si a uirtus de omni b, id
est bono, praedicetur, et b bonum de quodam c, id est iusto, fuerit praedicatum
particulariter, erit quoque conclusio particularis, hoc modo, ut a uirtus de
quodam c iusto particulariter praedicetur. Si igitur fuerit a terminus in omni
b, et b terminus in aliquo c particulariter, erit a terminus in aliquo c
particulariter, ut sit: Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum
est; Quoddam igitur iustum uirtus est. FERIO Quartus modus primae
figurae est talis, quoties ex uniuersali negatione et particulari affirmatione
paricularis negatiua colligitur. Nam si a terminus de nullo b termino
praedicetur, b uero termimis de quodam c termino praedicetur, a terminus de
quodam c termino non praedicabitur, quod monstrat subiecta descriptio. Nam sunt
huiusmodi propositiones: Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum
est; Quoddam igitur iustum malum non est. Hos ergo quatuor in prima
figura modos in Analyticis suis Aristoteles posuit. Caeteros uero quinque modos
Theophrastus et Eudemus addiderunt, quibus Porphyrius, grauissimae uir
auctoritatis, uisus est consensisse, qui sunt huiusmodi. Nam quoniam
particularis affirmatiua sibi ipsi conuertitur, quisquis ostenderit in
conclusione a terminum de quodam c termino particulariter praedicari, in eadem
ipsa conclusione monstrauit quod c terminus de a termino rursus particulariter
praedicetur. Nam si sibi particularis propositio in coliclusione conuertitur,
si a terminus in quodam c termino fuerit, c terminus de quodam a termino
praedicabitur. Item quisquis uniuersalem negatiuam in conclusione probauerit,
necesse est eum ipsius quoque conuersionem in eadem conclusione probasse.
Uniuersalis enim negatio semper sibi couuertitur. Nam si quis probauit quod a
terminus de nullo c termino praedicatur, non est dubium quin in hac conclusione
illud quoque probatum sit, quod c terminus de nullo a termino praedicetur. Semper
enim, ut dictum est, uniuersalis negatiua sibi ipsi conuertitur. Uniuersalis
quoque affirmatiua duplici conclusione continetur: nam quisquis ostendit a
terminum de omni c termino praedicari, illud quoque ostendit quod c terminus de
quodam a termino particulariter praedicetur. Si quis enim probauerit animal de
omni homine praedicari, ita dicens, omnis homo animal est, illud quoque
necessario monstrauit particulariter, quoniam quoddam animal homo est. Ita
semper uniuersalis negatio, et uniuersalis affirmatio, uel particularis
affirmatiua dupliciter concluduntur. Aliae enim sibi ipsis conuertuntur, quae
particularis est particulariter, quae uniuersalis uniuersaliter. Alia uero, cum
ipsa uniuersalis affirmatiua sit, particulariter sibi ipsi conuertitur. Particularis
autem negatio nunquam sibi ipsi conuertitur, atque ideo simplicem in se retinet
conclusionem. Hoc autem quod nuper diximus, in secundo priorum
Analyticorum libro ab Aristotele monstratur, quod scilicet Theophrastus et
Eudemus principium capientes ad alios in prima figura syllogismos adiiciendos
animum adiecere, qui sunt huiusmodi qui *kata anaklasin* uocantur, id est, per
refractionem quamdam conuersionemque propositionis. BARALIPTON Et est
quintus modus ex duabus uniuersalibus affirmationibus, particularem colligens
affirmatiuam hoc modo: Si a fuerit in omni b, et b fuerit in omni c, posset
equidem concludi quod a terminus esset in omni c termino. Sed quoniam ista
uniuersalis propositio, ut dictum est, particulariter conuertitur, praetermisso
eo quod a terminus de omni c termino praedicatur, conclusio esse dicitur quod c
terminus de quodam a termino praedicatur, quod hoc exemplo monstrandum est. Si
enim sint propositiones sic:Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta
est; posset concludi equidem quoniam: Omnis uirtus bonum est.
Sed quoniam illa propositio sibi conuertitur, ut sit: Quoddam bonum uirtus
est particulariter, particularis syllogismus conclusioque colligitur ex
duabus uniuersalibus affirmatiuis. Eius uero forma talis est, a terminus in
omni b, b terminus in omni c; igitur c terminus in quodam a, ut est: Omne
iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; Quoddam bonum iustus
est. Per conuersionem refractionemque dicitur, quoniam quod uniuersaliter
colligebatur conuersum, particulariter collectum est. CELANTES Sextus modus
est primae figurae qui fit ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua
uniuersalem conclusionem per conuersionem colligens. Nam si a terminus in nullo
b fuerit, b uero terminus in omni c termino fuerit, posset equidem colligi
quoniam a terminus in nullo c termino est: se quoniam uniuersalis negatiua
conuertitur, dicimus quoniam c terminus in nullo a termino est, ut sit hoc
modo: Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est; posset
colligi: Nullum iustum malum est sed ex his per conuersionem
colligimus: Nullum malum iustum est. DABITIS Septimus modus primae
figurae est, qui ex uniuersali affirmatiua et particulari affirmatiua per
conuersionem particularem colligit affirmatiuam. Si enim fuerit a terminus in
omni b, et b terminus de quodam c termino praedicetur, potest a terminus de
quodam c termino praedicari. Sed quoniam particularis affirmatio sibi ipsi
conuertitur, per conuersionem fit conclusio, et dicitur c terminus de quodam a
termino praedicari, ut sit sic: Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum
bonum est; posset equidem concludi, quoniam: Quoddam iustum uirtus
est sed quia particularis affirmatio conuertitur, dicimus quoniam:
Quaedam uirtus iusta est. FAPESMO Octauus modus primae figurae est,
quoties ex uniuersali affirmatione et uniuersali negatione particulariter
colligitur. Si enim a terminus de omni b termino praedicatus fuerit, b uero
terminus de nullo c termino praedicetur, non posset colligi quoniam a terminus
de nullo c termino praedicatur. Cur autem non possit, in resolutoriis dictum
est. Sed quoniam uniuersalis negatiua sibi ipsa conuertitur, potest dici et
conuerti, quoniam c terminus de nullo b termino praedicatur, b uero terminus de
quodam a termino dicitur, quoniam uniuersalis affirmatiua purtioulariter sibi
ipsa conuertitur: quare c terminus de quodam a termino non praedicabitur, ut
sit sic: Omne bonum iustum est, Nullum malum bonum est; non
posset colligi, quoniam: Nullum malum iustum est, sed conuertitur
sic: Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. FRISESOMORUM Nonus modus primae figurae est,
qui ex particulari affirmatiua et uniuersali negatiua particularem colligit
negatiuam per conuersionem. Si enim a terminus de quodam b termino, b uero terminus
de nullo c termino praedicetur, non potest quidem dici quoniam a terminus de
quodam c termino non praedicabitur. Cur autem non possit, hoc quoque in
resolutoriis diximus; sed quoniam uniuersalis negatio conuerti potest, dicitur
quoniam c terminns de nullo termino praedicatur, et b terminus de quodam a
praedicatur; c igitur terminus de quodam a non praedicabitur, ut sit sic:
Quoddam bonum iustum est, Nullum malum bonum est; Quoddam igitur
iustum malum non est. Expeditis igitur nouem primae figurae modis, ad
secundae figurae quatuor modos ueniamus. lllud tantum constet, quod quemadmodum
in prima figura per nouem supradictos modos et affirmatio uniuersalis, et
negatio uniuersalis, et affirmatio particularis, et negatio particularis, in
conclusione colligitur, in secunda figura affirmatiuam neque generalem neque
particularem posse colligi sed tantum uel particulariter, uel uniuersaliter solas
colligi negatiuas. CESARR Est autem secundae figurae primus modus hic,
quoties ex uniuersali negatione, et uniuersali affirmatione, uniuersalis
negatiue colligitur. Si enim a terminus de nullo b termino et de omni c termino
praedicetur, terminus de nullo c termino praedicabitur. Sit enim a bonum, sit b
malam, c iustum. Si quis igitur sic dicat: Nullum malum bonum est,
Omne iustum bonum est; concludit: Nullum iustum malum est.
Liquet igitur maiorem extremitatem de minore in conclusione praedicari. Sed
omnes secundae fgurae syllogismis quam uis ueri sint, uerum tamen ex seipsis
non probatur sed ex primae figurae modis implentur. Namque si a terminos de
nullo b termino praedicetur, et in omni c termino sit, nondum probatum est
quoniam omnino b terminus de nullo c termino praedicetur. Sed si quis ex isto
secundae figurae primo modo primae figurae secundum modum faciat, per
conuersionem totus syllogismus conclusioque probata est. Si quis enim in hoc
syllogismo qui est a terminus in nullo b, et idem a terminus de omni c
praedicetur, et a b propositionem conuertat, ut faciat esse b a, nam omnis
uniuersalis negatiua conuertitur; si quis igitur dicat quoniam a terminus de
nullo b termino praedicatur, et b igitur de nullo a termino praedicabitur sed a
terminus de omni c termino praedicabitur. Fit igitur primae figurae
secundus modus ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua uniuersalem
colligens negatiuam, ut sit conclusio. De nullo igitur c termino b
praedicabitur. His igitur conuersionibus omnis secundae et tertiae figurae
syllogismus conclusioque colligitur et probatur. Atque ideo quoniam ex seipsis
non sunt probati nisi ex superioribus comprobentur, id est, primae figurae
modis, quicumque in secunda uel tertia figura inuentus fuerit, imperfectus
uocatur syllogismus. CAMESTRES Secundus uero modus secundae figurae est
quoties ex uniuersali affirmatiua et uniuersali negatiua commutatis ordinibus
uniuersalibus rursus negatiua concluditur, Si enim a terminus in omni b termino
fuerit, et de nullo c termino praedicetur, b term in us de nullo c termino
praedicabitur. Sit enim a bonum, b iustum, c malum. Si quis igitur sic dicat: Omne
iustum bonum est, Nullum malum bonum est; concludit: Nullum
igitur malum iustum est. Sed haec complexio coniunctioque propositionum
duplicem conuersionem habet. Ostenditur enim de secundo primae figurae modo
sic. Nam si a terminus in omni b termino est, et de nullo c termino
praedicatur, hic uniuersalis negatiua conuertitur. Erit igitur ut c terminus de
nullo a termino praedicetur. Quod si ita est, erit huiusmodi syllogismus: c
terminus de nullo a termino praedicatur, a terminus in omni b termino est, c
igitur terminus de nullo b termino praedicabitur. Ecce una conuersio facta est
propositionis negatiuae. Sed quoniam diximus concludi non c in nullo b sed b in
nullo c termino, hic uniuersalis conclusio negatiua conuertitur: et sicut
conclusum est c terminum de nullo b termino praedicari, ita concluditur de
nullo c termino b terminum praedicari. FESTINO Tertius modus secundae
figurae est, quoties ex uniuersali negatiua et particulari affirmatiua
particularis negatiua colligitur. Si enim a terminus de nullo b termino
praedicetur, et in quodam c termino fuerit, b terminus de quodam c termino non
praedicabitur. Sit enim a bonum, b malum, c iustum. Si quis igitur sic
dicat: Nullum malum bonum est, Quoddam iustum bonum est;
concludat necesse est: Quoddam iustum malum est. Hic quoque
syllogismus per conuersionem hoc modo probatur. Nam si a terminus de nullo b
termino praedicatur, et b terminus de nullo a termino praedicabitur. Sed a
terminus de quodam c termino praedicatur. Redit igitur primae figurae modus
quartus, qui est ex uniuersali negatione est particulari affirmatione,
particularem scilicet colligens negatiuam, ut in hoc quoque syllogismo. Nam hic
quoque particularem nagatiuam colligit, id est b terminum de quodam c termino non
praedicari. BAROCO Quartus modus secundae figurae est, qui ex uniuersali
affimatione et particulari negatione particularem colligit negatiuam, Nam si a
terminus in omni b termino sit, et de quodam c termino non praedicetur, b
terminus de quodam c termino non praedicabitur. Sit enim a bonum, b iustum, c
malum. Si quis igitur dicat: Omne iustum bonum est, Quoddam malum
bonum non est; concludit: Quoddam igitur malum iustum non est.
Haec uero complexio atque ordo propositionum per conuersionem non potest
approbari. Generalis enim affirmatiua sibi ipsa conuerti non potest. Monstratur
igitur iste syllogismus ex prima figura non per conuersionem sed per impossibilitatem,
quoniam si particularis conclusio negatiua in hoc syllogismo non concluditur,
aliquod inconueniens impossibileque contingit. Sed haec impossibilitas per
primam figuram demonstrabitur. Dico enim quoniam si a terminus de omni b
termino praedicetur, et in aliquo c termino non sit, talem colligi
conclusionem, ut b terminus de aliquo c termino non praedicetur. Nam si hoc
falsum est, huic contraiacens propositio uera erit. Particularibus autem
negatiuis uniuersales affirmatiuae contraiacentes sunt, ut in superiore libro
docuimus. Si igitur hic particularis negatio non est conclusio, erit generalis
affirmatio. Sit enim affirmatio generalis, et b terminus de omni c termino
praedicetur; sed a terminus de omni b termino predicatur, b uero terminus de
omni c termino praedicari dicitur; a igitur terminus de omni c termino
praedicatur, quod fieri non potest. lta enim a c propositionem posuimus prius,
ut diceremus a terminum de quodam c termino non praedicari. Hoc igitur ostensum
est per primum modum primae figurae. Quare in secunda figura omnis
syllogismus imperfectus est, et eius probatio aut per conuersionem in primam
figuram reducitur, aut ex hypothetica dispositione per impossibilitatem, et
primam figuram aliter fieri non posse monstratar, et alii quidem omnes per
impossibile probantur, quod paulo post dernonstrabitur. Restat ut tertiae
figurae modos atque ordines explicemus. Sed antea quam id faciamus, illud prius
uidendum est, quod in tertiae figurae modis quam conclusio colligitur
uniuersalis. Sed si uel negatiuae uel affirmatiuae fuerint collectiones,
particulares semper erunt, nunquam etiam generales. DARAPTI Est autem
tertiae figurae primus modus hic, qui ex duabus uniuersalibus affirmationibus
particularem colligit affirmationem. Nam si a et b termini de omni c termino
praedicentur, a terminus de quodam b termino praedicabitur per conuersionem.
Nam si b terminus de omni c termino praedicatur, et uniuersalis affirmatio
particulariter sibi conuertitur, c terminus de quodam b termino praedicatur.
Quod si ita est, fit tertius primae figurae modus, qui est ex uniuersali et
particulari affirmatiua, et colligit a terminuni de quodam b termino
praedicari. Sit enim a iustum, b uirtus, c bonum. Si quis enim sic dicat: Omne
bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; fit conclusio:
Quaedam uirtus iusta est. Mutant alii terminos, et uolunt facere secundum
modum, ut sit a uirtus, b iustum, c bonum, ut si talis syllogismus: Omne bonum
uirtus est, Omne bonum iustum est; et concludatur: Quoddam
iustum uirtus est. Sed hunc Aristoteles a superiore non diuidit, et hos
duos unum modum putat, et idcirco nos septem tertiae figurae esse diximus modos
dubitantes; sed magis Aristoteles sequendus est, atque ideo alium modum dicamus
esse qui possit integre uideri secundus. <III-2: FELAPTON> Secundus
uero modus tertiae figurae est, quoties ex uniuersali negatione et uniuersali
affirmatione negatio colligitur particularis. Si enim a terminus de nullo
c termino, b terminus uero de omni c termino praedicetur, a terminus de quodam
b termino non praedicabitur. Nam si a terminus de nullo c termino
praedicatur, b uero de omni c, et c terminus de quodam termino
praedicabitur. Particulariter enim sibi uniuersalis affirmatiua
conuertitur. Concluditur igitur in quarto primae figurae modo, a terminum
de quodam b termino non praedicari. Sit enim a malum iustum, c bonum. Si quis
sic dicat: Nullum bonum malum est, Omne bonum iustum est;
concludat necesse est: Quoddam igitur iustum malum non est. Ex quo
considerandum est maiorem extremitatem in conclusione praedicari. DISAMISTertius
modus tertiae figurae est, quoties ex particulari et uniuersali affirmatiua
particularis affirmatio concluditur. Si enim a terminus de quodam c, et b
terminus de omni c termino praedicetur, concluditur a terminum de quodam b
termino praedicari per duplicem conuersionem. Quoniam enim b terminus de omni c
termino praedicatur, et a terminus de quodam c termino praedicatur, et
particularis affirmatiua semper sibi ipsi conuertitur, c terminus de quodam a
termino praedicabitur. Sunt igitur propositiones sic: b terminus de omni c
termino, c uero terminus de quodam a termino praedicatur: quod si ita est,
colligitur in primae figurae modo tertio b terminum de quodam a termino
praedicari. Atque ita particularis affirmatiua conuertitur, et a terminus de
quodam b termino praedicabitur, eruntque duplices couuersiones, una
propositionis, alia conclusionis. Sit enim a iustum, b uirtus, c bonum. Si quis
igitur sic dicat: Quoddam bonum iustum est, Omne bonum uirtus
est; concludat necesse est: Quaedam uirtus iusta est. DATISI Quartus
modus tertiae figurae est quoties ex uniuersali affirmatione et particulari
affirmatione affirmatio particularis colligitur. Nam si a terminus de omni c
termino praedicetur, b uero terminus in quodam c termino sit, concluditur a
terminum de quodam b termino praedicari per conuersionem. Si enim b terniinus
de quodam c termino praedicetur, et c terminus de quodam b termino praedicatur,
quonium particularis affirmatiua sibi ipsi conuertitur, et fit syllogismus in
primae figurae tertio modo, qui at ex uniuersali affirmatiue et particulari
affirmatiue, particularem colligens affirmatiuam, ut sit syllogismus hoc modo:
a terminus in omni c, et c terminus in quodam b. Igitur b terminus in quodam b.
Sit n uirtus, h iustum, c bonum. Si quis igitur sic dicat: Omne bonum
uirtus est, Quoddam bonum iustum est; concludet quoniam: Quoddam
iustum uirtus est. BOCARDO Quintus modus tertiae figurae est quoties ex
particulari negatione et uniuersali affirmatione particularis colligitur
negatiua. Sed hic modus per conuersionem probari non potest sed per
impossibilitatem, sicut quartus secundae figurae probatus est modus. Si enim a
terminus de quodam c termino non praedicetur, b uero terminus de omni c termino
praedicetur, a terminus de quodam b termino non praedicabitur; nam si non ita
est, erit illud uerum, a terminum de omni b termino praedicari; sed b terminus
de omni c termino praedicatur, a igitur terminus de omni c termino
praedicabitur, quod fieri non potest. Prius enim ita positus est a terminus, ut
de quodam c termino non praedicaretur. Quod si generalis affirmatio in
conclusione syllogismi non est, ut sit a terminus in omni b termino, erit huic
contraiacans particularis negatio, ut a terminos de quodam b termino non
praedicetur. Sit enim a malum, b iustum, c bonum. Si quis igitur sic dicat: Quoddam
bonum malum non est, Omne bonum iustum est; concludat necesse
est: Quoddam igitur malum non est. FERISON Sextus modus tertiae
figurae est quoties ex uniuersali negatiua et particulari affirmatiua
particularis negatio colligitur per conuersionem. Nam si a terminus in nullo c
termino sit, b uero terminus de quodam c termino praedicetur, fit conclusio a
terminus de quodam b termino non praedicari. Nam si a terminus de nullo c
termino praedicatur, b uero termimis de quodam c termino praedicabitur, et c
terminus de quodam b termino praedicabitur, quoniam particularis affirmatiua
potest conuerti. Fit igitur talis syllogismus, ut a terminus de nullo c termino
praedicetur, c terminus de quodam b termino praedicetur, et a terminus de
quodam b termino non praedicetur. Sit a malum, b iustum, c bonum. Si quis
igitur dicat: Nullum bonum malum est, Quoddam bonum iustum est;
concludit: Quoddam iustum malum non est. His igitur
expeditis, quid ipse syllogismus sit definiendum est. Definitur autem
sic: Syllogismus est oratio in qua positis quibusdam atque
concessis, aliud quiddam quam sint ea quae posita et concessa
sunt, necessaria contingit per ipsa quae concessa sunt. Orationem
diximus esse syllogismum idcirco quoniam omnis definitio a generali trahitur,
genus autem syllogismi EST ORATIO. Quod autem dictum IN QUA POSITIS QUIBUSDAM
ET CONCESSIS, ita intelligendum est, quasi sic dictum esset, secundum quam
positis et concessis; ut enim syllogismus fiat, ante aliquid a proponente
dicitur, quod audiens concedat, quod si ille concesserit, concludit et perficit
syllogismum, idoirco, quia dubiae res per quaedam CONCESSA et probata
monstrantur, conceditur autem aequaliter et negatio uera. Caetera uero in
syllogismi definitione talia sunt quae non integre dispositos syllogismos a
syllogismorum definitione uerorum discernant. Nam quod dictum est IN QUA
POSITIS QUIBUSDAM, sumptorum scilicet et propositionum multitudo monstratur.
Sunt enim qui putantur esse huiusmodi syllogismi, in quibus tantum una
propositio est et una conclusio. Qualis est hic: Vides; Viuis
igitur. Homo es; Animal igitur es. et alia huiusmodi, quos
scilicet ueteres in syllogismis non acceperunt, syllogismos enim est aliquorum
collectio. At uero collectio non nisi plurimorum est, et quicumque unam posuit
propositionem, ille non colligit. Nullum igitur faciet syllogismum. Debet enim
syllogismus, ut angustissimus sit, duabus propositionibus comprobari. Quod
autem dictum est, aliud quiddam necessario euenire quam sint ipsa quae concessa
sunt, quoniam freqaenter tales ab aliquibus flunt syllogismi, ut ea quae
proposuerunt, ipsa etiam in conclusione concludant, ut est hic: Si homo
es, homo es; Homo autem es; Homo igitur es. Idem enim conclusit
quod ante proposuit. Atque ideo, ad istorum discretionem, aliud quiddam
contingere debere dictum est QUAM SINT EA QUAE CONCESSA SUNT, ut in
superioribus omnibus syllogismis quos in trium figurarum modis et
demonstratione posuimus. Tales uero syllogismi quales nunc dicti sunt per
ridiculi sunt, quod id quod ante concessum est quasi dubium quiddam in
conclusione colligitur. Nam quod positum est, necessario contingere, ad hoc
pertinet, quoniam frequenter ad inductionem uerae quaedam propositiones sunt
quarum conclusio nullo modo uera est, ut si quis sic dicat: Qui musicam
nouit musicus est et concedatur; et: Qui arithmeticam arithmeticus
est et: Qui medicinam medicus est et: Qui bonum bonus
est. Cum igitur haec omnia concessa sunt, dicat: Et qui malum, malus
est quod quasi superioribus simile uidetur sed omni modo falsum est: boni
enim homines non aliter cauent, nisi mala nouerint. Atque ideo propter eas
conclusiones quae sunt per eas propositiones quae per inductionem dicuntur,
additum est conclusiones in syllogismis necessarias contingere, id est ex
necessitate contingere. Est etiam alia exposilio sed in Analyticis
nostris iam dicta est. Illud uero quod dictum est, PER IPSA QUAE POSITA SUNT,
hoc propter eos dictum est qui tales faciunt syllogismis, in quibus aut minus
aliquid, aut plus, aut aliud propositum est quam proponi debuerat. Fiunt enim
huiusmodi syllogismi. Si quis enim ita dicat: Socrates homo
est, Omnis homo animal est; et concludat: Socrates igitur
animatus est minus proposuit, quod non dixit omne animal esse animatum.
Nunc si sic proposuisset, recte Socrates animatum esse concluderet, ita
dicendo: Socrates homo est, Omnis homo animal est, et: Omne
animal animatum est; Socrates igitur animatus est. Plus autem
proponere hoc est, ut si quis sic dicat: Omnis homo animal est, Omne
animal animatum est, sed et: Sol in Ariete est; Omnis igitur homo animatus
est hic uero superfluum est quod solem in Ariete esse interposuit. Aliud
autem quam necesss est quidam proponunt hoc modo, ut si quis sic dicat:
Omne homo animal est, Virtus autem bonum est; Omnis igitur homo
animatum est. Nulla igitur harum propositionum ad rem pertinet quod
concludere cupiebat. Expedita igitur syllogismi definitione, ad priorum
modorum naturam resolutionemque ueniamus, et prius omnes in ordinem
disponatur. PRIMAE FIGURAE MODI PRIMUS Omne iustum bonum
est, Omnis uirtus iusta est; Omnis igitur uirtus bona est. SECUNDUS
Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est; Nullum igitur
iustum malum est. TERTIUS. Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum
bonum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. QUARTUS Nullum bonum
malum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam igitur iustum malum non
est. QUINTUS Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est; Quoddam
igitur bonum uirtus est. SEXTUS Nullum bonum malum est, Omne iustum
bonum est; Nullum igitur malum iustum est. SEPTIMUS Omne bonum uirtus
est, Quoddam iustum bonum est; Quaedam igitur uirtus iusta est. OCTAVUS
Omne bonum iustum est, Nullum malum honum est; Quoddam igitur iustum
malum non est. NONUS Quoddam bonum iustum est, Nullum malum bonum
est; Quoddam igitur iustum malum non est. SECUNDAE FIGURAE
MODI PRIMUS Nullum malum bonum est, Omne iustum bonum
est; Nullum igitur iustum malum est. SECUNDUS Omna iustum bonum
est, Nullum malum bonum est; Nullum igitur malum iustum est. TERTIUS Nullum
malum bonum est, Quoddam iustum bonum est; Quoddam igitur iustum
malum non est.QUARTUS Omne iustum bonum est, Quoddam malum bonum non
est; Quoddam igitur malum iustum non est. TERTIAE FIGURAE
MODI PRIMUS Omne bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; Quaedam
igitur uirtus iusta est. SECUNDUS Omne bonum uirtus est, Omne bonum
iustum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. TERTIUS Nullum bonum malum
est, Omne bonum iustum est; Quoddam igitur iustum malum non est
QUARTUS Quoddam bonum iustum est, Omne bonum uirtus est; Quaedam
igitur uirtus iusta est. QUINTUS Omne bonum uirtus est, Quoddam bonum
iustum est; Quoddam igitur iustum uirtus est. SEXTUS Quoddam bonum
malum non est, Omne bonum iustum est; Quoddam igitur iustum malum non
est. SEPTIMUM Nullum bonum malum est, Quoddam bonum iustum est; Quoddam
igitur iustum malum non est. Hi sunt igitur omnes trium figurarum modi quorum
primae figurae quatuor primae indemonstrabiles nominantur et directi, id est
sine aliqua conuersione monstrati; indemonstrabiles autem quoniam non per alios
demoiistrantur, et perfecti dicuntur, quoniam per seipsos comprobantur. Et
primi quoniam positione et natura primi sunt, et in eos omnes caeteri
resoluuntur. Illi quoque quinque primae figurae modi imperfecti et per
conuersionem sunt. Secundae uero figurae, uel tertiae, omnes imperfecti sunt,
quoniam per primos primae figurae modos quatuor comprobantur, namque in ipsos
resoluuntur: ut eos per conuersionem resoluamus, et per impossibilitatem, ut
duo illi superius demonstrati sunt, consideremus igitur eorum principia, quoniam
unde nascuntur in idipsum resoluuntur. Quintus igitur primae figurae modus de
prima, primo figurae modo procreatur. Binis enim propositionibus prioribus
manentibus, conclusio primi modi particulariter conuersa quintum efficit
syllogismum, quod in subiecta declaratur descriptione: Omne iustum bonum
est,- eadem - Omne iustum bonum est, Omnis uirtus iusta est;- eadem
- Omnis uirtus iusta est; Omnis uirtus bona est.- uersa - Quoddam
bonum uirtus est. Sextus uero primae figurae modus de secundo primae figurae
modo capit principium. Manentibus enim duabus prioribus propositionibus secundi
modi, uniuersali conclusione uniuersaliter conuersa, sextus nascitur
syllogismus, ut subiecta docet descriptio: Nullum bonum malum est,- eadem
- Nullum bonum malum est, Omne iustum bonum est;- eadem - Omne iustum
bonum est; Nullum iustum malum est.- uersa - Nullum malum iustum est. Septimus
modus primae figurae de tertio primae figura, nascitur modo. Manentibus
enim binis propositionibus prioribus, particulari affirmatiua in conclusione
conuersa, septimi modi collocatio procreatur: Omne bonum uirtus est,-
eadem - Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- eadem
- Quoddam iustum bonum est; Quoddam iustum uirtus est.- uertitur - Quaedam
uirtus iusta est. Octauus uero et nonus primae figurae modus in quartum
primae figurae modum resoluuntur, non etiam initium sumunt. Octauus resoluitur
in quartum hoc modo: prima enim quarti in secundam octaui uniuersaliter conuersa,
et prima propositione octaui modi particulariter in secundam quarti modi
conuersa, eadem conclusio colligitur, id est negatio particularis. Nullum
bonum malum est, negatio uniuersalis. Quoddam iustum bonum est,
particularis affirmatio. Uniuersaliter conuersa, Omne bonum iustum
est. Uniuersaliter conuersa, Nullum malum bonum est. Quoddam iustum
malum non est, eadem conclusio, Quoddam iustum malum non est. Nonus
uero modus in quartum modum resoluitur sic, prima quarti in secundam noni
propositionem uniuersaliter conuertatur, et secunda quarti particulariter in
primam noni, et eadem conclusio maneat negatio particularis. Nullum bonum
malum est, uniuersalis negatiua. Quoddam iustum bonum est, particularis
affirmatiua. Particulariter conuersa. Quoddam bonum iustum
est. Uniuersaliter conuersa, Nullum malum bonum est. Quoddam iustum
malum non est, eadem conclusio: Quoddam iustum malum non est. Resolutis
igitur quinque primae figurae modis in quatuor superioribus, secundae figurae
quatuor modos in prioris figurae modos quatuor resoluamus, quorum tres per
conuersionem probantur. Quartus uero per solam impossibilitatem. At uero primus
et secundae figurae secundus modus in secundum prioris figure modum
resoluuntur, et resoluitur primus sic. Conuersa enim prima uniuersali oegatione
uniuersaliter, et manente secunda uniuersali affirmatione, eadem conclusio
utrorumque nascitur: Nullum bonum malum est,- conuersa - Nullum
malum bonum est, Omne iustum bonum est;- eadem - Omne iustum bonum est;
Nullum iustum malum est- eadem - Nullum iustum malum est. Secundae
figurae secundus modus in primae figurae secundum modum resoluitur sic:
conuersa secunda propositione, et secunda prima manente, uniuersaliter fit
conuersa conclusio: Nulllum bonum malum est, Omne iustum bonum est, Omne
iustum bonum est;- conuersa - Nullum malum bonum est; Nullum iustum malum
est.- conuersa - Nullum malum iustum est. Tertius uero secundae figurae
modus, de quarto primae figurae procreatur. Ut enim uniuersaliter negatio in
primam propositionem uniuersaliter conuertatur, et secundae propositiones maneant,
idem syllogismi terminus propositioque colligitur hoc modo: Nullum bonum
malum est,- conuersa - Nullum malum bonum est, Quoddam iustum bonum est;-
similis - Quoddam iustum bonum est; Quoddam iustum malum non est.-
eadem - Quoddam iustum malum non est. Quartus modus seoundae figurae
quoniam iam primo, cum factus est per conuersionem, in superioris primae
figurae modum retorqueri non poterat sed per impossibile demonstratum est, hic
quoque per impossibile ad superiores reducitur modos, et quoniam omnes secundae
figurae modi per impossibile monstrantur, idcirco nos quoque inchoantes a
quarto omnes per impossibile resoluamus. Nam quartus secundae figurae modus in
primum primae figurae resoluitur per impossibilitatem, tertius in secundum,
secundus in tertium, primus in quartum, quod hoc modo liquebit. Si quis ergo
duas istas concesserit propositiones, id est: Omne bonum uirtus est.
et: Quoddam iustum uirtus non est necesse est quoque conclusionem concedat
quae est: Quoddam igitur iustum bonum non est. Nam si haec falsa
est, erit ei contraiacens uera quae est, omne iustum bonum est sed illam
concessit quae est prima quarti modi, id est: Omne bonum uirtus est. Ex
his igitur concludat: Omne igitur iustum uirtus est. Sed prius
concessit quarti modi secundum propositionem, quae est: Quoddam iustum
uirtus non est. Nunc uero concedit: Omne iustum uirtus est
duas sibi contraiacentes simul conclusurus est, quod fieri non potest. Hoc
autem idcirco euenit, quia conclusio quarti modi in primi modi secundam
propositionem conuersa est: quod si secunda propositio primi modi in quarti
conclusione non colligitur, quarti oonclusio, id est particularis negatio,
permanebit. Sed ne forte nos conturbet quod alios terminos in resoluendo modo
posuimus, quam superius in disponendo; non enim modo in terminis laboramus sed
in figuris et modis et complexionibus construendis atque resoluendis operam
consumimus. Eodem modo et caeteri secundae figurae in primos quatuor resoluuntur:
Omne bonum uirtus est- eadem - Omne bonum uirtus est, Quoddam
iustum uirtus non est; Omne iustum bonum est; Quoddam igitur iustum bonum non
est. Omne igitur iustum uirtus est. Tertus secundae figurae modus secundo
primae figurae modo sic resoluitur: si quis duas primas tertii modi
concesserit, particuiarem quoque negatione concludet, quae est: Quoddam
igitur iustum bonum non est. Nam si haec falsa est uera erit
contraiacens, quae est: Omne iustum bonum est. Sed etiam illa
concessa est, quae est: Nullum bonum malum est. Ex his ergo
colligitur: Nullum igitur iustum malum est. Sed prius concessa
erat: Quoddam iustum malum est nunc uero: Nullum iustum malum
est duas sibi contraiacentes, uno tempore concedit, quod fieri non
potest. Sublata igitur uniuersali conclusione, quae est: Omne iustum bonum
est remanebit particularis negatio, quae est: Quoddam iustum bonum
non est. Nullum bonum malum est,- conc. - Nullum bonum malum
est. Quoddam iustum malum est; - contr. - Omne iustum bonum
est. Quoddam igitur iustum bonum non est. - perm. contr. - Nullum ergo iustum
malum est. Secundus secundae figurae in tertio primae figura, modo sic
resoluitur: si quis duas secundae figura, propositiones concesserit,
conclusionem quoque concedit, quae est: Igitur iustum bonum est. Nam
si haec falsa est, erit uera contraiacens ei particularis
affirmatio: Quoddam iustum bonum est. Sed idem concessit illam quae
est: Omne bonum uirtus est concludat necesse est: Quoddam
iustum uirtus est qui iam ante concesserat secundam secundi modi quae
est: Nullum iustum uirtus est duas contraiacentes uno tempore
concedit, quod fieri non potest. Omne bonum uirtus est,- concessae
- Omne bonum uirtus est, Nullum iustum uirtus est; -
contraiac.- Quoddam iustum bonum est; Nullum iustum bonum
est. - permut. - Quoddam iustum uirtus est. Primae item secundae
figurae in quartum primae figurae sic resoluitur: qui concedit duas primi modi
propositiones, concedat necesse est et conclusionem. Nam si illa falsa est,
erit uera contraiacens ei particularis affirmatiua quae est: Quiddam
iustum bonum est. Sed idem concessit illam quae est: Nullum bonum
malum est concludat necesse est: Quoddam igitur iustum malum non est
qui ante concesserat illam quae est: Omne iustum malum est. Uno tempore
duas contraiacentes concedit, quod fieri non potest. Sublata igitur particulari
affirmatione quae est: Quoddam iustum bonum est remanet illa quae
est: Nullam iustum bonum est. Nullum bonum malum est,
- similes - Nullum bonum malum est. Omne iustum malum est; -
contraiac. - Quoddam iustum bonum est. Nullum iustum bonum est. -
perm. iacen. - Quoddam igitur iustum malum non est. Sequitur ut
tertiae figurae modos ad primos quatuor reducamus, quorum quinque per
conuersionem et per impossibilitatem ad primos quatuor resoluuntur unus uero
solus, id est quintus, per solam impossibilitate in priora resoluitur. Primus
tertiae modus figurae in tertium primae figurae hoc modo resoluitur: Si enim
prima propositio tertii modi primae figurae maneat, et secunda propositio
particularis tertii modi prime figurae uniuersaliter conuertatur, et sit
secunda propositio primi modi tertiae figurae, eadem conclusio, colligitur, id
est affirmatio particularis. Omne bonum iustum est,- manet -
Omne bonum iustum est, Quaedam uirtus bona est;- conu. - Omne bonum
uirtus est; Quaedam uirtus iusta est.- manet - Quaedam uirtus iusta est. Vel
certe sic, quia superius talem syllogismum diximus terminis commutatis, quem
Aristoteles dissimilem non putat. Omne bonum uirtus est,- similes -
Omne bonum uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- conu. - Omne honum
iustum est; Quoddam iustum uirtus est.- manet - Quoddam iustum uirtus
est. Secundus modus tertiae figurae in quartum modum primae figura, hoc
modo resoluitur. Si enim primae propositiones secundi tertiae figurae modi, et
quarti modi primae figurae maneant, quarti uero modi primae figurae secunda
propositio uniuersaliter conuertatur, et secunda sit proposilio secundi modi
tertiae figurae, eadem conclusio procreatur. Nullum bonum malum est,-
manet - Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum est;- uersa
- Omne bonum iustum est; Quoddam iustum malum non est.- manet - Quidam
iustum malum non est. Tertius modus tertiae figurae in tertium modum
primae figurae resoluitur. Si enim propositio prima tertii primae figurae modi,
et secunda propositio tertii modi tertiae figurae maneat, et secunda propositio
tertli modi primae figurae particularis particulariter conuertatur, ut sit
prima tertii modi tertiae figurae, conuersa particulariter conclusio
nascitur. Omne bonum uirtus est, Quoddam bonum iustum est, Quoddam iustum
bonum est; Omne bonum uirtus est; Quoddam iustum uirtus est.- uersa -
Quaedam uirtus iusta est. Quartus modus tertiae figurae in tertium
modum primae figure resoluitur: si enim utrorumque prima, maneant
propositiones, et secundae particulares particulariter conuertantur, eaedem
conclusiones nascuntur. Omne bonum uirtus est,- manet - Omne bonum
uirtus est, Quoddam iustum bonum est;- uertitur - Quoddam bonum iustum est;
Quoddam iustum uirtus est - manet - Quoddam iustum uirtus est.
Reliquus sextus syllogismus tertiae figurae de primae figurae quarto modo
procreatur; manentibus enim primis eorum propositionibus atque secundis
particulariter immutatis particulis in utroque manebit concluso. Nullum
bonum malum est,- eadem - Nullum bonum malum est, Quoddam iustum bonum
est;- mutata - Quoddam bonum iustum est; Quoddam iustum malum non est. -
manet - Quoddam bonum iustum est. Quintus autem qui restat, sicut
ante per impossibile probatur, ita etiam nunc per impossibilitatem resoluitur.
Sed quemadmodum unus fuerit resolutus, eodem ordine omnes resoluendi sunt.
Resoluitur autem sextus tertiae figurae modus in tertium prima, flgurae modum.
Quintus autem tertiae figurae modus resoluitur in primum primae figurae.
Quartus tertiae figurae modus resoluitur in quartum primae figurae modum.
Tertius tertiae figurae modus resoluitur in secundum primae figurae modum.
Secundus tertiae figurae modus resoluitur in primum primae figurae modum.
Primae tertiae figurae modi resoluuntur in secundos primae figurae modos. Resoluitur
autem per impossibilitatem sextus tertiae figurae modus in primae figurae modum
tertium hoc modo: si quis igitur duas proportiones sexti modi tertiae figurae
concesserit, concedat etiam necesse est conclusionem quae est: Quoddam
iustum malum non est. Nam si haec falsa est, erit uera contraiacens ei
primae figurae tertii modi prima propositio quae est: Omne iustum malum
est. Sed etiam concessit propositionem secundam, quae est: Quoddam
bonum iustum est. Ex his igitur concedat necesse est, quoddam bonum malum
est qui ante concesserat primam propositionem sexti modi tertiae figurae quae
est: Nullum bonum malum est. Uno tempore duas sibi contraiacentes
concedit, quod fieri non posse descriptio declarat. Nullum bonum malum
est,- contraiac. - Omne iustum malum est Quoddam bonum iustum est;-
concessae - Quoddam bonum iustum est Quoddam iustum malum est.- permut.
iac. - Quoddam bonum malum est. Hoc modo omnes caeteri modi tertiae figurae in
primos modos primae figurae referuntur, quod subiecta descriptio declarat, in
qua prior quintus, qui per conuersionem resolui non potuit, per
impossibilitatem resolutus est. Quoddam bonum malum non est,- contraiac.
- Omne iustum malum est Omne bonum iustum est- concessae - Omne bonum
iustum est. Quoddam iustum malum non est- permut. - Omne bonum malum est.
Omne bonum uirtus est- contraiac. - Nullum iustum uirtus est. Quoddam bonum
iustum est- concessae - Quoddam bonum iustum est. Quoddam iustum uirtus
est- permut. - Nullum bonum uirtus est. Quoddam bonum iustum est-
contraiac. - Nulla uirtus iusta est. Omne bonum uirtus est- concessae -
Omne bonum uirtus est. Quaedam uirtus iust. est- permut. - Nullum bonum
iustum est. In resolutione modi secundi tertiae figurae in primum modum
primae figurae, haec impossibilitas euenit, quod duas contrarias uno tempore
concedit, quod fieri nequit. Numquam enim duae contrariae uno tempore simul
uerae inueniuntur. Nullum bonum malum est,- contraiac. - Omne iustum malum
est., Omne bonum iustum est;- concessae - Omne bonum iustum est; Quoddam
iustum malum non est.- permut. - Nullum bonum iustum est. Et in
sequenti quoque syllogismo duas concedit, quod impossibile est. Omne
bonum iustum est,- contraiac. - Nulla uirtus iustus est, Omne bonum uirtus est;-
concessae - Omne bonum uirtus est; Quaedam uirtus iusta est.- permut.
- Nullum bonum iustum est. Nec nos illud turbet, quod in quibusdam
contraria propositio et conclusio inuenitur, in quibusdam uero contraiacens.
Namque aequaliter peccauit tam qui utrasque contrarias concesserit, quam si
utrasque contraiacentes. Nam quo modo contraiacentes uno tempore uerae esse non
possunt unquam, sic etiam contrariae. Omne bonum uirtus est,- contraiac.
- Nullum iustum uirtus est, Omne bonum iustum est;- concessae - Omne
bonum iustum est; Quoddam iustum uirtus est.- permut. - Nullum bonum
uirtus est. Haec de categoricorum syllogismorum introductione Aristotelem
plurimum sequens, et aliqua de Theophrasto et Porphyrio mutuatus quantum
parcitas introducendi permisit, expressi. Si qua uero desint in Analyticis
nostris calcatius exprimemus. Nunc uero quantum ad solam categoricorum
syllogismorum formam spectabat, perfectum hic nobis est, et ad cumulum
introductionis elaboratum. Nec hoc nos perturbet, si que hic propositiones et
conclusiones falsae sunt, quandoquidem non ueritates rerum sed connexiones
syllogismorum figuras et modos suscepimus disserendos. Nam his cognitis, si quos
ad perfectum studium logicae disciplinee disputationis subtibilitas traxerit,
prius de ambiguis disputationibus discant, post ab his ueritas in rebus
mendaciumque meditabitur. Cum in omnibus philosophiae disciplinis
ediscendis atque tractandis summum in uita positum solamen existimem, tum
iocundius, et ueluti cum quodam fructu etiam laboris arripio quae tecum
communicanda compono. Nam et si ipsa speculatio ueritatis sua quodam specie
sectanda est, fit tamen amabilior cum in commune deducitur. Nullum enim bonum
est quod non pulchrius elucescat, si plurimorum notitia comprobetur; namque
alias taciturnitate compressum et iam iamque silentio periturum, latius
efflorescit et ab obliuionis interitu scientium participatione defenditur. Fit
quoque iocundior disciplina, cum inter eiusdem sapientiae conscios iubet esse
sapientem: quod si accedat, ut tecum mihi nunc res est, ea quae sponte iocunda
sunt in amicitiae participationem deduci, necesse est studii suauitatem quodam
ueluti dulcissimo caritatis sapore condiri. Nam cum id in se obtineat amicitia
proprium munus, ut nolit habere solitarias cogitationes, tunc quod honeste
quisque cogitat, nulli promptius, nisi quem diligit, confitetur. Quo factum est
ut, etiam si immensus labor coepto operi uiam negabat, animus tamen ad
efficiendum quod aggressus fuerat tui contemplatione sufficeret. Quid enim
magnum studiosus tui amor efficeret, si intra facilitatis terminos
constitisset? Quod igitur apud scriptores quidem Graecos per quam rarissimos
strictim atque confuse, apud Latinos uero nullos repperi, id tuae scientiae
dedicatum noster etsi diuturnus, coepti tamen efficax labor excoluit. Nam cum
categoricorum syllogismorum plenissime notitiam percepisses, de hypotheticis
syllogismis saepe quaerebas, in quibus nihil est ab Aristotele conscriptum.
Theophrastus uero, uir omnis doctrinae capax, rerum tantum summas exsequitur;
Eudemus latiorem docendi graditur uiam sed ita ut ueluti quaedam seminaria
sparsisse, nullum tamen frugis uideatur extulisse prouentum. Nos igitur,
quantum ingenii uiribus et amicitiae tuae studio sufficimus, quae ab illis uel
dicta breuiter uel funditus omissa sunt, elucidanda diligenter et subtiliter
persequenda suscepimus; in qua re superatae difficultatis praemium fero, si
tibi munus implesse uidear amicitiae, etsi non uidear satisfecisse doctrinae.
Vale. Omnis syllogismus certis et conuenienter positis propositionibus
continetur. Propositio uero omnis aut categorica est, quae praedicatiua
dicitur, aut hypothetica, quae conditionalis uocatur. Praedicatiua est in
qua aliquid de alio praedicatur hoc modo: Homo animal est hic enim animal
de homine praedicatum est; hypothetica est quae cum quodam conditione denuntiat
esse aliquid si fuerit aliud, ueluti cum ita dicimus: Si dies est, lux
est Hypotheticae autem propositiones ex categoricis constant, ut paulo
posterius apparebit, quo fit ut syllogismus quidem, qui ex categoricis
propositionibus iunctus est, categoricus appelletur, id est praedicatiuus, qui
uero ex hypotheticis propositionibus constat, dicatur hypotheticus, id est
conditionalis. Ut igitur horum syllogismorum differentia peruideatur,
spectanda prius est eorum in propositionum natura discretio. Videtur enim
in aliquibus propositionibus nihil differre praedicatiua propositio a
conditionali, nisi tantum quidem orationis modo; uelut si quis ita
proponat: Homo animal est id si ita rursus enuntiet: Si homo
est, animal est hae propositiones orationis quidem modo diuersae sunt,
rem uero non uidentur significasse diuersam. Primum igitur dicendum est quod praedicatiua
propositio uim suam non in conditione sed in sola praedicatione constituit, in
conditionali uero consequentiae ratio ex conditione suscipitur. Rursus
praedicatiua simplex est propositio, conditionalis uero esse non poterit, nisi
ex praedicatiuis propositionibus coniungatur, ut cum dicimus: Si dies est,
lux est; Dies est; atque: Lux est duae sunt praedicatiuae, id
est simplices propositiones. Ad hoc illud est, quo maxime declaratur
utrarumque proprietas, quod praedicatiua quidem propositio habet unum terminum
subiectum, alterum praedicatum; et id quod in praedicatiua propositione
subicitur, illius suscipere nomen uidetur quod in eadem propositione praedicatur
hoc modo, ut cum dicimus: Homo animal est homo subiectum est, animal
praedicatum, et homo animalis suscipit nomen, cum ipse homo animal esse
proponitur. At in his propositionibus quae conditionales dicuntur non est idem
praedicationis modus; neque enim omnino alterum de altero praedicatur sed id
tantum dicitur esse alterum, si alterum fuerit, ueluti cum dicimus: Si peperit,
cum uiro concubuit Non enim tunc dicitur ipsum peperisse id esse quod est
cum uiro concumbere sed id tantum proponitur quod partus numquam esse potuisset
nisi fuisset cum uiro concubitus. Quod si quando in una eademque propositionum
proprietas incurrerit, tunc secundum modum enuntiatae propositionis
intelligendi ratio uariabitur hoc modo. Nam cum dicimus: Homo animal
est propositionem facimus praedicatiuam; at si ita proponamus: Si
homo est, animal est in conditionalem uertitur enuntiationem. In
praedicatiua igitur id spectabimus quod ipse homo animal sit, id est nomen in
se suscipiat animalis, in conditionali uero illud intellegimus, quod si fuerit
aliqua res quae homo esse dicatur, necesse sit aliquam rem esse quae animal
nuncupetur. Itaque praedicatiua propositio rem quam subicit praedicatae rei
suscipere nomen declarat; conditionalis uero propositionis haec sententia est,
ut ita demum sit aliquid, si fuerit alterum, etiamsi neutrum alterius nomen
excipiat. Ita igitur propositionibus disgregatis ex enuntiationum proprietate
syllogismi quoque uocabulum perceperunt, ut alii dicantur praedicatiui alii
conditionales. Nam in quibus propositiones praedicatiuae sunt, eos
praedicatiuos syllogismos uocamus, in quibus uero hypothetica propositio prima
est (potest namque et assumptio et conclusio esse praedicatiua), hi tantum per
unius hypotheticae propositionis naturam hypothetici et conditionales dicuntur.
At de simplicibus quidem, id est praedicatiuis syllogismis, duobus libellis
explicuimus, quos de eorum institutione confecimus. Post simplicium uero
syllogismorum disputationem, ordo est ut de non simplicibus disseramus. Non
simplices autem syllogismi sunt qui hypothetici dicuntur, quos latino nomine conditionales
uocamus. Non simplices uero dicuntur quoniam ex simplicibus constant,
atque in eosdem ultimos resoluuntur, cum praesertim primae eorum propositiones
uim propriae consequentiae ex categoricis, id est simplicibus, capiant
syllogismis. Namque prima propositio hypothetici syllogismi, si dubitetur an
uera sit, praedicatiua conclusione demonstrabitur. Assumptio uero in pluribus
modis talium syllogismorum praedicatiua esse perspicitur, itemque conclusio,
uelut cum dicimus: Si dies est, lucet; Atqui dies est; Haec
assumptio praedicatiua est, et, si quaeratur, praedicatiuo probabitur
syllogismo: Lucet. igitur consecuta rursus est praedicatiua
conclusio. Super haec omnis conditionalis propositio ex praedicatiuis (ut
dictum est) iungitur; quod si ex his et fidem capiunt, et ordinem partium
sortiuntur, necesse est categoricos syllogismos hypotheticis uim conclusionis
ministrare. Sed quoniam de hypotheticis loquimur, quid significet hypothesis
praedicendum est. Hypothesis namque, unde hypothetici syllogismi accepere
uocabulum, duobus (ut Eudemo placet) dicitur modis: aut enim tale adquiescitur
aliquid per quamdam inter se consentientium conditionem, quod fieri nullo modo
possit, ut ad suum terminum ratio perducatur; aut in conditione posita
consequentia ui coniunctionis uel disiunctionis ostenditur. Ac prioris
quidem propositionis exemplum est, ueluti cum res omnes corporales materiae
formaeque concursu subsistere demonstramus. Tunc enim quod per rerum naturam
fieri non potest, ponimus, id est omnem formae naturam a subiecta materia, si
non re, saltem cogitatione separamus; et quoniam nihil ex rebus corporeis
reliquum fit, demonstratum atque ostensum putamus eisdem conuenientibus
corporalium rerum substantiam confici, quibus a se disiunctis ac discedentibus
interimatur. In hoc igitur exemplo posita consentiendi conditione, ut id
paulisper fieri intelligatur quod fieri non potest, id est ut formae a materia
separentur, quid consequatur intendimus, perire scilicet corpora, ut eadem ex
iisdem consistere comprobemus. Nam quoniam interitus corporalium rerum
consequitur, iure dicimus res omnes corporeas forma materiaque constare. Sed
hae quidem huiusmodi propositiones quae ex consentientium conditione
proueniunt, nihil his differunt quas simplices categoricae institutionis primi
libri tractatus ostendit; quae uero a simplicibus differunt illae sunt, quando
aliquid dicitur esse uel non esse, si quid uel fuerit uel non fuerit. Hae
semper cum coniunctionibus proponuntur, ut cum dicimus: Si homo est,
animal est. Si ternarius est, impar est uel caetera huiusmodi. Haec enim
ita proponuntur, ut si quodlibet illud fuerit, aliud consequatur. Vel cum
dicimus: Si homo est, equus non est rursus haec eodem modo
proponitur in negatione, quo superior in affirmatione proponebatur; hic enim
dicitur: Si hoc est, illud non est et ad hunc modum caeterae.
Possunt autem aliquando etiam hoc enuntiari modo: Cum hoc sit, illud
est ueluti cum dicimus: Cum homo est, animal est uel: Cum
homo est, equus non est quae enuntiatio propositionis eiusdem potestatis
est cuius ea quae hoc /216/ modo proponitur: Si homo est, animal est. Si homo
est, equus non est. Fiunt uero propositiones hypotheticae etiam per
disiunctionem ita: Aut hoc aut illud est. Nec eadem uideri debet haec
propositio quae superior, quae sic enuntiatur: Si hoc est, illud non
est haec enim non est per disiunctionem sed per negationem. Negatio uero
omnis infinita est, atque ideo et in contrariis, et in contrariorum
medietatibus, et in disparatis fieri potest (disparata autem uoco, quae tantum
a se diuersa sunt, nulla contrarietate pugnantia, ueluti terra, ignis, uestis,
et caetera). Nam: Si album est, nigrum non est Si album est,
rubrum non est Si disciplina est, homo non est at in ea quae
disiunctione fit, alteram semper poni necesse est hoc modo: Aut dies est aut
nox est quod si cuncta ea quae per negationem dici conuenit ad
disiunctionem transferamus, ratio non procedit. Quid enim si quis
dicat: Aut album est aut nigrum Aut album est aut rubrum Aut
disciplina est aut homo...? fieri enim potest ut nihil horum sit. Igitur
quoniam per disiunctionem propositio in certis tantum rebus in quibus alterum
eorum euenire necesse est ponitur, haec autem per negationem separatio in
omnibus etiam his quae suam inuicem naturam non perimunt poni potest, aperta
ratione discreta est. Omnis igitur hypothetica propositio uel per
connexionem fit (per connexionem uero illum quoque modum qui per negationem fit
esse pronuntio), uel per disiunctionem; uterque enim modus ex simplicibus
propositionibus comparatur. Simplices autem propositiones sunt quas
praedicatiuas primo Institutionis Categoricae libro diximus. Haec uero sunt cum
aliquid de aliquo praedicatur, uel affirmando, uel negando, ut: Dies est,
lux est. At si his media conditio interueniat, fiet: Si dies est,
lux est fitque una hypothetica propositio ex duabus categoricis
iuncta. Sed quoniam omnis simplex propositio uel affirmatiua est uel
negatiua, quatuor modis per connexionem fieri hypotheticae propositiones
possunt, aut enim ex duabus affirmatiuis, aut ex duabus negatiuis, aut ex
affirmatiua et negatiua, aut ex negatiua et affirmatiua. Harum omnium exempla
subdenda sunt, quo id quod dicimus clarius innotescat. Ex duabus
affirmatiuis: Si dies est, lux est ex duabus negatiuis: Si non
est animal, non est homo ex affirmatiua et negatiua: Si dies est,
nox non est ex negatiua et affirmatiua: Si dies non est, nox
est. Sed quoniam dictum est idem significare "si" coniunctionem
et "cum" quando in hypotheticis propositionibus ponitur, duobus modis
conditionales fieri possunt: uno secundum accidens, altero ut habeant aliquam
naturae consequentiam. Secundum accidens hoc modo, ut cum dicimus: Cum
ignis calidus sit, caelum rotundum est. Non enim quia ignis calidus est,
caelum rotundum est sed id haec propositio designat, quia quo tempore ignis
calidus est, eodem tempore caelum quoque rotundum est. Sunt autem aliae quae
habent ad se consequentiam naturae; harum quoque duplex modus est, unus cum
necesse est consequi, ea tamen ipsa consequentia non per terminorum positionem fit;
alius uero cum fit consequentia per terminorum positionem. Ac prioris
quidem modi exemplum est, ut ita dicamus: Cum homo sit, animal est
non enim idcirco animal est quia homo est, sed fortasse a genere principium
ducitur, magisque essentiae causa ex uniuersalibus trahi potest, ut idcirco sit
homo quia animal est. Causa enim speciei genus est. At qui dicit: Cum homo
sit, animal est rectam ac necessariam consequentiam facit, per terminorum
uero positionem talis consequentia non procedit. Sunt autem aliae hypotheticae
propositiones in quibus et consequentia necessaria reperitur, et ipsius
consequentiae causam terminorum positio facit, hoc modo: Si terrae fuerit
obiectus, defectio lunae consequitur. Hic enim consequentia rata est, et
idcirco defectio lunae consequitur, quia terrae interuenit obiectus. Istae
igitur sunt propositiones certae atque utiles ad demonstrationem. Partimur
autem propositiones hypotheticas in suas ac simplices propositiones, et primam
quidem, cui coniunctio praeponitur, praecedentem dicimus, secundam uero
consequentem, ut in hac: Si dies est, lux est praecedentem dicimus
eam quae dicit: "si dies est"; consequentem uero partem: "lux
est". In disiunctiuis uero propositionibus ordo enuntiandi praecedentem uel
consequentem facit, ut: Aut dies est aut nox est nam quae prima
proponitur praecedens, quae posterior consequens appellatur. Ac de partibus
quidem hypotheticarum propositionum ista suffficiunt. Illud nunc expediendum
uidetur, quod etiam ab Aristotele dicitur. Idem cum sit et non sit, non
necesse est idem esse, ueluti cum sit a, si idcirco necesse est esse b, idem a
si non sit, non necesse est esse b, idcirca quoniam non est a. Ad huiusmodi
uero rei demonstrationem impossibilitatis definitio praemittenda est, quae est
huiusmodi. Impossibile est quo posito aliquid falsum atque impossibile
comitatur, eo nomine quod impossibile primitus propositum fuit. Sit igitur
positum, cum sit a, esse b, id est hanc inter a atque b esse consequentiam, ut
si concessum fuerit esse a, necesse sit concedere esse b. Itaque
proponatur: Si a est, b est dico quia si a non fuerit, non necesse
est esse b. Ac primum quae sit propositionum consequentia consideremus.
Si enim fuerit tale coniunctum, ut si sit a, etiam b esse necesse sit, si b non
fuerit, a non esse necesse est; quod tali demonstratione cognoscitur. Si sit a,
necesse sit esse b; dico quia si b non sit, a non erit. Ponatur enim non esse
b, et sit si fieri potest a. Sed dictum est, si sit a, necessario concedi esse
b. Cum igitur sit b, non erit b: nam quia ponimus non esse b, non erit b, quia
uero ponimus esse a, erit b; erit igitur b ac non erit, quod fieri non potest.
Impossibile est igitur non esse b et esse; et demonstratione quidem firma sic
utimur. Exemplo uero id clarius innotescet. Nam si homo est, animal est;
si non est animal, non est homo; non uero si homo non fuerit, animal non est,
multa enim sunt animalia quae homines non sunt. Itaque in consequentia
propositionis coniunctae, si est primum, secundum esse necesse est, si secundum
non fuerit, non erit primum; at uero si primum non fuerit, non necesse est ut
non sit secundum, nec uero necesse est ut sit. Id enim demonstrandum esse dudum
nobis propositum fuit. Sit enim a, idque cum sit, necesse sit esse b: dico quia
si non fuerit a, non necesse est esse b; nec id dico quoniam si non fuerit a,
necesse est non esse b sed tantum non necesse est esse b. Nam quia paulo
ante demonstratum est, si b non fuerit, necessario non esse a, si eundem b
terminum non esse contingerit, non erit a. Sed si cum non sit a, necesse est
esse b, idem b ex necessitate erit, ac non erit: nam quia b terminum non esse
contingit, non erit; quia uero, si a non fuerit, b esse necesse est, erit. Idem
igitur b terminus erit ac non erit, quod est impossibile. Ex his igitur demonstratum
esse arbitror, in coniuncta hypothetica propositione, si sit primum consequi ut
sit secundum; si non sit secundum, consequi ut non sit primum; si uero non sit
primum, non consequi ut sit uel non sit secundum. Nam et illud apparet, si
sit secundum non consequi ut sit uel non sit primum, ut in ea propositione quae
est: Si homo est, animal est si animal sit non consequitur ut sit
homo uel non sit; quod si primum non sit, non consequitur ut necessario sit uel
non sit secundum, uelut in eadem propositione, si homo non fuerit, non necesse
est ut aut sit animal, aut non sit. Ex omnibus igitur solae duae consequentiae
stabiles sunt et immutabiliter constant: si sit primum, ut consequatur ut sit
secundum; si secundum non fuerit, necessario consequi ut non sit primum. His
ita determinatis, illud adiungam, quoniam, cum omnis hypothetica propositio
simplex non sit, atque ex aliis propositionibus coniungatur, sunt tamen quaedam
hypotheticae quae, si reliquis conditionalibus comparentur, simplices
existimentur. Omnis enim conditionalis propositio aut connexa est aut
disiuncta; haec uero quoniam ex praedicatiuis copulantur, in connexis
propositionibus quatuor fieri necesse est huius copulationis modos. Namque
hypothetica propositio aut ex duabus simplicibus coniuncta est, et uocatur
simplex hypothetica, ut haec: Si a est, b est ueluti cum
dicimus: Si est homo, animal est; Homo est enim; et Animal
est. duae sunt simplices propositiones; aut ex duabus hypotheticis
copulatur, et dicitur composita, ueluti cum dicimus: Si cum a est, b
est; Cum sit c, est d ueluti cum tali propositione enuntiamus:
Si cum homo est, animal est, cum sit corpus erit substantia.
Etenim: Si cum homo est, animal est una est hypothetica; alia
uero: Cum sit corpus substantia est ex quibus coniungitur una
propositio quae composita nuncupatur. Aut ex una simplici et ex una hypothetica
copulatur, uelut haec: Si a est, cum sit b, est c ueluti cum
dicimus: Si homo est, cum sit animal, est substantia
namque: Homo est simplex est propositio; Cum sit animal esse
substantiam hypothetica ex ipsa consequentia conditionis ostenditur; aut
ex priore hypothetica et simplici posteriore committitur, ut cum
dicimus: Si cum sit a, est b, erit et c ueluti hoc modo: Si cum
sit homo, animal est, est et corpus. Hypothetica namque est prior ea quae
proponit: Si cum sit homo, animal est simplex posterior quae hanc
hypotheticam propositionem sequitur, id est, corpus esse. Haec quoque quoniam
non ex simplicibus copulatae sunt, compositae dicuntur. Sed priores quidem
quae ex simplicibus propositionibus constant, et simplices hypotheticae
nuncupantur, in duobus terminis constitutae sunt. Terminos autem nunc partes
propositionis simplices, quibus iunguntur, appello. Quae uero compositae
hypotheticae sunt, illae quidem quae ex duabus hypotheticis constant, quatuor
terminis copulatae sunt; illae uero quae ex hypothetica et simplici, uel
simplici atque hypothetica coniunctae sunt, ex tribus terminis coniunctae sunt.
Harum igitur quae sunt hypotheticae simplices uel compositae differentiae
similitudinesque dicendae sunt. Nam quae ex simplicibus copulantur, si ad
eas quae ex hypotheticis duabus iunctae sunt comparentur, consequentia quidem
eadem est et proportio manet, tantum termini duplicantur. Nam quem locum in his
propositionibus hypotheticis quae ex simplicibus constant ipsae simplices
propositiones tenent, eundem in his propositionibus quae sunt hypotheticae ex
hypotheticis constantes, illae conditiones tenent quibus illae propositiones
inter se iunctae et copulatae esse dicuntur. Nam in hac propositione quae
dicit: Si est a, est b et in ea quae dicit: Si cum sit a, est
b, cum sit c, est d quem locum in ea propositione quae ex duabus
simplicibus continetur tenet ea quae prior est: Si est a eundem locum
tenet, in ea propositione quae ex duabus hypotheticis propositionibus
copulatur, ea quae prior est: Si cum est a, est b. Hic namque
duarum inter se propositionum coniunctionis conditione facta est consequentia.
Itemque quam uim obtinet ex utrisque propositionibus copulatae hypotheticae
portio quae infertur, id est esse b eandem uim obtinet in
propositione ex hypotheticis iuncta ea quae sequitur, id est Cum sit c,
esse d atque id tantum differt, quia cum in prima propositione ex
simplicibus iuncta propositio propositionem sequatur, in secunda propositione
ex hypotheticis iuncta conditio consequentiae conditionis consequentiam
comitatur. Nihil est enim aliud dicere: Si est a, est b quam
ei propositioni per quam dicimus esse a, illam esse comitem per quam b esse
praedicamus; at in ea propositione quae ex hypotheticis iuncta est cum
dicimus: Si cum sit a, est b, cum sit c esse d illud dicitur, ei
consequentiae quae inter a et b est, eam esse consequentiam comitem quae est
inter c et d, ita ut si consequitur posito a esse b, consequatur sine dubio c
posito esse d. At in his propositionibus quae ex simplici et hypothetica
consistunt, illa ratio est ut uel propositionem conditio consequentiae
consequatur, uel conditionem consequentiae propositio comitetur. Nam cum
dicimus: Si a est, cum sit b, esse c id intellegi uolumus, ei
propositioni per quam dicimus: Est a consequi eam conditionem per
quam dicimus: Cum sit b, esse c id est ut, si est a, necesse sit b
termino comitem esse c terminum; cum uero dicimus: Si cum a est, b est,
esse c nihil aliud intellegi uolumus, nisi duarum inter se consequentium
propositionum alterius propositionis consequi ueritatem, ut si habeant inter se
consequentiam a atque b, necesse sit hanc conditionem consequentiae
propositionis eius per quam dicimus esse c consequi ueritatem, id est, si
necesse est a posito esse b, necesse est etiam c esse. Similes igitur
syllogismi fient earum propositionum quae ex simplicibus et earum quae ex non
simplicibus utrisque iunguntur: earum uero quae ex una simplici et ex altera
hypothtica copulantur, diuersi quidem a superioribus, ipsi tamen inter se
similes fiunt. Nec interest utrum prima hypothetica, secunda sit simplex, an e
conuerso, ad syllogismorum modos, nisi forsitan ad ipsius tantum ordinis
permutationem. Cum igitur demonstrata fuerit earum propositionum quae ex
simplicibus constant, syllogismorum ratio demonstrata quoque uidetur earum
propositionum esse, quae ex hypotheticis committuntur; et cum quarumlibet earum
propositionum quae ex simplici et hypothetica constant syllogismorum natura
perspecta sit, etiam conuersi ordinis propositionum natura quales faciat syllogismos
ostenditur. Est etiam species alia propositionum in connexio. ne
positarum, quae media quodammodo sit earum propositionum quae ex hypotheticis
simplicibusque iunguntur, et earum quae duabus hypotheticis copulantur. Nam si
ad numerum respicias propositionum quasi ex tribus terminis constant; quod si
ad conditionales animum referas, quasi ex duabus conditionalibus uidentur esse
compositae: quae medietas idcirco euenit quoniam unus in his terminus communis
utrisque conditionalibus inuenitur. Proponuntur uero hae uel per primam
figuram, uel per secundam, uel per tertiam. Per primam hoc modo: Si
est a, est b; et si est b, est c igitur b in utrisque numeratur, et sunt
tres quidem termini hi: Est a. Est b. Est c. Duae uero conditionales hoc
modo: Si est a, est b Si est b, est c namque b utrisque
communis est: atque ideo inter eas propositiones quae ex tribus terminis, et
eas quae ex quatuor componuntur, mediae sunt huiusmodi propositiones. Per
secundam uero figuram proponitur hoc modo: Si est a, est b; si non est a,
est c. Per tertiam uero figuram sic: Si est b, est a; si est c, non
est a. Ac de connexis quidem ista sufficiunt. Disiunctiuae uero
propositiones semper ex contrariis constant, ut haec: Aut a est aut b
est. Altero enim posito alterum tollitur, et interempto altero ponitur
alterum: nam si est a, non est b, si non est a, est b, eodem modo etiam, si sit
b, non erit a, si non sit b, erit a. His igitur expeditis, ad connexas
reuertamur. In illis enim uel propositio propositionem, uel conditio
conditionem, uel propositio conditionem, uel conditio sequitur propositionem.
Dicendum igitur est quae propositiones quarum propositionum consequentes esse
uideantur, et quae contrarietatis modo quam longissime a se differant, quae
uero oppositionis contradictione dissentiant. Simplicium namque, id est
praedicatiuarum propositionum, aliae praeter modum proponuntur, aliae cum modo:
praeter modum sunt quaecumque purum esse significant hoc modo: Dies
est Socrates philosophus est et quae similiter proponuntur; quae
uero cum modo sunt, ita proponuntur: Socrates uere philosophus est.
Hoc enim 'uere' modus est propositionis. Sed maximas syllogismorum faciunt
differentias haec propositiones cum modo enuntiatae, quibus necessitatis aut
possibilitatis nomen adiungitur. Necessitatis hoc modo, cum dicimus: Ignem
necesse est calere possibilitatis, ut cum ita proponimus: Possibile est a
Graecis superari Troianos. Quo fit ut omnis propositio aut inesse
significet, aut necessario inesse, aut, cum non sit aliquid, tamen enuntiet
posse contingere; quarum quidem ea quae inesse significat simplex est, neque in
nullas partes alias diduci potest, ea uero quae ex necessitate aliquid inesse
designat, tribus dicitur modis. Uno quidem quo ei consimilis est propositioni
quae inesse significat, ut cum dicimus, Necesse esse Socratem sedere, dum
sedet. Haec enim eandem uim obtinet ei quae dicit: Socrates sedet.
Alia uero necessitatis significatio est, cum hoc modo proponimus: Hominem
necesse est habere cor dum est atque uiuit hoc enim significare uidetur
haec dictio, non quoniam tamdiu eum necesse sit habere quamdiu habet sed tamdiu
eum necesse est habere quamdiu fuerit ille qui habeat. Alia uero
necessitatis significatio est uniuersalis et propria, quae absolute praedicat
necessitatem, ut cum dicimus: Necesse est Deum esse immortalem nulla
conditione determinationis apposita. Possibile autem idem quoque tribus dicitur
modis: aut enim quod inest possibile esse dicitur, ut: Possibile est Socratem
sedere, dum sedet aut quod omni tempore contingere potest, dum ea res
permanet cui aliquid contingere posse proponitur, ut: Possibile est
Socratem legere quamdiu enim Socrates est, legere potest; item possibile
est quod absolute omni tempore contingere potest, ut auem uolare. Ex his
igitur apparuit alias propositiones esse inesse significantes, alias
necessarias, alias contingentes atque possibiles, quarum necessariarum et
contingentium cum sit trina partitio, singulae ex iisdem partitionibus ad eas
quae inesse significant referuntur. Restant igitur duae necessariae et duae
contingentes, quae cum ea quae inesse significat numeratae, quinque omnes
propositionum faciunt differentias. Omnium uero harum propositionum aliae sunt
affirmatiuae, aliae negatiuae. Affirmatiua inesse significans est quae
dicit: Est Socrates negatiua quae proponit: Non est Socrates. Necessariarum
uero propositionum affirmatiuarum duae uidentur esse negationes, una contraria,
altera uero opposita. Eius namque, quae dicit: Necesse est esse a
quolibet modo ex utrisque qui dicti sunt, aut ea est negatio quae
dicit: Necesse est non esse a aut ea quae dicit: Non necesse est
esse a quarum quidem ea quae dicit: Necesse est non esse a
contraria est ei quae dicit: Necesse est esse a. Utraeque enim
falsae poterunt inueniri, ueluti si dicimus: Necesse est Socratem
legere Necesse est Socratem non legere utraque mentitur. Nam et cum
legit, non ex necessitate legit, et cum non legit, nulla ne legat necessitate
constringitur sed est utrumque possibile. At uero ea quae dicit: Non
necesse est esse opposita est ei quae proponit: Necesse est
esse una enim semper uera est, semper falsa altera reperitur. In
contingentibus uero atque possibilibus eadem ratio est. Huic enim quae
dicit: Contingit esse a tum ea uidetur obiecta quae
dicit: Contingit non esse a tum ea quae proponit: Non contingit
esse a. Atque ea quidem quae dicit: Contingit non esse a
contingens negatio nuncupatur, ueraque esse potest cum ea affirmatione quae
dicit: Contingit esse a ueluti cum dicimus: Contingit sedere
Socratem Contingit non sedere Socratem. Et haec quidem non dicuntur
esse contrariae, quoniam simul uerae esse possunt; at uero opposita sunt
quotiens ipsum contingens negatur, ut si aduersus eam quae
dicit: Contingit esse a ea proponatur quae dicit: Non contingit
esse a id enim ista significat omnino non posse contingere. Quae cum ita
sint, cumque inesse significantes propositiones praeter ullum dicuntur modum,
his ad esse iuncto aduerbio negatiuo, negatio plena perficitur; quae uero cum
modo proponuntur, si necessariae sint et ad esse negatio coniungatur, ut ea
quae dicit: Necesse est non esse fit necessaria negatio. Si
uero ipsi necessario negatio praeponatur, fit negatio necessarii uehementer
affirmationi opposita, ut ea quae dicit: Non necesse est esse. Item
in contingentibus si ad esse negatio ponatur, fit contingens negatio, ut ea
quae dicit: Contingit non esse. Si uero ipsi contingenti negatio
iungatur, fit contingentis negatio contingenti affirmationi uehementer
opposita, ut ea quae dicit: Non contingit esse. Sed quoniam omnis
propositio aut uniuersalis aut particularis aut indefinita aut singularis
proponitur -- uniuersalis hoc modo: Omnis homo legit particularis
sic: Quidam homo legit indefinita sic: Homo legit
singularis sic: Socrates legit -- necesse est ut sicut in
Categoricorum Syllogismorum Institutione monstratum est, illae sibi maxime
uideantur oppositae quaecumque uel uniuersale affirmant, si particulariter
denegetur, uel uniuersale denegant, si particulariter affirmetur, et quae
singulares sunt, si illa quidem in affirmatione sit posita, illa uero in
negatione. Quae cum ita sint, si haec eadem ratio ad contingentes et necessarias
referatur, idem in necessariis et contingentibus inuenitur, ut si quis
dicat: Omnem a terminum esse necesse est aliusque neget
dicens: Non necesse est omnem a terminum esse fecit oppositam
negationem. Et si dicat aliquis: Contingit omnem a terminum esse
itaque aliquis neget: Non contingit omnem a terminum esse fecerit
oppositam negationem; in utrisque enim negatio et modum remouet, et
significationem uniuersalitatis exstinguit. Atque hoc quidem in simplicibus et
categoricis propositionibus euenire necesse est, de quarum natura diligentius
persecuti sumus in his uoluminibus, quae secundae editionis expositionum in
Aristotelis *Perihermeneias* inscripsimus. Si quis igitur propositionum omnium
conditionalium numerum quaerat, ex categoricis poterit inuenire; ac primum in
connexis ex duabus simplicibus inquirendus est hoc modo. Nam quoniam
propositio simplex hypothetica ex categoricis duabus iungitur, una earum uel
inesse significabit, uel contingere esse dupliciter, uel necesse esse
dupliciter; quod si sint affirmatiuae, quinquies affirmatiua enuntiatione
proponentur; sed quoniam omnis affirmatio habet oppositam negationem, rursus
quinquies negatiua enuntiatione poterunt pronuntiari. Erunt igitur in
prima propositione, quae una pars est hypotheticae propositionis in negatione
et affirmatione constitutae modorum, propositiones decem. Secunda etiam
propositio, quae pars est hypotheticae, totidem affirmationibus et negationibus
proponi potest; erunt igitur eius quoque enuntiationes decem. Sed cum prima
propositio secundae propositioni quodam consequentia copuletur, ut una
hypothetica fiat, omnes decem affrmatiuae ac negatiuae propositiones omnibus
decem affirmatiuis negatiuisque propositionibus applicabuntur. Itaque
complexae centum omnes efficiunt propositiones, haec quae connexae ex
simplicibus coniunguntur. Secundum hunc uero modum potest propositionum numerus
inueniri etiam in his propositionibus /246/ quae ex categorica et hypothetica
copulantur, uel quae ex duabus conditionalibus fiunt. Nam quae ex categorica et
conditionali constant, uel e diuerso, haec tribus categoricis iunctae
sunt. Quod si duarum inter se praedicatiuarum in afffirmatione uel
negatione complexio secundum esse, uel necessario, uel contingenter esse,
quinque modos, centum efficit complexiones, quoniam tertia propositio uel
affirmatiua erit uel negatiua, et si affirmatiua quinque modis uel inesse
significans, uel necessario inesse dupliciter, uel contingenter inesse
dupliciter, itemque totidem negabitur modis, simul non amplius quam decies
proponetur. Quo fit ut tertia propositio cum duabus superioribus, centum inter
se modis copulatis atque complexis, iuncta atque commissa, mille omnes faciat
complexiones. Centum namque duarum propositionum modi, cum decem modis tertiae
propositionis complicati, mille perficiunt; decies enim centum mille sunt.
Rursus quoniam ex duabus hypotheticis iuncta conditionalis quatuor categoricis
copulatur, et duae inter se primae categoricae centum complexionibus
iungebantur, necesse est ut posteriores quoque duae centum complexionibus
connectantur; quod si centum superiorum propositionum categoricarum modi centum
posteriorum categoricarum modis complicentur, fient decem milia
complexiones. In illis autem propositionibus quae tribus uariantur
figuris, siquidem medius terminus similiter et in prima et in secunda
hypothetica proponatur, mille erunt complexiones, ad earum similitudinem quae
ex tribus categoricis connectuntur; tunc enim unus atque idem terminus in
utrisque tres neque amplius faciet enuntiationes. Similiter uero in utrisque
proponitur hoc modo: Si est a, est b; si est b, est c hic enim b
terminus, et ad a terminum, et ad c positus est, esse significans. Idem
in necessariis et contingentibus intelligendum est. At si ita
proponatur: Si est a, est b, et, si necesse est esse b, est uel non est
c duae propositiones conditionales, id est quatuor praedicatiuae fiunt.
Quo fit ut secundum eas quae ex quatuor praedicatiuis connectuntur, decem
millia faciunt complexiones. Atque hi numeri tam in prima quam in secunda uel
tertia figura sunt inspiciendi. Et nos quidem quantus esse propositionum numerus
posset, ascripsimus. Numquam tamen dissimiliter medius terminus
enuntiatur: namque ut fiat extremorum conclusio, medius terminus intercedit,
cuius communitas extrema coniungit. Quod si medius diuersis modis in utraque
propositione dicatur, nec connectuntur extrema, atque ideo ne syllogismus
quidem ullus fieri potest, cum praesertim ne una quidem propositio dici possit,
in qua medius terminus dissimiliter enuntiatur. Longe autem multiplex
propositionum numerus existeret, si inesse significantes et necessarias et
contingentes affirmatiuas negatiuasque propositiones per uniuersales ac
particulares, uel oppositas ac subalternas uariaremus; sed id non conuenit,
quia conditionalium termini propositionum indefinito maxime enuntiantur
modo. Atque ideo superuacuum iudicaui determinatarum secundum quantitatem
propositionum quaerere multitudinem, cum determinatae conditionales proponi non
soleant; fere autem hypotheticae propositiones ne per necessitatem quidem uel
per contingens enuntiantur sed illae maximae in usum collocutionis deducuntur,
quae inesse significant. Omnes uero necessariam tenere consequentiam uolunt, et
quae inesse significant, et quibus necessitas additur, et quibus praedicatio
possibilitatis aptatur; haec enim terminis applicatur. Necessitas uero
hypotheticae propositionis, et ratio earum propositionum ex quibus iunguntur
inter se connexiones, consequentiam quaerit, ut cum dico: Si Socrates
sedet, et uiuit neque sedere eum, neque uiuere necesse est sed, si sedet,
uiuere necesse est. Item cum dicimus: Si sol mouetur, necessario ueniet ad
occasum tantumdem significat quantum, si sol mouetur, ueniet ad occasum.
Necessitas enim propositionis in consequentiae immutabilitate consistit. Item
cum dicimus: Si possibile est legi librum, possibile est ad uersum
tertium perueniri rursus necessitas consequentiae conseruata est;
nam si possibile est legi librum, necesse est etiam id esse possibile, ut ad
uersum tertium perueniatur. Opponuntur autem hypotheticis propositionibus illne
solse quae earum substantiam perimunt. Substantia uero propositionum
hypotheticarum in eo est, ut earum consequentiae necessitas ualeat
permanere. Si quis igitur recte conditionali propositioni repugnabit, id efficiet
ut earum destruat consequentiam, ueluti cum ita dicimus: Si a est, b
est non in eo pugnabit si monstret, aut non esse a, aut non esse b sed si
posito quidem a, ostendit non statim consequi esse b sed posse esse a, etiamsi
b terminus non sit. Uel si negatiua sit conditionalis, eodem destruetur modo:
ut cum dicimus: Si a est, b non est non ostendendum est, aut non
esse a, aut b esse; sed cum a sit, posse esse b terminum. Sunt autem
hypotheticae propositiones, aliae quidem affirmatiuae, aliae negatiuae; sed de
his nunc loquor quae in consequentia positae in connexione esse dicuntur:
affirmatiuae quidem, ut cum dicimus: Si est a, est b. Si a non est, b
est negatiuae uero: Si a est, b non est. Si non est a, non est
b. Ad sequentem enim propositionem respiciendum est, ut an affirmatiua
uel negatiua sit propositio iudicetur; idem de compositis syllogismis
conditionalibus intellegi oportebit. De his autem propositionibus quae in
disiunctione sunt positae, cum de earum syllogismis tractauero, commodius atque
uberius dicam. Hypotheticos syllogismos, quos latine conditionales uocamus,
alii quinque, tribus alii constare partibus arbitrantur, quorum mox
controuersiam diiudicabo, si prius quibus nominibus talium syllogismorum partes
appellentur ostendero. Quoniam enim omnis syllogismus ex propositionibus
texitur, prima uel propositio, uel sumptum uocatur; secunda uero dicitur
assumptio, his quae infertur, conclusio nuncupatur. Cum enim ita
dicimus: Si homo est, animal est; Homo autem est; Animal igitur
est ea quidem enuntiatio per quam diximus: Si homo est, esse
animal propositio uel sumptum uocatur, ea uero quam huic
adiunximus: Est autem homo assumptio dicitur, tertia conclusio
nominatur, per quam ostendimus animal esse qui fuerit homo. Sed quoniam
saepe euenit ut propositionis enuntiatae consequentia non sit uerisimilis,
propositioni saepe adiungitur approbatio, per quam id quod est propositum uerum
esse monstretur. Assumptio saepe ad fidem per se non uidetur idonea: huic
quoque iuuamen probationis adiungitur, ut uera esse uideatur; quo fit ut saepe
quinque partes, saepe quatuor, interdum tres hypotheticos syllogismos habere
contingat. Nam quinque constabit partibus si et propositio et assumptio
probationibus indigebunt; quod siue propositio, siue assumptio probatione
indigent, quadripartitus est syllogismus, quod si neutra est approbanda,
tripartitus esse relinquitur. In hac uero sententia etiam Marcus Tullius
esse deprehenditur: in Rhetoricis enim syllogismos quosdam quinquepartitos,
quadripartitos alios esse confirmat. Quibus uero non placet talium
syllogismorum partes ultra ternarium numerum propagari, hi probationes
propositionum atque assumptionum non putant in syllogismi partibus esse
ponendas, neque enim propositionem esse, de qua syllogismus possit existere,
cui non consentit auditor; quod si per se dubia est ea probatio quae
propositioni dubiae iungitur, fidem faciens eidem cui coniungitur propositioni,
faciat ut sit idonea syllogismo. Ac per hoc tunc incipit esse propositio
syllogismi, cum talis per probationem redditur, ut ex ea colligi aliquid
possit; tunc uero colligi ex se aliquid potest, cum probationis auxilio poterit
ab auditore concedi. Quocirca membrum quoddam, et quasi fulcimentum dubiae
propositionis uel assumptionis, probatio esse uidetur, non pars etiam
syllogismi; sed nostra sententia his potius accedit qui tribus eum partibus
constare pronuntiant. Etenim quaelibet probatio quae uel propositioni uel
assumptioni copulatur, propositionis esse uel assumptionis probatio
dicitur. Cum igitur non ad syllogismum sed ad propositionem uel
assumptionem cuius est probatio referatur, non oportet eam syllogismi proprie
partem uideri. Nam illud quod obici potest, nullus ignorat, quin partium partes
etiam totius partes esse dicantur; sed plurimum refert utrum ipsae sint
primitus partes totius, an in secundarum partium postremitate ponantur.
Amplius, si sit per se nota ac probabilis propositio, totus syllogismus
probatione non indiget; quod si per se propositionis nulla fides est, necesse est
ut ea propositio quodam ueluti testimonio probationis indigeat. Non
igitur syllogismus probatione, in eo quod syllogismus est, indigebit, sed
propositio, si fide propria fuerit destituta. Idem etiam de assumptione dici
potest. Quare manifestum est eorum esse sententiam praeponendam, qui
sullogismum putant tribus partibus constare. Praeterea si qua propositio
probationis indigeat, ut eam ueri fides sequatur, aliquo demonstrabitur
syllogismo. Quocirca qui fieri potest ut recte syllogismus pars syllogismi simplicis
esse dicatur? ipsam enim probationem propositionis syllogismum, uel ex syllogismo
esse necesse est. His itaque determinatis, de his protinus syllogismis quorum
propositiones in connexione positae duobus terminis constant, explicandum
uidetur. Horum autem duplex forma est: quatuor enim fiunt per praecedentis
positionem qui sunt primi hypothetici atque perfecti, quatuor uero per
sequentis negationem, qui cum demonstratione egeant, non uidentur esse
perfecti. Prioris uero negatione, uel sequentis positione, nullus omnino
syllogismus efficitur. Omnium igitur talium propositionum primum numerus
explicetur, ut qui fiant ex his syllogismi facilis acquiratur agnitio. Sunt
autem quatuor: Si est a, est b Si est a, non est b Si non est a,
est b Si non est a, non est b Ac de prioribus quidem syllogismis
atque perfectis primo loco dicendum est. Horum enim primus modus est hic
ueniens a prima propositione: Si a est, b est; Atqui est a; Est
igitur b. Cum enim prima propositio eam conditionem proponat, ut si sit a
necesse sit consequi essentiam b termini, idem assumptio quod praecedit assumit
ac ponit, dicitque: At est a consequitur igitur ut sit b. Si enim ex
consequentia primae propositionis id quod secundum est assumendo ponamus,
nullus efficitur syllogismus. Age enim sit huiusmodi consequentia, ut si
sit a, sit b assumaturque quod sequitur hoc modo: At est b non
consequitur ut sit uel non sit a. Id uero clarius fiet exemplo: sit enim
propositio: Si homo est, animal est assumaturque esse animal,
scilicet quod consequitur, non necesse erit esse hominem uel non esse; potest
enim, cum sit animal, homo uel esse uel non esse. Secundus uero modus est eorum
in quibus prior propositionis pars in assumptione repetitur, uenit autem ex
secunda propositione superius digesta, hoc modo: Si est a, non est b; Atqui
est a; Non est igitur b. Id enim propositum fuerat, si esset a, non
esset b. Sumpto igitur praecedente, consequentis est facta conclusio; quod si
consequens sumas, nullus uidetur fieri syllogismus, quia nec consequitur ulla
necessitas, hoc modo: Si est a, non est b; Atqui non est b; non
necesse est esse a uel non esse. Age enim ita sit propositio: Si est
nigrum, album non est et id quod sequitur assumatur: Atqui non est
album non necesse erit esse nigrum uel non esse, quia cum non sit album
potest aliquid esse medium. Tertius uero modus est talium syllogismorum qui
uenit ex tertia propositione, quorum in assumptione id ponitur quod praecedit
hoc modo: Si non est a, est b; Atqui non est a; Est igitur b.
Haec igitur conclusio rursus ex conditione propositionis euenit: id enim fuerat
propositum, ut si non esset a esset b; quod si conuertas et sumas esse b, id
est quod sequitur, non necesse erit uel esse uel non esse id quod
praecedit. Sed huius exemplum non potest inueniri, eo quod si ita
proponitur, ut: Cum non sit a sit b nihil esse medium uideatur inter
a atque b; sed in his si alterum non fuerit, statim necesse est esse alterum,
et si alterum fuerit, statim alterum non esse necesse est. Videtur ergo quodammodo
et sequenti posito in his fieri syllogismus; sed quantum ad rerum naturam ita
est, quantum uero ad propositionis ipsius pertinet conditionem, minime
consequitur. Quod quidem ex his patet quae superius dicta sunt. In utrisque
enim superioribus modis sequenti posito nihil ex necessitate collectum est, hic
uero tertius modus, quantum ad complexionem propositionum pertinet, in quo
ponendo si id quod consequebatur assumitur, nullum efficit syllogismum. Quantum
uero ad rerum naturam, in quibus solis hae propositiones enuntiari possunt,
uidetur esse necessaria consequentia hoc modo, ut: Si dies non est, nox
sit Si nox sit, dies non sit ex necessitate consequitur; similesque
sunt hi syllogismi his qui in disiunctione sunt constituti, de quibus paulo
posterius commemorabo, quorumque ad illos et differentias et similitudines
dabo. Quartus uero modus est ex quarta propositione, cum ita
proponitur: Si a non est, b non est; Atqui non est a; Non est
igitur b rursus enim id quoque consequi ex propositione monstratur, quae
proposuit non fore b, si a prior terminus non fuisset. At si id quod
consequitur assumamus, nulla uidetur fieri posse necessitas, ueluti si ita
dicamus: Non est autem b non necesse erit uel esse uel non esse a.
Age enim proponatur si animal non est, non esse hominem, assumaturque: At
non est homo non necesse est ut uel sit animal uel non sit. Demonstratum
igitur est in huiusmodi syllogismis, si id quidem quod praecedit ponendo
assumatur, perfectos atque ex ipsis propositionibus probabiles et necessarios
fieri syllogismos. Si uero id quod sequitur ponendo assumatur, nullam
fieri necessitatem, praeter in tertio modo, qui cum sit similis his syllogismis
qui secundum disiunctionem propositis enuntiationibus fiunt, uidetur in rebus
de quibus proponi possit seruare necessitatem, cum in complexione non seruet,
quod ex caeteris tribus modis arguitur primo, secundo atque quarto, in quibus
assumpta ponendo sequente propositionis parte, nihil ex necessitate conficitur.
Ac de his quidem syllogismis, qui duobus terminis coniunguntur, quorum prima
pars propositionis ponendo assumitur, quantum ad institutionis pertinet modum,
sufficienter expressimus. Nunc uero de his dicendum est, quorum consequens
propositionis pars ita assumitur, ut perimatur. Ex his quoque quatuor fiunt modi,
cum prior propositionis pars in assumptione non possit interimi, ut ulla
syllogismi necessitas consequatur. Est igitur primus modus talium syllogismorum
a prima ueniens propositione sic: Si est a, est b; Atqui non est
b; Non est igitur a. Hic igitur b terminus, qui in prima
propositione consequens fuerat, in assumptione est interemptus, ut a terminus,
qui propositionis prima pars fuerat, interimeretur, eaque necessitas tali
ratione probabitur. Positum namque est si a sit, b esse; et assumptio
facta est ut consequens pars propositionis interimeretur, id est, non esse b.
Dico quia consequitur non esse a: nam si potest esse a, ut non sit b, frustra
erit prior propositio quae ait, si a sit, b esse. Atqui ea propositio ualet;
cum igitur a sit est b. Quod si cum non sit b, sit a, quod scilicet ex
assumptione proponitur, idem b erit /268/ et non erit: non erit quidem, quia b
non esse proponit assumptio; erit autem, quia si est a, erit b, quod fieri non
potest; non igitur, si b non fuerit, erit a. Hic est igitur primus modus talium
syllogismorum, qui ex interempta parte consequenti propositionis fiunt, qui non
sunt perfecti neque ex se cogniti sed indigent uel eius quam superius proposui,
uel cuiuslibet alterius probationis, ut ueri esse monstrentur. Quod si prima
pars interimatur, non erit syllogismus; age enim ita dicamus: Si est a,
est b; Atqui non est a non consequitur ut sit uel non sit b, ut
exemplo etiam demonstratur. Sit enim propositio: Si est homo, animal
est; Sed homo non est; non necesse erit uel esse animal, uel non
esse. Secundus modus per contradictionem assumptionis, qui a secunda
propositione descendit, ille est cum ita proponimus: Si a est, b non
est; Atqui est b; Igitur a non est. Hic enim rursus secunda
pars propositionis est interempta: nam cum secunda pars propositionis b non
esse diceret, si a fuisset, assumptio b esse pronuntiat. Affirmatio autem
perimit negationem, quam assumptionem consequitur, ut a non sit, hoc modo. Sit
enim propositio: Si a est, b non est et sit b. Dico quia a non erit:
nam si erit a, cum sit b, idem b erit et non erit: non erit quidem ex prima
propositione quae dicit: Si a est, b non est erit autem per
assumptionem, qua dicimus esse b. At si praecedens propositionis pars
auferatur, non fiet ulla necessitas. Age enim in huiusmodi
propositione: Si a est, b non est ita dicamus: Atqui non est
a non consequitur ut b sit aut non sit. Id uero tali arguitur exemplo. Dicamus
enim: Si nigrum est, album non est assumamusque non esse nigrum, non
statim consequitur ut uel album sit, uel non sit: potest enim aliquid esse
mediorum. Tertius modus ille est ex tertia propositione deductus, cum ita
proponimus: Si a non est, b est; b autem non est; a igitur
est. Hic quoque consequens pars propositionis assumpta est, et cum in
propositione affirmaretur, in assumptione negata est, et est rata consequentia,
et perficiens syllogismum hoc modo. Nam si uerum est, cum non sit a, esse b,
dico quia si b non sit, esse a: nam si poterit, cum b non sit, non esse a,
frustra est prima propositio, quae dicit cum non sit a esse b eritque b ac non
erit; non erit quidem ex ea assumptione quae proponit non esse b; erit autem,
quia, si a terminus esse negabitur, posito non esse b termino, cum non sit a,
erit b, quod est impossibile. Non igitur potest fieri ut cum non sit b,
non sit a; consequitur igitur ut, cum non sit b, sit a. Quod si prior pars
propositionis quae praecedens est auferatur, nullus est syllogismus, hoc modo:
cum enim dicimus si a non est, esse b, si assumamus: Atqui est a
nihil euenit necessarium, ut uel sit b uel non sit, secundum ipsius
complexionis naturam. Nam hic quoque, ut in his in quibus in assumptione
secundus terminus ponebatur, dicendum est secundum quidem ipsius complexionis
figuram nullum fieri syllogismum; secundum terminos uero in quibus solis dici
potest, necesse esse, si a fuerit, b non esse. In contrariis enim tantum, et in
his immediatis, id est medium non habentibus, haec sola propositio uere poterit
praedicari, ueluti cum dicimus: Si dies non est, nox est siue non fuerit
dies, nox erit, siue nox non fuerit, dies erit, siue dies fuerit, nox non erit,
siue nox fuerit, dies non erit. Quartus modus est horum syllogismorum ex
quarta propositione descendens, cuius haec prima est propositio: Si a non
est, non est b; Est autem b; Erit igitur a. Hic quoque secunda
pars propositionis assumpta est, et quaniam eadem in negatione fuerat posita,
affirmatione est interempta; affirmatio enim uim negationis interimit. Hic
quoque eodem modo syllogismi necessitas continetur, nam, si posito cum non sit
a, non esse b, sumatur esse b, dico quia consequens est etiam a esse. Nam si
potest, cum sit b, non esse a, frustra est prima propositio, quae, cum a non
sit, b non esse pronuntiat; fiet igitur rursus ut idem b sit ac non sit. Ex
assumptione namque erit b; ita enim dicitur: Atqui est b si uero hoc
posito possit non esse a, rursus b non erit, quia prima propositio ait: Si
non sit a, non est b quod est impossibile. Quod si ea portio
propositionis quae praecedens est auferatur, nihil euenit necessarium. Age enim
ita dicamus: Si non est a, non est b assumamusque: Atqui est
a non consequitur ut b uel esse uel non esse necessario concludatur, ut
in hoc syllogismo: Si non est animal, non est homo; Atqui est animal;
non necesse est uel esse hominem uel non esse. Hi igitur quatuor syllogismi
imperfecti /274/ dicuntur, idcirco quoniam per se non habent apertam atque
perspicuam consequentiae necessitatem, eaque illis ex probatione
conficitur. Ut igitur breuiter concludendum sit, in hypotheticis simplicibus
syllogismis connexas habentibus propositiones, quoquo modo factis, si quidem
prima pars propositionis assumitur, si ea ponatur, fient quatuor syllogismi per
se cogniti atque perfecti; si uero id quod consequitur assumatur, nulla est
syllogismo necessitas, nisi in tertio tantum modo, qui non propter complexionis
naturam sed propter terminorum contrarietatem, in quibus solis dici potest,
uidetur conclusionis necessitatem tenere. Itaque si quid in assumptione ex
his quae in propositione sunt prolata ponatur, quatuor uel quinque fieri
necesse est syllogismos perfectos: quatuor, ubi prima pars propositionis,
quintum uero, ubi secunda pars propositionis ponendo assumitur, si non ad
complexionis naturam sed ad terminos aspiciamus. Si quid uero ex his quae in
assumptione prima propositio enuntiat, auferatur, si quidem consequens pars
propositionis auferatur, fient imperfecti et probatione indigentes quatuor
syllogismi; si uero prior propositionis pars auferatur, nulla erit necessitas
syllogismi, nisi in tertio tantum modo, ubi non facit necessitatem complexionis
sed terminorum natura. Quocirca hi quoque quatuor uel quinque sunt syllogismi:
quatuor quidem, si secunda propositionis pars fuerit interempta; quintus /276/
uero, si eum non complexionis natura sed terminorum proprietate metiamur.
Quocirca si ex duobus terminis propositio prima consistat, octo sunt uel decem,
nec amplius syllogismi. Ac de his quidem conditionalibus syllogismis, quorum
propositiones connexae sunt, et ex duabus praedicatiuis simplicibus constant,
sufficienter expeditum est. Nunc de his syllogismis dicendum est, qui uel ex
praedicatiua et hypothetica, uel ex hypothetica praedicatiuaque nectuntur.
Horum autem facile complexiones omnium syllogismorum apparebunt, si prius earum
numerus exponatur. Sunt igitur priores quidem quae ex praedicatiua atque
hypothetica connectuntur hae: Si sit a, cum sit b, est c. Si est a,
cum sit b, non est c. Si est a, cum non sit b, est c. Si est a, cum
non sit b, non est c. Si non est a, cum sit b, est c. Si non est a,
cum sit b, non est c. Si non est a, cum non sit b, est c. Si non est
a, cum non sit b, non est c. Ac primum quae sit earum natura, uidetur
esse tractandum. Neque enim quoquo modo conditio ponatur, conditionalis
propositio fiet sed si illa consequentia propter positam euenit conditionem.
Nam si quis ita dicat: Si homo est, cum sit animal, animatum est non
uidetur facere apposita conditio consequentiae necessitatem; nam etiam si non
sit homo, nihilominus tamen, cum sit animal, animatum est. At si ita
ponatur: Si homo /278/ est, cum sit animatum, animal est uidetur
consequentiae ratio in conditione consistere. Neque enim necesse est, cum
animatum sit, esse animal, nisi homo uel tale aliquid fuerit, quod animatum
esse proponitur; tunc enim quod animatum est, animal esse necesse est, homo
namque uel quodlibet aliud tale animal est. Per singulas igitur propositiones
eundum est, et spectanda est earum singularis natura hoc modo. Prima
propositio per quam enuntiatur si est a, cum sit b, esse c, talis esse debet ut
b quidem possit esse etiam praeter a, si tamen a fuerit, b non esse non possit;
rursus idem b terminus possit esse etiam cum non est c, nec sit necesse ut b
posito sit etiam c sed tunc tantum necesse sit esse c, quando b terminus a
terminum sequitur, ut si sit a homo, b animatum, c animal. Animatum enim et
praeter hominem et praeter animal esse potest; si uero sit homo, animatum esse
necesse est, et cum animatum hominis essentiam consequatur, consequitur ut
idipsum animatum sit animal. Item secundam propositionem, quae ait si est
a, cum sit b, non esse c, huiusmodi esse oportebit ut b quidem praeter a esse
possit sed cum fuerit a, necesse sit esse etiam b; at uero c tale sit ut simul
quidem cum a esse non possit, cum b uero esse possit sed tunc tantum cum b esse
non possit, quando b terminus a terminum sequitur, ut si sit a homo, b
animatum, c insensibile. Namque animatum praeter hominem esse potest; at si
homo sit, ut sit animatum necesse est; insensibile uero potest esse animatum
sed tunc /280/ insensibile et animatum non conueniunt, cum idcirco est animatum
quia homo esse praedictus est. Tertia uero propositio a quidem terminum
debet habere, qui numquam simul esse possit cum b termino; c uero terminum
talem esse oportebit, ut possit quidem non esse, si non fuerit b sed tunc
tantum necesse sit, si b terminus non sit, esse c terminum, si idcirco non est
b quaniam terminus a esse praedictus est, ut si sit a homo, b inanimatum, c
sensibile. Nam si est homo, non est inanimatum, sensibile uero potest simul non
esse cum inanimato; possunt enim esse quaedam quae nec inanimata sint, nec
sensibilia, ut arbores. Idem tamen sensibile necesse est esse, cum non sit
inanimatum, si idcirco inanimatum non est quia homo esse praedictus est. Rursus
quarta propositio huius debet esse proprietatis, ut b quidem terminus nullo
modo esse possit, si fuerit a, at uero c possit esse, si non fuerit b; sed tunc
tantum c, cum non fuerit b, non esse necesse sit, si b terminus non sit quia
prius a terminus esse positus est, ut si sit a homo, b inanimatum, c
insensibile. Inanimatum enim non erit si fuerit homo; insensibile uero potest
esse et non esse, si non sit inanimatum; tunc tamen insensibile non esse ne cesse
est, cum inanimatum non sit, cum idcirco inanimatum non est quia homo esse
praedictus est. Quinta quoque propositio tales habere terminos debet, ut a
quidem si non sit, necesse sit esse b, si b terminus sit, c et esse possit et
possit non esse: tunc tantum c esse necesse sit, cum fuerit b, cum idcirco est
b quia a terminus esse negatus est, ut si sit a quidem animatum, b uero
insensibile, c inuitale. Igitur si non sit animatum, statim consequitur ut sit
insensibile; inuitale autem potest esse, si sit insensibile, ut lapis, potest
uero non esse inuitale, si sit insensibile, ut sunt arbores; sed tunc tantum,
posito insensibili, consequitur ut inuitale esse necesse sit, cum idcirco est
insensibile quia non est animatum. Sexta uero propositio tales terminos
habere desiderat, ut b quidem esse necesse sit, si non fuerit a, at uero c
terminus, si sit b, uel esse uel non esse possit; tunc tamen c non esse necesse
sit, cum sit b, quando idcirco est b quia a terminus non esse propositus est,
ueluti si sit a animatum, b insensibile, c uitale. Nam necesse est esse
insensibile, si non fuerit animatum; cum uero sit insensibile, fieri quidem
potest ut non uiuat, ueluti lapis, fieri autem potest ut uiuat, ueluti arbor;
tunc tamen necesse est non uiuere, cum sit insensibile, quando idcirco est insensibile
quia animatum non esse propositum est. Septimus modus talibus terminis
debet esse contextus, ut b quidem sine a esse non possit, c autem si non sit, b
et esse et non esse possit; tunc tamen necesse sit c terminum esse, si non sit
b, cum idcirco b non esse propositum est quoniam a fuerit ante denegatum. Sit
enim a quidem animatum, b uero sensibile, c inuitale; sensibile igitur esse non
potest nisi fuerit animatum; si igitur non sit animatum, non erit sensibile, si
uero non sit sensibile, potest esse inuitale, uelut in lapidibus, idem potest
non esse, uelut in arboribus; tunc tamen sensibili denegato inuitale necesse
est esse, cum idcirco non est sensibile quia prius animatum non esse propositum
est. Octaua propositio his terminis connectenda est, ut b terminus esse
non possit si non fuerit a, cum uero non sit b, terminus c et esse et non esse
possit sed tunc necesse sit c terminum non esse, cum non fuerit b, cum idcirco
non est b quia a terminus prius esse negatus est, ut si sit a quidem animatum,
b uero sensibile, c uitale. Sensibile igitur esse non potest nisi fuerit
animatum; idem tamen sensibile si non sit, et non esse uitale potest, ut
lapides, et esse uitale, ut arbores; tunc tamen necesse est uitale non esse, si
non sit sensibile, cum idcirco sensibile non est quia prius animatum esse negatum
est. Ex his igitur constat c terminum, quoquo modo fuerit b, in
conditionalibus propositionibus, quae in tota enuntiatione post praedicatiuas
locantur, posse tam loco afFirmationis quam negationis assumi, ex quibus
assumptionibus fiunt complexiones uariae syllogismorum. His igitur ita
expeditis, de omnibus in commune praecipiendum uidetur. Nam cum sint octo
propositiones quae ex praedicatiua hypotheticaque nectuntur, quae superius
ascriptae sunt, earum quatuor ita faciunt consequentiam, si a terminus sit;
quatuor uero ita conditionem proponunt, si a terminus non sit. Fiunt uero
ex his syllogismi hoc modo. Ex prima propositione: Si est a, cum sit b, est
c; Atqui est a; Cum igitur sit b, est c uel sic: Atqui cum
sit b, non est c; Non est igitur a (posse autem huiusmodi esse
assumptionem ex superius descripta propositionum natura cognoscitur). Ex secunda
propositione: Si est a, cum sit b, non est c; Atqui est a; Cum
igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum si b, est c; Non est
igitur a. Ex tertia: Si est a, cum non sit b, est c; Atqui est
a; Cum igitur non sit b, est c uel ita: Atqui cum non sit b,
non est c; Non est igitur a. Ex quarta: Si est a, cum non sit
b, non est c; Atqui est a; Cum igitur non sit b, non est c uel
ita: Atqui cum non sit b, est c; Non est igitur a. In his
igitur quatuor propositionibus, in quibus a terminus esse proponitur, si
assumptum fuerit eundem a terminum esse, c terminus uel esse uel non esse
monstratur; idem uero si c terminus assumatur, siquidem cum est non esse, uel
cum non est esse assumatur, a terminus non esse monstrabitur. Ex quinta
etiam propositione ita syllogismi fiunt: Si non est a, cum sit b, est
c; Atqui non est a; Cum igitur sit b, est c uel ita: Atqui
est a; Cum igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum sit b,
non est c; Est igitur a uel sic: Atqui cum sit b, est
c; Non est igitur a. Quod idcirco euenit ut huiusmodi propositio
quatuor colligat syllogismos, quia in his tantum si non sit aliquid esse aliud
proponi potest, in quibus contraria medietatibus carent; in his enim uel
interempto altero alterum ponitur, uel posito altero alterum necesse est
perimatur. Ex sexta: Si non est a, cum sit b, non est c; Atqui
non est a; Cum igitur sit b, non est c uel ita: Atqui cum sit b, est
c; Est igitur a. Ex septima: Si non est a, cum non sit b, est
c; Atqui non est a; Cum igitur non sit b, est c uel
ita: Atqui est a; Cum igitur non sit b, non est c uel
ita: Atqui cum non sit b, non est c; Est igitur a uel
ita: Atqui cum non sit b, est c; Non est igitur a. In hac
quoque complexione propter eandem causam quatuor collectiones hunt. Ex
octaua: Si non est a, cum non sit b, non est c; Atqui non est
a; Cum igitur non sit b, non est c uel ita: Atqui cum non sit
b, est c; Est igitur a. In his quoque quatuor propositionibus, si
quidem a non esse assumatur, c uel esse uel non esse concluditur; si uero c cum
est non esse, uel cum non est esse assumatur, a terminus semper esse
concluditur, nisi in quinto et septimo tantum modis, ubi cum c esse assumatur,
a non esse monstratur. Omnium uero communis est ratio, praeter quintum ac
septimum modum, ut si a terminus ita assumatur, quomodo in prima enuntiatione
propositus est, conditio quae sequitur in conclusione firmetur. Si uero
conditio quae sequitur contrario modo atque in enuntiatione proposita est
assumatur, categorica propositio, quae prima est, interimetur. In septimo autem
uel quinto modo, quaque ratione sumptum sit alterum, in utrisque partibus
faciet conclusionem. Itaque fiunt sedecim uel uiginti potius syllogismi: octo
quidem, si a terminus, ut est propositus, assumatur, octo uero, si c terminus
conuerso modo atque in propositione est positus assumatur, quatuor uero ex
quinto et septimo modis utrobique facientibus conclusionem. Reliquis uero
complexionibus nulla est consequentia necessitatis. Ut autem plenior fieret
intellectus ipsas propositiones cum suis terminis positas annotaui, ut secundum
praedictos assumptionum modos non ratione solum demonstratio fieret, uerum
etiam per exempla currentibus doctrina clarior elucesceret. Si est a homo,
cum sit b animatum, est c animal. Si est a homo, cum sit b animatum, non
est c insensibile. Si est a homo, cum non sit b inanimatum, est c
sensibile. Si est a homo, cum non sit b inanimatum, non est c insensibile. Si
non est a animatum, cum sit b insensibile, est c inuitale. Si non est a
animatum, cum sit b insensibile, non est c uitale. Si non est a animatum,
cum non sit b sensibile, est c inuitale. Si non est a animatum, cum non
sit b sensibile, non est c uitale. Expeditis igitur his syllogismis qui ex
talibus propositionibus fiunt, quae ex prima praedicatiua secunda hypothetica
copulantur, nunc ad eos transitum faciamus qui ex prima conditionali secunda
uero praedicatiua nectuntur, quamm omnium numerus proponendus est, ut de quibus
loquimur lector agnoscat. Si cum sit a, est b, est c. Si cum sit a, est
b, non est c. Si cum sit a, non est b, est c. Si cum sit a, non est
b, non est c. Si cum non sit a, est b, est c. Si cum non sit a, est
b, non est c. Si cum non sit a, non est b, est c. Si cum non sit a,
non est b, non est c.Prima igitur propositio tales habere terminos debet, ut a
quidem possit esse praeter c ac b; sed tunc, si a fuerit, c esse necesse sit,
cum a terminum b terminus subsequatur, ut si sit a quidem animatum, b homo, c
animal. Animatum namque praeter animal et praeter hominem esse potest; tunc
uero id quod animatum est etiam animal esse necesse est, si id quod est
animatum, homo est. Secunda propositio talibus terminis contexenda est, ut a
quidem praeter b atque c, et cum eisdem esse possit; tunc tamen necesse sit non
esse c, si a posito b sequatur, ut si a sit animatum, b homo, c equus. Animatum
quippe et ut homo uel equus sit aut non sit fieri potest; tunc uero necesse est
id quod animatum est non esse equum, si id ipsum quod animatum est, homo
fuerit. Tertia propositio his terminis copulatur, ut a quidem cum b et c uel
esse uel non esse possit, tunc tamen necesse sit simul esse cum c, si, posito a
termino, b terminus abnuatur, ut si sit a animatum, b animal, c insensibile.
Nam quod animatum est, uel animal uel non animal, uel insensibile uel non
insensibile esse potest sed tunc necesse est id quod animatum est esse
insensibile si, animato posito, animal abnuatur. Quartae propositionis hi
termini sunt, ut a quidem cum b atque c esse et non esse possit, tunc uero ab
eo modis omnibus separetur, si, posito a termino, b terminus abnuatur, ut si
sit a quidem animatum, b animal, c homo. Nam quod animatum est uel animal esse
uel non esse, itemque homo esse uel non esse potest; tunc tamen necesse est ut,
cum sit animatum, non sit homo, cum posito esse animato animal denegatur.
Quinta uero propositio his terminis conectatur, ut si non sit a, possit et esse
et non esse b atque c; tunc tamen cum non sit a, terminum c esse necesse sit
si, posito non esse a, esse b terminum consequatur, ut si sit a quidem inuitale,
b homo, c animal. Nam si non sit inuitale, tunc possunt homo atque animal
esse uel non esse; at necesse est esse animal, negato inuitali, si, cum
inuitale negabitur, esse hominem subsequatur. Sextam uero propositionem talia
debent membra coniungere, ut, si non sit a terminus, b atque c uel esse uel non
esse possint; tunc uero, denegato a termino, c non esse necesse sit, cum
negationem a termini b termini affirmatio comitabitur, ut si sit a inuitale, b
homo, c equus. Nam quod non est inuitale, potest esse homo uel equus uel non
esse sed necesse est non esse equum, inuitali denegato, si negationem inuitalis
hominis positio subsequatur. Septimae propositionis hos esse terminos
oportebit, ut, si non sit a terminus, b atque c et esse et non esse possint;
/296/ sed tunc necesse sit esse c terminum, si negationem a termini b termini
negatio subsequatur, ut si sit a animal, b animatum, c inuitale. Animal quidem
si non sit, animatum et inuitale esse uel non esse potest; tunc uero necesse
est, si animal non sit, esse inuitale, quando, si animal non sit, non erit
animatum. Octaua propositio est cum, negato a termino, possunt et esse et
non esse b atque c termini; sed tunc necesse est, si a terminus abnuatur, non
esse c terminum, cum negationem a termini negatio b termini subsequetur, ut si
sit a inuitale, b animal, c homo. Si igitur non sit inuitale, potest esse
uel non esse animal uel homo, tunc uero si non sit inuitale necesse est hominem
non esse, cum animal non fuerit. His igitur ita expeditis, illud in
commune dicendum est, quod superiores quatuor propositiones ita faciunt
conditionem, si fuerit a, posteriores uero si non fuerit, ex quibus omnibus
syllogismi tali ratione nascuntur. Ex prima propositione: Si cum sit
a, est b, est c; Atqui cum sit a, est b; Est igitur c uel
ita: Atqui non est c; Cum igitur sit a, non est b. Posse uero
tales fieri conclusiones, ex superius descriptarum propositionum natura
cognoscimus: poterat enim a terminus esse uel non esse cum b. Item ex
secunda: Si cum sit a, est b, non est c; Atqui cum sit a, est
b; Non est igitur c uel ita: Atqui est c; Cum igitur sit
a, non est b. Ex tertia uero utrobique assumptis terminis collectiones
fiunt, ut: Si cum est a, non est b, est c; Atqui cum est a, non est
b; Est igitur c uel ita: Atqui cum sit a, est b; Non est
igitur c uel ita: Atqui non est c; Cum igitur sit a, est b uel
sic: Atqui est c; Cum igitur sit a, non est b. Quae idcirco
facta est utrobique collectio, quoniam in his terminis hae propositiones
poterant poni, in quibus immediata contraria reperiebantur; in illis enim
alterius positio alterum perimebat, et alterius interemptio ponebat
alterum. Ex quarta: Si cum sit a, non est b, non est c; Atqui
cum sit a, non est b; Non est igitur c uel ita: Atqui est
c; Cum igitur sit a, est b. Ex quinta:Si cum non sit a, est b, est
c; Atqui cum non sit a, est b; Est igitur c uel ita: Atqui
non est c; Cum igitur non sit a, non est b. Ex sexta: Si cum
non sit a, est b, non est c; Atqui cum non sit a, est b; Non est
igitur c uel ita: Atqui est c; Cum igitur non sit a, non est
b. Ex septima utrobique colligitur hoc modo: Si cum non sit a, non
est b, est c; Atqui cum non sit a, non est b; Est igitur c uel
ita: Atqui cum non sit a, est b; Non est igitur c uel
sic: Atqui non est c; Cum igitur non sit a, est b uel
ita: Atqui est c; Cum igitur non sit a, non est b. Hic quoque
propter eandem causam in alterutra assumptione syllogismus fiet; non esse
aliquid cum alind non sit in immediatis tantum contrariis dicebatur. Ex
octaua: Si cum non sit a, non est b, non est c; Atqui cum non sit a,
non est b; Non est igitur c uel ita: Atqui est c; Cum
igitur non sit a, est b. In omnibus igitur superius descriptis
syllogismis, haec ratio est, ut, si b terminus assumatur, ita ut in
propositione est positus, ita c terminum concludat, ut in eadem propositione
fuerit collocatus. At si c terminus contrario modo assumatur quam in
propositione fuerit positus, contrario modo b terminus in conclusione
monstrabitur, praeter tertium et septimum modum, in quibus etiamsi b terminus
contrario modo atque in propositione est positus assumatur, c terminum
contrario modo atque positus est colligit, uel si c terminus ita ut in
propositione est positus assumatur, simili modo b terminum concludit, ut in
eadem propositione fuerat collocatus. Quare sedecim quidem uel uiginti fiunt
syllogismi: assumptis namque primis hypotheticis propositionibus, octo; octo
uero si secundae praedicatiuae assumantur; quatuor autem his adinuguntur ex
tertio et septimo modo utrobique colligentibus, ut omnes etiam in his
propositionum complexionibus fiant sedecim uel uiginti syllogismi. Quoquo
autem modo aliter assumptiones uerteris, nihil euenit necessarium. Ut autem
omnis propositionum ac syllogismorum ratio colliquescat, exempla subiecimus,
quibus facilius id quod superius docuimus declaretur. o Si cum sit a
animatum, est b homo, est c animal. o Si cum est a animatum, est b
homo, non est c equus. o Si cum sit a animatum, non est b animal,
est c insensibile. o Si cum sit a animatum, non est b animal, non est c
homo. o Si cum non sit tale, est b homo, est c animal. o
Si cum non sit a inuitale, est b homo, non est c equus. o Si cum non sit
a animal, non est b animatum, est c inuitale. o Si cum non sit a
inuitale, non est b animal, non est c homo. Ac de his quidem syllogismis
qui talibus propositionibus conectuntur, quae ex hypothetica praedicatiuaque
consistunt, sufficienter est dictum. Nunc de his dicendum est syllogismis,
quorum propositiones ita tribus terminis continentur, ut mediae sint earum quae
ex hypothetica categoricaque texuntur, et earum quae ex duabus hypotheticis
connectuntur, quas idcirco hoc loco proponimus, quia, ut superiores, ita haec
quoque tribus terminis continentur, et a similibus ad similia facilior
transitus fiet. Harum uero fiunt multiplices syllogismi, quorum nullus
poterit esse perfectus, cum nec per se perspicui sint, et ut his fides debeat
accomodari adiumento extrinsecus positae probationis indigeant; est autem
probatio talium syllogismorum alio constitutus ordine syllogismus. Fiunt uero,
ut dictum est, tum per primam, tum per secundam, tum uero per tertiam figuram.
Sunt autem primae figurae propositiones hae: Si est a, est b; et si est b,
est c. Si est a, est b; et si est b, non est c. Si est a, non est b;
et si non est b, est c. Si est a, non est b; et si non est b, non est
c. Si non est a, est b; et si est b, est c. Si non est a, est b; et
si est b, non est c. Si non est a, non est b; et si non est b, est c. Si
non est a, non est b; et si non est b, non est c. Ergo ratio colligentiae
talis est, ut si constituat et confirmet assumptio quod enuntiatio prima
pronuntiat, sexdecim necesse est fieri complexiones, ex quibus octo tantum seruant
consequentiae necessitatem, reliquae uero octo nihil habere idoneum uidentur ad
fidem. Rursus id quod propositio prima constituit euertat assumptio: sic quoque
sexdecim necesse est fieri complexiones, quarum octo firma necessitas tenet,
octo uero reliquas infida saepius uarietas mutat. Fiunt uero hi syllogismi, tum
in prima figura, tum in secunda, tum uero in tertia. Omnes igitur trium
figurarum modos, a prima ordientes, ut nihil subterfugiat explicemus. Est
enim primae figurae primus modus a prima ueniens propositione, cum ita
proponimus: Si est a, est b; Si est b, necesse est esse c. Tunc
enim si est a, etiam c esse necesse est, cuius haec demonstratio est: nam si
est a, consequitur ut sit b (id est enim quod proponit prima conditio, si sit
a, esse b); at si b fuerit est c, id est enim quod propositionis pars secunda
pronuntiat, si sit b, consequi necessario ut sit c. Quibus ita concessis,
euenit ut, cum sit a, etiam c esse necesse sit; imperfectum uero hunc dicimus
syllogismum, quia testimonio probationis indiguit; probatio uero ea fuit per
syllogismum demonstratio. Ita namque firmauimus talis consequentiae
necessitatem: cum enim ita proponeretur: Si est a, est b; Et si est b,
necesse est ut sit c; poneretque assumptio id quod affirmatio
constituerat, esse a, eamque assumptionem talis sequi conclusio diceretur, quod
necessario esset c, neque id esset ipsius syllogismi natura et proprietate
perspicuum, addita est probatio per syllogismum hoc modo: Si est a, est
b; At si est b, est c; Si igitur est a, necesse est ut sit c. Et
in reliquis quidem eandem rationem exspectari oportere manifestum est. Et
haec quidem complexio ea est, quae id quod primo in propositione positum fuerat
assumit atque constituit; quod si id ponendo quis quod sequebatur assumat,
nulla est necessitas syllogismi, ueluti cum dicimus: Si est a, est b; Et si est
b, necesse est esse c; Atqui est c; non necesse est esse b uel non
esse; sed cum non sit necesse esse b uel non esse, non erit necesse a esse uel
non esse. Idem quoque tale firmabit exemplum: Si est homo, animal
est; Et si est animal, erit corpus animatum; Atqui est corpus
animatum; non necesse erit esse animal, quocirca ne hominem quidem. Secundus
uero modus est hic primae figurae, cum ita proponimus: Si est a, est
b; Et si est b, necesse est non esse c; At uero est a; Non est
igitur c. Huius demonstratio talis est. Nam Si est a, est b id
enim prima conditio monstrabat, quae est, si sit a esse b; cum uero sit b,
necesse est non esse c: id enim consequentia praeferebat in qua pronuntiabatur,
si esset b consequi ex necessitate ut non esset etiam c; si igitur sit a, non
erit c. Quod si id quod ultimum propositio constituit ponat assumpio, id
est non esse c nullus est syllogismus. Nam si de aliqua re ita
proponatur: Si homo sit, est animal; Et si est animal, non est
lapis; At non est lapis; non necesse erit aut esse aut non esse
animal, eodem modo nec hominem. Potest enim, si lapis non sit, esse lignum uel
caetera quae neque animalia sunt, nec inter homines numerantur. Tertius
uero modus est primae figurae, cum id assumptio constituit quod propositio
prima ponebat, cuius ex tertia propositione principium est cum ita
proponimus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est esse
c; hic enim rursus, si a terminus assumatur ita ut in prima est
enuntiatione propositus, ita dicetur: Atqui est a; Est igitur
c. Probatio uero superioribus similis. Nam quia est a, non est b, et quia
non est b, est c; quia igitur est a, est c. Quod si c terminus assumatur, nihil
necessarium fiet, ut si ita proponamus: Si homo est, non est
insensibile; Si non est insensibile, animal est; Est autem
animal; non est necesse esse hominem. Quartus uero modus est qui ex
quarta propositione principium capit, qui tali propositione formatur: Si
sit a, non est b; Si non est b, non est etiam c; hic enim si est a,
necesse est c non esse. Demonstratio uero eadem quae in prioribus modis. Quod
si c assumatur, nulla erit necessitas complexionis, hoc modo. Age enim
proponatur: Si est homo, lapis non est; Si lapis non est, non est
inanimatum; Atqui non est inanimatum; non necesse est esse
hominem. Quintus modus est ex quinta enuntiatione descendens, cuius prima
talis est propositio: Si non est a, est b; Si est b, etiam c esse
necesse est; Atqui non est a; c igitur necesse est esse. Hic
quoque prius dicta conditio facit consequentiam necessitatis; at si id quod est
c assumatur, nulla necessitas euenit. Sit enim propositio: Si non est
irrationabile rationabile est; Et si rationabile est, animal est;
et assumamus: Sed est animal; non necesse erit uel esse uel non esse
irrationabile. Sextus modus est ita propositus, quem sexta propositio
facit: Si non sit a, est b; Et si est b, non est c; Atqui non
est a; Non est igitur c. Similis uero superioribus demonstratio. At
si c assumatur, eodem modo nullus est syllogismus; nam si sit
propositio: Si animatum non est, inanimatum est; Et si inanimatum
est, sensibile non est; si assumatur: Atqui non est sensibile;
non necesse erit uel esse uel non esse animatum. Septimus modus est, qui
ex septima propositione est: Si a non est, b non est; Et si b non
est, necesse est esse c; Atqui non est a; Necesse est igitur esse
c. Quod si c assumatur, nihil fit necessarium: nam si proponamus: Si
animatum non est, animal non esse; Et si animal non sit, insensibile
esse; assumamusque: At est insensibile; non necesse est uel
esse uel non esse animatum. Octauus uero modus est qui ita proponitur: Si
non est a, non est b; Et si non est b, necesse est non esse c; Atqui
non est a; Non est igitur c. Quod si c assumatur, nec in complexione nec
in terminis erit ulla necessitas. Age enim ita proponamus: Si non est
animatum, non est animal; Et si non est animal, necesse est non esse
sensibile; Atqui non est sensibile; non necesse erit non esse
animatum, ut arbores, herbas, et quidquid uitali tantum anima, non etiam
sensibili, uegetatur. In prima igitur figura ex tribus terminis fiunt
hypotheticae sexdecim complexiones, ita ut id quod positum est in propositione,
idem in assumptione quoque ponatur: octo quidem, si a terminus in propositione
ponatur; octo uero, si c. Quod si a terminus ponendo assumatur, erunt octo
necessarii syllogismi; si uero c terminus ponendo assumatur, quinque equidem
complexiones, id est quae primo secundo tertio quarto atque octauo respondent
modo, nullius necessitatis esse deprehenduntur; tres uero complexiones, quae
quinto sexto septimoque modo accomodantur, per complexionis quidem naturam
nullam necessitatis constantiam seruant; per terminorum uero proprietatem
necessarium colligunt syllogismum, ut sint omnes octo uel undecim
syllogismi. Eodem quoque modo syllogismorum complexionumque ordo
constabit, si id in assumptione quod in propositione positum fuerat,
auferatur. Fient quippe sexdecim complexiones, quarum octo quidem, ubi id
quod sequitur aufertur, integra necessitate perdurant, octo uero, in quibus id
quod praecedit aufertur, necessitatem non eadem ratione conseruant. Sed
hae quidem complexiones quae primo secundo ac tertio, quarto atque octauo modo
accomodantur, nihil colligunt nec per terminorum nec per complexionis
proprietatem; tres uero, id est quintus, sextus et septimus, nihil quidem
colligunt secundum complexionis naturam, uidentur uero colligere secundum
terminorum proprietatem, ut hinc quoque octo uel undecim sint syllogismi. Horum
uero omnium subdantur exempla. Primus igitur modus hic est: Si est a, est
b; Et si est b, etiam c esse necesse est; At non est c; Igitur a
non est. Quod si assumamus: At non est a; nihil euenit
necessarium. Sit enim propositio haec: Si est homo, animal est; Et si
animal est, animatum esse necesse est; Atqui non est homo; necesse
non erit ut non sit animatum. Secundus modus est: Si est a, est
b; Et si est b, non esse c necesse est; Atqui est c; Igitur a
non erit. Quod si assumamus ita: Atqui non est a; non necesse
erit esse c uel non esse. Nam si sit propositio talis: Si est homo, animal
est; Et si animal est, lapis non est; si assumamus: Atqui non
est homo; non necesse erit lapidem uel esse uel non esse. Tertius
modus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est esse c; Atqui
non est c; Necesse est igitur non esse a. Quod si a terminum tollat
assumptio, nihil euenit necessarium: age enim sit propositio: Si homo est,
non est inanimatus; Et si inanimatus non est, animatum esse necesse
est; Atqui non est homo; non necesse est uel esse uel non esse animatum.
Quartus: Si est a, non est b; Et si non est b, necesse est non esse
c; At est c; Igitur a non erit. Quod si assumamus non esse a,
nulla complexionis necessitas inuenitur: nam si sit propositio: Si homo
est, non est irrationabile; Si irrationabile non est, inanimatum eum non
esse necesse est; Atqui non est homo; non necesse est eum uel esse
inanimatum uel non esse. Quintus: Si a non est, b est; Et si b
est, c esse necesse est; Atqui non est c; Igitur a esse necesse
est. Quod si a terminus assumatur, non fiet syllogismus: sit enim
propositio: Si irrationabile non est, rationabile est; Et si
rationabile est, animal est; Atqui irrationabile est; non necesse
erit esse uel non esse animal. Sextus: Si non est a, est b; Et si est
b, necesse est non esse c; Atqui est c; Igitur a esse necesse
est. Quod si a terminum sumam, nulla necessitas inuenitur: sit enim
propositio talis: Si animatum non sit, inanimatum est; Et si
inanimatum est, sensibile non est; Atqui animatum est; non erit
necesse uel esse uel non esse sensibile. Septimus: Si a non sit, b non
est; Et si b non est, c esse necesse est; Atqui c non
est; Igitur a esse necesse est. Quod si a terminum sumpserimus,
complexio nullam faciet necessitatem: sit enim proposititio talis: Si non
est animal, non est rationabile; Si rationabile non est, irrationabile
est; et si assumamus: Atqui animal est; non necesse est uel
esse irrationabile uel non esse. Octauus modus est qui hac propositione
formatur: Si a non est, nec b est; Et si b non est, c non esse
necesse est; Atqui est c; Igitur a esse necesse est. Quod si a
terminum sumpserimus, non fiet ulla necessitas: sit enim propositio: Si
non est animal, non est homo; Et si non est homo, necesse est non esse
risibile; Atqui est animal; non necesse erit uel esse uel non esse
risibile. Ac de prima quidem figura satis dictum est, sequenti uero uolumine de
secunda tractabitur. Conditionalium propositionum, quae tribus terminis
constant, secunda figura est, quotiens cum aliquid dicitur uel esse uel non
esse, consequitur ut duo quaedam uel esse uel non esse dicantur. Variantur
autem in ipsis propositionibus uel etiam in conclusionibus secundum
assumptionis ordinem multis modis; quod ut facilius innotescat, prius cunctae
propositiones ordine digerantur. In quibus illud est praedicendum, quod saepe
aequimodae propositiones ponuntur, saepe uero non; aequimodis quidem nullus est
syllogismus. Aequimoda enim propositio est si ita dicamus: Si a est, b
est; Et si a est, c non est; inaequimoda uero secundae figurae
propositio est in his syllogismis hypotheticis quorum enuntiationes tribus
terminis componuntur, ueluti cum ita proponimus: Si est a, est b; Si
autem non est a, est c. Huius propositionis tale intellegatur
exemplum: Si animal est, animatum est; Si animal non est, insensibile
est; hic igitur animal, quod est a, non est uno modo utrisque propositum
sed ad b quidem afiirmatiue, ad c autem negatiue coniungitur, et id uocatur non
aequimode praedicari. Quod si in utrisque a esse uel non esse poneretur,
aequimoda praedicatio diceretur. Disponantur igitur (ut dictum est) omnes non
aequimodae propositiones hoc modo: o Si est a, est b; si non est a, est
c. o Si est a, est b; si non est a, non est c. o Si est a, non est b;
si non est a, est c. o Si est a, non est b; si non est a, non est c.
Nunc igitur a quidem esse propositum est cum b, non esse uero cum c; rursus a
non esse ponamus cum b, esse uero cum c: o Si non est a, est b; si est a,
est c. o Si non est a, est b; si est a, non est c. o Si non est a,
non est b; si est a, est c. o Si non est a, non est b; si est a, non est
c. Si igitur non sit aequimoda praedicatio, assumpto quidem b fiunt
sexdecim complexiones, quarum tantum octo sunt syllogismi; rursus, si assumatur
c, sic quoque sexdecim complexiones fiunt sed in octo tantum syllogismorum
deprehenditur firma necessitas. Sit igitur secundae figurae primus modus hic,
ex prima ueniens propositione: Si est a, est b; Si autem non est a,
est c. Dico quoniam: Si non est b, est c quoniam enim si est a
est b, secundum ordinem consequentiae si non est b, non erit a; atqui si non
esset a, esset c, si igitur non sit b, erit c. Quod si idem b esse ponatur,
nihil euenit necessarium: age enim sit b, non necesse est esse uel non esse a.
Nihil igitur necessarium sequitur, ut sit uel non sit c; ut si sit a animal, b
animatum, c insensibile: nam si est animal, est animatum; si uero non est
animal, insensibile est; atqui si sit animatum, non necesse est esse animal, uel
non esse, non igitur necesse est esse insensibile uel non esse. Quod si c
terminus assumatur, siquidem non esse ponatur, erit necessario b; si uero esse,
nullus est syllogismus. Nam si non est c, est a, at si est a, est b, si igitur
non est c, est b; quod si est c, non necesse est esse a, aut fortasse necesse
sit non esse. Haec enim propositio, id est: Si non est a, est c in
talibus tantum euenit, in quibus alterum eorum esse necesse sit; quod si est c,
non erit a, si non est a, nihil ad b, ueluti si est insensibile, non erit
animal, at si non sit animal, nihil animatum uel esse uel non esse necesse
erit. Ex secunda rursus propositione fit syllogismus cum ita
proponimus: Si est a, est b; Si non est a, non est c; dico
quia: Si non est b, non est c propositum quippe est: Si est a,
est b. Ordo uero consequentiae est, si non est b, non esse a, quod si non
est a, non est c, si igitur non est b, non est c. Quod si fuerit b, non necesse
est esse c; sit enim a animal, b animatum, c rationabile, et proponatur: Si
animal est, animatum est; Si animal non est, rationabile non
est; Atqui est animatum; non necesse est esse animal, quo fit ut ne
rationabile quidem. Quod si c terminum dicat assumptio, si quidem c
terminus affirmatus fuerit, erit b; quod si idem c terminus abnuatur, nullus
est syllogismus. Nam quoniam si est a, erit b, si non est a, non erit c, si est
c, erit a; at cum est a, est b, si est igitur c, erit b; quod si non sit c,
nihil sit necessarium, nam in hac propositione quae dicit: Si animal est,
animatum est; Si animal non est, /326/ rationabile non est;
assumamus: Atqui non est rationabile; non necesse erit esse uel non
esse animal, quocirca ne animatum quidem. Item ex tertia propositione
talis est syllogismus: Si est a, non est b; Si non est a, est
c; dico quia: Si est b, est c; nam quoniam ita propositum
est: Si est a, non esse b necesse est consequi ut, si sit b, non sit
a; at si non sit a, erit c; si igitur sit b, erit c; quod si non sit b, nihil
est necessarium. Si enim sit a animal, b inanimatum, c insensibile, in hac
propositione quae dicit: Si est animal, non est inanimatum; Si non est
animal, est insensibile; si assumamus non esse inanimatum, non necesse
erit esse animal uel non esse, quare ne insensibile quidem. Si uero a c termino
fiat assumptio, si quidem non sit c, non erit b; si uero sit, nulla erit necessitas
conclusionis. Nam quoniam ita propositum est, ut si sit a, non sit b, si
uero non sit a, sit c, ea est consequentia, ut si non sit c, sit a (in his enim
tantum terminis dici potest, qui medietate priuati sunt); at si sit a, non est
b, si igitur non sit c, non erit b. Quod si sit c, nullus est syllogismus; nam
in hac propositione quae dicit: Si est animal, non est inanimatum; Si
uero non est animal, insensibile est; assumat aliquis esse insensibile,
sequitur quidem ut non sit animal, sed non consequitur ut uel sit uel non sit
inanimatum. Ex quarta propositione est syllogismus ita: Si est a non est
b; Si non est a, non est c; dico quoniam: Si est b, non est
c; nam quoniam ita propositum est: Si est a, non est b ea
rerum consequentia est, ut si sit b, non sit a. Atqui cum non sit a, positum
fuerat non esse c; si igitur sit b, non est c. Quod si b non esse assumatur,
nullus est syllogismus; age enim sit a quidem animal, b inanimatum, c
rationabile, et sit haec propositio: Si est animal, non est
inanimatum; Si non est animal, non est rationabile; assumamus igitur
non esse inanimatum, non necesse erit esse animal, quocirca nec rationabile. Rursus
si c terminus assumatur, si quidem esse ponatur, necesse erit non esse b; at si
non est c, nullus est syllogismus. Nam quoniam propositum est: Si a sit,
non esse b; Si a non sit, non esse c; necesse est ut, cum sit c, sit
etiam a, at si sit a, non sit b; si igitur sit c, non erit b. Quod si c non
esse ponatur, nullus est syllogismus, ueluti in hac propositione: Si est animal
non est inanimatum; Si non est animal, non est rationabile. Si quis
igitur assumat non esse rationabile, non necesse erit esse animal, quocirca ne
inanimatum quidem uel esse uel non esse. Atque in his quidem quatuor
propositionibus ita a terminus positus est, ut ad b quidem esse diceretur, ad c
uero non esse; quod si ordo mPombaur, rursus quatuor erunt alii syllogismi, si
b terminus assumatur, quatuor etiam alii, si c; ex utraque autem parte
quaternae complexiones erunt, quae nullos faciant syllogismos. Sit enim quinta
propositio: Si non est a, est b; Si est a, est c; dico quia: Si
non est b, erit c. Assumatur enim: Atqui non est b erit igitur
a (hic enim consequentiae ratus ordo constabat); sed cum est a, est c, si igitur
non est b, erit c. Quod si b esse ponatur, nihil sit necessarium; si enim
est b, non erit a, quod si a non est, nihil ad c, quocirca nullus est
syllogismus. Non esse autem a, si b sit, ea propositio monstrat per quam
dicimus: Si a non est, est b haec enim immediatis tantum contrariis
conuenit. Age enim sit a quidem animal, b uero insensibile, c animatum, et
proponatur: Si animal non est, insensibile est; Si animal est,
animatum est; et ponatur esse insensibile, non necesse est esse uel non
esse animal, quocirca ne animatum quidem esse uel non esse necesse est. Quod si
c terminus assumatur, si quidem negatiue, faciet syllogismum, affirmatiue uero,
nullo modo. Nam si non est c, non est a; quod si non est a, est b, si igitur c
non est b est; quod si sit c, non necesse est esse uel non esse a, quo fit ut
ne b quidem esse aut non esse necesse sit. Nam si est animatum, non necesse est
esse uel non esse animal, cum uero animal non sit, non necesse est esse uel non
esse insensibile. Propositio uero eadem quae superius. Rursus ex sexta
propositione fit syllogismus hoc modo: Si non est a, est b; Si est a,
non est c; dico quia: Si non est b, non erit c; si enim non est b,
est a, at si est a, non est c; si igitur non est b, non erit c. Quod si b
terminum ponat assumptio, nulla est necessitas conclusionis; si enim est b, non
est a. Id enim ex superioribus manifestum est. At si non est a, nihil ad c;
tunc enim c non erat, si esset a. Exemplum uero hoc est, ut si sit a animal, b
insensibile, c inanimatum. Si igitur sit propositio talis: Si non est
animal, est insensibile; Si est animal, non est inanimatum; Atqui est
insensibile; non est igitur animal sed non consequitur ut sit uel non sit
inanimatum. Quod si c terminum sumpseris, si quidem affirmes, facies
syllogismum; nam si est c, non erit a, quod si a non sit, erit b, si igitur c
fuerit, erit b. At si negaueris, nihil est necessarium. Si enim assumas: Atqui
non est c non necesse erit esse uel non esse a, quocirca ne b quidem; nam
si inanimatum negaueris, non necesse est esse uel non esse animal, quocirca ne
insensibile quidem esse uel non esse. Ex septima propositione conclusio est cum
ita proponimus: Si non est a, non est b; Si est a, est c dico
quia: Si est b, erit c nam quoniam ita propositum est, si non esset
a, non esse b, si sit b erit a. Atqui si sit a, erit c; si igitur sit b, erit
c.Quod si b terminum neget assumptio, nulla est in conclusione necessitas. Nam
si non sit b, nihil erit necessarium esse uel non esse a, quocirca ne c quidem,
uelut in his terminis. Si enim sit a animatum, b animal, c uiuere, si sic
enuntiemus: Si non est animatum, non est animal; Si est animatum uiuit;
si igitur assumamus: Atqui non est animal; non necesse est esse uel
non esse animatum, quocirca nec uiuere. Quod si assumamus c terminum, si quidem
negemus, erit syllogismi perfecta necessitas; si uero affirmemus, nulla
conclusio est. Nam si non est c, non erit a, si non est a, non erit b, si
igitur non sit c, non est b. Quod si affirmetur, nihil est necessarium;
siue enim necesse est esse, siue non necesse est esse a, nihil ad b, ut in
superioribus terminis poterit ostendi: si enim uiuit, et si necesse est esse
animatum, non necesse est tantum esse animal; quod si non est necesse esse
animatum, non necesse est esse uel non esse animal; ut uero necesse sit non
esse animatum, fieri non potest. Ex octaua enuntiatione conclusio est, cum ita
proponitur: Si non est a, non est b; Si est a, non est c; dico
quoniam: Si est b, non est c nam si est b, est a, quod si est a, non
est c, si igitur est b, non erit c. Quod si b terminum neget assumptio,
nihil est necessarium: Si enim non sit b, non necesse erit a uel esse uel non
esse, quo fit ut ne c quidem, uelut in his terminis, si sit a animatum, b
animal, c inanimatum. Si igitur proponamus: Si non est animatum, non est
animal; Si est animatum, non est inanimatum; et assumamus: Sed
non est animal non necesse est uel esse uel non esse animatum, quocirca
ne inanimatum quidem. At si c terminus assumatur, si quidem cum affirmatione
ponatur, erit necessitas syllogismi: nam si est c, non est a, quod si non est
a, non est b, si igitur est c, non est b; at si c terminum neget assumptio,
nihil est necessarium: nam si non est c, non necesse erit esse uel non esse a,
quo fit ut ne b quidem. Nam si non est inanimatum, fortasse quidem necesse
sit esse animatum sed non necesse est esse animal. Inuenientur autem termini ut
non sit necesse esse a, ueluti si c ponamus nigrum, a album; negato enim nigro
non consequitur ut affirmetur album. Et secundae quidem figurae inaequimodas
complexiones omnes (ut arbitror) explicuimus; si uero aequimodae sint, nullus
omnino fit syllogismus. Aequimodae uero fiunt hoc modo: quotiescumque enim a
terminus ad b et ad c simul uel esse uel non esse ponitur, quoquomodo b atque c
termini uarientur, harum igitur quae aequimodae complexiones esse dicuntur,
nulla est collectibilis. Sunt autem omnes aequimodae complexiones
hae: o Si est a est b, si est a est c. o Si est a est b, si est a non
est c. o Si est a non est b, si est a est c. o Si est a non est b, si est
a non est c. o Si non est a est b, si non est a est c. o Si non est a
est b, si non est a non est c. o Si non est a non est b, si non est a est
c. Si non est a non est b, si non est a non est c. Quarum imbecillam
conclusionem atque omni carentem necessitate ex assumptionibus quoquo modo
factis inueniemus, nec non secundum superius descriptos modos etiam terminos
facillime reperire poterimus, per quos demonstratur nullam in talibus
complexionibus inueniri posse constantiam. Ac de secunda quidem figura, quanti
sint quotque modis fiant syllogismi diligenter ostendimus. Fiunt autem, si
inaequimodae quidem complexiones fuerint, b termino assumpto, syllogismi octo, totidemque
si c terminus assumatur. Sunt igitur secundae figurae sedecim syllogismi,
totidem uero, b atque c termino non ita ut oportet assumptis, complexiones
fiunt, quibus nihil admodum colligatur. Nunc igitur de tertia figura
dicendum est, in qua quidem totidem complexiones fiunt et totidem syllogismi
sed ita ut non aequimodae propositiones ponantur; quod si aequimodae fuerint,
nullus omnino (ut in secunda figura dictum est) fiet syllogismus. Exponamus
igitur omnes figurae tertiae inaequimodas propositiones: o Si est b est a,
si est c non est a. o Si es b est a, si non est c non est a. o Si non
est b est a, si est c non est a. o Si non est b est a, si non est c non
est a. Et nunc quidem a cum b esse, cum c uero non esse propositum est;
rursus uero a quidem cum b non esse, cum c uero esse proponatur: o Si est
b non est a, si est c est a. o Si est b non est a, si non est c est
a. o Si non est b non est a, si est c est a. o Si non est b non est a,
si non est c est a. Tertiae igitur figurae primus modus huiusmodi est: Si
est b, est a; Si est c, non est a; qui quidem diuersus est a secundae
figurae primo modo. Illic enim si a esset uel non esset, b et c esse
dicebantur. Nunc uero si b uel c fuerint, a esse uel non esse proponitur.
Aequimodae autem propositiones non sunt, quae in alia parte esse, in alia non esse
constituunt, uelut in superius comprehensa: nam si b est, a est, si autem c
est, a non est. Quibus ita positis, dico quoniam Si est b, c non esse
necesse est; si enim est b, est a, quod si est a, non est c, si igitur
est b, non est c. Quod si b terminus abnuatur, nullus est syllogismus: si enim
b non sit, non necesse erit esse uel non esse a, nec c igitur necesse erit esse
uel non esse, uelut in hoc exemplo. Si sit b animal, a animatum, c mortuum,
et proponatur: Si animal est, animatum est; Si mortuum est, animatum
non est; Atqui non est animal; non necesse est esse uel non esse
animatum. Quae enim non sunt animalia, possunt esse animata, ut arbores;
possunt esse non animata ut lapides. Quocirca, si animal non fuerit, ne mortuum
quidem esse uel non esse necesse est. Plura enim non sunt animalia, quae mortua
non sint, ut lapides; ea enim mortua dicuntur quae aliquando uixerunt. Ab
assumptione uero c termini affirmatio faciet syllogismum. Nam si c est, b non
erit, si enim c est, non est a: at si non sit a, non erit b, si igitur c est, b
non erit. Negatio uero nihil explicat necessitatis; nam si non est c, non
necesse est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem. Nam si non sit
mortuum, non necesse est esse animatum uel non esse: quaedam enim quae non sunt
mortua, animata sunt, ut arbores, quaedam uero, cum mortua non sint, non sunt
animata, ut lapides, quo fit ut ne animal quidem esse uel non esse necesse sit,
si mortuum destruatur. Ex secunda uero propositione hic modus est
colligendus: Si est b, est a; Si non est c, non est a; dico
quia: Si est b, erit c. Nam si est b, est a, quod si est a, est c -- ita
enim conuertitur talis propositio --; si igitur est b, est c. Quod si b
terminus negetur, nulla est necessitas syllogismi: nam si non est b, non
necesse est esse uel non esse a, quocirca ne ad c quidem ulla necessitas
perueniet, ut in terminis patet. Nam si sit b animal, a animatum, c corporeum,
et proponatur: Si est animal, est animatum; Si non est corporeum, non
est animatum; et assumatur: Atqui non est animal; non necesse
est esse uel non esse corporeum -- c uero terminus si negetur, erit necessitas
syllogismi: nam si non est c, non est a, quod si non est a, non est b (ita enim
conuerti potest), si igitur non est c, non erit b; si affirmetur c, nulla est
necessitas, nam si est corporeum, non necesse est animatum esse uel non esse,
quocirca nec animal quidem esse uel non esse necesse est. Tertia
propositio talem recipit conclusionem: Si non est b, est a; Si est c,
non est a; dico quia: Si non est b, non erit c. Si enim non
sit b, est a; quod si sit a, non erit c (ita enim poterat conuerti ea pars
propositionis, quae, si esset c terminus, a terminum non esse dicebat); fit
igitur ut si non sit b, non sit c. Quod si affirmetur esse b terminum, nulla
est necessitas conclusionis; nam si sit b, necesse est quidem non esse a, sed
non necesse est esse c, ut in his terminis, si sit b animatum, a inanimatum, c
animal. Si quis igitur sic proponat: Si non est animatum, inanimatum
est; Si est animal, non est inanimatum; si igitur ponamus esse
animatum, sequitur quidem ut non sit inanimatum sed non necesse est ut sit animal. C
uero terminus si affirmetur, fiet necessaria conclusio hoc modo. Nam si est c,
non est a, si non est a, est b (id enim sequebatur eam propositionem quae, si
non esset b terminus, a terminum esse dicebat); si igitur sit c, est b. Quod si
idem c terminus abnuatur, nullus est syllogismus: nam si non sit c, non necesse
est esse uel non esse a, quo fit ut ne b quidem. Nam si non est animal, non
necesse est esse uel non esse inanimatum, quocirca ne animatum quidem. Ex
quarta propositione talis est syllogismus: Si non est b, est a; Si
non est c, non est a; dico quia: Si non est b, est c. Nam si
non est b, est a, si uero a fuerit, necesse est esse c -- id enim consequitur
eam propositionis partem quae ait: Si non est c, non est a -- si
igitur non sit b, est c. At si b terminus affirmetur, nullus est syllogismus.
Sequitur namque ut non sit a sed non sequitur ut sit uel non sit c, uelut in
his terminis: nam si sit b quidem insensibile, a animal, c animatum, et proponatur:
Si sit insensibile, non est animal; sed non necesse est esse uel non esse
animatum. C uero terminus si negetur, fiet protinus syllogismus. Nam si
non est c, non est a, si non est a, erit b -- id enim consequitur eam
propositionis partem quae dicit: Si non est b est a -- si igitur non
sit c, erit b. Quod si sit c, non est necesse esse uel non esse a, quo fit ut
ne b quidem. Nam si est animatum, non necesse est esse animal uel non esse, quo
fit ut ne insensibile quidem esse uel non esse necesse sit. Et hactenus quidem
quatuor modos ita disposuimus, ut ad b terminum, quoquo se modo haberet, a
terminus esse poneretur, ad c uero non esse. Nunc ita statuamus ut a terminus
ad b terminum non esse dicatur, ad c uero esse, ordine scilicet immutato.
Omnes uero non esse aequimodas propositiones illud ostendit quod a quidem si
affirmatiue est ad b, ad c negatiue proponitur, aut si negatiue ad b,
affirmatiuam ad c retinet enuntiationem. Quinta igitur propositio talem facit
syllogismum, cum talis est propositio: Si est b, non est a; Si est c,
est a; dico quia: Si est b, non est c. Nam si est b, non est
a, si uero non sit a, non est c (id enim talem propositionem consequebatur,
quae, si esset c terminus, a quoque esse dicebat); si est igitur b, non est c.
At si negetur b, nullus est syllogismus: si enim /348/ non sit b, non necesse
est esse a, quo fit ut ne ad c quidem necessitas ulla perueniat. Et in
terminis idem patet: nam si sit b quidem mortuum, a animatum, c animal, et sit
ita propositio: Si est mortuum, non est animatum; Si animal est,
animatum est; et assumamus non esse mortuum, non necesse est esse uel non
esse animatum. Nam et quae adhuc animata sunt, et quae numquam fuerunt, non
sunt mortua, quocirca non sequitur ut sit uel non sit animal; quod enim mortuum
non est, potest et esse animal, ut canis uiuens, et non esse, ut lapis. At si c
terminus affirmetur, erit perfecta conclusio non esse b; nam si sit c, est a,
si uero sit a, non erit b (id enim consequitur superius positum propositionis
modum); si igitur sit c, non erit b. At si negetur c, neque ad a neque ad
b necessitas ulla perducitur, uelut in his terminis: nam si non est animal,
neque animatum, neque mortuum uel esse uel non esse necesse est. Sextae
propositionis haec conclusio est: Si est b, non est a; Si non est c,
est a; dico quia: Si est b, erit c. Nam si est b, non est a,
si non sit a, erit c (talis enim in hac parte propositionis est consequentia);
si igitur sit b, erit c. Quod si b terminus abnuatur, nihil necessarium fiet:
nam si non sit b, nec a nec c terminos uel ad esse uel ad non esse sequitur
ulla necessitas, ut in terminis patet. Nam si sit b mortuum, a animatum, c
inanimatum, si non sit mortuum, non necesse est esse uel non esse animatum,
quocirca ne inanimatum quidem. At si c terminus assumatur, si quidem in
negatione sit positus, fiet rata conclusio non esse b terminum: nam quoniam non
est c, est a, at si sit a, non est b, si igitur non sit c, non erit b. Quod si
affirmetur c terminus, nihil est necessarium; neque enim si sit c, quamuis a
non esse necesse sit, ad b terminum necessitas ulla perueniet, ut etiam in
terminis patet: nam si sit inanimatum, necesse est non esse animatum sed non
necesse est esse mortuum. Septimae propositionis talis est syllogismus:
enuntietur enim: Si non est b, non est a; Si est c, est a;
dico quia: Si non est b, non est c si enim non sit b, non erit a,
quod si a non fuerit, non erit c (id enim sequebatur eam propositionem qua
dicebatur, si esset c terminus, a quoque consequi ut esset); si igitur non sit
b non erit c. Quod si affirmetur b, nihil est necessarium; neque enim si
sit b, uel a uel c aut esse aut non esse necesse est, ut in terminis patet: nam
si sit b animatum, a animal, c sensibile, et sit propositio: Si animatum
non est, non est animal; Si sensibile est, animal est; si assumatur
esse animatum, neque animal necesse est esse, neque sensibile. At si per c
terminum fiat assumptio, si quidem affirmabitur, erit firma conclusio; si
negetur, nullus est syllogismus: nam si est c, est a, si sit a, erit b (id enim
consequebatur eam propositionem quae ait: si non sit b, non esse a); si igitur
sit c, erit b. At si idem c terminus abnuatur, nihil est necessarium; nam si
non sit c, neque a neque b terminum necessitas ulla constringit, uelut si non
sit sensibile, non sit forsitan animal sed non necesse est esse animatum;
reperientur uero termini quibus ne a quidem non esse necesse sit. Octauus
modus est in quo ita proponitur: Si non est b, non est a; Si non est
c, est a; dico quia: Si non est b, est c. Si enim non sit b,
non erit a, quod si non sit a, erit c -- id enim consequebatur eam partem propositionis
quae dicebat: Si non est c, est a -- si igitur non sit b, erit c.
Quod si b terminus affirmetur, nihil est necessarium; nam si sit b, neque esse
neque non esse necesse est a terminum, quo fit ne c quidem. Id uero tali liquet
exemplo, si sit b animatum, a animal, c insensibile, et proponatur: Si non
sit animatum, non est animal; Si non sit insensibile, est animal. Si
igitur in assumptione affirmemus b terminum, ac dicamus: Atqui est
animatum; non necesse est esse uel non esse animal uel insensibile,
quocirca nullus est syllogismus. At si c terminus abnuatur, fiet protinus
syllogismus: nam si non est c, est a, si uero est a, erit b, si igitur non sit
c, erit b. Quod si c terminus affirmetur, nihil est necessarium; nam et si a
terminum non esse necesse est, quantum ad b terminum nihil necessarium cadit.
Id uero tali demonstratur exemplo: Si sit insensibile, non est
animal; quod si animal non est, non necesse est esse uel non esse
animatum. In non aequimodis igitur propositionibus, siue b siue c terminus
assumatur, octo necesse est ex utraque parte fieri syllogismos; reliquae uero ex
utraque parte octonae complexiones necessitate priuatae sunt. At si sint
aequimodae, nullus omnino est syllogismus. Aequimodae uero dicuntur quotiens a
terminus ad utrosque uel esse uel non esse proponitur; omnes autem aequimodae
propositiones sunt huiusmodi: o Si est b, est a, si est c, est a. o Si est
b, est a, si non est c, est a. o Si non est b, est a, si est c, est
a. o Si non est b, est a, si non est c, est a. o Si est b, non est a, si
est c, non est a.o Si est b, non est a, si non est c, non est a. o Si non
est b, non est a, si est c, non est a. o Si non est b, non est a, si non
est c, non est a. In quibus et per consequentiam propositionum superius
designatam, et per exempla currentes, possumus lucide et constanter agnoscere
nullam omnino in syllogismis fieri necessitatem. Quocirca, cum tribus terminis
texitur propositio, ex prima quidem figura fiunt syllogismi sedecim, ex secunda
syllogismi sedecim, ex tertia etiam totidem colliguntur, omnes ex tribus
terminis syllogismi quodraginta octo. Restat nunc ut de his syllogismis
dicamus qui duabus hypotheticis continentur, quorum quidem similis
consequentiae modus est, ut in his propositionibus quae ex duabus categoricis
ac simplicibus efficiebantur. In omnibus enim si quidem uelimus astruere,
primam totius propositionis assumemus partem, si uero in conclusione aliquid
destruendum est, secunda negabitur. Siue autem prima denegetur, siue posterior
affirmetur, nulla fit omnino necessitas, nisi in quinta, septima, tertia decima
et quinta decima propositione, in quibus non complexionis natura sed terminorum
proprietas consequentiam facit, sicut in his syllogismis fieri docuimus qui in
his propositionibus constant, quae duabus simplicibus continentur. Horum autem
omnium qui ex duabus hypotheticis constant propositiones apposui, quarum
differentias cum lector agnouerit, ad earum exempla necesse est reuertatur,
quae ex simplicibus et categoricis iunctae sunt. Sunt autem omnes
propositionum differentiae, quae ex duabus hypotheticis copulantur, huius
modi: o Si cum est a, est b, cum sit c, est d. o Si cum est a, est b,
cum sit c, non est d. o Si cum est a, est b, cum non sit c, est d. o
Si cum est a, est b, cum non sit c, non est d. o Si cum sit a, non est b,
cum sit c, est d. o Si cum sit a, non est b, cum sit c, non est d. o
Si cum sit a, non est b, cum non sit c, est d. o Si cum sit a, non est b,
cum non sit c, non est d. o Si cum non sit a, est b, cum sit c, est
d. o Si cum non sit a, est b, cum sit c, non est d. o Si cum non sit
a, est b, cum non sit c, est d. o Si cum non sit a, est b, cum non sit c,
non est d. o Si cum non sit a, non est b, cum sit c, est d. o Si cum
non sit a, non est b, cum sit c, non est d. o Si cum non sit a, non est b,
cum non sit c, est d. o Si cum non sit a, non est b, cum non sit c, non
est d. In his quoque propositionibus illud inspiciendum est quod, cum
sedecim sint, octo quidem ita uariantur, ut tamen in omnibus a terminus esse
ponatur, octo uero ita, ut idem a terminus non esse dicatur. Non uero quoquo
modo positae fuerint habebunt uim conditionalium propositionum ex duabus
hypotheticis constantium; nam si quis sic dicat: Si cum homo est, animal
est; Cum sit animatum, corpus est; non fecerit eam propositionem quae ex
duabus conditionalibus constet. Neque enim idcirco quod animatum est corpus
est, quia qui homo est animal est, nec conditio sequitur conditionem; sed si
eas separes, per seque pronunties, utraque habet in terminorum consequentia
necessitatem: nam et qui homo est animal est, et quod animatum est corpus est,
et per se istae propositiones uerae sunt nec conditione iunguntur. Ut
igitur singularum natura clarescat, de unaquaque est disserendum. Prima igitur
propositio talis esse debet, ut si sit a positum, b terminus non continuo
subsequatur, itemque, si c ponatur, non necesse sit d terminum consequi sed,
posito quidem a termino, c terminum, posito uero b, terminum d esse necesse
sit. Tunc enim eueniet ut si, posito a, fuerit b, necesse sit c posito subsequi
d, ut si sint termini a homo, b medicus, c animatum, d artifex. Posito enim
homine non necesse est ut medicus sit, et cum sit animatum, non necesse est ut
sit artifex; at si homo sit, necesse est ut sit animatum, et si medicus sit,
necesse est ut artifex sit. Hoc itaque posito, eueniet ut si, cum homo sit,
medicus est, cum sit animatum, sit artifex. Secunda propositio ita esse
debet, ut a atque b, itemque c atque d praeter se esse possint sed a praeter c
esse non possit, b autem atque d simul esse non possint. Tunc enim eueniet ut
si, posito a termino, b fuerit consecutum, posito c non esse d necesse sit, ut
si sit a homo, b niger, c animatum, d albus: homo namque praeter nigrum, et
animatum praeter album uel esse uel non esse potest; homo uero praeter
animatum, nigrum autem cum albo esse non potest, euenitque ut si cum sit homo,
niger sit, cum sit animatus non sit albus. Item tertiae propositionis tales
terminos esse oportebit, ut a praeter b esse possit, c uero uel cum a uel cum d
simul esse non possit. Quocirca euenit ut, si a posito fuerit b, negato c
termino d esse necesse sit, ut si sit a quidem animatum, b medicus, c
inanimatum, d artifex: animatum enim praeter medicum esse potest, inanimatum
uero neque cum animato neque cum artifice iungi potest; itaque si cum animatum
est, medicus est, cum inanimatum non sit artifex est. Quarta propositio his
terminis contexenda est, ut a quidem cum b termino, c autem cum d uel esse uel
non esse possit, neque uero a cum c, neque b cum d ullo modo esse possibile
sit. Tunc enim euenit ut, si a posito, b subsequatur, c negato negetur etiam d,
ut si sit a homo, b niger, c inanimatum, d album: homo quidem praeter nigrum,
inanimatum uero praeter album esse et non esse potest; neque tamen homo cum
inanimato, neque nigrum cum albo esse possibile est. Si tamen, cum homo
sit, niger est, sequitur ut, cum non sit inanimatum, non sit album. Quintae
propositionis haec membra sunt, ut a praeter b, et c praeter d esse uel non
esse possit sed a praeter c esse non possit, b atque d numquam simul esse
possint, ita ut si alterum non sit, alterum esse necesse sit. Tunc enim eueniet
ut si a posito b negetur, c posito d sequatur, ut si sit a quidem homo, b
aeger, c animatum, d sanus. Homo quidem praeter aegritudinem, animatum uero praeter
sanitatem et esse et non esse potest; sed si homo sit, animatum esse necesse
est; itaque fiet ut si, cum homo sit, non sit aeger, cum sit animatus sanus
sit. Sexta propositio hos terminos habere desiderat, ut a praeter b, et c
praeter d, et esse et non esse possit; idem uero a praeter c, et d praeter b
esse non possit. Tunc enim eueniet ut si a posito non est b, posito c non sit
d, ut si sit a homo, b artifex, c animatum, d medicus. Homo quidem praeter
artificium, animatum uero praeter medicinam et esse et non esse potest; neque
uero homo praeter animatum, neque medicus praeter artificium esse potest. Quo
fit ut si cum homo est, artifex non est, cum sit animatum, non sit
medicus. Septimae propositionis hi termini sunt, ut a quidem praeter b
esse et non esse possit, c autem neque cum d neque cum a esse possit, b etiam
cum c simul esse et non esse non possit; ita namque eueniet ut si, posito a
esse, b denegetur, negato c termino d sequatur, ut si a quidem sit animatum, b
sanum, c inanimatum, d aegrum. Animatum quidem praeter sanitatem et esse et non
esse potest, inanimatum uero neque cum animato neque cum aegro conuenire
potest; quo fit ut, si cum animatum est, sanum est, cum non sit inanimatum
aegrum sit. Item octaua propositio his terminis copulanda est, ut a
quidem praeter b terminum et esse et non esse possit, c autem cum d non esse
possit, /364/ sed a cum c et d praeter b esse non possit. Hoc enim pacto
eueniet ut, si a posito b denegetur, denegato c termino d terminus non sit, ut
si sit a animatum, b artifex, c inanimatum, d medicus. Animatum enim praeter
artificium et esse et non esse potest, inanimatum uero neque cum animato neque
cum medico conuenit, medicus uero praeter artificium esse non potest; unde
euenit ut, si cum animatum est, non sit artifex, cum non sit inanimatum non sit
medicus. Nona propositio fiet si a quidem atque b simul esse non possint,
c uero possit esse praeter d, cum a uero esse non possit. Tunc enim eueniet ut,
si a denegato, b esse consequitur, c posito d sequatur, ut si sit a quidem
inanimatum, b medicus, c animatum, d artifex. Inanimatum quippe medicus esse
non potest, animatum uero potest non esse artifex; inanimatum uero atque
animatum simul esse non possunt, quo fit ut si quod non est inanimatum, medicus
sit, cum sit animatum sit artifex. Decimam propositionem tales termini
copulabunt, ut a quidem praeter b, at uero c praeter d esse possit sed a cum c,
et b cum d esse non possit. Ita enim proueniet ut, si negato a esse, b
consequatur, posito c termino d non esse necesse sit, ut si sit a inanimatum, b
nigrum,c animatum, d album.Inanimatum quippe praeter nigrum, et animatum
praeter album esse et non esse possunt; sed inanimatum cum animato, et nigrum
cum albo simul esse non possunt. Sed si negatum fuerit inanimatum et consecutum
fuerit nigrum, posito animato album esse negabitur. Item undecima propositio ea
sit, ut neque a cum b, neque c cum d simul esse pcssit, a uero sine c et b sine
d esse non possit. Ita enim si cum a sit negatum, b sequitur, cum c negabitur,
d esse necesse est, ut si sit a inanimatum, b medicus, c inuitale, d artifex.
Inanimatum quidem medicus esse non potest, quocirca ne inuitale quidem artifex;
sed quod inanimatum est non potest non esse inuitale, itemque qui medicus est
non potest non esse artifex. Si igitur inanimatum negetur et medicum esse
consequatur, cum negabitur inuitale artifex esse consequitur. Duodecima
propositio est quam talibus terminis constare oportebit, ut a quidem praeter b,
at uero c praeter d uel esse uel non esse possit, a uero sine c, et b cum d,
esse non possint. Ita enim cadet ut si, a negato, b sequitur, c negato d etiam
denegetur, ut si fuerit a inanimatum, b album, c inuitale, d nigrum. Inanimatum
quidem praeter album, inuitale autem praeter nigrum uel esse uel non esse potest;
si tamen inanimatum non sit, et sit album, cum inuitale non sit non erit
nigrum. Tertia decima propositio his terminis connectenda est, ut a
quidem prneter b, at uero c praeter d esse possit, a uero atque c, et b atque d
ita simul esse non possint, ut si alterum eorum non fuerit, alterum esse
necesse sit. Ita namque fiet si cum a negatum sit, b negetur, cum c affirmatum
sit d affirmetur, ut si sit a irrationabile, b aegrum, c rationabile, d sanum.
Irrationabile /368/ namque praeter aegrum, et rationabile praeter sanitatem
esse potest, irrationabile uero atque rationabile, et aegrum atque sanum simul
esse non possunt; si tamen alterum eorum non fuerit, alterum esse necesse est.
Itaque fit ut si irrationabili denegato aegrum denegetur, rationabili posito
sanum ponatur. Quarta decima propositio his texenda membris est, ut a
quidem praeter b, et c praeter d esse possint sed a atque c simul esse non
possint, ita ut cum alterum non fuerit alterum esse necesse sit, d uero praeter
b esse non possit. Fit igitur ut, si cum sit a denegatum, b denegetur, cum sit
c non sit d, ut si sit a inanimatum, b artifex, c animatum, d medicus.
Inanimatum quidem praeter artificem, animatum uero praeter medicum esse potest;
inanimatum uero cum animato non conuenit, et medicus ab artifice nullo modo
separatur; fit igitur ut si, cum non est inanimatum, non sit artifex, cum sit
animatum non sit medicus. Quinta decima propositio hos terminos habere
debet, ut a quidem cum c, at uero b cum d esse non possit, b uero atque d talia
sint, ut altero eorum negato, alterum eorum esse necesse sit. Ita namque fiet
ut si, cum sit a denegatum, b negetur, cum negabitur c aflirmetur d, ut si sit
a quidem irrationabile, b sanum, c inanimatum, d aegrum. Irrationabile quidem
si non sit, non est inanimatum; sanum etiam atque aegrum simul esse non
possunt, et qui sanum negauerit aegrum necesse est affirmet, itemque e diuerso;
est igitur ut, si negato irrationabili negetur sanum, negato inanimato aegrum
ponatur. Sexta decima propositio est quae his terminis constat, ut a
quidem praeter c, at uero d praeter b esse non possit, a uero cum b et c cum d
esse nullo modo queant. Euenit igitur ut si, a quidem negato, negetur b,
denegato c terminus d abnuatur, ut si sit a inanimatum, b artifex, c inuitale,
d medicus. Inanimatum igitur praeter inuitale et medicus praeter artificem esse
non potest, inanimatum uero cum artifice et inuitale cum medico esse non
poterit: si igitur negato inanimato negetur artifex, negato inuitali negatur
medicus. Atque haec quidem ratio propositionum, quarum superius exempla
descripsimus, idcirco intellegatur assumpta ut earum natura claresceret, non
quo aliter inter se termini esse non possint. Nam, ut superius dictum est, non
sufficit quolibet modo iungere terminos, ut fiant hypotheticae propositiones ex
duabus conditionalibus coniugatae; neque enim si quis dicat: Si cum homo
est, animal est, cum dies est, lucet talem fecerit propositionem quae ex
duabus conditionalibus constet, idcirco quia prior conditio non est secundae
causa conditionis. Hoc igitur superius positarum propositionum ratio
demonstrat, quemadmodum fit ut conditionem conditio consequatur. Quae cum ita sint
de earum dicendum est syllogismis. Fit igitur ex prima propositione syllogismus
hoc modo: Si cum est a, est b, cum sit c, est d; Atqui cum sit a, est
b; Cum igitur sit c, erit d. Vel ita: Atqui cum sit c, non est
d; Cum igitur sit a, non est b. Posse uero hanc esse assumptionem
superius descripta propositionum natura demonstrat. Item ex secunda
propositione: Si cum est a, est b, cum sit c, non est d; Atqui cum
sit a, est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, est d; Cum igitur sit a, non est b. Ex tertia: Si cum
sit a, est b, cum non sit c, est d; Atqui cum sit a est b; Cum igitur
non sit c, est d. Vel ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum
igitur sit a, non est b. Item ex quarta: Si cum sit a, est b, cum non sit
c, non est d; Sed cum sit a, est b;Cum igitur non sit c, non est d.
Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur sit a, non est
b. Ex quinta propositione hunt quatuor collectiones: ita namque termini
proponuntur, ut utrobique fiat rata conclusio hoc modo: Si cum est a, non
est b, cum sit c, est d; Atqui cum sit a, non est b; Cum igitur sit
c, est d. Vel ita: Atqui cum sit a, est b; Cum igitur sit c,
non est d Vel ita: Atqui cum sit c, non est d; Cum igitur sit
a, est b. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur sit a, non
est b. Ex sexta: Si cum est a, non est b, cum sit c non est d. Atqui
cum sit a, non est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel
ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur sit a, est b. Ex septima
item fiunt quatuor syllogismi hoc modo: Si cum est a, non est b, cum non
sit c, est d; Atqui cum est a, non est b; Cum igitur non sit c, est
d. Vel ita: Atqui cum sit a, est b; Cum igitur non sit c, non est
d. Vel ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum igitur sit a,
est b. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur sit a,
non est b. Ex octaua propositione: Si cum est a, non est b, cum non
sit c, non est d. Atqui cum sit a,
non est b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
non sit c, est d; Cum igitur sit a, est b. Hactenus quidem ex his
propositionibus quae a esse proponebant, atque ita caeteros terminos affirmando
negandoque uariabant, ostendimus qui fierent syllogismi. Nunc ex his
propositionibus quinam syllogismi fiant dicendum est, quae ita caeteros
terminos uariant, ut a non esse proponant. Ex nona enim propositione ita fit
syllogismus: Si cum non est a, est b, cum sit c, est d; Atqui cum
non sit a, est b; Cum igitur sit c, est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, non est d; Cum igitur non sit a, non est b. Item ex
decima: Si cum non est a, est b, cum sit c, non est d; Atqui cum non
est a, est b; Cum igitur sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum
sit c, est d; Cum igitur non sit a, non est b. Ex undecima: Si
cum non est a, est b, cum non sit c, est d. Atqui cum non est a, est
b; Cum igitur non sit c, est d. Vel ita: Atqui cum non sit c,
non est d; Cum igitur non sit a, non est b. Ex duodecima: Si
cum non est a, est b, cum non sit c, non est d; Atqui cum non sit a, est
b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum non sit
c, est d; Cum igitur non sit a, non est b. Item ex tertia decima,
quae quatuor colligit syllogismos hoc modo: Si cum non est a, non est b,
cum sit c, est d; Atqui cum non sit a, non est b; Cum igitur sit c,
est d. Vel ita: Atqui cum non sit a, est b; Cum igitur sit c,
non est d. Vel ita: Atqui cum sit c, non est d; Cum igitur non
sit a, est b. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur non
sit a, non est b. Item ex quarta decima: Si cum non est a, non est b,
cum sit c, non est d; Atqui cum non est a, non est b; Cum igitur sit
c, non est d. Vel ita: Atqui cum sit c, est d; Cum igitur non
sit a, est b. Quinta decima rursus quatuor colligit syllogismos, hoc
modo: Si cum non est a, non est b, cum non sit c, est d; Atqui cum
non sit a, non est b; Cum igitur non sit c, est d. Vel ita: Atqui
cum non est a, est b; Cum igitur non sit c, non est d. Vel
ita: Atqui cum non sit c, non est d; Cum igitur non sit a, est
b. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum igitur non sit a,
non est b. Ex sexta decima propositione: Si cum non est a, non est b,
cum non sit c, non est d; Atqui cum non sit a, non est b; Cum igitur
non sit c, non est d. Vel ita: Atqui cum non sit c, est d; Cum
igitur non sit a, est b. Ex quibus omnibus quodraginta conclusiones fiunt:
sedecim quidem assumpta prima conditione, ita ut in prima propositione est
posita; sedecim uero assumpta secunda conditione, contrario modo atque in
propositione est collocata; octo uero ex quinta, septima, tertia decima et
quinta decima propositionibus fiunt, assumptis primis quidem conditionibus
contrario modo atque in propositione proferebantur, secundis uero conditionibus
eodem modo assumptis, ut in propositione fuerant collocatae. Ut igitur
omnium propositionum conclusionumque ratio clarescat, omnes huiusmodi
enuntiationes cum propositis apposuimus exemplis. o Si cum est a homo, est
b medicus, cum sit c animatum, est d artifex. o Si cum est a homo, est b
niger, cum sit c animatum, non est d albus. o Si cum est a animatum,
est b medicus, cum non sit c inanimatum, est d artifex. o Si cum est
a homo, est b niger, cum non sit c inanimatum, non est d albus. o Si
cum est a homo, non est b aeger, cum sit c animatum, est d sanus. o
Si cum est a homo, non est b artifex, cum sit c animatum, non est d
medicus. o Si cum est a animatum, non est b sanum, cum non sit c inanimatum, est
d aegrum. o Si cum est a animatum, non est b artifex, cum non sit c inanimatum,
non est d medicus. o Si cum non est a inanimatum, est b medicus, cum sit c
animatum, est d artifex. o Si cum non est a inanimatum, est b niger, cum
sit c animatum, non est d albus. o Si cum non est a inanimatum, est b
medicus, cum non sit c inuitale, est d artifex. o Si cum non est a
inanimatum, est b albus, cum non sit c inuitale, non est d nigrum. o
Si cum non est a irrationale, non est b aegrum, cum sit c rationale, est d sanum. o Si cum non est
a inanimatum, non est b artifex, cum sit c animatum, non est d medicus. o
Si cum non est a irrationale, non est b sanum, cum non sit inanimatum,
est d aegrum. o Si cum non est a inanimatum, non est b artifex, cum non
sit c inuitale, non est d medicus. Ac de his quidem qui per
connexionem fiunt haec dicta sunt. Hi uero qui in disiunctione sunt positi
illis uidentur adiuncti, eorumque modos formasque suscipiunt, quos superius in
connexione positos ex his propositionibus fieri diximus quae duabus simplicibus
iungerentur. Si igitur in disiunctione propositarum propositionum ad eas
similitudinem demonstrauerim quae in connexione positae ex simplicibus
copulatae sunt, quot modi qualesque conclusiones sunt in unaquaque illarum quae
per connexionem fiunt propositionum, tot etiam in his esse necesse est quae per
disionctionem pronuntiatae eamdem uim connexioni habere monstrantur. Quatuor
ergo superius differentias per connexionem enuntiatarum propositionum esse
diximus, si ex simplicibus propositionibus copularentur, hoc modo: Si est
a, est b. Si non est a, non est b. Si est a, non est b. Si non est a, est
b. Per disiunctionem quoque propositiones quatuor diderentias tenent hoc
modo: Aut a est aut b est Aut a non est aut b non est Aut a est
aut b non est. Aut a non est aut b est. Quarum quidem ea quae prima est
et proponit aut a esse aut b, in his tantum dici potest in quibus alterum eorum
esse necesse est, uelut in contrariis medietate carentibus, similisque est ei
propositioni quae dicit: Si a non est, b est. Quae enim
proponit: Aut a est aut b est id intellegit, neque simul utraque
esse posse, et, si unum non fuerit, consequi ut sit alterum. Itaque si non sit
a, erit b; sed haec una est earum propositionum quas in his quae per
connexionem fiunt superius numerauimus. Quicumque igitur syllogismi in ea
propositione fiunt, quae est: Si a non est, b est hi etiam in ea
faciendi sunt quae per disiunctionem proponitur, cum dicimus: Aut a est aut b
est. Fiunt autem in superiore quatuor modis: quamlibet enim partem
propositionis assumpseris, siue praecedentem, siue etiam consequentem, siue
negatiuo modo, siue affirmatiuo, faciet sullogismum. Nam si haec propositio
sit: Si non est a, est b siue non sit a, erit b; siue sit a, non
erit b; siue non sit b, erit a; siue sit b, non erit a. In propositione
quoque disiunctiua idem est. Nam cum dicitur: Aut a est aut b est
siquidem a fuerit, b non erit; quod si a non fuerit, erit b, et si b non sit,
erit a: si b fuerit, non erit a. Id quoque tali declaratur exemplo. Nam si sit
propositio: Aut aeger est aut sanus quidquid horum in assumptione
assumptum fuerit, uel negatum, altera pars uel affirmabitur, uel negabitur hoc
modo: nam si sanus est, non est aeger; si non est sanus, aeger est; si aeger
est, non est sanus; si non est aeger, sanus est. Item ea propositio
disiunctiua quae proponit: Aut non est a aut non est b fit quidem de
his quae quolibet modo simul esse non possunt, etiamsi non alterum eorum
necesse sit esse, similisque est ei propositioni connexae per quam ita
proponatur: Si est a, non est b. Quae enim sic enuntiat: Aut
non est a aut non est b id nimirum sentit, quod si a sit, b esse non
possit. Id ita probabitur. Cum enim proponitur hoc modo: Aut non est a aut
non est b tum si assumatur esse a, non erit b. Quocirca ei propositioni
connexae similis est quae ita enuntiat: Si sit a non esse b. In hac
uero propositione duae tantum complexiones syllogismos creabant: nam si esset
a, non erat b, et si esset b non erat a. Siue autem non esset a, non necesse
erat esse uel non esse b; siue non esset b, non necesse erat esse uel non esse
a. Quocirca et in disiunctiua propositione totidem syllogismos esse
necesse est, totidem uero incollectibiles complexiones; nam cum ita
proponitur: Aut non est a aut non est b ita dicitur: Si sit a,
non erit b et si sit b, non erit a. Siue autem non sit a, non necesse
erit esse uel non esse b; siue non sit b, non necesse erit esse uel non esse a,
ueluti in his apparet exemplis. Si enim quis dicat: Aut non est album
aut non est nigrum si igitur assumat: Atqui est album non erit
nigrum; uel rursus: Atqui est nigrum non erit album. Siue autem
album non esse assumpserit, non necesse erit esse uel non esse nigrum; siue
nigrum non esse assumpserit, ut sit uel non sit album nullam faciet
necessitatem. Item ea propositio per quam ita proponitur: Aut est a aut
non est b dicitur quidem de sibimet adhaerentibus, proponiturque in his
propositionibus quae ad minora de maioribus tendunt, similisque est ei
propositioni connexae quae enuntiat: Si non est a, non est b. Nam qui
dicit: Aut est a aut non est b si assumat: Atqui non est
a modis omnibus non erit b; si igitur non sit a, non erit b. Id enim haec
disiunctio praemittebat. In hac uero siquidem a negaretur, uel confirmaretur b,
habet aliquis syllogismus; siue autem a affirmaretur, siue b negaretur, nulla
erat in conclusione necessitas. Idem prouenit in disiunctis: nam cum
proponitur: Aut est a aut non est b siquidem non sit a, non erit b;
si uero sit b, erit a: quod si sit a, uel non sit b, nihil est
necessarium. Id uero in his terminis approbatur, si quis ita
proponat: Aut animal est aut non est homo si igitur animal non sit,
non est homo; si homo sit, animal est; siue autem animal sit, non necesse est
esse hominem, siue homo non sit, animal non necesse est interire. Ea uero
propositio quae dicit: Aut non est a aut est b in his quae
sibi adhaerent proponi potest, et a minoribus ad maiora contendit sed est
similis ei propositioni connexae quae dicit: si est a, est b. Nam
cum ita quis enuntiat, siquidem assumat esse a, statim consequitur ut sit b;
sed in hac propositione, siquidem affirmaretur esse a, sequebatur ut esset
b. Quod si negaretur b, sequebatur ut non esset a; siue autem negaretur a,
siue affirmaretur b, nihil necessarium uidebatur accidere. Et in ea igitur
propositione disiuncta quae dicit: Aut non est a aut est b siquidem
fuerit a, erit b; si non fuerit b, non erit a: siue autem non sit a, siue sit
b, nulla est necessitas syllogismi, ut in hoc declaratur exemplo: Aut non
est homo aut animal est. Si igitur assumamus: Atqui est homo
erit animal; si negemus esse animal, non erit homo; si autem hominem negemus,
uel animal affirmemus, nihil necessarium cadit. Quocirca ex his quae
superius dicta sunt declaratur quot disiunctarum propositionum syllogismi sint,
uel quibus ab his quae connexae sunt differentiis segregentur. Quae enim
connexae sunt quandam in eo quod est esse uel non esse consequentiam monstrant;
quae uero secundum disiunctionem proponuntur ita sunt, ut sibimet consentire
non possint. Inuenias quoque per connexionem propositiones, quae id
intellegi uelint, ut a se nequeant separari, ut cum ita proponimus: Si est
a, est b. Id nimirum haec propositio intellegit, quod si esse in
disiunctione sunt ita proponitur, ut simul esse uideantur. Cum enim
dicimus: Aut a est aut b est aut easdem propositiones quolibet modo
alio uariamus, id et coniunctio quae disiunctiua ponitur sentit simul eas esse
non posse. Et cum late earum pateat differentia, idcirco nunc de eisdem pauca
subiunximus, quoniam totidem syllogismos fieri dicebamus in his propositionibus
quae per disiunctionem fierent, quot etiam fuerant /390/ in connexis; et
quoniam de omnibus qui quoquo modo fieri possunt hypotheticis syllogismis
sufficienter dictum est, hic operis longitudinem terminemus. Quam magnos
studiosis afferat fructus scientia dividendi quamque apud peripateticam
disciplinam semper haec fuerit in honore notitia, docet et Andronici,
diligentissimi senis de divisione liber editus[;]et hic idem a Plotino
gravissimo philosopho comprobatus et in libri Platonis, qui Sophistes
inscribitur commentariis a Porphyrio repetitus, et ab eodem per hanc
introductionis laudata in Categorias utilitas. Dicit enim necessarium fore
generis, speciei, differentiae, proprii, accidentisque peritiam, tum propter
alia multa tum propter utilitatem quae est maxima partiendi. Quare, quoniam
maximus usus est facillimaque doctrina, ego id quoque sicut pleraque omnia
Romanis auribus tradens, introductionis modo habitaque in eandem rem et
competenti subtilique tractatione et moderata brevitate perscripsi, ut nec
anxietas decisae orationis et non perfectae sententiae legentium ƿ mentibus
ingeratur; nec pPomba supervacuam loquacitatem harum rerum inexperiens, rudis,
insolensque novi audientium mentes habere aequum, nec ullus livor id quod et
arduum natura est et ignotum nostris, nobis autem magno et labore et legentium
utilitate digestum, obliquis morsibus obtrectationis obfuscet, denique potius
viam studiis, nunc ignoscendo nunc etiam comprobando, quam frena bonis artibus
stringant, dum quicquid novum est imprudenti obstinatione repudiant. Quis enim
non videat plurimum ad bonarum artium valere defectum si apud mentes hominum
numquam sit desperatio displicendi? Sed haec hactenus. Nunc divisionis ipsius
nomen dividendum est et secundum unumquodque divisionis vocabulum uniuscuiusque
propositi proprietas partesque tractandae sunt, divisio namque multis modis
dicitur. Est enim divisio generis in species, est rursus divisio cum totum in
proprias distribuitur partes, est alia cum vox multa significans in
significationes proprias recipit sectionem. Praeter has autem tres est alia
divisio quae secundum accidens fieri dicitur. Huius triplex modus est: unus cum
subiectum in accidentia separamus, alius cum accidens in subiecta dividimus,
tertius cum accidens in accidentia secamus (hoc ita fit si utraque eidem subiecto
inesse videantur). Sed harum omnium exempla subdenda sunt quatenus totius huius
ratio divisionis eluceat. Genus dividimus in species cum dicimus
"animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia; rationabilium alia
mortalia, alia immortalia" vel cum dicimus "coloris alia quidem sunt
alba, alia nigra, alia media". Oportet autem omnem generis in species
divisionem aut in duas fieri partes aut in plures, sed neque infinitae species
esse possunt generis nec minus duabus. Hoc autem cur eveniat posterius
demonstrandum est. Totum in partes divididur quotiens in ea ex quibus est
compositum unumquodque resolvimus, ut cum dico domus aliud esse tectum, aliud
parietes, aliud fundamenta, et hominem anima coniungi et corpore, cumque
hominis dicimus partes esse Catonem, Virgilium, Ciceronem et singulos qui, cum
particulares sint, vim tamen totius hominis iungunt atque componunt; neque enim
homo genus, nec singuli homines species, sed partes quibus totus homo
coniungitur. Vocis autem in significationes proprias divisio fit quotiens una
vox multa significans aperitur et eius pluralitas significationis ostenditur,
ut cum dico "canis" quod est nomen et hunc quadrupedem latrantemque
designat et caelestum qui ad Orionis pedem morbidum micat; est quoque alius,
marinus canis, qui in immoderatam corporis magnitudinem crescens caeruleus
appellatur. Sed huius divisionis duplex modus est, aut enim unum nomen multa
significat aut oratio iam verbis nominibusque composita. Et nomen quidem multa
significat ut id quod supra proposui, oratio vero multa designat ut est: Aio
te, Aeacida, Romanos vincere posse. Et nominis quidem per significationes
proprias divisio aequivocationis partitio nuncupatur, orationis vero in
significationes proprias distributio ambiguitatis discretio est, quam Graeci
amphiboliam dicunt, ita ut nomen multa significans aequivocum, oratio vero
multa designans amphibola atque ambigua praedicetur. Eorum autem quae secundum
accidens dividuntur subiecti in accidentia divisio est ut cum dicimus
"omnium hominum alii sunt nigri, alii candidi, alii medii coloris",
haec enim accidentia sunt hominibus, non hominum species, et homo his subiectum,
non horum genus est. Accidentis vero in subiecta sectio evenit ut est "omnium
quae expetuntur alia in anima, alia in corporibus sita sunt", animae
namque atque corpori id quod expetitur accidens, non genus, est, et boni quod
in anima et corpore situm est non sunt haec species sed subiecta. Accidentis
vero in accidentia divisio est ut "omnium candidorum alia sunt dura",
ut margarita, "alia liquentia", ut lac, liquor namque et albedo atque
durities haec sunt accidentia, sed album in dura et liquida separatum est. Cum
ergo sic dicimus, accidens in alia accidentia separamus. Sed huiusmodi divisio
vicissim semper in alterutra permutatur, possumus enim dicere "eorum quae
dura sunt alia sunt nigra, alia alba" et rursus "eorum quae liquida
alia sunt alba, alia nigra"; sed haec rursus conversa dividimus:
"eorum quae sunt nigra alia sunt dura, alia liquentia". Differt autem
huiusmodi divisio omnibus quae supra sunt dictae, nam neque significationem
partiri possumus in voces, cum vox in significationes proprias discernatur, nec
partes in totum dividuntur, quamvis totum separetur in partes, nec species
secatur in genera, licet genus in species dividatur. Quod vero superius dictum
est, hanc divisionem ita fieri si utraque eidem contingerent inesse subiecto,
si attentius perspicitur liquet, nam cum dicimus eorum quae dura sunt alia esse
alba, alia nigra, ut est lapis atque hebenum, manifestum est hebeno utraque
inesse, et duritiem scilicet et nigredinem. In caeteris quoque id diligens
lector inveniet. Quibus autem summa operatio veritatis inquiritur, his prius
intelligendum est quae sit horum omnium simul proprietas quibusque inter se
singillatim differentiis segregentur. Omnis enim vocis et generis totiusque
divisio secundum se divisio nuncupatur, reliquae vero tres in accidentis
distributione ponuntur. Secundum se autem divisionis huiusmodi differentia est.
Differt enim divisio generis a vocis divisione quod vox quidem in proprias
semper significationes separatur, ƿ genus non in significationes sed in quadam
a se quodammodo creatione disiungitur, et genus semper speciei propriae totum
est et universalius in natura, aequivocatio vero universalior quidem
significata re dicitur, tantum voce non etiam totum est in natura. Illo quoque
a vocis distributione dividitur, quod nihil habent commune praeter solum nomen
quae sub ea voce sunt, quae vero sub genere collocantur et nomen generis et
definitionem suscipiunt. Amplius quoque non eadem apud omnes vocis est
distributio: quod apud nos dicitur canis cum eius multae significationes in
lingua Romana sint simpliciter fortasse praedicatur in barbara, cum ea quae
apud nos uno nomine nuncupantur illi pluribus fortasse significent. Generis
vero apud omnes eadem divisio distributioque permanet, unde fit ut vocis quidem
divisio ad positionem consuetudinemque pertineat, generis ad naturam, nam quod
apud omnes idem est natura est, consuetudinis vero est quod apud aliquos
permutatur. Et hae quidem sunt differentiae generis distributionis et vocis. Generis
quoque sectio totius distributione seiungitur quod totius divisio secundum
quantitatem fit, partes enim totam substantiam coniungentes actu aut ratione
animi et cogitatione separantur, generis vero distributio qualitate perficitur.
Nam cum hominem sub animali locavero tunc qualitate divisio facta est, quale
namque animal est homo idcirco quoniam quadam qualitate formatur, unde quale
sit animal homo interrogatus aut "rationale" respondebit aut certe
"mortale". Amplius {quoque} genus omne naturaliter prius est propriis
speciebus, totum autem partibus propriis posterius; partes sunt quae totum
iungunt, compositi sui perfectionem alias natura tantum, alias ratione quoque
temporis antecedunt, unde fit ut genus in posteriora, totum vero in priora
solvamus. Hinc quoque illud vere dicitur: si genus interimatur statim species
deperire, si species ƿ interempta sit non peremptum genus in natura consistere.
Contra evenit in toto, nam si pars totius perit totum non erit, cuius pars una
sit interempta; sin totum pereat partes permanent distributae, ut si de integra
domo quis abstulerit tectum, totum quod ante fuit intercipit, sed pereunte toto
parietes et fundamenta constabunt. Amplius quoque genus speciebus materia est,
nam sicut aes accepta forma transit in statuam ita genus accepta differentia
transit in speciem; totius vero partium multitudo materia est, forma vero
earundem partium compositio. Nam sicut species ex genere constat et
differentia, ita totum constat ex partibus, unde fit ut totum ab unaquaque
parte sua partium ipsarum compositione differat, species vero a genere
differentiae coniunctione. Amplius quoque species idem semper quod genus est,
ut homo idem est quod animal et virtus idem est quod habitus, partes vero non
semper idem quod totum, neque enim manus idem est quod homo nec idem paries
quod domus. Et in his quidem quae dissimiles partes habent hoc clarum est, sed
non eodem modo in his quae similes, ut in aeris virgula cuius partes, quia sunt
continuae quia eiusdem sunt aeris, videntur idem esse quod totum est, sed
falso; fortasse enim idem sint partes huiusmodi substantia, non etiam
quantitate. Restat autem vocis et totius distributionis differentias dare.
Differunt autem quod totum quidem constat partibus, vox vero non constat ex his
quae significat; et fit totius quidem divisio in partes, vocis autem fit non in
partes sed in eas res quas vox ipsa significat, unde fit ut sublata parte una
totum pereat, sublata una re quam vox significat multa designans vox illa
permaneat. Nunc ergo quoniam secundum se divisionis differentiae dictae sunt
generis distributio pertractetur. Primum quid genus sit definiendum est: genus
est quod de pluribus specie differentibus in eo quod ƿ quid sit praedicatur,
species vero est quam sub genere collocamus, differentia qua aliud ab alio
distare proponimus. Et est quidem genus quod interroganti quid quaeque res sit
convenit responderi, differentia quae ad qualis percontationem rectissime
respondetur; nam cum quis interrogatur "Quid est homo?" recte
"Animal", "Qualis est homo?" convenienter
"Rationabilis", respondetur. Dividitur autem genus alias in species,
alias in differentias si species quibus genus oportet dividi nominibus carent,
ut cum dico "animalium alia rationabilia sunt, alia irrationabilia"
rationabile et irrationabile differentiae sunt. Sed quoniam speciei huius quae
est animal rationabile nomen unum non est, idcirco pro specie differentiam
ponimus eamque superiori generi copulamus, omnis enim differentia in genus
proprium veniens speciem facit, unde fit ut materia quaedam genus sit, forma
differentia, cum autem propriis nominibus species appellantur, non in differentias
generis fit recta divisio. Unde est ut ex pluribus terminis definitio
colligatur. Si enim omnes species suis nominibus appellarentur ex duobus solis
terminis omnis fieret definitio; ut cum dico "Quid est homo?" quid
mihi necesse esset dicere "Animal rationale mortale" si animal
rationale esset nomine proprio nuncupatum, quod cum reliqua differentia, id est
mortali, iunctum definitionem hominis verissima ratione et integra conclusione
perficeret? Nunc autem ad definitiones integras specierum divisio necessaria
est et forte in eodem divisionis definitionisque ratio versetur, nam
divisionibus iunctis una componitur definitio. Sed quoniam alia sunt aequivoca,
alia univoca, et quae sunt univoca ipsa in generum suscipimus sectiones, quae
vero sunt aequivoca in his divisio sola significationis est, videndum prius est
quid sit univocum quid aequivocum ne, cum ista fefellerint, aequivocum nomen
quasi in species ita in significativas ƿ resolvamus. Unde fit ut rursus ad
divisionem necessaria sit definitio, quid enim sit aequivocum quid univocum
definitione colligimus. Sunt autem differentiae aliae per se, aliae vero per
accidens, et harum aliae sunt consequentes, aliae statim relinquentes. Statim
relinquentes sunt huiusmodi, dormire vel sedere vel stare vel vigilare,
consequentes vero ut capilli crispi (si non amissi sint) et glauci oculi (si
non sint quadam extrinsecus debilitate turbati). Sed haec ad generis divisionem
sumenda non sunt, neque enim ad definitionem sunt commoda; omne enim quicquid
ad divisionem generis aptum est idem ad definitiones rectissime congregamus,
illa vero quae per se sunt sola ad divisionem generis apta sunt, haec autem
informant perficiuntque uniuscuiusque substantiam, ut hominis rationabilitas et
mortalitas. Sed has quemadmodum probare possimus utrum ex eo sint genere statim
relinquentium an consequentium an in substantia permanentium hoc modo mihi videndum
est, neque enim sufficit scire quas in divisione sumamus nisi illud quoque sit
cognitum, quemadmodum easdem ipsas quae sumendae et quae reiciendae sunt
rectissime cognoscamus. Videndum ergo primum est utrum proposita differentia
omni possit et semper inesse subiecto; quod si ipsa vel actu vel ratione
seiungitur, haec a divisione generis separanda est. Si enim saepe et actu et
ratione seiungitur, ex eorum est genere quae statim relinquunt, ut sedere
quidem frequentius separatur et actu ipso a subiecto dividitur. Quae vero
ratione sola a subiecto dividuntur ea sunt consequentium differentiarum, ut
glaucis oculis esse a subiecto ratione seiungimus, ut cum dico "Est animal
luminibus glaucis, ut quilibet homo", quod si hic non esset huiusmodi non
eum ƿ res aliqua esse hominem prohiberet. Aliud rursus est quod ratione
separari non possit, quod si separatum sit species interimatur, ut cum dicimus
inesse homini ut solus numerare possit vel geometriam discere. Quod si haec
possibilitas ab homine seiungatur, homo ipse non permanet; sed haec non statim
earum sunt quae in substantia insunt, nam non idcirco homo est quoniam haec
facere potest, sed quoniam rationalis est atque mortalis. Hae igitur
differentiae propter quas species consistit ipsae et in definitione speciei et
in generis eius divisione quod continet speciem collocantur. Et universaliter
dicendum est, quaecumque differentiae huiusmodi sunt ut non modo praeter eas
species esse non possit sed propter eas solas sit, hae vel in divisione generis
vel in speciei definitione sumendae sunt. Quoniam vero quaedam sunt quae
differunt quae contra se in divisionibus poni non debent, ut in animali
rationale et bipes (nullus enim dicit "Animalium alia sunt rationabilia,
alia duos pedes habentia" idcirco quod rationale et bipes, licet differant,
nulla a se oppositione disiunguntur), constat quaecumque a se aliqua
oppositione differunt eas solas differentias sub genere positas genus ipsum
posse disiungere. Sunt autem oppositiones quatuor: aut ut contraria, ut bonum
malo, aut ut habitus et privatio, ut visus et caecitas, quamquam sint et
quaedam res in quibus discernere difficultas sit utrum in contrariis an in
privatione vel habitu ea oporteat collocari, ut sunt motus quies, sanitas
aegritudo, vigilatio somnus, lux tenebrae -- sed haec alias, nunc autem de
reliquis oppositionibus dicendum est. Tertia oppositio est quae est secundum
affirmationem et negationem, ut: “Socrates vivit”, “Socrates non vivit.” Quarta
secundum relationem, ut pater filius, dominus servus. Secundum quas igitur
harum quattuor oppositionum ƿ divisio generis sit rectissima ratione
monstrandum est, manifestum est enim et oppositiones esse quattuor et species
et genera per opposita separari. Nunc ergo dicendum est secundum quam
oppositionem harum quattuor vel quemadmodum species a genere disiungi
conveniat. Et prima quidem sit contradictionis oppositio, voco autem
contradictionis oppositionem quae affirmatione et negatione proponitur. In hac
igitur negatio per se nullam speciem facit, nam cum dico "homo" vel
"equus", et aliquid huiusmodi, species sunt, quicquid autem quis in
negatione protulerit speciem non declarat, non esse enim hominem non est
species. Omnis enim species esse constituit, negatio vero quicquid proponit ab
eo quod est esse disiungit, ut cum dico "homo" quasi si sit quiddam
locutus sum, cum vero "non homo" substantiam hominis negatione
destruxi. Sic igitur per se caret divisio generis in species negatione. Necesse
est autem saepe speciem negatione componere cum ea quam simplici nomine speciem
volumus assignare nullo vocabulo nuncupatur, ut cum dico "Imparium
numerorum alii primi", ut tres, quinque, vel septem, "alii non
primi", ut novem, et rursus "Figurarum aliae sunt rectilineae, aliae
non rectilineae" et "Colorum alii sunt albi, alii nigri, alii nec
albi nec nigri". Ergo quando nomen unum speciebus positum non est, eas
negatione proferre necesse est. Hoc igitur cogit interdum necessitas, non
natura. In eodem quoque quotiens negatione facimus sectionem prius aut
affirmatio aut simplex dicendum est nomen, ut est "Numerorum alii sunt
primi, alii non primi", nam si prius negatio dicta sit, tardior fit rei
quam proponimus intellectus. Nam cum primum dicis esse aliquos numeros primos,
cum quales sint primi exemplo vel definitione docueris, quales non sint primi
mox auditor intelliget. Sin vero e contrario feceris, aut neutra subito aut
tardius utraque cognoscet, divisio vero quae propter apertissimam generis
naturam reperta est debet potius ad intelligibiliora deducere. Amplius quoque
prior affirmatio est, posterior negatio, quod autem primum ƿ est in divisione
quoque oportet primitus ordinari. Necesse est quoque semper finita infinitis
esse priora, ut aequale inaequali, virtutem vitiis, certum incerto, stabile
fixumque mutabili. Sed omnia quae aut definita parte orationis aut affirmatione
proferuntur plus finita sunt quam aut nomen cum particula negativa aut tota
negatio, quare finito potius quam infinito est facienda divisio. Sed si cui per
haec quaedam paratur anxietas aut obscuriora sunt fortasse quam ipse desiderat,
nihil ad me cognitionem facilem pollicentem, neque enim rudibus haec totius
artis sed imbutis et ulteriore paene loco progressis legenda et discenda
proponimus. Qui vero huius operis ordo sit cum De ordine Peripateticae
disciplinae mihi dicendum esset diligenter exposui. Haec quidem dicta sunt de
oppositione quam affirmatio negatioque constituit, illa vero quae secundum
habitum privationemque fit ipsa quoque superiori videtur esse consimilis. Negat
enim quodammodo privatio habitum, sed differt quod semper quidem potest esse
negatio, privatio vero non semper, sed tunc quando habitum habere possibile est
(hoc vero nos iam Praedicamenta docuerunt). Quare forma quaedam intelligitur
esse privatio, non enim tantum privat sed etiam circa se ipsam privatum quemque
disponit. Neque enim solum oculum caecitas privat lumine sed ipsa quoque
secundum se privatum luce disponit, caecus enim dicitur ad privationem
quodammodo quasi dispositus et affectus (hoc quoque Aristoteles testatur, in
Physicis). Unde fit ut privationis differentia ad generum divisionem frequenter
utamur. Sed hic quoque eodem modo sicut in contradictione faciendum est, prius
enim ponendus est habitus, qui est affirmationi consimilis, post privatio, quae
negationi. Aliquotiens tamen privationes quaedam habitus vocabulo proferuntur,
ut "orbus", "caecus", "uiduus", aliquotiens cum
particula privationis, ut cum dicimus "finitum" et
"infinitum", "aequum" et "inaequale", sed in his
"aequum" et "finitum" in divisione prima ponenda sunt,
privationes secundae. Ac de oppositione quidem privationis et habitus haec
dicta sufficiant. Contrariorum vero oppositio dubitatur fortasse an secundum ƿ
privationem et habitum esse videatur, ut album et nigrum, an album quidem
privatio nigri sit, nigrum vero albi -- sed haec alias, nunc autem ita
tractandum est tamquam si sit aliud oppositionis genus, sicut est in
Praedicamentis ab ipso quoque Aristotele dispositum. In contrariis autem
generum multa divisio est, fere enim cunctas differentias in contraria ducimus,
sed quoniam contraria sunt alia medio carentia, alia mediata, ita quoque
divisio facienda est, ut "Colorum alia sunt alba, alia nigra, alia
neutra". Fieret autem omnis definitio omnisque divisio duobus terminis
praedicatis nisi, ut supra iam dictum est, indigentia (quae saepe existit) in
nomine prohiberet. Quo autem modo utraeque duobus terminis fierent erit
manifestum hoc modo. Cum enim dico "Animalium alia sunt rationabilia, alia
irrationabilia" animal rationale ad hominis definitionem contendit, sed quoniam
animalis rationalis unum nomen non est ponamus ei nomen a litteram:
"rursus a litterae", quod est animal rationale, "alia sunt
mortalia, alia immortalia". Volentes igitur definitionem hominis reddere
dicemus: “Homo est a littera mortalis” nam si hominis definitio est animal
rationale mortale, animal vero rationale per a litteram significatur, idem
sentit "a mortale" tanquam si diceretur "animal rationale
mortale", a enim, ut dictum est, animal rationale significat. Sic ergo a
littera et mortali, duobus terminis, facta definitio est; quod si reperirentur
in omnibus quoque nomina, duobus semper terminis tota definitio constitueretur.
Divisio vero nominibus positis quoniam semper in duos terminos secatur
manifestum est si quis generi et differentiae cum deest nomen imponat, ut cum
dicimus: "Figurarum quae sunt trilaterae aliae sunt aequilaterae, aliae
duo latera habentes aequa, aliae totae inaequales". Trina igitur ista
divisio si sic proferretur fieret duplex: "Figurarum quae trilaterae ƿ
sunt aliae sunt aequales, aliae inaequales; inaequalium aliae sunt duo latera
tantum aequa habentes, aliae tria inaequalia", id est omnia; et cum
dicimus "Rerum omnium alia sunt bona, alia mala, alia indifferentia",
quae nec bona scilicet nec mala, si ita diceretur gemina divisio proveniret:
"Rerum omnium alia sunt differentia, alia indifferentia; differentium alia
sunt bona, alia mala". Ita ergo divisio omnis in gemina secaretur si
speciebus et differentiis vocabula non deessent. Quartam vero oppositionem
diximus quae est secundum ad aliquid, ut pater filius, dominus servus, duplex
medium, sensibile sensus. Haec igitur nullam habent substantialem differentiam
qua a se discrepent, immo potius habent huiusmodi cognationem qua ad se inuicem
referantur ac sine se esse non possint. Non est ergo generis in relativas
partes facienda divisio, sed tota huiusmodi sectio a genere separanda est,
neque enim hominis species est servus aut dominus nec numeri medium aut duplum.
Cum igitur quattuor sint differentiae, affirmationis et negationis si non
necesse est semper tamen relationis reicienda divisio est, privationis et
habitus et contrariorum sumendae. Maxime autem contrarietas in differentiis
ponenda est nec non etiam privatio, idcirco quoniam contra habitum quiddam
contrarium videtur apponere, ut est finitum et intinitum; quanquam enim sit
privatio, infinitum tamen contrarii imaginatione formatur, est quaedam namque,
ut dictum est, forma. Dignum vero inquisitu est utrum in species an in
differentias recte genera dividantur, definitio namque divisionis est generis
in species proximas distributio. Oportet igitur secundum naturam divisionis et
secundum definitionem in proprias species semper fieri generis disgregationem
(sed hoc interdum fieri nequit propter eam quam supra reddidimus causam, multis
enim speciebus non sunt nomina) atque ideo, quoniam quaedam sunt prima genera,
quaedam ultima, quaedam media: primum quidem ut substantia, ultimum ut animal,
medium ƿ ut corpus, corpus namque animalis genus est, substantia corporis, sed
neque super substantiam quicquam inveniri potest quod generis loco valeat
collocari neque sub animali, homo namque species, non genus, est. Quare
antiquior videbitur speciei divisio si non sit indigentia nominum, quod si his
omnibus non abundamus, prima genera usque ad ultima convenit in differentias
separare. Hoc autem fit hoc modo, ut primum genus in suas differentias
disgregemus non in posteriores, et posterius rursus in suas sed non in
posteriores. Neque enim eaedem sunt differentiae corporis quae animalis, si
quis enim dicat "Substantiae aliud est corporale, aliud incorporale"
recte divisionem fecerit, hae namque differentiae propriae substantiae sunt; si
quis vero sic, "Substantiarum alia sunt animata, alia inanimata", hic
non recte substantiae differentias disgregavit, corporis namque differentiae
sunt, non substantiae, id est secundi generis non primi. Quare manifestum est
secundum proprias differentias, non secundum posterioris generis, priorum generum
divisionem esse faciendam. Quotiens autem genus aut in differentias aut in
species solvitur, post divisionem factam mox definitiones aut exempla subdenda
sunt, sed si quis definitionibus non abundet satis est exempla subicere, ut cum
dicimus "Corporum alia sunt animata" subiciamus "ut homines vel
ferae; alia inanimata, ut lapides". Oportet autem divisionem quoque, sicut
terminum neque diminutam esse, neque superfluam, nam neque plures species quam
sub genere sunt oportet apponi nec pauciores, ut in se ipsa divisio sicut
terminus convertatur. Convertitur enim terminus sic: "Virtus est mentis
habitus optimus", rursus "Habitus mentis optimus virtus est".
Sic etiam divisio: "Omne genus aliquid eorum erit quae sunt species",
rursus "quaelibet species proprium genus est". Fit autem generis
eiusdem multipliciter divisio, ut omnium corporum et quaecumque alicuius sunt
magnitudinis. Sicut enim circulum in semicirculos et in eos quos Graeci
*tomeas* vocant (nos divisiones possumus dicere) distribuimus, et tetragonum
alias ducto per angulum ƿ diametro in triangula, alias in parallelogrammata,
alias in tetragona separamus, ita quoque genus, ut cum dicimus "Numerorum
alii sunt pares, alii impares" et rursus "alii primi, alii non
primi", et "Triangulorum alia sunt aequilatera, alia duo sola latera
aequa habentia, alia totis inaequalia lateribus" et rursus
"Triangulorum alia sunt rectiangula, alia acutos habentia tres angulos,
alia obtusum". Sic igitur generis unius fit divisio multiplex. Illud autem
scire perutile est, quoniam genus una quodammodo multarum specierum similitudo
est quae earum omnium substantialem convenientiam monstret, atque ideo
collectivum plurimarum specierum genus est, disiunctivae vero unius generis
species. Quae quoniam differentiis informantur, ut dictum est, idcirco sub uno
genere minus duabus speciebus esse non possunt, omnis enim differentia in
discrepantium pluralitate constat. Sed de divisione generis et speciei perplura
dicta sunt. Hanc igitur insistentibus viam promptior per divisionem generis ad
speciei definitionem facultas aperitur, oportet autem non solum quas ad
definitionem sumamus differentias addiscere, sed ipsius quoque definitionis
artem diligentissima cognitione complecti. Et illud quidem, an ulla possit
definitio demonstrari et quemadmodum per demonstrationem valeat inveniri, et quaecumque
de ea subtilius in postremis Analyticis ab Aristotele tractata sunt,
praetermittam, solam tantum exsequar regulam definiendi. Rerum enim aliae sunt
superiores, aliae inferiores, aliae mediae. Superiores quidem definitio nulla
complectitur idcirco quod earum superiora genera inveniri non possunt; porro
autem inferiores, quae sunt individua, specificis differentiis carent, quocirca
ipsae quoque a definitione seclusae sunt; mediae igitur quae et habent genera
et de aliis vel ƿ de generibus vel de speciebus vel individuis praedicantur sub
definitionem cadere possunt. Data igitur huiusmodi specie quae et genus habeat
et de posteriori praedicetur, primo eius sumo genus et illius generis
diffferentias divido; et adiungo differentiam generi, et video num illa
differentia iuncta cum genere aequalis possit esse cum ea specie quam
circumscribendam definitione suscepi. Quod si minor fuerit species, illam
differentiam rursus quam dudum cum genere posueramus quasi genus ponimus eamque
in alias suas differentias separamus, et rursus has duas differentias superiori
generi coniungimus, et, si aequavit speciem, definitio speciei esse dicetur,
sin minus, secundam differentiam rursus in alia separamus. Quas omnes
coniungimus cum genere et rursus speculamur si omnes differentiae cum genere
illi aequales sunt speciei quae definitur. Et postremo totiens differentias
differentiis distribuimus usque dum omnes iunctae generi speciem aequali
definitione describant. Huius autem rei clariorem facient exempla notitiam hoc
modo. Sit nobis propositum quod definire velimus "nomen". Vocabulum
ergo nominis de pluribus nominibus praedicatur et est quodammodo species sub se
continens individua. Definio ergo nomen sic. Sumo eius genus quod est vox et
divido: "Vocum aliae sunt significativae, aliae vero minime". Vox
autem non significativa nihil ad nomen, etenim nomen significat; sumo ergo
differentiam quae est significativa et iungo cum genere, id est cum voce, et
facio "uox significativa" et tunc respicio utrum genus hoc et differentia
nomini sint aequalia. Sed nondum aequalia sunt, potest enim et vox
significativa esse et nomen non esse, sunt enim quaedam voces quae dolorem
designant, aliae quae animi passiones naturaliter quae nomina non sunt, ut
interiectiones. Rursus ipsam vocum significantiam in alias differentias divido:
"Vocum significativarum aliae sunt secundum positionem, aliae ƿ sunt
naturaliter", et vox quidem significans naturaliter nihil ad nomen, vox
vero significans positione hominum nomini congruit. Quocirca duas has differentias
significativam et secundum positionem, iungo cum voce, id est cum genere, et
dico: "Nomen est vox significativa secundum placitum". Sed rursus
mihi non aequatur ad nomen, sunt namque et verba voces significativae et
secundum positionem; non igitur solius nominis definitio est. Distribuo iterum
differentiam quae est secundum positionem et dico "Secundum positionem
vocum significativarum aliae sunt cum tempore, aliae sine tempore", et
differentia quidem cum tempore nomini non iungitur idcirco quod verborum est
consignificare tempora, nominum vero minime; restat ergo ut congruat illa
differentia quae est sine tempore. Iungo igitur has tres differentias generi et
dico: "Nomen est vox significativa ad placitum sine tempore". Sed
rursus mihi non plena conclusio definitionis occurrit, potest enim vox et
significativa et secundum positionem et sine tempore esse et nomen non esse
unum sed nomina iuncta, quae est oratio, ut: “Socrates cum Platone et
discipulis”, sed quamquam imperfecta quidem haec sit oratio, tamen est oratio.
Quocirca ultima differentia quae est sine tempore aliis item differentiis
dividenda est, et dicemus: "Vocum significativarum secundum positionem
sine tempore aliae sunt quarum pars extra aliquid significat", hoc
pertinet ad orationem, "aliae quarum pars extra nihil significat",
hoc pertinet ad nomen, nominis enim pars nihil extra designat. Fit ergo
definitio sic: "Nomen est vox significativa secundum placitum sine
tempore, cuius nulla pars extra significativa est separata". Videsne
igitur quam recta definitio constituta sit? Nam quod dixi "uocem" a
caeteris sonis nomen disiunxi, quod "significativam" apposui nomen a
non significativis vocibus separavi, quod "secundum placitum" et
"sine tempore" a naturaliter significantibus vocibus et a verbis
proprietas nominis distributa est, quod eius partes extra nihil significare
proposui ab oratione distinxi, cuius partes aliquid separatae extra
significant. Unde fit ut quodcumque nomen fuerit illa definitione claudatur et
ubicumque haec ratio definitionis aptabitur illud nomen esse non dubitem. Illud
quoque dicendum est, quod genus in divisione totum est, in definitione pars, et
sic est definitio quasi quaedam partes totum coniungant, sic est divisio quasi
totum solvatur in partes, et est similis divisio generis totius divisioni,
definitio totius compositioni. Namque in divisione generis animal totum est
hominis, intra se enim complectitur hominem, in definitione vero pars est,
specie namque genus cum aliis differentiis iunctum componit, ut cum dico
"Animalium alia sunt rationabilia, alia irrationabilia" et rursus
"Rationabilium alia sunt mortalia, alia immortalia", animal
rationalis totum est et rursus rationale mortalis, et haec tria hominis. Si
vero in definitione dicam: “Homo est animal rationale mortale”tria haec unum
hominem iungunt, quocirca pars ipsius et genus et differentia reperitur. Sic
igitur in divisione genus totum est, species pars, eodem quoque modo
differentiae totum, partes in quas illae dividuntur. In definitione vero et
genus et differentiae partes sunt, definita vero species totum. Sed haec
hactenus. Nunc de ea divisione dicemus quae est totius in partes, haec enim
erat secunda divisio post generis divisionem. Quod enim dicimus totum
multipliciter significamus: totum namque est quod continuum est, ut corpus vel
linea vel aliquid huiusmodi; dicimus quoque totum quod continuum non est, ut
totum gregem vel totum populum vel totum exercitum; dicimus quoque totum quod
universale est, ut hominem vel equum, hi enim toti sunt suarum partium, id est
hominum vel equorum, unde et particularem unumquemque hominem dicimus; dicitur
quoque totum quod ex quibusdam virtutibus constat, ut animae alia potentia est
sapiendi, alia sentiendi, alia uegetandi. Tot igitur modis cum totum dicatur,
facienda totius divisio est - primo quidem, si continuum fuerit, in eas partes
ex quibus ipsum ƿ totum constare perspicitur, aliter enim divisio non fit.
Hominis enim corpus in partes suas divideres, in caput, manus, thoracem, pedes,
et si quo alio modo secundum proprias partes fit recta divisio. Quorum autem
multiplex est compositio multiplex etiam divisio, ut animal separatur quidem in
partes eas quae sibi similes habent partes, in carnes, et ossa, rursus in eas
quae sibi similes non habent partes, in manus, in pedes, eodem quoque modo et
navis et domus. Librum quoque in versus atque hos in sermones, hos autem in
syllabas, syllabas in litteras solvimus, ita fit ut litterae et syllabae et
nomina et versus partes quaedam totius libri esse videantur, alio tamen modo
acceptae non partes totius sed partes partium sint. Oportet autem non omnia
speculari quasi actu dividantur sed quasi animo et ratione, ut vinum aquae
mixtum dividimus in vina aquae mixta, hoc actu, dividimus etiam in vinum et
aquam ex quibus mixtum est, hoc ratione, haec enim iam mixta separari non
possunt. Fit autem totius divisio et in materiam atque formam, aliter enim
constat statua ex partibus suis, aliter ex materia atque forma, id est ex aere
et specie. Similiter etiam illa tota dividenda sunt quae continua non sunt
eodem quoque modo et ea quae sunt universalia, ut "Hominum alii sunt in
Europa, alii in Asia, alii in Africa". Eius quoque totius quod ex
virtutibus constat hoc modo facienda est divisio: "Animae alia pars est in
virgultis, alia in animalibus" et rursus "eius quae est in animalibus
alia rationalis, alia sensibilis est" et rursus haec aliis sub
divisionibus dissipantur. Sed non est anima horum genus sed totum, partes enim
hae animae sunt, sed non ut in quantitate, sed ut in aliqua potestate atque virtute,
ex his enim potentiis substantia animae iungitur. Unde fit ut quiddam simile
habeat huiusmodi divisio et generis et totius divisioni, nam quod quaelibet
eius pars fuerit animae praedicatio eam sequitur, ad generis divisionem
refertur, cuius ubicumque fuerit species ipsum mox consequitur genus; quod
autem non omnis anima omnibus partibus iungitur sed alia aliis, hoc ad totius
naturam referri necesse est. Restat igitur ut de vocis in significantias
divisione tractemus. Fit autem vocis divisio tribus modis. Dividitur enim in
significationes ut aequivoca vel ambigua, plures enim res significat unum
nomen, ut "canis", plures rursus una oratio, ut cum dico Graecos
vicisse Troianos. Alio autem modo secundum modum, haec enim non plura
significant sed multis modis, ut cum dicimus "infinitum" unam rem
quidem significat cuius terminus inveniri non possit, sed hoc dicimus aut
secundum mensuram aut secundum multitudinem aut secundum speciem: secundum
mensuram, ut est infinitum esse mundum, magnitudine enim dicimus infinitum;
secundum multitudinem, ut est infinitam esse corporum divisionem, infinitam
namque divisionum multitudinem significamus; rursus secundum speciem, ut
infinitas dicimus figuras, infinitae enim sunt species figurarum. Dicimus etiam
infinitum aliquid secundum tempus, ut infinitum dicimus mundum, cuius terminus
secundum tempus inveniri non possit, eodem quoque modo infinitum dicimus Deum,
cuius supernae vitae terminus inveniri secundum tempus non possit. Sic igitur
haec vox non plura significat secundum se sed multimode de singulis praedicatur,
unum tamen ipsa significans. Alius vero modus secundum determinationem.
Quotiens enim sine determinatione dicitur vox ulla, facit intellectu
dubitationem, ut est "homo", haec enim vox multa significat, nulla
enim definitione conclusa audientis intelligentiam multis raptat fluctibus
erroribusque traducit. Quid enim quisque auditor intelligat ubi id quod dicens
loquitur nulla determinatione concluditur? Nisi enim quis ita definiat dicens:
“Omnis homo ambulat” aut certe: “Quidam homo ambulat” et hunc nomine, si ita
contingit, designet, intellectus audientis quod rationabiliter intelligat non
habet. Sunt etiam aliae determinationes, ut si quis dicat: “Det mihi!” quando
vel quid dare debeat nullus intelligit nisi intellectus et certa ƿ ratio
determinationis addatur, vel si quis dicat: “Ad me venite!”quo veniant vel
quando nisi determinatione non cognoscitur. Est autem omne quidem ambiguum
dubitabile, non tamen omne dubitabile ambiguum, haec enim quae dicta sunt
dubitabilia quidem sunt, non tamen ambigua. In ambiguis enim uterque auditor
rationabiliter se ipsum intellexisse arbitratur, ut cum quis dicit: “Audio
Graecos vicisse Troianos” unus potest intelligere quod Graeci Troianos
vicerint, alius quod Troiani Graecos, et uterque hoc dicentis ipsius sermonibus
rationabiliter intellegunt. Cum autem dico: “Da mihi!” quid dare debeat nullus
ex ipsis sermonibus rationabiliter auditor intelligit, quod enim ego non dixi
ille potius suspicabitur quam aliqua ratione id quod a me prolatum non est
perspicaciter videat. Tot igitur modis cum vocis divisio fiat, aut per
significantias aut per modum significationum aut per determinationem, in his
quae secundum significantiam dividuntur non solum dividendae sunt
significationes sed etiam diversas res esse quae significantur definitione
monstrandum est. Aristoteles enim hoc in Topicis diligenter praecepit, ut in
his quae dicuntur bona alia sunt bona, ut ea quae boni retinent qualitatem,
alia quae ipsa quidem nulla qualitale dicuntur sed quod bonam rem faciunt
idcirco bona dicuntur. Oportet autem maxime exercere hanc artem, ut ipse
Aristoteles ait, contra sophisticas importunitates, si enim nulla subiecta sit
res quam significat vox, designativa esse non dicitur, sin vero una res sit
quam significat vox, dicitur simplex, quod si plures, multiplex et multa
significans. Dividenda igitur haec sunt ne in aliquo syllogismo capiamur. Sin
vero amphibola oratio est, evenit ut aliquotiens utroque modo possibilia sint
quae significantur, ut id quod superius dixi; potuit ƿ enim fieri ut Graeci
vincerent Troianos et Troiani Gracos superarent. Sunt vero alia quae
impossibilia sunt, ut cum dico hominem comedere panem, significat quidem quod
homo panem comedat, rursus quod panis hominem, sed hoc impossibile est. Ergo
quotiens ad contentionem venitur dividenda et possibilia et impossibilia,
quotiens ad veritatem sola possibilia dicenda, impossibilia relinquenda sunt. Quoniam
ergo plures sunt species plura significantium vocum, dicendum est quod aliae in
particula multiplicitatem significationis habent, aliae in tota oratione, et
eorum quae in particula habent pars ipsa aequivoca dicitur, tota vero ipsa
oratio secundum aequivocationem multiplex, illa vero quae in oratione tota
significationis multiplicitatem retinet (ut supra iam dictum est) ambigua
nuncupatur. Dividitur autem significationes aequivocarum secundum
aequivocationem unius particulae orationum definitione, ut cum dico: “Homo
vivit”intelligitur et verus et pictus; dividitur autem hoc modo: “Animal rationale
mortale vivit” (quod verum est), “Animalis rationalis mortalis simulatio vivit”
(quod falsum est). Dividitur qualibet adiectione quae terminet, vel generis vel
casus vel alicuius articuli; ut cum dico: “Canna Romanorum sanguine sorduit” et
calamum demonstrat et fluuium, sed dividimus sic: articulo quidem, ut dicamus:
“Hic Canna Romanorum sanguine sorduit” vel genere, ut: “Canna Romanorum
sanguine plenus fuit”uel casu vel numero, in illo enim singularis tantum est,
in illo pluralis, et de aliis quidem eodem modo. Sunt autem alia secundum
accentum, alia secundum orthographiam, et secundum accentum quidem ut
"pone" et "pone", secundum orthographiam ut
"quaeror" et "queror" ab inquisitione et ƿ querela; et haec
rursus vel secundum ipsam orthographiam dividuntur vel secundum actionem et
passionem, quod "quaeror" ab inquisitione passivum est, "queror"
autem a querela agentis est. Ambiguarum vero orationum facienda est divisio,
aut per adiectionem aut per diminutionem aut per divisionem aut per aliquam
transmutationem, ut cum dicitur: “Audio Troianos vicisse Graecos”ita dicamus:
“Audio quod Graeci vicerint Troianos” haec enim ambiguitas quolibet eorum modo
solvitur. Non tamen ita dividenda est omnis vocum significatio tamquam generis:
in genere omnes species enumerantur, in ambiguitate vero tantae sufficiunt
quantae ad eum sermonem possint esse utiles quem alterutra nectit oratio. Ac de
vocis quidem significatione sufficienter dictum est, est autem et de generis
totiusque divisione propositum atque expeditum. Quare de omnibus secundum se
partitionibus diligentissime pertractatum est. Nunc de his divisionibus dicemus
quae per accidens fiunt. Harum autem commune praeceptum est, quicquid ipsorum
dividitur in opposita disgregari, ut si subiectum in accidentia dividimus non
dicamus "Corporum alia sunt alba, alia dulcia", quae opposita non
sunt, sed "Corporum alia sunt alba, alia nigra, alia neutra", eodem
quoque modo in aliis secundum accidens divisionibus dividendum est. Atque illud
maxime perspiciendum, ne quid ultra dicatur aut minus, sicut fit in generis
divisione. Non enim oportet relinqui aliquod accidens ex eadem oppositione quod
subiecto illi inest quod non in divisione dicatur, neque vero addi aliquid quod
subiecto inesse non possit. Posterior quidem Peripateticae secta prudentiae
differentias divisionum diligentissima ratione perspexit et per se divisionem
ab ea quae est secundum accidens ipsasque inter se disiunxit atque distribuit,
ƿ antiquiores autem indifferenter et accidente pro genere et accidentibus pro
speciebus aut differentiis utebantur, unde nobis peropportuna utilitas visa est
et communiones harum divisionum prodere et eas propriis differentiis
disgregare. Et de divisione quidem omni quantum introductionis brevitas
patiebatur diligenter expressimus. Exhortatione tua, Patrici rhetorum
peritissime, quae honestati praesentis propositi et futurae aetatis utilitati
coniuncta est, nihil antiquius existimaui. Cui muneri libentius acquieui, non
quod ad instruendum te, commentarios in M. Tullii Topica laborare me credidi
(ridiculus quippe forem si Mineruam, ut aiunt, litterae docere uellem) sed ut
ex disciplinarum liberalium sumptum penu, nostrae apud te semper pignus
amicitias permaneret. Quod enim munus ex animo diligentibus iocundius inueniri
potest, quam quod ipsius animi partes format et instruit? Nam caetera fere
caduca, imbecilla, labantia, et si ad fortunae uicem spectes, pene semper
aliena sunt. At uero opulentiam litterarum, nec praesens imminuit aetas,
earumque auctoritatem ipsa etiam cunctae conficiens, auget potius et confirmat
uetustas. Accipe igitur opus, non efficientiae securitate sed amicitiae
praesumptione susceptum, apud quam nescio quonam pacto garrire non dedecet,
simul quia praelato a nobis munere cum tuorum aliquid operum postulauero, iniurius
fueris, si negabis. Sed cum in M. Tullii Topica Marius Victorinus rhetor
plurimae in disserendi arte notitiae commenta conscripserit, non me oportuisset
melioribus forsitan attemptata contingere nisi esset aliquid quo se noster
quoque labor exercere atque parere potuisset. Quatuor enim uoluminibus
Victorinus in Topica conscriptis, eorum primo declarandis tantum libri
principiis occupatur. Addit etiam et si qua in eodem uolumine praedicenda
fuissent perpendit, ut ab exordio uoluminis Topicorum quod est: MAIORES
NOS RES SCRIBERE INGRESSOS, C. TREBATI... usque ad eum locum qui
est: SED IAM TEMPUS EST AD ID QUOD INSTITUIMUS ACCEDERE. primi
uoluminis Victorini expositio terminetur. Secundo uolumine de iudicandi,
atque inueniendi dialecticae partibus, et de loco atque argumenti definitione
pertractat, ut ab eo loco Topicorum qui est: CUM OMNIS RATIO DILIGENS
DISSERENDI DUAS HABEAT PARTIS, UNAM INVENIENDI ALTERAM IUDICANDI... usque
ad eum locum qui est: ITAQUE LICET DEFINIRE LOCUM ESSE ARGUMENTI SEDEM.
ARGUMENTUM AUTEM RATIONEM, QUAE REI DUBIAE FACIAT FIDEM. secundi libri
explanatio subsistat. Tertius uero atque quartus discretionem locorum
inter se eorumque exempla multiformiter persequuntur. Ita ut tertius quidem
Tulliana sibi de iure proponat exempla. Quartus uero eosdem locos per alias
rursus similitudines monstret ex Virgilio et Terentio poetis, oratoribus
Cicerone et Catone, ut quod praeceptis ostenditur, exemplis multipliciter
collucescat, neque ab eo loco qui est in Topicis sed ex his locis in quibus
argumenta inclusa sunt, expositio progressa eum transcendit locum qui
est: VALEAT AEQUITAS, QUAE PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT.
Quanta uero pars reliqua si Topicorum ipsius uoluminis magnitudo demonstrat,
quam Victorinus, neque attigit, neque attingere potuisset, ita est rebus
minimis immoratus, nisi opus multa librorum pluralitate distenderet. Nos
uero et hanc ipsam particulam, quam Victorinus attigit diligenter (ut possumus)
aggrediamur, et longius expositione progressi, cum Topicorum debemus fine
consistere. Quare hinc de tota operis propositione conueniens sumamus exordium.
Sed antequam de topicae facultatis ratione pertractem, proemium, quoad
Trebatium M. Tullius utitur, paucis absoluam. Ait enim: MAIORES NOS
RES SCRIBERE INGRESSOS, C. TREBATI, ET HIS LIBRIS, QUOS BREVI TEMPORE SATIS
MULTOS EDIDIMUS, DIGNIORES E CURSU IPSO REVOCAVIT VOLUNTAS TUA. CUM ENIM MECUM
IN TUSCULANO ESSES ET IN BIBLIOTHECA SEPARATIM UTERQUE NOSTRUM AD SUUM STUDIUM
LIBELLOS QUOS VELLET EVOLVERET, INCIDISTI IN ARISTOTELIS TOPICA QUAEDAM, QUAE
SUNT AB ILLO PLURIBUS LIBRIS EXPLICATA. QUA INSCRIPTIONE COMMOTUS
CONTINUO A ME LIBRORUM EORUM SENTENTIAM REQUISISTI. QUAM CUM TIBI
EXPOSUISSEM, DISCIPLINAM INUENIENDORUM ARGUMENTORUM, UT SINE ULLO ERRORE AD EA
RATIONE ET VIA PERVENIREMUS, AB ARISTOTELE INVENTAM ILLIS LIBRIS CONTINERI,
VERECUNDE TU QUIDEM UT OMNIA, SED TAMEN FACILE UT CERNEREM TE ARDERE STUDIO,
MECUM UT TIBI ILLA TRADEREM EGISTI. CUM AUTEM EGO TE NON TAM VITANDI LABORIS
MEI CAUSA QUAM QUIA TUA ID INTERESSE ARBITRARER, VEL UT EOS PER TE IPSE LEGERES
VEL UT TOTAM RATIONEM A DOCTISSIMO QUODAM RHETORE ACCIPERES, HORTATUS ESSEM,
UTRUMQUE, UT EX TE AUDIEBAM, ES EXPERTUS. [1.03] SED A LIBRIS TE
OBSCURITAS REIECIT; RHETOR AUTEM ILLE MAGNUS HAEC, UT OPINOR, ARISTOTELIA SE
IGNORARE RESPONDIT. QUOD QUIDEM MINIME SUM ADMIRATUS EUM PHILOSOPHUM RHETORI
NON ESSE COGNITUM, QUI AB IPSIS PHILOSOPHIS PRAETER ADMODUM PAUCOS IGNORETUR;
QUIBUS EO MINUS IGNOSCENDUM EST, QUOD NON MODO REBUS EIS QUAE AB ILLO DICTAE ET
INVENTAE SUNT ADLICI DEBUERUNT, SED DICENDI QUOQUE INCREDIBILI QUADAM CUM COPIA
TUM ETIAM SUAVITATE. NON POTUI IGITUR TIBI SAEPIUS HOC ROGANTI ET TAMEN
VERENTI NE MIHI GRAVIS ESSES -- FACILE ENIM ID CERNEBAM -- DEBERE DIUTIUS, NE
IPSI IURIS INTERPRETI FIERI [1042C] VIDERETUR INIURIA. ETENIM CUM TU MIHI
MEISQUE MULTA SAEPE SCRIPSISSES, VERITUS SUM NE, SI EGO GRAVARER, AUT INGRATUM
ID AUT SUPERBUM VIDERETUR. SED DUM FUIMUS UNA, TU OPTIMUS ES TESTIS QUAM FUERIM
OCCUPATUS. UT AUTEM A TE DISCESSI IN GRAECIAM PROFICISCENS, CUM OPERA MEA
NEC RES PUBLICA NEC AMICI UTERENTUR NEC HONESTE INTER ARMA VERSARI POSSEM, NE
SI TUTO QUIDEM MIHI ID LICERET, UT VENI VELIAM TUAQUE ET TUOS VIDI, ADMONITUS
HUIUS AERIS ALIENI NOLUI DEESSE NE TACITAE QUIDEM FLAGITATIONI TUAE. ITAQUE
HAEC, CUM MECUM LIBROS NON HABEREM, MEMORIA REPETITA IN IPSA NAVIGATIONE
CONSCRIPSI TIBIQUE EX ITINERE MISI, UT MEA DILIGENTIA MANDATORUM TUORUM TE
QUOQUE, ETSI ADMONITORE NON EGES, AD MEMORIAM NOSTRARUM RERUM EXCITAREM. SED
IAM TEMPUS EST AD ID QUOD INSTITUIMUS ACCEDERE. Omne proemium, quod ad
componendum intendit auditorem, ut in rhetoricis discitur, aut beneuolentiam
captat aut attentionem praeparat aut efficit docilitatem: his tribus partibus
sibi Cicero Trebatium format. Nam quod se a magnarum rerum inchoatione reuocatum
ad amici contulit uoluntatem, fauorem Trebatii uelut iudicis, beneuolentiae
partibus meretur. MAIORES autem RES sunt a quarum scriptione ad amici studium
uersus est, moralis philosophiae tractatus. Maior est enim morum ratio quam
peritia disserendi. Id autem tempus fuisse coniicimus, quo propter turbulenta
reipublicae tempora in otium se contulit, atque ad philosophiae
disciplinas. Sed quia nobis audientium mentes ueritatis quoque opinio
praesumpta conciliat, in eo etiam praeparandae beneuolentiae partibus utitur.
Quod in commemorandis ueraciter iis quae Trebatius nouerat, facit illis fidem
quae posterius euenire et Trebatio potuerunt esse ignota. Haec autem sunt, quod
in Tusculano ad suum studium uterque libros euoluerit. Quodque Trebatius casu
in Aristotelis Topica inciderit, et quod titulum operis admiratus, a M. Tullio
inscriptionis sententiam perquisierit. Illud etiam quod ei Cicero se exposuisse
commemorat, inueniendorum argumentorum illis libris scientiam contineri, ut
sine ullo errore ad argumentorum inuentionem uia quadam et recto filo atque
artificio ueniretur, quae res breuiter enuntiata, uelut intentionem operis
monstrat, et docilem perficit auditorem. In hoc namque uidetur esse
comprehensum quae sit intentio Topicorum, quoniam Cicero ait disciplinam esse
inueniendorum argumentorum, non ut inueniantur (id enim natura
suppeditat). Sed ut sine ullo labore; ac sine ulla confusione non
casu ad ea mens sed quadam uia et ratione perueniat, post hanc beneuolentiam
captationem, Trebatii laudem subiungit, cum eius uerecundiam in his commemorat
expetendis, quae si postulanti amico Cicero praestilisset et gloriae praemium
ferret et gratiae sed quod petenti Trebatio, ut ei Topica traderet minime
concessit. Id non proprii laboris fuga sed Trebatii potius causa factum esse
contendit, ut in eo quoque Trebatii ueluti tunc repulsi subiratus forsitan
animus, nunc non sit alienus. Intererat uero Trebatio ut uel per se ipse illa
legens exercitatior fieret, uel ei perfectius si qua dubitaret rhetor doctior
expediret. Utrumque uero a Trebatio se narrat audisse. Nam et expertum cum, ut
per se ipse legeret sed obscuritate reiectum, et illum rhetorem a quo Topicorum
explanationem petiisset, illa sese Aristotelica ignorare confessum. Quae
res, propter operis difficultatem, nec esse est auditorem reddat attentum. Ea
quippe non negligentes inspicimus, quae non facilis esse intelligentiae
suspicamur, in quo etiam Cicero minime se miratum esse commemorat, quod is
philosophus a rhetore nesciretur, qui multis etiam philosophis uideretur
incognitus. Quorum etiam iure culpat ignauiam, quod ad Aristotelicae
philosophiae disciplinam non inuentorum utilitas, non orationis nitor
illexerit. In quo etiam maioris perspicaciae crescit attentio, quia facile ad
studium mentes, aliorum segnities culpata conuerterit, quocumque uero attentio
fuerit, non poterit ab esse docilitas. In his etiam laus quaedam Trebatii
latenter inducitur. Magnum est enim philosophis in suo quasi munere cessantibus
hunc ne proprio quidem studio praepeditum, alienae scientiae secreta
rimari. Iam uero sequentia multo etiam clarius beneuolentiam petunt,
uelut hoc quod elegantissime dictum est, ueritum se esse ne, si modeste
postulantis uerecundiae pernegasset, ipsi quodammodo iuris interpreti fieri
uideretur iniuria, et quod praecedens Trebatii meritum percepti beneficii memor
exsequitur, id uero est quod uel ipsi uel iis quos ipse defenderit, plura
cauisset. Fuit igitur, ut ait, uerendum, ne, si restituere gratiam noluisset,
aut ingratum id aut superbum esse uideretur. Ingratum quidem, si magna Trebatii
merita quibus ipse usus fuerat, paruo aestimare uideretur, cum nullam ei
gratiam restituendam putaret, superbum uero, si sperneret. Ad idem
caetera reuertuntur, id est ad beneuolentiam. Quod eiusdem testimonio nititur dum
fuerit in urbe, se ne debitam redderet gratiam occupationum necessitate
constrictum. Quod ut uenerit Veliam, amicorum Trebatii conuentione commonitus,
ne tacitae quidem eius flagilationi deesse uoluisset, et quod licet librorum
copia nulla suppeteret, de memoriae tamen repetitae promptuariis in ipsa nauigatione
conscripserit, eique ex itinere miserit, ut beneficii cumulo parendi etiam
celeritas adderetur. Quae cum omnia benignum captare Trebatii uideantur
assensum, quaedam tamen breuitas Topicorum memoria repetita, attentionis nec
esse est animaduersione fungatur, ipsa namque memoriae repetitio breue monstrat
esse quod colligit. Quodque diligentiae sibi fuerint mandata Trebatii, et quod
ad excitandam sui memoriam quasi pignus amico aliquod atque monimentum
uoluisset exstare. Cui adiicit illud, et si admonitione non eges, ne offendat
animum amici sedulitate si quem commonendum credit, obliuionis uideatur
arguere. Haec omnia, ut dixi, beneuolentiae partibus plena sunt. Sed de
prooemio satis dictum est. Nunc ad sequentia transeamus, nec si quis haec apud
Victorinum latius tractata repererit, nos neglecti integritatis stringat
inuidia. Nam nec in singulis (ut ille facit) uerbis haerere uolumus, et ad
ampliora huius operis festinamus. CUM OMNIS RATIO DILIGENS DISSERENDI
DUAS HABEAT PARTIS, UNAM INVENIENDI ALTERAM IUDICANDI, UTRIUSQUE PRINCEPS, UT
MIHI QUIDEM VIDETUR, ARISTOTELES FUIT. STOICI AUTEM IN ALTERA ELABORAVERUNT;
IUDICANDI ENIM VIAS DILIGENTER PERSECUTI SUNT EA SCIENTIA QUAM *DIALEKTIKEN*
APPELLANT, INVENIENDI ARTEM QUAE *TOPIKE* DICITUR, QUAE ET AD USUM POTIOR ERAT
ET ORDINE NATURAE CERTE PRIOR, TOTAM RELIQUERUNT. NOS AUTEM, QUONIAM IN
UTRAQUE SUMMA UTILITAS EST ET UTRAMQUE, SI ERIT OTIUM, PERSEQUI COGITAMUS, AB
EA QUAE PRIOR EST ORDIEMUR. Cum philosophia maximis in rebus operam suam studiumque
consumat, cumque et in naturalibus inspectionem, speculationemque adhibeat, et
in moralibus actionem, et sic formare gestiat mores ut uera uitae ratio
persuaserit, euenire nec esse est, ut secundum id quod ratio tenendum,
omittendumue, faciendum quid, aut non faciendum esse decreuerit, uel iudicium
constituatur, ascensus uel exercendae uitae dirigatur intentio. Erit igitur
necessarium, uel in naturali speculatione, uel in moralium actionum
cogitatione, ut certa ratio, uel quod in rebus speculandum est, inueniat, uel
quod in actum uiuendi duci oporteat, ante perpendat. Haec autem ratio nisi uia
quadam processerit, saepe in multos nec esse est labatur errores. Quod ne
passim fieret, atque ut certis egulis tractatus insisteret, uisum est antiquae
philosophiae ducibus, ut ipsarum ratiocinationum, quibus aliquid inquirendum
esset, naturam penitus ante discuterent, ut his purgatis atque compositis, uel
in speculatione ueritatis, uel in exercendis uirtutibus uteremur. Haec
est igitur disciplina, quasi disserendi quaedam magistra, quam *logicen*
Peripatetici ueteres appellauerunt, hanc Cicero definiens, disserendi
diligentem rationem uocauit. Haec uario modo a plerisque tractata est, uarioque
etiam uocabulo nuncupata. Ut enim dictum est, a Peripateticis haec ratio
diligens disserendi logice uocatur, continens in se inueniendi iudicandique
peritiam. Stoici uero hanc eamdem rationem disserendi paulo angustius
tractauere, nihil enim de inuentione laborantes, in sola tantum iudicatione
consistunt, deque ea praecepta multipliciter dantes, dialecticam nuncupauerunt.
Plato etiam dialecticam uocat facultatem quae id quod unum est possit in plura
partiri, ueluti solet genus per proprias differentias usque ad ultimas species
separari, atque ea quae multa sunt, in unum generum ratione colligere. Hanc
igitur Plato dialecticam dicit; Aristoteles uero logicam uocat, quam (ut dictum
est) Cicero definiuit diligentem disserendi rationem. Et huius uno quidem
modo trina partitio est: omnis namque uis logicae disciplinae aut definit
aliquid, aut partitur, aut colligit. Colligendi autem facultas triplici
diuersitate tractatur: aut enim ueris ac necessariis argumentationibus
disputatio decurrit, et disciplina uel demonstratio nuncupatur; aut tantum
probabilibus, et dialectica dicitur; aut apertissime falsis, et sophistica, id
est, cauillatoria perhibetur. Logica igitur, quae est peritia disserendi, uel
de definitione, uel de partitione, uel de collectione, id est, uel de ueris ac
necessariis, uel de probabilibus, id est uerisimilibus, uel de sophisticis, id
est, cauillatoriis argumentationibus tractat, has enim collectionis partes esse
praediximus. Atque haec est una logicae partitio, in qua dialecticam
Aristoteles uocat facultatem per probabilia colligendi. Rursus eiusdem
logicae altera diuisio est, per quam diducitur tota diligens ratio disserendi
in duas partes, unam inueniendi, et alteram iudicandi. Id autem uidetur etiam
ipsa logices definitio monstrare, nam quia logica ratio disserendi est, non
potest ab inuentione esse separata. Cum enim nemo praeter inuentionem disserere
possiti disserendi ratio inuentionis est ratio. Rursus quoniam logice diligens
est ratio disserendi, ab ea iudicium non potest ab esse, ipsa enim diligentia
rationis in disserendo posita iudicium est. Neque enim potest quisquam
diligenter disserere, nisi quale sit iudicauerit id quod in disputationem
sumitur. Quod si ad disserendi ordinem diligentia rationis adhibetur, non est
dubium quin hoc iudicium ad inuentionum uarietatem sit accommodatum. His
igitur ita expeditis, uidendum est, hae diuisiones, quanam se cognatione
contingant. Inuentio quippe caeteris omnibus, ueluti materiae loco, supponitur,
hoc modo. Nisi enim inuentio fuerit, non potest esse uel definitio, uel partitio,
quoniam unumquodque generum uel differentiarum inuentione, uel specierum
collectione, aut diuidimus, aut etiam definimus. Iam uero si absit inuentio,
nequit esse collectio. Non erit igitur necessaria, nec uerisimilis, nec
sophistica argumentatio: haec enim tria inuentioni superueniunt, ut uel
necessarium, uel probabile, uel cauillatorium sit argumentum. Necessitas enim
uero, et probabilitas, et cauillatio formae quaedam sunt, quaedum inuentionibus
assistunt, necessaria uel probabilia uel cauillatoria faciunt argumenta. Eadem
quoque ratio partitiones definitionesque complectitur. Indiscreta namque
inuentionis potestas, cum definitiua, tum diuisibilis appellari potest, cum
definiendis partiendisue rebus adhibetur. Quae hoc modo ex inuentionis materia
et differentiarum supra positarum forma composita rursus iudicationi materiae
fiunt nam prior illa partitio, logice tribus partibus segregata, ita partes
explicat, ut habeat inuentionem materiam singularum, ipsa uero iudicationi
materiam praestat. Et enim cum definit aliquis, uel rei propositae diuisionem
facit, inuenit quidem diuisioni definitionique differentias accommodatas sed an
recte uel definiat, uel diuidat, iudicatione perpendit. Ita priores logicae
partes secundae diuisionis membra coniungunt, ut materiam quidem sui habeant
inuentionem, iudicationi uero fiant ipsae materia. Quod in reliqua etiam
colligendi parte contingit, nam et ea quae de probabilibus tractat, habet et
inueniendi suppositam materiam, quae uerisimilia reperit argumenta, et de
huiusmodi argumenta iudicatio perpendit. Est enim iudicium hoc ipsum
internoscendi, quod non necessaria inuentio est sed uerisimilitudinem tenet.
Illa quoque pars quae de necessariis argumentationibus aptatur, habet subiectam
materiam necessariae inuentionis, eiusque est iudicium, ut cum necessaria sunt
quae inuenit, necessaria quoque esse perpendat. Nec non cauillandi pars utraque
in se continet, quandoquidem et inueniri falsa possunt, et falsa esse
iudicatione discerni. Quo fit ut prior logices diuisio secundum etiam
continere uideatur: nam definitio, partitio atque collectio inuentionem
continent et iudicium, quia neque existere praeter inuentionem, neque agnosci
praeter iudicium possunt. Sed cum omnis inuentio iudicationi subiecta sit,
cumque prioris diuisionis partes sine utroque esse non possint, euenit ut prima
partitio inuentionem iudiciumque coniungat. Secunda uero haec diuisio, qua
Cicero etiam partitur logicam, segregat huiusmodi facultates, et inueniendi
materiam a iudicationis parte secernit. Iudicium uero, in colligendi
ratione proprias partes habet, nam omnis argumentatio, omnisque syllogismus
propositionibus struitur, omnemque compositum duo in se quaedam retinet, quae
speculanda esse uideantur. Et quidem continet unum quae illa sint, ex quibus id
quod compositum est intelligatur esse connexum, aliud uero quanam sit suarum
partium coniunctione compositum: ut in pariete siquidem lapides ipsos quibus
paries structus est inspicias, quasi materiam species: si uero ordinem
compositionemque iuncturae consideres, tanquam de formae ratione perpendas. Ita
in argumentationibus quas propositionibus compaginari atque coniungi supra
retulimus, gemina erit speculationis et iudicandi uia. Una quae propositionum
ipsarum naturam discernit ac iudicat utrum uerae ac necessariae sint, an
uerisimiles, an sophisticis applicentur, et haec quasi materiae speculatio est.
Altera uero iudicii pars est quae inter se propositionum iuncturas
compositionesque perpendit; haec quasi formam iudicat argumentorum. Quae
cum ita sint, hoc modo fit in continuum ducta partitio, ut ratio diligens
disserendi, unam habeat inueniendi partem, alteram uero iudicandi. Tum de
ipsa inuentione, tum de inuentionis collocatione, quae forma est
argumentationis. Atque ea quidem pars quae de inuentione docet, quaedam
inuentionibus instrumenta suppeditat, et uocatur topice: cur autem hoc nomine
nuncupata sit posterius dicam. Illa uero pars quae in indicando posita est,
quasdam discernendi regulas subministrat, et uocatur analytice; et si de propositionum
iunctura consideret, analytice prior; sin uero de ipsis inuentionibus tractet,
ea quidem pars ubi de discernendis necessariis argumentis dicitur, analytice
posterior nuncupatur; ea uero quae de falsis atque cauillatoriis, id est de
sophisticis, elenchi. De uerisimilium uero argumentationum iudicio nihil
uidetur esse tractatum, idcirco quoniam plana est atque expedita ratio
iudicandi de medietate, cum quis extrema cognouerit. Si enim quis diiudicare
necessaria sciat, idemque falsorum argumentorum possit habere iudicium,
uerisimilia, quae in medio collocata sunt, discernere non laborat.
Expeditum igitur est, ut arbitror, quid sit quod ait Cicero, rationem
diligentem disserendi duas habere partes, inueniendi unam, alteram iudicandi.
Illud etiam diligentius expositum est, quae sit ratio quam Stoici dialecticen
uocant. Ea est enim quae iudicandi peritiam tenet, et quam eodem nomine Plato
partiendi per differentias, atque ad genus reuocandi facultatem uocat. Quamque
eodem nomine Aristoteles, non totam disserendi artem, ut Stoici sed eam tantum
nuncupet quae de proposita quaestione uerisimilibus colligat argumentis, atque
ideo perfectius Aristoteles de logica tractauit, quoniam de duobus, ultra quae
nihil est, tertium disseruit, de inueniendo scilicet et iudicando, cum Stoici,
inuentione neglecta, iudicationis tantum instrumenta tradiderint. Atque
ideo iure eos increpat Tullius, quoniam id maxime relinquere quod et natura
prios et usu potius erat: natura quidem, quia fieri non potest ut de inuentione
iudicetur, nisi ipsa inuentio prius exstiterit. Ad usum uero, quia longe
utilius est nuda, et praeter artem prolata naturali inuentione susceptum saepe
negotium tueri, quam inueniente alio mutum ipsum inermemque et tacitum uersare
iudicium. Dat uero Tullius de utroque sententiam, etait summam pariter
utilitatem in utroque consistere, et se de utraque, si otium fuerit, uelle
disserere. Ab ea autem quae prior est, id est inuentione, quam *topicen*
appellari diximus, ordiendum putat. UT IGITUR EARUM RERUM QUAE
ABSCONDITAE SUNT DEMONSTRATO ET NOTATO LOCO FACILIS INUENTIO EST, SIC, CUM
PERUESTIGARE ARGUMENTUM ALIQUOD VOLUMUS, LOCOS NOSSE DEBEMUS; SIC ENIM
APPELLATAE AB ARISTOTELE SUNT EAE QUASI SEDES, E QUIBUS ARGUMENTA PROMUNTUR.
ITAQUE LICET DEFINIRE LOCUM ESSE ARGUMENTI SEDEM. ARGUMENTUM AUTEM RATIONEM,
QUAE REI DUBIAE FACIAT FIDEM. Post diuisionem logicae disciplinae, quam
diligentem disserendi rationem esse definiuit, de topice, quae inueniendi ars
esse praedicta est, expedire contendit. Ac primum quid sint loci, termino
definitionis includit, eiusque artis quae topice dicitur exempli quadam
claritate designat intentionem. Est enim topices intentio, argumentorum facilis
inuentio. Non igitur inuenire docet topice quod est naturalis ingenii sed
facilius inuenire: omnis quippe ars imitatur naturam, atque ab hac materia
suscepta, rationes ipsa uiamque conformat, ut cum facilius id quod ars quaeque
promittit, tum elegantius fiat, uelut parietem struere naturalis ingenii est
sed arte fit melius. Argumentum autem ratio est quae rei dubiae faciat
fidem. Multa enim sunt quae faciant idem sed quia rationes non sunt, ne
argumenta quidem esse possunt, ut uisus facit fidem his quae uidentur sed quia
ratio non est uisus, ne argumentum quidem esse potest. Differentiam uero unam sumpsit,
eam quae faciat fidem, omne enim argumentum facit fidem. Si igitur iunxerimus
genus ac differentiam, et id esse argumentum dicamus, quod rationem quae faciat
fidem, num tota argumenti natura monstrata sit? Minime. Quid si eius rei, de
qua nemo dubitat, aliqua ratione facere quis fidem uelit, num idcirco illa,
quod fidem faciat, uocabitur argumentum? Nullo modo: argumentum namque
est quod rem arguit, id est probat, nihil uero probari, nisi dubium, potest.
Nisi ergo sit res ambigua, et ad eam ratio fidem faciens afferatur, argumentum
esse non poterit. Addita igitur alia differentia quae est rei dubiae, facta est
integra definitio argumenti, ex genere et duabus differentiis constans, genere
quidem, ratione: una uero differentia, quod faciat fidem; altera uero, quod rei
dubiae est, ut sit tota definitio, id esse argumentum quod sit ratio, rei
dublae faciens fidem. Quae cum ita sint, nec esse est ut ubi dubitatur
aliquid, ibi sit quaestio. Quod si argumentum praeter rem dubiam esse non
poterit, nullo modo esse praeter quaestionem potest. Quaestio uero est
dubitabilis propositio. Propositio uero est ratio uerum falsumue designans.
Omnis igitur propositio siue constanter atque pronuntiatiue proferatur, ut si
quis dicat: Omnis homo animal est; siue ad interrogationem dirigatur, ut si
quis interroget: Putasne omnis homo animal est? retinet proprium nomen, et
propositio nuncupatur. At si eadem, uelut dubitabilis proferatur, fit quaestio,
ut si quisque erat an omnis homo animal sit. Quot autem modis quaestio diuidatur,
nunc explicandi locus non uidetur accommodus sed in iis libris dicemus quos de
topicis differentiis formare molimur. Ad quaestionem igitur, id est ad
dubitabilem propositionem, omnis intentio dirigitur argumenti, non uero ut
totam comprobet quaestionem sed ut partem eius ratione confirmet; neque enim
tota quaestio defenditur sed una eius quaelibet pars argumentatione firmatur:
nemo enim defendit caelum rotundum esse et non esse; si enim ita quis
defenderet, totam quaestionem uideretur probare. Sed cum ita
consideratur: Utrum rotundum sit caelum an non sit in una tantum
consistit quaestionis parte defensio, siue quae affirmat siue quae negat. Omnis
enim quaestio contradictionibus constat. Nam si qua res ab altero affirmetur,
negetar ab altero, totum hoc contradictio nuncupatur, ut si quis dicat: Caelum
rotundum est alter neget dicens: Caelum rotundum non est.
Caelum rotundum esse et non esse contradictio prohibetur. Dubitabilis uero
propositio, quam quaestionem esse praediximus, et affirmationem in se continet
et negationem, hoc enim ipso quo dubitabilis est, contradictionem uidetur
includere. Cum enim dubitat quis utrumque caelum rotundum sit, siue adiungat an
non sit, siue reticeat, ipsa dubitatio partem secum alteram trahit. Si enim
unam partem propositio tueatur, dubitabilis non est, atque idcirco nec
quaestio. Cum igitur omnis quaestio duas habeat partes, affirmationis
unam, alteram negationis, nec esse est ut sit semper ex alterutra parte
defensio, ut unus quidem affirmationis partem, negationis alter defendat, et
hic quidem ad astruendam affirmationem, ille uero ad destruendam, quae potuerit
argumenta perquirat. Nihil uero interest utrum quis affirmationem ponat, an
destruat negationem, aut negationem defendat, an oppugnet affirmationem. Age
enim, sit quaestio, utrum caelum rotundum sit. Si quis eam sibi quaestionis
partem assumpserit, quam esse defendit, ad eam constituendam cuncta nec esse
est sibi comparet argumenta, atque in hoc affirmationem quidem ponit sed
destruit negationem. Si quis uero neget id, ac dicat non esse caelum rotundum,
suscipit sibi partem alteram quaestionis quae fuerat reliqua, id est
negationem, in eaque consistit, et ad hanc approbandam, perquisitis nititur
argumentis; itaque qui negationem ponit, labefactat affirmationem. Quae
cum ita sint, demonstratum arbitror, non totam quaestionem sed eius aliquam
partem ad defensionem uenire. Sed quod quisque defendet, ad hoc quoque
argumenta perquirit. Ad partem igitur quaestionis astruendam destruendamue
argumenta sumuntur, atque haec quidem si quis minus intelligit, ne a nobis
obscure dicta esse causetur. Si enim quae in dialectica, uel a nobis dicta
Latina oratione, uel a Graecis scripta sunt, ignorabit, mirum est si quam
partem eorum quae dicimus aduertere ualeat, ne dum stupeamus quod non omnia
comprehendat. Sed quoniam dubitabilem propositionem quaestionem esse
praediximus, euenit ut quas partes habeat propositio, easdem etiam quaestio
retinere uideatur. Omnis autem simplex propositio duas habet partes in terminis
constitutas. Simplex uero propositio est huiusmodi: Omnis homo animal est
Terminos uero uoco simplices orationis partes quae continent propositionem, ut
animal et homo. Hi uero sunt praedicatus atque subiectus. Praedicatus est in
propositione maior terminus collocatus; subiectus uero minor. Maior uero
terminus de subiecto dicitur, minor autem de maiore nullo modo praedicatur, ut
animal quoniam maius est quam homo, de homine praedicatur: dicitur enim: Omnis
homo animal est Homo uero de animali non dicitur, nemo enim uere
dicit: Omne animal homo est Hac igitur ratione internoscere possumus
qui terminus in propositione maior, qui uero sit minor. Omnis autem quaestio,
ut dictum est, quoniam dubitabiles partes habet, et ad easdem comprobandas
argumenta sumuntur, necesse est ut quidquid in quaestionibus comprobatur, id
argumentorum ratione firmetur. Argumentum uero nisi sit oratione prolatum, et
propositionum contexione dispositum, fidem facere dubitationi non poterit. Ergo
illa per propositiones prolatio ac dispositio argumenti, argumentatio
nuncupatur, quae dicitur enthymema uel syllogismus, cuius definitionem in
Topicis differentiis apertius explanabimus. Omnis uero syllogismus uel
enthymema propositionibus constat; omne igitur argumentum syllogismo uel
enthymemate profertur. Enthymema uero est imperfectus syllogismus, cuius
aliquae partes, uel propter breuitatem, uel propter notitiam, praetermissae
sunt. Itaque haec quoque argumentatio a syllogismi genere non recedit.
Quoniam igitur syllogismus omnis propositionibus constat, propositiones uero
terminis, terminique inter se differunt, eo quod unus maior est, alter minor,
fieri non potest ut ex propositionibus conclusio nascatur, nisi per terminos
progressae propositiones extremos terminos alicuius tertii medietate coniunxerint:
id facillimo demonstratur exemplo. Sit enim quaestio: Utrum homo substantia sit
an minime. Sumo mihi quaestionis partem alteram comprobandam, ea est, hominem
esse substantiam; in hac igitur duo sunt termini, substantia atque homo, quorum
maior substantia, minor homo, quod ex eo quoque poterit ostendi, quoniam
posterius substantia in prolatione profertur, uel ut in hoc ipso quod dicimus
homo substantia est, prius hominem, posterius substantiam nominamus. Ut igitur
substantiam atque hominem iungam, nec esse est medium terminum reperiri, qui
utrosque copulet terminos, hic sit animal, fiatque una propositio: Omnis
homo animal est in hac igitur propositione animal praedicatur, homo subiicitur.
Rursus adiungo: Omne autem animal substantia est in hac rursus
animal supponitur, substantia praedicatur. Itaque concludo, omnis igitur homo
substantia est; ac per hoc homo quidem semper subiectus est. Animal uero ad
hominem quidem praedicatum est, ad substantiam uero subiectum. Substantia uero
ipsa semper praedicata persistit, unde fit ut minor quidem sit homo, maior uero
homine substantia, medius autem terminus animal. Quoniam igitur extremi termini
medii interpositione copulantur, eoque modo quaestionis inter se membra conueniunt,
adhibitaque probatione soluitur dubitatio, nihil est aliad argumentum quam
medietatis inuentio, haec enim uel coniungere, si affirmatio defendatur, uel
disiungere, si negatio uindicetur, poterit extremos. Quae cum ita sint,
duarum propositionum et tertiae conclusionis, maior quidem propositio dicitur
ea quae maiorem terminum continet, id est in qua maior quidem praedicatur;
medius uero supponitur, ut "Omne animal substantia est"; minor uero
propositio est quae medium quidem terminum praedicat, subiicit autem minorem, ut
"Omnis homo animal est". Sed quoniam a maioribus nec esse est minora
descendere, eius conclusionis, quae ex duabus propositionibus nascitur, illa
quasi effectrix et propria propositio uidetur esse, quae prima est; haec [autem
est, "Omnis homo substantia est". Quod qui priores posterioresque
nostros Analyticos, quos ab Aristotele transtulimus, legit, minime dubitat. Sed
etsi quis quae illic scripta sunt nesciens, ad haec legenda proruperit, etiamsi
rationem rerum quas non intelligit minime comprehendit, ita tamen ut dictum est
esse confidat, seque in Aristotelis Analyticis uberius inuenturum esse, si
legerit, arbitretur. Natura igitur rerum fert ut ubi quid maius ac minus
est, ibi maximum quoque aliquid inesse necesse sit. Quo fit ut sint quaedam
maximae propositiones, quoniam minores maioresque esse monstrauimus, quarum
natura ex simplicium propositionum partitione sumenda est. Omnis enim simplex
propositio uel affirmatiua est, uel negatiua. Earumque aliae sunt uniuersales,
ut: Omnis homo iustus est. Nullus homo iustus est aliae
particulares, ut: Quidam homo iustus est aliae indefinitae, ut: Homo
iustus est. Homo iustus non est aliae singulares aliquid atque indiuiduum
continentes, ut: Cato iustus est Cato iustus non est
Harumque omnium aliae sunt dubitabiles, aliae indubitatae. Supremas igitur ac
maximas propositiones uocamus, quae et uniuersales sunt, et ita notae atque
manifestae, ut probatione non egeant, eaque potius quae in dubitatione sunt
probent. Nam quae indubitata sunt, ambiguorum demonstrationi solent esse principia,
qualis est, omnem numerum uel parem esse uel imparem, et aequalia relinqui, si
aequalibus aequalia detrahuntur; caeteraeque de quarum nota ueritate non
quaeritur. Maximas igitur, id est uniuersales ac notissimas
propositiones, ex quibus syllogismorum conclusio descendit, in Topicis ab
Aristotele conscriptis locos appellatos esse perspeximus; quod enim maximae
sunt, id est uniuersales propositiones, reliquas in se uelut loci corpora
complectuntur, quod uero notissimae atque manifestae sunt, fidem quaestionibus
praestant, eoque modo ambiguarum rerum continent probationes. Has autem
aliquoties quidem in ipsis syllogismis atque argumentationibus inhaerere
conspicimus, aliae uero in ipsis quidem argumentationibus minime continentur,
uim tamen argumentationibus subministrant:ut si uelimus ostendere regnum melius
esse quam consulatum, dicemus: Regnum cum sit bonum, diuturnius est quam
consulutus; omne uero quod est diuturnius bonum, melius est eo quod parui
est temporis: regnum igitur melius est consulatu. Hic igitur maxima
propositio atque uniuersalis et per se cognita, neque indigens probatione,
argumentationi inserta est. Ea uero est: Omnia quae diuturniora sunt bona,
meliora esse his quae sunt temporis breuitate constricta. At si
uelimus ostendere non esse inuidum qui sapiens sit, dicamus: Inuidus est
qui moeret aliena felicitate; non autem sapiens est quem felicitas aliena
contristat: non est igitur inuidus sapiens. Hic maxima propositio
argumentationi non uidetur inclusa sed extrinsecus posita, syllogismo tamen
uires ministrat. Haec uero est: Quorum diuersae sunt definitiones, diuersas
esse substantias necesse est. Quisquis igitur uel Aristotelis Graeca
uel nostra ab Aristotele translata prospexerit, has illic propositiones locos
inueniet nuncupari, quae sunt maximae atque uniuersales et uel per se
necessariae, uel per se probabiles ac notae. Sed quoniam has propositiones
plures ac pene innumerabiles esse nec esse est, restat adhuc quo amplius ratio
speculationis ascendat. Possumus enim, diligenti tractatu considerationis
adhibito, omnium maximarum atque uniuersalium propositionum differentias
perpendere, atque innumerabilem maximarum propositionum ac per se notarum
multitudinem in paucasatque uniuersales colligere differentias, ut et alias
dicamus in definitione consistere, alias in genere, atque alias alio modo quod
paulo post apertius demonstrabo. Omnes igitur maximae propositiones, quaecumque
sub definitionis uerbi gratia rationem cadunt, uno definitionis nomine
continebuntur. Et sicut illae reliquarum propositionum loci esse dicebantur,
quod eas intra suum ambitum continerent, ita ipsarum maximarum atque
uniuersalium propositionum, quas minorum propositionum locos esse praediximus,
illa differentiae, et si non uere, tamen quadam ueluti imagine loci esse
uidebuntur, in quas fuerint conuenienti ratione reductae. Sed istae
locorum, id est propositionum maximarum, differentiae, quas etiam ipsos locos
nominamus, possunt subiectarum propositionum etiam genera nuncupari. Nam
differentiae continentes etiam genera communiter possunt uideri, ut irrationale
cum a rationali uelut diuisibili differentia dissideat; tamen equi uel canis,
differentia specifica est, et ad eos locum generis tenet. Namque animal
irrationabile equi genus est. Ita etiam in maximis propositionibus. Nam quod
aliae sunt ex toto, aliae ex partibus, hae inter se comparatae differentiae
diuisibiles sunt, ad ipsas uero maximas propositiones differentiarum
continentiae uelut generis loco sunt. Nam propositionis ex tolo uenientis genus
est idipsum quod uocatur ex toto. Item propositiones a partibus ductae, quamuis
notae sint atque manifestae genus est, quod a partibus, et caeterae
differentiae earum propositionum quae cum sint maximae, tamen eisdem uidentur
includi, uelut quaedam genera sint. Quae uero sint hae differentiae paulo
posterius disseram. De his igitur nunc locis tractare Tullius instituit
qui maximas propositiones quas superius diximus, id est per se notas atque
uniuersales, continent atque includunt. Hae uero sunt maximarum differentiae
propositionum. De uniuersalium igitur enuntiationum per seque notarum
differentiis disserit, ut fit integer locus argumenti sedes. Nam si argumentum
omne per propositiones ad conclusionem usque perducitur, omnes uero reliquae
propositiones in prima maximaque propositione continentur, ipsaque prima ac
maxima propositio, tum pars est argumentationis, id est syllogismi, tum
extraposita argumentationi uires ministrat, ut utroque modo quoniam perficit
argumentum, pars argumentationis quaedam esse uideatur, non est dubium quin hae
differentiae, quae propositiones maximas continent, eaedem omnes etiam
contineant argumentationes, ut maximarum propositionum differentiae iure loci
argumentorum et quasi quaedam ultimae sedes esse uideantur. Nam ex his
quatuor significationibus appellationum duarum, argumentationis scilicet atque
argumenti, unam quamlibet esse nec esse est. Aut enim elocutio et contextio
ipsa propositionem cum maximis propositionibus, uel extra syllogismum positis,
uel in eodem inclusis, argumentatio uocatur. Argumentum uero mens et
sententia syllogismi, aut elocutio ratiocinationis cum maximis propositionibus
et sententia syllogismi argumentum esse dicetur, ut idem sit argumentum quod
argumentatio. Aut argumentatio quidem uocabitur tota contextio syllogismi cum
sententia sed argumentum maxime propositio, aut integer ratiocinationis ordo
praeter maximas propositiones argumentatio, sententia uero argumentationis
argumentum. Reliqua uero maxima propositio, locus. Sed cum haec ita sint,
siue quis ipsarum propositionum contextionem, et usque ad conclusionem
continuum ductum cum maxima propositione, uel extra posita, uel propositionibus
ratiocinationis inclusa, argumentationem uocare uelit, argumentum uero
sententiam mentemque ratiocinationis, nihilominus locos intelligimus maximarum
propositionum differentias; siue quis ratiocinationis totius uim atque sententiam
totam cum maxima propositione, uel intra, uel extra posita, argumentum uocet,
non est dubium quin totius ratiocinationis locus ille sit qui est maximae
propositionis differentia, continet enim maximam propositionem, in qua
propositiones caeterae continentur: siue argumentationem quidem totam
ratiocinationis contextionem uocari placeat, argumentum uero maximam
propositionem, recte rursus locus putabitur maxime propositionis differentia,
quae argumentum claudit et continet. Quod si argumentum quidem sensus ipse
totius ratiocinationis intelligatur, argumentatio uero integra ratiocinationis
prolatio, extra uero et ab utrisque diuersum ualens, uelut locus quidam maxima
propositio consideretur, sic quoque maximarum differentiae propositionum loci
esse uidebuntur. Nam cum differentia ipsa maximam propositionem contineat,
eiusque sit locus, maxima uero propositio argumentationi uel argumento uires
ministret, non est dubium quin ea toti argumento locus esse uideatur, quod
totum intra maximae propositionis ambitum claudit. Demonstratum igitur
est quae sint argumentorum sedes, id est, ubi argumenta clauduntur (hae sunt
autem maximarum propositionum differentiae), quae uocantur loci, quid etiam
argumentum, quoniam est rei dubiae faciens fidem, quae sit uero res dubia, id
est pars altera quaestionis, quid sit quaestio, id est dubitabilis propositio,
quid sit simplex propositio, id est enuntiatio, quae praedicato et subiecto
termino contineatur, uerum falsumue designans, quae omnia meminisse oportet.
Maximarum enim propositionum differentiae quas locos esse praediximus, ab his
dicuntur terminis qui prius in propositione sunt, posterius in quaestione
considerantur, praedicato scilicet atque subiecto. Ex his etiam quae
superius dicta sunt quid distent Topica Ciceronis atque Aristotelis apparuit.
Aristoteles namque de maximis propositionibus disserit, has enim locos
argumentorum esse posuit, ut nos quoque supra retulimus. Tullius uero locos non
maximas propositiones, sed earum continentes differentias uocat, ac de his dicere
contendit. SED EX HIS LOCIS IN QUIBUS ARGUMENTA INCLUSA SUNT, ALII IN EO
IPSO DE QUO AGITUR HAERENT, ALII ASSUMUNTUR EXTRINSECUS. IN IPSO TUM EX TOTO,
TUM EX PARTIBUS EIUS, TUM EX NOTA, TUM EX EIS REBUS QUAE QUODAMMODO AFFECTAE
SUNT AD ID DE QUO QUAERITUR. EXTRINSECUS AUTEM EA DUCUNTUR QUAE ABSUNT LONGEQUE
DISIUNCTA SUNT. Post definitionem loci atque argumenti facit plenissimam diuisionem
locorum. Ac primum quoniam omnis diuisio cuncta debet amplecti, neque
superfluum quidquam interponere, nec omittere quid sit necessarium, id M.
Tullius proposita diuisione patefacit dicens: EX HIS LOCIS IN QUIBUS ARGUMENTA
INCLUSA SUNT, ALIOS IN EO IPSO DE QUO AGITUR HAERERE, ALIOS EXTRINSECUS ASSUMI.
Nihil enim huic diuisioni posse uidetur addi uel minui, quandoquidem breuiter
cuncta complectitur. Argumentorum enim loci quicumque sumuntur, aut in ipso de
quo agitur haerent, aut minime. Id autem minime extrinsecus positos esse
designat, quod si inter id quod dicimus in ipso de quo agitur haerere
argumentorum locos, et non haerere nihil est medium. Inter affirmationem enim
atque negationem nulla est medietas. Cumque in ipso de quo agitur non inhaerere
locum argumenti, id sit extrinsecus assumi, dubium non est quin nihil intersit
medium inter ea argumenta quorum in hoc ipso haerent loci de quo agitur, et ea
quorum extrinsecus assumuntur, EXTRINSECUS AUTEM EA DUCUNTUR QUAE ABSUNT
LONGEQUE DISIUNCTA SUNT. Sed quid ipsum sit de quo agitur facilior
explanatio est, si eorum quae prius dicta sunt meminerimus. Nam cum de
quaestione loqueremur, eamdem diximus esse quaestionem quae esset dubitabilis
propositio. Sed quoniam propositio subiecto praedicatoque constaret,
quaestionem quoque diximus subiecta praedicatoque coniungi. Praedicatum igitur
uel subiectum est hoc ipsum de quo agitur. Nam cum de alterutra quaestionis parte
dubitetur, in hac ambiguitate quaeritur utrum praedicatus terminus inesse
subiecto uideatur, an minime. Nam cum omnis quaestio in affirmationem
negationemque diuidatur, si praedicatus subiecto inest, fit ex eo uera
affirmatio; si non inest, fit uera negatio. Sed in quaestionibus disceptandis,
alter affirmationem, alter negationem tuetur, id est, alter praedicatum inesse
subiecto, alter non inesse defendit. Quod uero ex alterutra parte defenditur,
hoc est ipsum de quo agitur. Ipsum igitur est praedicatus terminus uel
subiectus, de quibus agitur. Atque ut id exemplo clarius fiat, sit
quaestio, an Verres furtum fecerit. Hic Verres subiectum est, furtum facere
praedicatum; quod si furtum Verri coniungitur, idque argumentationibus
comprobatur, quaestionis affirmatio demonstrata est. Si furtum a Verre
seiungitur, quaestionis rursus negatio comprobatur. Ipsum itaque de quo agitur
nihil est, nisi uterlibet eorum terminus qui in quaestione proponitur, siue
praedicatus, siue etiam subiectus. Qui quidem termini per se argumenta
esse non possunt, neque uero per se argumenta praestare. Si enim ipsi simplices
ut sunt argumenta esse possunt, uel argumentorum praestare materiam, nullam in
quaestione relinquerent dubitationem; sed quoniam de ipsis adhuc in quaestione
dubitatur an eorum possit esse rata coniunctio, ipsi quidem neque per se
argumenta esse, neque per se argumenta praestare poterunt, ea uero quae in
ipsis insunt, uel extrinsecus posita sunt, argumentorum copiam
subministrant. Nam quod Victorinus quaerit, et explicat latius, ne
commemoratione quidem mihi dignum uidetur. Quaerit enim quaestio ipsa de quo
agitur an habeat locum, quod minime oportuit, ut dictum est. Locus de quo nunc
agimus non cuiuslibet rei locus est sed argumenti, argumentum uero rei dubire
faciens fidem, res uero dubia pars quaestionis. Quod si argumentum quaestio uel
pars quaestionis esse non potest, locus uero de quo agimus argumenti est locus,
non est dubium quin locus quaestionis esse non possit. Amplius, omnis
quaestio dubitabilis est, argumentum uero omne quaestionis purgat ambiguum. Non
est igitur idem argumentum quod quaestio sed loci, argumentorum sunt loci, non
sunt igitur quaestionis. Hoc igitur praemisso intelligamus ipsum de quo agitur quemlibet
terminum in quaestione propositum, siue praedicatum, siue subiectum, qui cum
per se res sint, ipsi quidem argumentum esse non possunt, habere autem in se
quaedam possunt, in quibus argumenta sint collocata, et quae sedes argumentorum
esse intelligantur. Quae quidem cum terminis his de quibus agitur inhaerere
uideantur, nondum tamen sunt argumenta sed quasi iam argumenta complectentes
loci, et uelut naturali sede condentes. Idem de his locis qui extrinsecus
assumuntur dicendum est, ipsi namque positi sunt exterius et quodammodo a
propositionum terminis ablegati, et res quaedam sunt sed intra se argumentorum
copiam claudunt. Atque, ut breui sententia colligam, ipsum de quo agitur
nihil est aliud nisi quilibet in quaestione terminus collocatus. Hi argumenta
esse non possunt, neque ab his trahi aliquod argumentum. Quo fit ut termini
ipsi qui in quaestione sunt positi, nec argumenta, nec loci sint sed tantum
res. Rursus ea quae in his haerent de quibus agitur, ipsa quidem res esse
manifestum est sed claudunt in se argumentorum copiam, ut cum ex his sumi
aliquod oporteat argumentum, locorum uice fungantur. Itaque si quis per se ea
speculetur, res sunt; si quis ab his aliquod argumentum quaerat educere, loci
fiunt. Et haec communiter quidem de principalibus ac maximis locis dicta sint.
Hi uero sunt qui in ipsis de quibus agitur haerent, uel qui assumuntur
extrinsecus. Ut igitur faciat plenam locorum diuisionem, quos simpliciter
ac maximos posuit locos, eosdem uelut in quasdam species resecat, dicens: IN
IPSO TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, TUM EX NOTA, TUM EX HIS REBUS QUAE
QUODAMMODO AFFECTA SUNT AD ID DE QUO QUAERITUR. Et locorum quin in ipso sunt de
quae agitur constituti quatuor partium facta diuisiones. Hi quippe qui in ipso
de quo agitur haerent, uel ex toto eo de quo agitur termino, uel ex partium
eius enumeratione, uel ex nota, uel ex affectis intelliguntur existere. Id ita
esse breui ratione firmabitur. Nec esse est enim quemlibet eorum terminorum qui
in quaestione sunt collocati, et definitiones habere proprias, et partes, et
nomina, et ad res alias quadam relatione coniungi ac referri. Ergo locus qui
dicitur ex toto, id est, quoties argumentum ex alicuius definitione termini qui
est in quaestione tractatur, siue subiecti, siue praedicati. Ex partium
enumeratione, quoties ab eius termini partibus, qui in quaestione positus est,
ducitur argumentum. A nota, quoties ab eiusdem termini uocabulo nascitur
argumentum. Ab affectis uero, quoties ab his quae ad propositum terminum
relatione aliqua reducuntur argumentatio proficiscitur Quorum similitudines
omnium posterius explicabo, quando ea quae snper his rebus declarandis Cicero
posuit exempla tractauero. Nunc illud est considerandum, ait enim Tullius
ex his locis, in quibus argumenta inclusa sunt, alios in eo ipso de quo agitur
haerere, alios extrinsecus assumi, quod ita dictum uidetur, tanquam diuersi
sint loci qui in his de quibus agitur haerent, et ipsum illud de quo agitur.
Nihil enim in se ipso haerere potest, ac per hoc quod in aliquo haeret ab eo in
quo haeret diuersum est. Quod si loci sunt aliqui qui in his haereant de quibus
agitur, non est dubium quis hi loci ab his de quibus agitur sint diuersi.
Rursus cum dicit IN IPSO TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS EIUS, tanquam non de
diuersis loquatur, ita ait, in ipso locos esse tum ex toto, tum ex partibus,
tum ex nota, quasi uero aliud sit ipsum quam totum, aut aliud ipsum quam omnes
undique eius partes. Unaquaeque enim res idem est quod totum. Idem namque est
Roma quod tota ciuitas. Rursus idem est unaquaeque res quod eius singulae
parles in unum reductae; uelut idem est homo quod caput, thorax, uenter, ac
pedes, caeteraeque in unum partes coniunctae atque copulatae. Quomodo igitur
tanquam de diuersis primum locutus est, cum locos haerere in his terminis de
quibus agitur dixit, post autem uelut de eisdem loquitur, cum in ipso locos,
tum ex toto, tum ex partibus esse proponat? Nihil enim differt dicere IN IPSO
TUM EX TOTO, TUM EX PARTIBUS quam si ita dixisset "in ipso tum ex
ipso". Nam si idem est ipsum quod totum ac partes, idem est dicere in ipso
haerere locum, ex toto, aut ex partibus, quod in ipso haerere locum, qui est ex
ipso, quod ne intelligi quidem pctegt, quemadmodum in ipso haerere possit, quod
ipsum est, cum nihil sibi haereat, ut superius expediui. Sed, quemadmodum
paulo ante exposui, unaquaeque res cum et definitionem habeat et partes, si pernoscamus
quae sit definitionis uis et quae partium, cunctus ambiguitatis nodus
absoluitur. Est enim definitio coactae in se atque complicatae rei explicatio,
uelut cum dicimus hominem esse animal rationale, mortale. Nam id quod breuiter
nomen, atque anguste designabat, id explicauit ac prolulit, et per
substantiales quodammodo partes definitio patefecit. Alium igitur nec esse est
esse intellectum rei, quae complicata est, in eo quod sibimet coacta atque in
unum redacta est, alium eiusdem rei explicatae atque dissertae, in eo quod
expedita atque diffusa est: nam et si idem rei definitio quod nomen significat,
illud tamen ipsum quod nomen anguste confuseque designat, apertius definitio
disserit ac patefacit. Recte igitur aliud quiddam est ipsum, aliud eius
definitio, etiam si unum idemque est utrisque subiectum. Ut enim dictum est,
ipsum singulum est, definitio ipsius singuli per partes distributio atque
enumeratio. (Partes autem nunc substantiales dico, non quae magnitudinem
iungunt sed quae proprietatem rationemque substantiae.) Sed quod in
definitione dictum est secundum eas partes quae substantiam iungunt, id in
partibus intelligendum est quae magnitudinem copulant, uelut domus quae
fundamento, parietibus tectoque coniungitur. Nam eum ea nihil sit aliud nisi
quod partibus copulatur, ipsa tamen una quaedam est, atque coniuncta, partitio
uero eius per quaedam membra distributio est, atque ideo licet unum sit, quod ipsum
est totum, et quot sunt partes undique confluentes, non tamen eumdem nec esse
est habere intellectum, cum ipsum integrum consideratur, ut cum in partes ipsas
quibus iunctum est distribuitur. Ex nota uero locus apertissime ab eo
termino diuersus est, qui in quaestione constitutus est. Quis enim dicat id
esse cuiuslibet rei uocabulum quod ipsa res est, quam designat? Ea uero
quae ad id de quo agitur affecta sunt, et si extra posita uidentur, terminum
tamen in quaestione propositum uelut e regione respiciunt, quae in multas
secari nec esse est partes. Omnis enim res, id quod est, unum est, multa uero
sibimet retinet adiuncta, quae hoc ab his quae omnino extrinsecus sunt differre
intelliguntur, quod ea quae affecta sunt, in relatione sunt posita, ut post et
ipsarum propositio, et exemplorum ratio monstrabit. Ea uero quae sunt
extrinsecus, in nulla relatione sunt constituta, atque ideo hac extrinsecus
solum. Illa uero affecta sunt nuncupata, habet enim aliquam quodammodo
cognationem ad id ad quod reducitur, id quod refertur ad aliquid. Sed omnes
fere bos locos quos nunc simplices atque indiuisos ponit, posteriore tractatu
diuidit, ut nunc quoque eos locos qui in ipso sunt, distribuit, cum alios ex
toto fieri proponit, alios ex partibus, alios ex nota, alios ex affectis,
affectaque ipsa suis partibus secat. Extrinsecus uero locum in testimonio
positum esse confirmat, testimonii uero uim in auctoritate constituit,
auctoritatem uero deducit in proprias partes sed hoc posteriore tractatu
liquebit. Nunc uero eos simplices atque indiuisos locos proponit, et ueluti simplicibus
subdit exempla. Restat autem nunc unum quod uidetur esse quaerendum, an
hi loci qui in locos alios diuiduntur, eorum quos intra se continent locorum
loci esse possint, ut eorum qui sunt ex toto, ex partibus, ex nota, ex
affectis, is unus quidam quasi locus sit, qui est in ipso. Nihil quidem prorsus
officeret locorum locos putare, fieri enim potest ut locus amplior intra semet
angustiores contineat locos, uelut id prouincia ciuitates, sed nunc haec
similitudo non conuenit. Locus enim est ex quo ducitur id in quo argumentum est
positum. Quod si loci locus esse posset, et is qui est in ipso de quo agitur,
eos qui sunt ex toto, uel ex partibus, uel ex nota, uel ex affectis, uelut
quidam locus includeret, non essent, ex toto, ex partibus, ex nota, uel ex
affectis loci sed argumenta quoniam in eo haererent loco, qui in eo ipso de quo
agitur termino esse praedictus est; non igitur locus esse poterit loci sed uel
ut genera in species. Ita nunc sit diuisio locorum, nec hoc superius
dictis uideatur esse contrarium, cum et maximas propositiones, et earum
differentias continentes communi nomine appelauimus locos. Nam maxime
propositiones, licet eo ipso quo maximae sint includant caeteras et uocentur
loci, tamen quia sunt notissimae possunt rebus dubiis argumenta. Iure igitur
earum differentiae loci nominantur, quod in locorum speciebus, aliter sese
habet, quae prorsus argumenta esse non possunt: nam in ipso locus uelut in
species quasdam diuiditur in eos qui sunt ex toto, ex partibus, ex nota, ex
affectis. Unusquisque [enim horum locorum primi loci integrum uidetur ferre
uocabulum, nam ut hominem animal dicimus, itemque equum atque bouuem animalia
nuncupamus, sic is locus qui ex toto est in ipso esse dicitur, itemque qui ex
partibus ac nota, atque ex affectis in ipso sunt. Sed ex his locis argumenta
quidem duci possibile est, ipsa uero argumenta ut sint, fieri nequit. SED
AD ID TOTUM DE QUO DISSERITUR TUM DEFINITIO ADHIBETUR, QUAE QUASI INVOLUTUM
EVOLVIT ID DE QUO QUAERITUR; EIUS ARGUMENTI TALIS EST FORMULA: IUS CIVILE EST
AEQUITAS CONSTITUTA EIS QUI EIUSDEM CIVITATIS SUNT AD RES SUAS OBTINENDAS; EIUS
AUTEM AEQUITATIS UTILIS COGNITIO EST; UTILIS ERGO EST IURIS CIVILIS
SCIENTIA. Post locorum bifariam diuisionem, in ipso scilicet de quo
agitur, et extrinsecus positorum, partitus est eum locum qui est in ipso in
quatuor membra, id est a toto, a partium enumeratione, a nota, ab affectis.
Nunc igitur anteaquam diuidat eum locum quem ab affectis esse proposuit,
superiorum trium quos in primo interim tractatu minime diuisurus est sed
indiuiduos relicturus, exempla supponit. Hi uero sunt a toto a partibus, a
nota. Ac de eo quidem loco qui est a toto ita disseruit ac disputauit.
Tum inquit, dicimus a toto locum argumenti quando totum illud quod in
quaestione positum est definitione complectimur, quae definitio rei dubiae de
qua agitur facit fidem. Sed definitio omnis, ut superius quoque dictum est, id
quod nomine inuolute designatur euoluit et explicat, atque ideo non terminus
qui in definitione ponitur sed quae in ipso sunt, possunt argumentis praestare
materiam. Sunt autem in unoquoque propriae definitiones. Definitio enim est
oratio substantiam uniuscuiusque significans; quod si ab unaquaque re propria
substantiam non recedit, ne definitio quidem recedit, est ergo definitio in
ipso termino de quo agitur, quae definitio totum terminum nec esse est
comprehendat, neque enim partem substantiae sed totius termini substantiam
monstrat. Sed quoniam ex ea definitione fides fit rei dubiae, trahitur ex
definitione argumentum, quae definitio in ipso termino est de quo agitur, et
eius termini totum est. Itaque argumentum quod a definitione ducitur, ab eo
ducitur loco qui in ipso termino est, qui in quaestione est collocatus. Sed quoniam
multi loci sunt in ipso, hic totus a toto est. Definitio enim totum terminum
comprehendit, atque id quod inuolute nomine significabitur, euoluit atque
aperit. Eius argumenti talis est formula. Ius ciuile est aequitas
constituta his qui eiusdem ciuitatis sunt ad res suas obtinendas, eius autem
aequitatis utilis est cognitio, utilis est ergo iuris ciuilis scientia. Est
enim quaestio, an iuris ciuilis scientia sit utilis, hic igitur ius ciuile
supponitur, utilis scientia praedicatur. Quaeritur ergo an id quod
praedicatur, uere possit adhaerere subiecto. Ipsum igitur ius ciuile non
potero ad argumentum uocare, de eo enim quaestio constituta est; respicio
igitur quid ei sit insitum, uideo quoniam omnis definitio ab eo non seiungitur,
cuius est diifinitio, ne a iure ciuili quidem propriam definitionem posse
abiungi. Definitio igitur ius ciuile, ac dico: "Ius ciuile est aequitas
constituta his qui eiusdem ciuitatis sunt, ad res suas obtinendas"; post
hoc considero num haec definitio reliquo termino, utili scientiae, possit esse
coniuncta, id est an aequitas constituta his qui eiusdem ciuitatis sunt, ad res
suas obtinendas, utilis scientia sit, uideo esse utilem scientiam dictae
superius aequitatis. Concludo itaque, iuris igitur ciuilis scientia utilis est.
Hoc igitur argumentum est ex eo loco qui est in ipso, hoc est in iure ciuili,
qui terminus in quaestione est constitutus, hic uocatur a definitione, quae
definitio quaestionum totum est, argumentum est a toto. Omnis autem locus a
toto in ipso est. Nec nos ulla dubitatio perturbet, quod ius ciuile et rursus
scientia utilis quaedam sunt orationes quas inter terminos collocamus. Non enim
omnis termiuus simplici orationis parte profertur sed aliquoties orationes
integrae in terminis constituuntur. In hac igitur argumentatione maxima ac per
se nota propositio est ea per quam intelligimus omnia quae definitioni alicuius
coniunguntur, ipsa quoque illis quorum definitio est, necessitate copulari.
Sequitur enim cum definitio iuris ciuilis utili scientiae possit adiungi, iuri
quoque ciuili utilem scientiam posse copulari; est igitur hoc argumentum
tractum ab eo loco qui est in ipso. Omnis enim definitio in eo termino est quem
definit, eodem autem loco qui in ipso est, et a toto. Omnis enim definitio
totum monstrat atque aperit. Maxima propositio haec. Quibus aliquorum definitio
iungitur, eisdem necessario ea quae definiuntur aptantur. TUM PARTIUM
ENUMERATIO, QUAE TRACTATUR HOC MODO: SI NEQUE CENSU NEC VINDICTA NEC
TESTAMENTO LIBER FACTUS EST, NON EST LIBER; NEQUE ULLA EST EARUM RERUM;
NON EST IGITUR LIBER. Sit quaestio utrum aliquis quem seruum esse constiterit,
sit liber. Quoniam faciendi liberi tres sunt partes. Una quidem ut censu liber
fiat, censebantur enim antiquitus soli ciues Romani. Si quis ergo consentiente
uel iubente domino, nomen detulisset in censum, ciuis Romanus fiebat et
seruitutis uinculo soluebatur, atque hoc erat censu fieri liberum, per
consensum domini nomen in censum deferre, et effici ciuem Romanum. Erat etiam
pars altera adipiscendae libertatis, quae uindicta uocabatur: uindicta uero est
uirgula quaedam quam lictor manumittendi serui capiti imponens, eumdem seruam
in libertatem uindicabat, dicens quaedam uerba solemnia, utque ideo illa
uirgula uindicta uocabatur. Illa etiam pars faciendi liberi est, si quis
suprema uoluntate in testamenti serie seruum suum liberum scripserit.
Quae quoniam partes sunt liberi faciendi, siquis aliquem, quem seruum fuisse
constiterit, monstrare uelit non esse liberum factum, dicet, si neque censu,
neque uindicta, noque testamento, liber factus est, non est liber. At nulla
earum parte liber factus est, non est igitur liber. Si enim omnes partes a
qualibet illa re abiunxeris, totum necessario separasti. Nam cum totum in suis
partibus constet, si quid nulla cuiuslibet parte coniungatur, a toto etiam
segregatur. Partes autem duobus dicimus modis, uel species, uel membra.
Species est quae nomen totius integrum capit, uelut homo atque equus animalis,
utraque enim per se integro nomine animalia nuncupantur. Est enim homo animal,
et rursus equus animal. Item membra sunt quae cum totum efficiant, coniuncta
totius capiunt nomen, singula uero nullo modo, ut cum fundamentum, parietes et
tecta domus membra sint, simul omnia domus dicuntur, fundamenta uero sola domus
uocabulo minime nuncupantur, neque parietes, neque tecta. In his igitur
quae species sunt, quoniam nomen totius integrum capiunt, uisi sigillatim omnes
partes ab eo de quo dubitatur abiunxeris, non possis totum ab esse monstrare.
Dictum est enim unamquamque partem totius uocabulum integrum capere. Ut quoniam
faciendi liberi tres sunt species, census, uindicta, testamentum, si quaslibet
duas remoueris, una tamen permanserit, liberum necessario confitebere. Siue
enim censu tantum, siue uindicta, siue testamento sit liber factus, liberum
esse constat. Ergo in his nisi omnes species remoueris, non potes destruere
quod in quaestione propositum est. At si affirmare uelis atque astruere,
sufficit tantum unam quamlibet speciem demonstrare, ut si uelis ostendere
liberum, sat est, ut monstres, aut uindicta, aut censu, testamentoue liberum
factum; quod si destruere uelis, non sufficit ostendere, aut censu, aut
uindicta, aut testamento liberum non esse factum sed nullo eorum modo ad
libertatem uenisse. Itaque his partibus quae species sunt, si destruere uelis,
cunctis utendum est; si astruere, una sufficiet. At uero hae partes quae
sunt membra, contrario modo sunt: si destruere uelis, sat erit unam seiungas;
si astruere, cuncta ad esse necessario comprobabis. Nam si uelis ostendere non esse
domum, sufficit ut aut fundamenta non esse dicas, aut parietes, aut tecta; nam
si quid horum defuerit, domus non potest appellari. At si uelis ostendere domum
esse, nisi cuncta in unum coniunxeris, id quod proponis astruere non
ualebis. Omnes hi loci a partium enumeratione ducuntur, quia in his
partibus quae species sunt, cunctae partes enumerantur, ut destruas; in his
uero quae membra sunt cunctae partes enumerantur, ut astruas. Quaestio
est igitur in proposito Ciceronis exemplo argumentia partium enumeratione
deducti: An is quem seruum fuisse constitit, liber sit; is quem seruum fuisse,
subiectus est terminus, liber uero praedicatus; neutrum igitur eorum terminum
ad argumentum ducere poterimus. De quibus enim dubitatur, ipsi fidem
dubitationi facere non possunt. Video igitur qui in altero eorum sit. Quoniam
uero partes omnes in eo sunt cuius partes sunt, quoniamque libertas data, habet
proprias partes, sumo eas atque dinumero, et requiro an ulla earum partium
uideatur inesse subiecto sed nulla inest. Concludam igitur non esse
liberum. Unde manifestius demonstratur, non solum ab eo termino qui
subiectus est, argumenta sumi posse, uerum etiam ab eo qui est praedicatus. Nam
prius exemplum quo demonstrabat iuris ciuilis scientiam esse utilem, ius ciuile
quod subiectum erat definiuit, ductumque inde argumentum rei dubiae fecit
fidem. Hic uero libertatis partes enumerantur, qui est terminus
praedicatus. Est igitur, ut dictum est, quaestio an quem seruum esse
constiterit, liber sit. Terminus is quidem quem seruum esse constiterit,
subiectus est, praedicatus uero liber, in ipso, id est in praedicato, partes
sunt, quae enumerantur, a qua enumeratione dum trahitur argumentum, fit
argumentum in ipso, ex partium, enumeratione. Maxima propositio, cuius partium
nihil rei propositae copulatum est, ei ne totum quidem esse potest
coniunctum. Hic uidetur esse dubitandum num locus a toto atque a partibus
idem sit, cum omnes partes totum
faciant, si coniungantur. Sed respondebitur, cum sit argumentum ab
enumeratione partium, totum diuiditur, non coniungitur, diuidendo enim
argumentatio procedit. Nam quisquis partem cuiuslibet sumpserit, eo ipso, quo
partem sumpserit, rem uidetur esse partitus. Qui uero rem diuidit, dissipat
potius quam conficit totum sed restare adhuc ambiguitas potest, nam definitio
quoque inuolutam nominis significationem explicat, per quamdam substantialium
partium enumerationem. Enumeratio uero partium quaedam ipsarum a se partium
dissipatio est. Sed aliud est eiusdem rei partes enumerare, aliud definitionis.
Nam rei partes ea re cuius partes sunt semper minores sunt, ut caput, uel
thorax, uel caetera membra toto homine; partes uero definitionis tota re qua
definitur, si substantiales sunt, probantur esse maiores, ut animal homine
maius est. Itemque rationale, mortale, eumdem hominem, uelut maiora continent,
et sunt singulae partes definitionis eiusdem quae est animal, rationale,
mortale. Partitio igitur sumit partes rei quam partitur minores semper. Quae
uero sumit definitio, uniuersalia sunt per se totaque et continentia definiri,
quamuis posita in definitione partes fiant, ut in his quae superius exempla
proposui facile intelligi potest. Unde manifestum est locum a toto, qui
definitionis est, et locum a partium enumeratione, esse diuersos. TUM NOTATIO,
CUM EX VERBI VI ARGUMENTUM ALIQUOD ELICITUR HOC MODO: CUM LEX ASSIDUO VINDICEM
ASSIDUUM ESSE IUBEAT, LOCUPLETEM IUBET LOCUPLETI; IS EST ENIM ASSIDUUS, UT AIT
L. AELIUS, APPELLATUS AB AERE DANDO. Tertius eorum qui in ipso sunt locus
a notatione est constitutus. Notatio uero est quaedam nominis interpretatio.
Nomen uero semper in ipso est. Ut enim definitio id quod in nomine inuolutum
est declarat, expedit atque diffundit, ita etiam nomen id quod a definitione
dicitur euolute, inuolute confuseque designat. Quad si definitio in ipso est,
nomen quoque in ipso esse de quo agitur, non potest dubitari. Ex notatione
autem locus uocatus est, quia nomen omnem rem notat atque significat.
Vindex est igitur qui alterius causam suscipit uindicandam, ueluti quos nunc
procuratores uocamus. LEX igitur Aeliasanctia ASSIDUO, VINDICEM ASSIDUUM ESSE
iubet. Quaeritur utrum cum LEX Aeliasanctia VINDICEM uelit ESSE ASSIDUO
ASSIDUUM, LOCUPLETEM uelit LOCUPLETI. Hic igitur subiectus quidem terminus est,
lex Aeliasanctia uindicem uolens assiduo assiduum, praedicatus uero locupletem
locupleti, ipsos igitur terminos non potero ad fidem quaestionis adducere. De
ipsis enim de quibus ambigitur, nulla effici fides potest. Quaero igitur quid
in ipsorum altero sit, ac uideo unum eorum terminum esse, legem Aeliamsanctiam,
quae assiduum assiduo uindicem esse decernat, id est subiectum, huius orationis
interpretor partem, quae est assiduus. Quid enim est assiduus aliud nisi assem
dans? assem uero dare nisi locuples non potest, assiduus igitur locuples est.
Cum igitur lex Aeliasanctia assiduo uindicem assiduum esse constituat,
locupletem iubet locupleti, assiduus quippe est locuples, a dando aere
nominatus. Argumentum igitur hoc tractum est ex eo loco qui est in ipso,
id est a nominis interpretatione, nomen enim in ipso illo est cuius nomen est,
cuius interpretatio notatio nuncupatur. Sed ab huius interpretatione factum est
argumentum. Igitur hoc argumentum ex eo loco est, qui est in ipso, id est a
nomine, et eorum qui in ipso sunt, a notatione, id est a nominis
interpretatione. Maxima propositio est, interpretationem nomina idem ualere
quod nomen. Sed paulo confusius a Cicerone dicta argumentatio maximum
praestat errorem. Ita enim dici oportuit, assiduus est qui assemdat, qui uero assem
dat, locuples est, assiduus igitur locuples est. Lex autem Aeliasanctia
assiduum assiduo esse uindicem iubet, locupletem igitur locupleti uindicem esse
praescripsit. Quod si ita dictum esset, apertior argumentatio fuisset. Nunc
uero ita dixit: CUM LEX Aeliasanctia ASSIDUO VINDICEM ASSIDUUM ESSE IUBEAT,
LOCUPLETEM IUBET LOCUPLETI et caetera. Subiunxit, ut ostenderetur locuples esse
assiduum; hoc autem tantumdem ualet, quod ait, legem Aeliamsanctiam assiduo
assiduum uindicem cum iuberet esse, locupletem locupleti esse praecepisse,
tanquam si diceret, qui assiduus est, locuples est. Nisi enim is qui assiduus
est locuples sit, non consequitur ut cum lex Aeliasanctia assiduum assiduo
uindicem esse iusserit, locupletem iusserit locupleti, et argumenti
conclusionem priorem posuit subiecit uero probationem. Conclusio namque est,
cum lex Aeliasanctia assiduum assiduo uindicem uelit esse, locupletem iubet
locupleti, atque hanc praemisit; probatio uero est rationis assiduum esse
locupletem ab aere dando nominatum, et hanc intulit conclusionem. Restat
is locus eorum qui in ipso sunt, qui ducitur ab affectis. Cuius expositionem,
quoniam uaria est multiplex quod diuisio, differamus, ac primi uoluminis
terminum, hucusque sistamus. In tam difficillimi operis cursu non sum nescius,
mi Patrici, quin labor hic noster quem te adhortante suscepimus, dum iudicio
multitudinis imperitae aut eleuatur, aut premitur, facile uariis
reprehensionibus mordeatur. Nam et illi quibus hoc totum disserendi displicet
genus, uelut superuacaneum studium, familiari prauis mentibus cauillatione
despiciunt, et qui maximum huius scientiae fructum putant, sua caeteros
segnitie mentientes, tanto nos operam pares esse non existimant, quorum quidem
priores si non inuidia laboris alieni aestimationem premunt, sed reprehensioni
iudicioque consentiunt, nullo modo ferendos esse puto. Multo quoque in me
libentius detorserim prauae opinionis inuidiam, ac nostris eos diffidere
uiribus facillime patiar, potius quam tantae disciplinae calcare rationem. Sed
proh diuinam atque humanam fidem, quae est haec hominum prauitas, quae tantae
est imprudentia caecitatis, ut pene sua sese ipsi confessione condemnent!
Nullus est enim qui sese uideri nolit peritissimum disserendi, quin etiam
obiectare ipsi aliquid, et resoluere obiecta conantur, etsi facile id factu esset,
cuncti ad scientiam logicae disciplinae uelut ad communia quaedam sapientiae
lucra concurrerent. Iam uero quid absurdius fingi potest, quam quod
probabilibus, ut ipsi existimant, argumentis inutile studium dialecticae
nituntur astruere? Quid enim conuenit disserendi artem disserendo peruertere,
ut cuius opinionem affectes, eiusdem despicias ueritatem? Sed ut cantor ille
discipulum sibi ac Musis canere iubebat, ita et ego quoque mihi ac tibi, non
Musae sed tanquam Musarum praesidi cecinerim, atque id quod multo labore
studioque collegi, non rhetorica tantum facultate, uerum etiam dialectica
subtilitate deponam. Quae uero sequuntur huiusmodi sunt: DUCUNTUR
ETIAM ARGUMENTA EX EIS REBUS QUAE QUODAM MODO AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO
QUAERITUR. SED HOC GENUS IN PLURIS PARTIS DISTRIBUTUM EST. NAM ALIA CONIUGATA
APPELLAMUS, ALIA EX GENERE, ALIA EX FORMA, ALIA EX SIMILITUDINE, ALIA EX
DIFFERENTIA, ALIA EX CONTRARIO, ALIA EX ADIUNCTIS, ALIA EX ANTECEDENTIBUS, ALIA
EX CONSEQUENTIBUS, ALIA EX REPUGNANTIBUS, ALIA EX CAUSIS, ALIA EX EFFECTIS,
ALIA EX COMPARATIONE MAIORUM AUT PARIUM AUT MINORUM. Postquam locos eos
exquibus argumenta ducuntur gemina partitione distribuit, alios in ipso de quo
agitur haerere dicendo, alios extrinsecus assumi, cumque locum qui in ipso de
quo agitur haeret in quatuor species secuit, id est a toto, a partibus, a nota,
ab affectis, superioribus quidem tribus exempla subiecit, quae nos primo
uolumine quantum diligenter fieri potuit explicauimus. Restat is locus quem
posuit quartum, id est ab affectis, huius cum multae sunt species, integri
atque indiuisi proponere non potuit exemplum. Nam quorum facienda partitio est,
melius per singula membra dispositis aperiuntur exemplis. Hunc igitur locum
diuidit hoc modo: Locus qui ex affectis est, partim ex coniugatis, partim ex
genere, partim ex forma descendit, ex similitudine etiam, uel ex difterentia,
uel ex contrario, necnon etiam ex coniunctis, ex antecedentibus, et
consequentibus, et repugnantibus, ex causis etiam atque ex effectis causarum,
et comparatione maiorum, aut parium, uel minorum, quae omnia Tullius paulo post
conuenientibus rerum similitudinibus illustrat. Nunc illud nobis dicendum
est quae sit affectorum natura, et quid habeant proprietatis. Sunt enim affecta
quae quodammodo aliquid referri possunt, ad id ad quod referuntur. Omnia uero
quae se aliqua relatione respiciunt, aut amica inter se, aut dissidentia
conferuntur. Si amica, uel substantialiter, ut genus, forma, antecedentia,
consequentia, causa, effectus; uel in qualitate, ut coniugatum, simile,
coniunctum; uel in quantitate, ut paria. Quae uero sibi dissidentia
conferuntur, partim a se differentia sunt tantum, partim aduersa; sed aduersa,
partim in qualitate, ut contraria uel repugnantia, partim in quantitate, ut
maius ac minus. Quae cum ita sint, manifestum est, et amica sibi cognationis
relatione coniungi, et dissidentia hoc ipso quo sibi aduersa sint, ad se
inuicem comparari. Nam quae amica sunt, amicis amica sunt, et dissidentia a
dissidentibus dissident. Ita igitur et genus formae genus est, et forma generis
forma, et antecedentia consequentium, et consequentia, antecedentium, et causa
effectuum causa, et effectus causarum effectus, et coniugata coniugatis
coniugata sunt, et simile simili simile, et coniunctum coniuncto coniunctum, et
paria paribus paria, et differentia differentibus differentia, et maiora
minoribus maiora, et minora maioribus minora sunt, et contraria contrariis
contraria, et repugnantia repugnantibus repugnuntia sunt. Affecta igitur sunt
quae cum a se inuicem diuersa sint, ad se inuicem tamen referuntur. Sed
quo ordine Tullius superius descripsit locos, nos definitiones omnibus
apponemus. Eorum igitur quae ad se inuicem affecta dicuntur, in M. Tullii
disputatione prima sunt coniugata: coniugata uoco quaecumque ab uno nomine
uaria prolatione flectuntur, ut a iustitia iustus, iustum, iuste. Haec inter se
cum ipsa iustitia, unde eorum uocabulum fluxit, coniugata dicuntur. Genus
uero est quod de multis specie differentibus in eo quod quid est praedicatur,
uelut animal dicitur de homine atque equo, quae specie differunt, et in eo quod
quid sit praedicatur. Interrogantibus enim nobis quid sit homo uel equus,
respondetur animal. Quod genus licet nec esse sit ab eo esse diuersum cuius
genus est, cognatum tamen est ei, quia ad id substantiae relatione
coniungitur. Species etiam est, de qua genus superius praedicatur, quam
Cicero formam uocauit, uelut homo animalis. Similitudo est unitas
qualitatis. Nam duo quae sibi similia sunt, eamdem nec esse est habere
qualitatem, et quoniam ipsum sibi simile esse non potest, aliud nec esse est
simile consideretur. Sed aliud esse non poterit, nisi fuerit in aliqua parte
diuersum. Ergo similia, a se in alia quidem re diuersa sunt, in alia uero congruunt.
In ea uero re quae secundum qualitatem congruunt, in ea esse similia intelliguntur,
quae ad se similitudinis illius copulatione referuntur. Differentia est
quae unumquodque differt ab alio, ut homo ab equo rationabililatis differentia
discrepat. Haec igitur praedicatione quidem propriae naturae ad ea refertur
quorum est differentia, ut rationabilitas ad hominem; dissimilitudinis uero
ratione ad ea a quibus discrepat id cuius est differentia, ut rationabilitas ad
bouem. Contraria uero sunt quae in eodem posita genere longissime a se
discrepant, ut album atque nigrum, quae licet in uno qualitatis genere
ponantur, a se tamen quam longissime recedunt, ea quoque ad se referri nullus
ignorat. Aliud est enim quod sunt, aliud quod contraria sunt. Quod enim nigrum
est, quale est. Quod uero contrarium est, ab albo plurimum discrepans est.
Coniuncta uero sunt quae unicuique rei finitimam naturam tenent, uelut timori
pallor adiunctus est. Haec talia sunt ut saepius quidem adiunctis sibi
cohaerescant, neque tamen ex necessitate his quibus uicina sunt, ad esse
cogantur. Nam saepe timori pallor assistit, non tamen semper, ueluti cum
dissimulatione premitur metus, atque ideo ueri similia ex adiunctis argumenta
nascuntur. Nam quaecumque coniuncta sunt ex his quibus adhaerent, indicio esse
solent. Sed de his in posteriore disputatione diligentius disseram.
Antecedentia uero sunt quibus positis aliud nec esse est consequatur, ut quia
bellum est, esse inimicitias necesse est. Haec ordinis necessitatem tenent.
Consequentia enim ab antecedentibus separari nequeunt, consequens uero est
quidquid id quod antecedit insequitur, ut inimicitiae bellum consequuntur. Nam
si bellum est, inimicitias esse nec esse est, habetque locus hic illud notabile
et spectandum, quod saepe quae naturaliter priora sunt, tamen ipsa sunt
consequentia. Saepe quae naturaliter antecedunt, et in propositione priora
sunt; namque inimicitiae prius existere quam bella solent. Sed non possumus
proponere inimicitias, ut bellum sequatur. Non enim possumus uere dicere, si
inimicitiae sunt, bellum est sed praeponimus bellum, et inimicitiae quae natura
priores sunt, subsequuntur, ita, si bellum est, inimicitiae sunt. Nunc igitur
inimicitiae quae naturaliter bellum praecedunt, hae eadem bella in propositione
comitantur; at si dicam: Si superbus est, odiosus est superbia et
naturaliter et in propositione odium praecedit; prius enim superbia consueuit
existere, post uero atque ex eadem superbia ueniens odium sequi. Nec interest
utrum naturaliter quaelibet antecedat res aliquando, an uero consequetur, dum
id in propositione adnotemus, eam esse rem antecedentem, quae siue naturaliter
prior sit, siue posterior, alteram tamen rem secum necessario trahat.
Repugnantia uero intelliguntur quoties id quod alicui contrariorum naturaliter
iunctum est, reliquo contrario comparatur, ut quoniam amicitia ealque
inimicitiae contraria sunt. Inimicitias uero consequitur nocendi uoluntas,
amicitia et nocendi uolentas, repugnantia sunt, haec quoque ad se
contrarietatis similitudine referuntur. Causa est qua praecedente aliquid
efficitur, ut causa diei est solis ortus. Effectum est quod praecedens
causa perficit, ut dies quem solis ortus emittit. Maiorum uero comparatio
est quoties ei quod minus est, id quod maius est comparatur, ut si nemo
innocens pelli in exsilium debet, multo magis ne Tullius quidem, qui non
innocens solum, uerum etiam patriae fait liberator; plus est enim patriae esse
liberatorem quam innocentem. Parium uero quoties inter se paria comparantur, ut
si hic ciuis innocens pelli in exsilium non debet, quia innocens est, nec ille
quidem qui est innocens carere patria iuste potest. Minorum uero quoties minora
maioribus conferuntur, ut si Ciceronem liberatorem patriae praemio nemo dignum
putauit, nemo eum pPomba praemio dignum qui cum tantum innocens fuerit, nulla in
rempublicam contulit merita. Haec itaque omnia cognata sibi esse, et ad
se referri inuicem, et se uelut e regione conspicere nullus ignorat. Nam ut de
coniugatis primum loquamur, et iustitia ad id quod iustum est, uel id quod
iuste fieri potest, spectat, et cum qui iustus est perficit. Caetera quoque
habent ad se non modo uocabuli cognationem, uerum etiam cuiusdam naturae
congruentiam, ita tamen ut a se diuersa sint. Neque idem est iustitia, quod
iustus. Omne enim quidquid ab aliquo inflectitur, ab eo a quo inflectitur est
diuersum, eidemque cognatum, a quo etiam probatur inflexum. Genus etiam
cognatum esse rei cuius genus est, id est speciei, quam Cicero formam uocauit,
dubium non est. Genus enim speciei genus est, et species generis species:
itaque ad se inuicem referuntur, licet idem genus ac species non sint. Illud
sane uidendum est, quoniam quas nos species nuncupamus, eas Cicero formas
uocat. Cui quidem, dum quod dicit intelligam, conMilani libenter quibus uoluerit
uti nominibus, mihi uero non idem concedi potest. Nam qui explanationis lucem
professus est, in his uerbis debet quae sunt in usu posita uersari. Id autem
quod supponitur generi ut species, quam forma potius nuncupetur, usus obtinuit.
Iam uero simile nisi simili simile esse non potest, et quod differt nisi a
dissimili differre non potest. Contraria etiam contrariis intelliguntur esse
contraria, coniuncta etiam coniunctis adhaerescunt. Et quae sunt antecedentia,
aliquid quod potest consequi antecedunt. Id etiam quod est consequens illud
quod antecessit insequitur. Omne etiam repugnans repugnanti sibimet
intelligitur inimicum. Causa etiam effectus sui causa est. Quod enim quaeuis
causa efficit, eius rei quam efficit causa est; effectus quoque causae alicuius
effectus est. Comparatio uero maiorum minora respicit, minorum uero maiora,
parium paria. Atque in omnibus ea natura esse deprehenditur, ut cum per
se res quaedam sint diuersae ab his adquae referuntur, affecta tamen esse dum
comparantur, appareant; diuersa uero esse ab his quae referantur, illa res
approbat, quoniam nihil ad se ipsum referri potest. Quae cum ita sint, iure
affecta sunt nuncupata. Quae omnia eius loci qui ex affectis ducitur,
species uel formae sunt, ipso etiam testante Cicerone, qui ait: SED HOC GENUS
IN PLURES PARTES DISTRIBUTUM EST. Cum enim genus dixit, quas scindit a genere
species esse signauit. Praeterea omnia haec et nomen generis suscipiunt et
definitionem. Affecta enim sunt ad aliquid, quae ad id ad quod affecta sunt,
referri queunt; coniugata uero et genus, et forma, et caetera, ad ea semper ad
quae sunt affecta, referuntur. Sed, ut in superioribus locis dictum est, qui in
ipso de quo agitur haerebant, id est ex toto, ex partibus, ex nota, ut ex toto
eo intelligatur termino qui fuisset in quaestione propositus, itemque ex eius
partibus atque ex eius nota. Eodem modo etiam in iis qua affecta sunt dicemus
ad eum terminum affecta considerari, qui subiecti uel praedicati loco positus
continet quaestionem. Superest nunc illud dicere, cur quae affecta sunt
in ipso, de quo agitur esse dicantur. Etenim in ipso de quo agitur termino,
quatuor locos esse significauit Cicero, id est ex toto, ex partibus, ex nota,
ex affectis. Quorum tria quidem superiora manifestum est in eo haerere de quo
agitur termino. Definitio enim cuiuslibet rei quod totum est, in illo ipso est
quod definit. Parte, etiam in ipso illo sunt, quod collectione coniungunt. Nota
etiam in illo est quod appellatione significat; affecta uero extrinsecus posita
uidentur, quippe quae referuntur ad id ad quod affecta sunt, ad id de quo
agitur quae non referuntur, nisi extrinsecus posita intelligerentur. Cur igitur
ea etiam quae affecta sunt, ad id de quo agitur, inter nos numerauit locos, qui
ipsi de quo quaeritur termino cohaerent, dicendum est. Quoniam id quod
adhaerere dicitur, non idem est ei cui adhaerere praedicatur. Quae cum
diuersa sint, cognatione tamen quaedam intelliguntur esse coniuncta, ueluti non
idem est definitio quod ipsa res qum definitione describitur. Si enim definitio
clarius efficit id quod definit, nihil uero ipsum e esse clarius quam est
efficere potest, manifestum est id quod definitur a definitione esse diuersum.
Sed idcirco haerere definitionem in eo quod definitur dicimus, quia est ei
cognata atque coniuncta, quippe quae dum eius proprietatem significet, ab eius
substantia non recedit. Partes etiam ac notae diuersa sunt ab eo quod uel
copulant, uel designant. Sed quia illae propositum terminum iungunt, illae
significant, habentes aliquam cum proposito termino cognationem, in ipso de quo
agitur haerere perhibentur. Ita etiam in affectis, licet extrinsecus sint,
neque enim idem sunt quod ea sunt ad quae intelliguntur affecta, necessario
tamen, quia aliquam cognationem cum his habere considerantur, in ipsis haerere
dicuntur ad quae ad effecta sunt. Qui uero eorum naturalis ordo sit, uel
quae differentia, uel sit alia, locorum partitio, licet in Topicis Differentiis
opportunius expediendum sit, tamen cum exempla Ciceronis quae in his
explicandis attulit exposuero, subiungam. CONIUGATA DICUNTUR QUAE SUNT EX
VERBIS GENERIS EIUSDEM. EIUSDEM AUTEM GENERIS VERBA SUNT QUAE ORTA AB UNO VARIE
COMMUTANTUR, UT SAPIENS SAPIENTER SAPIENTIA. HAEC VERBORUM CONIUGATIO *SYZUGIA*
DICITUR, EX QUA HUIUSMODI EST ARGUMENTUM: SI COMPASCUUS AGER EST, IUS EST
COMPASCERE. Definitio coniugutorum a Cicerone prolata talis est.
Coniugata dicuntur quae sunt ex uerbis generis eiusdem, id est quae ab uno
uerbo uariis inflectuntur modis. Ex eodem quippe genere uerba sunt, iustitia,
iustus, iuste, iustum, et quaecumque alia in diuersas possunt uocabulorum
species inflecti. Quaecumque enim ab uno quolibet orta uarie commutantur, haec
a Graecis quidem *syzygia* dicuntur, apud Latinos uero coniugata: nam quod
Graeci *syzygia* dicunt, nos coniugationem appellamus. Haec autem sunt, ut
sapiens, sapienter, sapientia, et quaecumque in uarias partes orationis,
uariasque inflexiones, ab uno quodam ducta cernuntur. Ex coniugatis
igitur argumenti nascentis hoc exemplum est: sit enim dubitabile an in aliquo
agro mihi atque uicino simul pascere liceat pecus, id est an ius sit
compascere: subiectum igitur est ager, compascere uero praedicatum. Faciemus
itaque argumentum hoc modo: Hic de quo quaeritur ager compascuus est, in
compascuo autem licet compascere, in hoc igitur agro licet compascere. Hic
igitur compascendi iuris argumentum ex compascuo sumptum est, ex coniugato
uidelicet. Compascere enim et compascuum coniugata sunt. Sumptum uero est
argumentum, ius esse compascere, quoniam sit ager compascuus sed coniugatum est
compascuum ei quod compascere. A coniugatis igitur sumptum est argumentum, quod
coniugatum in ipso est de quo agitur, id est in compascendo; omnia enim ex
eodem fluunt, et sui sunt continentia atque se respicientia. Factum est igitur
argumentum ex eo quod est in ipso, ab affectis, id est a coniugatis. Maxima
uero propositio est: Coniugatorum in eo quod coniugata sunt, unam atque
eamdem essu naturam uel sic: Cui conuenit aliquid, huic etiam
coniugatum eius posse sociari. A GENERE SIC DUCITUR: QUONIAM ARGENTUM OMNE
MULIERI LEGATUM EST, NON POTEST EA PECUNIA QUAE NUMERATA DOMI RELICTA EST NON
ESSE LEGATA; FORMA ENIM A GENERE, QUOAD SUUM NOMEN RETINET, NUMQUAM SEIUNGITUR,
NUMERATA AUTEM PECUNIA NOMEN ARGENTI RETINET; LEGATA IGITUR VIDETUR. Genus est
quod de qualibet specie in eo quod quid est praedicatur. In eo quod quid est
praedicari dicitur, quod de qualibet specie interrogantibus quid sit,
rcsponderi conuenit, et eius de qua respondetur speciei substantiam monstrat.
Semper uero genus propria specie maius est, eamque intra ambitum suae
praedicationis includit. Quo fit ut, quamuis in alia quoque dispartiri genus
possit, speciem tamen suam nullo modo derelinquat, uelut animal quidem
praedicatur de homine, et hominis substantiam monstrat; interrogantibus enim
modis quid est homo, animal respondetur. Idem tamen deduci in alia potest,
uelut in equum atque bouem, quae animalia nuncupantur. Sed ita deducitur in
diuersa, ut unamquamque earum specierum quas continet, non relinquat. Ubicumque
enim fuerit homo, necesse est ut sit animal, homo enim animal est. Idemque de
boue ac de caeteris. Ergo liquido demonstratum est nomen generis a specie nullo
modo separari. Quod si aliquando generis uocabulum uniuersaliter enuntietur,
nec esse est omnes species designari, ut si quis dicat omne animal, et hominem
designabit et houem, et caeteras omnes species sub animalis nomine
collocatas. Quae cum ita sint, quidam testamento mulieri argentum omne
legauerat. Quaeritur an ei etiam numerata pecunia sit legata: numerata igitur
pecunia in hac quaestione subiectum est, legata uero praedicatum. Considero
igitur in alterutro eorum quidnam insit, ut ex eo quod in ipso est aliquod argumentum
requiram. Video subiectum terminum, qui est numerata pecunia, habere argentum
genus, quod affectum est, scilicet ad speciem suam ad quam refertur. Quae enim
ad se inuicem referuntur, affecta sunt; ergo quoniam argentum omne legatum est,
et genus speciem propriam non relinquit, nec esse est ut numerata quoque
pecunia sit legata. Nam cum omne nomen generis legatum sit, nihil de speciebus
uidetur exceptum, uelut si quis dicat, omne animal uiuere, non ut arbitror
tantum hominem uel bouem, uel equum, uel sigillatim caetera, uel unum, uel
plura uiuere dicit, ut tamen aliqua cum sint animalia, uitae munere carere
contendat sed omne prorsus quidquid fuerit animal, uiuere proponit. Cum igitur
omne genus, id est omne argentum legatum sit, nulla species excipitar. At
numerata pecunia argentum est, fit igitur ut numerata quoque pecunia legati
uocabulo possit includi. Est igitur quaestio quidem, ut dictum est, an
numerata pecunia legata sit; argumentum ab eo quod in ipso est, id est a genere
quod inest propriae speciei, id est ab affectis, quod est ita ut ad id
referatur; hoc autem est argentum, ab affectis, id est a genere. Praedicatur
enim ut genus argentum de numerata pecunia. Interrogantibus enim nobis quid sit
numerata pecunia iure respondemus, argentum. Maxima propositio est: Cui
conuenit omne genus, eidem unamquamque speciem conuenire. Quam Marcus
quoque Tullius diuersis quidem uerbis sed eadem significatione proposuit
dicens: FORMA ENIM A GENERE QUOAD SUUM [1070C] NOMEN RETINET, NUNQUAM
SEIUNGITUR. NUMERATA AUTEM PECUNIA NOMEN ARGENTI RETINET; LEGATA IGITUR
VIDETUR. A FORMA GENERIS, QUAM INTERDUM, QUO PLANIUS ACCIPIATUR, PARTEM
LICET NOMINARE HOC MODO: SI ITA FABIAE PECUNIA LEGATA EST A VIRO, SI EI VIRO
MATERFAMILIAS ESSET; SI EA IN MANUM NON CONVENERAT, NIHIL DEBETUR. GENUS ENIM
EST UXOR; EIUS DUAE FORMAE: UNA MATRUMFAMILIAS, EAE SUNT, QUAE IN MANUM
CONUENERUNT; ALTERA EARUM, QUAE TANTUM MODO UXORES HABENTUR. QUA IN PARTE CUM
FUERIT FABIA, LEGATUM EI NON VIDETUR. Species est, quae propriis
differentiis intormata sub praedicatione generis collocatur. Differentiae uero
propriae a caeteris eam speciebus separant atque seiungunt, uelut homo cum sit animalis
species, differentiis informatur rationabililatis atque mortalitatis, et
seiungitur ab his animalibus quae aeterna sunt, uelut sol a Platonicis
creditur, et ab iis animalibus quae sunt rationis expertia. Cum igitur omnes
species inter se propriis differentiis distent, nec esse est quod de altera
specie dicitur, id in alium non posse transferri, uelut quod de homine dicitur
specialiter, idem de equo alque boue non possit intelligi. Ducitur autem a
specie quoties genus ipsum ueluti in quamdam contrahitur portionem. Velut si
quis dicat illud animal sibi adduci debere, quod sit rationale et mortale, non
utique de equo, uel boue, aut de caeteris, nisi tantum de homine dictum esse
intelligitur. Ut igitur generaliter dictum genus omnes species claudit, cum
quis dicit omne animal, sic quodlibet animal designatum speciem facit.
Quae cum ita sint, a forma generis, id est a specie generis tale fit,
argumentum, quam formam generis Cicero partem saepe nominat, quo id quod
dicitur planius fiat. Notius enim nomen partis est quam formae; quo autem
distet forma a partibus, et nos strictim superius diximus, et paulo post a
Ciceroue ipso latius explicabitur. Nunc de proposito uideamus exemplo. Uxoris
species sunt duae, una matrumfamilias, altera usu; sed communi generis nomine
uxores uocantur. Fit uero id saepe, ut species iisdem nominibus
nuncupentur, quibus et genera; mater uero familias esse non poterat, nisi quae
conuenisset in manum; haec autem certa erat species nuptiarum. Tribus enim
modis uxor habebatur, usu, farreatione, coemptione; sed confarreatio solis
pontificibus conueniebat. Quae autem in manum per coemptionem conuenerant, hae
matresfamilias uocabantur. Quae uero usu uel farreatione, minime. Coemptio uero
certis solemnitatibus peragebatur, et sese in coemendo inuicem interrogabant,
uir ita, an mulier sibi materfamilias esse uellet. Illa respondebat uelle. Item
mulier interrogabat an uir sibi paterfamilias esse uellet, ille respondebat
uelle. Itaque mulier, uiri conueniebat in manum, et uocabantur hae nuptiae per
coemptionem, et erat mulier materfamilias uiro, loco filiae. Quam solemnitatem
in suis Institutis Ulpianus exponit. Quidam igitur extremo iudicio omne
Fabiae uxori legauit argentum, si quidem Fabia ei non tantum uxor, uerum etiam
certa species uxoris, id est materfamilias esset, quaeritur an uxori Fabiae
legatum sit argentum. Uxor Fabia, subiectum est; legatum argentum, praedicatum.
Quaero igitur quodnam ex his argumentum sumere possim, quae in quaestione sunt
posita, ac uideo uxori duas inesse formas, quarum una tantum uxor est, altera
materfamilias, quae in manum conuentione perficitur. Quod si Fabia in manum non
conuenit, nec materfamilias fuit, id est, non fuit ea species uxoris, cui
argentum omne legatum est. Quocirca quoniam id quod de alia specie dicitur, in
aliam dici non conuenit, cumque Fabia praeter eam speciem sit, quae in manum
conuenerit, id est quae materfamilias sit, et uir matrifamilias legauerit
argentum, non uidetur Fabiae esse legatum. Quaestio igitur, ut dictum
est, an uxori Fabiae omne argumentum legatum sit: subiectum, uxor Fabia;
praedicatum uero, legatum argentum. Argumentum ab eo quod est in ipso de quo
quaeritur, id est ab eo quod est in uxore de qua quaeritur. Est autem in uxore
de qua quaeritur species uxoris, ea scilicet quae in manum non conuenit quae ad
eam affecta est. Omnis enim species ad suum genus refertur, id est forma;
factum est igitur argumentum ab eo quod est in ipso, ab affectis, a forma
generis. Maxima propositio est: Quod de una specie dicitur, id in alteram non
conuenire. A SIMILITUDINE HOC MODO: SI AEDES EAE CORRUERUNT VITIUMUE
FACIUNT QUARUM USUS FRUCTUS LEGATUS EST, HAERES RESTITUERE NON DEBET NEC
REFICERE, NON MAGIS QUAM SERVUM RESTITUERE, SI IS CUIUS USUS FRUCTUS LEGATUS
ESSET DEPERISSET. Similia dicuntur, quae eiusdem sunt qualitatis ex quibus
hoc modo sumitur argumentum: Quidam testamento aedium usumfructum legauit, id
est concessit aedes, ut his alius dum uiueret uteretur; hae coeperunt uel
uitium facere, id est ruinam minari, uel etiam corruerunt. Petit igitur ab
haerede is cui aedium ususfructus legatus est, ut earum sibi aedium quae a
testatore legata sunt damna compenset, et aedes quae uitium fecerunt uel
corruerunt restituat. Quaeritur an earum aedium quarum ususfructus legatus sit,
uitium uel ruinam haeres restituere cogatur. Hic igitur subiecta quidem oratio
est, ueluti quidam terminus, aedium quarum ususfructus legatus sit, ruinam uel
uitium. Praedicata uero oratio, loco termini constituta, ab haerede
restitutio. Sumo igitur a simili argumentum, hoc modo: Quoniam si quis
serui usumfructum legauerit, isque seruus aliquo modo deperierit, non cogitur
restituere haeres seruum, ne nunc quidem cogetur haeres restituere aedes, quae
in usumfructum legatae, ruinam uitiumue iecerunt. Similes est enim serui
ususfructus legatio aedium ususfructus legationi. Simile est etiam seruum in
usumfructum legatum si deperierit, ab haerede non restitui, et aedium in
usumfructum legatarum uitium ruinamue ab haerede non refici. Est igitur
quaestio quidem an aedium in usum fructum legatarum uitium uel ruinam haeres
restituere cogatur. Terminus uero subiectus quidem, aedium in usumfructum
legatarum. uitium uel ruinam, praedicatus autem ab haerede restitutio. Argumentum
uero ab eo quod in ipso est, id est ab eo quod inest, uel ruinae, uel uitio
aedium in usumfructum legatarum. Id autem est affectum, id est similitudo.
Omnis enim similitudo ei inesse perpenditur quod est simile, simililudo uero
est serui ususfructus legati pereuntis, quem restituere haeres non cogitur.
Maxima uero propositio: Similibus rebus eadem conuenire. A
DIFFERENTIA: NON, SI UXORI VIR LEGAVIT ARGENTUM OMNE QUOD SUUM ESSET, IDCIRCO
QUAE IN NOMINIBUS FUERUNT LEGATA SUNT. MULTUM ENIM DIFFERT IN ARCANE POSITUM
SIT ARGENTUM AN IN TABULIS DEBEATUR. In rebus plurimum differentibus quod de
altera earum dicitur non uidetur in alteram conuenire. Id cum ita sit,
quidam argentum suum omne legauit uxori. Illa pecuniam quoque quae in nominibus
debebatur, suam esse dicebat, quod omnis pecunia nomine uocaretur argenti.
Quaeritur an id quoque argentum quod in nominibus debebatur, legatum sit. Hic
igitur subiectus est terminus, argentum quod in nominibus debebatur, legatum
uero praedicatur. A differentia igitur faciemus argumentationem hoc modo: Idem
de plurimum differentibus rebus intelligi non potest. Plurimum uero
differt argentum in arca ne sit positum, an in nominibus debeatur. Nam quae
posita in arca pecunia est iuris est nostri, in nominibus uero debita non est
nostra; nam quod mutuum datur, ex meo fit accipientis, atque ideo non cogitur
eamdem ipsam pecuniam debitor restituere creditori sed aliam tantam. In arca
uero posita pecunia, et in nominibus debita, non sunt argenti uel pecuniae
species sed differentiae; nam argenti species signatum acnon signatum esse
dictae sunt. Qualitas uero pecuniae in possessione positae uel non positae sed
non modis omnibus alienae, in his differentlis constat, ut alia sit in arca
posita, reliqua in nominibus debeatur; atque hoc idcirco dictum est ne quis non
a differentiis sed a specie argumentationem ductam putaret. Qualitas enim
substantialis non speciebus sed differentiis annumeratur. Cum igitur suum
omne quod fuerit argentum uir uxori legauerit, cumque manifestum sit id ad eam pertinere
quod fuerit suum legantis, id est quod in arca fuerit conditum, non potest idem
intelligi de eo quod in nominibus debebatur, quoniam, sicut dictum est, id quod
in nominibus debetur ab eo quod in arca positum est plurimum differet. Facta
est igitur argumentatio ab eo quod inerat, de quo quaerebatur. Quaerebatur uero
de argento in nominibus debito. In hoc uero inerat propria differentia, qua ab
alio differebat argento, eo scilicet quod in arca positum fuerit. Id uero est
affectum, id est differentia. Maxima uero propositio, de rebus plurimum
differentibus, idem intelligi non posse. EX CONTRARIO AUTEM SIC: NON DEBET
EA MULIER CUI VIR BONORUM SUORUM USUM FRUCTUM LEGAVIT CELLIS VINARIIS ET
OLEARIIS PLENIS RELICTIS, PUTARE ID AD SE PERTINERE. USUS ENIM, NON ABUSUS,
LEGATUS EST. EA SUNT INTER SE CONTRARIA. Quod de aliqua re dicitur, id in eius
contrarium non potest conuenire. Idem enim de duobus contrariis intelligi nullo
modo potest. Quidam igitur supremae uoluntatis arbitrio uxori bonorum suorum
usumfructum legauit, mulier cellas uinarias oleasque plenas ad usumfructum
proprium deuocabat. Quaeritur an penus quoque ususfructus legatus sit; penus
igitur ususfructus est subiectum, legatus praedicatum. A contrario igitur
sumitur argumentum hoc modo: Utimur his quae nobis utentibus permanent, his
uero abutimur quae nobis utentibus pereunt; ergo, cum permanere ac perire
contraria sint, usus quoque et abusus contraria nec esse est iudicentur. Quod
si caetera quidem utendo permanent, cellae autem uinariae atque oleariae utendo
consumuntur, aliarum quidem rerum ususfructus esse potest; penus uero non
potest usus esse sed potius abusus. Ergo cum uir uxori usumfructum bonorum
suorum legauerit, non potuit legare contrarium, quod est abusus; est uero
abusus uini atque olei, uinum igitur atque oleum ad usumfructum mulieris non
potest pertinere. Argumentum ab eo quod in ipso est de quo agitur, id est
ab ususfructus legatione, atque ab affecto, id est contrario; contraria uero in
contrariis non ita sant, tanquam definitio in eo quo definitur sed tanquam
relatio. Omnis enim relatio in relatiuis, omniaque contraria non id quod sunt,
id est qualitates sed hoc ipsum quod contraria sunt, in contrariis esse
dicuntur, quia non secundum qualitatem propriam sed secundum distantiam
plurimam sibi inuicem conferuntur. Maxima propositio est, quod alicui conuenit,
id eius contrario non conuenire. [4.18] AB ADIUNCTIS: SI EA MULIER
TESTAMENTUM FECIT QUAE SE CAPITE NUMQUAM DEMINUIT, NON VIDETUR EX EDICTO
PRAETORIS SECUNDUM EAS TABULAS POSSESSIO DARI. ADIUNGITUR ENIM, UT SECUNDUM
SERVORUM, SECUNDUM EXSULUM, SECUNDUM PUERORUM TABULAS POSSESSIO VIDEATUR EX
EDICTO DARI. Adiuncta sunt, quae proximum ac finitimum locum tenent, ut
si unum eorum quolibet exstiterit modo, [1074B] alterum quoque uel exstitisse,
uel exstare, uel exstaturum esse uideatur: haec enim sibi quasi uicina sunt.
Quae uero in existendo sibi sunt proxima, haec uel antecedere rem uolunt, ut
amor saepe concubitum, uel simul esse, ut pallor et timor, uel euenire
posterius, ut post iracundiam caedes. Eaque est adiunctorum natura, ut separari
quidem possint, tamen sese inuicem monstrent. Nam neque qui amauit, necessario
potitus est, et saepe qui potitus est, non amauit. Nec qui pallet, necessario
timet, et saepe non timens pallet. Nec ex necessitate iratus occidit, et
occidit saepe aliquis non iratus. Sed tamen si de singulis inquiratur, eum
concubuisse qui amauit, et pallere qui timet, et occidisse qui fuerit iratus,
uerisimile est, non quod ita neo esse sit sed quia ex uicinis uicina
colligimus. Nam quod ad exemplum attinet huius argumenti, haec similitudo
est. Capitis diminutio est prioris status permutatio. Id multis fieri
modis solet, uel maxima, uel media, uel minima. Maxima est, cum et libertas et
ciuitas amittitur, ut deportatio. Media uero, in quo ciuitas amittitur,
retinetur libertas, ut in Latinas colonias transmigratio. Minima, cum nec
ciuitas nec libertas amittitur sed status prioris qualitatis imminuitur, uel
adoptatio, aut quibuslibet aliis modis prior status, relenta ciuitate, potuerit
immutari. Mulieres uero antiquo iure tutela perpetua continebat.
Recedebant uero a tutoris potest ate quae in manum uiri conuenissent, itaque
febateis prioris, status permutatio, et erat capite diminuta, quae uiri
conuenisset in manum. Quaedam igitur quae se nunquam capite diminuisset, id est
quae in manum uiri minime conuenisset, sine tutoris auctoritate testamentum
fecit. Quaeritur an secundum eius tabulas ex edicto praetoris debeat dari
possessio. Hic subiectus quidem terminus, mulieris nunquam capite diminutae
tabulae, praedicatus uero possessionis concessio. Sumitur ergo ab
adiunctis argumentum, hoc modo. Nam si secundum mulieris; tabulas nunquam
capite diminutae possessio detur, nihil causae est cur non secundum puerulorum
quoque et seruorum tabulas ex edicto praetoris possessio permittatur. Quid enim
officere potest, ne secundum mulieris nunquam capite diminutae tabulas
possessio deferatur? Id scilicet quod ea quae testamentum confecerat, sui non
fuit iuris, quod idem et de pueris et de seruis dici potest. Illorum enim
aetas, illorum conditio, in alterius sita est potestate. Adiungitur ergo:
Si secundum mulieris, quae in suo iure non esset, tabulas, possessio detur,
secundum puerulorum quoque et seruorum tabulas possessionem dari, qui sui iuris
minime sint, quoniam quidem illi sub tutoris, illi sunt sub domini potestate.
Proxima namque est rei de qua quaeritur, quod eius est consequens, et postea
existens, ut secundum seruorum puerorumque tabulas honorum possessio detur, si
illud quod est in quaestione conceditur. Quaeritur enim an secundum mulieris
tabulas nunquam capite diminutae possessio detur. Quam rem consequitur ut, si
id fiat, secundum seruorum quoque puerorumque tabulas deferatur, quod quia
fieri non oportet, ne rei quidem praecedentis existere debebit exemplum.
Nec tamen necessaria est consecutio sed uicina. Nam fieri potest ut id
recipiatur solum secundum mulieris tabulas possessionem dari, non uero id ut
secundum tabulas seruorum uel puerorum possessio concedatur. Sed proximum est
ut qui nunc hoc recepit, posterius illud admittat. Est igitur argumentum ab
adiunctis, id est ab eo quod in ipso haeret de quo quaeritur. Est autem
quaestio de mulieris nunquam diminutae tabulis, ab affectis scilicet ab abiunctis.
Maxima propositio: Ex adiunctis adiuncta perpendi. AB ANTECEDENTIBUS
AUTEM ET CONSEQUENTIBUS ET REPUGNANTIBUS HOC MODO; AB ANTECEDENTIBUS: SI VIRI CULPA
FACTUM EST DIVORTIUM, ETSI MULIER NUNTIUM REMISIT, TAMEN PRO LIBERIS MANERE
NIHIL OPORTET. Antecedentia sunt, quibus positis, aliud necessario
consequatur, licet illud quod antecedit, minus sit atque posterius. Minus
quidem, ut si homo est, animal est; homo enim minus est animali, et tamen
posito homine, consequitur ut animal sit. Posterius uero, ut si peperit, cum
uiro concubuit; posterius enim est peperisse quam cum uiro concubuisse.
Aliquoties uero et quod aequale, et quod simul, et quod prius est ponitur ul
antecedens. Aequale quidem, ut: Si homo est, risibilis est. Simul
uero, ut: Si terra obiecta est, luna deficit. Et haec sibi
conuertuntur, ut consequentia fiant antecedentia, ut si risibilis est, homo
est, et si iura defecerit, terrae adsit obiectio. Antecedens uero prius est, ut
si arrogans est, odiosus est. Prius enim est arrogans, posterius odiosus. Illud
tamen in omnibus manet, positis antecedentibus necessario consequentia
trahi. Exempli uero talis est explanatio: Ciuitatis Romanae, iure, liberi
retinentur in patrum arbitrio, usque dum tertia emancipatione soluantur; ergo
si quando diuortium intercessisset culpa mulieris, parte quadam dotis pro
liberorum numero multabatur. De qua re Paulus, Institutionum libri secundi
titulo de Dotibus, ita disseruit: Si diuortium est matrimonii, et hoc sine
culpa mulieris factum est, dos integra repetetur; quod si culpa mulieris factum
est diuortium, in singulos liberos sexta pars dotis a marito retinetur, usque
ad mediam partem dumtaxat dotis. Quare quoniam quod ex dote conquiritur
liberorum est, qui liberi in patris potestate sunt, id apud uirum nec esse est
permanere. Facto igitur diuortio, contenditur an dotis pars pro liberis
apud uirum debeat permanere. Hic subiectum quidem est, factum diuortium a
muliere nuntiatum; praedicatum uero, apud uirum sextae partis dotis post
diuortium permansio. Quaestio an post diuortium factum, muliere nuntium
remittente, sextam dotis partem apud uirum manere oporteat. Quaero igitur, si
ab antecedentibus argumentum faciendum est, quid antecedat, quid consequatur.
At si uiri culpa factum est diuortium, uideo, mulierem dotis parte non posse
multari, etiam si prima repudii nuntium misit. Quod enim antecessit, ut uiri
culpa fieret diuortium, id non permittit ut dotis pars mulieri pereat, quamuis
prima repudii nuntium mittat. Non enim quia prius libellum repudii nuntiauit
dotis parte multanda est sed absoluendi potius damno, quod non sua factum est,
sed uiri culpa diuortium. Igitur antecedens est uiri culpa factum diuortium,
consequeus uero dotis partem non retineri. Nam si hoc est, illud est.
Argumentationem uero faciam hoc modo: Si uiri culpa factum est diuortium,
etiamsi mulier repudii nuntium misit, nullo modo tamen dotis parte multabitur.
Sed uiri culpa diuortium factum est. Non igitur iure mulier dotis parte
multabitur. Quod si non multabitur dotis parte, nihil in uiri domo
liberorum causa, dotis nomine relinquetur sed non multabitur dotis parte; nihil
igitur apud uirum dotis relinquetur pro liberis. Utriusque uero conclusio
syllogismi haec est: Si igitur uiri culpa factum est diuortium, pro liberis
manere nihil oportet. Argumentum, ab eo quod in ipso est de quo agitur:
uersatur quippe intentio de dotis parte, eiusque apud uirum, post diuortium
quod prima nuntiauerit, retentione; hoc uero antecessit, uiri culpa, quod quia
praecedens est, affectum est, omne enim quid praecedit, ad id quod sequitur uec
esse est ut referatur. Maxima propositio est: Ubi est antecedens, ibi erit
et consequens at in hac quaestione est antecedens, id est uiri culpa
factum diuortium; ibi igitur consequeus erit, sextas non retineri. Cur autem
ita superius argumeutum conclusionibus intexuerim, cum de his M. Tullio latius
exsequente, tractauero, euidentius apparebit. A CONSEQUENTIBUS: SI MULIER,
CUM FUISSET NUPTA CUM EO QUICUM CONUBIUM NON ESSET, NUNTIUM REMISIT; QUONIAM
QUI NATI SUNT PATREM NON SEQUUNTUR, PRO LIBERIS MANERE NIHIL OPORTET.
Consequentia sunt quae cum fuerint antecedentia posita, consequuntur,
ueluti si dicamus: Si homo est, animal est animal est consequens.
Sed in proposito exemplo non satis apparet a consequentibus argumentum sed ab
antecedentibus potius, quod paulo post liquebit. Filii non iure suscepti
in patrum non erant potestate sed matres potius sequebantur. Non autem omnibus
erat connubium cum Romanis, nec erant nuptiae iure contractas, quas aut non
inter ciuem romanum ciuem que romanam inibantur, aut cui princeps populusue
ciuitatem uel connubium non permisisset, eo scilicet modo ut in potest atem
parentum liberi redigereutur. Illud quoque uidendum, quod ex impari matrimonio
suscepti, non patrem sed matrem sequuntur. Ergo quasdam Romana uel cum
Latino, uel cum peregrino, uel cum seruo, cum quo connubii ius non erat,
nuptias fecit, dotem contulit, factoque inter eos diuortio, contenditur an
nuptae mulieris cum eo cum quo connubii ius non erat, apud uirum dotis pars
post diuortium debeat permanere. Hic subiectum quidem est, nupta mulier cum quo
connubium non erat, praedicatum uero dotis partis apud uirum post diuortium
retentionis iure permansio. Sumitur ergo a consequentibus argumentum hoc modo.
Nam quia nuptias fecit cum eo cum quo connubii ius nullum est, id consequitur
ut liberi patrem non sequantur. Si autem liberi patrem non sequuntur, ne in
patris quidem sunt potestate, at si in patris potestate non sunt, matrique
applicantur, apud uirum dotis pars non poterit permanere. Hic igitur antecedens
est, cum quo connubii ius non erat, nuptiae; consequens uero, nihil pro liberis
dotis nomine manere oportere. Concludatur argumentatio: Quoniam, non permisso
connubio, liberi qui procreantur patrem non sequuntur, ne dotis quidem pars
apud patrem pro liberis manere debet, quandoquidem non patrem filii sed matrem
sequuntur. Probatum est igitur pro liberis manere nihil oportere, ex hoc
quod cum eo mulier nuptias fecit cum quo connubii ius non erat; hoc uero erat
antecedens. Non ergo a consequenti sed ab antecedenti potius factum
deprehenditur argumentum. Quod si per quod nihil dotis nomine manere oporteret,
probaretur eam nuptias cum eo fecisse qui cum connubii ius non esset, recte a
consequentibus argumentum factum esse diceretur. Fieret uero a consequentibus
argumentum, si ita poneretur: si quid ex dote pro liberis manere oporteret,
probatur, quia patrem liberis equuntur, cum eo nupta esse mulier, cum quo
connuhii ius erat. Assumo quod est consequens: Sed mulier cum eo nupta non est
cum quo connubii ius erat. Concludo antecedens: Nihil igitur dotis pro liberis
manere oportebit quia patrem liberi non sequuntur. Argumentum, ab eo quod in
ipso est de quo quaeritur. Quaeritur enim de his nuptiis, quarum nullum fuerit
iure connubium. Ex affectis: omne enim consequens ad id quod praecedit refertur.
Maxima propositio est: Ubi consequens non est, ibi ne antecedens quidem
esse potest. Ac de his erit alius uberius disserendi locus. A
REPUGNANTIBUS: SI PATERFAMILIAS UXORI ANCILLARUM USUM FRUCTUM LEGAVIT A FILIO
NEQUE A SECUNDO HAEREDE LEGAVIT, MORTUO FILIO MULIER USUM FRUCTUM NON AMITTET.
QUOD ENIM SEMEL TESTAMENTO ALICUI DATUM EST, ID AB EO INUITO CUI DATUM EST
AUFERRI NON POTEST. REPUGNAT ENIM RECTE ACCIPERE ET INVITUM REDDERE.
Secundus haeres dicitur qui haeredi instituto substituitar, ueluti si quis filium
instituat haeredem, scribatque, si is filius intra pubertatem decesserit,
nepotem uel quemlibet alium haeredem esse oportere; nepos igitur uel quilibet
alius, secundus haeres dicitur. Repugnantia sunt quae (ut dictum est)
contraria sequuntur, si ipsis contrariis comparentur. Quidam igitur
haeredem testamento scripsit filium, ei quo secundum substituit haeredem,
uxorique suae ancillarum usum fructum legauit a filio, dixitque ut uxori filius
eius usumfructum ancillarum permitteret, neque illud adiecit, ut etiam secundus
haeres eumdem usumfructum mulieri concederet. Successit filius, ac mulieri
ancillarum contulit usumfructum. Illo mortuo intra pubertatem, agit secundus
haeres, et usumfructum ancillarum mulieri extorquere conatur, dicens
usumfructum ei a filio legatum, a seuero minime. Quaeritur utrum ea mulier
legatum quod testamento acceperat inuita possit amittere. Hic igitur subiectum
est legatum quod testamenti iure recte accepit. Praedicatum uero, inuitam posse
amittere. Sumo igitur argumentum a repugnantibus. Repugnans uero est, si id
quod contrario cousequens est alteri contrario comparetur, uelut in hoc ipso
quod tractamus exemplo, recte accipere, et non recte accipere, contraria sunt
sed non recte accipere comitatur inuitum reddere. Iure enim inuitus reddit,
quod non recte accepit. Repugnat igitur inuitum reddere ei quod est reate
accipere. Faciemus igitur argumentum sic: Qui testamento accepit, recte
accepit; quod autem recte accipitur, inuito eo qui semel recte accepit, auferri
non potest; at mulier testamento usumfructum ancillarum accepit; id igitur ei
inuitae non poterit auferri. Argumentum, ab eo quod in ipso est de quo agitur,
id est de eo quod rectae acceptum est. In ipso uero est uelut affectum contrarietatis
modo, ut superius dictum est. Est autem argumentum a repugnanti. Maxima
propositio: Repugnantia conuenire non posse. AB EFFICIENTIBUS REBUS HOC
MODO: OMNIBUS EST IUS PARIETEM DIRECTUM AD PARIETEM COMMUNEM ADIUNGERE VEL
SOLIDUM VEL FORNICATUM. SED QUI IN PARIETE COMMUNI DEMOLIENDO DAMNI INFECTI
PROMISERIT, NON DEBEBIT PRAESTARE, QUOD FORNIX VITI FECERIT. NON ENIM EIUS VITIO
QUI DEMOLITUS EST DAMNUM FACTUM EST, SED EIUS OPERIS VITIO QUOD ITA AEDIFICATUM
EST, UT SUSPENDI NON POSSET. Causarum quidem multa sunt genera qua Cicero paulo
posterius diuidit. Sed nunc de efficientium causarum disserit argumento.
Efficiens uero causa est qua praecedente aliquod effectum est, non tempore sed
proprietate naturae, uelut in hoc quod nunc declaramus exemplo. Damni
infecti promissio est quoties quis promittit, si quod damnum eius opera
contigerit, sua restitutione esse pensandum. Ius autem est parieti
communi parietem alium uel fornicatum, id est arcum habentem, uel directum
continuumque coniungere. Quidam igitur ad parietem communem alium extrinsecus
parietem iunxit, deditque satis damni infecti. Communis autem paries fornicatus
fuit, id est, arcum habens uel signinam fabricam sustinens; adiungente igitur
eo qui satis dederat, et ut adiungeret de moliente partem parietis, quo
iunctura cohaeresceret, uitium communis paries fecit; quaeritur an damni
infecti promissio cogat eum qui promiserit damnum restituere. Subiectus
terminus damni infecti, promissio; praedicatus uero uitii, restitutio.
Sumimus igitur argumentum a causis hoc modo. Si enim is qui damni
promisitinfecti restitutionem eius uitii causa fuit, restituere debet uitium
quod eius accidit culpa; quod si ea natura parietis fuit ut suspendi
sustinerique non posset (fornicati enim parietis non ea natura est ut suspendi
queat), parietis potius forma quam demolientis culpa uitium fecisse uidebitur,
atque ita non cogitur restaurare uitium qui se damni infecti promissione
obstrinxerit. Fiet igitur argumentatio hoc modo: Si penes parietis formam
constituit ut eo adungente [1079B] parietem qui damni infecti promiserat,
uitium fieret, id uitium, qui promisit, praestare non cogitur. Fuit autem causa
paries ut uitium fieret, qui ea fuit natura ut suspendi sustinerique non
posset. Non igitur quod fornix uitium fecerit, praestare debet quidamni
promisit infecti. Argumentum ab eo quod in ipso est de quo agitur, id est in
uitii restitutione, ex effecto, id est ex causa. Causa enim uitii form. a est
parietis, non culpa coniungentis parietem. Itaque factum est ut fornix uitium
faceret, quae causa uitii, cum absit ab eo qui parietem iunxit, abest etiam
eiusdem uitii restitutio. Maxima propositio: Unamquamque rem ex causis spectari
oportere. AB EFFECTIS REBUS HOC MODO: CUM MULIER VIRO IN MANUM
CONVENIT, OMNIA QUAE MULIERIS FUERUNT VIRI FIUNT DOTIS NOMINE. Effecta
sunt quae aliquibus efficiuntur causis, non tempore praecedentibus sed natura,
uelut si quaerat, uxore defuncta quae in manum uiri conuenit, an eius bona ad
uirum pertineant. In qua quaestione, bona uxoris defunctae quae in manum uiri
conuenerit, subiectum est, ad uirum autem pertinere, praedicatum. Quaero igitur
argumentum ab effecto, dispicioque quid perfecerit ipsa in manum conuentio,
atque ex eo argumentum trabo; id autem est, omnis uiri dotis nomine fieri,
quaecumque mulieris fuere. Ipsa igitur in manus uiri conuentio, omnia quae
mulieris fuere, uiri fecit dotis nomine, non praecedens tempore sed statim
propria ui naturae. Nam ut in manum quaecumque conuenerit, mox eius bona dotis nominee
uirum sequuntur. Facio igitur argumentum sic: Si mulier quae
defuncta est in manum conuenit, in manum uero conuenientis mulieris bona
uiri fiunt dotis nomine, haec quoque bona de quibus agitur, uiri
sunt. Argumentum ex eo quod in ipso est, de quo agitur, continetur.
Agitur enim de bonis eius quae in manum conuenerit, scilicet ab effectis, id
est a causae effectis. Effectum namque est, in manum conuentione omniaquae mulieris
sunt uiri fieri sed a causa quanquam hic quoque non ab effectis dotis nomine,
tactum argumentum esse monstretur. Ostensum est enim fieri uiri dotis
nomine, quidquid mulieris fuerit, ex eo quod mulier in manum conuenerit. Sed
haec causa est ut quae mulieris erant, uiri fiant dotis nomine. Sed dicat quis,
ex eo quod ea quae mulieris fuerant, uiri fiunt dotis nomine, id est approbare
quod defunctae bona ad uirum debeant pertinere. Sed quae mulieris sunt, ea uiri
fieri dotis nomine, et bona ad uirum pertinere, uel idem est, uel neutrum
alteri causa est; uel si quis dicat eam esse causam, ut bona mulieris uiro
debeant cedere, quod per in manus conuentionem uiri facta sunt, dotis nomine, a
causa rursus, ac non ab effectis factum esse argumentum putabit, id est a dote;
ab effectis uero non oportet aliud nisi causam probari. Esset uero ex
effectis argumentum, ut ex eo causa probaretur hoc modo: Si quaestio esset an
mulier in manum uiri conuenisset, et indubitatum haberetur, omnia quae fuissent
mulieris, uiri facta dotis nomine, diceretur [1080B] ita: Si omnia quae fuere
mulieris, uiri facta sunt dotis nomine, mulier in manum uiri conuenit; sed
omnia quae fuere mulieris, uiri facta sunt dotis nomine, mulier igitur in manum
uiri conuenit. Maxima propositio: Causas ab effectis suis non
separari. EX COMPARATIONE AUTEM OMNIA VALENT QUAE SUNT HUIUSMODI: QUOD
IN RE MAIORE VALET VALEAT IN RE MINORE, UT SI IN URBE FINES NON
REGUNTUR, NEC AQUA IN URBE ARCEATUR. ITEM CONTRA: QUOD IN MINORE VALET,
VALEAT IN MAIORE. LICET IDEM EXEMPLUM CONUERTERE. ITEM: QUOD IN RE PARI
VALET, VALEAT IN HAC QUAE PAR EST; UT: QUONIAM USUS AUCTORITAS FUNDI
BIENNIUM EST, SIT ETIAM AEDIUM. AT IN LEGE AEDES NON APPELLANTUR ET SUNT
CAETERARUM RERUM OMNIUM QUARUM ANNUUS EST USUS. VALEAT AEQUITAS, QUAE
PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. A comparatione locus qui dicitur,
tripartito scinditur; aut enim a comparatione maiorum, aut a comparatione
minorum, aut a comparatione parium nascitur. A comparatione igitur maiorum est,
quoties maiore minoribus comparantur, hoc modo, ut quod in re maiore ualet,
ualeat in minore. Sit enim quaestio an in urbe aquam liceat arceri. In
hac igitur subiectus est terminus, in urbe aqua, praedicatus uero, ius arcendi.
Regi fines dicuntur quoties unusquisque ager propriis finibus terminatur. Arcet
uero aquam qui eam per sua spatia meare non patitur. Faciamus igitur argumentum
sic. Quoniam plus est regi fines, minus uero arceri aquam, si in ciuitate fines
non reguntur, quod maius est, ne id quidem quod minus est, fiet, ut aqua in
ciuitate arceatur. Hic igitur sumptum est argumentum ab eo quod in ipso haeret
de quo quaeritur. Quaeritur uero de arcendae aquae iure, ab atlecto scilicet,
id est a maiori, quod refertur ad id quod minus est. Notandum uero quod Tullius
maximam propositionem argumentationi inclusit hoc modo: Quod in re maiori
ualet, ualeat in minori et deinceps ea nixus, argumentationem expediuit,
ut mani testius appareat id quod in primo uolumine commemoratum est, has
maximas propositiones; aliquoties quidem argumentationibus includi, ut in
praesenti monstratur exemplo, alias uero uires argumentationibus dare, ut in
superioribus exemplis locorum. Quod si idem conuertamus exemplum,
dicemus: Quod in re minori ualet, ualeat etiam in maiori. At in urbe aqua
arcetur, regantur igitur fines. Hic tamen quaestio permutatur hoc modo:
Quaeritur enim an in urbe fines oporteat regi. Sed a minore sumitur argumentum,
id est ab arcenda aqua, ut sit hic quoque argumentum ab eo quod in ipso est, id
est ab eo quod est in regendis finibus, ab affecto scilicet, id est a minori.
Id enim quod minus est affectum est, illud namque respicit ad id quod
comparatur. Hic quoque maxima propositio a Tullio posita est, eaque est: Quod
enim in re minori ualet, ualet etiam in maiori. A paribus uero fit
similiter comparatio. Nec esse est enim ut ualeat aequitas, quae paribus in
rebus paria iura desiderat. Plurimarum igitur rerum usucapio annua est,
ut si quis eis anno continuo fuerit usus, eas firma iuris auctoritate
possideat, uelut rem mobilem. Fundi uero usucapio, biennii temporis spatio
continetur, de aedibus in lege nihil ascriptum est. Quaeritur ergo, usus aedium
unone anno, an biennio capiatur. Faciemus a paribus argumentationem, et quoniam
immobilium aequa possessio est, aedes uero immobiles sunt, ut biennio fundus
usucapiatur, ita etiam oportet aedes usucapere biennio possidentem. Aequitas
enim paribus in rebus paria iura desiderat. Quae etiam maxima propositio
a Tullio clarissime posita est sed exemplum restrictius positum est, nec
promptissime ad intelligendum. Ita namque ait: UT QUONIAM USUS AUCTORITAS FUNDI
PER BIENNIUM EST, SIT ETIAM AEDIUM. Hic igitur aedium usus auctoritatem biennio
fieri sentit sed adiungit: AT IN LEGE AEDES NON APPELLANTUR, ET SUNT CAETERARUM
OMNIUM QUARUM ANNUUS EST USUS. Hic rursus aedes in his uidetur ponere quae
annuo usucapiuntur, et concludit nihil definiens, nisi VALEAT AEQUITAS, QUAE
PARIBUS IN CAUSIS PARIA IURA DESIDERAT. Sed uidetur ita dictum, quoniam
immobiles sunt aedes ut fundus, biennio uero fundus usucapitur, aedes quoque
biennio usucapiantur, et sibi ipse rursus opponit sed in lege duodecim tabularum,
de aedibus nihil ascriptum est, et inter eas relictae sunt res, taciturnitate
legis, quarum est usus annuus. Nam cum de fundo praescriberet lex biennii
usucapionem, tacuit aedes, et iis potius hac taciturnitate eas iunxit quarum
annuus est usus. Sed soluit obiectionem ita: sed AEQUITAS PARIBUS IN rebus
PARIA IURA DESIDERAT. Itaque quoniam aeque fundus atque aedes immobiles sunt,
aeque biennio usucapientur. Factum est igitur hic quoque argumentum ab eo
quod in ipso est de quo quaeritur, id est ab affecto, id est pari. Nam cum
agatur de aedium possessione, argumentum sumptum est ab usucapione
fundorum. Expeditis igitur his locis qui in ipso de quo agitur
inhaerebant, nunc iam loci eius quem dixit esse extrinsecus, ponit exemplum.
Hic uero est qui sumitur ab auctoritate iudicii locus ualde probabilis, etiamsi
non maximae necessitatis. Quae enim necessaria sunt, haec ex propria
considerautur natura. Quae uero probabilia sunt, plurimorum iudicium
exspectant. Ea namque sunt probabilia, quae uidentur uel omnibus, uel pluribus,
uel maxime famosis atque praecipuis, uel secundum unamquamque artem scientiamque
eruditis, ut quod medico in medicina, geometrae in geometria, caeterisque in
propria studiorum facultate ueritatis. De quo extrinsecus loco sic
loquitur: QUAE AUTEM ASSUMUNTUR EXTRINSECUS, EA MAXIME EX AUCTORITATE
DUCUNTUR. ITAQUE GRAECI TALIS ARGUMENTATIONES *ATECHNOUS* UOCANT, ID EST ARTIS
EXPERTIS. Alia quippe argumenta sunt, quae ipse elicit orator, atque ipse
quodam modo ex designatis locis sibi comparat, et propria facultate conquirit.
Alia qua extrinsecus posita non ipse inuenit sed praesentibus utitur et
paratis, ueluti testimonia, tabulae, fama, caeteraque de quibus M. Tullius
latius tractaturus est. Non enim sibi ipse testimonia parat orator sed paratis
utitur, nec ipse, iudicium facit sed iam posito ac spontaneo rumore ueniente
utitur ad causam. Atque idcirco hos locos Graeci *atechnous* uocant, id
est inartificiales, atque, ut Tullius dixit, artis expertes. Quae enim non
proprio oratoris artificio comparantur sed se extrinsecus uenientia
subministrant, haec iure artis expertia sunt appellata. Huius exemplum
est: UT SI ITA RESPONDEAS: QUONIAM P. SCAEVOLA ID SOLUM ESSE AMBITUS
AEDIUM DIXERIT, QUOD PARIETIS COMMUNIS TEGENDI CAUSA TECTUM PROICERETUR, EX QUO
TECTO IN EIUS AEDIS QUI PROTEXISSET AQUA DEFLUERET, ID TIBI IUS VIDERI.
Solum ambitus aedium est, quantum soli AEDIUM AMBITUS claudii. SCAEVOLA igitur
dixit id esse AMBITUS AEDIUM SOLUM, quod tecti diffusione tegeretur. Manifestum
est enim tecta latius fundi, nec parietibus adaequari, ut stillicidium longus
cadat. Quae cum ita sint, quidam parietem communem tegere nitebatur,
quaeritur an sit aliquod ius tegendi. Respondeas tu, inquit, Trebati, id ius
esse angendi parietis communis, ut in eius qui tegit non aliud quodlibet tectum
stillicidii aqua fundatur, alias non esse iuris ut tegat quis parietem,
stillicidio in uicini tecta defluente. Haec enim stillicidii seruitus noua,
nisi consentiente uicino, nihil iuris habet. Sed si huic responso opponatur,
ne sic quidem ut tegat esse iuris, quandoquidem aedium solum tantum est,
quantum cuiusque parietes claudunt, qui uero legit, tectum longius mittit, tu
inquit, responsum tuum Scaeuolae auctoritate firmabis, dicens Scaeuolam
respondisse hoc ESSE SOLUM AMBITUS AEDIUM, quantum tectum proiiceretur, non
quantum parietes ambirent. Ius est igitur proiicere tectum, qui intra ambitum
adhuc suarum aedium tegit sed ita ut in suum tectum aqua defluat, nec uicino
noua noceat seruitute. In qua quaestione neque a subiectoneque a
praedicato termino ductum est argumentum, quod in his locis considerari moris
est, qui in ipsis haerent de quibus agitur terminis, ut in omnibus exemplis est
diligentissime declaratum. Sed quia sumitur argumentum extrinsecus, dubitationi
iudicium cuiuslibet opponitur, ut nunc Scaeuolae, cuius auctoritate responsum
est, atque ideo ex loco qui uocatur extrinsecus sumptum dicitur
argumentum. HIS IGITUR LOCIS QUI SUNT EXPOSITI AD OMNE ARGUMENTUM REPERIENDUM
TAMQUAM ELEMENTIS QUIBUSDAM SIGNIFICATIO ET DEMONSTRATIO [AD REPERIENDUM]
DATUR. UTRUM IGITUR HACTENUS SATIS EST? TIBI QUIDEM TAM ACUTO ET TAM OCCUPATO
PUTO. SED QUONIAM AVIDUM HOMINEM AD HAS DISCENDI EPULAS RECEPI, SIC
ACCIPIAM, UT RELIQUIARUM SIT POTIUS ALIQUID QUAM TE HINC PATIAR NON SATIATUM
DISCEDERE. Omne elementum principium est eius rei cuius elementum esse
perpenditur. Nam eius quod ex elementis fit, ipsa elementa nec esse est
loco esse principii; ergo quoniam hi loci superius designati argumentorum quasi
quaedam principia sunt (ipsi enim sunt qui continent argumenta; omne autem quod
continet, eius quod continetur principium est), idcirco ait Cicero ueluti
quaedam elementa argumentorum uideri locos hos quos superius posuit
Cautissimeque adiecit, quasi quaedam elementa; non enim integre elementa sed
quasi in similitudine elementorum sunt hi loci qui in argumentis eificiendis
sumuntur. Idcirco quoniam argumentorum quaedam uidentur esse principia, alioqui
elementum omne, minima pars eius est cuius elementum est, et id quod ex
elementis efficitur, partes inuicem coniungit, ut litterae orationem. At uero
locus, non pars argumenti sed totum est. Est enim significatio quaedam, et
demonstratio ad reperiendum argumentum data, ut si locum respexeris, noueris
ubi conditur, unde duci debeat argumentum. Sed reliqua ad Trebatium
expeditissime dicta sunt, blanditurque ei etiam breuia posse sufficere acuminis
praerogatiua, praesertim cum sit iuris occupatione districtus, et tempus
legendi plura non habeat. Sed quoniam, ut inquit, auidissimum studii AD HAS
doctrinarum EPULAS recepit, non uult degustatum sed satiatum relinquere, ut non
desit aliquid sed de pleno etiam relinquatur, factaque esta conuiuando
translatio iucundissima. Declaratis igitur locis omnibus, eorumque exemplis
diligenter expositis, pauca quaedam de locorum ui atque ordine disputabo,
quibus plenissima disputatione expeditis, ad ea quae restant explananda
transgrediar. Sed id tertio iam uolumine faciendum est, quoniam secundus liber
habet proprium modum. Antequam latiorem M. Tullii diuisionem de enumeratis
superius locis aggrediar, pauca, ut sum pollicitus, de ui atque ordine locorum
mihi uidentur esse tractanda, ut eorum natura diligentius cognita, facilior se
argumentorum copia subministret. Primum igitur quoniam loci omnes diuisi sunt
in eos qui in ipso haerent de quo quaeritur, et in eos qui extrinsecus
assumerentur, uidendum est qui nam sint hi loci qui in ipso haerent de quo
quaeritur, et quid ab ipsis rebus differunt in quibus haerere dicuntur, atque
illud quidem planissime expeditum est, ipsos dici terminos illos qui in
quaestione uersantur, horum esse alterum praedicatum, alterum uero subiectum,
superior expeditio patefecit. Ab eo igitur termino de quo agitur, quid
differt locus a toto? Quandoquidem idem est ipsum esse quod totum, neque enim
est aliud esse quemlibet terminum in quaestione propositum, quam totum esse
terminum eumdem qui in quaestione est constitutus; de paribus quoque idem
dicimus. Nam si omnes partes efficiunt id cuius partes sunt, terminumque in
quaestione propositum suae partes efficiunt, non est dubium quin partes quoque
omnes conuenientes idem esse quod ipsum est, in quaestione propositum
rectissime intelligantur. Notatio uero, eodem modo illud ipsum est quod in
quaestione proponitur. Rem enim unamquamque omne uocabulum designat in
quaestione ac denotat. Fit igitur ut totum, partes ac nota, idem quod est ipsum
de quo quaeritur esse uideantur. In tanta igitur similitudine rerum danda est
differentia. Neque enim, ut dictum est, si locus haeret in eo ipso de quo quaeritur,
atque ab ipso de quo quaeritur capi non potest, argumentum fieri potest, tu
locus idem esse possit quod ipsum est de quo quaeritur. Sed haec
differentia ipsum est quod confuse ac singulariter intelligitur, ut homo, in eo
inest totum suum, quod est definitio ipsius; igitur totum, ab eo quod ipsum
est, intelligentia separatur, quod illud quidem singulariter intelligitur, hoc
uero sub generis ac differentiarum enumeratione monstratur. Diuidit enim
definitio atque dispertit, totumque patefacit quod in re ipsa singulariter
intelligebatur; de partibus quoque eadem ratio est. Si enim ad membrorum
multitudinem, uel specierum omnium enumerationem, singularis termini referas
intellectum, statim ipsius ac partium differentias comprehendas. Nota etiam ab
eo cuius nota est facile distat, quia illud uox et significatio est, illud res
significationi supposita, eorum uero quae affecta sunt non sunt dubiae
differentiae ab his quorum affecta esse monstrantur. Quis enim idem dicat esse
coniugatum, quod est id cui coniugatum est? Quis idem dicat esse iuste, quod
iustitia? Quis genus idem quod forma? quis contraria? quis similia?
Quandoquidem neque contrarium, sibi ipsi contrarium esse potest, nec simile,
sibi ipsi simile; nec genus, sibimetipsi genus; et de cateris eadem ratio
est. Nunc illud dicendum est, propter quod ista praemisimus; quandocumque
enim ab illis tribus locis qui primi propositi sunt, argumenta sumuntur, id est
a toto, a paribus, a nota, fit ut ipse quidem terminus ad cuius fidem quaeritur
argumentum, intra quamlibet earum rerum contineatur, quae cum ad argumentum
ductae fuerint, loci esse monstrantur. Velut cum fit argumentum a toto, ipse
quidem terminus cui fides affertur, intra totum comprehenditur; totum uero
ipsum quod est definitio, res est siquidem orationem, rem uocari placet. At si
ex ea sumitur argumentum, fit locus itaque ipsum quidem de quo agitur, intra
totum clauditur, a quo toto cum fit argumentum, fit ipsum totum, locus; quod
totum, quoniam claudit terminum qui in quaestione uersatur eidem termino
uidetur inhaerere. Quo fit, ut locus quoque qui a toto est, eidem inhaereat
termino, de quo in quaestione dubitatur. Partium quoque enumeratio eumdem
terminum claudit, quem partium collectione coniungit. Ipsaque partium
enumeratio res quaedam est, ei oratio rebus annumeranda est. Sed si ab ea
ducitur argumentum, fit locus. Sed quoniam partium multitudo in eodem termino
est, quem conuentus partium iungit, nec esse est eum quoque locum qui est a
coniunctione partium ipsi illi termino de quo quaeritur inhaerere. Nota etiam
rem designat, et significatione aliquo modo comprehendit, a qua si ducitur argumentum,
fit locus, et quoniam nomen omne si uidetur ad esse, cuius intelligentiam
signat, locus quoque qui est a notatione, in ipso haeret de quo uersatur
intentio. At in affectis quae in tredecim partes diuisa sunt, non idem
est. Nam quoniam respicientia quodammodo terminum sunt, et quasi extrinsecus
constituta, non uidentur eodem modo coniuncta esse cum termino quo coniuncti
sunt hi loci, qui a toto, a partium enumeratione, a nota esse praedicti sunt;
sed tamen id quod affectum est, ad aliquid dicitur. Id uero aliquid iunctum est
illi semper quod ad eius ducitur relationem, ac sine eo esse nunquam potest,
quia cum ipso nascitur, et quodammodo altero dicto intelligitur alterum. Nam si
id de quo quaeritur, eiusque affecta perpendas, ea quae perhibentur affecta,
extra id de quo ambigitur, posita esse consideres, nihil enim eorum quae sunt
ad aliquid, ex se ipso esse potest sed est semper ex altero: ut enim in praedicamentis
ostenditur, omnia quae ad aliquid dicuntur, opposita sunt, non tamen ita
disiuncta sunt ut omnino sint distributa sed quoniam relatiua praedicatione
iunguntur, nec esse est aliquo modo in ipso sint ad quod uidentur affecta. Omne
quippe affectum, ex eo ad quod affectum est suscipit formam, et sine eo esse
non potest, et dicto altero, alterius se statim subiicit intellectus, ut cum
dixero dimidium, duplum intelligitur, et cum patrem nominauero, filius ad
intelligentiam uenit. Et omnia quaecumque ad aliquid sunt, ex sese pendent, nec
a se inuicem deseruntur. Igitur omne affectum, et ad ipsum respicit ad quod
refertur, et in ipso est. Ad ipsum quidem respicit, quoniam ad affectum suum
uelut ad aliquid relatiue more praedicationis refertur; in ipso uero est, quod
ea est affectorum natura ut alterum existat ab altero, seque ipsa possideant,
quandoquidem et id quod uffectum uocatur, eius est termini ad quem consideratur
affectum, et terminus in quaestione propositus affe. cto suo intelligitur esse
connexus. Quae cum ita sint, cum argumentum sumitur a coniugatis, quoniam
id quod coniugatum est, affectum est ad id quod ei ex altera parte est
coniugatum, id quidem de qua quaeritur in altrinsecus posito coniugato haeret.
Is uero locus unde argumentum trahitur, ab altero ducitur coniugato, ueluti si
compascuus ager est, ius est compascere. Igitur compascere atque compascuum
coniugata sunt; sed quaerebatur an ius esset compascere, tractum uero est
argumentum a compascuo; itaque terminus quidem de quo fuit quaestio, in altero
coniugato positus deprehenditur, id est in compascendo; locus uero unde
argumentum tractum est, in altero est, id est in compascuo. Item quoties
a genere ducitur argumentum, id de quo quaeritur in forma, haerere nec esse
est, ut cum ostenditur legata esse numerata pecunia, quoniam fuerit argentum
omne legatum. Quaeritur enim de numerata pecunia, quae est species argenti, et
argumentum tractum est ab argento, id est a genere. Itaque ipsum de quo
quaerebatur, in forma fuit, id est in specie. Argumentum uero tractum est ab
affecto, id est a genere. Quod si a forma generis argumentum fiat, conuerso
modo est, id quidem quod quaeritur in genere esse monstratur, ipsum uero unde
sumptum est argumentum, in forma esse perpenditur. Nam cum quaeratur an legatum
sit uxori argentum, ostenditur non esse legatum, quia non fuerit uxori tantum:
legatum sed matrifamilias uxori. Uxor uero genus est matrifamilias uxoris.
Quaeritur igitur de uxore, id est de genere. Argumentum factum est a
matrefamilias, in est a forma. Quoties uero a similitudine trahitur
argumentum, quoniam id quod simile est, non sibi sed alteri simile esse
perpenditur, res siquidem de quo quaeritur, in uno eorum quae sunt similia,
posita est; at uero locus, in altero est, uelut cum quaeritur an haeres
restituere uitium ruinamue cogatur aedium in usumfructam relictarum. In hoc
igitur quaestio est, locus uero a simililudine, quia non oportet haeredem aedes
restituere, sicut nec mancipium, si id aliqua ratione depereat. Cum igitur
similis sit aedium ususfructus atque mancipii, quod quaeritur, in aedium
usufructu positum est, locus uero, in usufructu mancipii. In differentia
quoque idem est: eorum namque quae differunt in altero positum est id quod
quaeritur, in altero uero illud a quo id quod est ambiguum comprobatur, ut cum
quaeritur an id quoque argentum quod in nominibus debeatur legatum sit. Hic
igitur illud est quod dubitatur. In eo uero quod ab hoc differt, locus est a
quo ostenditur minime legatum esse argentum quod in nominibus debeatur, quia
multum differt in arca ne sit positum, an in nominibus scriptam. A
contrario quoque idem est, ut in eo quod quaeritur an ususfructus penus legatus
sit. In usufructu igitur quaestio est sed probatur minime esse legatus, quia
non potest esse usus earum rerum quae utendo pereunt sed potius abusus; in
abusu igitur locus est, scilicet in altero contrariorum, cum fuerit in usu
quaestio. Ab adiunctis etiam locus in eodem modo ab eo quod quaeritur
segregatus est, ut in uno adiuncto quaestio, in altero uero sit locus. Nam cum
quaeratur an secundum mulieris tabulas nunquam capite diminutae possessio
detur, in hoc quaestio est an detur, at in eius adiuncto, locus. Ostenditur
enim minime dari debere possessionem, quia sit proximum ut secundum puerorum
quoque atque seruorum tabulas bonorum possessio concedatur. Ab
antecedentibus uero ita est locus, ut quaestio sit in consequentibus. Nam cum
quaeritur an aliquid dotis nomine pro liberis manere oporteat sumitur
argumentum nullomodo manere oportere ex antecedentibus, quod uiri culpa factum
est diuortium; locus itaque in antecedenti, quaestio uero in consequenti.
Consecutum est uiri culpa factum esse diuortium, nihil apud patrem pro liberis
permanere, cum uiri culpa praecesserit. A consequentibus uero si sit argumentum,
res quae dubia est in antecedentibus esse deprehenditur, uelut cum quaeritur an
diuortio tacto, cum eo nupta esset mulier qui cum connubii ius non esset, dotis
nomine aliquid pro liberis manere oporteat. Fit argumentum sic: Si quid ex dote
pro liberis manere oporteret, quia patrem liberi sequerentur, cum eo nupta
esset mulier, qui cum connubii ius esset, hic antecedens est, si quid de dote
pro liberis manere oporteret, et in eo quaestio an aliquid manere oporteat.
Consequens uero, cum eo mulier nupta, qui cum connubii ius esset, a quo sumitur
argumentum, id est a consequenti. Nam cum manifestum sit, non cum eo nupta esse
cum quo connubii ius erat, ostenditur quod miuime patrem liberi sequantur,
atque idcirco nihil pro liberis manere oportere. Hic igitur res quidem quae
dubitatur in antecedenti est, in eo scilicet an ex dote pro liberis manere
aliquid oporteat, argumentum uero in eo loco qui est in consequentibus, id est
in muliere quae nupta est cum eo cum quo nulla erant iura connubii. A
repugnantibus etiam quoties argumenta sumuntur, res quidem dubia in altero
repugnanti, in aduerso uero locus est argumenti, ut cum quaeritur an possit
inuita mulier reddere legatum, quod recte testamento semel accepit. Locus a
repugnanti, minime posse inuitam reddere quod recte accepit. Quaestio igitur
est in eo quod intelligitur inuitam reddere, argumentum uero in altero
repugnanti, id est in eo quod intelligitur recte accipere. Pugnat enim inuitam
reddere et recte accipere, sed quaestio in uno eorum est, locus in altero.
Quoties uero a causis efficientibus ducitur argumentum, quaestionem in effectis
esse nec esse est, ut exemplo quo quaeritur an qui satis dederit damni infecti,
uitium parietis praestare cogatur. In hoc igitur, id est uitio parietis,
quaestio est sed de causa trahitur argumentum. Dicitur enim non oportere
praestare, quoniam natura parietis causa fuerit uitii, non is qui de praestando
uitio satis dedisset. Effectum ergo causae, uitium parietis fuit. Itaque
quaestio quidem in effecto, locus uero esse consideratur ex causa. At si ab
effectis aliquid approbetur, locus in effecto, quaestio in causa est
constituta, ueluti cum quaeritur an mulier quaedam cuius bona uiri facta sint,
dotis nomine in uiri manum conuenerit. Quoniam ergo in manum ex conuentione
perficitur, ut bona mulieris post eius mortem uir adipiscatur, argumentum
ducitur ab effectis. Efficitur enim per in manum conuentionem, ut quaecumque
sunt mulieris, uiri fiant dotis nomine; ergo cum ea quae mulieris fuere, uir
nomine dotis adipiscatur, mulierem in manum uiri nec esse est conuenire.
Quaestio itaque est de muliere, an in manum uiri conuenerit. Argumentum uero ab
effectu causae, id est in manum conuentionis. Hoc uero est quod ea quae fuere
mulieris, uir nomine dotis acquirit, quo fit ut quod quaeritur, in causa, locus
uero sit in effectis. A comparatione uero maiorum si fuerit argumentum,
quaestio erit in minoribus, ut si quaeratur an in urbe aqua debeat arceri,
defendaturque minime debere, neque enim fines reguntur; ita in aqua arcenda,
quod minus est, quaestio est, locus uero in finibus regendis, quod maius est.
Contrariae uero, si a minore argumentum ducatur, erit id quod dubilatur in re
maiori, ut si dubitetur an fines in ciuitate regantur, respondeamus minime,
quoniam ne aqua quidem arcetur. Ita id quod dubitatur, in re maiore consistit,
illud uero unde argumentum sumitur, in minori. Et in comparatione parium
similis ratio est: in uno enim eorum quae sunt paria, quaestio consistit, in
altero locus intelligitur argumenti, ueluti cum quaeritur an aedium usus
biennio capiatur, id approbamus, quoniam fundorunm quoque. Cum ergo paria sint
fundus atque aedes, quaestio quidem de aedibus est, argumentum uero ducitura
fundo. Ac de ui quidem locorum, quoque a se non quaestiones et loci
argumentorum separentur, haec dicta sint. Nunc eorum ordinem breuissime
commemorabo. Ex hoc itaque oritur omne iudicium, qui locus prior, qui sit
posterior, existimandus, si eos terminos consideremus qui proposita quaestione
uersantur. Quaecumque enim his terminis propinquiora sunt, haec rectissime
priora numerantur. Posteriora uero quantum a propositis longissime quaeque rec
esserint. Id autem tali ratione clarescet. Primum namque, locorum est
diuisa pluralitas in eos qui in ipso sunt de quo agitur, et in eos qui
assumuntur extrinsecus, in quo praepositos esse intelligimus eos locos qui in
ipso sunt, his locis qui trahuntur extrinsecus. Hic uero locus qui in ipso est,
in primas quatuor distribuitur partes, quarum prima est definitio, qui locus a
toto est nuncupatus. Idcirco autem primus a toto locus ponitur, quoniam nihil
est alicui tam proximum, quam propria definitio. Consequitur enumeratio
partium, quia post definitionem proximum locum partes tenere debent, quae totum
id cuius partes dicuntur esse, coniungunt. His apponitur nota, quae quasi
conuerso modo definitio est. Nam sicut definition explicat quod implicite nota
designat, ita nota inuoluit et confuse indicat quod patefacit atque expedit
definitio. Nota uero tertia ideo est, quia definitio substantiam tenet; partium
enumeratio ea dinumerat quae totum compositum iungunt, nota uero nihil efficit
sed tantum designat. Post haec quae in ipsis terminis principaliter
haerent, illa quae sunt affecta numerantur, quae iam non ipsis insunt terminis
sed eosdem uelut exterius posita consequuntur, atque idcirco solum in ipsis
esse dicuntur, quoniam sine his esse non possunt. Quorum prima sunt
coniugata. Nihil enim inter affecta sic proximum est, quam id quod et re et
nomine participat, nisi quod parua nominis inflexione seiungitur. Nam id quod
iustum est, et iustitia participat, et inflexo iustitiae nomine nuncupatur, et
in caeteris quidem coniugatis idem est. Post haec annumeratum est genus.
Genus uero est quod cuiuslibet uniuersaliter substantiam monstrat, et quod
multorum specie diuersorum, substantialis est similitudo. Quod a propositis
terminis longius quam coniugata seiungitur, quia tametsi substantiam monstrat,
tamen ne inflexo quidem uocabulo cum termini nomine copulatur sed longe lateque
diuerso. Huic adiuncta est species (quam formam Tullius appellauit), quia nihil
est tam proximum generi quam species. Species uero est substantialis
indiuiduorum similitudo, et quod sub genere ponitur. Post hanc,
similitudo est constituta. Etenim post illud idem quod in substantiis intelligitur
illud idem recte ponitur quod in qualitate esse perpenditur. Paulatim uero res
incipit a similitudine recedere, nec statim ad contrarium uenit sed prius a
differentia locum statuit. Nam remota similitudine nihil aliud occurrit prius,
nisi differentia. Post hanc, a contrario locum ducit, id est a maxima
differentia. Rursus ad amica sibi affecta conuertitur. Sed non eo modo
amica quo sunt similia, adiuncta enim proponit, quae non sunt integrae
similitudinis sed inter se iudicii, et ueluti cuius iam rerum sibi cohaerentium
propinquitatis. Post adiuncta uero antecedentia Tullius posuit. Post id enim
quod aliquo modo iunctum est, aliquid nec esse est aut antecedens aut
consequens intelligatur. Prius itaque antecedens, post consequens collocatum
est. Post haec repugantia dixit, ut quodammodo duplex ordo contrarietatum
ac similitudinum nasceretur. Prius enim proposuit a simili, a differentia, a
contrario, atque hic uniuersus ordo est similium et contrariorum. Rursus ab
adiunctis, ab antecedentibus, a consequentibus, a repugnantibus. Hic rursus
secundus ordo similium et contrariorum esse deprehenditur. Sed primus ualde
euidentior quam secundus; plus est enim simile esse quam adiunctum, plus est
differre quam antecedere uel consequi, plus etiam est contrarium quam
repugnans. Et in suo quaeque ordine plenam retinent formam, uelut quia
similitudo propinquitatem quamdam tenere debet: propinquius est enim id quod
est simile ei cui simile esse consideratur, quam id quod ad. iunctum est
ei cui naturali uicinitate coniungitur. Rursus quoniam differentia similitudinis
auctor est, dissimilius est id quod ab aliquo differt, quam id quod consequitur
uel antecedit. Rursus quoniam contrarium longissime ab eo qui contrarium est
oportet abscedere, longius abscedit contrarium quam repugnans. Post haec
quid aliud restare poterat quam effectorum causas quaerere? aut post effectorum
causas quid aliud quam ipsarum causarum perquirere effectus? Praeterea a
comparatione loci, postremum ordinem tenent, quia siue similitudinem, siue
dissimilitudinem in sola obtinent quantitate. Ac de locorum ordine satis dictum
est. Illud praeterea considerandum puto, num hi quoque argumentorum loci
qui in ipso haerent de quo quaeritur, inter affecta iure numerentur. Quandoquidem
quae affecta sunt, idcirco esse dicuntur affecta, quia sunt ad aliquid, et
propositi termini relatione nectuntur. Nam et definitio alicuius est definitio,
et totum partium totum est, et nota significati nota est. Sed inspicienda
natura est singulorum, et uidendum num similiter haec ad aliquid referantur ut
caetera. Nam definitio rem quam definit quodammodo explicat atque conformat.
Item partes rem cuius partes sunt propria coniunctione perticiunt. Nota uero,
eius intellectum conmmuniter tenet, et cum haec caetera quae uocantur affecta
non faciant, iure haec non inter affecta ponuntur sed in eo ipso quod ueluti
conficiunt atque conformant, inesse dicuntur. Sed quoniam de ui atque ordine
locorum sufficienter dictum est, nunc ad sequentia transeamus. Praeter
omnia enim quae superius dicta sunt, [1090B] illud animaduertendum maxime est,
quia non si quid in argumentis fuerit sumptum, illud eurum argumentorum locus
dicendus est, nisi non solum insit argumentis, uerum etiam ab eo argumenta
nascantur. Id quod dico, planiore liquebit exemplo. Si quod enim fuerit
argumentum in quo sumatur genus uel species, non statim illud argumentum ex
genere uel specie tractum esse dicitur, nisi ei argumento uires generis uel
speciei qualitas subministret. Age enim, sit quaestio an idem sit animali esse
quod uiuere, et fiat argumentatio sic: non idem est animali esse quod uiuere,
quia ne inanimato quidem idem est esse quod mori, piurima quippe sunt
inanimata, neque moriuntur. Nam quae nunquam uixere, ne mori quidem posse
manifestum est. Hoc igitur inanimatum genus est lapidum, ac fusilium
metallorum, et sumptum est in argumentum sed non ex genere factum est
argumentum, licet in eodem genus uideatur inclusum sed potius a contrario. Nam
contrarium est uitae quidem mors, animalium inanimatum; sed mori non sequitur
inanimatum, igitur ne animal quidem uiuere. Non ergo ex genere locus iste
ducendus est sed potius ex contrario, quamuis genus huiusmodi contineat
argumcntum; tunc enim locus esset a genere, si ab animalis uel a uiuendi genere
argumenti ratio traheretur, uelut si ita fieret argumentum: animali esse,
substantiae est esse; ipsum uero uiuere substantia non est sed in substantiam
uenit. Non est igitur idem uiuere quod animali esse. A substantia igitur
tractum est argumentum, a genere uidelicet animalis. Hoc igitur argumentum, et
genus continet, et ex genere ductum est; in priore uero, etsi genus continet, a
contrario tamen ductum esse perpenditur. Illud enim semper speculandum est, non
quid in argumento sit sed ex quo ducitur argumentum. Et in caeteris
quidem eadem ratio tenenda est, neque est enim in singulis immorandum. Siquis
enim diligentiam decursae superius expositionis exercuit, facile in reliquis
colliget, quod uno declaratur exemplo: QUANDO ERGO UNUSQUISQUE EORUM
LOCORUM QUOS EXPOSUI SUA QUAEDAM HABET MEMBRA, EA QUAM SUBTILISSIME
PERSEQUAMUR, ET PRIMUM DE IPSA DEFINITIONE DICATUR. DEFINITIO EST ORATIO, QUAE
ID QUOD DEFINITUR EXPLICAT QUID SIT. Propositis igitur breuiter argumentorum
locis eosdem subtilius atque enodatius statuit per suas partes et conuenientia
membra partiri. Ita enim locorum omnium diligentius natura
considerabitur, si non confuse solum, uerum etiam distributim, et in suarum
partium proprietate noscantur. Dat uero hoc multam inueniendorum copiam
argumentorum: ut enim de definitione dicamus, si cunctas aliquis definitionum
partes agnouerit, ex omnibus sibi poterit argumenta conquirere, eritque in
inueniendis copiosior argumentis eo qui quot sint definitionis species ignorat.
Ex tot enim definitionum partibus argumenta producet, quantas quis definitionum
partes esse cognouerit. Is uero habebit plurimam talium locorum facultatem,
quem definitionum diuersitas non latebit. Ob hoc igitur M. Tullius, quos
confuse atque indigeste posuit locos, nunc eosdem diligentiore ratione
partitur. Ac primum illud propensiore consideratione tractandum est,
quod, ut dictum est, etiam loci ipsi res quaedam sunt sed tunc esse
intelliguntur loci, cum ab his trahitur argumentum. Ergo nunc Cicero non
principaliter locos sed res ipsas diuidit, quae ad argumentum ductae, speciem
sumunt locorum. Definitio namque, et pars, et nota, res quaedam sunt sed cum ab
his argumentum ducitur, loci fiunt. Cum igitur M. Tullius res ipsas ita ut sunt
naturaliter partiatur, simul cum rebus diuidit locos. Si enim res una est a qua
duci poterit argumentum, unus est etiam locus; at si illa diuiditur, quot
partes eius rei fuerint, tot erunt etiam loci generis eiusdem de quo argumenta
nascuntur. Quae cum ita sint, cumque prius omnium locus a toto sit, id
est a definitione; prius quid sit definitio definitione declarat, ut patefacta
rei natura, species eius uel membra conuenienti ordine partiatur. Detinitio,
inquit, est oratio quae id quod definitur explicat quid sit, sicut definitio
est hominis, animal rationale mortale. Dictum uero cautissime explicat. Nam
quod nomen confuse denuntiat, id definitio per quaedam substantialia membra
diffundit. Quod enim confuse nomine hominis declaratur, id aperit atque
explicat definitio, dicens hominem esse animal rationale et mortale. Nam nisi
ita dixisset, potuerat esse oommunis definitio generi quoque, uelut hoc modo:
definitio est quae designat quid est id quod definit. Sed genus quoque designat
quid est id de quo praedicatur sed non explicat quid sit. Sola enim definitio
explicat quid sit quod oratione perficitur; genus uero et caetera quae singulis
plerumque nominibus proferuntur, minime. Explicat autem definitio id quod
definitur, non quoquo modo, id est non in eo quod quale uel quantum est, non in
quolibet aliorum praedicamenlorum sed quid sit, id est eius quod definit,
substantiam monstrat. Ea uero definitio substantiam digerit, qua ex genere
differentiisque consistit; haec namque uniuscuiuslibet substantiam significant,
sicut in his dictum est, ubi de genere, specie, differentia, proprio,
accidentique tractatum est. Ergo omnis definitio explicat quid sit id quod
definitur. Aristoteles uero eodem pene modo definitionem determinat, dicens:
Definitio est oratio quidem esse significans. Hanc M. Tullius partitur
hoc modo: DEFINITIONUM AUTEM DUO GENERA PRIMA: UNUM EARUM RERUM QUAE SUNT,
ALTERUM EARUM QUAE INTELLEGUNTUR. ESSE EA DICO QUAE CERNI TANGIQUE
POSSUNT, UT FUNDUM AEDES, PARIETEM STILLICIDIUM, MANCIPIUM PECUDEM,
SUPELLECTILEM PENUS ET CAETERA; QUO EX GENERE QUAEDAM INTERDUM VOBIS DEFINIENDA
SUNT. NON ESSE RURSUS EA DICO QUAE TANGI DEMONSTRATIVE NON POSSUNT, CERNI TAMEN
ANIMO ATQUE INTELLEGI POSSUNT, UT SI USUS CAPIONEM, SI TUTELAM, SI GENTEM, SI
AGNATIONEM DEFINIAS, QUARUM RERUM NULLUM SUBEST [QUASI] CORPUS, EST TAMEN
QUAEDAM CONFORMATIO INSIGNITA ET IMPRESSA INTELLEGENTIA, QUAM NOTIONEM
VOCO. EA SAEPE IN ARGUMENTANDO DEFINITIONE EXPLICANDA EST. Omnem
definitionem manifestum est ad aliquid dici, ulicuius est enim semper
definitio. Quae uero ad aliquid dicuntur, quamdam proprietatem ex his sumant
nec esse est, ad quae referuntur. Quo fit ut ex his rebus quas determinat
definitio, in ipsas definitiones quaedam proprietas transferatur; sed quia quod
ad aliquid refertur, id non potest esse idem ei ad quod dicitur, propriam
quoque ipsum quod refertur ad aliud formam nec esse est possidere. Eoque fit,
ut in definitionibus, et sua insit forma, et ea quam ab his accipiunt, quae
definiunt consideretur. Quod M. Tullius uidens, primum diuidit definitiones
secundum ea quae definiuntur. Quarum genera duo esse proponit, unum earum
rerum quae sunt, alterum earum quae intelliguntur. Has igitur definitionum
differentias ex his uidetur sumpsisse quae in definitione monstrantur. Omnia
enim qua definiuntur aut corporalia sunt, aut incorporalia. Res enim omnes in
haec primitus diuiduntur. Ea uero quae corporalia sunt, esse dicit; ea quae
sunt incorporalia, non esse, non quod omnino ea quae incorporalia sunt non
sint, alioqui nec definitionem susciperent. Nam si definitio est qua explicatur
id quod definitur quid sit, eius rei, qua omnino non est, nec quid sit,
explicatio ulla esse potest. Sed quia humanum genus sensibus degit, id maxime
esse arbitratur, quod sensuum conprehensioni subiicitur. Quis enim sibi non
magis lapidem scire uideatur, aut hominem quam iustitiam, uel haereditatem, uel
quidquid aliud non sensibus [sed intelligentia comprehendit? Unde fit ut
propter euidentiam cognitionis ea magis esse uideantur quae subiecta sunt
sensibus, ea minime quae intelligentiae ratione capiuntur. Sed id
sciendum est, M. Tullium ad hominum protulisse opinionem, non ad ueritatem. Nam
ut inter optime philosophantes constitit, illa maxime sunt quae longe a
sensibus segregata sunt, illa minus, quae opiniones sensibus subministrant.
Unde etiam idem Cicero in Timeo Platonis ait: Quid est quod semper sit, nec
ullum habeat ortum, et quod gignatur, nec unquam sit? Quorum alterum,
intelligentiae ratione comprehenditur, alterum affert opinionem sensui rationis
expers. Hic igitur id quod semper sit, rationi adiecit, id uero quod nunquam
sit, sensibus coniunxit. Sed, ut dictum est, corporea esse, et incorporea
non esse, non ad ueritatem sed a communem quorumlibet hominum opinionem locutio
est. Ponit igitur exempla earum quidem rerum quae sunt, formas quasdam
corporalium rerum, ut fundum, aedes, parietes, stillicidium, atque id genus,
quae corporalia esse hac ratione ostendit, quoniam cerni tangique possunt;
earum uero rerum qua non sunt, exempla posuit, usucapionem, tutelam, gentem,
caeteraque quae sunt incorporea; quae ex hoc incorporea esse monstrauit, quod
ait, EA TANGI DEMONSTRATIVE non posse sed intelligentia atque ANIMO
comprehendi. Cur uero ea non esse dixerit, supposuit rationem dicens, nullum
quasi corpus earum rerum esse, nec molem aliquam quae feriat sensum. Quod enim corpus
esse potest usucapionis? Nam ipsa quae usucapiuntur, corporea sunt, ipsa uero
usucapio corporea non est. Ipsa enim per utendi consuetudinem possidendi
firmitudo, quodnam corpus habere potest? Item, quod quis tutela regit,
corporale est, homo namque est. Ipsa uero cura tutela, atque ipsum ius alium
tuendi, nihil omnino corporis habere potest. Homines quoque qui in eadem
gentilitate sunt, corporei sunt. Ipsa uero gentilitas, id est communis nominis
liberorum societas, ut Scipionum, Valeriorum et Brutorum, certe incorporea est;
sed quaedam eorum rerum incorporalis animi conceptio est, atque intelligentia,
quam notionem uocauit. Ipsa enim imaginatio usucapionis uel tutelae atque
intellectus incorporalis rei notio dicitur, quam Graeci *ennoia* uocant.
Diuisit igitur definitionem in has duas partes, scilicet secundum subiecti
diilerentias, ut alias quidem esse diceret definitiones earum rerum quae sunt,
id est corporalium, alias ueroearum quae non sunt, id est incorporalium.
Hinc quaeri potest, quod etiam superius breuiter commemoraui, quonam modo
definito non inter affecta numeretur, cuni ornnis definitio ad aliquid esse
uideatur? Idcirco enim affecta esse dicta sunt similitudo, contrarium, et
caetera, quoniam semper ad aliquid referuntur. Quod si etiam definitio refertur
ad aliquid, nec est absolutae ac propriae considerationis, ea quoque inter
affecta ponenda est. Sed occurritur, quoniam ea quae affecta sunt tanquam
umbrae quaedam corpus, ita extra posita non possunt id relinquere ad quod probantur
affecta, et aut omnino substantiam eorum ad quae affecta sunt, non significant
ut contrarium, simile et caetera. Aut si quando designant, una quaedam pars
intelligitur esse substantiae, uelut genus, species, differentia. Non enim
genus tota substantia est speciei, quando, quidem non solum genus speciem
format sed differentiae quoque; nec differentiae totam substantiae continent
formam, quandoquidem non sola differentia speciem perficit sed etiam genus.
Ipsa uero species quaedam generis pars est, at uero definitio, etsi ad aliquid
est, tamen totam substantiam monstrat, atque exsequatur ei rei quam definit, et
substantiam perficit, ut neque extraposita sit, sicut similitudo et contraria,
neque pars eius substantiae sit quam definitione determinat sed potius ipsa
substantia. Ac de hac quidem re satis dictum est. Idem uero de partibus
dici potest. Nam coniunctae partes totum id efficiunt cuius partes sunt. Nota
quoque tutum significat id quod designat, utque omnia coaequantur, et definitum
definitioni, et partes toti, et nota rei quam significatione declarat si non
sit aequiuoca, uel si res quae designatur non sit multiuoca. Sane illud
dubitari recte potest, cur cum dixisset duo genera esse definitionum, non ipsas
definitiones partitus est sed quae definiuntur, id est corporale atque
incorporale. Quod idcirco dictum uidetur, quia definitio cum sit ad aliquid, ut
dictum est, quamdam capit ex his, quorum; substantiam determinat,
qualitatem. ATQUE ETIAM DEFINITIONES ALIAE SUNT PARTITIONUM ALIAE
DIUISIONUM; PARTITIONUM, CUM RES EA QUAE PROPOSITA EST QUASI IN MEMBRA
DISCERPITUR, UT SI QUIS IUS CIVILE DICAT ID ESSE QUOD IN LEGIBUS, SENATUS
CONSULTIS, REBUS IUDICATIS, IURIS PERITORUM AUCTORITATE, EDICTIS MAGISTRATUUM,
MORE, AEQUITATE CONSISTAT. DIVISIONUM AUTEM DEFINITIO FORMAS OMNIS COMPLECTITUR
QUAE SUB EO GENERE SUNT QUOD DEFINITUR HOC MODO: AB ALIENATIO EST EIUS REI QUAE
MANCIPI EST AUT TRADITIO ALTERI NEXU AUT IN IURE CESSIO INTER QUOS EA IURE
CIVILI FIERI POSSUNT. Quoniam definitio ita exsubiecta re quam definit,
proprietatem capit, ut tamen formam propriam non relinquat, idcirco post eas
differentias definitionum, quae ab his rebus tractae sunt quae definiebantur,
nunc a propria forma definitionum differentias tradit. Propria uero forma
uniuscuiusque compositi in suis partibus constat itaque ex partibus
definitionum tales differentias docet, quod aliae definitiones per diuisionem,
aliae per partitionem fiunt. Definitur enim res quamlibet dum aut eius species
omnes enumerantur aut partes. Partes uero a specie quo differant, paulo
posterius dicam. Hinc exponenda arbitror Ciceronis exempla; dat enim
partitionis exemplum hoc: Sit enim propositum definire quid sit ius ciuile,
dicemus ita: ius ciuile est quod in legibus, senatus consultis, rebus
iudicatis, iuris peritorum auctoritate, edictis magistratuum, more, aequitate
consistit. Lex igitur est quam populus centuriatis comitiis ciuerit. Senatus
consulta sunt quae fuerint senatus auctoritate decreta. Res iudicatae sunt quae
inter eos qui super aliqua re ambigunt, sententia iudicum fuerint constitutae,
quarum exemplo caeterae quoque iudicantur. Iurisperitorum auctoritas est eorum
qui ex duodecim tabulis, uel ex edictis magistratuum, ius ciuile interpretati
sunt, probatae ciuium iudiciis, creditaeque sententiae. Edicta nmagistratuum
sunt quae praetores urbani uel peregrini, uel aediles curules iura dixere. Mos
est quod in ciuitatem solium est fieri. Aequitas est quod naturalis ratio
persuasit. Haec igitur omnia unam formam iuris efficiunt, tanquam partes, uelut
hominem, caput, brachia, thorax, uenter, crura atque pedes. Partitio est enim
ut ipse ait, quae unamquamque rem propositam, quasi in membra discerpit.
Alteram uero partem definitionis, quae per diuisionem sit specierum, tali
monstrat exemplo. Definit enim quid sit abalienatio eius rei quae mancipi est,
dicens: ABALIENATIO EST EIUS REI QUAE MANCIPI EST, AUT TRADITIO ALTERA NEXU,
AUT CESSIO IN IURE, INTER QUOS EA IURE CIVILI FIERI POSSUNT. Nam iure ciuili
fieri aliquid non inter alios, nisi inter ciues Romanos fieri potest, quorum
est etiam ius ciuile, quod duodecim tabulis continetur. Omnes uero res quae
abalienari possunt, id est quae a nostro ad alterius transire dominium possunt,
aut mancipi sunt, aut non mancipi. Mancipi res ueteres appellabant, quae ita
abalienabantur, ut ea ab alienatio per quamdam nexus fieret solemnitatem. Nexus
uero est quadam iuris solemnitas, quae fiebat eo modo quo in Institutionibus
Caius exponit. Eiusdem autem Caii libro primo institutionem de nexu faciendo,
haec uerba sunt: Est autem mancipatio, ut supra quoque
indicauimus, imaginaria quaedam uenditio, quod ipsum ius proprium
Romanorum est ciuium, eaque res ita agitur, adhibitis non minus
quam quinque testibus Romanis ciuibus puberibus, et praeterea
alio eiusdem conditionis qui libram aeneam teneat, qui appellatur
libripens. Is qui mancipium accipit, aes tenens, ita dicit: Hunc ergo
hominem ex iure Quiritium meum esse aio, isque mihi emptus est hoc aere
aeneaque libra. Deinde aere percutit libram, indeque aes dat ei a quo
mancipium accipit, quasi pretii loco. Quaecumque igitur res, lege
duodecim tabularum, aliter nisi per hanc solemnitatem abalienari non poterat.
Sui iuris autem caeterae res nec mancipi uocabantur, eaedem uero etiam in iure
cedebantur. Cessio uero tali fiebat modo ut secundo commentario idem Caius
exposuit. In iure autem cessio fit hoc modo: apud magistratum
populi Romani, uel apud praetorem, uel apud praesidem prouinciae, is cui
res in iure ceditur rem tenens ita uindicat: Hunc ego hominem ex iure
Quiritium meum esse aio. Deinde postquam hic uindicauerit, praetor
interrogat eum qui cedit an contrauindicet; quo negante, aut tacente, tunc
ei qui uindicauerit, eam rem addicit, idque legis actio uocabatur.
Res igitur quae mancipi sunt, aut nexu, ut dictum est, abalienabantur, aut in
iure cessione. Has autem solemnitates quasdam esse iuris, ex superioribus
Caii uerbis ostenditur. At si res ea quae mancipi est nulla solemnitate
interposita tradatur, abalienari non poterit, nisi ab eo cui traditur,
usucapiatur. Quae cum ita sint, recte definita est secundum diuisionem
abalienatio rei mancipi, scilicet quae aut nexus traditione, aut in iure
cessione perficitur. Nam pura traditione, abalienatio rei mancipi non
explicatur. Species uero has esse, non partes, hinc intelligitur, quia si quis
nexu abalienet rem mancipi, id quod suum fuit, in alterius potestatem pleno
iure transtulit. Quid si etiam in iure cedat, plenum abalienationis ius erat.
Ubi autem plenum nomen eius, quod diuidunt, partes suscipiunt, illud genus, et
has species esse paululum quoquo dialectica cognitione imbutus
intelligit. Quae cum ita sint, diuisit Cicero definitionem in duas
partes, unam quae partium enumeratione fieret, alteram quae per partium
diuisionem, utraque uero definitio partes enumerat. Sed hoc interest, quia haec
quidem species, illa uero membra partitur. Hic suboritur quaestio ualde
difficilis. Nam si definitio est etiam partitio, mirum uideri potest quemadmodum
alter sit a definitione locus, alter a partium enumeratione. Quae res maximam
confusionem praestat. Nam cum superius in locorum enumeratione alter a
definitione locus, alter sit a partium enumeratione propositus, cumque nunc
enumerationem partium, uel diuisionem, definitionis species esse confirmet, non
est dubium quin cum idem sit partium enumeratio quod definitio (idem namque est
species quod genus), idem sit locus a definitione, qui est a partium
enumeratione. Cuius quaestionis ualde difficilis, facilior absolutio est,
si definitionum ipsarum formas ac distantias colligamus. Multis namque modis
fieri definitio potest. Inter quos unus est uerus atque integer definitionis
modus qui etiam substantialis dicitur; reliqui per abusionem definitiones uocantur.
De quibus omnibus paulo posterius integram faciam diuisionem. Nunc in commune
sic disseram: nam quia omnis definitio explicat quid sit id quod definitur.
Explicatio autem fit duobus modis: uno quidem cum pro re minime cognita planius
aliquid affertur; alio uero cum fit quaedam partium enumeratio. Ac de priore
quidem modo, posterius. Nunc uero de enumeratione partium ita dicendum est,
quod omnis definitio, quae per partium enumerationem fit, quasi quaedam partitio
recte intelligitur. Dictum est, id quod in nomine confuse significaretur, in
definitione quae fit enumeratione paritum, aperiri atque explicari. Quod fieri
non potest nisi per quarumdam partium nuncupationem; nihil enim dum explicatur
oratione, totum simul dici potest. Quae cum ita sint, cumque omnis huiusmodi
definitio quaedam sit partium distributio, quatuor his modis fieri potest. Aut
enim substantiales partes explicantur, aut proprietatis partes dicuntur, aut
quasi totius membra enumerantur, aut tanquam species diuiduntur. Substantiales
partes explicantur, cum ex genere ac differentiis definitio constituitur. Genus
enim quod singulariter praedicatur, speciei totum est. Id genus sumptum in definitione,
pars quaedam fit. Non enim solum speciem complet, nisi adiiciantur etiam
differentiae, in quibus eadem ratio quae in genere est. Nam cum ipsae
singulariter dictae totam speciem claudant, in definitione sumptae, partes
speciei sunt, quia non solum speciem quidem esse designant sed etiam genus.
Huius exemplum est: Homo est animal rationale mortale. Cum ergo tota
definitio homini coaequetur, totiusque definitionis partes sint, tum anima, tum
rationale, tum mortale, ipsius hominis partes esse uidentur singula, quae
eiusdem definitionis partes sunt. Haec igitur proprio nomine definitio nuncupatur.
Item est illa definitio, quando in unum accidentia colliguntur, atque unum
aliquid ex his efficitur, et est ueluti quaedam partium enumeratio, non in
substantia sed in quadam accidentium collectione posita; huius
exemplum: Animal est quod moueri propria uoluntate possit. Animali
namque et motus est accidens, et uoluntas, et possibilitas sed haec iuncta
perficiunt animal, non substantialiter constituentia sed per quaedam accidentia
designantia quod animalis quasi quaedam partes sunt, et haec descriptio
nuncupatur. At si non accidentia rei sed quasi membra quaedam dicamus, ex
quibus componitur atque coniungitur, atque inde definitionem facere tentemus,
hoc modo dicimus: Domus est quae fundamento parietibus tectoque
consistit hic membra quaedam sumpta sunt ad definitionem, quibus res tota
coniungitur, et haec uocatur per enumerationem partium definitio. At si
quis ita definiat ut non in definitione ponat membra sed species, a diuisione
specierum definitio nuncupatur: uelut si quis hoc modo pronuntiet: Animal
est substantia quae uel sensu tantum uel sensu et ratione nitatur.
Haec igitur quatuor a se differre manifestum est. In ea namque definitione quae
per substantiales partes efficitur, singulae partes maiores esse uidentur, et
substantialiter uniuersaliores ab ea requam definiunt, ut animal maius est ab
homine. Mortale etiam atque rationale, singula hominis transgrediuntur naturam,
quae in unum conuenientia, eidem quo sigillalatim maiora sunt coaequantur.
Accidentia uero quae in definitione ponuntur, omnino a substantia ratione
disiuncta sunt. In ea uero definitione quae ex partium enumeratione perficitur,
talia sunt quae enumerantur, ut singula totius deflniti nomen capere non
possint, atque idcirco eodem minora sunt, ut fundamenta non possint domus uocabulo
nuncupari: fundamenta enim domo minora sunt, itemque caeterae partes. At uero
in ea definitione quae per diuisionem fit, singulae quidem partes tota ea re
quae definitur minores sunt, totum tamen definitae rei nomen suscipiunt. Ut
rationale nomen capit animalis, eodem modo irrationale. Quibus ita
discretis, quotiescumque ab ea definitione quae per substantiales partes
efficitur, uel ab ea quae per accidentium enumerationem colligitur,
argumentatio fit, a definitione, id est a toto tractum dicitur argumentum. Quoties
uero ab ea definitione quae uel per membrorum enumerationem, uel per specierum
diuisionem perficitur, argumentatio fit, ab enumeratione partium argumentum
ductum esse perhibetur. Sed Tullius quia iam partitionem definitionis ingressus
est, etiam hanc interposuit, quae non ad definitionem sed ad enumerationis
partium locum pertinebat. Huius uero rei argumentum est, quia cum post, de
eisdem locis latius tractans, de enumeratione partium loqueretur, nullam aliam
enumerationem partium posuit, nisi eam quam nunc definitionis speciem
dixit. Nec tamen est arbitrandum omnem partitionem definitionis locum
posse obtinere, ut si quis sic dicat, fundamenta, parietes et tectum domus est,
id non est nec esse. Potest namque esse porticus publicis usibus destinata,
potest item aliud quodlibet, ut theatrum quod propter ampliores sonitus
exhibendos tegi solet. Sed id nunc intelligere nos oportet, posse per
partitionem aliquid saepe definiri, cum partium illa collectio unam rem tantum
possit efficere, ut si nihil esset aliud quod fundamenta, parietes atque tectum
posset habere, nisi domus, iure definitio facta esse uideretur, domum esse quam
fun damenta, parietes tectumque perficiunt. SUNT ETIAM ALIA GENERA
DEFINITIONUM, SED AD HUIUS LIBRI INSTITUTUM ILLA NIHIL PERTINENT; TANTUM EST
DICENDUM QUI SIT DEFINITIONIS MODUS. Hunc locum Victorinus unius
uoluminis serie aggressus exponere et omnes definitionum differentias enumerare,
multas interserit, quae definitiones esse pene ab omnibus reclamantur. Inter
definitiones enim penitet nomina, quod specialiter Aristoteli in omni
doctrinarum genere peritissimo non uidetur; pernegatque in Topicis nomine fieri
definitionem, ueluti si quis dicat: Quid est conticescere? et
respondeatur: Tacere! hae nullo modo definitiones habendae sunt.
Quod etiam ex ipsius M. Tullii definitione approbari potest, per quam definitio
quid esset ostendit; dixit enim esse definitionem orationem quae id quod
definitur explicat quid sit. Sed cum nomen non sit oratio, manifestum est
nomine definitionem non posse constitui, cum praesertim ne omnia quidem qua
oratione promuntur atque aliquid ostendunt, proprio definitionis nomine
designentur, ueluti descriptiones, omnisque alia oratio quae non ex
substantialibus partibus sed ex quolibet alio modo coniunctis efficitur.
Quod ne ipse quidem Victorinus ignorat. Sed uidetur id definitionis loco ipse
sibi Victorinus ad disserendi sumpsisse propositum, quod quoquo modo rem
subiectam posset ostendere. Idcirco enim nomen quoque in definitionum numerum
recepit, quoniam saepe notiore uocabulo fit clarius quod ignotiore antea
prolatum latebat. Idcirco etiam nos superius diximus explicationem fieri duobus
modis: uno quidem cum pro re minime cognita planius aliquid afferatur; alio
uero cum fit per quamdam partium enumerationem: ut ea quidem explicatio in qua
notius aliquid affertur, nominis sit; ea uero quae fit per partium
enumerationem orationis, quanquam etiam in ipsis orationibus semper planius
aliquid atleratur quo notius fiat illud de quo disseritur. Ut igitur
nihil expositio nostra praetermittat, et definitionis proprietas appareat,
itaque omnia in notitiam deducantur, ut nec uera definitio nesciatur, et quae
non sit proprie uere quo definitio sub scientiam cadat, talis definitionum
differentia facienda est. Definitionum enim aliae proprie definitiones sunt,
aliae abusiuo nuncupantur modo. Ac propriae quidem definitiones sunt quae ex
genere differentiisque consistunt, uelut haec: Homo est animal rationale
mortale hic enim animal genus est; rationale uero et mortale
differentiae. Earum uero definitionum quae non proprie sed abutendo
definitiones uocantur, aliae sunt quae singulis nominibus denotantur, aliae
uero quas explicat ac depromit oratio. Atque illarum quidem definitionum
quae tantum nomine designantur, aliae sunt quae *kata lexin*, id est ad uerbum
fiunt, cum pro nomine redditur nomen, uelut si dicat aliquis: Quid est
conticere? et respondeatur: Tacere! uel: Quid est
haurit? Percutit! Aliae uero, quae exempli gratia ponuntur, ut cum
uolumus designare quid est substantia, exempli gratia dicimus: Ut
homo haec uocatur Graece *typos* quae idcirco, ut dictum est, inter
definitiones ponitur, quoniam id quolibet modo aliquid designat eius quod
designatur, et si non proprie, tamen aliquo modo uidetur esse definitio.
Earum uero definitionum quae in oratione consistunt, neque tamen sunt propriae,
multae sunt diuersitates. Quarum est omnium nomen communis descriptio. Harum aliae
fiunt partitione, aliae diuisione, de quibus superius, ut dictum est. Aliae
uero substantiales quidem differentias sumunt sed genus non adiiciunt, atque
haec quidem a Victorino *ennoematike* dicitur, quasi quamdam communem continens
notionem, ueluti si quis dicat: Homo est quod rationali conceptione uiget
mortalitatique subiectum est. Hic igitur genus positum non est sed
differentiae substantiales. Aliae uero sunt quae pluribus quidem
qualitatibus designantur accidentibus tamen ita ut singulae qualitates, etiamsi
non coniungantur, possint tamen quod demonstratur efficere, ut: Homo est ubi
pietas est, ubi aequitas, et rursus ubi malitia et uersutia esse
possunt nam et si caetera nullus adiungat, sufficit ad ostendendum hominem dicere: ubi
pietas inesse potest, uel ubi iustitia, uel caetera haec uocatur
*poiotes*. Aliae uero sunt quae pluribus in unum accidentibus coniunctis
efficiuntur, ut siquis luxuriosum definire uelit, dicens: Luxuriosus est
qui pluribus et non necessariis sumptibus in delicias affluit, et in
libidinem fertur effusior omnia enim coniuncta luxuriosum uidentur efficere,
singula uero minime: haec uocatur *hypographike*. Aliae quoque fiunt eo
modo, ut ad signandam, differentiam proponantur in his rebus quae in discreto
fine coniunctae sunt, ut si dubitet quis, Nero imperatorne an tyrannus fuerit,
dicit eum tyrannum fuisse, quoniam crudelis fueritatque intemperans. Haec enim
adiuncta differentia tyrannum ab imperatore seiungit. Aut etiam si de eodem
tyranno atque rege dubitetur quid uterque sit, iuncta differentia utrosque
designat, ut si temperantia quidem regi uel pietas, tyranno uero et
intemperantia et crudelitas conuenire dicatur: haec uocatur *kata
diaphoran*. Alia quae per translationem dicitur, ut: Adolescentia
est flos aetatis. Illa quoque definitio esse diciturquae fit ex
priuatione contrarii, ut: Bonum est quod malum non est. Illa
quoque Victorinus definitionem ponit, quae tantum propriis nominibus aptari
potest, quae etiam *hypotyposis* appellatur, ut: Aenas est Veneris et
Anchisae filius. Praeter has etiam illa est quae fit per indigentiam
pleni, ut quadrans est cui dodrans deest ut sit as. Ponit etiam
Victorinus inter differentias definitionum illam quoque quae per quamdam laudem
fieri potest, ut: Lex est mens, et animus, et consilium, et sententia
ciuitatis. Quod maxime ratione caret. Non enim laudis modus illi
faciet differentiam. Illa enim consideranda sunt quae in definitione ponuntur,
non quo animo constituta sunt. Quod si recipienda fuit laudandi uoluntas inter
differentias definitionum, cur non uituperandi quoque uoluntas aliam
differentiam definitionis efficiat? Sed hoc apertissime inconueniens et
ueritati uidetur esse contrarium. Fiunt etiam definitiones per
proportionum, ut si quis dicat: Homo est minor mundus. Sicut etiam
mundus ratione regitur, ita quoque quoniam homo multis partibus iunctus, habet
tamen in omnibus rationem ducem, minor mundus dici potest. Fiunt etiam
definitiones a relationibus, cum dicitur: Quid est pater?
respondetur: Cui est filius. Causa quoque solet efficere
definitionem, ut cum dicimus: Quid est dies? respondetur: Sol
super terram causam enim, id est solem, pro re ipsa cuius causa est
interposuimus, atqueita diem definitionem monstrauimus. Hae sunt
definitionum differentiae quas in eo libro quem de definitionibus Victorinus
edidit, annumerauit, quas M. Tullius praetermittit eo nomine, quod eas minime
necessarias existimauerit. Nos uero ne quid perfectio deesset operi, etiam quae
sunt a Cicerone praetermissa subiecimus. SIC IGITUR VETERES PRAECIPIUNT: CUM
SUMPSERIS EA QUAE SINT EI REI QUAM DEFINIRE VELIS CUM ALIIS COMMUNIA, USQUE EO
PERSEQUI, DUM PROPRIUM EFFICIATUR, QUOD NULLAM IN ALIAM REM TRANSFERRI POSSIT.
UT HAEC: HEREDITAS EST PECUNIA. COMMUNE ADHUC; MULTA ENIM GENERA PECUNIAE. ADDE
QUOD SEQUITUR: QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT. NONDUM EST DEFINITIO;
MULTIS ENIM MODIS SINE HEREDITATE TENERI PECUNIAE MORTUORUM POSSUNT. UNUM ADDE
VERBUM: IURE; IAM A COMMUNITATE RES DISIUNCTA VIDEBITUR, UT SIT EXPLICATA
DEFINITIO SIC: HEREDITAS EST PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERUENIT
IURE. NONDUM EST SATIS; ADDE: NEC EA AUT LEGATA TESTAMENTO AUT POSSESSIONE
RETENTA; CONFECTUM EST. ITEMQUE [UT ILLUD]: GENTILES SUNT INTER SE QUI EODEM
NOMINE SUNT. NON EST SATIS: QUI AB INGENUIS ORIUNDI SUNT, NE ID QUIDEM SATIS
EST, QUORUM MAIORUM NEMO SERVITUTEM SERVIVIT. ABEST ETIAM NUNC: QUI CAPITE NON
SUNT DEMINUTI. HOC FORTASSE SATIS EST. NIHIL [1100D] ENIM VIDEO SCAEVOLAM
PONTIFICEM AD HANC DEFINITIONEM ADDIDISSE. ATQUE HAEC RATIO VALET IN UTROQUE
GENERE DEFINITIONUM, SIVE ID QUOD EST, SIVE ID QUOD INTELLEGITUR DEFINIENDUM
EST. Definitionis ratione proposita diuisaque per singulas partes tum
materiae, tum etiam formae; materiae quidem, cum definitionum esse dixit, uel
earum rerum quae corporeae essent, uel earum quae incorporeae; formae uero cum
aut partitionibus aut diuisionibus definitiones fieri docuit; praetermissisque
caeteris quaecumque ad propositum opus minime pertinerent, nunc quod
utilissimum est, maximeque totam definitionem intelligentiam significare
potest, exsequitur. Id autem est: Qui sit in omnibus, quaecumque
quomodolibet fiunt, definitionis modus. Est autem una atque omnibus communis
definiendi ratio, ut ex communitatibus inter semet iunctis atque compositis in
unam proprietatem rei definitio colligatur. Omnia enim quae communia atque
uniuersalia sunt, si quid eis fuerit adiectum, determinatione minuuntur, et ad
particularitatem redeunt, atque eo ambitu quo concludebant cuncta, cohibentur,
ueluti cum generi adiicitur differentia, et fit species. Nam cum genus per se
proprio ambitu multas species contineat, ei si propriam adiicias differentiam,
minuitur, et in quamdam quodammodo particularitatem redit, ueluti cum dicimus
animal, hoc nomen multa concludit. At si ei rationale adiiciae, faciasque
animal rationale, minus erit a simplici. Minus namque est animal rationale a
simpliciter animali.Ita additio differentiae quod maius fuit in
particularitatem quamdam redegit atque cohibuit. Quoties igitur aliqua
res definienda est, sumitur id quod ei cum pluribus aliis commune est, huic
adiiciuntur differentiae, statimque nec esse est minuatur id quod pluribus
fuerat antecommune, et si hac differentiae additione in tantum modum
decreuerit, ut rei quae definitur fiat aequalis, aiias differentiaa colligere
atque aptare non nec esse erit sed id ipsum quod ita decreuit, ut aequale sit
ei quod definitur, definitionem esse nec esse est. At si adhuc amplius sit ab
ea re quae definitur, quaeramus nec esse est aliam differentiam, qua adiuncta
numerus quidem crescat, uis autem communitatum differentiarum additione
decrescat, atque id hactenus faciendum, quatenus, ut dictum est, ea quae ad
definitionem sumuntur ei quod definiendum est adaequentur. Ut igitur id
non ratione solum, uerum conuenienti quoque clarius fiat exemplo, sumatur res
notissima ad definitionem, id sit homo. Huius igitur ita quaerimus
definitionem: sumimus quod ei cum pluribus aliis commune est, id est animal.
Dicimus igitur hominem esse animal, nondum est definitio, primum quia, ut
dictum est, solo nomine definitio reddi non potest; dehinc quia animal maius
est homine. Ut igitur minuatur animal et homini coaequetur, addimus
differentiam, qua adiuncta, rerum quidem numerus crescit, uis autem rei atque
amplitudo minuitur. Addo igitur rationale, efficioque animal rationale. Minus
est igitur animal rationale quam proprie animal. Dico autem hominem esse animal
rationale. Sed id nondum coaequatur ad hominem, possunt enim esse animalia
rationabilia, sicut Platoni quoque de astris placet, quae homines non sunt.
Addo igitur rursus alium differentiam, si quoquo modo iterum definitio
contrahatur, ut fiat homini quod definitur aequale; adiungo igitur mortale, ac
dico hominem esse animal rationale mortale, id aequatur ad hominem. Nam et qui
homo est, animal rationale mortale est. Dico igitur hominis hanc esse
definitionem quae ex pluribus communibus iunctis unum tamen quiddam homini
proprium atque aequale conficit. Atque in caeteris definitionibus eadem ratio
est. Ut definitiones fiant collectis communitatibus, in unumque
copulatis, cum necesse sit illa copulatione quae communia sunt contrahi atque
in minorem cohiberi modum, eique quod definitur ex communitatibus iunctis
aliquid proprium atque aequale componitur. Hoc est igitur quod ait Cicero, hunc
esse definitionis modum, cum sumpseris ea quae sint ei rei quam definire uelis cum
aliis communia, usque eo persequi, ut proprium efficiatur, quod in nullam aliam
rem transferri possit, ut his uerbis et hac sententia breuiter significare
uideatur hanc esse definitionem quae, ex substantialibus communitatibus iuncta
atque in minorem modum redacta, fit ei rei quae definitur aequalis.
Exempla uero quae ponit huiusmodi suut, unum definiendae haereditatis, alterum
gentilitatis. Haereditatis quidem hoc modo: HAEREDITAS EST PECUNIA. Commune hoc
et multis aliis conueniens quae haereditates non sunt, ut donationibus, ut
furtis, uel quibuslibet aliis pecuniariis rebus quae minime sunt haereditates.
Huic igitur pecuniae addendum aliquid fuit, id est: QUAE MORTE ALICUIUS AD
QUEMPIAM PERVENIT. Haereditas enim pecunia est ad quempiam alicuius morte perueniens.
Sed ne id quidem plenum haereditatis explicat intellectum. Commune namque est.
Et pecuniae mortuorum pluribus teneri modis possunt, uelut si bello quis uictus
est ac spoliatus. Addendum igitur est aliquid: IURE, ut sit, HAEREDITAS EST
PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM IURE PERVENIT. Haereditates enim iure
capiuntur. Videatur forsitan hoc loco definitionem posse consistere sed minime;
quid enim? si legata pecunia est, haereditas quidem dici non potest, capta
tamen morte alicuius iure pecunia est. Nam si testamenta iure fiunt, pecunia
etiam iure legatur, adiiciendum est aliquid, id scilicet quo ab haereditatibus
legata separentur, ut dicamus, haereditatem esse pecuniam morte alicuius ad
quempiam peruenientem iure, quae legata non sit. Num satis est definitioni?
Minime. Quid enim si meum quidem dominium sit fundi, uel alicuius pecuniariae
rei, alterius uero ususfructus. Nam morte eius cui ususfructus competit, ad me
res illa reuertitur, quae in meo dominio proprietatis possessione iure tenebatur?
neque tamen haereditas esse potest, adiiciendum igitur est, minime possessione
esse relentam, id est, ut proprietatis possessione id quod ex morte alicuius
iure non legatam peruenit non retineatur. Hoc autem modo possessione retineri
potest, si sit nostra proprietas, et eius qui decesserit ususfructus.
Coniuncta igitur omnia in unum facient haereditatis definitionem hoc
modo: Haereditas est pecunia quae morte alicuius ad quempiam
peruenit iure, non legata, neque possessione retenta. Haec definitio
est aequalis haereditati. Nam ut haereditas pecunia est morte alicuius ad
quempiam perueniens iure, neque legata, neque possessione retenta, ita
quaecumque pecunia alicuius morte ad aliquem iure peruenerit, neque legata sit,
neque retenta, hanc haereditatem esse nec esse est. Sed cum M. Tullius ad
eum usque locum definiendo uenisset, ut diceret haereditatem esse pecuniam quae
morte alicuius ad quempiam peruenisset, iure ait: iam a communitate res
disiuncta uidebitur, ut sit explicata definitio sic: Haereditas est pecunia
quae morte alicuius ad quempiam iure peruenit. Idque ita dictum est, quasi iam
plena facta sit definitio. Quid enim est aliud explicatam esse definitionem, et
a communitate disiunctam, nisi perfectam, et cui desit nihil? Sed rursus quasi
non sit explicata definitio, nec a communitate disiunctam, adiicit: NONDUM EST
SATIS: ADDE: NEC EA AUT LEGATA TESTAMENTO AUT POSSESSIONE RETENTA. Cuius
adiectionis haec ratio est, fecit enim definitionem aliis adiunctis, aliis
separatis. Itaque id quod definiebat, uel his quae adiunxit, uel his quae
separauit, a caeterorum omnium communitate segregauit. Haereditatem enim dixit
esse pecuniam, huic addidit, morte alicuius ad aliquem peruenientem.
Separauitque eam ab iis pecuniis, quae non morte alicuius ad aliquem sed
contractu uiuentium peruenirent, addidit IURE, ut ab his pecuniis separaret
quae per uim morte alterius ad quempiam peruenirent. His igitur duobus, MORTE
atque IURE, ea pecunia effecta est, quae a caeteris ita separetur, ut tamen per
legitimum acquireadi modum, non inter utrosque uiuos sed inter unum uiuum atque
alterum mortuum fieret. Haec igitur una separatio ac caeteris facta est, atque
ideo ait explicatam esse definitionem et a communitate disiunctam. Sed
quoniam in ea ipsa pecunia quae morte et iure ad aliquem peruenit inerant
quaedam quae haeredites non essent, harum separatione plena effecta est
haereditatis definitio. Nam cum diceret haereditatem pecuniam esse, itemque
quae morte alicuius ad aliquem peruenisset, itemque et quae iure, haec omnia
efficientia substantiam haereditatis apposita sunt. Sed quoniam erant in hac
collectione quaedam ad quae huius collectionis intellectus transferri posset,
nec tamen essent haereditates, ueluti legatum aut possessionis retentio, his
substractis reliqua fuit haereditas, de qua intelligi possit pecunia alicuius
morte ad quempiam iure perueniens. Non igitur legatum, aut possessionis
retentio substantiam haereditatis efficiunt, quippe quae impedirent ad eius
substantiam demonstrandam, nisi remouerentur. At uero nec negatio quidem
cuiusquam substantiam perficit sed tantum quid non sit ostendit. Quod si
legatum et possessionis retentio haereditatis substantiam non modo non
complent, uerum etiam impediunt atque corrumpunt, nisi fuerint disiuncta atque
seposita; cumque harum negatio nihil ex haereditatis substantia monstret sed
tantum quid non sit ostendat; relinquitur pars superior, id est pecunia morte
alicuius ad quempiam iure perueniens, quae substantiam haereditaiis ostendat,
ea quae sit explicata definitio a caeterisque disiuncta. Sed quoniam rursus, ut
dictum est, quaedam sunt ad quae deriuari huius definitionis intelligentia
possit, idcirco ad discretionem integram designandam reliqua pars additur.
Itaque quoniam ista demonstrant haereditatem, efficiuntque substantiam iure
dictum est, IAM A COMMUNITATE RES DISIUNCTA VIDETUR, UT SIT EXPLICATA
DEFINITIO: HAEREDITAS EST PECUNIA QUAE MORTE ALICUIUS AD QUEMPIAM PERVENIT
IURE. Sed quoniam rursus hic intellectus ad plura intra se posita poterat
conuenire, non immerito additum est: NON EST SATIS et caetera, quae legatum et
possessionis retentionem ab haereditatis definitione seiungunt: ac de priore
quidem haereditatis exemplo haec dicta sint. Ad huius uero similitudinem
etiam secundum tractat exemplum, quod de definitione gentilitatis est positum.
Gentiles enim sunt qui eodem nomine inter se sunt, ut Scipiones, Bruti et
caeteri. Quid si serui sunt? num ulla gentilitas serorum esse potest? Minime.
Adiiciendum igitur: Qui ab ingenuis oriundi sunt. Quid si libertinorum nepotes
ciuium, Romanorum eodem nomine nuncupentur? num gentilitas ulla est? Ne id
quidem, quoniam ab antiquitate ingenuorum gentilitas ducitur; addatur igitur:
Quorum maiorum nemo seruitutem seruiuit. Quid si per adoptionem in alterius
familiam transeat? tunc etiamsi eius gentis ad quam migrauit nomine nuncupetur,
licet ab ingenuis et ab iis ortus parentibus sit qui nunquam seruitutem
seruierint, tamen quoniam in familia gentis suae non manet, ne in gentilitate
quidem manere potest; addendum igitur est: Neque capite sunt diminuti. Hoc
fortasse, inquit, satis est secundum Scaeuola, pontificis definitionem, nihil
enim ulterius adiecit, ut sit definitio gentilium haec: Gentiles sunt, qui
inter se eadem sunt nomine, ab ingenuis oriundi, quorum maiorum nemo seruitutem
seruiuit, et ubi gentilitatem nulla capitis diminutio destruxit. Haec quoque
definitio facta est ex pluribus communitatibus in unum confluentibus atque unam
proprietatem eius rei quae definiebatur, id est gentilitatis,
facientibus. Hic igitur definitionis modus in utroque genere rerum ualet,
siue quae sunt, siue quae non sunt, id est siue corporalium, siue
incorporalium; nam, ut superius ostensum est, id esse Cicero dicit quod
corporale sit, id non esse quod est incorporale. Ac postremo omnium
definitionum modus hic est, ut ex pluribus communitatibus aliqua proprietas
fiat. Sed distant a se definitiones, quod hae que proprie definitiones uocantur
ex his communitalibus coniunguntur quae substantiales sunt. Hae uero quae non
uerae sed abutendo definitions dicuntur, ex accidentibus communitatibus
congregantur. PARTITIONUM [AUTEM] ET DIVISIONUM GENUS QUALE ESSET
OSTENDIMUS, SED QUID INTER SE DIFFERANT PLANIUS DICENDUM EST. IN PARTITIONE
QUASI MEMBRA SUNT, UT CORPORIS CAPUT UMERI MANUS LATERA CRURA PEDES ET
CAETERA. IN DIVISIONE FORMAE, QUAS GRAECI *EIDE* VOCANT, NOSTRI, SI QUI
HAEC FORTE TRACTANT, SPECIES APPELLANT, NON PESSIME ID QUIDEM SED INUTILITER AD
MUTANDOS CASUS IN DICENDO. NOLIM ENIM, NE SI LATINE QUIDEM DICI POSSIT,
SPECIERUM ET SPECIEBUS DICERE; ET SAEPE HIS CASIBUS UTENDUM EST; AT FORMIS ET
FORMARUM VELIM. CUM AUTEM UTROQUE VERBO IDEM SIGNIFICETUR, COMMODITATEM IN
DICENDO NON ARBITROR NEGLEGENDAM. GENUS ET FORMAM DEFINIUNT HOC MODO:
GENUS EST NOTIO AD PLURIS DIFFERENTIAS PERTINENS; FORMA EST NOTIO CUIUS
DIFFERENTIA AD CAPUT GENERIS ET QUASI FONTEM REFERRI POTEST. NOTIONEM APPELLO
QUOD GRAECI TUM *ENNOION* TUM *PROLEPSIN*. EA EST INSITA ET ANIMO PRAECEPTA
CUIUSQUE COGNITIO ENODATIONIS INDIGENS. FORMAE SUNT IGITU] EAE IN QUAS GENUS
SINE ULLIUS PRAETERMISSIONE DIUIDITUR; UT SI QUIS IUS IN LEGEM MOREM AEQUITATEM
DIVIDAT. FORMAS QUI PUTAT IDEM ESSE QUOD PARTIS, CONFUNDIT ARTEM ET
SIMILITUDINE QUADAM CONTURBATUS NON SATIS ACUTE QUAE SUNT SECERNENDA
DISTINGUIT. SAEPE ETIAM DEFINIUNT ET ORATORES ET POETAE PER TRANSLATIONEM
VERBI EX SIMILITUDINE CUM ALIQUA SUAUITATE. SED EGO A VESTRIS EXEMPLIS NISI
NECESSARIO NON REMILANI. SOLEBAT IGITUR AQUILIUS COLLEGA ET FAMILIARIS MEUS,
CUM DE LITORIBUS AGERETUR, QUAE OMNIA PUBLICA ESSE VULTIS, QUAERENTIBUS EIS
QUOS AD ID PERTINEBAT, QUID ESSET LITUS, ITA DEFINIRE, QUA FLUCTUS ELUDERET;
HOC EST, QUASI QUI ADULESCENTIAM FLOREM AETATIS, SENECTUTEM OCCASUM VITAE VELDT
DEFINIRE; TRANSLATIONE ENIM UTENS DISCEDEBAT A UERBIS PROPRIIS RERUM AC
SUIS. QUOD AD DEFINITIONES ATTINET, HACTENUS; RELIQUA VIDEAMUS. Quoniam
definitionum formas in partitiouem diuisionemque, distribuit nequaquam rerum
auditor similitudine turbaretur, diuisionis ao partitionis differentias prodit,
ac primum aliud partes, aliud species esse demonstrat. Species enim saepe
partes, partes uero nunquam species appellantur. Differant uero haec a se,
quoniam partes totius membra coniungunt, species uero genus diuidit atque
dispertit. Nam, ut superius quoque dictum est, partes eius quod copulant non
suscipiunt nomen totius. Neque enim fundamenta uel tectum domus esse dici
possunt, nam nisi omnia quae quid efficiunt iuncta sint, totius uocabulum
singula non habebunt; at uero species etiam singulae generis suscipiunt nomen,
ut homo animalis. Quo fit, ut in his illa quoque differentia possit agnosci,
quod partes quidem, totius partes, species uero non totius, scilicet
uniuersalis rei, id est generis, species esse dicuntur. Differt uero totum a
genere, quod genus quidem uniuersale est totum uero minime, quod probatur hoc
modo. Si enim id quod totum dicitur, ut domus, uniuersale esset, partes quoque
eius totius susciperent nomen; at non suscipiunt, ut saepe monstratum est; quod
igitur totum est, uniuersale non est. Genus uero uniuersale esse manifestum
est, quoniam eius nomen deductae ab eo formae suscipiunt. Item alia
differentia. Genus semper speciebus suis prius est, totum uero suis partibus
posterius inuenitur. Nisi enim partes fuerint, totum non potest coniungi. Quo
fit ut si genus pereat, species quoque perimantur; si species intereat, maneat
genus quod in partibus totoque contrarium est. Nam si pars quaelibet una
pereat, totum nec esse est interire; si uero totum, quod partes iunxerant,
dissipetur, partes maneant distributae: ueluti si domus tecta et parietes, et
fundamenta a semetipsis extrinsecus posita intelligantur, domus quidem non erit
quia coniunctio destructa est, partes tamen manebunt. Propriis igitur
nominibus M. Tullius partes quidem ueluti totius membra appellat, species uero
formas. Idcirco, quoniam non satis ei apta uidetur inflexio casum ab eo nomine
quod est species. Et licet plures, inquit, usurpauerint hoc nomen, tamen
quoniam dura est huius nominis per casus inflexio, cum dicitur speciei,
specierum, speciebus, idcirco commoditatem in dicendo, ut ipse ait, non
arbitratus est negligendum, ut formas uocaret in cuius nominis casibus nulla
sentitur asperitas. Et quoniam forma praeter genus esse non potest (nihil
enim praeter suum potest esse principium), utrorumque apposuit definitiones,
dicens genus esse notioncm ad plures differentias pertinentem. Notio uero
intellectus est quidam et simplex mentis conceptio, quae ad res plures pertineat
a se inuicem differentes. Id uero genus esse manifestum est, quod apertissimo
liquet exemplo. Animalis quippe intellectus ad plures differentias pertinet, ad
rationale scilicet atque irrationale, ad mortale etiam atque immortale, ad
ambulabile, reptibile, uolatile, natabile, et est eorum omnium quae sub his
differentiis sita sunt, genus. Idem uero significat haec definitio quod etiam
uetus, haec est huiusmodi: Genus est quod de pluribus specie differentibus in
eo quod quid est praedicatur, uelut animal, genus ad plures res specie
differentes, id est ad hominem atque equum, in eo quod quid est praedicatur.
Nam interrogantibus quid est homo uel equus, animal dicitur. Item formae
definitionem talem dedit. Forma est notio cuius differentia ad caput generis,
quasi fontem, referri potest, et recte. Nam si formae a genere deducuntur,
species necesse est referantur ad genus. Si igitur principium quoddam et fons
formae genus est, nec esse est ut intellectus formae ad primordium suum, id est
notionem generis, reuertatur. Intellectus enim hominis refertur ad animal,
itemque equi et caeterorum. Notionem uero appellat quod Graeci *ennoian*
dicunt, huius haec est definitio: Notio est insita et ante percepta cuiusque
formae cognitio enodationis indigens. Haec uero definitio hinc tracta est quod
Plato ideas quasdam esse ponebat, id est species incorporeas substantiasque
constantes, et per se ab aliis naturae ratione separatas, ut hoc ipsum homo
quibus participantes caeterae res homines uel animalia fierent. At uero
Aristoteles nullas putat extra esse substantias sed intellectam similitudinen.
plurimorum inter se differentium substantialem genus putat esse, uel speciem.
Nam cum homo atque equus differant rationabilitate atque irrationabilitate,
horum intellecta similitudo efficit genus. Nam similitudo equi et hominis
substantialis in ea est, quod uterque substant; a est, uterque animatus,
uterque sensibilis, quae iuncta efficiunt animal, est animal namque substantia
animata sensibilis. Igitur hominis atque equi similitudo est animal, quod est
genus. Rursus cum Plato atque Cicero numero accidentibusque distarent, horum
similitudo, quae est humanitas intellecta atque animo formata, species est.
Ergo communitas quaedam et plurimorum inter se differentium similitudo notio
est, cuius notionis aliud genus est, aliud forma. Sed quoniam similium
intelligentia est omnis notio, in rebus uero similibus necessaria est
differentiarum discretio, idcirco indiget adhuc notio quadam enodatione ac
diuisione, uelut ipse intellectus animalis sibi ipse non sufficit. Nam mox
animus ad aliquod animal, id est uel hominem uel equum, deducitur inquirendum,
et hominis notio uel ad Tullium, uel ad Platonem, uel ad quemlibet singularium
personarum refertur. Quae cum ita sint, quoties genus diuiditur in formas,
nullam praetermitti oportebit. Est enim uitium uel maximum, si qua diuidentem
forma praeterrat, ueluti si quis ius diuidere uelit, in legem, morem atque
aequitatem nec esse est partiatur. Nam et lex, et mos, et aequitas, et singula,
et in commune, iuris uocabulo subiecta sunt. Culpat uero illorum inscitiam qui
idem species uel formas putant esse quod partes, conturbarique eos inscitia
dicit, quod res a se plurimum differentes imperite atque improuide distinguere
ac segregare non curant. Sed quoniam de definitione loquebatur, addit
aliam speciem definitionis, quam nos superius enumerauimus, quae per
translationem non proprietatis ueritatisque sed splendoris atque ornatus
ratione perficitur, quod poetarum atque oratorum esse autumat, quibus luculenta
oratio curae est. Huius definitionis exemplum a iure ciuili Tullius petit,
atque se non aliter ab exemplis notioribus Trebatio recessurum quam si
necessitae cogat. Per translationem uero definitio est, ueluti cum Aquilius,
littus definire uolens, dicebat littus esse quo fluctus eluderet. Hoc eludere
ab iis translatum est qui agitatione aliqua, causa lusus, mouentur. Itemque
adolescentia est flos aetatis, id ab arboribus ductum est, quarum fructus
flores praecedunt. Et senectus, uitae occasus, id a die ductum est, qui desinit
esse cum sol occiderit: quae translationes a proprietate discedunt, et quadum
similitudine subiecta signant. Est enim translatio quoties habentis rei nomen,
propter alterius rei similitudinem, a re simili nomen imponitur, ut motus habet
proprium nomen, item lusus suo uocabulo nuncupatur. Sed qui dicit, qua fluctus
eluderet, a similitudine agitationis ad fluctuum motum uocabulum transfert.
Ac de definitionibus quidem disputationem terminans, ad partitiones transitum
facit. Sed nunc tertio uolumini satis est reliqua in posterum differamus.
Explicare non possum, mi Patrici, quantas saepe in difficillimi operis cursu
uires afferat amicitiae contemplatio, cum et iis studiosius componamus, quos
reposito penitus amore diligimus, et placare cupientibus multa sese rerum copia
subministret. Huc accedit quod ut quaeque in mentem uenerint iniudicata atque
etiam incastigata promuntur, quandoquidem apud cari pectoris secretum nihil est
periculi proferre quod sentias. Est igitur mihi, cum tuam beneuolentiam specto,
pronum omne atque, ut ita dicam, uoluptarium, quod in tuae praescriptum
iucunditatis impenditur. Sed cum memet ipse perpendo, uereor ne imparato muneri
par esse non possim, et deficientis culpa in adhortantis cedat iniuriam. Quo
fit ut tibi etiam atque etiam prouidendum sit, ne, tuis ipse moribus emendatus,
nostri alicuius erroris sarcinam feras. Nosti oblatrantis morsus inuidiae,
nosti quam facillime in difficillimis causis liuor iudicium ferat. Quaeso
igitur extremam nostro operi manum communis negotii studiosus imponas,
abundantia reseces, hiantia suppleas, errata reprehendas, sis postremo nostri
laboris tuaeque adhortationis assertor, cum praesertim me securum peractum
reddat officium, te amici pudor dignus possit conuenire, si displicet. Sed haec
alias, nunc operis suscepti tramitem persequamur. Quoniam locorum in
ipsis de quibus quaeritur terminis inhaerentium, alii sunt a toto, alii a
partibus, alii a nota, alii ex affectis, de eo quidem loco qui a toto est, et
in definitione est constitutus, sufficienter disseruit superiore tractatu. Nunc
uero de partium enumeratione dicere instituit, rectam ordinis uiam scilicet
insistens, ut non solum exemplo qualis esset partium enumeratio perdoceret,
uerum ratione quoque ostenderet quomodo partium enumeratione in argumentationibus
esset utendum. PARTITIONE TUM SIC UTENDUM EST, NULLAM UT PARTEM RELINQUAS;
UT, SI PARTIRI VELIS TUTELAS, INSCIENTER FACIAS, SI ULLAM PRAETERMITTAS. AT SI
STIPULATIONUM AUT IUDICIORUM FORMULAS PARTIARE, NON EST VITIOSUM IN RE INFINITA
PRAETERMITTERE ALIQUID. QUOD IDEM IN DIUISIONE VITIOSUM EST. FORMARUM ENIM
CERTUS EST NUMERUS QUAE CUIQUE GENERI SUBICIANTUR; PARTIUM DISTRIBUTIO SAEPE
EST INFINITIOR, TAMQUAM RIUORUM A FONTE DIDUCTIO. [8.34] ITAQUE IN
ORATORIIS ARTIBUS QUAESTIONIS GENERE PROPOSITO, [1108D] QUOT EIUS FORMAE SINT,
SUBIUNGITUR ABSOLUTE. AT CUM DE ORNAMENTIS UERBORUM SENTENTIARUMUE PRAECIPITUR,
QUAE VOCANT *SCHEMATA*, NON FIT IDEM. RES EST ENIM INFINITIOR; UT EX HOC QUOQUE
INTELLEGATUR QUID VELIMUS INTER PARTITIONEM ET DIUISIONEM INTERESSE. QUAMQUAM
ENIM UOCABULA PROPE IDEM VALERE VIDEBANTUR, TAMEN QUIA RES DIFFEREBANT, NOMINA
RERUM DISTARE VOLUERUNT. Sensus huiusmodi est. Rerum quae partibus
coniunguntur, aliae quidem paucas sed facile intelligibiles comprehensibilesque
partes habent, aliae uero plures intellectuque difficiles. In his igitur
partibus quae sunt paucae ac facile sub intelligentiam cadunt, uel maximum
uitium est, si partiendo aliquid relinquatur. In his uero quarum, ut ipse ait,
infinitior numerus est et confusior perspectio, minus uitio sum est, si qua
diuidentem pars in enumeratione praetereat. Fit autem hoc non solum per
eas res quae aliquibus partibus constant, uerum etiam saepe per partes ipsas
quas in distributione partimur, ut si hominis corpus uelimus intellectu ac
ratione per propria membra disiungere, faciemus ita, caput, humeros, manus,
thoracem, uentrem, suras atque pedes. Et quoniam maiores partes sumpsimus ad
diuidendum, idcirco nihil pretermissum esse uidetur; at si minutissimas
particulas persequamur, tum oculi quoque, et labia, et nares, atque aures,
earumque partes persequendae sunt, idque in toto corpore faciendum est,
eodemque modo difficilior erit partitio, cum sit partium numerus infinitior.
Saepe etiam, ut dictum est, res ipsae his partibus iunctae sunt, quarum non sit
facilis inspectio, ut si quis stipulationem et iudiciorum formulas partiatur,
uel etiam si figuras loquendi, quae *schemata* Graeci uocant, diuidi nec esse
sit. Hic igitur si quid praetermissum sit, non erit uitium partientis, quia
partium natura multiplex sa pius obtendit errorem. At si quis genus
diuidat, perniciosum est aliquam praeterire formam, quoniam formarum finita
quantitas est. Nam quia semper in contrarium diuiduntur, aut duae sunt semper
species generis, aut tres, et tunc tres, cum ea tertia, quae sumitur, ex
contrariorum permistione perficitur, utsi colorem diuidamus, dicendum est ita.
Coloris aliud est album, aliud nigrum, aliud medium. Idque medium ex albi
coloris ac nigri commistione coniunctum est, quamuis in quamlibet aliam coloris
speciem transferatur, seu purpurei, seu rubri, seu uiridis. Itaque si tale est
quod diuidis, talesque sunt partes quas ad diuisionem sumis, quas non
difficulter intelligentia comprehendas, uitium erit, si quid omiseris, uelut si
tutelas partiaris. Tutela quippe quatuor fere modis est, aut enim per
consanguinitatis gradum est, aut patronatus iure defertur, aut testamento
patris tutor eligitur, aut urbani praetoris iurisdictione formatur, et sunt
forsitan plures sed nunc istae sufficiunt. Hic igitur et paucae partes, et
facile comprehensibiles. At si stipulationum formulas et iudiciorum
comprehendere uelis, quoniam multae in his partes sunt, non erit uitiosum si
quid omiseris. In promptu uero est exemplum partium, quod de tutelis est
dictum, magis enim ut genus in formas, quam ut totum in partes, tutela diuisa
est. Nam siue per consanguinitatem sittutor, siue patronatus iure, siue
caeteris modis, integrum tutelae ius habet, quod in singulis partibus non solet
euenire, ut totius integrum capiant nomen. Sed ut conueniens uideatur exemplum,
requirendae sunt tales tutelarum partes quae iunctae tutelas efficere possint,
non quae singulae tutelae nomine designentur, quod nescio an quisquam
iurisperitiae professor tales tutelae partes ediderit. Merobaudes uero rhetor
ita intelligendum putauit, ut id quod ait, PARTITIONE SIC UTENDUM EST, ut
nullam partem praetermittas, de diuisione dixerit, id est de una parte
propositae partitionis. Nam et diuisio et per membra distributio, partitio
nuncupatur; in diuisione enim uitiosum est aliquid praetermittere, in
partitione membrorum minime. Ita exemplum de tutelis, ei partitioni
accommodatum dedit, quae est diuisionis. At si diuisionem facias, id est
formarum a genere partitionem, summum est uitium aliquid praetermittere,
quoniam cum sit finitus formarum numerus, si quid omissum sit, inscitia
praeteritur: ut si oratorias quaestiones in formas diuidere uelimus, dicemus
omnem rhetoricam quaestionem, aut de facto esse, aut de qualitate facti, aut de
nomine. At si locutionum figuras sententiarumque distribuam, non erit, ut
dictum est, uitium, transire aliquid, quandoquidem sententiarum inter se atque
locutionum figuree et multiplices, et uaria ratione diuersa. Hic quoque
figurarum partes non ita uidentur accipi posse, quemadmodum totius sed ut
species generis; unaquaeque enim figurarum quae infinitae sunt, uelut figura,
generalis species est, quod possumus intelligere ex his uerbis rhetorum, ubi de
elocutione tractatur. Nullae namque sunt figurarum partes quae figuras iungant,
ita ut singulae figurae nomen uniuersalis figurae non possint admittere.
Sed obiici nobis potest: Et quomodo infinite sunt figurae, si species
sunt? Sed respondebo leuiter: Elocutione mutata, figuram quoque mutari,
atque idcirco in potestate esse dicentis figuras facere, quas is qui tractat
difficile, antequam fiant, potest agnoscere; hae uero non substantialibus
quibusdam differentiis constituuntur sed potius accidentibus explicantur. Unde
fit ut tum communis nominis in significationes partitio fieri uideatur, cum
figura diuiditur, potius quam generis in species; omnia uero significata
cuiusque nominis diuisione includere, difficile est, quia noua plerumque
finguntur sed ne id quidem rerum ratio permittit. Nam unaquaeque figura
generalis figurae nomine et definitione comprehenditur. Quocumque enim modo
figura definitur, eadem erit definitio etiam uniuscuiusque figurae. Quae res
unamquamque figuram uniuersalis figure speciem esse declarat. Uniuoca enim sunt
species et genus. Sed est illud uerius, partitionem figurarum ad
elocutionem ipsam Tullium retulisse, cuius pars quaedam est figura, non
species. Variis enim multiplicibusque figuris elocutio luculenta contexitur. Si
quis igitur elocutionem partiri uelit in figuras, non genus in species sed
totum secabit in partes. Quae cum ita sint, ex hoc quoque apparet quid intersit
inter diuisionem partitionemque, cum partitio interdum talis sit, ut si quid in
ea praetermissum sit, nihil afferat uitii. Diuisio uero formarum talis est, ut
in ea non queat aliquid sine culpa praeteriri. Quod factum est, ut quia res
differebant, diuersa etiam uocabula rebus inter se distantibus
uiderentur. MULTA ETIAM EX NOTATIONE SUMUNTUR. EA EST AUTEM CUM EX VI
NOMINIS ARGUMENTUM ELICITUR; QUAM GRAECI *ETYMOLOGIAN* APPELLANT, ID EST VERBUM
EX VERBO VERILOQUIUM; NOS AUTEM NOVITATEM VERBI NON SATIS APTI FUGIENTES GENUS
HOC NOTATIONEM APPELLAMUS, QUIA SUNT VERBA RERUM NOTAE. ITAQUE HOC QUIDEM
ARISTOTELES *OUMBOLON* APPELLAT, QUOD LATINE EST NOTA. SED CUM INTELLEGITUR
QUID SIGNIFICETUR, MINUS LABORANDUM EST DE NOMINE. [8.36] MULTA IGITUR IN
DISPUTANDO: NOTATIONE ELICIUNTUR EX VERBO, UT CUM QUAERITUR POSTLIMINIUM QUID
SIT -- NON DICO QUAE SINT POSTLIMINI; NAM ID CADERET IN DIVISIONEM, QUAE TALIS
EST: POSTLIMINIO REDEUNT HAEC: HOMO NAVIS MULUS CLITELLARIUS EQUUS EQUA QUAE
FRENOS RECIPERE SOLET -- SED CUM IPSIUS POSTLIMINI QUAERITUR ET VERBUM IPSUM
NOTATUR; IN QUO SERVIUS NOSTER, UT OPINOR, NIHIL PUTAT ESSE NOTANDUM NISI POST,
ET LIMINIUM ILLUD PRODUCTIONEM ESSE VERBI VULT, UT IN FINITIMO LEGITIMO
AEDITIMO NON PLUS INESSE TIMUM QUAM IN MEDITULLIO TULLIUM. SCAEVOLA AUTEM
P. F. IUNCTUM PUTAT ESSE [1111B] VERBUM, UT SIT IN EO ET POST ET LIMEN; UT,
QUAE A NOBIS ALIENATE, CUM AD HOSTEM PERVENERINT, EX SUO TAMQUAM LIMINE
EXIERINT, HINC EA CUM REDIERINT POST AD IDEM LIMEN, POSTLIMINIO REDISSE
VIDEANTUR. QUO GENERE ETIAM MANCINI CAUSA DEFENDI POTEST, POSTLIMINIO REDISSE;
DEDITUM NON ESSE, QUONIAM NON SIT RECEPTUS; NAM NEQUE DEDITIONEM NEQUE
DONATIONEM SINE ACCEPTIONE INTELLEGI POSSE. Post enumerationem partium
recto ordinede notatione perpendit. Notatio igitur est quoties ex nota aliqua
rei, quae dubia est, capitur argumentum. Nota uero est quae rem quamque
designat. Quo fit ut omne nomen nota sit, idcirco quod notam facit rem de qua
praedicatur, id Aristoteles *symbolon* nominauit. Ex notatione autem sumitur
argumentum quoties aliquid ex notatione, id est nominis interpretatione, colligitur.
Interpretatio uero nominis *etymologia* Graece. Latine ueriloquium nuncupatur;
*etymon* enim uerum significat, *logos* orationem. Sed quia id ueriloquium
minus in uso Latini sermonis habebatur, interpretatione nominis notationem
Tullius appellat. Ea est huiusmodi, ut si quaeras quid est postliminium.
In qua quaestione non illud uidetur inquiri quae res postliminio reuertantur,
hoc enim in diuisionem caderet, id est earum omnium rerum enumerationem quae
postliminio redeunt postularet. Velut si ita dicamus: Post liminio redeunt
homo, nauis, mulus clitellarius, equus, equa quae frenos recipere solet, id est
domita, nunc enumeratae sunt res quae postliminio reuertantur. At cum
quod sit ipsum postliminii ius quaeritur, potest ex ipsius nominis interpretatione
cognosci. Postliminio enim redit quisquis captus ab hostibus ad patriam
remeauerit; namque dum captiuitatem hostium putitur, ius ciuis amittit; ornnia
uero iura recipit, si postliminio reuertatur. Ergo ex notatione nominis ita ius
postliminii clarescere potest, ut quia semper post id significatur quod retro
relinquitur, postliminii uocabulo quaedam reuersio significatur, ut Seruius
probat, qui ex aduerbio post uim nominis interpretatur, reliquem uocabuli
partem protractionem esse confirmans; nam in eo quod est postliminium, ex eo
quod post dictum est interpretationem nominis sumit, liminium uero superuacuo
putat esse productum. Ad horum nominum formam, meditullium; prima enim pars
medium significat, Tullium uero nihil. Et legitimum et aeditimum similiter. In
utrisque enim, lex ibi, aedes ibi, aliquid, timum uero nihil omnino designat.
Id uero nomen quod est postliminium, Scaeuola P. filius ex aduerbio post et
limine putat esse compositum, nam quia ad idem limen quod prius reliquit
reuertitur is qui postliminio redit, idcirco ex utrisque significationibus
arbitratur nomen esse compositum. Quaecumque enim a nobis abalienata ad hostem
perueniunt, cum a nostro limine exierint, si post ad id em limen reuertantur,
postliminio redeunt. Quomodo etiam Mancini causa defendi potest, quem cum
populus Romanus ob foedus male dictum dedisset, hostes eum suscipere
noluere? qui cum reuersus esset, postliminio rediisse uidebatur. Idcirco
quia si cum hostes recepissent deditum a ciuibus, etiamsi quo modo ab hostibus
effugisset, non uideretur postliminio regressus qui iudicio ciuium omni
libertatis iure fuisset exutus; sed quoniam neo deditio, neo datio, neo
donatio, praeter acceptionem uidetur posse consistere, idcirco qui non sit
susceptus, ne deditus quidem intelligi possit. Recte ergo Mancinus qui non
deditus in hostium, si ea uti uellent, peruenerat potestatem, is cum in patriam
remeauit, iure postliminio rediisse defensus est. SEQUITUR IS LOCUS, QUI
CONSTAT EX EIS REBUS QUAE QUODAM MODO AFFECTAE SUNT AD ID DE QUO AMBIGITUR;
QUEM MODO DIXI IN PLURES PARTES DISTRIBUTUM. CUIUS EST PRIMUS [1112C] LOCUS EX CONIUGATIONE,
QUAM [GRAECI] *SYZYGIAN* UOCANT, FINITIMUS NOTATIONI, DE QUA MODO DICTUM EST;
UT, SI AQUAM PLUVIAM EAM MODO INTELLEGEREMUS QUAM IMBRI COLLECTAM VIDEREMUS,
VENIRET MUCIUS, QUI, QUIA CONIUGATA VERBA ESSENT PLUVIA ET PLUENDO, DICERET
OMNEM AQUAM OPORTERE ARCERI QUAE PLUENDO CREVISSET. Cum locum qui ipsis
de quibus quaeritur inhaereret in quatuor differentius supra distribuit, a
toto, ab enumeratione partium, a nota, ab affectis, quoniam diligenter de
superioribus tribus paulo ante tractauit, nunc quartum locum, id est affecta,
persequitur. Et quoniam locus ab affectis in plurimas differentias soluebatur,
quarum prima a coniugatis proposita est, primum loquitur de coniugatis.
Quae multum a notatione non differunt. Nam qui notatio ex ui nominis trahitur,
itemque coniugatio similitudine uocabuli continetur, aliquod inter se ueluti
confinium tenent. Sed hoc interest, quia notatio expositione nominis,
coniugatio similitudine uocabuli ac deriuatione perficitur. Et quoniam
facilis et intellectu et tractatu locus est, tantum ponere sufficit exemplum,
quod est huiusmodi: Aqua pluuia est quae pluendo colligitur et crescit. Pluendo
uero atque pluuia coniugata sunt. In uno enim eodemque uocabulo diuersus
nominum terminus differentiam facit. Item: ius est aquam pluuiam arceri, id
est, ut si in alicuius agro pluuia aqua colligatur, et in alterius agrum
defluat, eaque uicini frugibus nocitura concrescat, arceat eam suis finibus
ille qulid sua putat inter esse ne defluat. Si fluuius igitur pluuia creuerit,
quaeritur an debeat arceri, respondet, inquit, Mutius, quoniam aqua pluuia a
pluendodicta sit, fluuium quoque, qui pluendo creuerit, aquam esse pluuiam,
atque arceri deberi. CUM AUTEM A GENERE DUCETUR ARGUMENTUM, NON ERIT
NECESSE ID USQUE A CAPITE ARCESSERE. SAEPE ETIAM CITRA LICET, DUM MODO SUPRA
SIT QUOD SUMITUR, QUAM ID AD QUOD SUMITUR; UT AQUA PLUVIA ULTIMO GENERE EA EST
QUAE DE CAELO VENIENS CRESCIT IMBRI, SED PROPIORE, IN QUO QUASI IUS ARCENDI
CONTINETUR, GENUS EST AQUA PLUVIA NOCENS: EIUS GENERIS FORMAE LOCI VITIO ET
MANU NOCENS, QUARUM ALTERA IUBETUR AB ARBITRO COERCERI ALTERA NON
IUBETUR. Talis generum specierumque intelligitur esse natura, ut cum
colliguntur uel etiam diuiduntur, ab indiuiduis per species et genera usque ad
maxima generapossitascendi, itemque a maximis generibus per infra posita genera
usque ad indiuidua ualeat esse descensus. Id uero uno clarum fiet exemplo.
Cicero quippe indiuiduum est, huius species homo, huius genus animal, huius
superius genus est corpus animatum, et si longius ascendas, corpus alterius
genus inuenies, si prolixius egrediare, substantia ultimi loco generis
occurrit. Cum igitur multa sint genera, si cuiuslibet speciei genus
assignandum sit, non nec esse erit, inquit, maxima et principalia genera semper
exquirere, uerum eorum quoque aliquid quae in medio locata sunt oportebit
adhibere, illa tamen ratione seruata, ut semper genus superius sit eo ad quod
praedicatur ut genus. Extrema quippe inscitia est, si dum genus semper natura
speciebus propriis superponatur, loco generis id quod est inferius collocetur.
Quocirca uitiosum est, si quis corporis genus dicat esse corpus animatum. Quo
fit ut si ad speciem aptandum est genus, eorum quae superiora sunt aliquid
aptemus, et non erit nec esse ultimum semper genus adhibere, ut si homini genus
proprium praeponere uolimus, non necesse est ut substantiam praeponamus sed uel
corpus, uel corpus animatum, uel quod maxime fieri oportet animal. Illa enim
semper genera sumenda sunt, quaecumque proxima formis adhaerent, eaque in definitione
maxime requiruntur. Sed in argumentationibus nihil differt utrum proximum
eligas, an superius genus. Nam quoniam ex continenti fit argumentatio, plus
continet id quod est superius genus. Quocirca si de homine aliquid ambigitur,
et a genere argumentanrii sumitur locus, quidquid de animali dicetur, id etiam
de homine praedicabitur. Quo fit ut si quid etiam de animato corpore
praedicetur, idem etiam de homine dici possit. Ut igitur argumentationes ex
proximis generibus fiunt, ita etiam ex alterius constitutis. Sed in his
omnibus illud est quod maxime considerandum uidetur, ne id quod est inferius
superiori praeponatur ut genus. Et sententia quidem talis est. Quod uero ad
exemplum attinet, declarabitur hoc modo: Sit aqua pluuia ea quae deiecta de caelo
imbri colligitur, huius species duplex est; alia enim aqua plouia nocens est,
alia non nocens. Nocentis quoque duplex species est, alia manu, alia uitio. Sed
aqua pluuia manu nocens est, quae ita loco aliquo excipitur, inde profluens
uicino noceat, si locus is non sit naturaliter talis sed manu hominis
excipiendae aquae fuerit apparatus; uitio uero, quoties naturaliter ita sese
locus habet, ut excipere aquam possit et nocere uicino. Si igitur eius aquae
quam quis arceri uelit, ne sibi noceat, a uicino genus uelit exquirere, non nec
esse est ab ultimo usque genere deducere, ut nicat aquae eius quam quis uelit
arceri genus esse aquam pluuiam sed potest id quod inquirit genus paulo
inferius inuenire, ut huius aquae quam arceri desiderat id genus esse dicat, quod
est aqua pluuia nocens. Quod si genus proximum quaerat, illud poterit adhibere
quod est aqua pluuia manu nocens, hoc enim arceri quis cogitur quod manu fit
noxium. Quod uero loci forma uel uitio incommoditatis aliquid apportat, arcere
non cogitur. Quod autem diximus, eius aquae quam arceri oporteat genus
esse quam pluuiam manu nocentem, ita intelligendum est, si aqua quae arceri
debet plurima sub se habet indiuidua et similia, tunc enim demum eius aquae
quae arceri debet, aqua pluuia manu nocens genus esse poterit. Quod si aqua
quae arceri dehet in nulla indiuidua diducatur, ipsa est indiuidua, nec est
eius genus aqua pluuia nocens manu sed species. Quod si cui paululum uidetur
obscurius hic si eos commentarios quos de genere, specie, differentia, proprio,
atque accidenti, composuimus, libris quinque digestos inspexerit, nihil horum
poterit incurrere quo caliget. COMMODE ETIAM TRACTATUR HAEC ARGUMENTATIO
QUAE EX GENERE SUMITUR, CUM EX TOTO PARTIS PERSEQUARE HOC MODO: SI DOLUS MALUS
EST, CUM ALIUD AGITUR ALIUD SIMULATUR, ENUMERARE LICET QUIBUS ID MODIS FIAT,
DEINDE IN EORUM ALIQUEM ID QUOD ARGUAS DOLO MALO FACTUM INCLUDERE; QUOD GENUS
ARGUMENTI IN PRIMIS FIRMUM VIDERI SOLET. Dictum est quemadmodum genus ad
speciem debeat aptari, atque in eo praescriptum est ut nisi id quod est
superius adhiberi non debeat. Nunc illud adiungitur, quemadmodum eius loci, qui
a genere ducitur, in argumentatione commodior usus esse possit. Quotiescumque
enim de re aliqua dubitatur, si, facta generis alicuius diuisione, sub aliqua
eius generis parte id de quo ambigitur potuerimus includere, tunc a genere
tractum esse argumentum uidetur hoc modo: Sit dolus malus, quando aliud agitur,
aliud simulatur. Huius ergo si species diuidantur, et id quod factum esse
arguimus alicui earum specierum quae a dolo malo deductae sunt potuerimus
adiungere, quidquid de dolo malo existimabitur, idem etiam de ea re quani
arguimus nec esse est iudicari, et factum est argumentum a genere. Nam de quo
quaeritur species est, et id a quo sumitur argumentum genus est, scilicet ut si
ita contingit dolus malus. Locus uero hic ab eo qui est a partium
enumeratione diuersus est. Nec si enumeramus partes, id est formas aut species,
idcirco non a genere sed ab enumeratione partium ducitur argumentum. Quoties
enim ipsa partium enumeratione utimur ad argumentationem, tunc ab eadem
partitione argumentum tractum esse dicimus, ut hoc modo: Si fundamenta, et
parietes, et tectum habet, et habitationi est destinatus locus, domus est. Ipsa
igitur partitione utentes, domum esse probauimus. Quoties uero sub genere
aliquid collocandum est, diuisisque partibus alicui eorum quae a genere
deducuntur id de quo quaeritur aggregamus, ut hoc modo: Si Ciceronem animal
esse monstremus, dicemus ita: Omne animal aut rationale est, aut irrationale;
sed Cicero rationalis est, animal igitur est: non partitione utimur
principaliter ad argumentum constituendum sed idcirco genus diuisimus, ut in
unaqualibet diuisione id quod nitebamur ostendere posset includi, id est ut id
de quo dubitatur in assumpti continentia generis redigeretur, itaque de eo per
generis naturam fides fieret. Sic ergo a genere facta argumentatio iure
dicetur. Amplius ita partium enumeratio totius efficere substantiam
solet, siue illud uniuersale sit ut genus, siue partium coniunctione completur
ut totum. At uero haec diuisio generis in cuius partes quaelibet illa res de
qua contenditur includenda est, non id efficit, ut totius substantia
constituatur sed ut illud quod approbare quaerimus intra genus collocetur. Quem
argumentationis modum imprimis M. Tullius ualidum esse confirmat. Illa
enim regula satis uera est atque necessaria: Quae de genere praedicantur,
eadem de specie modis omnibus praedicari. Illud uero quaeri perutile
est, cum aliquid de particularibus rebus probetur ex superposita proxima
specie, ut si Socratem rationalem esse approbemus, quoniam sit homo, cum sit
homo rationalis, utrum ex genere an ex forma argumentum ductum esse arbitremur.
Nam si dicamus ex genere, ultima species genus esee non potest; si ex specie,
superpositum genus semper species probare desiderat. Socrates uero cui fidem
praestat homo, quoniam rationalis est, genus hominis non est sed dicendum est
quoniam uelut a genere tractum uidebitur argumentum. Nam exgenere quasi ex
continenti atque ampliori, et de substantia fides praedicati ducitur: quam
sortem ad sua indiuidua speciem nemo dubitat obtinere, nam et continet ea, et
de eorum substantia praedicatur. SIMILITUDO SEQUITUR, QUAE LATE PATET, SED
ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS MAGIS QUAM VOBIS. ETSI ENIM OMNES LOCI SUNT OMNIUM
DISPUTATIONUM AD ARGUMENTA SUPPEDITANDA, TAMEN ALIIS DISPUTATIONIBUS
ABUNDANTIUS OCCURRUNT ALIIS ANGUSTIUS. ITAQUE GENERA TIBI NOTA SINT; UBI AUTEM
EIS UTARE, QUAESTIONES IPSAE TE ADMONEBUNT. SUNT ENIM SIMILITUDINES QUAE
EX PLURIBUS COLLATIONIBUS PERVENIUNT QUO VOLUNT HOC MODO: SI TUTOR FIDEM
PRAESTARE DEBET, SI SOCIUS, SI CUI MANDARIS, SI QUI FIDUCIAM ACCEPERIT, DEBET
ETIAM PROCURATOR. HAEC EX PLURIBUS PERUENIENS QUO UULT APPELLATUR INDUCTIO,
QUAE GRAECE *EPAGOGE* NOMINATUR, QUA PLURIMUM EST USUS IN SERMONIBUS
SOCRATES. [10.43] ALTERUM SIMILITUDINIS GENUS COLLATIONE SUMITUR, CUM UNA
RES UNI, PAR PARI COMPARATUR HOC MODO: QUEM AD MODUM, SI IN URBE DE FINIBUS
CONTROVERSIA EST, QUIA FINES MAGIS AGRORUM VIDENTUR ESSE QUAM URBIS, FINIBUS
REGENDIS ADIGERE ARBITRUM NON POSSIS, SIC, SI AQUA PLUVIA IN URBE NOCET,
QUONIAM RES TOTA MAGIS AGRORUM EST, AQUAE PLUVIAE ARCENDAE ADIGERE ARBITRUM NON
POSSIS. EX EODEM SIMILITUDINIS LOCO ETIAM EXEMPLA SUMUNTUR, UT CRASSUS IN
CAUSA CURIANA EXEMPLIS PLURIMIS USUS EST, QUI TESTAMENTO SIC HEREDES
INSTITUISSET, UT SI FILIUS NATUS ESSET IN DECEM MENSIBUS ISQUE MORTUUS PRIUS
QUAM IN SUAM TUTELAM VENISSET, HEREDITATEM OBTINUISSENT. QUAE COMMEMORATIO
EXEMPLORUM VALUIT, EAQUE VOS IN RESPONDENDO UTI MULTUM SOLETIS. FICTA
ENIM EXEMPLA SIMILITUDINIS HABENT VIM; SED EA ORATORIA MAGIS SUNT QUAM VESTRA;
QUAMQUAM UTI ETIAM UOS SOLETIS, SED HOC MODO: FINGE MANCIPIO ALIQUEM DEDISSE ID
QUOD MANCIPIO DARI NON POTEST. NUM IDCIRCO ID EIUS FACTUM EST QUI ACCEPIT? AUT
NUM IS QUI MANCIPIO DEDIT OB EAM REM SE ULLA RE OBLIGAVIT? IN HOC GENERE
ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS CONCESSUM EST, UT MUTA ETIAM LOQUANTUR, UT MORTUI AB
INFERIS EXCITENTUR, UT ALIQUID QUOD FIERI NULLO MODO POSSIT AUGENDAE REI GRATIA
DICATUR AUT MINUENDAE, QUAE *HYPERBOLE* DICITUR, MULTA ALIA MIRABILIA. SED
LATIOR EST CAMPUS ILLORUM. EISDEM TAMEN EX LOCIS, UT ANTE DIXI, ET [IN]
MAXIMIS ET MINIMIS QUAESTIONIBUS ARGUMENTA DUCUNTUR. De similitudinis
loco plene aeque expedite disseruit, omnemque aperuit intellectum, similitudinum
diuidens formas, praescripsitque apertissime quibus magis ex similitudine
argumenta contingerent, id est philosophis atque oratoribus; et enim similitudo
persuasionibus uidetur aptissima. Nam quod in unam uel plures extra eam de qua
quaeritur causam cadere solet, facile credi potest in eam quoque de qua
ambigitur conuenire. Idcirco ex similitudine tractae argumentationes magnum
oratoribus usum praestant, philosophis quoque, quoniam non in omnibus
quaestionibus demonstratione utuntur sed aliquoties uerisimilia colligunt, quo
id facilius persuadeant quod nituntur ostendere, similitudo rerum saepe est
inquirenda atque idcirco locus a similitudine oratoribus maxime philosophisque
conducit, non tamen solis. Omnes enim loci communes sunt cuiusque materiae sed
in aliis uberius incidunt, in aliis angustius inueniuntur. Quocirca cognitis
atque ante perceptis locis quaestiones ipsae quae tractabuntur quibus locis uti
debeat solertem animum poterunt admonere. Omnis uero similitudo duplex
est: aut enim ex pluribus similitudo colligitur, et inductio nuncupatur, quod
Graeci *epagoge* nominant, aut singulae res per similitudinem
comparantur. Ac prior quidem huiusmodi est: Si tutor fidem praestare
debet, si socius, si cui mandaueris, si qui fiduciam acceperit, debet etiam
procarator. Nam cum in pluribus rebus fides praestari debeat, unaque similitudo
sit in fide praestanda tam in tutore quam socio, atque eo cui mandatum sit,
eoque qui fiduciam acceperit, debet eadem similitudo procuratori etiam
conuenire. Fiduciam uero accepit cuicumque res aliqua mancipatur, ut eam
mancipanti remancipet, uelut si quis tempus dubium timens amico potentiori
fundum mancipet, ut ei cum tempus quod suspectum est praeterierit reddat; haec
mancipatio fiduciaria nominatur, idcirco quod restituendi fides interponitur.
Hac similitudinis collectione plurimum Socrates esse usus dicitur, ut in
Platonis aliorumque eius sectatorum uoluminibus inuenitur. Quoties uero
una res uni rei per similitudinem comparatur, hoc modo colligitur argumentum.
Regendorum finium arbitri esse dicuntur, qui finalia litigia discernunt, ut si
fuerit de finibus orta contentio, eorum dirimatur arbitrio. Sed fines in
agrorum tantum limitibus esse dicuntur, arbitri autem finiam regendorum in
ciuitate esse non poseunt. Item arceri aquam in agris tantum dici solet, ubi si
ex aliquo loco aqua pluuia colligatur, et defluens in campos uicini pascua
frugesue corrumpat, arbitri arcendae aquae a magistratibus statuebantur.
Quaeritur ergo an in urbe arcendae quae arbitrium possimus adigere. Et
argumentum capitur ex similitudine. Si regendorum finium, quia solius agri
sunt, in urbe arbitrum adigere non possis, ne aquae quidem arcendae, quia
solorum esse uidetur agrorum, in urbe arbitrum possis adigere. Hic igitur una
res uni rei similitudine coniuncta est. Ex eodem etiam similitudinis loco
illa sumi Cicero proponit quae uocantur exempla, ueluti Crassus in causa
Curiana, quae fuit huiusmodi: Quidam praegunutem uxorem relinquens scripsit
haeredem posthumum, eique alium substituit secundum, qui Curius uocabatur, ea
conditione, ut si posthumus, qui intra menses decem proximos nasceretur, ante moreretur
quam in suam tutelam peruenisset, idem ante obiret diem, quam testamentum iure
facere posset, secundus haeres succederet; quod si ad id tempus peruenisset
quo, iam firmo iudicio in suam tutelam receptus, iure ciuili instituto posset
haerede defungi, secundus haeres, id est Curius, non succederet quae uocatur
substituto pupillaris: quaesitum est an ualeret ita instituta ratio. Crassus,
igitur multa protulit exempla, quibus ita institutis haeres obtinuisse
haereditatem, quae exemplorum commemoratio iudices mouit. Dicit etiam
ipsos quoque iurisconsultos uti saepius exemplis, ueluti cum fingitur, id est
imaginatur, propositio, ut casus de quo agitur per similitudinem intelligatur,
hoc modo: Si quis enim iurisperitus adiiciat id quod non iure contractum est
nullius esse momenti, adhibeatque exemplum tale, uelut si quis rem non mancipi
mancipauerit, num idcirco aut rem alienauit, aut se reo facto potuit obligasse?
minime, quod enim non iure contractum est nil retinet firmitatis. Et alia
huiusmodi apud iurisperitos inueniuntur, in quibus oratores maxime ualent,
quibus etiam in tantum fingere licet, ut eorum ratione etiam mortui saepe ab
inferis excitentur, quod Tullius in ea facit oratione qua Caelium defendit. Sed
latior, inquit, est illorum campus, id est oratorum, quibuss patiari ac
deuagari licet: nec idcirco minus caeteris quoque facultatibus similitudines
prosunt, quoniam eadem argumenta maximis minimisque causis conueniunt; quo fit
ut loci quoque argumentorum diuersarum artium quaestionibus accomodentur. SEQUITUR
SIMILITUDINEM DIFFERENTIA REI MAXIME CONTRARIA SUPERIORI; SED EST EIUSDEM
DISSIMILE ET SIMILE INVENIRE. EIUS GENERIS HAEC SUNT: NON, QUEMADMODUM
QUOD MULIERI DEBEAS, RECTE IPSI MULIERI SINE TUTORE AUCTORE SOLVAS, ITEM,
QUOD PUPILLO AUT PUPILLAE DEBEAS, RECTE POSSIS EODEM MODO SOLVERE.
Eiusdem facultatis est similitudines differentiasque cognoscere; qui enim scit
quid sit idem, nosse poterit quid sit diuersum. Omnis uero similitudoidem
aliquid esse constituit, quod enim idem est secundum qualitatem, id simile esse
necesse est. Omnis quippe res aut substantia eaedem sunt, aut qualitate, aut
caeteris praedicamentis. Quod si ita est, et animus intelligere hoc idem in
pluribus praedicamentis potest. Sed eam hoc ipsum idem in praedicamentis notat,
eodem modo in eisdem praedicamentis quod diuersum est intuetur; sed simile idem
est, differentia uero diuersum. Idem igitur animus eademque intelligentia
similitudinem differentiamque cognoscit. Differentiarum uero multae sunt
species, aliae quippe sunt substantiales, ut homini rationale, aliae non
substantiales sed inseparabiles, ut nigrum Aethiopi atque coruo; aliae uero
mobiles neque constantes, ut sedere, stare, et huiuscemodi caeterae quibus et
ab aliis hominibus et a nobis ipsis saepe distamus. Item differentiae aliae
aliquo modo sunt generum diuisibiles, aliae aliquo modo specierum
constitutiuae; sed si a constitutiuis argumentum ducatur, uelut a genere ducitur.
Nam sicut genus continet speciem, ita differentiae continent species. Sane si
differentiae constitutiuae ut genera intelligentur, fides ab his ad ea
aptabitur quae constituunt. Haec enim talium differentiarum ueluti formae
quaedam sunt. Sin uero sint diuisibilis, siquidem ad ea probanda, id est
genera, quae diuidunt, earum ducitur fides, a forma argumentum fieri uidetur,
nam tales differentiae eorum quae diuiduntur formae quaedam sunt. Quod ei
ad ea probanda referuntur quae in contrariam partem genus diuidunt, tunc
proprie a differentia fieri argumentum uidetur, quia contrariae ueluti
differentiae comparantur. Quod uero ad exemplum attinet Tullii huiusmodi
est: Mulieres antiquitus perpetua tutela tenebantur, pupilli item sub tutoribus
agunt; sed mulieribus si quid debitum fuisset, sine tutoris auctoritate poterat
solui, pupillis uero minime. Ergo si quaeratur an id quod debeatur pupillo
cuilibet, renuente tutore, possit exsolui, a differentia sumitur argumentum,
sic: Non sicut mulieri sine tutoris auctoritate debitum possis exsoluere, eodem
modo, nisi auctoritas tutoris accesserit, pupillo soluere quod debeas possis;
illas enim perpetua tutela, etiam prouecta iam aetate, continentur, illorum
tutelae certus annorum numerus terminum facit; atque idcirco solui pupillo sine
auctoritate non poterit. Differt enim persona mulierum a persona pupillorum,
uel in eo quod pupilli non perpetua reguntur tutela, mulieres uero perpetua;
uel quod pupillus nullum suae rei administrandae utilitatis iudicium habere
potest cum sit aliquis mulieribus etsi non firmus, in explicanda familiaris rei
utilitate delectus. DEINCEPS LOCUS EST QUI E CONTRARIO DICITUR.
CONTRARIORUM AUTEM GENERA PLURA; UNUM EORUM QUAE IN EODEM GENERE PLURIMUM
DIFFERUNT, UT SAPIENTIA STULTITIA. EODEM AUTEM GENERE DICUNTUR QUIBUS
PROPOSITIS OCCURRUNT TAMQUAM E REGIONE QUAEDAM CONTRARIA, UT CELERITATI
TARDITAS, NON DEBILITAS. EX QUIBUS CONTRARIIS ARGUMENTA TALIA EXISTUNT: SI
STULTITIAM FUGIMUS, SAPIENTIAM SEQUAMUR ET BONITATEM SI MALITIAM. HAEC QUAE EX
EODEM GENERE CONTRARIA SUNT APPELLANTUR ADVERSA. SUNT ENIM ALIA CONTRARIA,
QUAE PRIVANTIA LICET APPELLEMUS LATINE, GRAECI APPELLANT *STERETIKA*.
PRAEPOSITO ENIM 'IN' PRIVATUR VERBUM EA VI, QUAM HABERET SI 'IN' PRAEPOSITUM
NON FUISSET, DIGNITAS INDIGNITAS, HUMANITAS INHUMANITAS, ET CAETERA GENERIS
EIUSDEM, QUORUM TRACTACTIO EST EADEM QUAE SUPERIORUM QUAE ADVERSA DIXI. NAM
ALIA QUOQUE SUNT CONTRARIORUM GENERA, VELUT EA QUAE CUM ALIQUO CONFERUNTUR, UT
DUPLUM SIMPLUM, MULTA PAUCA, LONGUM BREVE, MAIUS MINUS. SUNT ETIAM ILLA
VALDE CONTRARIA QUAE APPELLANTUR NEGANTIA; EA *APOPHATIKA*; GRAECE, CONTRARIA
AIENTIBUS: SI HOC EST, ILLUD NON EST. QUID ENIM OPUS EXEMPLO EST? TANTUM
INTELLEGATUR, IN ARGUMENTO QUAERENDO CONTRARIIS OMNIBUS CONTRARIA NON
CONVENIRE. Diuisio, differentiae loco, nunc de contrariis tractat. Quare
uti rerum ordo clarius colliquescat, pauca mihi ex Aristotele sumenda sunt quae
ille uir omnium longe doctissimus de hac diuisione tractauit, quanquam M.
Tullius re quidem Aristoteli fere consentit sed ab eo nominum interpretatione diuersus
est. Nam quae Aristoteles opposita, id est *antikeimena* uocat, ea Tullius
contraria nominat; sed haec paulo posterius. Nunc Aristotelis diuisio
consideretur. Oppositorum igitur secundum Aristotelem alia sunt contraria, alia
priuatio et habitus, alia relatiua, alia contradictoria. Contraria quidem, ut
album atque nigrum; habitus uero et priuatio, ut uisus et caecitas, dignitas et
indignitas; relatiua uero, ut pater, filius, dominus, seruus; contradictioria,
ut est dies, non est dies: horum omnium tales inter se differentiae
considerantur. Nam quae contraria sunt, partim mediata sunt, partim uero
medio carent. Mediata sunt, ut album, nigrum, est enim horum medius quilibet
alius color, ut rubeas uel pallidus, et horum contrariorum non nec esse est
alterum semper inesse corporibus. Neque enim omne corpus aut album aut nigrum
est; sed aliquoties in horum medietate est constitutum, ut sit rubrum uel
pallidum. Immediata uero contraria sunt quorum nihil medium poterit inueniri,
ut grauitas et leuitas: horum enim nihil est medium. Nam quae leuia sunt,
sursum feruntur, quae grauia, deorsum. Quod autem sit corpus quod neque sursum
neque deorsum feratur, nihil poterit inueniri. Sed immediata contraria talia
sunt, ut allerum eorum accidere semper inhaereat, ut in propositio superius
exemplo. Necesse est enim omne corpus uel leue esse uel graue, quia
leuitas et grauitas medium non habent, quod praeterea inesse corporibus
possit. At ea quae in priuatione et habitu sunt, ut caecitas et uisus,
distant quidem ab his contrariis quae claudunt aliquam medietatem, quod ipsa
medietatem non habent; ab his uero contrariis differunt quae sunt immediata,
quoniam horum contrariorum alterum semper subiecto inesse est, ut corpori
grauitatem uel leuitatem; priuationem uero et habitum non semper, ut cum sit
habitus quidem uisus, priuatio autem caecitas, non omne quod uideri potest, aut
uidet, aut caecum est: infans quippe nondum editus neque uidet, quia nondum
processit in luce, neque caecus est, quia nondum habuit uisum, quem potuisset
amittere. Idem de catulis dici potest, qui statim nati nequeunt intueri, nam
tunc eos nec caecos dicere possumus, nec uidentes. Et postremo contraria semper
in suis qualitatibus considerantur; priuationes autem, non quod ipsae sint
aliquid sed ex habitus absentia colliguntur neque enim caecitas est aliquid sed
a uisus intelligitur abscessu. Tam uero priuatio quam contrarietas
differt a relationis oppositione, eo quod neque contraria, neque priuatoria
simul esse possunt; idem enim in uno eodemque tempore, uno eodemque in loco
album et nigrum, uidens et caecum esse non poterit; sed relatiua a se nequeunt
separari, neque enim potest esse filius sine patre, nec seruus, si dominus non
sit. Amplius, contraria ad se et priuatoria non referuntur. Nemo enim dicit
album nigri, uel nigrum albi, uel caecitatem uisus, uel uisum caecitatis. Quae
uero in relatione sunt posita in ipsa relationis praedicatione consistunt, ut
duplum dimidii, dominus serui, et caetera ad hunc modum. Tam uero
contraria quam etiam relationes differunt a contradictionibus, quoniam
contradictiones quidem semper in oratione consistunt, et in altera earum parte
ueritas, in altera falsitas inuenitur, contraria uero priuatoria et relationes
in simplicibus partibus orationis inuenitur et in his neque ueritas neque
falsitas inest. Nam cum dico album, nigrum, caecitas, uisus, dominus,
seruus, simplices orationis partes sunt, neque uerum, neque mendacium
continentes; in simplicibus enim partibus orationis ueritas uel falsitas nulla
est: cum autem dico dies est, dies non est, utraeque propositiones, una in
affirmatione, altera in negatione posita, orationes sunt. Sed M. Tullius
non tam propriis nominibus quam notioribus utitur; ait enim contrariorum alia
esse quae aduersa uocantur, alia quae priuantia, alia quae in comparatione
sunt, alia quae aientia et negantia nuncupantur. Sed quae contraria nominat,
opposita uerius dicerentur; quae aduersa dicit, contrariorum melius susciperent
nomen; quae in collatione nominat, ea relatiua uel ad aliquid certius
uocarentur: sed utatur nominibus ut uolet, dum res ipeae certa proprietatis
suae ratione signentur; nos uero in caeteris quos edidimus libris eo
nuncupauimus modo, quo superius in Aristotelis dictum est diuisione. Secundum
M. Tullium igitur contrariorum alia sunt aduersa, ut sapientia, stultitia; alia
priuantia, ut dignitas et indignitas; alia quae cum aliquo conferuntur, ut
duplum, simplum; alia quae appellantur negantia, e contrario aientibus
constituta, ut si hoc est, illud non est. Aduersa igitur sunt quae, sub
uno genere posita, plurimum differunt, ut album, nigrum, quae a se plurimum
distant sub uno genere posito, id est sub colore. Item celeritati tarditas
aduersa est, positis utrisque sub motu, neque enim celeritati debilitus
opponenda est, quia debilitati firma ualetudo contraria est, quod in diuisione
omisit Cicero sed docuit exemplo; illa quoque dicuntur aduersa, quae, in
diuersis generibus sita, plurimum a se discrepare intelliguntur, ut sapientiae
stultitia. Illa enim sub genere boni est, haec uero sub mali, quamquam
huiusmodi exemplum priuationem potius spectare uideatur; nam stultitia priuatio
est sapientiae, nec quidquam est aliud stultitia nisi sapientiae et rationis
absentia; sed quae sint quae priuantia Cicero appellat, posterius demonstrabo.
Ex his aduersis hoc modo sumitur argumentum. Si stultitiam fugimus, sapientiam
sequamur; si bonitatem appetimus, malitiam fugiamus, quanquam malitia quoque,
secundum eumdem modum qui superius dictus est, priuationibus possit
adiungi. Priuantia uero secundum Ciceronem sunt, quae Graece *steretika*
appellantur, quae habent eam partem orationis praepositam, quae cum fuerit
adiecta, semper fere aliquid demit ut ea in praepositio; haec enim syllaba cui
fuerit apposita, demit fere aliquid ex ea ui quam esset res quaelibet habitura,
si in syllabam praepositam non haberet, ut humanitati inhumanitas: in namque
praeposita id de quo dicitur humanitate priuauit, ut dignitas, indignitas; et
Tullius quidem ea tantum priuantia esse confirmat, in quibuscumque syllaba ista
praeponitur: priuantium quippe natura secundum Tullium huius syllabae
commemoratione finitur; a Peripateticis uero accepimus priuationes cum
simplicibus nominibus, tum priuatoriis syllabis efferri, cum simplicibus norninibus,
ut caecitas, cum priuantibus uero syllabis, ut indignitas, inhumanitas.
Quocirca, secundum M. Tullium, caecitas non erit priuatio uisus sed ei
aduersum, atque idcirco forsitan stultitiam inter aduersa numerauit, quoniam
non habet in syllabam ex qua priuationes arbitrantur existere. Ex quibus
eodem modo, ut in superius positis aduersis, argumenta ducuntur: Inhumanitalem
auersemur, si humanitas consectanda est. Illa uero contraria, ut ait
Tullius, quae cum aliquo conferuntur, talia sunt, ut duplum simpli. Id
tantumdem est tanquam si diceret duplum dimidii simplum enim dupli dimidium
est, et pater filii; eaque sunt semper reciprocantia, aliquoties quidem septimo
casu, aliquoties uero genitiuo, nam filius patris est filius et pater filii,
haec secundum genitiuum conuersio est, et duplum simplo duplum est, haec
secundum septimum casum; sunt etiam quae accusatiuo, ut pauca ad multa, et
magnum ad paruum. Item negantia sunt quae in affirmationibus et
negationibus posita sunt, ut si hoc est, illud non est, ueluti si dies est, nox
non est, atque hanc oppositionem Cicero ualde dicit esse contrariam. Ex
quibus omnibus secundum superius dictum modum argumentorum facultas est, nam ex
relatiuis contrariis ita sumimus argumentum si pater est, fieri non potest quin
ei filius sit. Ex negantibus autem quae *apophatika* (ut ait) Graeci uocant,
ita: Si sol supra terram fuit, nox esse non potuit haec enim
affirmatio illam perimit negationem; cur uero haec negantia esse constituerit
mirandum est. Nam quae negantia sunt aientibus opponuntur, et simul esse non
possunt, ut diem esse ac diem non esse, hoc uero consequens est cum ita
dicatur, si hoc est, illud non est, ut si dies est, nox non est. Atque
affirmationem negationemque Tullius ualde dicit esse contrariam sed in hac
consequentia nequeunt csse contraria: nam quod est consequens, contrarium non
est. AB ADIUNCTIS AUTEM POSUI EQUIDEM EXEMPLUM PAULO ANTE, MULTA ADIUNGI,
QUAE SUSCIPIENDA ESSENT SI STATUISSEMUS EX EDICTO SECUNDUM EAS TABULAS
POSSESSIONEM DARI, QUAS IS INSTITUISSET CUI TESTAMENTI FACTIO NULLA ESSET. SED
LOCUS HIC MAGIS AD CONIECTURALES CAUSAS, QUAE VERSANTUR IN IUDICIIS, VALET, CUM
QUAERITUR QUID AUT SIT AUT EUENERIT AUT FUTURUM SIT AUT QUID OMNINO FIERI
POSSIT. AC LOCI QUIDEM IPSIUS FORMA TALIS EST. ADMONET AUTEM HIC LOCUS,
UT QUAERATUR QUID ANTE REM, QUID CUM RE, QUID POST REM EVENERIT. "NIHIL
HOC AD IUS; AD CICERONEM" INQUIEBAT GALLUS NOSTER, SI QUIS AD EUM QUID
TALE [1122C] RETTULERAT, UT DE FACTO QUAERERETUR. TU TAMEN PATIERE NULLUM A ME
ARTIS INSTITUTAE LOCUM PRAETERIRI; NE, SI NIHIL NISI QUOD AD TE PERTINEAT
SCRIBENDUM PUTABIS, NIMIUM TE AMARE VIDEARE. EST IGITUR MAGNA EX PARTE LOCUS
HIC ORATORIUS NON MODO NON IURIS CONSULTORUM, SED NE PHILOSOPHORUM
QUIDEM. [12.52] ANTE REM ENIM QUAERUNTUR QUAE TALIA SUNT: APPARATUS
COLLOQUIA LOCUS CONSTITUTUM CONVIVIUM; CUM RE AUTEM: PEDUM CREPITUS, STREPITUS
HOMINUM, CORPORUM UMBRAE ET SI QUID EIUS MODI; AT POST REM: PALLOR RUBOR
TITUBATIO, SI QUA ALIA SIGNA CONTURBATIONIS ET CONSCIENTIAE, PRAETEREA
RESTINCTUS IGNIS, GLADIUS CRUENTUS CAETERAQUE QUAE SUSPICIONEM FACTI POSSUNT
MOVERE. Qui sit ab adiunctis locus breui superius monstrauit
exemplo, eo scilicet quo dixit: Si secundum mulieris nunquam capite diminutae
tabulas possessio bonorum daretur, consequens esss ut secundum quoque puerorum
et seruorum tabulas possessio permitteretur. Sed nunc formam ipsam et quasi
subiectum loci monstrare proponit, quae est huiusmodi: Ab adiunctis enim locus
est, cum ex eo quod proponitur aliquid aliud uel esse, uel fuisse, uel futurum
esse argumentatione colligitur, ut in eo ipse quod dudum posuit exemplo.
Approbatur enim non debere secundum mulieris nunquam capite diminutae tabulas
bonorum possessionem dari, quia si id fuerit positum, id futurum est, ut
secundum puerorum quoque ac seruorum tabulas honorum possessio permittatur.
Talia uero sunt quae dicuntur adiuncta, ut circa rem fere quae quaeritur
inueniantur, neque tamen nec esse sit ei semper adhaerere; et forma quidem
huius loci talis est, ut hanc quoque definitionem possit admittere. Ab ad
iunctis locus est cum ex aliquibus, quae sunt proxima eis de quibus quaeritur
rebus, id quod quaeritur uel inesse, uel esse, uel futurum esse
monstratur. Qui locus est coniecturalibus causae, maxima necessarius. Cum
enim de facto quaeritur, tum si id factum est quod dubitatur, qui uel fuerit,
uel sit, uel futurum sit, considerari solet: multa enim sunt quae unicuique
adiuncta rei uariorum euentu temporum colliguntur. Idcirco enim quid ante rem,
quid cum re, quid post rem euenerit, in coniecturalibus causis inquiritur, quae
ab oratoribus tractantur solis, neque iurisconsultis in huiusmodi negotiis cum
rhetorica facultate ulla communio est, iuris enim peritus de facti qualitate,
non etiam de ipsius facti ueritate respondet. Idcirco quoties ad Gallum peritum
iuris facti quaestio deferebatur, NIHIL AD NOS inquiebat, et ad Ciceronem
potius consulentes, id est ad rhetorem remittebat. In quo Tullius facere ad
Trebatium locum miscuit dicens: Quanquam locus hic ab adiunctis coniecturalibus
causis maxime utilis, nihil consultorum iuris prudentiam iuuet, patiere me
tamen, inquit, nullam suscepti operis partem praeterire, ne si in hoc libro
nihil praeter tuae artis exempla conscripsero, tuae tantum gratiae uideatur
addictus. Ab adiunctis uero locus qui non modo iurisconsultis sed ne
philosophis quidem praeter oratores non patet, trium saepe temporum ratione
tractandus est. Nam de facto si quaeritur, quid uel ante id, uel cum eo, uel
post id fuerit nec esse est uestigari. Ante rem quidem hoc modo, apparatus;
uerisimile est enim effecisse aliquem quod ante efficiendum parauit, colloquia
fieri enim potuit ut amauerit, qui saepe fuerit collocutus. LOCUS, uelut
cum ad aliquid faciendum opportunus locus eligitur. CONSTITUTUM
CONVIVIUM, uelut si quis constituto ante conuiuio in eo fecisse aliquid
arguatur capiaturque coniectura facti, ex eo ipse quod sit conuiuium
constitutum, atque horum omnium ante rem de qua quaeritur exempla sunt. Cum re
uero hoc modo: Pedum crapitus, uelut si isse in quempiam locum aliquis accusetur,
pedum crepitu deprehensus esse probabitur; uel si fuisse adulter in cubiculo ex
umbra corporis designetur, haec cum ipsis de quibus quaeritur inspecta, eisdem
tamen intelliguntur adiuncta. Post rem uero, si quas conscientiae maculas
pallor, rubor, titubatioque prodiderit: restinctus ignis, uelut si clam factum
aliquid exstincto igni uelimus ostendere, ut tutius notitiam submouentibus
tenebris committeretur. Item gladius cruentus peractum facinus monstrat. Haec
omnia post rem facto intelliguntur adiuncta. Et semper ante rem cum re,
et post rem, secundum rationem temporum intelligendum est, neque ita ut in
antecedentibus et consequentibus. Illic enim naturae ratio consideratur. Omnia
quippe simul sunt: nam quod antecedit, si positum sit, statim est id quod consequitur,
ut si ponas hominem statim animal esse nec esse est, nec ante secundum tempus
homo dici potest, post uero subsequi animal, ut ante aliquis apparatus est
secundum tempus, posterior effectus. Itaque illic antecedentia et consequentia
nominantur, hic ante rem, cum re, et post rem. Idcirco quod illud quidem, non
secundum tempus, sed secundum principalitatem naturae secum simul aliquid
trahentis antecedens dicitur, consequens id quod antecedens comitatur. Ea uero
quae secundum temporis priorem posterioremue rationem considerantur, adiuncta,
idcirco ante rem, cum re et post rem coepere uocabulum. DEINCEPS EST
LOCUS DIALECTICORUM PROPRIUS EX CONSEQUENTIBUS ET ANTECEDENTIBUS ET REPUGNANTIBUS.
NAM CONIUNCTA, DE QUIBUS PAULO ANTE DICTUM EST, NON SEMPER EVENIUNT;
CONSEQUENTIA AUTEM SEMPER. EA ENIM DICO CONSEQUENTIA QUAE REM NECESSARIO
CONSEQUUNTUR; ITEMQUE ET ANTECEDENTIA ET REPUGNANTIA. QUIDQUID ENIM SEQUITUR
QUAMQUE REM, ID COHAERET CUM RE NECESSARIO; ET QUIDQUID REPUGNAT, ID EIUS MODI
EST UT COHAERERE NUMQUAM POSSIT. Expedito adiunctorum loco, nunc de
antecedentibus et consequentibus et repugnantibus disserit. Qui locus sit unus
in tria uelut membra diuisus est. M. quidem Tullius loci huius uocabulum
tacuit, mihi autem totus conditionalis appellandus uidetur. Cuius cum
promptissime natura claruerit, nomen quoque ei, quod nos posuimus, recte
inditum manifestius apparebit. Primum igitur singularum partium definitio
prodenda est. Itaque antecedens est, quo posito aliud nec esse est consequatur:
itemque consequens alicuius est, quod esse nec esse est, si illud cuius est
consequens praecessisse constiterit. Repugnans est quod simul cum eo cui
repugnare dicitur esse non possit. Antecedentium igitur, atque
consequentium, et repugnantium, unum esse locum praediximus, qui quomodo sit
unus, paucis ostendam. Primum igitur dum quaereretur quonam modo unus esset
locus a consequentibus, antecedentibus et repugnantibus, dicebatur quoniam
eiusdem mentis esset atque intelligentiae tam consentanea sibimet quam dissidentia
praeuidere, idcirco hunc quoque locum unum uideri. Consentaneorum namque duae
sunt partes, antecedens una, altera consequens. Nam cum altero praecedente
comitatur alterum, illa sibi in ipsa naturae consequentia consentire necesse
est. Repugnantium uero tametsi duae partes sint, unum tamen est utriusque
uocabulum, utraque enim repugnantia nominantur. Duae uero esse, quae sibimet
repugnent, atque a se dissentiant nullus ignorat; sed eo distant, quod
antecedentium et consequentium duo sunt nomina, licet unus sit utriusque
consensus; repugnantibus uero unum nomen est, cum sit unus in utrisque
dissensus, ergo eadem mens, eademque intelligentiae ratio id quod praecedit et
id quod comitatur, intelligit. Neque enim fieri potest ut antecedens
aliquid intelligatur, nisi in eodem quid sit consequens consideretur: eodem
quoque modo nec consequens, nisi appareat quid praecedat; item repugnans
aliquod intelligere nemo potest, nisi intelligat cui repugnet: sed quoniam
eadem ratio potest similia dissimiliaque perspicere, antecedentium uero et
consequentium consensus quidam et per naturae similitudinem concordia est,
dissensus uero in repugnantibus dissimilitudo, nec esse est ut una atque eadem
ratio antecedentium consequentiumque naturam et repugnantium spectet; quo fit
ut unus quoque locus sit eorum quae una intelligentia comprehendit. Sed
huic opponebatur: Cur igitur alium ex similitudine, alium ex contrario locum
Marcus Tullius superius enumerauit? Nam secundum propositam rationem, quoniam
similitudinem et contrarietatem intelligentia una perpendit, unus locus similium
contrariorumque esse debuisset. Sed respondebatur quoniam non eodem modo sibi
antecedentia et consequentia consentire dicuntur, sicut ea qum similia
nuncupantur. In his namque una tantum qualitas inuenitur, et secundum eamdem
qualitatem similia esse dicuntur; at in antecedentibus et consequentibus non
qualitatis similitudo sed quidam naturae consensus est. Et quae similia sunt
sine se esse possunt, antecedentia uero et consequentia sine se esse non possunt,
atque idcirco non uidetur esse consequentium et antecedentium cum similitudine
ulla communio naturae. Quae ratio non ualde uidentur idonea, nec explicat quod
demonstrare conabatur. Illud certe firmissimum esse constat, quod huius
loci tractatus conditionalibus semper propositionibus accomonodaretur. Conditionalis
uero propositio est quae cum conditione pronuntiat esse aliquid, si aliud
fuerit, ueluti cum dicimus: Si dies est, lucet. Haec igitur rerum
consequentia facile in repugnantiam uertitur. Nam si rebus consequentibus
negatio interponatur, ex consequentibus repugnantia redduntur, hoc
modo: Si dies est, lux est. Repugantia sunt ita: Si dies est,
lux non est repugnant enim diem esse et lucem non esse. Quae repugnantia
in conditione consistit. Dicimus enim: Si dies est, lux non est nam
diei contrarium est nox. Consequens uero noctis, lucem non esse, quare esse
diem et non esse lucem repugnat. Argumentum uero est, hanc repugnantiam
in conditione consistere, quia si conditio deficiat, nulla est repugnantia, hoc
modo: Dies est Lux non est utraeque enim disiunctae
propositiones suas sententias gerunt, nec quidquam intelliguntur habere
commune, atque ideo diuersis acceptae temporibus uerae sunt, nec repugnant. Nam
sicut in his propositionibus, dies est, lux est, nulla est consequentia,
quoniam conditio deest, quae propositionem facit connexam sed utraeque a se
disiunctae suam sententiam claudunt, ita in his quibus proponitur, dies est,
lux non est nulla est repugnantia, quoniam seruat suam utraque separata
sententiam. At si his conditio interueniat superiorum quidem, ita sententia
copulatur, ut consequentes fiant, posteriorum uero ita ut repugnantes, hoc
modo: Si dies est, lux est. Haec consequens propositio ex duabus per
conditionem mediam effecta est una. At si sit ita, si dies est, lux non est,
repugnat. Negatum enim quod sequitur repugnare necesse est. Amplius,
argumentum quod ex antecedentibus et consequentibus fit ex unius propositionis
connexae partibus nascitur, nam conditionalis propositionis connexae una pars
est antecedens, alia consequens. Quod si a repugnantibus argumentum fiat,
rursus ab unius propositionis membris tale argumentum nasci oportebit. Igitur
ex his propositionibus, dies est, lux est, una esse non potest nisi a
conditione copulentur, ut unum sit antecedens, aliud consequens, et ideo in his
ex antecedenti et consequenti argumentum esse non potest, quoniam duae sunt ex
illis quoque propositionibus quae sunt, dies est, lux non est: una esse non poterit,
nisi conditionis adiunctione in unius quodammodo propositionis sententiam
reducantur cuius propositionis partes sunt repugnantes. Nam, ut in connexa
propositione una pars antecedens, alia est consequens, ita in repugnanti
utraque pars propositionis a semet inuicem repugnat ac dissidet. Amplius:
repugnans propositio connexae partem contrariarm tenet, nam ut in illa quod
antecedit secum id quod sequitur trahit, ita in hac propositione partes simul
esse non possunt. Contrariae uero differentiae sub eodem genere poni solent. Si
igitur connexa propositio in conditione est constituta, repugnans quoque in
conditione subsistit; quod si et consequentiam propositionum et repugnantiam
conditio facit, non est dubium quin locus hic iure conditionalis uocetur, ac
sit unus positus in conditione diuisis partibus, id est in antecedentem
consequentemque et repugnantem. Connexaeque namque propositionis una pars
antecedens est, alia consequens. Repugnantis uero propositionis utraque
repugnatae dissidet. Itaque connexae propositionis partes antecedens et
consequens sunt, repugnantis uero repugnantes. Nec illud intelligentiam turbet
quod dies est et lux est quadam sibi ratione consentiunt. Item dies est et lux
non est, quasi a se dissentiunt atque discordant, nam connexa est propositio si
cum aliud antecesserit, aliud consequatur. Item repugnans, si uno posito aliud
inferatur, quod esse non potest nisi id ius conditionis efficiat. Quocirca
aperte demonstratum esse arbitror conditionalem hunc locum uocari et recte unum
esse a M. Tullio constitutum. Quomodo uero fiat ab antecedentibus et
consequentibus et repugnantibus argumentum, posterius dicam. Sed quoniam
nullius facultatis alterius est, quid uel quamque rem consequitur, uel quid
cuique repugnet inspicere, nisi dialecticae tantam, quae huius quam maxime rei
perititiam profitetur, idcirco ait hunc esse locum totum dialecticorum.
Qui etiam ab adiunctis longe lateque diuersus est. Primum quod adiuncta prodere
sese atque ostendere inuicem poesunt, non uero perficere atque adimplere
naturam, ueluti ambulationem pedum strepitus significare quidem ac denuntiare
potest, efficere uero non potest. Neque etiam ambulationem efficit pedum
strepitus, nec uero ex neccssitate ambulatio ut sit pedum strepitus auctor est
sed saepe ita ambulatur, ut nullus pedum strepitus exaudiatur; saepe non mulato
loco moueri pedes ac strepere praeter ambulationem queunt; idcirco non semper
inueniunt ad iuncta: propositoque termino quem probare contendimus, saepe ex
adiunctis argumenta deficiant, quia ipsa quoque aliquoties deficere uidentur
adiuncta. Praecedentia uero et consequentia et repugnantia numquam desunt omne
enim quidquid in rebus est, habet quod se aut sequatur naturaliter, aut
praecedat. Est etiam a quo per naturae diuersitatem dissideat, uelut animal
sequitur quidem hominem, praecedit uero substantiam; dicimus enim: Si homo
est, animal est substantiam uero praecedit, cum proponimus, si animal est,
substantia est. Repugnat uero mortuo cum enuntiamus, si animal est,
mortuum non est. Praeterea quae sunt adiuncta temporibus distributae
sunt, ut ante rem, cum re, post rem. Quae uero sunt antecedentia, consequentia,
et repugnantia, quomodolibet modo in temporibus sint, nihil refert. Nam priora
saepe temporibus comitantur, et temporibus posteriora praecedunt, et quae simul
temporibus sunt, alias praecedunt, alias uero consequuntur, ut superius quoque
saepe diximus. Amplius, quae antecedentia sunt et consequentia relinquere
sese non possunt, nec sibi repugnantia cobaerere, et sunt repugnantia
necessario sibimet inconnexa; quae uero sunt adiuncta nihil obtinent
necessitatis, quia et iungi sibimet, et a se separari queunt. Quae cum
ita sint, quaestio difficilis uehementer oboritur, uidetur enim minus
intuentibus nihil hic locus differre his locis qui dicti sunt uel a genere, uel
a specie, uel a contrariis. Nam genus semper speciem sequitur, speciem genus
praecedit, contraria simul esse non possunt. Quae soluenda est hoc modo:
Primum quia non omne consequens genus est, nec omnis species antecedens.
Repugnantia uero ipsa contraria sed contrariorum sunt consequentia, ut in
locorum qui a M. Tullio propositi sunt expositione monstrauimus. De hinc quia
cum a genere fit argumentum, ipsum genus assumitur, eodem quoque modo et
species, cum ab ea aliquid uolumus approbare, cum uero ab antecedentibus
aliquid monstrare contendimus, eo quod in conditionali propositione praecessit
utimur in assumptione, etiamsi non fuerit genus. Item si a consequenti
argumentum fiat, etiamsi species non sil, a consequenti parte conditionalis
propositionis ducitur argumentum, ueluti cum ita dicimus: Si ignis est, leuis
est, ignis anteoedit, leuitas sequitur; sed neutrum neutri est genus aut
species, assumitur itaque, atqui ignis est. Nunc igitur id quod antecedebat
assumpsi, ex quo monstratur conclusio, leuis igitur est. At si ita assumamus
sed non est leuis, id quod consequebatur assumpsi. Concluditur ergo atque
monstratur, non est igitur ignis. Vides igitur ut de his praecedentibus
etconsequentibus nunc biquamur quae in conditionali propositione posita, uel
praecedere uel consequi intelliguntur. Cum uero fit ex genere argumentum,
species quidem est de qua aliquid probare contendimus; genus uero assumimus non
quasi praecedens sed quasi continens, ut quidquid esse consideratur in genere,
id formae quoquo debeat aptari. Genus enim quoad permanet, a sua specie non
recedit: cum uero de specie sumimus argumentum, genus quidem est de quo aliud
quaeritur; sed id laboramus, ut quod de genere conamur ostendere, id ex specie
possit facilius agnosci. Ut cum uxori Fabiae relictum fuisset legatum, si
materfanilias esset, quoniam non conuenit in manum, scilicet, ab in manus
conuentione, quae est species uxoris, uxorem quod est matris familiae genus a
legati iure seiungimus, et legatum ad speciem, id est matremfamilias
deriuamus. Sed illud interius dispiciendum uidetur, num locus ab
antecedentibus et consequentibus totus superuacaneus esse uideatur, cum
quolibet modo fuerint ex eo argumenta composita, a caeteris locis quos superius
deseripsimus non recedant. Nam quodcumque ab antecedentibus et consequentibus
ducitur argumentum, id uel a toto, uel a partibus, uel a coniugatis, uel ab
aliquo reliquorum tractum esse perpenditur hoc modo: Si utilis est acquitas
constituta ad res suas obtinendas, utile est ius ciuile, ad id quod praecedit,
quod sequitur igitur, hoc est a definitione argumentum, scilicet ab assumptione
praecedentis. At si ita dicam: Sed non est utile ius ciuile, non est igitur
utilis aequitas constituta ad res suas obtinendas, hic per consequentis
assumptionem a definitionis loco sumptum est argumentum. Item a partium
enumeratione, si neque censu, neque caeteris non est liber, at censu uel
caeteris, est igitur liber: at non est liber; neque censu igitur, neque
caeteris manumissus est. Sed notandum est quae sit uis uniuscuiusque
argumenti, et quonam modo proferatur. Sunt enim argumenta quae predicatiuis
apta sint syllogismis ut a definitione fiat sic: ius ciuile est aequitas
constituta his qui eiusdem sunt ciuitatis ad res suas obtinendas. Id uero utile
est, utile est igitur ius ciuile. Item a partibus: Qui neque censu neque
uindicta, neque testamento est manumissus, hic ex seruitute liber factus non
est; Stichus uero neque testamento, neque censu, neque uindicta manumissus est;
Stichus igitur liber non est: et in caeteris, eodem modo. Omnia uero
quaecumque per categoricum syllogismum proferri possunt, eadem per
conditionalem syllogismum dici queunt. Omnis namque praedicatiua propositio in
conditionalem uerti potest, hoc modo: omnis homo animal est, praedicatiua est;
haec facile uertitur in conditionalem ita, si homo est, animal est. Non uero
omnis conditionalis in praedicatiuam uerti potest, uelut haec: si peperit, cum
uiro concubuit. Nemo enim dicere potest ipsum peperisse, id esse quod cum uiro
concumbere, quo modo dicimus hominem, id esse quod animal sit. Alia enim
ratio est in his propositionibus quae ita dicuntur, quae peperit, cum uiro
concubuit. Haec enim similis est ei quae dicit, si peperit, cum uiro concubuit
sed praedicatiua propositio id esse subiectum dicit, quod fuerit praedicatum.
Conditionalis uero id ponit, ut si id quod antecedens fuerit necessario
comitetur quod subsequitur. Cum uero praedicatiua est propositio, si ea
uertetur in conditionalem, alia nimirum redditur propositio. Nam cum dicitur,
omnis homo animal est, ipse homo animal esse proponitur; cum uero, si homo est,
aninial est, non id sentitur, ut ille qui homo est, animal sit sed proposito
esse hominem, consequi ut sil animal. Ergo conditionalis syllogismus in
antecessione et consecutione positus, licet per definitionem, et per partium
enumerationem, et per coniugationem, et quolibet alio fiat modo, tamen in
propria forma se continet, et est conditionalis, id est utens propria potestate,
ut quodammodo caetera argumenta suae ueluti naturae uideatur habere subiecta.
Ut cum sit a definitione argumentum, si quidem per praedicatiuam formam factus
fuerit syllogismus, a definitione ductum esse dicatur. Sin uero per hypothesin
facta fuerit argumentatio, conditionalis fit syllogismus, quem discernat
assumptio, utrum ab antecedentis, an a consequentis parte promatur. Quo fit ut
etiamsi per caeteros locos conditionale argumentum proferatur, tamen suam
quamdam habeat formam, quandoquidem in antecessione et consecutione est
constitutus. Tunc enim definitio, partes, coniugatio, et caetera ueluti res
ipsa, fiunt ac non locus, cum uenerint in conditionem; at si conditio cesset,
ex ipsis profectum uidebitur argumentum. Quod si propositionem conditio
copulauerit, ipsa quidem ea sunt quae in propositionibus continentur ueluti
quaedam argumenti partes, locus uero in conditione est constitutus. Atque
haec ita dicta sunt, quasi aliter conditionalis hic locus tractari non ualeat, nisi
eorum aliquem quos praediximus includat: nam potest praeter eos etiam saepe
reperiri, ut cum dicimus: si homo est, risibilis est; si coruus est, niger est.
Hic enim nec definitionem, nec partes, nec ullum alium locum superius
enumeratum continet argumentum. Amplius, facile est in singulis eorum
differentias praeuidere: locus quippe a toto a substantia trahitur, a partibus
uero a rei compositione. Nam in simplicibus terminis tale argumentum non potest
inueniri, a nota, ab interpretatione; a coniugatis; ab eo quod ex eodem
utrumque deducitur; a genere; a continenti; a forma, ab eo quod continetur; a
differentia, ab eo quod discrepat; a similibus, ab eadem qualitate; a
contrariis, ab eo quod a se longe diuersa sunt; a causis, ab his qui efficiendi
uim habent; ab effectis, ab his quae uim alterius efficientiae susceperunt; ab
adiunctis, a uicinitate naturae; a comparatione maiorum, parium uel minorum; a
relatione, ad aequalem uel inaequalem quantitatem. Ab antecedentibus uero longe
alius modus est: constat enim in eo quod si propositum quid fuerit, aliud
quiddam modis omnibus existet, quod consequens appellatur; huius uero
intelligentia consistit in eo quod praecedente quolibet, aliud subsecutum;
repugnantium uero intelligentia consistit, non modo quod neque sequi, neque
antecedere possunt, uerum etiam quod simul esse non possunt, quae in conditione
consistere dubium non est. His igitur ita expeditis, quoniam M. Tullius
proprietatem loci succincte, ut in transcursu potuit, euidenter expressit, nunc
quibus modis eodem loco uti conueniat, adiungit. Quae Topicorum pars, quoniam
diligentius explananda est, finem quarto uolumini faciam, quinto caetera
redditurus. De omnibus quidem hypotheticis syllogismis, Patrici rhetorum
peritissime, plene abundanterque digessimus his libris, quos de eorum
principaliter institutione conscripsimus, a quibus integram perfectamque
doctrinam, cui resoluendi illa uacuum tempus esi, lector accipiet. Sed quia nunc
Ciceronis Topica sumpsimus exponenda, atque in his aliquorum M. Tullius modorum
meminit, dicendum mihi breuiter existimo de his septem conditionalibus
syllogismis, que eorum natura sit, propositionumque contextio, ut cum haec ad
scientiam rite praelibata peruenerint, Tulliana facilius noscantur
exempla. Omne igitur quod in quaestione dubitatur, aut uerisimilibus aut
necessariis probabitur argumentis. Argumentum uero omne aut in syllogismi
ordinem cadit, aut ex syllogismo uires accipit. Syllogismus uero omnis
propositionibus constat. Propositiones autem uel simplices sunt, uel
compositae. Simplices sunt quae simplicibus orationis partibus coniunguntur.
Copulant autem incompositam propositionem simplices orationis partes, nomen et
uerbum, ueluti cum dicimus, dies est, uel dies uernus est, uel dies serenus
est; hic enim omnem uim propositionis nomen connectit et uerbum. Omnis
autem simplex propositio ex subiecto praedicatoque consistit. Subiectum est de
quo dicitur id quod praedicatur. Praedicatum est quod de eo dicitur quod
subiectum est. Verbum autem aliquoties praedicato nomini adiungitur, aliquoties
ipsum praedicatur. Praedicato nomini adiungitur, ut in hac propositione quae
dicit, dies serenus est: dies enim subiectus est, serenus praedicatus; est uero
uerbum sereno adiunctum est, quod diximus esse praedicatum. At si talis sit
propositio, quae solo nomine constet et uerbo, ueluti cum dicimus, dies est,
tunc dies subiicitur, est uerbum sine dubio praedicatur; sine uerbo autem nulla
est propositio: omnis enim propositio uel uera uel falsa est; nisi autem uerbum
sit quodlibet adiunctum, quo esse aliquid aut non esse dicatur, nulla ueritas
aut falsitas in propositionibus deprehenditur. Saepe autem propositiones
etiam ex totis orationibus constant; ut si dicamus: Transire in Africam utile
est Romanis; hic enim subiectum quidem est transire in Africam, utile autem
Romanis praedicatum, est uero praedicato coniungitur. Huiusmodi igitur
omnes propositiones praedicatiuae dicuntur. Praedicatiuae uero appellantur,
quia aliud de alio praedicant. Omnesque qui ex his propositionibus fiunt
syllogismi, secundum enuntiationum suarum formas praedicatiui
appellantur. Ex his autem praedicatiuis propositionibus existunt
compositae propositiones, quarum alia quidem copulatiua coniunctione nectuntur,
ut et dies est, et lux est; alia uero per conditionem fiunt, quae etiam
conditionales enuntiationes uocantur. Hae uero sunt quae coniunctione quadam
partibus interposita ad consequentiam conditionemque ducuntur. Age enim sint
duae propositiones praedicatiuae: una quidem, quae dicit, animal est; alia uero
quae proponit, homo est. His si coniunctis interueniat, faciet, si homo est,
animal est. Vides igitur ut duas praedicatiuas propositiones in unam
conditionem coniunctio copulauerit. Quae cum ita sint, omnes hae propositiones
hypotheticae, id est conditionales, uocantur, atque ex his syllogismi tales
existunt, quibus hypotheticis uel conditionalibus nomen est. Omnis autem
hypothetica propositio, uel per connexionem fit, uel per disiunctionem. Per
connexionem hoc modo, si dies est, lux est. Per disiunctionem ita, aut dies
est, aut nox est. Earum uero quae per connexionem fiunt, aliae ex duabus
affirmatiuis copulatae sunt, ut si dies est, lux est, namque dies est, et lux
est, utraeque aliquid affirmant; aliae ex duabus negatiuis, ut si lux non est,
dies non est, nam lucem non esse, et diem non esse, utraque negatio est; aliae
uero ex affirmatiua negatiuaque coniunctae sunt, ut si dies est, nox non est;
aliae uero ex negatiua affirmatiuaque copulantur, ut si dies non est, nox est:
omnes tamen in connexione positae sunt. Aut enim affirmatio affirmationem
sequitur, aut negatio negationem, eique connexa est, aut affirmationem negatio,
aut negationem affirmatio. Sed ex connexis repugnantes manifestum esi
nasci, namque ubi affirmatio sequitur affirmationem, his si media negatio
interposita sit, repugnantiam facit hoc modo:si dies est, lax est. Hic
affirmatio sequitur affirmationem; at cum dico, si dies est, lux non est,
repugnant inter se partes propostionis connexae, interposita negatione. Item
quoties negatio sequitur negationem, si posteriori propositionis parti
negatiuum dematur aduerbium, repugnantes fiunt hoc modo, si animal non est,
homo non est; haec connexio est ex duabus proposita negatiuis. At si posteriori
parti, id est homo non est, negatiuum detrahatur aduerbium, fiet, si animal non
est, homo est, quod repugnat; at si affirmatio negationem sequatur, siue
posteriori parti negatio iungatur, siue priori auferatur, repugnantes fiunt,
hoc modo, si dies non est, nox est. Hic igitur affirmatio sequitur negationem.
Siue igitur posteriori parti, id est, nox est, negatio copuletur, ut sit ita,
si dies non est, nox non est, siue priori auferatur, ut sit ita, si dies est,
nox non est, repugnantem fieri propositionem nec esse est. Quod si negatio
affirmationem sequatur, et posteriori parti negatiuum aduerbium subtrahatur,
propositionis connexae partes in repugnuntiam cadunt, hoc modo, si uigilat, non
stertit. Hic affirmationem sequitur negatio sed si posteriori parti, id est,
non stertit, negatio dematur, fiet, si uigilat stertit, et erit
repugnans. Sed in connexis atque disiunctis propositionibus illud
intelligendum est, quod in earum partibus et uis quaestionis includitur et
argumenti. Age enim dubitetur an lux sit, idque approbandum sit ex eo quod dies
est. Si igitur ita fiat propositio, si dies est, lux est, ea quidem pars totius
propositionis quae sequitur, id est, lux est, quaestionis est. De ea namque
quaeritur an lux sit. Ea uero quae prior est, id est, dies est, uim continet
argumenti. Ex eo enim quod dies est, lux esse probabitur, et in caeteris quidem
uel connexis, uel disiunctis eadem ratio est. In omnibus uero his quoniam
syllogismus atque argumentatio ad demonstrandam partem alteram quaestionis
accommodatur, quaestio uero omnis dubitabilis est, oportet syllogismos qui
acommodantur ambiguae quaestioni indubitabiles esse atque perspicuos, qui ut
tales sint, ex claris atque apertis et in ueritate patentibus propositionibus
necesse est constent; propositiones uero partim per se notae sunt, partim
aliquibus probationibus indigebunt. Omnis uero syllogismus enuntiatione
proposita habet alicuius partis assumptionem ut quod est in quaestione
concludat, hoc modo: Si dies est, lux est. Ut igitur lucem esse demonstrem,
assumam unam partem propositionis superius constitutae, dicamque sed dies est,
ac tunc demum id quod est in quaestione concludam, lux est igitur, Ergo cum ad
syllogismi conclusionem, et tota enuntiatione in proponendo, et in assumendo
parte enuntiationis utamur, nec esse est ut ea quibus utimur nil habeant
dubitabile, siquidem ex his ea quae sunt ambigua capient fidem. Quod si
propositio aliquoties quidem per se nota est atque perspicua, uliquoties uero
probationis indigens inuenitur, assumptio quoque aliquoties per se uera esse
notabitur aliquoties approbationis indiget adiumentis. Quo fit ut si et
propositio et assumptio demonstrandae sint, quinquepartitus (ut Cicero etiam in
Rhetoricis auctor est) syllogismus fiat, constans ex propositione eiusque
probatione, assumptione, eiusdemque probatione, et conclusione. Quod si neutra
sit approbanda. tripartitus sit, ex propositione scilicet, assumptione et conclusione.
Quod si altera earum demonstranda sit, fit quadripartitus, ex propositione
scilicet, et assumptione, atque unius earum approbatione et conclusione.
Conclusionis uero ipsius probatio praecedente propositione atque assumptione
perfcitur. Quae cum ita sint, cumque omnis propositio hypotheticam
connexionem disiunctionemque diuidatur, in connexis propositionibus aliud
dicimus praecedens, aliud consequens. Idem autem consequens et connexum
uocamus, uelut in hac propositione, si dies est, lux est. Dies est praecedit,
annectitur lux est. In disiunctis autem non est eadem ratio, quia cum ea quae
proponuntur simul esse non possint, nullo modo dicuntur esse connexa.
Praecedens autem et subsequens inde iudicatur, quia quod primum ponitur, iure
antecedens uocatur, quod posterius, iure subsequens dicitur. Ex his
igitur propositionibus, quae connexae sunt, fit primus et secundus
hypotheticorum syllogismorum modus. Addita uero negatione propositioni connexae
et ex duabus affirmationibus copulatae, atque insuper denegata, tertius accedit
modus. Ex disiunctis autem propositionibus diuerso modo assumptionibus tactis,
quartus et quintus. Utrisque uero per negationem compositis, sextus et
septimus. Atque hae septem sunt hypotheticae conclusiones, quarum M. Tullius in
Topicis meminit, quarum omnium deinceps ordo atque exempla subdenda sunt.
Primus igitur modus est, cum in connexa propositione assumpto eo quod
praecedit, uolumus monstrare quod sequitur, itaque esse oportere, ut est in
connexione prolatum. In quo si id quod connexum est ac sequitur, assumpserimus,
nullus omnino fit syllogismus. Huius exemplum tale est: Si dies est, lucet;
si igitur lucere monstremus, assumamus, nec esse est diem esse, hoc modo, atqui
dies est; consequitur ergo ex necessitate, lucere. Quod si lucere assumamus,
itaque dicamus, atqui lucet, non nec esse est diem esse, atque ideo nulla
necessitas euenit conclusionis; ubi uero nulla necessitas est, ne syllogismus
quidem intelligi potest. Est igitur primus modus in hanc formam: Si dies
est lucet; Dies autem est, Lucet igitur. Inueniuntur tamen in
quibus aequo modo ualet assumptio, siue praecedens, siue subsequens assumatur,
ut in homine atque risibili. Si enim homo est, risibile est; Atqui
homo est, Risibile igitur est. Atqui risibile est, Homo igitur
est. Sed in his haec causa est, quia homo atque risibile aequi sunt
termini, atque idcirco uno posito alterum comitari nec esse est. Sed quia hoc
in omnibus non est, idcirco dicimus non esse uniuersale, ut assumpto
posteriore, quod praecedebat probetur. Secundus uero modus est quoties
assumpto posteriore atque consequenti quod antecesserat aufertur, hoc modo, si
dies est, lucet; hic si assumamus non lucere, contrario modo atque in
propositione prolatum est; assumamus dicentes, atqui non lucet, in eo igitur
sequitur non esse diem; quod si diem negemus, id est quod antecedit in
assumptione contrario modo atque positum est in propositione proferamus, non
tollitur quod est connexum, ut si dicamus, atqui non est dies, non mox
sequitur, non lucere, potest enim non esse dies; et tamen lucere. Est igitur
secundi modi forma huiusmodi: Si dies est, lucet; Atqui non
lucet, Non est igitur dies. Primus igitur modus assumit quod
praecessit, ut approbet quod connexam est; non potest uero assumere quod
connexum est, ut approbet quod praecessit. Secundus autem assumit econtrario
quod sequitur, ut quod praecessite uertat; non potest autem econtrario assumere
quod praecessit, ut id quod connexum est auferatur. Tertius modus est,
cum inter partes connexae atque ex duabus affirmationibus copulatae
propositionis negatio interponitur, eaque ipsa negatio denegatur, quae
propositio*hyperapophatike* Graeco sermone appellatur, ut in hac ipsa quam
superius proposuimus, si dies est, lux est; si inter huius propositionis partes
negatio interueniat, fiet hoc modo, si dies est, lux non est; hanc si ulterius
denegemus, erit ita, non si dies est, lux non est: cuius propositionis ista
sententia est, quia si dies est, fieri non potest ut lux non sit. Quae
propositio superabnegatiua appellatur, talesque sunt omnes in quibus negatio
proponitur negationi, ut non est dies, et rursus, Necuon Ausonit Troia gens
missa coloni. In hac igitur si priorem partem, id est diem esse, in
assumptione ponamus, consequitur etiam lucem esse hoc modo: Non si dies
est, lux non est; Atqui dies est, Lux igitur est. Qui modus a
superioribus plurimum distat, quod in eo modo qui sit ab antecedentibus,
ponitur antecedens, ut id quod sequitur astruatur. In modo uero qui sit a
consequentibus, perimitur consequens, ut id quod praecesserat, auferatur. In
hoc uero neutrum est, nam neque antecedens ponitur, ut quod sequitur,
confirmetur, nec interimitur subsequens, ut id quod praecesserat, euertatur;
sed ponitur antecedens, ut id quod sequitur, interimatur. Hic autem
propositionis modus partes inter se suas continet repugnantes, aduersum quippe
est ac repugnat, si dies est, non esse lucem. Sed idcirco rata positio est,
quia consequentium repugnantia facta per mediam negationem alia negatione
destruitur, et ad uim affirmationis omnino reuocatur. Nam quia consequens esse
intelligitur, ac uerum, si dies est esse lucem, repugnat ac falsum est, si dies
est, non esse lucem, quae denegata rursus uera est ita, non si dies est, lux
non est, et si consimilis affirmationi, si dies est, lux est, quia facit
affirmationem geminata negatio. Similiter uero fiunt ex repugnantibus
propositionis partibus argumenta, uel si duabus negationibus, uel si negatione
et affirmatione, uel si affirmatione et negatione iungatur. Quomodo uero fiant
ex talibus connexis repugnantes, superius dictum est. Fit uero ex ea
propositione quae duabus iungitur negatiuis ex repugnantibus argumentum hoc
modo: sit propositio, si non est lux, dies non est; fiat repugnans ita, si non
est lux, est dies; huic iungamus negationem ut fiat uera ita: Non si lux
non est, dies est; Atqui lux non est, Dies igitur non est.
Item fit ex negatione atque affirmatione propositio haec: si dies non est, nox
est; huic additur ex posteriore parte negatio, et fit ita: si dies non est, nox
non est; fit repugnans, haec nihilominus abnuatur ut sit uera, non si dies non
est, nox non est, assumimusque, atqui dies non est concludimus, nox igitur
est. Item ex eadem propositione, quae ex negatiua affirmatiuaque
coniungitur et dicit: si dies non est, nox est, si a priori parte negatio
subtrahatur, fiet repugnans, hoc modo: si dies est, nox est; huic apponatur
negatio, ut uera esse possit, hoc modo: non si dies est, nox est, assumamque,
atqui dies est, concluditur, nox igitur non est. At si sit ex
affirmatione et negatione propositio coniuncta, uelut haec: si uigilat non
stertit, demitur posteriori parti negatio, ut fiat ita: si uiglat stertit; sed
haec repugnat. Tota rursus propositio denegatur, ut fiat uera hoc modo: non si
uigilat stertit; assumimus, at qui uigilat; concludamus necesse est, non
stertit igitur. Sed hae quatuor ex repugnantibus conclusiones in tertio
modo consistere intelliguntur, quarum quidem Tullius tres commemorauit, unamque
praecepto docuit, eam quam propositio talis efficit, quae duabus iungitur
affirmatiuis; duas uero exemplo, scilicet eam quae ex tali propositione
nascitur, quae duae copulant negationes, et eam quae ex propositione tali
connexa procreatur, quae ex affirmatione negationeque consistit. Reliquam uero
praeteriit, quod illarum similitudine etiam haec in tertium conclusionis modum
uidebatur incidere. Quartus modus in disiunctione consistit, hoc
modo: Aut dies est, aut nox est; Sed dies est, Nox igitur non
est. Huius haec ratio est, quia disiunctiua enuntiatione proposita, prior
pars eius assumitur affirmando, ut subsequens auferatur; ex ea enim propositione
quae dicit, aut dies est, aut nox est, assumimus, atqui dies est, scilicet
affirmantes esse diem, quam assumptionis affirmationem consequitur non esse
noctem. Quintus modus est, cum in eadem disiunctiua propositione, id quod
primum est, negando assumitur, ut id quod est posterius inferatur, hoc modo aut
dies est, aut nox est, atqui dies non est, per negationem scilicet facta est
assumptio, consequitur esse noctem. Sextus uero modus ac septimus ex
quarti et quinti modi disiunctiua propositione deducuntur, una negatione
uidelicet adiuncta, et disiunctiua propositione detracta, additaque coniunctiua
his propositionibus quae superius in disiunctione sunt positae, hoc modo: non
et dies est et nox est. Dudum igitur in disiunctiua ita fuit, ut aut dies est,
aut nox est. Ex hac igitur propositione sublata, aut coniunctione, quae erat
disiunctiua adlecimus, et quae copulatiua est, praeposuimusque negationem.
Itaque fecimus ex partibus disiunctiuae propositionis copulatis, addita
negatione, propositionem sexti atque septimi modi, quae est, non et dies est et
nox est, in qua is assumatur esse diem, noctem non esse consequitur ita, atqui
dies est, non est igitur nox. Septimus uero modus est, cum prima pars
prorositionis negando assumitur, ut posterior subsequatur, hoc modo: Non
et dies est et nox est; Atqui dies non est, Nox igitur est.
Atque hic modus propositionum in solis his inueniri potest, quorum alterum esse
nec esse est, ut diem uel noctem, aegritudinem uel salutem, et quidquid medium
non habet. Quo autem modo omnium syllogismorum conditionalium ueritas
sese habeat, his diligentissime expliculmus libris quos de hypotheticis
conscripsimus syllogismis. Nunc uero, non quod de his perfectior consideratio
inueniri potest apposuimus sed id quod ad explanandum M. Tullii sententiam
poterat accommodari. Ut igitur cuncta quae diximus breuiter colligantur,
primus modus est quoties in connexa propositione primum ut in propositione
locatur, assumitur, ut consequatur secundum, hoc modo: Si dies est, lux
est, Atqui dies est, Lux igitur est. Secundus modus est quoties
in connexa propositione secundum econtrario assumitur quam in propositione
collocatum est, ut id quod primum est auferatur, hoc modo: Si dies est,
lux est; Atqui non est lux, Non est igitur dies. Tertius
modus estcum connexa propositionis partes ex affirmationibus iunctae, negatione
diuiduntur, totique propositioni negatio rursus adiungitur, assumiturque, quod
prius est, sicut in propositione est enuntiatum, ut econtrario concludatur
secundum quod in propositione prolatum est, hoc modo: Non si dies est, lux
non est; Atqui dies est, Lux igitur est. Hic ergo posito quod
praecedebat, id est esse diem, euersum est quod sequebatur, id est, non esse
lucem; negatione quippe affirmatio omnis euertit, uel cum connexae
propositionis ex negationibus iunctae, secundae parti negatio detrahitur,
totaque propositio denegatur, positaque priore propositionis parte, interimitur
quod subsequebatur, hoc modo: non si lux non est, dies est, atqui lux non est,
dies igitur non est; uel si connexae propositionis ex negatione atque
affirmatione compositae, secundae parti negatio iungatur, eaque insuper
denegetur, ponaturque quod prius est, ut id quod sequitur auferatur, hoc modo:
non si dies non est, nox non est atqui dies non est, nox igitur est; uel si in
eadem propositione, quae ex negatione atque affirmatione copulata est, priori
parti negatio subtrabatur, eaque insuper denegetur, ponaturque quod primum est,
ut id quod sequitur auferatur, hoc modo: non si dies est, nox est, atqui dies
est, nox igitur non est; uel si connexae propositionis ex affirmatione et
negatione copulatae, posteriori parti denegatio dematur, totaque insuper
denegetur, positoque priore, id quod sequitur interimatur, hoc modo: non si
uigilat sterlit, atqui uigilat, non stertit igitur. Atque haec omnia in
tertio modo esse intelliguntur, atque ex repugnantibus fiunt, et semper id quod
antecedit, ponitur, ut id quod sequitur, auferatur. Nam non sicut non
propositione conditionali quia negata repugnantia partium fit uera, prior pars
ponitur, siue affirmatiue, siue negatiue, ita eam reddit assumptio. Sed ut
prior pars fuerit assumpta, reliqua contraria enuntiatione concluditur. Nam si
assumptio fuerit affi rinatiua, erit negatiua conclusio. Si assumptio negatiua,
erit conclusio affirmatiua. Quartus modus est cum in disiunctiua
propositione primum ponitur, ut auferatur secundum hoc modo: Aut dies
est, aut nox est; Atqui dies est, Nox igitur non est. Quintus
modus est quoties in disiunctiua propositione auferatur quod prius est, ut
ponatur secundum, hoc modo: Aut dies est, aut nox est; Non est autem
dies, Nox igitur est. Sextus modus cum his rebus quae in
disiunctionem uenire possunt, id est contrariis uel repugnantibus medictate
carentibus, negatio praeponitur, et copulatiuae coniunctiones adiunguntur,
poniturque quod primum est, ut id quod est subsequens auferatur, hoc modo: Non
et dies est et nox est; Dies autem est, Nox igitur non
est. Septimus modus est cum in eadem propositione aufertur id quod
praecedit, ut ponatur id quod consequitur, hoc modo: Non et dies est et
nox est; Atqui dies non est, Nox igitur est. His igitur ita
praedictis ad Ciceronis uerba ueniamus. CUM TRIPERTITO IGITUR
DISTRIBUATUR LOCUS HIC, IN CONSECUTIONEM ANTECESSIONEM REPUGNANTIAM, REPERIENDI
ARGUMENTI LOCUS SIMPLEX EST, TRACTANDI TRIPLEX. NAM QUID INTEREST, CUM HOC
SUMPSERIS, PECUNIAM NUMERATAM MULIERI DEBERI CUI SIT ARGENTUM OMNE LEGATUM, UTRUM
HOC MODO CONCLUDAS ARGUMENTUM: SI PECUNIA SIGNATA ARGENTUM EST, LEGATA EST
MULIERI. EST AUTEM PECUNIA SIGNATA ARGENTUM. LEGATA IGITUR EST; AN ILLO MODO:
SI NUMERATA PECUNIA NON EST LEGATA, NON EST NUMERATA PECUNIA ARGENTUM. EST
AUTEM NUMERATA PECUNIA ARGENTUM; LEGATA IGITUR EST. AN ILLO MODO: NON ET
LEGATUM ARGENTUM EST ET NON EST LEGATA NUMERATA PECUNIA. LEGATUM AUTEM ARGENTUM
EST; LEGATA IGITUR NUMERATA PECUNIA EST? Eum locum qui ex antecedentibus,
consequentibus et repugnantibus esset, unum recte uideri, eumque in conditione
esse positum, sed trina partiione distribui, superius explicatum est; idque M.
Tullius euidentius notat dicens, intellectum quidem eius considerationemque in
conditione positam unam esse sed per argumentationis tractationem tripartito
diuidi. Cuius rei per primum ac secundum et tertium hypotheticorum
syllogismorum modum, sicut paulo superius diximus, exempla subiecit. Quae
quoniam implicatiora uidentur quam ut primo statim auditu comprehendantur,
uisum paulisper est apertioribus exemplis animum lectoris imbuere, ut in
facilioribus primum exercitata intelligentia, sine magno negotio, qua sunt
difficiliora perpendat. Ab antecedentibus igitur argumentatio fit,
quoties enuntiata propositionis conditione sumitur id quod antecedit, ut id
quod sequitur inferatur, hoc modo: sit enim dubium an Tullius animal sit,
concedaturque eumdem Ciceronem esse hominem, et sit rata propositio haec:
Tullius si homo est, animal est; homo antecedit, animal sequitur; si igitur ex
antecedenti uelim facere argumentationem, assumam id quod praecedit, hoc modo:
sed homo est Cicero, consequitur animal esse Ciceronem; et est hic primus quem
supra diximus modus. Rursus a consequenti argumentatio fit quoties in
conditione proposita id quod consequitur tollit assumptio, ut id quod
praecesserat interimatur, hoc modo: si homo est Cicero, animal est. Antecedit
homo, sequitur animal. Si igitur ex consequenli facere argumentum uelim, dicam,
atqui non est animal, sequitur ne esse hominem quidem, sed id perspicue falsum
est, esse enim hominem constat falsum est igitur animal non esse. Tullius
igitur animal est; et hic dictorum superius secundus est modus. Quod si a
repugnantibus fiat, in tertio scilicet modo digestarum superius conclusionum,
faciemus ita: non si homo est Tullius, animal non est, repugnat enim esse
hominem et animal non esse; hic si assumamus esse hominem, animal quoque esse, recta
ratione concludimus, hoc modo: atqui homo est, animal igitur est, atque hic
quidem modus ex ea propositione connexa conuersus est, quae ex duabus coniuncta
est affirmatiuis. His igitur tribus modis Tullius qui homo esset, animal
quoque monstratus est esse: nunc quidem dum id quod antecedit assumimus, id est
esse hominem; nunc uero dum id quod consequitur, in assumptione denegamus, id
est non esse animal; nunc autem repugnantiam denegantes eorum quae sibi sunt
consequentia, posito quod praecedebat, id quod sequebatur intulimus.
Quibus ita precognitis, nunc M. Tullii tractemus exempla. Cum enim dixisset
loci in consecutione, antecessione et repuguantia positi, reperiendi quidem
argumenti simplicem esse intellectum, tractandi autem triplicem, adiecit: Nam
quid interest, cum tibi sumpseris ad demortstrandum, pecuniam numeratam mulieri
deberi, cui sit argentum omne legatum, utrum id ab antecedentibus, an a
consequentibus, an a repugnantibus probes? Namque eadem sententia in conclusione
colligitur, et argumentationum diuersitas non in re sed in antecedenium et
consequentium et repugnantium tractatu est constituta. Primum igitur
ponatur quod testamento aliquis omne suum argentum mulieri legauerit,
quaeraturque an numerata quoque pecunia mulieri legata sit, concedaturque
numeratam etiam pecuniam argentum appellari, argumentum igitur in primo modo ex
antecedentibus tali ratione contexitur: proponimus enim sic, si pecunia signata
numerataque argentum est, eadem pecunia signata numerataque legata mulieri est;
hic igitur praecedit numeratam atque signatam pecuniam argentum esse, sequitur
legatam esse mulieri; id igitur quod praecessit assumimus dicentes: at est
signata ac numerata pecunia argentum; concludimus numeratam signatamque pecuniam
mulieri esse legatam, eritque totius argumentationis hic textus: Si pecunia
signata numerataque argentum est, legata mulieri est; At est pecunia
signata numerataque argentum, Igitur legata est mulieri. In quo si
ad saepius praemissa plurimisque exemplis superius enodata lectoris animus
reuertatur, hanc argumentationem in primo modo ab antecedentibus esse
compositam non ignorabit. A consequentibus uero hoc modo: Si numerata
pecunia non est egata mulieri cui sit argentum omne legatum, numerata peculia
non est argentum. Hic igitur praecedit numeratam pecuniam non esse legatam, cum
sit argentum omne legatum; sequitur numeratam pecuniam argentum non esse. Si
igitur id quod est posterius auferamus, id est numeratam pecuniam non esse
argentum, dicemus: Atqui est numerata pecunia argentum, affirmatio namque
tollit negationem. Sequitur igitur ut pars praecedens auferatur, ea quae erat
non esse legatam mulieri pecuniam numeratam, cum argentum ei fuisset omne
legatum. Sed cum sit, omnis negatio affirmatione consumitur, dicimusque in
conclusione: Est igitur numerata pecunia mulieri legata, cum ei sit argentum
omne legatum; eritque huiusmodi argumentatio: Si non est mulieri legata pecunia
numerata, cum ei sit argentum omne legatum, non est argentum numerata
pecunia; Atqui est argentum numerata pecunia, Legata est igitur
mulieri numerata pecunia, cum ei fuerit argentum omne legatum. Sed
quod Tullius breuitatis causa praeteriit, id est, illam partem propositionis
quae ait: Cum sit mulieri argentum omne legatum, nos apertioris intelligentiae
causa subiunximus. Nec perturbare lectorem debet, quod cum in
superioribus exemplis in secundo modo per negationem facta fuerit semper
assumptio, et per negationem rursus illata conclusio, nunc per affirmationem et
assumptio et conclusio facta est. Cuius rei euidentissima ratio est. Nam cum in
superioribus exemplis prima propositio ex affirmationibus fuerit constituta,
atque in secundo modo assumptio id quod sequebatur auferret, atque interimeret
id quod praecedebat, necessarium erat duplicem affrmationem geminata negatione
consumi, hoc modo: Si dies est, lux est, utraeque ex affirmatione sunt
constitutae. Ut igitur posterior pars, id est lux est, quae affirmatio est,
interimatur, deneganda est. Dicam igitur: Atqui non est lux, quo fit ut
praecedentem quoque partem, id est, dies est, quam affirmationem esse
manifestum est, negatione tollamus, concludentes, dies igitur non est. At in
hoc Ciceronis exemplo utraque pars primae atque hypotheticae propositionis
negationibus enuntiata est, quae in assumptione uel confusione non ab allis
nisi ab affirmationibus auferuntur, hoc modo. Est enim tale Ciceronis exemplum:
si legata non est mulieri numerata pecunia, non est numerata pecunia argentum,
uides ut sit utraque negatio? Nam et non esse legatam mulieri pecuniam
numeratam, et non esse numeratam pecuniam argentum, utraeque in negatione sunt
positae; quod si auferenda est per assumptionem propositionis consequens pars,
quoniam negatio est, non esse numeratam pecuniam argentum, dicendum est argentum
esse pecuniam numeratam; quod si in conclusione auferenda est pars praecedens,
ea quae negatio est, id est, non esse legatam mulieri pecuniam numeratam,
dicendum est: Legata igitur mulieri numerata pecunia est. Et secundus quidem
modus rite a consequentibus factus huiusmodi est. Illud tamen est
diligentius adnotandum. quod superius M. Tullius, cum locorum omnium breuiter
exempla disponeret, loci huius, qui a consequentibus ducitur, inconueniens
secundo conditionalium syllogismorum modo subiecit exemplum, potiusque primo
conuenit modo quia non a consequentibus conclusionem sed ab antecedentibus
facit. Ita quippe posuit a consequentibus, si mulier cum fuisset nupta cum eo
quicum connubii ius concessum non esset, nuntium remisit, quoniam qui nati sunt
patrem non sequuntur, pro liberis manere nihil oportet. Hic igitur cum
quaeratur an dotis pars apud uirum debeat permanere, id quod praecedit
assumitur, ut fiat rata conclusio hoc modo: Sed mulier cum eo nupta est qui cum
connubii ius non fuit, concluditur: Quoniam igitur qui nati sunt patrem non
sequuntur, pro liberis manere nihil oportet, et ita non est a consequentibus
argumentum, quia non id quod consequebatur assumptum est sed id quod
praecedebat. Erat quippe antecedens, nupta mulier praeter connubii ius;
sequebatur, cum filii patrem non sequebantur, pro eis nihil ex dote retineri.
Sic igitur Tullius pro eo quod est a consequentibus argumentum, ab
antecedentibus potius dedit exemplum. Potest uero ita fieri a
consequentibus argumentum, si id de quo quaeritur prius ponatur, et id quod
assumendum; est posterius, hoc modo: Si quid ex dote pro liberis manere
oportebit, quia patrem liberi sequuntur, cum eo nupta est mulier qui cum
connubii ius esset. Sumo igitur id quod consequitur per negationem, ita: Sed
non est nupta mulier cum eo quicum connubii ius erat, atque ideo qui nati sunt,
patrem non sequuntur. Perimitur ergo in conclusione id quod in propositione
praecesserat. Ita pro liberis igitur manere nihil oportet. Sed de secundo
modo ista sufficiant, nihil namque, ut arbitror, praetermissum est.
Tertius modus a repugnantibus longe perspicuus hoc modo est: Non et legatum
omne argentum est, et non est legata mulieri pecunia enumerata. Hic namque
consequens erat: Si argentum esset omne legatum, pecuniam quoque numeratam
fuisse legatam; ut igitur fieret repugnans, huic consequentiae interposita
negatio est, dictumque est, si argentum omne legatum esset, numeratam pecuniam
non esse legatam; quod quia pugnat et falsum est, ad ueritatem alia negatione
sic reducitur: Non si legatum argentum est, non est legata numerata pecunia, ut
scilicet ei affirmationi conueniat, quae dicit, si legatum argentum est,
legatam esse pecuniam numeratam. Assumimus igitur huic propositioni argentum
omne esse legatum, et consequitur omne in numeratam pecuniam mulieri esse
legatam, ut sit forma argumentationis huiusmodi: Non si legatum argentum
est, non est legata numerata pecunia; Atqui legatum argentum
est, Legata est igitur numerata pecunia. M. uero Tullius propositionem
ita formauit: Non et legatum argentum est, et non est legata numerata pecunia.
Sed nos idcirco casualem coniunctionem apposuimus eam quae est "si",
ut ex quo esset genere talis propositio monstraremus. Namque id ex consequenti
connexo negatione addita fit repugnans. Connexum uero nulla aeque ut sit
coniunctio posset ostendere, quanquam idem efficiat et copulatiua coniunctio.
Nam quae connexa sunt, etiam coniuncta esse intelliguntur, ex hoc quod paulo
ante diximus, quod argumentum ex ea propositione profectum est, quae duabus
affirmationibus copulabatur, et iuncta negatione insuper denegata est. In
omnibus igitur illud est approbatum, pecuniam numeratam mulieri deberi, cum sit
argentum omne legatum. Sed nunc quidem ex supradictis propositionibus, id quod
antecedebat, assumpsimus; nunc uero, id quod consequebatur; nunc autem, id quod
repugnabat. Ac de explanandis Ciceronis exemplis, ut arbitror, satis est. Illud
autem dubitationem mouere potest: nam si quis minus callidus ad Ciceronis
exempla respiciat, eumdem locum arbitrabitur esse a genere, quem ab
antecedentibus, et consequentibus, et repugnantibus esse diximus; illo falsus
errore, quod in utrisque locis eodem Cicero utitur exemplo, argenti uidelicet
et numeratae pecuniae. Sed diligentius intuenti, in eisdem rebus diuersus
argumentationum uidebitar esse tractatus. Aliud quippe est dicere, cum argenti
species sit numerata; pecunia, si genus legatum sit, et speciem esse legatam,
quoniam nunquam species a genere separatur, aliud est in conditione
enumerationem proponere, et eisdem partibus assumptis argumentationem uaria
ratiocinatione formare, ut superius demonstratum est, cum praesertim huiusmodi
ex consequentibus, antecedentibus et repugnantibus, argumentationes etiam
praeter genera ac species fieri possint, uelut nos superuns indicauimus in die
atque luce. Nam neque dies lucis, neque lux dici species, aut genus est. Sed id
tantum in his considerari debet, quia posito altero, alterum necessaria ratione
subsequitur. Differunt igitur loci a genere uel a specie ab eo loco qui in
conditione est constitutus, quoniam illi ex uniuersalitatis speciei ac partis
ratione ducuntur, hic autem in consequentiae ac repugnantiae ordine
tractatur. Post haec igitur Tullius hypotheticorum syllogismorum modos
conclusionesque dinumerat hoc modo: [APPELLANT AUTEM DIALECTICI EAM
CONCLUSIONEM ARGUMENTI, [1141C] IN QUA, CUM PRIMUM ASSUMPSERIS, CONSEQUITUR ID
QUOD ANNEXUM EST PRIMUM CONCLUSIONIS MODUM; CUM ID QUOD ANNEXUM EST NEGARIS, UT
ID QUOQUE CUI FUERIT ANNEXUM NEGANDUM SIT, SECUNDUS IS APPELLATUR CONCLUDENDI
MODUS; CUM AUTEM ALIQUA CONIUNCTA NEGARIS ET EX EIS UNUM AUT PLURA SUMPSERIS,
UT QUOD RELINQUITUR TOLLENDUM SIT, IS TERTIUS APPELLATUR CONCLUSIONIS
MODUS. EX HOC ILLA RHETORUM EX CONTRARIIS CONCLUSA, QUAE IPSI
*ENTHYMEMATA* APPELLANT; NON QUOD OMNIS SENTENTIA PROPRIO NOMINE *ENTHYMEMA*
NON DICATUR, SED, UT HOMERUS PROPTER EXCELLENTIAM COMMUNE POETARUM NOMEN
EFFICIT APUD GRAECOS SUUM, SIC, CUM OMNIS SENTENTIA *ENTHYMEMA* DICATUR, QUIA
VIDETUR EA QUAE EX CONTRARIIS CONFICITUR ACUTISSIMA, SOLA PROPRIE NOMEN COMMUNE
POSSEDIT. EIUS GENERIS [1141D] HAEC SUNT:HOC METUERE, ALTERUM IN METU NON
PONERE! EAM QUAM NIHIL ACCUSAS DAMNAS, BENE QUAM MERITAM ESSE
AUTUMAS MALE MERERE? ID QUOD SCIS PRODEST NIHIL; ID QUOD NESCIS
OBEST? HOC DISSERENDI GENUS ATTINGIT OMNINO VESTRAS QUOQUE IN RESPONDENDO
DISPUTATIONES, SED PHILOSOPHORUM MAGIS, QUIBUS EST CUM ORATORIBUS ILLA EX
REPUGNANTIBUS SENTENTIIS; COMMUNIS CONCLUSIO QUAE A DIALECTICIS TERTIUS MODUS,
A RHETORIBUS *ENTHYMEMA* DICITUR. RELIQUI DIALECTICORUM MODI PLURES SUNT, QUI
EX DISIUNCTIONIBUS CONSTANT: AUT HOC AUT ILLUD; HOC AUTEM; NON IGITUR ILLUD.
ITEMQUE: AUT HOC AUT ILLUD; NON AUTEM HOC; ILLUD IGITUR. QUAE CONCLUSIONES
IDCIRCO RATAE SUNT QUOD IN DISIUNCTIONE PLUS UNO VERUM ESSE NON POTEST. ATQUE
EX EIS CONCLUSIONIBUS [1142A] QUAS SUPRA SCRIPSI PRIOR QUARTUS POSTERIOR
QUINTUS A DIALECTICIS MODUS APPELLATUR. DEINDE ADDUNT CONIUNCTIONUM NEGANTIAM
SIC: NON ET HOC ET ILLUD; HOC AUTEM; NON IGITUR ILLUD. HIC MODUS EST SEXTUS.
SEPTIMUS AUTEM: NON ET HOC ET ILLUD; NON AUTEM HOC; ILLUD IGITUR. EX EIS MODIS
CONCLUSIONES INNUMERABILES NASCUNTUR, IN QUO EST TOTA FERE *DIALEKTIKE*. SED NE
HAE QUIDEM QUAS EXPOSUI AD HANC INSTITUTIONEM NECESSARIAE. Etsi
multipliciter superius cuncta digessimus, nec expositionis indiget repetita
toties disputatio, erit tamen operae pretium, si quam breuissime potero M.
Tullii uerbis mediocris lucem commentationis interseram. Septem igitur modos
hypotheticos enumerans ait, cum in connexis propositionibus id quod est primum
assumitur, ut ostendatur secundum, primum a dialecticis modum uocari, hoc modo:
Si hoc est, illud est; quod dicit hoc, primum est, quod uero ait illud,
secundum. Assumatur ergo quod primum est, atqui hoc est; concluditur igitur id
quod secundum est, illud igitur est, uelut in his rursus exemplis: si homo est,
animal est, assumitur, atqui homo est, concluditur, animal igitur est.
Secundum uero modum ait esse Tullius connexis propositionibus textum, in quo si
secundum negatur, sequitur ut id etiam quod primum est abnuatur hoc modo;
Si hoc est, illud est; Illud autem non est, Igitur ne hoc quidem
est. In exemplis ita: si homo est, animal est; animal autem non est, homo
igitur non est. Sed Tullius ita dixit, cum id quod annexum est negaris, ut id
quoque cui fuerit annexum negandum sit, secundum esse modum, quasi connexa
propositione affirmatiuis partibus iuncta; uniuersaliter autem rectius
diceretur, cum id quod annexum est, id est secundum, perimitur, perimi iliud
quoque cui annexum est, id est primum, ut si affirmatiuum est id quod annexum
est, negatione perimatur; sin uero negatiuum affirmatione; et de eo quoque cui
annexum est, id est primum, idem est ut si in connexa propositione affirmetur,
in conclusione denegetur, secundum nunc propositum Ciceronis exemplum; si uero
negatiua sit propositionis prior pars, in conclusione contraria affirmatione
tollatur. Tertium uero modum ait esse Cicero cum ea quae coniuncta sunt, denegantur, et his alia negatio rursus ad
iungitur, ut quia animal homini coniunctum est, ita dicamus: Non et homo et non
animal est, atque ex his unum ponitur, ut quod relinquitur auferatur, hoc modo:
Ponimus hominem esse, dicentes: Atqui homo est; quod ergo relinquitur, non est
animal, aufertur, atque concluditur, animal igitur est. Fit argumentatio hoc
modo: Non et homo est et non animal; Atqui homo est, Animal
igitur est. Ex his nasci dicit enthymemata ex contrariis conclusa, quibus
plurimum rhetores uti solent; atque haec enthymemata nuncupantur, non quod
eodem nomine omnis inuentio nuncupari non possit (enthymema namque est mentis
conceptio, quod potest omnibus inuentionibus conuenire) sed quia haec inuenta,
quae breuiter ex contrariis colliguntur, maxime acuta sunt, propter
excellentiam speciemque inuentionis commune enthymematis nomen proprium factum
est, ut haec a rhetoribus quasi proprio nomine enthymemata uocentur. Sicut apud
Graecos quoque poeta Homerus tantum dicitur, et quisquis ex Homero aliquid
profert, ita dicere consueuit: Hunc uersum poeta locutus est, et tunc non alius
intelligitur praeter Homerum, non quod caeteri non sint poetae sed quod
excellentia huius commune nomen uertit in proprium. Fiunt uero haec enthymemata
hoc modo, ex contrariis uidelicet texta: Hunc metuere, alterum in metu non
ponere (uelut si de Lentulo et Cethego, caeterisque diceretur) Paucos
ciues interficere metuis, ne respublica intereat nihil laboras.
Connexum quippe est ut quicumque noluit interire paucos ciues, rempublicam
multo magis nolit exstingui. Quibus cum interponitur negatio, fit ex
repugnantibus argumentum. Sed hoc breuiter Tullius enuntiauit, nos uero
argumentum in syllogismum redigamus, a repugnantibus scilicet, ex quo
enthymemata nasci solent, hoc modo: Sit connexum, si quis metuit ciues paucos
interfici, is metuit interire rempublicam, hic interponitur negatio sic: Si
quis metuit ciues paucos interfici, is non metuit interire rempublicam,
iungitur alia negatio: Non si quis metuit paucos ciues interfici, non metuit
interire rempublicam. Quae duae negationes uni affirmationi partes sunt, quae
dicit: Si quis metuit hoc, metuit et illud, cuius quidem assumptio est, at
metuit hoc, conclusio sequitur, metuit igitur et illud, quae tantumdem ualet,
si negando interrogetur ita, hoc metuis, illud non metuis. Sed quia non totus
(ut supra posuimus) in his argumentationibus ponitur syllogismus sed
propositio, cuius assumptio et conclusio notae sunt, idcirco enthymema dicitur,
quasi breuis animi conceptio. Et in caeteris exemplis idem modus est. Sed
haec quidem Ciceronis similitudo non tam ex repuguantibus quam ex contrariis
argumentum intelligitur continere. Metuere quippe et non metuere contraria
sunt, nisi hoc ipsa uerborum prolatio a contrariis argumentum ad repugnantiam
retrahat. Nam quod dicit hunc metuere, alterum in metu non ponere, tale est ut
repugnantia uideantur. Etenim metuere et non metuere contraria sunt. In metu
autem non ponere, et metuere, prolatione ipsa tam contraria quam repugnantia
intelliguntur, licet eadem probetur esse sententia. His adiecit alia
rursus in exempla. "Eam quam nihil accusas, damnas." Huius
enthymematis talis est integer syllogismus: Non si nihil accusas
damnas; Sed nihil accusas, Non damnas igitur. Venit ergo hoc
argumentum ex ea propositione connexa, quae ex duabus componitur negatiuis,
ita: si nihil accusas, non damnas; posteriori uero parti detracta negatio est,
et insuper tota est propositio denegata hoc modo, non si nihil accusas, damnas,
et ex ea factum est argumentum, quod positum in interrogatione efficit
enthymema, hoc modo: quam nihil accusas, damnas, bene quam meritam esse
autumas, male mereri. Huius quoque enthymematis talis est ratio
</collectio>: Non et bene meritam esse autumas, et male
mereri; Atqui bene meritam esse autumas, Non male igitur
mereri. Quod enthymema ex ea propositione connexa perticitur, quae
constat ex affirmatione et negatione, ita: si bene meritam esse autumas, non
male mereri. Cuius ex posteriore parte dempta negatione, totaque propositione
denegata, fiet propositio: non si bene meritam esse autumas, male mereri; quod
in interrogationem deductum tacit enthymema: bene quam meritam esse autumas,
male mereri. Item: "Id quod scis prodest, nihil id quod nescis,
obest?" Hoc quoque enthymema tali nectitur syllogismo: Non id quod
scis prodest, et id quod nescis non obest; At id quod scis prodest, Obest
igitur id quod nescis. Hoc argumentum ex ea propositione compositum est,
quae duabus affirmationibus iuncta acceperit mediam negationem et insuper
denegata est. Quod interrogatum fit enthymema hoc modo: "Id quod scis
prodest, nihil id quod nescis obest?" Omnium uero superius exemplorum
ista sententia est. Nam quam quisquam nihil accusat, eam damnare recte non
potest; et eam quam bene meritam esse autumat, male mereri de ea turpe est; et
si id quod scit quisque in causa proderit, oberit, si est contrarium id quod
nescit. Hunc uero locum communem esse oratoribus ac philosophis dicit sed apud
illos tertium modum, apud rhetores uero enthymema nuncupari. Reliqui,
inquit, modi plures sunt, nam cum tres superius enumerasset modo adiungens
quatuor, plures dixit. Hi sunt in disiunctionibus constituti hoc modo:
Aut hoc aut illud; Hoc autem, Non igitur illud qui est quartus
modus a nobis quoque suprapositus ita: Aut dies est aut nox est; Dies
autem est, Non igitur nox est et semper quod ait Cicero 'hoc' ad
praecedens spectat; quod uero ait 'illud' ad consequens, siue inconnexis
propositionibus siue disiunctis. Item: Aut hoc aut illud Non
autem hoc, Illud igitur. Hic quoque quintus modus est, uelut in his
exemplis: Aut dies est aut nox est; Non autem dies, Nox igitur
est. Quarum conclusionum, necessitatem ex eo dicit euenire, quia quae in
disiunctione posita, medium non uidentur admittere, ut esse aliud praeter eorum
alterum possit, atque ideo uno sublato alterum esse, unoque posito alterum non
esse concluditur. Quod si sit medium, quod preter alterutrum esse possit, nec
uera propositio, nec rata est conclusio, uelut in his, aut album est, aut
nigrum, id falsum est. Esse enim praeter ea rubrum potest. Sed si ponamus esse
album uel auferamus, non nec esse erit non esse uel esse nigrum, quia quod
rubrum est, medium esse potest. Deinde, inquit Tullius, addunt
coniunctionum negantiam, in disiunctiuis scilicet propositionibus, hoc
modo: Non et hoc et illud; Hoc autem, Non igitur illud.
Idem est: Non et nox et dies est; Nox autem est, Non igitur
dies est. Hic igitur sextus modus esse praedictus est. Septimus
autem est ex eadem ueniens propositione, hoc modo: Non et hoc et
illud; Non autem hoc, Illud igitur uelut si ita dicamus: Non et
nox et dies est; Nox non autem est, Dies igitur est. Quae
propositiones nisi in disiunctis medioque carentibus rebus ratam conclusionem
habere non poterunt. Age enim ita dicamas, non et album, et nigrum, ponamusque
non esse album, non consequitur ut sit nigrum, potest enim esse quod medium
est. Huiusmodi igitur per negationem coniunctionum (ut Tullius ait) propositio
si ratas factura est conclusiones in disiunctis rebus, medioque carentibus
accommodetur, alias non erit rata conclusio. Distat uero propositio
tertii modi a propositione sexti et septimi, quod tertii modi propositio ex
coniunctis nascitur. Haec uero sexti et septimi ex disiunctis terminis existit,
ut in superioribus patet exemplis. Ex his igitur, inquit, modis
conclusiones innumerabiles nascuntur, unus enim quilibet eorum modus infinitis
conclusionibus aptari potest, ueluti primus ac secundus in omnibus quae sibi
connexa sunt, quorum nullus est numerus, si quis per. sequi uelit; itemque
repugnantium infinitaest multitudo, in quibus tertius modus est utilis; item
plura disiuncta sunt in quibus quartus, et quintus, et sextus, et septimus
pluriumum ualent. Atque in his, inquit, omnis fere est dialectica sed ad
topicos locos tres primi modi sunt necessarii, qui antecessionem, consecutionem
et repugnantiam tenent. Reliqui uero complendae disputationis magis gratia quam
quod ad hanc institutionem necessarii fuerint uidentur adiecti. PROXIMUS EST
LOCUS RERUM EFFICIENTIUM; QUAE CAUSAE APPELLANTUR; DEINDE RERUM EFFECTARUM AB
EFFICIENTIBUS CAUSIS. HARUM EXEMPLA, UT RELIQUORUM LOCORUM, PAULO ANTE POSUI
EQUIDEM EX IURE CIVILI; SED HAEC PATENT LATIUS. CAUSARUM [ENIM] GENERA
DUO SUNT; UNUM, QUOD VI SUA ID QUOD SUB EAM VIM SUBIECTUM EST CERTE EFFICIT, UT
IGNIS ACCENDIT; ALTERUM, QUOD NATURAM EFFICIENDI NON HABET SED SINE QUO EFFICI
NON POSSIT, UT SI QUIS AES STATUAE CAUSAM VELIT DICERE, QUOD SINE EO NON POSSIT
EFFICI. [15.59] HUIUS GENERIS CAUSARUM, SINE QUO NON EFFICITUR, ALIA SUNT
QUIETA, NIHIL AGENTIA, STOLIDA QUODAM MODO, UT LOCUS TEMPUS MATERIA FERRAMENTA
ET CAETERA GENERIS EIUSDEM; ALIA AUTEM PRAECURSIONEM QUANDAM ADHIBENT AD
EFFICIENDUM ET QUAEDAM AFFERUNT PER SE ADIUVANTIA, ETSI NON NECESSARIA, UT:
AMORI CONGRESSIO CAUSAM ATTULERAT, AMOR FLAGITIO. EX HOC GENERE CAUSARUM EX
AETERNITATE PENDENTIUM FATUM A STOICIS NECTITUR. ATQUE UT EARUM CAUSARUM SINE
QUIBUS EFFICI NON POTEST GENERA DIVISI, SIC ETIAM EFFICIENTIUM DIVIDI POSSUNT.
SUNT ENIM ALIAE CAUSAE QUAE PLANE EFFICIANT NULLA RE ADIUVANTE, ALIAE QUAE
ADIUUARI VELINT, UT: SAPIENTIA EFFICIT SAPIENTIS SOLA PER SE; BEATOS EFFICIAT
NECNE SOLA PER SESE QUAESTIO EST. Post eum locum qui in conditione est
constitutus, consequens erat is qui considerabatur ex causis; post hunc is
enumeratus locus est qui, in effectis causarum positus, argumenta praestabat.
Quorum quidem superius M. Tullius exempla proposuit, nunc rationem latius
tractat. Cum igitur Aristoteles quatuor posuerit causas, quibus unumquodque
conficitur: primam, quae mouendi principium est; secundam, ex qua fit aliquid,
quam materiam uocat; tertiam rationem ac speciem, qua unumquodque formatur;
quartam, finem propter quem quodlibet efficitur, at uero M. Tullius principalem
causarum diuisionem facit in ea quae efficiant aliquid et in ea sine quibus
effici nequeant, ut id quod efficit, ad eam causam referatur in qua motus principium
constitutum est, id uero sine quo non fit aliquid, tum ad intellectum materiae
transferatur, uel eorum quae coniuncta materiae efficientis adiuuant
facultatem, tum ad reliquas causas ducatur, ut paulo posterius apparebit.
Eius igitur causae, quae ui sua id quod subiectum est efficit, tale proponit
exemplum, ut ignis accendit: nam accensionis ipsius causa ignis est, et id
efficere potest, atque illud quod accenditur, mouet atque permutat. Eam uero
causam, sine qua id quod faciendum est fieri nequit, ab una eius parte
designat, ueluti cum dicit aes causam esse statuae, quod sine eo status noc
possit existere: hoc enim, ut per faciendam diuisionem clarescet, non ea ipsa
est causa sine qua non efficitur sed pars eius esse monstrabitur. Eam
uero causam sine qua id quod faciendum est, effici non potest, diuidit hoc
modo: alia enim sunt quieta, nihil agentia sed stolida quodammodo, ac per se,
nisi agendi extra motus accesserit, immobilia: horum exempla, ut locus, tempus,
materia, instrumentum. Omne enim quod fit, locum nec esse est habere subiectum,
in quo nisi aliquid fiat, locus ipse immobilis est, ad aliquid explicandum.
Itemque materia et instrumenta, nisi manu moueantur artificis, ipsa naturaliter
nihil egerint. Tempus quoquo operationi subiectum est, quae si desit, nihil
ipsum propriae naturae ratione perfecerit. Atque haec quidem sunt quae nihil
agentia, tamen causae sunt, si his efficiens operatio superueniet. Alia
uero quae in motu posita praecursionem quamdam ad efficientiam ac
praeparationem uidentur afferre, uelut amoris causa est congressio, quae
praecessit, et amor flagitii. Ex his, inquit, causis Stoica disputatio fatum
connectit. Fatum enim dicunt esse praecedentium causarum subsequentiumque
perplexionem quamdam et catenae more continentiam, hoc modo: Ideo profectus est
peregre, quoniam parentum iracundiam ferre non puterat; idcirco parentum
iracundiam successione non ferebat, quia amicae amore detinebatur, idcirco
amabat, quod saepe fuerat ante congressus; ideo congressus est, quia aliquid ut
congrederetur praecessit. Itaque ordine praecedentium consequentiumque rerum
fatum (ut dicit) a Stoicis nectitur. Item diuidit eam causam quae ui sua
efficit aliquid in eam quae ad etficiendum sibi sufficit, eamque qua
extrinsecus adminiculationis indigeat. Sufficit igitur sibi ad efficiendum
causa, ut sapientia efficere sapientes per se nullo penitus adiuta solet. Sed
haec an sola beatos efficere possit, quaeritur an ei sint extrinsecus addenda
quae iuuent, uel fortunae bona, uel corporis, itaque ea causa quae ui sua
efficit aliquid, aut talis est, ut ei nulla sint extrinsecus adiuncta quaerenda,
ueluti artifici instrumenta quaedam, quibus id quod efficiendum est explicet
atque conformet. Earum uero omnium quae Tullius statuit in alterutra
diuisione causarum, illa quidem quae ui sua explicant ea quorum causae sunt,
omnia tam per se ad efficiendum ualentia, quam quaesiti extrinsecus iuuaminis
indigentia, in ea Aristotelicae diuisionis causa locabuntur, quae est
principium motus. Quanquam de sapientia tali causae non conuenit exemplum sed
potius ad rationem formamque contendit Namque sapientia ratione quadam atque
forma efficit sapientes. Eius uero causae quam Tullius refert, sine qua non fit
aliquid, materia quidem, tempus et locus, id est, ex quo fit, uel in quo fit,
quae sunt efficienti substantia naturae: ut uno intellectu comprehendantur, uel
materia sunt, uel materiae uice supposita; instrumenta uero ei causae sunt quae
ad finem spectant sed non ipsa finis, quia non finis instrumenta respicit sed
haec tinem. Instrumenta namque propter aliquem finem parantur. Sed
mirum uideri potest cur congressionem amoris causam non interea enumerauit,
quae habent efficiendi uim sed inter eas posuerit causas, sine quibus effici
non potest, cum tamen agat aliquid atque moueat. Nam ipsa congressio aliquid
uidetur efficere, similisque est ei caasae quae ipsa quidem habet efficiendi
uim sed sine adminiculo non potest, ueluti cum quaeritur de sapientia an sola
beatum possit efficere. Sed Merobaudes rhetor ita disseruit, earum causarum,
quae efficiendi uim haberent, eam esse facultatem, ut etiamsi adiumentis
extrinsecus indigeant, effectus tamen earum ad id spectet quod efficiendum est.
At in his causis quae sunt praecursoriae, etiamsi eis antecedentibus aliquid
existit, non tamen id quod existere intelligitur praecursio principaliter operatur.
Sed ista quidem ueluti sub quadam occasione praecurrit, illa uero res quae
existeret dicitur, aliis operantibus nascitur, uelut in congressione solum est
fieri. Fortasse enim non propter amorem quisque congreditur sed praecedente
congressione amor existit, quem non congressio principaliter appetebat. Itaque
quoniam praeter congressionem amor existere non potuit, recte intereas causas
congressio locata uidetur sine quibus non efficitur; quoniam uero non efficit
ui sua, quandoquidem nec principaliter ut efficiat, spectat sed tantum ea ante
aliquid existit, recte inter praecursorias, ac non inter efficientes causas est
collocata. QUA RE CUM IN DISPUTATIONEM INCIDERIT CAUSA EFFICIENS ALIQUID
NECESSARIO, SINE DUBITATIONE LICEBIT QUOD EFFICITUR AB EA CAUSA
CONCLUDERE. CUM AUTEM ERIT TALIS CAUSA, UT IN EA NON SIT EFFICIENDI
NECESSITAS, NECESSARIA CONCLUSIO NON SEQUITUR. ATQUE ILLUD QUIDEM GENUS
CAUSARUM QUOD HABET VIM EFFICIENDI NECESSARIAM ERROREM AFFERRE NON FERE SOLET;
HOC AUTEM SINE QUO NON EFFICITUR SAEPE CONTURBAT. NON ENIM, SI SINE PARENTIBUS
FILII ESSE NON POSSUNT, PROPTEREA IN PARENTIBUS CAUSA FUIT GIGNENDI
NECESSARIA. HOC IGITUR SINE QUO NON FIT, AB EO IN QUO CERTE FIT
DILIGENTER EST SEPARANDUM. ILLUD ENIM EST TAMQUAM: UTINAM NE IN
NEMORE PELIO -- NISI ENIM 'ACCIDISSENT ABIEGNAE AD TERRAM TRABES,' ARGO
ILLA FACTA NON ESSET, NEC TAMEN FUIT IN HIS TRABIBUS EFFICIENDI VIS NECESSARIA.
AT CUM IN AIACIS NAVEM CRISPISULCANS IGNEUM FULMEN INIECTUM EST, INFLAMMATUR
NAVIS NECESSARIO. Prima quidem causarum diuisio, secundum Tullium, fuit
in ea quae efficerent aliquid, et ea sine quibus effici non posset, atque illud
quidem quod efficeret, in gemina item partitus est, scilicet in id quod ad efficiendum
aliquid necessariam uim possideret, neque ullius indigeret extrinsecus
adiumenti, etinid quod nisi illis adiuuantibus operari atque efficere non
posset. Ac primum de ea loquitur causa quae efficiendi uim tenet, eius enim ea
pars cui efficiendi necessitas adest, statim secum conclusionem comitem trahit;
dicta enim causa, quae necessario ac quid efficit, effectus etiam nec esse est
consequatur, ueluti si solem adfuisse quis dixerit, lucem quoque adfuisse
monstrabit, aut cum alicui ad esse sapientiam dixerimus, sapientem nec esse est
fateamur. At in his causis efficientibus quae extrapositis indigent
adiumentis, non eadem ratio est; neque enim ut quaeque huiusmodi causa dicitur,
ita nec esse est affectum sequi. Non enim huiusmodi causa necessario efficit
quod uult, nisi extrapositis auxiliis adiuuetur; idem est etiam in ea causa
quae ipsa quidem efficiendi uim non habet sed sine ea non prouenit effectus.
Nam, ut Tullius quoque commemorat, nullam in efficiendis rebus adhibet
necessitatem, atque ideo dicta causa non statim sequitur effectus. Neque enim
si congressus est, mox amauit, nec si fuit aes, statuam quoque fuisse nec esse
est. Ex quo aliarum causarum partitio nascitur. Aliae namque causae sunt
necessariae, aliae minime. Non necessariarum aliae sunt efficientes, aliae sine
quibus non efficitur. Necessariarum uero causarum conclusio non solet
conturbare: ut enim haec causa fuerit dicta, statim in conclusione sequustur
effectus. Non necessariarum uero, quae sunt partim efficientes, quod nunc
tacuit sed paulo ante praedixit, non habent subsequentem effectae rei
conclusionem. Neque enim si liberi sine parentibus non sunt, idcirco in
parentibus efficiendi causa necessaria fuit, cum uideamus in hominum esse
potest ate ne gignant. Ea uero causa quae ipsa quidem non efficit sed sine ipsa
effici non potest, huiusmodi est quemadmodum Enniano uersu declaratur: NISI
ENIM CECIDISSENT ABIEGNAE TRABES AD TERRAM, ARGO ILLA FACTA NON ESSET. Ex
trabibus namque Argo facta est sed nulla inerat trabibus necessitas, ut ex eis
fieret nauis; at uero ea causa quae est efficiens, et quae in se suam continet
necessitatem, talis est. Quale CUM IN AIACIS NAVEM IGNEUM CRISPISULCANS FULMEN
INIECTUM EST, statim enim accendi nec esse est nauim, quia ignis accendend
necessaria causa est. Et sensus quidem est huiusmodi, ordo autem paulo
confusior est, ait enim hoc modo: ATQUE ILLUD QUIDEM GENUS CAUSARUM, QUOD HABET
VIM EFFICIENDI NECESSARIAM, ERROREM AFFERRE NON FERE SOLET; HOC AUTEM SINE QUO
NON EFFICITUR, SAEPE CONTURBAT. Quod cum dixisset, cumque uel utriusque uel
alterius exemplum ponere debuisset, neutro conueniens exemplum similitudine
dedit. Namque cum uel necessariam causam efficientem, uel eam sine qua non
efficitur, proposuisset, eius causae posuit exemplum, quae efficiat quidem
aliquid sed non sine extrapositis adiumentis, hoc modo: NON ENIM SI SINE
PARENTIBUS FILII ESSE NON POSSUNT, PROPTEREA CAUSA FUIT IN PARENTIBUS GIGNENDI
NECESSARIA. Parentes enim et maxime masculini sexus efficiens causa est sed non
sine femina, id est non sine materia quadam, et ea causa sine qua fieri non
possit, cum ipsa uim efficiendi non habeat. Itaque nec causa necessariae
et efficientis posuit exemplum, nec eius sine qua fieri nihil possit sed
efficientis quidem, non tamen necessariae sed uidetur tacuisse in propositione
id cuius posuit exemplum; ita enim apertius dici potuisset: ATQUE ILLUD QUIDEM
GENUS CAUSARUM, QUOD HABET VIM EFFICIENDI NECESSARIAM, ERROREM AFFERRE NON FERE
SOLET; HOC AUTEM quod non habet efficiendi uim necessariam; uel HOC SINE QUO
NON EFFICITUR, SAEPE CONTURBAT. Itaque sic intelligendum est quasi ita sit
dictum; nam de necessaria causa nullum posuit exemplum. Quod uero subiecit,
utrisque causis conuenit posterius enumeratis, tam efficienti non necessariae,
quam eius sine qua nihil efficitur. Parentes namque tam masculini sexus quam
feminini esse dicuntur, quorum quidem masculini sexus ea causa est quae
efficiat sed non necessaria. Feminini uero ea quae non efficiat sed sine qua
effici [non possit. Quae cum ita sint, discernendae sunt causae et
peruidenda necessitas, nec omnis causa praemittenda ut subsequatur effectus sed
ea tantum in qua est efficiendi necessitas, etiamsi extrinsecus adiumenta
defuerint. ATQUE ETIAM EST CAUSARUM DISSIMILITUDO, QUOD ALIAE SUNT, UT
SINE ULLA APPETITIONE ANIMI, SINE VOLUNTATE, SINE OPINIONE SUUM QUASI OPUS
EFFICIANT, VEL UT OMNE INTEREAT QUOD ORTUM SIT; ALIAE AUTEM AUT VOLUNTATE
EFFICIUNT AUT PERTURBATIONE ANIMI AUT HABITU AUT NATURA AUT ARTE AUT CASU:
VOLUNTATE, UT TU, CUM HUNC LIBELLUM LEGIS; PERTURBATIONE, UT SI QUIS EVENTUM
HORUM TEMPORUM TIMEAT; HABITU, UT QUI FACILE ET CITO IRASCITUR; NATURA, UT
VITIUM IN DIES CRESCAT; ARTE, UT BENE PINGAT; CASU, UT PROSPERE NAVIGET. NIHIL
HORUM SINE CAUSA NEC QUIDQUAM OMNINO; SED HUIUSMODI CAUSAE NON NECESSARIAE. Facit
aliam rursus causarum diuisionem ita: CAUSARUM enim ALIAE SUNT quae sua quadam
ui, SINE APPETITIONE, SINE VOLUNTATE, SINE OPINIONE unum atque eumdem in
efficiendis rebus ordinem tenent, ut est interire omnia quae orta sunt. Nam
quia ortum est, idcirco etiam nec esse interire, nec tamen ipse ortus, ut
caetera intereant, uel appetitu aliquo, uel uolutate uel opinione efficit; sed
ita est ab aeterno rerum statu, ut quidquid ortum est, quia accepit esse,
aliquando etiam esse desistat. Item ALIAE sunt causae quae AUT in VOLUNTATE AUT
in PERTURBATIONE ANIMI AUT in HABITU AUT in NATURA AUT in ARTE CASU ue
consistunt. VOLUNTATE, ut si quaerat aliquis cur Trebatius librum legat,
respondebitur, quia legendi uoluntas est. PERTURBATIONE animi, ut si quis timore
pallescat, aut urbem fugiat, bellis ciuilibus conturbatas. HABITU, UT si
idcirco Trebatius FACILE. de iuris ratione responderit, quoniam multo usu
constantem ciuilis scientiae habitum tenet, uel si quis idcirco irascatur
facile, quia eius animus per iracundiae habitum efferatus est. NATURA, ut si
quis idcirco dicatur irasci, quia naturaliter iracundus est, id quod in dies
uitium crescat. ARTE, ut si idcirco bene quisque pingat, quia eius artis
peritus esse proponatur. CASU, ut quae in nostra potestate nullo modo sunt,
fiunt tamen, uelut in certo praesertim tempore, prosperitas nauigandi. Atque
horum omnium nihil a causa uacuum est, nec quidquam est in rebus quod non
aliqua causa perficiat. Omnia enim quae fiunt habent aliquam rationem cur facta
sint, quam si quis reddere possit, causam quoque reddiderit. Id est enim causa
propter quam unumquodque fit. Omnes uero causae quae uel ex uoluntate,
uel perturbatione animi intelliguntur, ad eam causam pertinent quae est mouendi
principium, ut in Aristotelica diximus diuisione. Haec enim ut aliquid
efficiatur, mouendi principium sunt, at in arte, uel habitu, uel natura, illa
causa est, quae in ratione consistit. Species enim ac ratio uniuscuiusque
efficiendae rei in arte et habituet natura posita est. Casus uero exterior
causa, nec inter principales annumeratur secundum Aristotelem. Secundum uero M.
Tullium casus est latens effectae rei causa; quod quale sit paulo posterius
designabitur. OMNIUM AUTEM CAUSARUM IN ALIIS INEST CONSTANTIA, IN ALIIS NON
INEST. IN NATURA ET [IN] ARTE CONSTANTIA EST, IN CAETERIS NULLA. SED TAMEN
EARUM CAUSARUM QUAE NON SUNT CONSTANTES ALIAE SUNT PERSPICUAE, ALIAE LATENT.
PERSPICUAE SUNT QUAE APPETITIONEM ANIMI IUDICIUMQUE TANGUNT; LATENT QUAE
SUBIECTAE SUNT FORTUNAE. CUM ENIM NIHIL SINE CAUSA FIAT, HOC IPSUM EST FORTUNAE
EVENTUS; OBSCURA CAUSA ET LATENTER EFFICITUR. ETIAM EA QUAE FIUNT PARTIM SUNT
IGNORATA PARTIM VOLUNTARIA; IGNORATA, QUAE NECESSITATE EFFECTA SUNT; VOLUNTARIA,
QUAE CONSILIO. QUAE AUTEM FORTUNA, VEL IGNORATA VEL VOLUNTARIA.] NAM
IACERE TELUM VOLUNTATIS EST, FERIRE QUEM NOLUERIS FORTUNAE. EX QUO ARIES
SUBICITUR ILLE IN VESTRIS ACTIONIBUS: SI TELUM MANU FUGIT MAGIS QUAM IECIT.
CADUNT ETIAM IN IGNORATIONEM ATQUE IMPRUDENTIAM PERTURBATIONES ANIMI; QUAE
QUAMQUAM SUNT VOLUNTARIAE -- OBIURGATIONE ENIM ET ADMONITIONE DEICIUNTUR --
TAMEN HABENT TANTUS MOTUS, UT EA QUAE VOLUNTARIA SUNT AUT NECESSARIA INTERDUM
AUT CERTE IGNORATA VIDEANTUR. Rursus causarum diuisionem aliam claram ac
perspicuam prodit. Causarum namque aliae sunt constantes, alia uero
inconstantes. Constantes sunt, quarum non fereuariatur effectus; inconstantes
uero, quae huc atque illuc facilioribus mutationibus transferuntur. Omnia
igitur quae ex natura atque arte descendunt, constantia sunt. Natura quippe
atque ars suum semper opus efficiunt, nisi subiectae materiae obstet incertum.
Nam quod unus idemque artifex ex eadem saepe materia non admodum similes
statuas format, non est haec in arte uarietas sed tum in artificis manu, quae
integritatem artis assequi non potest, tum in ipsa materia, quae efficientiae
atque formae non aequaliter cedit. Idem est in natura, seruat namque
constantiam suam, cum hominem format ex homine. Itaque similia in caeteris ex
similibus gignit: at cum monstrosum aliquid effertur, non naturae uitio sed
materiae potius applicatur, ex qua id quod efficere contendebat, non ita potuit
natura explicare. Sed inter constantes causas habitus quoque debuit
adiungi; nam quod habitu cuiusque lit, id constans, nec mutabile esse solet;
quandoquidem idcirco habitus dicitur, quia diuturnitate habendi in naturae
similitudinem uertitur. Sed forsan Tullius uidit quod natura atque ars, non tam
in effectibus constantes quam in propria ratione esse intelliguntur, in tantum
ut quod ars ac natura delinquit, materiae saepius impPombaur, habitus uero ipse
consuetudine quadam collectus est, qui non ratione aliquid et propria
constantia sed usu facit, atque idcirco forsitan habitum, qui inter caetera
praeter artem et naturam uidebatur esse constantior, a causis constantibus
segregauit. Ea uero quae non sunt constantia, in ea diuidit quae sunt
perspicua, et in ea quae latent. Perspicua sunt quae ab animi quolibet motu uel
appetitione, uel iudicii ratione profecta sunt; latent uero quae fortunae
subiacent. Nam quia non ignorat animus in quam partem declinet, qui tametsi
boni aliquanio habet iudicium, nunquam tamen eius rei quam efficit notionem
relinquit, praetereos qui funditus mente capiuntur, et in quibus iam nulla
uoluntas est, nec esse est nota esse, quae ex uoluntate uel animi iudicio
fiunt. Fortuna uero atque casus semper ignotus est. Cuius quidem natura aeque
incerta est, atque ea quae casibus ipsis fiunt. Sed M. Tullius definit
esse casum, euentum causis latentibus effectum; quae non uidetur integra definitio:
quid enim, si adhuc lateret quibus causis solis defectus lunaeue contingeret,
num idcirco casu atque fortuna fierent, quae constantibus caeli motibus
administratur? An casus quidem putaretur ab his qui defectus rationem
reperire non possent, per se autem consideratus, nullo quidsm modo esset casus.
Sed M. Tullius non quod uideretur esse casus, his qui eius naturam minime
perspexissent sed qui omnino fortunae euentus esset definitionis rationem
monstrabat. Euentum uero latentibus causis Cicero casum esse ita concludit: Cum
omnia certis de causis fiant, quorum ratio cognoscitur, eorum euentus casu
fieri non posse monstrantur sed putantur aliqua fieri casu eorum quorum causa
nulla ratione cognoscitur. Ex quo euenit ut fortunae sit euentus, qui
latentibus causis efficitur. Hic igitur in rebus quidem ipsis constantiam
ponit, casum uero non re sed opinione metitur. Quo fit ut si aliter effectae
remouerit causam, id quod accidit fortunae non sit euentus, idem tamen sit
alteri fortunae euentus, si rationem alter ignoret. Quod uero omnium rerum
causas esse dicit, non determinat quales, atque ideo nec de fortuna ipsa, quorum
euentum causa sit, monstrat. Nec me saeuae hominum mentes arrogantiae
notent, quod uelut affectata auctoritate Tullianis sententiis pugnem, cum
aduersus eas si quid uidebitur non nostra sed ab antiquissimis tractata
compensem. Quod si nostra quoquo diceremus, oporteret tamen eos non personarum
uetustatem sed eorum quae opponuntur considerare rationem, nec odisse potius
quae aduersus magni nominis uiros dicuntur, quam contraria, si possent,
argumentatione reuincere. Nam si eis M. Tullius in definitione rerum nimium
placet, quaenam est inuidia nos quoque Aristotelicam rationem probare?
Quod si intemperanter molestissimi esse pergunt, audiant M. Tullium secundo
Tusculanarum disputationum libro adhortantem potius, atque ad certamen
uocantem, hoc modo: Sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus,
ut id etiam maxime optemus. Ipsa enim Graeciae philosophia nunquam in
honore tantum fuisset, nisi doctissimorum contentionibus,
dissensionibusque creuisset; quamobrem hortor omnes, qui facere id
possunt, ut eius quoque generis laudem iam languenti Graeciae eripiant, et
transferant in hanc urbem, sicut reliquas omnes, quae quidem erant
expetendae studio atque industria sua maiores nostri transtulere. Et
rursus, nos qui sequimur probabilia nec, ullraquam quod uerisimile occurrit,
progredi possumus, et refelli sine pertinacia et refellere sine iracundia
parati sumus. Quocirca quae malum ratio est ipsius M. Tullii uoluntatem
iudiciumque conuellere, cum eiusdem contra nos sententiis atque auctoritate
nitantur? Sed si cui commentarios nostros inspicere uacuum fuerit, sciat
haec nos ex Aristotelis secundo Physicorum uolumine aduertisse, quae tametsi
altioris philosophiae disputationes tangunt, non est tamen studiis inuidendum,
si rhetoricis quoque ac dialecticis disputationibus admisceamus, qua sunt
profundiora naturae, neque pigrescere ac dilassari animos dignum est, quos
intentiores ac uegetos ipsa rerum ambiguitas et uariarum cognitio speculationum
deberet efficere, eum praesertim ea librorum natura sit, ut ad legendum
studiosos teneat, nullum cogat ignauum. Dicamus igitur quid euentus sit
fortunae, uel quarum sors causa esse dicatur. Omnia igitur sunt uel immutabiliter
ac semper, ut quod sol oritur; uel saepius, ut quod equus quadrupes nascitur;
uel raro, ut si equus cum quinque uel tribus pedibus procreetur; uel aeque, ut
in quibus faciendarum rerum nihil interest, quo potius uoluntatem uergamus.
Atque illud quidem quod semper fit, nihil habet oppositum, quod ullo modo
aliter fiat; id uero quod saepe contingit habet; aduersum, id quod rarius
euenit, neque enim saepius fieret, ac non semper, nisi diuersum raro quidem sed
aliquando contingeret. Quod igitur ex fortuna tit, in sempiternis non est; quis
enim casu solem dicat oriri? Ne in his quidem quae frequentius fiunt; nullus
enim casu equum dixerit esse quadrupedem. Nee uero in his quae fieri aequaliter
solent; nam quae uoluntaria sunt non uidentur esse fortuita. Restat
igitur ut in his fortunae euentus sit, quae rarius fiunt. Eorum uero quae
fiunt, partim finem aliquem spectant, partim minime. Quis enim finis esse
potest, si manum extendam, si genua complicem, atque aliquid iacens humi
tollam, quod nullis usibus applicem? At uero ea quae aliquem finem spectant
partim uoluntatis sunt, partim naturae. Voluntatis, ut siquis idcirco domo
egrediatur, ut uideat amicum. Naturae, ut quod est in animalibus. Omnia quae ab
ea fiunt certam animalis respiciunt utilitatem, atque ad eius salutem
conseruationemque omnium membrorum momenta sunt constituta. Casum igitur ac
fortuitos euentus in his esse ponimus, quae cum rarius fiant, in his tamen per
accidens eueniunt, quae propter aliquid fiunt. Veluti si quis egressus domo
ut amicum uideret, praeteriens cadente. desuper lapide ictus est: id
igitur quod euenit, in rariore causa ponendum est, accessit uero ei uoluntati,
quae certum respiciebat finem. Ea uero fuit domo egrediendi causa, ut amicum
uideret. Rursus, quoniam lapsis naturaliter grauis est, grauitas uero terram
petit, casus quidem lapidis propter aliquid naturaliter factus est; ad id enim
lapidis natura tendebat, ut in suum locum pondus ueniens conquiesceret. Sed
huic naturali intentioni accidit id quod rarius euenit scilicet ut percuteret
caput; quo fit ut sit secundum Aristotelem fortuna uel casus, causa per
accidens rarius eueuientum in his rebus quae propter aliquid fiunt. Quae cum
ita sint, cumque definitio Aristotelica a Tulliana plurimum discrepet, illud
tamen in utrisque constat, id quod fortunae subiectum est, incertis casibus
semper esse suppositum. Nam licet in his rebus saepe fortuna suos experiatur
actus, quae uoluntate sunt, et ad aliquem finem referuntur, extra tamen accidit
quod fortunae est, nec ab eo tine uenit, quem sibi animus ante
perspexerat. Sed cum Cicero diuisisset causas in eas quae perspicuae
sunt, et in eas quae laterent, cumque eas quae perspicuae sint diceret esse
quae appetitionem animi iudiciumque tangerent, manifestum est eum uel artem,
uel uoluntatem, uel perturbationem, uel habitum in his causis ponere quae
perspicu ac sunt; uoluntas quippe atque animi perturbatioin appetitione
ponitur, saepe enim ex perturbatione aliquid appetimus, artem uero uel habitum
in iudicio; arte namque iudicamus, habitus uero ad utrumque pertinet: nam et
uoluntates consuetudo ministrat, et multo usu peritiaque fit quaedan constantia
iudicandi. Casum in non perspicuis posuit. De natura incertum est utrum
inter perspicuas an inter latentes ipsam coliocet: nam si inter latentes
causas, ipsam naturam casum uideretur putare: cuius opinionis nulla ratio est
Quod si inter perspicuas, quaenam appetitio animi uel iudicium in natura est?
Neque enim appetendo aliquid uel iudicando facit natura, nisi forte quoniam ex ipsa
saepe habilitas quaedam mentis et corpori existit, quae habi lit as ad
unamquamque rem adiuuat uoluntatem; id enim maxime uolumus ad quod habiles
sumus. Sed natura inter perspicuas causas ponitur, quae iudicio quoque
coniuncta est, ut si naturaliter sano quisque iudicio compositus est:
appetitioni etiam, ut si naturaliter aliquid animus petat. His adiungit
aliam causarum diuisionem; ait enim alias causas esse uoluntarias, alias ignoratas:
uoluntarias, eas quaecumque ex iudicio ueniunt animi; ignoratas in quibus
necessitas domina est, id est in quibus aut omnino non uolumus, aut ne si
uelimus quidem aliter facere possumus, ut in natura atque casu. Necessitate
enim quadam naturae grauia deorsum feruntur, necessitate item factum dicimus,
ut aliquis ignorans iacto trans parietem lapide praetereuntem hominem
peremerit. Eaque necessitas talis est, non quod aliter fieri non potuisset,
nisi ut lapide iacto percuteret sed quia uoluntas defuit, et non idcirco, quia
uoluit, fecit. Prior uero necessitas iam talis est, in qua nulla uoluntas est,
uel ea quae est, ne id quod cupit efficiat, ualidiore necessitate
constringitur. Nam cum lapsis deorsum propria grauitate deponitur, nulla
uoluntas est sed tantum naturae necessitas; at si homo deorsum cadat, est
quidem non cadendi uoluntas sed ferri quo non uult, ualidior naturae causa
compellit. Voluntatem uero a fortuitis euentihus uno eodemque aptissimo
secreuit exemplo, ueluti si telum manu iaciat, nolensque feriat praetereuntem.
Nam iecisse ex uoluntatis principio nascitur. Idcirco enim iecit, quia uoluit.
Ignorauit uero quod perculeret; neque enim iecisset, si se percussurum
praeuidere potuisset. Neque iecit, quia uoluit percutere. Si autem non
ignorasset, non percutere potuisset. Unde etiam machinamentum quoddam atque
defensio in iuris peritoram responsionibus inuenitur, hoc modo: Si telum manu
fugit magis quam iecit; nam si quis caedis accusetur, optima solet esse
defensio, si alia non suppetit, fugisse manu telum, magis quam uoluerit
iecisse, ut non uoluntati, quae condemnatur in culpis sed ignorantiae factum
tribuatur. De perturbationibus autem animorum paulo confusius iudicium
est. Dubitari enim potest utrum ex uoluntate, an necessitate, an ex ignoratione
uenerit, quod perturbatione peccatur: uidentur enim uoluntaria esse peccata,
quoniam qui perturbatus est appetit aliquid, aut fugit. Sed in hoc perturbatio
eius apparet, quod non fugienda uitat, et non appetenda nimis exoptat. Porro
autem quoniam in perturbationibus sunt confusa iudicia (neque enim aliter id
quod fugiendum est saepe appetunt perturbati, nisi obcaecato obscuratoque
iudicio), quod uero fit animi confusione, saepe tale est ut nollet admisisse
qui fecit, et euenit ut non inter uoluntarias sed inter ignoratas uel
necessarias causas animorum perturbatio sit; in tantum uero qui perturbatus
est, a uera discretione discedit, ut in eam possit recta bene consulentium
admonitione reduci. Quo fit ut animorum perturbatio iure a causis uoluntariis
segregetur, et aut in ignoratione, aut in necessitate ponatur. Nam quod ait:
TAMEN HABENT TANTOS MOTUS, UT EA QUAE VOLUNTARIA SUNT, AUT NECESSARIA INTERDUM,
AUT CERTE IGNORATA VIDEANTUR, ita intelligendum est: quoniam omnis animi passio
iudicium conturbat, confundit uero rectam discretionem, si acrior fuerit quam
ut rationis retinaculis temperetur, et fit quaedam ex perturbationibus ueluti
uiolenta necessitas, ut dubium sit utrum is qui aliquid perturbatus animo facit,
ignorans faciat; ueluti cum casu ignorans delinquit, cum futurum non prouidet
casum, an sciens faciat, uel necessitate ducatur. Quod igitur dixit: Aut
necessaria esse, aut ignorata, et diuisit a neeessariis ignorata, non pugnat
contra id quod superius dixit, ea quae ignorata sunt esse necessaria. Nam id
quod est ignoratum ita quodammodo diuidit: ignoratorum alia quadam necessitate
fiunt, dum aut nulla uoluntas est, aut ea quae est, necessitati nequit
obsistere; alia casu, cum in his faciendis, quae ignorantur, nulla uoluntas
est. Quod igitur dixit, perturbationes animi, aut in necessariis causis
poni, aut in ignoratis, id sine dubio sensisse intelligitur, perturbationes
animi, aut in his esse ignoratis in quibus ea necessitas est, ut uoluntas
obsistere non possit, aut in his in quibus nalla uoluntas est sed sit delictum
caecitate iudicii, uelut in his qui immoderatius amoris cupiditati deseruiunt:
aut enim confuso iudicio ab honestate discedunt, et dum quasi bonum appetunt,
in malum decidunt ignorantes, atque ita in casu quodam atque errore ponitur
amor immodicus; aut nouit quidem quod appetit esse uitandum sed maioris actu
cupiditatis impellitur, atque ita inter ea necessaria ponitur, quae aut non
habent uolunt. Item, aut eam ita infirmam ac debilem, ut nullo modo
ualidioribus passionibus obnitatur. Fore quosdam, Patrici rhetorum
peritissime, non dubitauerim, qui hunc in Topicis altiorem ex philosophia
tractatum uaria obtrectatione reprehendant, quia inter logicam disputationem
physicam interposuit. Hi uero sunt, uel quibus hoc totum philosophari
displiceat, uel qui in argumentorum locis naturales admisceri causas oportuisse
non existiment. Sed contra priores quidem, et a M. Tullio, et ab ipsa
quodammodo humana ratione, quae in motu posita aliquid semper inquirit, atque
amore scientiae neque decipi patitur, neque ullo modo a ueritatis ratione
traduci, saepe multumque responsum est. His uero qui sequestrandas ab
oratorio facultate philosophiae disciplinas putant, respondendum breuiter
existimo. Ratione quidem reperiri quiddam potest sed melius atque facilius
artifex faciet, si in opere construendo artis facultatem atque elegantiam
comparet. In argumentis quoque idem esse manifestum esti ui namque
naturalis ingenii argumenta promuntur. Sed ars facultatem imitata naturae uiam
quamdam rationemque reperit, qua id effici facilius ac melius possit. In
qua re illorum nec esse est reprehendatur error, qui rhetoricam facultatem
naturalem esse dixerunt, quoniam quilibet totius artis alienus et intendere in
alterum crimen, et sese purgare solet, et argumento aliquid prohare contendit.
Reprehendendi etiam sunt qui eamdem facultatem in sola arte positam esse
dixerunt: oportuit enim eos animaduertere, omnem quidem artem sui materiam
effectus ex natura suscipere sed in ea tamen ratione propriam facultatem
elegantiamque experiri. Haec itaque quae artium ratio perficit, ab imperitis
etiam fieri, utcumque contigerit, possunt. Bene autem ac facile nemo efficit
nisi artis ratione fuerit instructus. Cum igitur totius operis haec sit
intentio, ut argumenta quae confusa et ueluti clausa natura suppeditat,
artificialiter uestigentur, quid sit per quod efficere id quod promittit ars
ualeat, sub exempli notatione demonstrat: ut enim facilius argumenta reperiantur,
illa res efficiet, si demonstrentur loci in quibus argumenta sunt collocata. Et
enim ut si quis aliquid quaerat, facilius id inuestigare possit atque inuenire,
si locus ei monstretur ubi sit positum id quod inquirit; ita etiam cum quis
argumentum inuenire conatur, si ei locus ubi argumentum sit positum,
declaretur, facilius argumentum quod quaerit ualebit inuenire. Ita enim
Aristoteles, et ita Tullius appellat eas sedes in quibus argumenta sunt collocata,
id est locos, qui ab Aristotele topica uocati sunt. Sed quoniam de
sedibus argumentorum loquimur, hi cuiusmodi sint paulo altius expediamus; locos
enim non uno modo intelligitur. Ac relinquamus quidem eos locos quos Victorinus
frustra atque inconuenienter interserit, uelut cos qui corpora concludunt, ac
simpliciter intelligamus eos locos argumentorum esse qui intra se continent
argumenta in quibus exponendis posterius quid sit quod dicimus clarius
apparebit. Nunc communiter de tota locorum ratione, deque argumentatione, ac de
quaestionibus et propositionibus earumque terminis uidetur esse
tractandum. Ac primum quoniam locus qui tractatur in Topicis, non
cuiuslibet rei sed tantum locus est argumenti, exposito prius argumenti
intellectu, deinceps de loci ratione tractabimus. Definit igitur Tullius
argumentum hoc modo: Argumentum est ratio quae rei dubiae faciat fidem. Sumpsit
igitur rationem ut genus. Omnes enim iniuriosi sunt qui orationis uirtutem a
sapientiae ratione seiungunt, aliamque esse dicendi artem uelint, aliam
intelligendi. Nam si nihil orationes aliud agimus, nisi interius cogitata
uulgamus, quae malum ratio est, orationis elegantiam a sententiarum grauitate
se ponere? Quae porro sententiarum grauitas esse potest, sine earum rerum de
quibus dicendum est comprehensione? Quae uero alia disciplina naturam
proprietatemque rerum omnium docet, uel quae omnino eorum quae intelligi
possunt, scientiam profitetur, nisi haec tantum ex qua nos pauca praesumpsimus
philosophia? quae longe aliter de his ipsis in proprio sapientium tractatu
disputare solet. Neque ita cursim ut nos, quae sint in illorum libris solet,
prolixius disserenda sumpsissem, quis ferret insolentium hominum temeritatem
prouectus suos culpare uolentium quibus prouectibus proficerent, si studiosi
potius quam queruli esse mallent? Sed his contentionibus neque antiqua caruit
aetas, nec nos ita delicati sumus, ut quibus patientia doctissimorum hominum
saepius obstitit, fere nolimus, dum et pluribus prod esse possumus, et
sapientium iudicia consequamur. Ad quem finem hic noster labor et totius operis
summa contendit. Sed haec hactenus. Nunc susceptae expositionis ordinem
persequamur. TOTO IGITUR LOCO CAUSARUM EXPLICATO, EX EARUM DIFFERENTIA IN
MAGNIS QUIDEM CAUSIS VEL ORATORUM VEL PHILOSOPHORUM MAGNA ARGUMENTORUM SUPPETIT
COPIA; IN VESTRIS AUTEM SI NON UBERIOR, AT FORTASSE SUBTILIOR. PRIVATA ENIM
IUDICIA MAXIMARUM QUIDEM RERUM IN IURIS CONSULTORUM MIHI VIDENTUR ESSE
PRUDENTIA. NAM ET ADSUNT MULTUM ET ADHIBENTUR IN CONSILIA ET PATRONIS
DILIGENTIBUS AD EORUM PRUDENTIAM CONFUGIENTIBUS HASTAS MINISTRANT. IN
OMNIBUS IGITUR EIS IUDICIIS, IN QUIBUS EX FIDE BONA EST ADDITUM, UBI VERO ETIAM
UT INTER BONOS BENE AGIER OPORTET IN PRIMISQUE IN ARBITRIO REI UXORIAE, IN QUO
EST QUOD EIUS AEQUIUS MELIUS, PARATI EIS ESSE DEBENT. ILLI DOLUM MALUM, ILLI
FIDEM BONAM, ILLI AEQUUM BONUM, ILLI QUID SOCIUM SOCIO, QUID EUM QUI NEGOTIA
ALIENA CURASSET EI CUIUS EA NEGOTIA FUISSENT, QUID EUM QUI MANDASSET, EUMVE CUI
MANDATUM ESSET, ALTERUM ALTERI PRAESTARE OPORTERET, QUID VIRUM UXORI, QUID
UXOREM VIRO TRADIDERUNT. LICEBIT IGITUR DILIGENTER ARGUMENTORUM COGNITIS LOCIS
NON MODO ORATORIBUS ET PHILOSOPHIS, SED IURIS ETIAM PERITIS COPIOSE DE
CONSULTATIONIBUS SUIS DISPUTARE. Diuiso causarum loco atque ordine suis
partibus distributo, de locis eiusdem facultate, quibusque uberius, quibusque
angustius accomodetur, uti saepe Ciceroni mos est, disserit. Primum enim
inquit, oratoribus ac philosophis, quorum in disputationibus larga materia est,
multa ex causarum loco argumentorum suppetit copia. Communis quippe oratoribus
ac philosophis hic locus esse prospicitur qui est a causis, his naturas rerum
quod est philosophiae proprium, illis quod oratoriae facultatis est, facta
probantibus. Nam et cum res quaelibet quaeritur, [eius causae a philosophis
uestigari solent. Quibus praemissis, ut superius dictum est, comitatur statim
quod concludendum est, et oratores ad suspicionem mouendam detergendamue
factorum causas requirunt. Hoc quippe stabile in hominum mentibus manet, quod
neque factum, neque res ulla praeter illam omnium principem naturam, sine
propriis causis possit existere. Quo fit ut uberrimus causarum usus sit in
rhetorum orationibus, philosophorumque tractatu. Sed ut hunc libellum M.
Tullius scribens, pleraque omnia Trebatio dedisse uideatur, hunc locum iuris
quoque consultis attributum esse demonstrat, dicens: Etsi non tam uberes
opportunitates habeat hic locus in iurisperitorum responsionibus subtilius certe
atque acutius pro ipsius artis natura tractari potest, scilicet ubertatem quae
deerat, subtilitate quae poterat inesse compensans. Habent enim etiam ipsi
proprium campum in quo eorum uirtus possit enitere. Est enim iurisconsultorum
prudentiae priuatarum quaestio causarum, maximeque in illis negotiis; hic
causarum locus examinabitur, in quibus bonae fidei iudicia nectuntur. In his
enim qui fuerit animus contrahentium quaeri solet, qui deprehendi uix poterit,
nisi praecedentibus causis intelligatur. In his igitur iudiciis in quibus
additur ut ex bona fide iudicent, id est ubi ita iudices dantur, ut non
strictas inter litigantes stipulationes sed bonam fidem quaerant, pluribus
causarum usus est: additur ut inter bonos bene agi oportet, considerantur
mores, inquiruntur consilia; statuitur quibus, quidque de causis, administratum
sit. In primisque in iudicio uxoriae rei uberrimus causarum tractatus
est. Est autem iudicium uxoriae rei, quoties post diuortium de dote
contentio est. Dos enim licet matrimonio constante in bonis uiri sit, est tamen
in uxoris iure, ut post diuortium uelut res uxoria poti potest. Quae quidem dos
interdum his conditionibus dari solebat, ut si inter uirum uxoremque diuortium
contigisset, quod melius a quius esset, apud uirum remaneret, reliquum dotis
restitueretur uxori, id est ut quod ex dote iudicatum fuisset melius aequius
esse ut apud uirum maneret, id uir sibi retineret; quod uero non esset melius
aequius apud uirum manere, id uxor post diuortium reciperet. In quo iudicio non
tantum boni natura spectari solet, uerum etiam comparatio bonorum fit, ut non
tam quod aequum sed melius aequiusque est id sequendum sit. Quae omnia ex
precedentibus causis inuestigari solent. Nam si uiri culpa diuortium factum
est, aequiusmelius est nihil apud uirum manere. Si mulieris est culpa, aequius
melius est sextans retineri. In hisque omnibus peritissimi iurisconsulti
esse debent; quo fit ut Trebatium quoque hortetur ad studium. Multa enim esse
dicit, quae eorum operam exspectant. Illi enim, inquit, dolum malum, illi bonam
fidem, illi aequum et bonum, illi etiam quid socius socio praestare debeat,
quid is qui alienum in se gerendum sponte negotium suscepisset, ei cuius id
negotium fuerat, quid is qui mandauerit ei cui mandauerit suorum negotiorum actiones,
quid uir uxori, quid uxor uiro tradiderit; quae omnia ad posteriora causae
sunt, aique exinde iudicia sumuntur idcirco enim, uerbi gratia, quodlibet illud
iudex pronuntiare debet in uxoris ac uiri causa, quia uirum hoc praestare
oportet uxori; idcirco etiam mandato rei cui mandauerit, obligatus esse
iudicandus est, quia inter mandatorem susceptoremque negotii illud est
obseruandum, omnia quoque quae quisque alteri prmslare debet, ea in tractandis
iudicandisque negotiis causae sunt. Quocirca recte conclusit, diligenter
cognitis argumentorum locis, et oratoribus, et philosophis, et iurisconsultis
argumentorum copiam non defuturam. CONIUNCTUS HUIC CAUSARUM LOCO ILLE LOCUS
EST QUI EFFICITUR EX CAUSIS. UT ENIM CAUSA QUID SIT EFFECTUM INDICAT, SIC QUOD
EFFECTUM EST QUAE FUERIT CAUSA DEMONSTRAT. HIC LOCUS SUPPEDITARE SOLET
ORATORIBUS ET POETIS, SAEPE ETIAM PHILOSOPHIS, SED EIS QUI ORNATE ET COPIOSE
LOQUI POSSUNT, MIRABILEM COPIAM DICENDI, CUM DENUNTIANT QUID EX QUAQUE RE SIT
FUTURUM. CAUSARUM ENIM COGNITIO COGNITIONEM EVENTORUM FACIT. Omnia quae
ad se referuntur recte dicuntur esse cnniuncta; ipsa enim relatio rerum efficit
coniunctionem; quod si causa alicuius causa est, non alterius, nisi sui
effectus est causa, itemque si est aliquis effectus, ex causarum principiis
uenit; iure igitur ab effectis locus, causarum loco debet esse coniunctus.
Quoniam uero semper quae ad se referuntur aequantur, nec esse est, quae ubertas
sit causarum, eadem quoque sit effectorum. Quoniam enim causa praeter effectum
esse non potest, cum sit causa super effectum, nec esse est ut ex euentibus
quoque atque effectibus, plurima suppetant argumenta, siquidem ex causis etiam
plurima contrahuntur. Nam sicut cuiuslibet effectus potest causa tractari, si
ex qualibet causa potest, qui sit euentus ostendi, recteque, ait, causarum
cognitio euentuum cognitionem facit; ut enim in praedicamentis ostenditur,
sciri relatiuum aliquod non potest, praeter reliqui scientiam relatiui. RELIQUUS
EST COMPARATIONIS LOCUS, CUIUS GENUS ET EXEMPLUM SUPRA POSITUM EST UT
CAETERORUM; NUNC EXPLICANDA TRACTATIO EST. COMPARANTUR IGITUR EA QUAE AUT
MAIORA AUT MINORA AUT PARIA DICUNTUR; IN QUIBUS SPECTANTUR HAEC: NUMERUS
SPECIES VIS, QUAEDAM ETIAM AD RES ALIQUAS AFFECTIO. NUMERO SIC
COMPARABUNTUR, PLURA BONA UT PAUCIORIBUS BONIS ANTEPONANTUR, PAUCIORA MALA
MALIS PLURIBUS, DIUTURNIORA BONA BREVIORIBUS, LONGE ET LATE PERVAGATA ANGUSTIS,
EX QUIBUS PLURA BONA PROPAGENTUR QUAEQUE PLURES IMITENTUR ET FACIANT. SPECIE
AUTEM COMPARANTUR, UT ANTEPONANTUR QUAE PROPTER SE EXPETENDA SUNT EIS QUAE
PROPTER ALIUD ET UT INNATA ATQUE INSITA ASSUMPTIS ATQUE ADVENTICIIS, INTEGRA
CONTAMINATIS, IUCUNDA MINUS IUCUNDIS, HONESTA IPSIS ETIAM UTILIBUS, PROCLIVIA
LABORIOSIS, NECESSARIA NON NECESSARIIS, SUA ALIENIS, RARA VULGARIBUS,
DESIDERABILIA EIS QUIBUS FACILE CARERE POSSIS, PERFECTA INCOHATIS, TOTA
PARTIBUS, RATIONE UTENTIA RATIONIS EXPERTIBUS, VOLUNTARIA NECESSARIIS, ANIMATA
INANIMIS, NATURALIA NON NATURALIBUS, ARTIFICIOSA NON ARTIFICIOSIS.
[18.70] VIS AUTEM IN COMPARATIONE SIC CERNITUR: EFFICIENS CAUSA GRAVIOR QUAM
NON EFFICIENS; QUAE SE IPSIS CONTENTA SUNT MELIORA QUAM QUAE EGENT ALIIS; QUAE
IN NOSTRA QUAM QUAE IN ALIORUM POTESTATE SUNT; STABILIA INCERTIS; QUAE ERIPI
NON POSSUNT EIS QUAE POSSUNT. AFFECTIO AUTEM AD RES ALIQUAS EST HUIUS MODI:
PRINCIPUM COMMODA MAIORA QUAM RELIQUORUM; ITEMQUE QUAE IUCUNDIORA, QUAE
PLURIBUS PROBATA, QUAE AB OPTIMO QUOQUE LAUDATA. ATQUE UT HAEC IN COMPARATIONE
MELIORA, SIC DETERIORA QUAE EIS SUNT CONTRARIA. PARIUM AUTEM COMPARATIO
NEC ELATIONEM HABET NEC SUMMISSIONEM; EST ENIM AEQUALIS. MULTA AUTEM SUNT QUAE
AEQUALITATE IPSA COMPARANTUR; QUAE ITA FERE CONCLUDUNTUR: SI CONSILIO IUVARE
CIVES ET AUXILIO AEQUA IN LAUDE PONENDUM EST, PARI GLORIA DEBENT ESSE EI QUI
CONSULUNT ET EI QUI DEFENDUNT; AT QUOD PRIMUM, EST; QUOD SEQUITUR
IGITUR... Omnis comparatio duplex est: aut enim aequalia sibimet
comparantur, aut inaequalia; sed in his quae sunt aequalia, semper eadem esse
notatur aequalitas. Inaequalia autem ingemina ueluti membra diuiduntur, minoris
scilicet atque maioris. Nam quod minus est, non per se minus est sed com
paratione maioris. Itemque quod maius est, minoris comparatione dicitur maius.
Quae cum ita sint, diuidit atque ante oculos ponit omnium comparationem modos,
et quod raro in superioribus locis fecit, ipsas maximas propositiones ponit in
comparationibus constitutas, ut si quando loco sit nobis comparationis utendum,
habeamus quoddam, uelut inuentionis exemplar, ad quod quaerentem animum
possimus aduertere. Omnis igitur comparatio, aut in numero constat, aut
in specie aut in ui aut aliqua locata extrinsecus affectione. Nam quodcumque
conferre contendimus, aut numero comparamus, et secundum id aliud maius, aliud
minus esse decernimus; aut speciem ipsam intuentes, eamque alii comparantes de
excellentia iudicium damus; aut aliud consideramus, quid res quaeque possit
efficere, et in quantum eius progredi possit natura, aut ex aliorum quodammodo
continentia, et ex circumstantium affectione rem quam alii conferimus
intuemur. Numero igitur quae comparantur, si ex eodem sint genere, plura
paucioribus ante ponuntur, uelut ei bona omnia sit aequalia, iure quis
quamplura bona paucioribus anteponit. Et est haec maxima propositio: Plura
bona paucioribus anteponuntur et in caeteris quoque eadem ratio
perspicitur maximarum propositionum. At si omnia in contrario sint genere,
pluralitati paucitas praeferenda est, ut pauca mala pluribus malis, mala uero
ipsa bonis nullo modo conferuntur. Quae enim ullo modo compensantur, in eodem
esse genere debent, non in contrario. Nam cum aduersum se contraria e regione
locata sunt, conferri compararique non possunt, quod sibi intelligitur esse
inimica. Est etiam secundum numerum comparatio in temporis quoque ratione. Nam
cum tempuscertis quibusdam spatiis, diuidatur, uelut horae, diei, mensis atque
anni, ex aequalibus bonis ea magis eligenda sunt, quae diuturnius perseuerant,
quod in numero positum esse nullus ignorat. Ipsa enim diuturnitas plurimos esse
uel dies, uel menses, uel annos fatetur, quibus duret id quod eligitur. Longe
etiam peruagala bona, angustis et in unum minimum locum coarctatis numeri
comparatione praecedunt. Nam quae longe lateque peruagata sunt, ea in plurimas
gentes regionesque diffusa sunt; pluralitas uero cuiuslibet rei numerum
spectat. Iam uero ex quo plura propagantur bona, qui non iudicet esse meliora
his quorum est inops bonorum contractiorque fecunditas? Quis etiam bonum quod
plures imitentur ut faciant, caeteris quae ita non sint, excellere non
arbitretur, quae in numero constare quis nesciat, quando in numero pluralibus
constat? Specie uero comparantur, quae per seipsa considerata suae
quodammodo pulchritudinis merito caeteris anteferuntur. Meliora enim sunt quae
propter se, quam quae propter aliud expetuntur, ueluti salus quae propter se
excetitur, medicina propter salutem; quocirca melior est salus quam medicina:
atque haec non ad aliquem numerum, nec postremo ad aliquam quantitatem sed ad
ipsam speciem salutis ac medicinae considerationem referentes, iudicium
promimus. Illa quoque quae innata atque insita sunt, assumptis et aduentitiis
meliora iudicantur, unde innata moribus grauitas longe amplius excellit eam
quae per imitationem affectatur. Integra etiam potius quam contaminata melioris
rei iudicium ferunt. Nam quae integra sunt, suam speciem seruant, quae
contanimata sunt atque ex aliqua parte uitiata, si qua etiam inerat, speciei
pulchritudinem perdiderunt. iocunda minus iocundis meliora, communis omnium
animalium natura diiudicat. Honesta utilibus sapientes anteponunt; procliuia
laboriosis anteferri illa res monstrat, quod nemo ad eumdem finem per
laboriosam atque asperam uiam tendere cupiat, ad quem possit procliui facilique
itinere peruenire. Labor quippe omnis iniocundus est, iocunda est facilitas.
Necessaria etiam non necessariis partim praeferri, partim etiam postponi
debent, quod M. Tullius tacuit: necessaria quippe praeferuntur his non
necessariis, quae non boni ratione sed uoluptatis appetitione sunt constituta,
ueluti luxu regio parata conuiuia nullus sapiens iudicet esse meliora his quae
naturae expleant indigentiam. Quaedam uero sunt quae ipsa specie boni, cum non
necessaria sint, meliora sunt necessariis. Nam uiuere necessarium est, et sine
eo subsistere animal nequit. Philosophari uero non est necessarium, melius
tamen longeque excellentius est philosophum uiuere quam tantum uiuere: illud
enim raro paucisque etiam utentibus ratione concessum; illud pecudibus commune
nobiscum. Sua quoque alienis iure meliora esse dicuntur, ueluti hominibus ratio
potius quam uoluptatis appetitio: illud enim proprium est hominis, illud
alienum; rara quoque uulgaribus meliora sunt. (Atque hic locus approbat id quod
superius dictum est, philosophantem uitam ipsa uita esse meliorem: nam quae
rara sunt, facile id quod uulgare est antecedunt.) Desiderabilia etiam
his quibus facile carere possis, illa res approbat esse meliora, quod maxime
desiderantur, et sine his anxia uita est, ueluti ei quis capillis uisum
conierat. Aegrius enim toleramus carere uisu quam capillis; ita ex hoc meliorem
esse uisum capillis iudicamus, quod his facile, illo aequo animo carere non
possumus. Perfecta etiam imperfectis naturaliter excellunt, illa enim suam
formam adepta sunt, illa minime. Tota etiam partibus eodem modo excellentiora
esse arbitramur: nam quod totum est, habet naturae propriam formam. Quod uero
pars est et ad totius nititur perfectionem, nondum suae pulchritudinis speciem
cepit, nisi ad totius integritatem referatur. Iam uero ratione utentia rationis
expertibus nullus dubitat esse meliora. Voluntaria quoque necessariis iure
anteponuntur, namque uoluntaria libera sunt, quae necessaria quodam nos ueluti
dominio necessitatis astringunt, atque ideo meliora esse uoluntaria necessariis
existimamus; quanquam in hoc etiam illud intelligi possit, quod a nobis
superius dictum est, non necessaria saepe necessariis anteponi, quandoquidem ea
quae uoluntaria sunt non fuerint necessaria; uoluntaria uero meliora sunt
necessariis. Non necessaria igitur saepe necessariis excellunt; animata quoque
inanimatis. ipsius animae negatione considerata, anteponenda esse ratio
persuadet. Naturalia etiam non naturalibus, et artificiosa inartificiosis.
Optimusque hic gradus est, ut naturam arti, artem praeferas inertiae, ars
quippe imitatur naturam. Quo fit ut id quod in se retinet pulchri, ex natura
ueniat, cuius inmitari speciem cupit. Longe uero postrema sunt quae cum
artificio carent, non a specie solum naturae, uerum etiam ab imitatione
discedunt, atque haec quidem de specie in comparationibus considerantur. Vis
autem in eo consistit in quo consideratur quid unaquaeque res possit efficere,
nam quod quaeque res potest, ea uis eius rectissime dicitur. Efficiens igitur
causa grauiorem uim habet quam ea quae nihil efficit: uelut artifex melior quam
materia, illa quippe stolida est atque immota. Nec aliquid efficiens, nisi
formam ab artifice, id est ab efficiente causa, susceperit. Item quae se ipsis
contenta sunt, meliora esse his uidentur quae egent aliis: ueluti omnium Deus
optimus est, quia nullo indiget, et ipso cuncta sunt indiga. Item quae in
nostra sunt potestate magis eligenda sunt quam qua in aliena manu posita facile
labuntur. Quo fit ut sit uirtus meliorquam diuitiae; nam uirtus est in nostra
potestate, diuitiarum fortuna domina est. Iam uero stabilia incertis, quae
eripi non possunt, his quae possunt, si tamen bona sunt, quis non intelligat
esse meliora? Quorum tamen locorum pars contraria contrarium teneet:
inspectis quippe his quae meliora sunt, si horum aduersa uideamus, deteriora
sunt. Restat in affectione posita comparatio quae ita tractatur, ut non
per semetipsam res quae alii confertur sed ex alterius cuiuslibet
consideratione pensetur, uelut in tribus quibusdam rebus si duae ad seinuicem
comparentur, eo quod ad tertiam plus minueue iungantur. Sint enim duo quaedam
humanis rebus accommodata, quarum una principibus atque etiam ipsi reipublicae
accommodatior: hic igitur iudicabimus eam rem esse meliorem quae melioribus
prodest, id est ut reipublicae uel principibus non considerantes ut sese res
habeat sed quantum reipublicae uel principibus adiuncta sit. Haec igitur res ex
affectione est comparata, meliusque iudicatur id quod principibus commodum est,
quam id quod aliquibus priuatis, quoniam principes reliquorum etiam continent
statum. Eodem modo sunt quae sequuntur, ut quae iucundiora sunt pluribus, quae
clariora inter multos, quae pluribus comprobata sunt, meliora ducantur. Nam
etiamsi minus ipsa huius naturae sint, affectione tamen, ut dictum est, eorum
quibus uel iucundiora, uel inter quos clariora sunt, aut a quibus probantur,
meliora existimanda sunt. Sed quanquam id quod a pluribus bonum ducitur,
superius in ea comparationis parte posuerit in qua fiebat secundum numerum
comparatio, nihil tamen impedit eumdem locum secundum aliam atque aliam
considerationem diuersis generibus subdi: uelut ala auis cum substantia sit,
eadem tamen ad aliquid esse intelligitur, si ad alatum consideretur. Illa
quoque ex affectione uidentur esse meliora quae ab eo laudata sunt, contra quem
dialectica oratione uel rhetorica facultate disseritur. Nam ut reuincere ad uersarium
possis, sat est si eum tibi consensisse monstraueris, atque id aliquando uelut
optimum praedicasse, quod tu melius re proposita monstrare contendas.
Dictis igitur omnibus meliorum locis, his oppositi quae deteriora sunt
continebunt. Parium uero nulla discretio est. Neque enim quod par est,
aut intentionem sumere, aut remissionem potest. Quibus autem modis inter se
maiora minoraque penduntur, iisdem inter se paria conferuntur. Nam quae uel
numero, uel specie, uel ui, uel affectione fuerint, aeque paria esse dicuntur.
Commune autem cunctorum exemplum est, quod Cicero in qualitate constituit, quae
qualitas in cunctis paribus aequa est sed uel numero, uel specie, uel ui, uel
affectione paria sunt. Nam in eorum comparatione quae maiora uel minora sunt, una
quaedam qualitas est sed horum accessione uariantur. Nam quibus in eadem
qualitate maior numerus, pulchrior species, efficacior uis, ad pretiosiora
coniunctior affectio, ea meliora esse existimabuntur. Quae si aequa fuerint, in
eadem qualitate paria sunt. Exemplum uero quod proposuit, ad blandiendum
Trebatii animum ualet, cum propriam, id est oratoriam, facultatem cum
iurisperitorum laude coniungit hoc modo: Si consilio iuuare ciues, quod
iurisperitorum, est, et auxilio, quod oratorum est, aequa in laude ponendum
est, pari gloria debent esse que consulunt, id est periti iuris, et hi qui
defendunt, id est oratores. Atqui primum est, id est consilio iuuare ciues, et
auxilio, aequa in laude ponendum est. Quod sequitur igitur, id est -- supple:
pari gloria debent, esse qui consulunt, id est periti iuris, et hi qui
defendunt, id est oratores -- infertur. Ea uero conclusio est per quam dicimus:
hi igitur qui consulunt, et hi qui defendunt, pari gloria esse debent. Hoc
autem breuiter dialecticorum more protulit, qui sit enuntiaut: si dies est,
lucet. At quod primum est, id autem tantumdem est ac si dicatur, atqui dies
est. In propositione enim quae est, si dies est, lux est, prior est propositio,
dies est. Concludunt quod sequitur, igitur, id est, esse lucem. Id enim in
prima parte propositionis, quae erat, si dies est, sequebatur. Igitur hic
quoque Cicero sic protulit: Atqui primum est, id est, consilio et auxilio
iuuare ciues aequa in laude esse ponendum, id enim erat primum in ea
propositione quae dicebat si consilio et auxilio ciues iuuare aequa in laude
poneretur, pari gloria esse oratores iurisque consultos. Quod sequitur igitur,
id est, pari gloria debent esse qui consulunt ac defendunt; id enim erat
consequens in ea propositione quae statuebat: Si consilio et auxilio ciues
iuuare par esset, pares esse qui consulunt ac deltendunt. PERFECTA EST
OMNIS ARGUMENTORUM INUENIENDORUM PRAECEPTIO, UT, CUM PROFECTUS SIS A
DEFINITIONE, A PARTITIONE, A NOTATIONE, A CONIUGATIS, A GENERE, A FORMIS, A
SIMILITUDINE, A DIFFERENTIA, A CONTRARIIS, AB ADIUNCTIS, A CONSEQUENTIBUS, AB
ANTECEDENTIBUS, A REPUGNANTIBUS, A CAUSIS, AB EFFECTIS, A COMPARATIONE MAIORUM
MINORUM PARIUM, NULLA PRAETEREA SEDES ARGUMENTI QUAERENDA SIT. Tametsi ex his
quae dicta sunt intelligatur nullum argumenti locum esse praeteritum, breuiter
tamen Ciceronis conclusionem, qua se nihil omisisse commemorat, ad ampliorem
doctrinae fidem approbandam reor, in his enim nihil omnino praetermittitur quae
certa ratione tractantur. Nulla uero certior ratio diuisione; quod enim quisque
partitur a communibus in particularia deducens, cum rectum iter insistat, labi
atque in errorem duci noo potest. Locorum igitur omnium prima diuisio fuit in
ea quae in ipsis haererent, et ea quae assumerentur extrinsecus. Cuius
diuisionis nihil medium reperiri potest: aut enim in ipso est aliquid de quo
quaeritur, aut extrinsecus nec esse est assumatur. Videamus igitur nunc
quemadmodum disputatio per nihil omittentem diuisionem feratur. Eorum
igitur locorum, qui in ipsis sunt de quibus agitur, nunc ex toto, nunc ex
partibus, nunc ex uocabulo, nunc ex adectis sumitur argumentum. In his igitur
quoniam nihil relictum sit perspicue apparet; in eo enim quod coniunctum est,
duplex discretio est: una ex eo ipso quod formatum est atque compositum, quod
totum est, in quo etiam definitiones adhibentur: alia in eius partibus
inspiciendis, ex quibus compositi forma coniuncta est. Sed quoniam natura
hominum id quod intelligit, uoce saepius prodit, nec esse est ut nomen quoque
quod ad intellectus declarationem adhibetur, ostendat aliquam rei quam
significat proprietatem, intellectus quippe, qualitatem rei quam intelligit,
significat. Quocirca nomen quoque intellectus qualitatem designat. Iure igitur
dictum est proprietatem quamdam rei uocabulo significari, atque ita ex eo trahi
argumentum potest, quod uocatur a nota. (Horum uero locorum alias partitiones
dedit, quas paulo post breuius colligemus.) Affecta uero, quae, ut
superius dictum est, in relatione consistunt, ipsa etiam rite diuisa sunt. Nam
quae referuntur ad aliquid, aut substantialia sunt, aut accidentia.
Substantialia, ut coniugata, nam iusto, in eo quod iustus est, iustitia
substantiam facit. Nec id dico, quod homini esse ex iustitia conslituatur sed
iusto, qui iustitia discedente corrumpitur. Similis et de eo quod est iuste
aduerbio, ratio est. Est etiam substantiale, genus, species, differentia,
causa, effectus. Accidentia, ut contrarium, simile, adiunctum, paria, maiora,
minora. Consequentia uero atque repugnantia, quoniam, ut superius dictum est,
in conditione posita sunt, nunc substantialia reperiuntur, nunc uero in
accidentibus considerantur. Substantialia, ut cum genus antecedit speciem;
accidentia, ut cum nigredo praecedentem sequitur coruum, quanquam etiam in
causis aliquae accidentes esse possint. De quarum omnium proprietatibus Tullius
supra disseruit. Atque ut breuissima descriptione tota locorum diuisio
colligatur, erit hoc modo: Omne argumentum aut ex his locis ducitur qui in ipso
de quo quaeritur inhaerent, aut ex his quae extrinsecus assumuntur. Is uero
locus qui in ipsis de quibus ambigitus positus est, diuiditur in eum locum qui
est ex toto, et in eum qui est ex partibus, et in eum qui est ex nota, et in
eum qui est ab affectis. Is autem qui a toto est, a definitione locus uocatur.
Definitionum uero aliae sunt propriae, aliae non propriae. Non propriarum uero
aliae sunt quae singulis nominibus denotantur, aliae quae oratione panduntur.
Earum uero quae singulis nominibus fiunt, aliae sunt in quibus pro nomine
redditur nomen, quae dicununtur *kat' antilexin*, aliae quae exempli gratia
nomen subiiciunt, quae dicuntur *hos typos*. Earum uero quae oratione
declarantur, aliae fiunt a partitione, aliae a diuisione, aliae a differentiis
praeter genus, quae *ennoematike* dicitur; aliae quae ex pluribus qualitatibus
fiunt, etiam singulis totum id significantibus, quod omnis qualitatum collectio
declarat, quae uocantur *poiotes*; aliae quae ex accidentibus, non singulis sed
cunctis unum aliquid efficientibus constant; aliae quae ad differentiani
dantur; aliae per translationem, aliae quae ex priuatione contrarii, aliae quae
propriis nominibus aptantur quae etiam *hypotyposeis* dicuntur; aliae per
indigentiam pleni, aliae per proportionem, aliae per relationem, aliae per
causam. Item alia definitionis diuisio secundum Tullium principalis, quod aliae
corporalium rerum sint, aliae incorporalium, et definitionis quidem locus ita
diuisus est. A partibus autem locus diuiditur in partitionem et
diuisionem. A nota uero locus simplex est. Ab affectis autem, alii sunt a
coniugatis, aliia genere, alii a forma, alii a simili, alii a differentia, alii
a contrariis, alii ab adiunctis, alii a consequentibus, antecedentibus et repugnantibus,
alii a causa, alii ab effectis, alii a comparatione parium, maiorum uel minorum.
Genus uero diuiditur in suprema genera, et in ea quae etiam species esse
possunt. Species quoque diuiditur in ultimas species et in ea quae etiam genera
esse possunt. Similium quoque alia in singulis considerantur, et uocantur
exempla, alia in pluribus, et appellatur inductio; alia in coniunctis, et
uocatur proportio. Item differentiarum aliae sunt substantiales, aliae, etsi
non substantiales, inseparabiles tamen, aliae neque substantiales neque
inseparabiles. Contrariorum alia dicuntur aduersa, alia priuantia, alia
negantia, alia relatiua. Adiunctorum uero alia sunt quae ante rem existunt,
alia quae cum re, alia uero post rem.
Locus uero conditionalis diuiditur in antecedens, consequens et
repugnans. Causarum quoque multiplex locus est: aliae namque sunt quae ui
sua efficiunt, aliae sine quibus effici non potest. Earum uero quae ui sua
efficiunt, aliae sunt necessariae nihilo indigentes ut efficiant, aliae uero
indigentes ut efficiant, alis? uero indigentes et non necessariae. Earum
uero sine quibus non efficitur, aliae sunt mobiles, aliae immobiles. Item
causarum aliae sunt non spontaneae, aliae ex uoluntate, alia, ex perturbatione,
aliae ex habitu, alia ex natura, aliae ex arte, aliae ex casu. Rursus causarum
aliae sunt constantes, aliae inconstantes. Amplius, causarum aliae sunt
uoluntariae, aliae ignoratae. Ignoratarum pars in casu, pars in necessitate est
constituta. Necessariarum pars in ui, pars in scientia posita est.
Effecta uero in tantum diuidi possunt, in quantum ad superius dictas causas
referuntur. Locus uero a comparatione minorum, parium atque maiorum,
diuiditur innumerum, speciem, uim, ad res alias affectionem. Quae cum ita
sint, cumque nihil sit in diuisione praetermissum, recte M. Tullius
partitione in conclusit, dicens nullam argumenti sedem esse praeteritam. Restat
igitur locus qui extrinsecus sumitur, quem, quoniam nihil iurisconsultis est
utilis, non Trebatii causa sed ne quid perfecto operi deesse uideatur,
adiungit. SED QUONIAM ITA A PRINCIPIO DIVISIMUS, UT ALIOS LOCOS DICEREMUS
IN EO IPSO DE QUO AMBIGITUR HAERERE, DE QUIBUS SATIS EST DICTUM, ALIOS ASSUMI
EXTRINSECUS, DE EIS PAUCA DICAMUS, ETSI EA NIHIL OMNINO AD VESTRAS
DISPUTATIONES PERTINENT; SED TAMEN TOTAM REM EFFICIAMUS, QUANDOQUIDEM COEPIMUS.
NEQUE ENIM TU IS ES QUEM NIHIL NISI IUS CIVILE DELECTET, ET QUONIAM HAEC ITA AD
TE SCRIBUNTUR, UT ETIAM IN ALIORUM MANUS SINT VENTURA, DETUR OPERA, UT QUAM
PLURIMUM EIS QUOS RECTA STUDIA DELECTANT PRODESSE POSSIMUS. Ne locus
nihil iuris perito profuturus negligentiam sui faceret, Trebatium ut in
prooemio magnus orator reddit attentum; ait enim ita sese diuisisse in
principio, ut; alios locos in ipsis haerere diceret, de quibus ageretur, alios
extrinsecus assumi, et eum de superioribus locis idonee disputatum sit,
intractatam reliquam partem non oportere praeteriri. Neque enim hunc esse
Trebatium, qui sua arte contentus, caeterorum studia negligat, uerum diligentia
atque ingenio plurimum ualens, cuncta ad se pertinere ducat, quae liberalibus
studiis annumerentur: simul dandam esse operam dicit, queniam beneuolo animo
Ciceronis opus Trebatius esset editurus, ut cum in multorum manus uenisset,
prodesse iis integrum posset, qui rectis studiis tenerentur, hoc quoque
Trebatio beneficii nomine concedens, quod ad eum scripta, et per eum edita
plurimis profutura conscriberet. HAEC ERGO ARGUMENTATIO, QUAE DICITUR ARTIS
EXPERS, IN TESTIMONIO POSITA EST. TESTIMONIUM AUTEM NUNC DICIMUS OMNE QUOD AB
ALIQUA RE EXTERNA SUMITUR AD FACIENDAM FIDEM... Extrinsecus positum argumenti
locum, quem M. Tullius uocat artis expertem, in testimonio positum esse
pronuntiat. Dubitari autem potest quid hic locus a superioribus differat,
quos in affectis locauit. Nam uti affecta semper in relatione sunt constituta,
ita etiam testimonia ad ea quorum sunt testimonia referuntur. Omne enim
testimonium testatae rei testimonium est. Quocirca, cur aut ea quae affecta
dudum uocata sunt, non extrinsecus collocentur, aut ea quae nunc uocantur
extrinsecus non inter affecta ponantur, quaeri potest, cum praesertim ea quae
adiuncta esse negotio superius diximus, ueluti quoddam testimonium saepe rebus
afferant, cum ex eorum quae praecesserunt, uel consecuta sunt signis, quod
gestum si considerari solet. Quorum omnium communis illa solutio est, quod
ex affectis argumenta quae fiunt, ab oratore inueniuntur, eiusque opera atque
industria nascuntur. Ea uero quae extrinsecus posita sunt, rei tantum
testimonium prrebent, non enim inueniantur ab oratore sed his orator utitur
positis atque ante constitutis. Namque a genere, uel a specie, uel a caeteris
affectis argumenta sunt, ab ipso quodammodo oratore reperiuntur. Testimonia
uero sibi ipse non efficit sed ad causam utitur ante praeparatis. Quo fit ut
argumenta ex affectis in eausa statim atque ex tempore nascantur; ea uero quae
in testimoniis posita sunt, ante rem praecurrentia confirmando usum negotio
posterius praestent, et in adiunctis ab oratore coniectura colligitur, et
auditorum mentibus intimatur. Testimonia uero non in coniecturio, aut in
suspicionibus sed in rei gestae narratione consistunt. Ostendit autem
uehementius quid esset testimonium, cum dicit, id a se testimonium uocari quod
ab aliqua externa re sumitur. Omnia quippe affecta, ab eis ad quae affecta
sunt, non uidentur externa. Testis uero cum re testificata nulla cognatione
coniungitur, nisi sola notitia, quae nihil ad rem quae gesta est attinet, cum
si gestum negotium nullus agnosceret, nihilominus tamen gesta res esset; sed id
poterit etiam ad similitudinem duci, quid enim minus esset aliquid, si ei
simile nihil reperiretur? Sed quod simile est, ei cui simile est eadem
qualitate coniungitur, quae qualitas utrumque conformat. Scientia uero quamuis
efficiat testem, nulla tamen qualitate coniungitur cum re cuius illa notitia
est. Neque enim scientis notitia, rei gestae qualitas dici potest, cum si
notitia, qualitas rei posset intelligi, pereuntibus his qui rem norunt, res uel
interiret, uel mutaretur, quod neutrum euenire rec esse est, quandoquidem,
absumptis scientibus, res ignorata poterit permanere. PERSONA AUTEM NON
QUALISCUMQUE EST TESTIMONI PONDUS HABET; AD FIDEM ENIM FACIENDAM AUCTORITAS
QUAERITUR; SED AUCTORITATEM AUT NATURA AUT TEMPUS AFFERT. NATURAE AUCTORITAS IN
VIRTUTE INEST MAXIMA; IN TEMPORE AUTEM MULTA SUNT QUAE AFFERANT AUCTORITATEM:
INGENIUM OPES AETAS [FORTUNA] ARS USUS NECESSITAS, CONCURSIO ETIAM NON NUMQUAM
RERUM FORTUITARUM. NAM ET INGENIOSOS ET OPULENTOS ET AETATIS SPATIO PROBATOS
DIGNOS QUIBUS CREDATUR PUTANT; NON RECTE FORTASSE, SED VULGI [1168A] OPINIO
MUTARI VIX POTEST AD EAMQUE OMNIA DIRIGUNT ET QUI IUDICANT ET QUI EXISTIMANT.
QUI ENIM REBUS HIS QUAS DIXI EXCELLUNT, IPSA VIRTUTE VIDENTUR EXCELLERE. SED
RELIQUIS QUOQUE REBUS QUAS MODO ENUMERAVI QUAMQUAM IN HIS NULLA SPECIES
VIRTUTIS EST, TAMEN INTERDUM CONFIRMATUR FIDES, SI AUT ARS QUAEDAM ADHIBETUR --
MAGNA EST ENIM VIS AD PERSUADENDUM SCIENTIAE -- AUT USUS; PLERUMQUE ENIM
CREDITUR EIS QUI EXPERTI SUNT. FACIT ETIAM NECESSITAS FIDEM, QUAE TUM A
CORPORIBUS TUM AB ANIMIS NASCITUR. NAM ET VERBERIBUS TORMENTIS IGNI FATIGATI
QUAE DICUNT EA VIDETUR VERITAS IPSA DICERE, ET QUAE PERTURBATIONIBUS ANIMI,
DOLORE CUPIDITATE IRACUNDIA METU, QUIA NECESSITATIS VIM HABENT, AFFERUNT
AUCTORITATEM ET FIDEM. CUIUS GENERIS ETIAM ILLA SUNT EX QUIBUS VERUM NON
NUMQUAM INVENITUR, PUERITIA SOMNUS IMPRUDENTIA VINOLENTIA INSANIA. NAM ET PARVI
SAEPE INDICAVERUNT ALIQUID, QUO ID PERTINERET IGNARI, ET PER SOMNUM VINUM
INSANIAM MULTA SAEPE PATEFACTA SUNT. MULTI ETIAM IN RES ODIOSAS IMPRUDENTER
INCIDERUNT, UT STAIENO NUPER ACCIDIT, QUI EA LOCUTUS EST BONIS UIRIS
SUBAUSCULTANTIBUS PARIETE INTERPOSITO, QUIBUS PATEFACTIS IN IUDICIUMQUE
PROLATIS ILLE REI CAPITALIS IURE DAMNATUS EST. [HUIC SIMILE QUIDDAM DE
LACEDAEMONIO PAUSANIA ACCEPIMUS.] [20.76] CONCURSIO AUTEM FORTUITORUM
TALIS EST, UT SI INTERVENTUM EST CASU, CUM AUT AGERETUR ALIQUID QUOD
PROFERENDUM NON ESSET, AUT DICERETUR. IN HOC GENERE ETIAM ILLA EST IN PALAMEDEM
CONIECTA SUSPICIPNUM PRODITIONIS MULTITUDO; QUOD GENUS REFUTARE INTERDUM
VERITAS VIX POTEST. Quoniam locum artis expertem in testimonio positum esse
dixit, in testimoniis uero personarum fidem suam interponentium auctoritas
quaeritur, necessarium fuit, quibus rebus fieri soleat auctoritas, expedire. Ac
caetera quidem clarissime atque apertissime dicta sunt. Sed quonium
auctoritatem in naturam tempusque diuisit, cumque in tempore, ingenium, opes,
aetatem, fortunam, artem, usum, necessitatem, concursionem etiam nonnunquam
rerum fortuitarum locauit, quaeri potest: Quid enim attinet ad tempus ingenium?
quid ars? quid usus? Nam aetus atque opes, fortuna et fortuitarum rerum
concursio subiecta sunt tempori, quoniam unumquodque eorum uariis temporum
uicibus permutatur. Ingenium uero naturae potius oportuit attribui artem atque
usum tertium quiddam, quoniam neque tempori neque naturae subiiciuntur.
Quanquam uirtus quoque ipsa, quam M. Tullius in naturae ratione constituit
quibusdam non naturalis sed tum doctrina, tum recta exercitatione uiuendi
uideatur ascita. Sed haec ita intelligenda diuisio est, quod omnis
auctoritas aut ex magnis atque excellentibus rebus et per naturam optimis
uenit, aut ab his quae inferiore loco sunt constituta, fidem non ex naturae
qualitate sed ex uulgo insitis opinionibus capit. Et maximas quidem
excellentesque res in natura constituit, quae semper, ut ipse Tullius multis in
locis defendit, boni est appetens. At uero quae posteriora sunt, in tempore
posuit, idcirco quod omnia tempori subiecta, principalis boni non retinent
statim. Virtus quidem in deterius flecti non potest. Ingenium uero atque opes,
fortuna et ars atque usus saepe non recta exercitatione deprauantur. Nam
quidquid horum fuerit a uirtute seiunctum, dignitatem uerae laudis
anmittit. Et de uirtute quidem distulit dicere. Posteriorem uero partem,
id est in tempore positae auctoritatis diuisit et euidentissimis patefecit
exemplis. Nam et ingeniis fides adest, atque ex ea praesto est auctoritas
plurima. Eos quippe sapientius loqui homines credunt, quorum ingenium ad
expedienda quts proposuerint, sufficit. Opibus quoque praepollentes, dignos
fide iudicant, fortuna quoque et dignitate praeclaris, maiestatem auctoritatis
impertiunt, non recte fortasse; sed et iudicium in negotiis, et existimatio
uitae, opinione hominum maxime continetur, quae quia mutari uix potest, ad eam
cuncta diriget, eaque sibi tractanda regendaque proponet orator. Ars etiam
atque usus plurimum ualent. In utrisque enim fidem notitia facit.
Necessitas quoque, quasi id quod latebat, extorquens, auctoritate subnixa est,
quae tum ab animo, tum a corporibus uenit: a corporibus, cum igni, ferro ac
uerberibus uerum quod latet aperitur; ab animo, cum mens quadam perturbationis
uel ignoranti; e necessitate confunditur. Tunc enim quid dici, quid taceri
debeat, minime distinguens, uerum quod occultum erat, prodit atque effundit in
lucem. Nam iracundia saepe, et quaelibet animi perturbatio, quod occultandum
foret, haud continet, quae idcirco habet auctoritatem ad fidem, quia
simpliciter prodita sunt, nec ulla calliditatis arte prolata. Quin etiam ignorantia
puerorum, uinolentia, somnus quaedam saepe produxit in medium, in quibus si
iudicium fuisset ullum, prolata non essent. Saepe etiam homines praeter ullam
animi perturbationem imprudentes propria confessione obligati sunt, dum cuncta
simpliciter effundunt, quae sibi nocitura non existimant, ut Staterio euenisse
proposuit, qui interposito pariete testibus audientibus ea confessus est,
ignorane se ab insidiantibus audiri, quibus uulgatis in iudiciumque prolatis,
capitali sententia condemnatus est. Atque haec quidem ignorantia in necessitate
constituta est; nam qui nescit id quod ignorat, ne si uelit quidem poterit
euitare; quae autem necessitas extorquet, ipso quodammodo uidetur ueritas
dicere, atque ideo eis ueluti auctoritate subuixis fides adhibetur.
Concursio etiam rerum fortuitarum facit fidem, quae cum aliquoties falsa
designet, tamen ita est uehemens, ut se ab ea ueritas explicare uix possit.
Quale est quod de Palamede narratur. Phryx exstinctus, qui quasi a Priamo
missus uideretur, repertae Priami litterae Phrygia manus imitata, quae
concurrentia fidem lucerent proditionis. Hinc dicit Cicero: TALIS ETIAM FORTUITARUM
RERUM CONCURSIO EST. CAETERA DESUNT. Primum dicendum circa quid et de quo est
intentio, quoniam circa demonstrationem et de disciplina demonstrativa est.
Deinde determinandum quid propositio, et quid terminus, quid syllogismus, quis
perfectus, et quis imperfectus. Postea vero quid est in toto esse, vel non esse
hoc in illo, et quid dicimus de omni, aut de nullo praedicari. Propositio ergo
est oratio affirmativa, vel negativa alicuius de aliquo. Haec autem aut
universalis, aut particularis, aut indefinita. Dico autem universalem quidem,
cum aliquid omni, aut nulli inesse; particularem vero, cum alicui, aut non
alicui, aut non omni inesse. Indefinitam autem, cum quid inesse, vel non inesse
significat, sive universali, vel particulari, ut contrariorum eamdem esse
disciplinam, aut voluptatem non esse bonum. Differt autem demonstrativa
propositio A dialectica, quoniam demonstrativa quidem sumptio alterius partis
contradictionis est. Non enim interrogat, sed sumit, qui demonstrat. Dialectica
vero interrogatio contradictionis est. Nihil autem refert ut fiat ex utraque
syllogismus; nam et qui demonstrat, et qui interrogat, syllogizat, sumens
aliquid de aliquo esse, vel non esse. Quare erit syllogistica quidem
propositio, simpliciter affirmatio vel negatio alicuius de aliquo secundum
dictum modum. Demonstrativa vero si vera sit, et per primas propositiones
sumpta. Dialectica autem percontanti quidem interrogatio contradictionis est,
syllogizanti vero sumptio apparentis et probabilis, quemadmodum in Topicis
dictum est. Quid est ergo propositio, et quid differt syllogistica A
demonstrativa et dialectica, diligentius quidem in sequentibus dicetur. Ad
praesentem vero utilitatem, sufficienter nobis determinata sint, quae nunc
dicta sunt. Terminum autem voco, in quem resolvitur propositio, ut praedicatum,
et de quo praedicatur, vel apposito, vel separato esse, vel non esse. Syllogismus
est oratio in qua, quibusdam positis, aliud quiddam ab his quae posita sunt ex
necessitate accidit, eo quod haec sunt. Dico autem eo quod haec sunt, propter
haec accidere. Propter haec vero accidere, est nullius extrinsecus termini
indigere, ut fiat necessarium. Perfectum vero voco syllogismum, qui nullius
alius indiget, praeter ea quae sumpta sunt, ut appareat necessarium. Imperfectum
vero, qui indiget aut unius aut plurium, quae sunt quidem necessaria per
subiectos terminos, non autem sumpta sunt per propositiones. In toto autem esse
alterum in altero, et de omni praedicari alterum de altero idem est. Dicimus
autem de omni praedicari, quando nihil est sumere subiecti, de quo non dicatur
alterum, et de nullo similiter. Quoniam autem omnis propositio est, aut de
inesse, aut ex necessitate inesse, aut contingere inesse; harum autem, hae
quidem affirmativae, illae autem negativae secundum unamquamque appellationem;
rursus autem affirmativarum et negativarum, aliae sunt universales, aliae
particulares, aliae indefinitae: universalem quidem privativam de eo quod est
inesse, necesse est in terminis converti. Ut si nulla voluptas est bonum, neque
bonum nullum, erit voluptas. Praedicativam autem converti quidem necessarium
est, non tamen universaliter, sed in parte, ut, si omnis voluptas est bonum, et
bonum aliquod voluptas. Particularem autem affirmativam quidem converti necesse
est particulariter. Nam si voluptas aliqua, bonum, et bonum aliquod erit
voluptas. Privativam vero non est necessarium. Non enim si homo non inest
alicui animali, et animal non inest alicui homini. Primum ergo sit privativa
universalis A B propositio, si ergo nulli B inest A, neque A nulli inerit B.
Nam si alicui inest ut C, non verum erit nullum B esse A. Nam C eorum quae sunt
B aliquod est. Si vero omni B inest A, et B alicui A inest, nam si nulli, neque
A nulli B inerit, sed positum erat omni inesse. Similiter autem et si
particularis est propositio, nam si inest A alicui B, et B alicui eorum quae
sunt A necesse est inesse; si enim nulli, nec A nulli inerit B. Si autem A
alicui eorum quae sunt B non inest, non necesse est et B alicui A non inesse,
ut si B quidem sit animal, A vero homo, homo enim non omni animali, animal vero
omni homini inest. Eodem autem modo se habebit in necessariis propositionibus,
nam universalis quidem privativa universaliter convertitur. Affirmativarum
autem utraque particulariter. Nam si necesse est A nulli B inesse, necesse est
et B nulli A inesse; si enim alicui contingit, et A alicui B continget. Si
autem ex necessitate A omni vel alicui B inest, et B alicui A necesse est
inesse, nam si non ex necessitate inest, neque A alicui B ex necessitate
inerit. Particularis vero privativa non convertitur, propter eamdem causam, propter
quam et supra diximus. In contingentibus vero, quoniam multipliciter dicitur
contingere, nam et necessarium, et non necessarium, et possibile contingere
dicimus; in affirmativis quidem, similiter se habebit secundum conversionem in
omnibus. Nam si A omni aut alicui B contingit, et B alicui A contingit, si enim
nulli, nec A nulli B, ostensum est enim hoc prius. In negativis vero non
similiter, sed quaecunque quidem contingere dicuntur, ex eo quod ex necessitate
non insunt, vel in eo quod non ex necessitate insunt similiter. Ut si quis
dicat hominem contingere non esse equum, aut album nulli tunicae inesse. Horum
enim hoc quidem ex necessitate inest, illud vero non ex necessitate inest, et
similiter convertitur propositio. Nam si contingit nulli homini equum inesse,
et hominem contingit nulli equo inesse, et si album contingit nulli tunicae, et
tunica contingit nulli albo, si enim alicui necessario, et album tunicae alicui
inerit ex necessitate, hoc enim ostensum est prius. Similiter autem et in
particulari negativa. Quaecunque vero ut in pluribus, et in eo quod nata sunt
dicuntur contingere secundum quem modum determinamus contingens, non similiter
se habebit in privativis conversionibus. Sed et universalis quidem privativa
propositio non convertitur, particularis vero convertitur. Hoc autem erit
manifestum quando de contingenti dicemus. Nunc autem nobis tantum sit cum iis
quae dicta sunt, manifestum, quoniam contingere nulli aut alicui non inesse
affirmativam habet figuram, nam et contingit ipsi est similiter ordinatur. Est
autem, quibuscunque adiacens praedicatur, affirmationem semper facit, et
omnino, ut: est non bonum, vel est non album, vel simpliciter, est non hoc.
Ostendetur autem et hoc per sequentia, secundum conversiones autem similiter se
habebunt in aliis. His vero determinatis dicemus iam per quae et quando et
quomodo fit omnis syllogismus, postea vero dicendum de demonstratione. Prius
enim de syllogismo dicendum quam de demonstratione, eo quod universalior est
syllogismus, nam demonstratio quidem syllogismus quidam est; syllogismus vero
non omnis demonstratio. Quando igitur tres termini sic se habent ad invicem, ut
et postremus sit in toto medio, et medius in toto primo vel sit, vel non sit,
necesse est extremitatum perfectum esse syllogismum. Voco autem medium quod et
ipsum in alio, et aliud in ipso est, quod et positione medium est; extrema vero
quod et ipsum in alio, et in quo aliud est. Si enim A de omni B, et B de omni
C, necesse est A de omni C praedicari. Prius enim dictum est quomodo de omni
dicimus. Similiter autem et si A de nullo B, B autem de omni C, quoniam A nulli
C inerit. Si autem primum quidem omni medio consequens est, medium vero nulli
postremo, non erit syllogismus extremitatum. Nihil enim necessarium accidit, eo
quod haec sunt, nam et omni et nulli contingit primum postremo inesse, quare
neque particulare, neque universale fit necessarium. Cum autem nihil est
necessarium, per haec non erit syllogismus. Termini vero eius quod est omni
inesse, animal, homo, equus; eius vero quod est nulli, animal, homo, lapis.
Quando vero nec primum medio, nec medium postremo ulli inest, nec sic erit
syllogismus. Termini vero ut inesse, scientia, linea, medicina; ut non inesse,
scientia, linea, unitas. Universalibus igitur existentibus terminis, manifestum
est in hac figura quando erit, et quando non erit syllogismus, et quoniam cum
est syllogismus, necessarium est terminos sic se habere, ut diximus, et sic se
habens manifestum quoniam erit syllogismus. Si autem hic quidem terminorum
universaliter, alius vero particulariter ad alium, quando universale quidem
ponitur ad maiorem extremitatem vel praedicativum, vel privativum, particulare
vero ad minorem praedicativum, necesse est syllogismum esse perfectum. Quando
vero ad minorem vel quolibet modo aliter se habeant termini, impossibile est.
Dico autem maiorem extremitatem quidem in qua medium est, minorem vero, quae
sub medio est. Insit enim A quidem omni B, B autem alicui C, ergo si est
de omni praedicari, quod in principio dictum est, necesse est A alicui C
inesse. Et si A quidem nulli B inest, B vero alicui C, necesse est A alicui C
non inesse, determinatum est enim et de nullo, quomodo dicimus, quare erit
syllogismus perfectus. Similiter autem et si indefinitum sit B C praedicativum,
nam idem erit syllogismus indefinito et particulari sumpto. Si autem ad minorem
extremitatem universale ponatur vel praedicativum, vel privativum, non erit
syllogismus neque cum affirmativa, neque negativa, neque indefinita, neque
particularis sit, ut si A quidem alicui B inest, vel non inest, B autem omni C
inest. Termini ut inesse, bonum, habitus, prudentia; ubi non inesse, bonum, habitus,
indisciplina. Rursum si B quidem nulli C, A vero alicui B inest, vel non inest,
vel non omni inest, nec sic erit syllogismus. Termini omni inesse, album,
equus, cygnus; nulli inesse, album, equus, corvus. Idem autem et si A B
indefinitum sit. Nec quando ad maiorem extremitatem quidem universale ponatur
vel praedicativum, vel privativum, ad minorem vero particulare privativum, non
erit syllogismus vel indefinito, vel particulari sumpto. Velut si A quidem omni
B inest, B autem alicui C non inest, vel non omni inest. Cui enim alicui non
inest medium, hoc omne et nullum sequatur primum.Ponantur enim termini, animal,
homo, album, deinde et de quibus albis non praedicatur homo, sumantur cygnus et
nix; ergo animal de uno quidem omni praedicatur, de altero vero nullo, quare
non erit syllogismus. Rursum A quidem nulli B insit, B autem alicui C non
insit, et sint termini, inanimatum, homo, album, deinde sumantur alba, de
quibus non praedicatur homo, cygnus et nix; nam inanimatum de hoc quidem omni
praedicatur, de illo vero nullo. Amplius: quoniam indefinitum est alicui eorum
quae sunt C non inesse B, verum est autem et nulli inest, et si non omni,
quoniam alicui non inest, sumptis autem his terminis velut nulli inesse, non
fit syllogismus (hoc enim dictum est prius) manifestum; ergo est quoniam in eo
quod sic se habent termini non erit syllogismus, esset enim et in his.
Similiter autem ostendetur, et si universale ponatur privativum. Neque enim si
ambo intervalla particularia praedicative, vel privative dicantur, aut hoc
quidem praedicativum, illud vero privativum, vel hoc quidem indefinitum, illud
vero definitum, vel ambo indefinita, non erit syllogismus nullo modo. Termini
vero communes omnium, animal, album, equus, animal, album, lapis. Manifestum
est igitur ex iis quae dicta sunt quoniam si sit syllogismus in hac figura
particularis, quoniam necesse est terminos sic se habere, ut diximus. Aliter
enim se habentibus, nullo [modo] fit. Palam autem quoniam omnes qui in hac sunt
syllogismi perfecti sunt, omnes enim perficiuntur per ea quae ex principio
sumuntur, et quoniam omnia problemata ostenduntur per hanc figuram: etenim omni
et nulli, alicui et non alicui inesse. Voco autem huiusmodi figuram, primam. Quando
vero idem huic omni quidem, illi vero nulli inest, vel utique omni, vel nulli,
figuram quidem huiusmodi voco secundam. Medium autem in hac dico quod de
utraque praedicatur; extremitates vero de quibus dicitur hoc, maiorem quidem
extremitatem, quae iuxta medium posita est, minorem vero, quae longius sita est
A medio. Ponitur autem medium foras quidem extremitatum, primum vero positione.
Perfectus igitur non erit syllogismus nullo modo in hac figura, possibile vero
erit et universalibus, et non universalibus existentibus terminis. Universalibus
igitur terminis erit syllogismus, quando medium huic quidem omni, illi vero
nulli inerit, etsi ad utrumvis sit privativum, aliter vero nullo modo.
Praedicetur enim M de N quidem nullo, de O vero omni, quoniam igitur
convertitur privativa, nulli M inerit N, at M omni O supponebatur, quare N
nulli O inerit: hoc enim ostensum est prius. Rursum si M N quidem omni inest, O
vero nulli, neque N O nulli inerit. Nam si M nulli O, neque O nulli N inerit,
at vero M omni N inerat, quare O nulli inerit. Facta est enim rursum prima
figura. Quoniam autem convertitur privativum, neque N nulli O inerit, quare
erit idem syllogismus, est autem ostendere haec et ad impossibile ducentes. Quoniam
ergo fit syllogismus sic se habentibus terminis manifestum, sed non perfectus,
non enim solum ex iis quae ab initio sumpta sunt, sed ex aliis perficitur
necessarium. Si autem M de omni N et O praedicetur, non erit syllogismus.
Termini inesse, substantia, animal, ratio; non inesse, substantia, animal,
lapis, medium, substantia.Nec quando de N nec de O nullo praedicatur M. Termini
inesse, linea, animal, homo; non inesse, linea, animal, lapis. Manifestum ergo
quoniam si fit syllogismus ex universalibus terminis, necesse est terminos sic
se habere, ut in principio diximus. Aliter enim se habentibus terminis non fit
conclusio necessaria.Si autem ad alterum sit universaliter medium, quando ad
maius quidem fuerit universaliter vel praedicative, vel privative, ad minus
autem et particulariter, et oppositae universali (dico autem oppositae, si
universale quidem privativum particulare praedicativum, vel si universale
praedicativum, particulare privativum), necesse est syllogismum fieri
privativum particulariter. Nam si M nulli quidem N, O autem alicui inest,
necesse est N alicui O non inesse. Quoniam enim convertitur privativum, nulli M
inerit, N M vero supponebatur alicui O inesse, quare N alicui eorum quae sunt O
non inerit. Fit enim syllogismus per primam figuram. Rursus si N quidem omni M,
O vero alicui non inest, necesse est N alicui O non inesse. Nam si O omni inest
N, praedicatur autem et M de omni N, necesse est M omni O inesse, supponebatur
autem alicui non inesse. Et si M N omni quidem inest, O autem non omni, erit
syllogismus, quoniam non omni O inest N. Demonstratio autem eadem. Si autem de
O quidem omni, de N vero non omni praedicatur M, non erit syllogismus. Termini
inesse, animal, substantia, corvus. Non inesse, animal, album, corvus. Nec
quando de O quidem nullo, de N vero aliquo. Termini inesse, animal, substantia,
lapis. Non inesse, animal, substantia, scientia. Quando igitur oppositum est
universale particulari, dictum est quando erit, et quando non erit syllogismus.
Quando autem similis figurae fuerint propositiones, ut ambae privativae vel
affirmativae, nullo modo erit syllogismus. Sint enim primum privativae, et
universale ponatur ad maiorem extremitatem, ut M N quidem nulli, O autem alicui
non insit: contingit ergo et omni, et nulli O inesse N. Termini quidem nulli
inesse, nigrum, nix, animal. Omni vero inesse, non est sumere, si M alicui
quidem O inest, alicui autem non. Nam si omni O inest N, et M nulli, N etiam M
nulli O inerit; sed positum erat alicui inesse, non igitur sic sumere contingit
terminos. Ex indefinito autem ostendendum est. Quoniam enim verum est M non
inesse alicui O, et si nulli inest, nulli vero cum insit non erit syllogismus,
manifestum quoniam neque nunc erit. Rursum si praedicativae, et universale
ponatur similiter, ut M omni quidem N, O autem alicui insit, contingit ergo et
omni, et nulli O inesse. Termini nulli inesse, album, cygnus, lapis. Omni vero
non erit sumere terminos, propter eamdem causam quam et prius, sed ex
indefinito monstrandum est. Si autem universale ad minorem extremitatem est, et
M O quidem nulli, N vero alicui non inest, contingit N, et omni et nulli O
inesse. Termini inesse, album, animal, corvus; non inesse, album, lapis,
corvus. Similiter autem et si praedicativae fuerint propositiones. Termini non
inesse, album, animal, nix; inesse, album, animal, cygnus. Manifestum est
igitur quoniam si similis figurae sint propositiones, et haec quidem
universalis, illa vero particularis, quoniam nullo modo fit syllogismus. Sed
nec si alicui, utrique inest, vel non inest, vel huic quidem inest, illi vero
non, vel neutri omni, vel indefinitae. Termini autem communes omnium, album,
animal, homo, album, animal, inanimatum. Manifestum est igitur ex praedictis
quoniam si sic se habent termini ad invicem, ut dictum est, fit syllogismus ex
necessitate, et si fit syllogismus, necesse est terminos sic se habere. Palam
autem et quoniam omnes imperfecti sunt, qui in hac figura sunt syllogismi;
omnes enim perficiuntur assumptis quibusdam, quae vel insunt terminis ex
necessitate, vel ponuntur velut hypotheses, ut quando per impossibile
ostendimus. Et quoniam non fit affirmativus syllogismus per hanc figuram, sed
omnes privativi, et universales, et particulares. Si autem eidem hoc quidem
omni, illud vero nulli inest, vel ambo omni vel nulli, figuram quidem huiusmodi
voco tertiam. Medium autem in hac dico, quo ambo praedicamus; extremitates
vero, quae praedicantur; maiorem autem extremitatem, quae longius est medio;
minorem vero, quae propius. Ponitur autem medium foras quidem extremitatum,
ultimum vero positione est. Perfectus igitur non fit syllogismus, nec in hac
figura, possibilis vero erit et universaliter, et non universaliter terminis
existentibus ad medium. Universaliter quidem quando et p et r inerunt omni s,
quoniam alicui r inerit p ex necessitate, nam quoniam convertitur praedicativa,
inerit s alicui r. Quare quoniam p inest omni s, et s alicui r, necesse est p
alicui r inesse. Fit enim syllogismus per primam figuram. Est autem et per
impossibile, et expositione facere demonstrationem: si enim ambo omni s insunt,
si sumatur aliquod eorum quae sunt s, ut N huic et p et r inerunt ex necessitate,
quare alicui r inerit p. Et si r omni quidem s, p autem nulli s inest, erit
syllogismus, quoniam p alicui r non inerit ex necessitate. Nam idem modus erit
demonstrationis, conversa r s propositione. Ostendetur autem et per
impossibile, quemadmodum in prioribus. Si autem insit r, s quidem nulli, p vero
omni s, non erit syllogismus. Termini inesse, animal, equus, homo; non inesse,
animal, inanimatum, homo, neque quando ambo de nullo s dicuntur, non erit
syllogismus. Termini inesse, animal, equus, inanimatum; non inesse, homo, equus
inanimatum, medium, inanimatum. Manifestum est igitur et in hac figura et
quando erit, et quando non erit syllogismus ex universalibus terminis. Quando
enim ambo termini sunt praedicativi, erit syllogismus, quoniam inest alicui
extremitas extremitati; quando vero privativi, non erit syllogismus; quando
autem hic quidem privativus, ille vero affirmativus; si maior quidem fuerit
privativus, alter vero affirmativus, erit syllogismus, quoniam alicui non inest
extremitas extremitati. Si autem e converso, non erit. Si autem hic quidem sit
universaliter ad medium, alter vero particulariter, si uterque sit
praedicativus, necesse est fieri syllogismum, et si alteruter sit universalis
terminorum; nam si r omni s insit, p vero alicui s, necesse est et p alicui r
inesse, nam quoniam convertitur affirmativa, inerit s alicui p, quare quoniam r
omni s inest, s autem alicui p, et r alicui p inerit, quare et p alicui r. Rursum
si r alicui s, p vero omni s insit, necesse est et p alicui r inesse, nam idem
modus demonstrationis. Est autem demonstrare et per impossibile, et
expositione, quemadmodum in prioribus. Si autem unus quidem sit praedicativus,
alius vero privativus, universaliter autem praedicativus, quando minor quidem
fuerit praedicativus, erit syllogismus; nam si r omni s, p vero alicui s non
inest, necesse est p alicui r non inesse, si enim p omni r, et r omni s, et p
omni s inerit, sed non inerat. Monstratur autem et sine deductione, si sumatur
aliquid eorum quae sunt s, cui p non inest. Quando vero maior fuerit
praedicativus, non erit syllogismus, ut si p insit omni s, r autem alicui s non
insit. Termini vero omni inesse, animatum, homo, animal. Nulli vero, non est
sumere terminos si r inest alicui quidem s, alicui autem non. Si enim omni s
inest p, r autem alicui s, et p inerit alicui r, sed positum erat nulli r
inesse. Sed quemadmodum in prioribus dicendum est; nam cum indefinitum est
alicui non inesse, et quod nulli inest, verum est dicere alicui non inesse,
nulli vero cum inesset, non erat syllogismus; manifestum ergo est, quoniam non
erit syllogismus. Si autem privativus sit universalis terminus, quando maior
quidem privativus fuerit, minor autem praedicativus, erit syllogismus. Si enim
p nulli s, r autem alicui inest s, et p alicui r non inerit. Rursum enim prima
erit figura, r s propositione conversa. Quando autem minor fuerit privativus,
non erit syllogismus. Termini inesse, animal, homo, ferum. Non inesse, animal,
scientia, ferum, medium in utrisque ferum. Nec quando ambo privativi ponuntur,
est autem unus quidem universalis, alter vero particularis. Termini inesse,
quando minor est universalis ad medium, animal, homo, ferum, non inesse, animal,
scientia, ferum. Quando autem maior, non inesse quidem, corvus, nix, album; inesse
vero non est sumere si r alicui quidem inest s, alicui autem non inest. Si enim
p omni r insit, r autem alicui s, et p inerit alicui s. Positum est autem
nulli, sed ex indefinito monstrandum est. Neque si uterque alicui medio inest,
vel non inest, vel unus quidem inest, alter vero non inest, vel hic quidem
alicui, ille vero non omni, vel indefinite, nullo modo erit syllogismus.
Termini autem communes omnium, animal, homo, album, animal, inani matum, album.
Manifestum est igitur, et in hac figura, quando erit, et quando non erit
syllogismus, et quoniam habentibus se terminis, ut dictum est, fit syllogismus
ex necessitate, et si sit syllogismus, necesse est terminos sic se habere. Manifestum
est etiam, quia omnes imperfecti sunt in hac figura syllogismi, omnes enim
perficiuntur quibusdam assumptis. Et quoniam syllogizare universale per hanc
figuram non erit, neque privativum, neque affirmativum. Palam autem et quoniam
in omnibus figuris, aliquando non fit syllogismus. Cum praedicativi quidem, vel
privativi sunt utrique termini, et particulares, nihil omnino fit necessarium. Cum
autem praedicativus, et privativus, et universaliter sumptus privativus, semper
fit syllogismus minoris extremitatis ad maiorem, ut si A quidem omni B vel
alicui, B autem nulli C; conversis enim propositionibus, necesse est C alicui A
non inesse. Similiter autem et in aliis figuris, semper enim fit per
conversionem syllogismus. Palam etiam quoniam indefinitum pro praedicativo
particulari positum, eumdem faciet syllogismum in omnibus figuris. Manifestum
autem et quoniam omnes imperfecti syllogismi perficiuntur per primam figuram.
Aut enim ostensive, aut per impossibile clauduntur omnes. Utrinque autem fit
prima figura. Et ostensive quidem perfectis, quoniam per conversionem
claudebantur omnes, conversio autem primam faciebat figuram, per impossibile
vero demonstratis, quoniam posito falso syllogismus fit per primam figuram. Ut
in postrema figura, si A et B omni C insunt, quoniam A alicui B inest, nam si
nulli et B omni C, nulli C inerit A, sed inerat omni. Similiter autem in aliis.
Est etiam reducere omnes syllogismos ad universales syllogismos primae figurae.
Nam qui sunt in secunda figura, manifestum quoniam per illos perficiuntur,
verum non similiter omnes, sed universales quidem privativa conversa;
particularium autem utraque per ad impossibile reductionem. Qui vero in prima
sunt particulares, perficiuntur quidem per se. Est autem et per secundam
figuram ostendere ad impossibile ducentes, ut si A omni B, et B alicui C,
quoniam A alicui C inerit. Si enim nulli, B autem omni, nulli C inerit B. Hoc
enim scimus per secundam figuram. Similiter autem et in privativo erit
demonstratio; si enim A nulli B, et B alicui C inest, A alicui C non erit, nam
si A omni C, B autem nulli inest, nulli C inerit B. Haec autem fuit media
figura; quare quoniam qui in media sunt syllogismi, omnes reducuntur in primae
figurae universales syllogismos, qui vero particulares sunt in prima, ad eos
qui sunt in media, manifestum est quoniam et particulares reducentur ad eos qui
in prima figura sunt universales syllogismos; qui vero sunt in tertia, cum
universales sint quidem termini, statim perficiuntur per illos syllogismos. Si
autem particulares, sumuntur per particulares syllogismos primae figurae, sed
hi reducti sunt ad illos, quare et tertiae figurae particulares. Manifestum
ergo quoniam omnes reducentur in primae figurae universales syllogismos. Igitur
syllogismi inesse vel non inesse ostendentes, dictum est quomodo se habent, et
ad eos qui ex eadem sunt figura, et ad invicem, et ad eos qui ex aliis sunt
figuris. Quoniam autem diversum est inesse, et ex necessitate inesse, et
contingere inesse (nam multa insunt quidem, non tamen ex necessitate, alia vero
neque ex necessitate, neque insunt omnino, contingit autem inesse), manifestum
quoniam et syllogismus in unoquoque horum diversus est, et non similiter
habentibus se terminis, sed hic quidem ex necessariis, ille vero ex iis quae
simpliciter insunt, ille autem ex contingentibus. Ergo in necessariis quidem
fere similiter se habet, et in iis qui insunt. Similiter enim positis terminis,
et in iis quae insunt, et in iis quae ex necessitate insunt vel non insunt, et
erit, et non erit syllogismus. Verum distabit in eo quod adiacet terminis ex
necessitate inesse, vel non inesse, nam et privativum similiter convertitur, et
in toto esse, et de omni similiter assignabimus. Ergo in aliis quidem eodem
modo ostendetur per conversionem, quoniam conclusio necessaria, quomodo in eo
quod est inesse. In media autem figura quando fuerit universalis affirmativa,
particularis vero privativa, et rursum in tertia quando universalis quidem
praedicativa, particularis vero privativa, non similiter erit demonstratio, sed
necesse est exponentes, cui alicui utrumque non inest, de hoc facere syllogismum.
Erit enim necessarius in hoc. Si autem de exposito est necessarius, erit et de
illo aliquo. (0648C) Nam hoc quod est expositum, ipsum quidem illud aliquid
est. Fit autem uterque syllogismus in propria figura. Accidit autem quandoque
et altera propositione necessaria, necessarium fieri syllogismum, verum non
utralibet, sed quae ad maiorem extremitatem est, ut si A quidem, B ex
necessitate sumptum est inesse, vel non inesse, B autem C inesse tantum; sic
enim sumptis propositionibus ex necessitate A inerit C, vel non erit. Nam
quoniam omni B ex necessitate inest, vel non inest A, C autem aliquid eorum
quae sunt B, est manifestum quoniam et C ex necessitate erit alterum horum. Si
autem A B quidem non necessaria, B C autem necessaria, non erit conclusio necessaria.
Nam si est, accidit A alicui B inesse ex necessitate, per primam et tertiam
figuram, hoc autem falsum, contingit enim tale esse B cui possibile est A nulli
inesse. Amplius autem et ex terminis manifestum quoniam non erit conclusio
necessaria; ut si A quidem sit motus, B autem sit animal, in que autem C homo,
namque homo animal est ex necessitate, movetur autem animal non ex necessitate,
quare nec homo. Similiter autem et si privativa sit A B; nam eadem
demonstratio. In particularibus autem syllogismis, si universalis quidem est
necessaria, et conclusio erit necessaria; si autem particularis, non
necessaria, sive privativa, sive praedicativa fuerit universalis propositio. Sit
autem primo universalis necessaria, et A quidem omni B insit ex necessitate, B
autem alicui C insit solum, necesse est ergo A alicui C inesse ex necessitate,
nam C sub B est, B autem omni A inerat ex necessitate. Similiter autem et si
privativus syllogismus sit, nam eadem erit demonstratio. Si autem particularis
est necessaria, non erit conclusio necessaria, nihil enim impossibile evenit,
quemadmodum nec in universalibus syllogismis, similiter autem et in privativis.
Termini, motus, animal, album. In secunda autem figura si privativa quidem
propositio universalis sit et necessaria, conclusio erit necessaria. Si autem
praedicativa, non necessaria. Sit enim primum privativa necessaria, et A B
quidem nulli contingat, C autem insit tantum; quoniam ergo convertitur
privativa, et B nulli A contingit, A autem omni C inest, quare nulli C contingit
B, nam C sub A est. Similiter autem et si ad C ponatur privativum, nam si A C
nulli contingit, et C nulli A poterit inesse, A autem omni B inest. Quare nulli
eorum quae sunt B contingit C, fit enim prima figura. Rursum non ergo neque B
ipsi C, convertitur enim similiter. Si autem praedicativa propositio est
necessaria, non erit conclusio necessaria, insit enim A omni B ex necessitate,
C autem nulli insit tantum, conversa ergo privativa, fit prima figura. Ostensum
est autem in prima quoniam cum non est necessaria quae ad maiorem est
privativa, nec conclusio erit necessaria, quare nec in his erit ex necessitate.
Amplius autem si conclusio est necessaria, accidit C alicui A non inesse ex
necessitate, si enim B nulli C inest ex necessitate, neque C nulli B inerit ex
necessitate, B autem alicui A necesse est inesse, siquidem et A omni B ex
necessitate inerat, quare C necesse est alicui A non inesse, sed nihil prohibet
A huiusmodi accipere, cui omni C contingat inesse. Amplius et si terminos
ponentes sit ostendere, quoniam conclusio non est necessaria simpliciter. Et
his existentibus, necessarium ut sit A animal, B vero homo, C autem album, et
similiter propositiones sumptae sint, contingit enim animal nulli albo inesse,
non inerit ergo nec homo nulli albo, sed non ex necessitate. Contingit enim
hominem fieri album, non tamen donec animal nulli albo insit, quare cum haec
sint, necessaria erit conclusio, simpliciter autem non necessaria. Similiter
autem se habebit et in particularibus syllogismis, quando privativa quidem
propositio, et universalis fuerit, et necessaria, et conclusio erit necessaria.
Quando autem praedicativa universalis fuerit necessaria, privativa vero
particularis non necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit enim primum
privativa, et universalis necessaria, et A B quidem nulli contingat inesse, C
autem alicui insit, quoniam ergo convertitur privativa, et B nulli A continget
inesse, A autem alicui C inest, quare ex necessitate alicui eorum quae sunt, C
non inerit B. Rursum sit praedicativa, et universalis, et necessaria, et
ponatur ad B quidem praedicativum, si ergo A omni B ex necessitate inest, C
autem alicui non inest, quoniam non inerit B alicui C manifestum, sed non ex
necessitate. Nam iidem termini erunt ad demonstrationem, qui in universalibus
syllogismis: sed nec si privativa necessaria est particulariter sumpta, erit
conclusio necessaria. Nam per eosdem terminos demonstratio. In postrema autem
figura terminis quidem universalibus ad medium, et praedicativis utrisque
propositionibus, si utralibet sit necessaria, et conclusio erit necessaria. Si
autem haec quidem sit privativa, illa vero praedicativa, quando privativa
quidem fuerit necessaria, et conclusio erit necessaria, quando autem
praedicativa, non erit necessaria. Sint enim primum utraeque praedicativae
propositiones, et A et B omni C insint, necessaria autem sit A C, quoniam ergo
B omni C inest, et C alicui B inerit, eo quod convertitur universalis
particulariter. Quare si A inest omni C ex necessitate, et C alicui B, et A alicui
B necessarium inesse, nam B sub C est. Fit igitur prima figura. Similiter autem
ostendetur, et si B C est necessaria, convertitur enim C alicui A, quare si
omni C inest B ex necessitate, et A alicui B inerit ex necessitate. Rursum sit
A C quidem privativa, B C vero affirmativa, necessaria autem privativa, quoniam
ergo convertitur affirmativa, erit C alicui B, A autem nulli C ex necessitate,
neque A alicui B inerit ex necessitate, nam B sub C est. Si autem praedicativa
sit necessaria, non erit conclusio necessaria. Sit enim B C praedicativa et
necessaria, A C autem privativa et non necessaria, quoniam ergo convertitur
affirmativa, inerit et C alicui B ex necessitate. Quare si A quidem nulli eorum
quae sunt C inest, C autem alicui eorum quae sunt B et A alicui eorum quae sunt
B non inerit, sed non ex necessitate. Ostensum est enim in prima figura quoniam
privativa propositione necessaria, nec conclusio erit necessaria. Amplius autem
et per terminos sit manifestum, sit enim A quidem bonum in quo B animal, C autem
equus, ergo bonum quidem contingit nulli equo inesse, animal vero necesse est
omni equo inesse, sed non necesse est aliquod animal non esse bonum, siquidem
contingit omne esse bonum. Aut si non hoc possibile, sed vigilare, vel dormire
terminum ponendum. Omne enim animal susceptibile est horum. Si igitur termini
universaliter ad medium sint, dictum est quando erit conclusio necessaria. Si
autem hic quidem universalis, ille vero particularis, praedicativus uterque,
quando universalis fuerit necessarius, et conclusio erit necessaria.
Demonstratio autem eadem quae prius, convertitur enim et particularis
affirmativa. Si ergo necesse est B omni C inesse, A autem sub C est, necesse
est B alicui A inesse. Si autem B alicui A, et A alicui B inesse necessarium,
convertitur enim. Similiter autem et si A C sit necessaria universalis, nam B
sub C est. Si autem particularis est necessaria, non erit conclusio necessaria.
Sit enim B C particularis et necessaria, A autem insit omni C, non tamen ex
necessitate, conversa ergo B C prima fit figura, et universalis quidem
propositio non necessaria, particularis autem necessaria, quando autem sic se
habebant propositiones, non erat conclusio necessaria, quare nec in his. Amplius
autem et ex terminis manifestum. Sit enim A quidem vigilatio, B autem bipes, in
quo autem C animal, ergo B alicui C necesse est inesse, A autem omni C
contingit, et A non necessario B, non enim necesse est aliquem bipedem dormire
vel vigilare. Similiter autem per eosdem terminos ostendetur etiam si A C sit
particularis et necessaria. Si autem hic quidem terminorum sit praedicativus,
ille privativus et necessarius, quando universalis fuerit privativus et
necessarius, et conclusio erit necessaria. Si enim A nulli C ex necessitate
contingit, B autem alicui C inest, necesse est A alicui B non inesse, quando
autem affirmativa necessaria ponetur vel universalis, vel particularis, vel
privativa particularis, non erit conclusio necessaria. Nam alia quidem eadem
quae et in prioribus dicemus. Termini autem cum universalis quidem affirmativa
est necessaria, vigilatio, animal, homo, medium homo: cum autem particularis
praedicativa necessaria, vigilatio, animal, album. Animal enim necesse est
alicui albo inesse, vigilatio autem contingit nulli, et non necesse est alicui
animali non inesse vigilationem. Quando autem privativa particularis est
necessaria, bipes, motus, animal, medium animal. Manifestum igitur quoniam
inesse quidem non est syllogismus, si utraeque propositiones non sunt in eo
quod est inesse, necessaria vero est, et altera solum existente necessaria. In
utrisque autem affirmativis et privativis existentibus syllogismis necesse est
alteram propositionem similem esse conclusioni. Dico autem similem, si inesse
quidem, inexistentem, si autem necessaria, necessariam. Quare et hoc palam,
quoniam non erit conclusio neque necessaria, neque inesse, non sumpta vel
necessaria, vel quae inesse significet propositione. Igitur de necessario
quomodo fit, et quam differentiam habeat ad inesse, sufficienter pene dictum
est. De contingente autem post haec dicemus, quando, et quomodo, et per quae
erit syllogismus. Dico autem contingere, et contingens, quo non existente
necessario, posito autem inesse, nihil erit propter hoc impossibile. Nam
necessarium aequivoce contingere dicitur. Quoniam autem hoc est contingens,
manifestum ex affirmationibus et negationibus oppositis. Nam non contingit
esse, non possibile esse, et impossibile esse, et necesse est non esse, vel
eadem sunt, vel sequuntur se invicem, quare et opposito his contingit esse, et
non impossibile esse, et non necesse non esse, eadem erunt, vel sequentia se
invicem. De omni enim affirmatio, vel negatio vera. Erit ergo contingens
necessarium, et non necessarium contingens. Accidit autem omnes quae secundum contingere
sunt propositiones converti sibi invicem, dico autem non affirmativas negativis
sed quaecunque affirmativam habent figuram secundum oppositionem, ut ea quae
est contingit esse ei quae est contingit non esse, et ea quae est contingit
omni ei quae est contingit nulli, vel non omni, et quae alicui, et quae non
alicui, eodem autem modo et in aliis. Quoniam enim quod est contingens non
est necessarium, et quod non est necessarium possibile est non esse, manifestum
quoniam si contingit A inesse B, contingit et non inesse, et si omni contingit
inesse, et omni contingit non inesse. Similiter autem et in particularibus
affirmationibus, nam eadem demonstratio. Sunt autem huiusmodi propositiones
praedicativae, nam contingere ei quod est esse similiter ponitur, quemadmodum
dictum est prius. Determinatis autem his, rursum dicimus quoniam contingere
duobus modis dicitur: uno quidem, quod plerumque fit et deficit, necessarium,
ut canescere hominem, vel augeri, vel minui, vel omnino quod natum est esse.
Hoc enim non continuum habet necessarium, eo quod non semper est homo, cum
tamen homo est, aut ex necessitate, aut ut in pluribus est. Alio autem modo
infinitum, quod et sic, et non sic possibile, ut animal ambulare, vel ambulante
fieri motum terrae, vel omnino quod casu fit, nihil enim magis sic natum est,
vel econtrario. Convertitur ergo et secundum oppositas propositiones utrumque
contingens, non tamen eodem modo, sed quod natum quidem est esse ei quod non ex
necessitate esse. Sic enim contingit non canescere hominem. Infinitum autem ei
quod nihil magis sic, vel illo modo. Disciplina autem, et syllogismus
demonstrativus, ex infinitis quidem non est, eo quod inordinatum est medium, ex
iis vero quae nata sunt esse, pene orationes et considerationes fiunt de sic
contingentibus, ex illis autem possibile quidem est fieri syllogismum, non
tamen solet quaeri. Haec ergo definientur magis in sequentibus, nunc autem
dicemus quando et quomodo, et quis erit syllogismus ex contingentibus
propositionibus. Quoniam autem contingere hoc huic inesse dupliciter est
accipere, aut enim cui inest hoc, aut cui contingit ipsum inesse, nam de quo B,
A contingere, horum alterum significat, aut de quo dicitur B, aut de quo
contingit dici, de quo autem B, A contingere, aut omni B possibile inesse A,
nihil differt. Manifestum igitur quoniam dupliciter dicetur A omni B inesse
contingere. Primum ergo dicemus si de quo C contingit B, et de quo B contingit
A, quis erit, et qualis syllogismus, sic enim utraeque propositiones sumuntur
secundum contingere, quando autem de quo B est contingit A, haec quidem inesse,
illa vero contingens, quare A similibus figuris incipiendum, quemadmodum et in
aliis.Quando ergo A contingit omni B, et B omni C, syllogismus erit perfectus,
quoniam A contingit omni C inesse. Hoc autem manifestum est ex definitione, nam
contingere omni inesse sic dicebamus. Similiter autem et si A quidem contingit
nulli B, B autem omni C, quoniam A contingit nulli C. Nam de quo B contingit, A
non contingere, hoc erat nullum dimittere sub B contingentium. Quando autem A
contingit omni B, B autem nulli C, per sumptas quidem propositiones nullus fit
syllogismus, conversa autem B C secundum contingere, fit idem quemadmodum et
prius, quoniam enim contingit B nulli C inesse, contingit et omni inesse. Hoc
autem dictum prius. Quare si B quidem omni C, A autem omni B, rursum idem fit
syllogismus. Similiter autem etsi ad utrasque propositiones negatio ponatur cum
contingere (dico autem ut si A contingit nulli B, et B nulli C ), igitur per
sumptas quidem propositiones nullus fit syllogismus, conversis autem rursus
idem erit qui et prius. Manifestum est igitur quoniam negatione posita ad
minorem extremitatem, vel ad utrasque propositiones, aut non fit syllogismus,
aut fit quidem, sed non perfectus, ex conversione enim fit necessarium. Si
autem haec quidem propositionum universalis, illa vero particularis sumatur, ad
maiorem quidem extremitatem posita universali, syllogismus erit perfectus. Nam
si A omni B contingit, B autem alicui C, A alicui C contingit, hoc autem
manifestum ex definitione contingentis. Rursum si A contingit nulli B, B autem
contingit alicui C inesse, necesse est A contingere alicui C non inesse.
Demonstratio autem eadem quae in his. Si autem privativa sumatur particularis
propositio, universalis autem affirmativa, positione autem similiter se habeant
(ut A quidem omni B contingat, B autem alicui C contingat non inesse), per
sumptas quidem propositiones non fit manifestus syllogismus, conversa autem
particulari, et posito B alicui C contingere inesse, eadem erit conclusio quae
et prius, quemadmodum in iis quae ex principio. Si autem quae ad maiorem
extremitatem particularis sumatur, quae ad minorem universalis, sive utraeque
sumantur affirmativae, sive privativae, sive non similis figurae, sive utraeque
indefinitae, vel particulares, nullo modo erit syllogismus. Nihil enim prohibet
B transcendere A, et non praedicari de aequis, in quo enim B transcendit A
sumat C, huic neque omni, neque nulli, neque alicui, neque non alicui contingit
A inesse, siquidem convertuntur secundum contingere propositiones, et B
pluribus contingit quam A inesse. Amplius autem ex terminis manifestum est, nam
sic se habentibus propositionibus primum postremo et nulli contingit, et omni
ex necessitate inesse. Termini autem communes omnium, inesse quidem ex
necessitate, animal, album, homo, non contingere vero, animal, album, vestis. Manifestum
igitur quoniam hoc modo habentibus se terminis, nullus fit syllogismus, nam
omnis syllogismus vel eius quod est inesse est, vel ex necessitate vel
contingere, non est autem eius quod est inesse, neque necessarii, manifestum
quoniam non est, nam affirmativus interimitur privativo, et privativus
affirmativo, relinquitur ergo eius quod contingere esse, hoc autem impossibile.
Ostensum est enim quoniam sic se habentibus terminis, et omni postremo primum
necesse inesse, et nulli contingere inesse, quare non erit eius quod est
contingere syllogismus, nam necessarium uno [sic] erat contingens. Manifestum
autem et quoniam cum universales sunt termini in contingentibus
propositionibus, semper fit syllogismus in prima figura, sive sunt praedicativi,
sive privativi. Verum ex praedicativis quidem perfectus, ex privativis autem
imperfectus. Oportet autem contingere sumere non in necessariis, sed secundum
dictam definitionem, aliquoties autem latet huiusmodi. Si autem haec quidem
inesse, illa vero contingere sumatur propositionum, quando quae ad maiorem
quidem extremitatem contingere significaverit perfecti erunt omnes syllogismi,
et contingentis secundum dictam determinationem, quando autem quae ad minorem,
et imperfecti omnes, et privativi syllogismi, non contingentis secundum dictam
determinationem, sed eius quod est nulli, aut non omni ex necessitate inesse.
Si enim nulli, aut non omni ex necessitate contingere dicimus, et nulli, et non
omni inesse. Contingat enim A omni B, B autem omni C ponatur inesse, quoniam
igitur sub B est C, A autem contingit omni B, manifestum quoniam et C omni
contingit A, fit ergo perfectus syllogismus. Similiter autem et cum privativa
est A B propositio, B C autem affirmativa, et haec quidem contingere, illa vero
inesse sumetur, perfectus erit syllogismus, quoniam A contingit nulli C inesse.
Quoniam ergo inesse posito ad minorem extremitatem, perfecti syllogismi fiunt,
manifestum. Quod autem contrariae se habentes erunt syllogismi, per impossibile
monstrandum est, simul autem erit manifestum et quoniam imperfecti, nam
ostensio non ex sumptis propositionibus.Primum autem dicendum quoniam si cum
est A, necesse est esse B, et cum possibile est esse A, possibile erit B ex
necessitate. Sit enim sic se habentibus rebus ut in quo quidem A possibile, in
quo autem B impossibile, si ergo aliud possibile quidem est, cum possibile
esse, ipsum fiet, hoc vero impossibile, quoniam impossibile, non utique fiet,
simul autem si A possibile, et B impossibile, continget fieri praeter B, si
autem fieri et esse. Nam quod fit, quando factum est, est. Oportet autem
accipere non solum in generatione possibile et impossibile, sed et in verum
esse, et in quod actu est, et quocunque modo simpliciter aliter dicitur
possibile, in omnibus enim similiter se habebit. Amplius cum est A, B esse, non
tanquam uno aliquo existente A, erit B, oportet opinari, nihil enim est ex
necessitate uno aliquo existente, sed duobus ad minus, ut quando propositiones
sic se habent (ut dictum est) secundum syllogismum, nam sic dicitur de D, D
autem de E, et C de E ex necessitate, et si utrumque possibile, et conclusio
erit possibilis. Quemadmodum ergo si quis ponat A quidem propositiones, B autem
conclusionem, accidet non solum A existente necessario, et B simul esse
necessarium, sed etiam possibili possibile. Hoc autem ostenso manifestum est
quoniam falso posito, et non impossibili, et quod accidit propter positionem
falsum erit, et non impossibile, ut si A falsum quidem est, non tamen
impossibile, cum autem sit A et B, et B erit falsum quidem, non tamen impossibile.
Nam ostensum est quoniam cum est A, est B, et cum possibile est A, possibile
est B. Positum autem est A possibile esse, et B erit possibile, si enim
impossibile est B, simul idem erit possibile et impossibile. Determinatis autem
iis, insit A omni B, B autem contingit omni C, necesse est A igitur contingere
omni C inesse. Non enim contingat, B autem omni C ponatur inesse, hoc autem
falsum quidem, non tamen impossibile, si ergo A quidem non contingit omni C, B
autem omni C insit, A non omni B contingit. Fit enim syllogismus per tertiam
figuram. Sed positum erat omni C contingere inesse, necesse est ergo A omni C
contingere. Falso enim posito, et non impossibili, quod accidit est
impossibile. Possibile est autem et primam figuram facere impossibile ponentes
B inesse C, nam si B omni C inest, A autem omni B contingit, et omni C
continget A, sed positum erat non omni possibile inesse.Oportet autem accipere
omni inesse non secundum tempus determinantes, ut nunc, aut in hoc tempore, sed
simpliciter (per huiusmodi enim propositiones et syllogismos facimus), quoniam
secundum nunc sumpta propositione, non erit syllogismus. Nihil enim fortasse
prohibet quandoque et omni moventi hominem inesse, ut si nihil aliud moveatur,
movens autem contingit omni equo, sed homo nulli equo contingit. Amplius: sit
primum quidem animal, medium vero movens, postremum vero homo, ergo
propositiones quidem similiter se habebunt, conclusio vero erit necessaria, non
contingens. Ex necessitate enim homo est animal, manifestum igitur quoniam
universale sumendum simpliciter, et non tempore determinantes. Rursum: sit
privativa propositio universalis A B, et sumatur A quidem nulli B inesse, B
autem contingat omni C inesse. His igitur positis necesse est A contingere
nulli C inesse, non enim contingat, B autem ponatur inesse C sicut prius,
necesse est igitur A alicui B inesse, fit enim syllogismus per tertiam figuram.
Hoc autem impossibile, quare contingit A, nulli C. Posito enim falso, et non
impossibili, impossibile est quod accidit. Hic ergo syllogismus non est
contingentis secundum definitionem, sed nulli inesse ex necessitate. Haec est
contradictio factae hypothesis. Positum est enim ex necessitate A alicui C
inesse, syllogismus autem per impossibile, oppositae est contradictionis. Amplius
autem et ex terminis manifestum quoniam non erit conclusio contingens, sit enim
A quidem corvus, in quo autem B intelligens, in quo autem C homo, nulli ergo B
inest A, nam nullum intelligens, corvus, B autem contingit omni C, omni enim
homini inest intelligere, sed A ex necessitate nulli C, non igitur conclusio
contingens. Sed nec necessaria semper: sit enim A quidem movens, B autem
scientia, in quo autem C homo, ergo A quidem nulli B inerit, B autem omni C
contingit, et non erit conclusio necessaria, non enim necesse est nullum
hominem moveri, sed necesse est aliquem. Manifestum igitur quoniam est
conclusio eius quod est nulli ex necessitate inesse. Sumendum autem melius
terminos. Si autem privativum ponatur ad maiorem extremitatem contingere
significans, ex ipsis quidem sumptis propositionibus, nullus erit syllogismus,
conversa autem secundum contingens propositione, erit quemadmodum in prioribus.
Insit enim A omni B, B autem contingat nulli C, sic ergo habentibus se
terminis, nihil erit necessarium. Si autem convertatur B C, et sumatur B
contingere omni C, fiet syllogismus quemadmodum prius, similiter enim habent se
termini positione. Eodem autem modo et cum privativa sunt utraque intervalla,
si A B quidem non inesse, B C autem nulli, contingere significat, nam per ea
quidem quae sumpta sunt nullo modo fit necessarium, conversa autem secundum
contingens propositione erit syllogismus, sumatur enim A quidem, nulli B
inesse, B autem contingere nulli C, per haec quidem nihil necessarium. Si autem
sumatur B omni C contingere, quod verum est, A B autem propositio similiter se
habeat, rursus erit idem syllogismus. Si autem non inesse ponatur B omni C, et
non contingere non inesse, non erit syllogismus nullo modo, sive privativa sit,
sive affirmativa A B propositio. Termini autem communes ex necessitate quidem
inesse, album, animal, nix. Non contingere autem, album, animal, pix. Manifestum
est igitur quoniam cum universales sunt termini, et haec quidem propositionum
inesse, illa vero sumitur contingens, quando quae ad minorem est extremitatem
contingere sumitur propositio, semper fit syllogismus, verumtamen quandoquidem
ex ipsis, quando autem propositione conversa, quando vero utrumque horum, et ob
quam causam, diximus. Si autem hoc quidem universale, illud vero particulare
sumitur intervallorum, quando ad maiorem quidem extremitatem universale
ponitur, et contingens sive negativum, sive affirmativum, particulare autem
affirmativum et inesse, erit syllogismus perfectus, quemadmodum et cum
universales sunt termini, demonstratio autem eadem quae et prius. Quando autem
universale quidem fuerit, ad maiorem extremitatem inesse, et non contingens,
alterum vero particulare, et contingens, sive affirmative, sive negative
ponantur utraeque, sive haec quidem negativa, illa vero affirmativa, omnino
erit syllogismus imperfectus. Verum hi quidem per impossibile ostenduntur, illi
vero per conversionem contingentis, quemadmodum in prioribus. Erit autem
syllogismus per conversionem, et quando universalis quidem ad maiorem
extremitatem posita significaverit inesse, vel non inesse, particularis vero
cum sit privativa, sumatur contingens, ut si A quidem omni B inest, vel non
inest, B autem alicui contingit non inesse, conversa enim B C, secundum
contingere fit syllogismus. Quando autem non inesse sumetur particulariter
posita propositio, non erit syllogismus Termini inesse, album, animal, nix; non
inesse autem, album, animal, pix, per indefinitum enim est sumenda
demonstratio. Si autem universale quidem ponatur ad minorem extremitatem,
particulare autem ad maiorem sive privativum, sive affirmativum, sive
contingens, sive inesse utrumvis, nullo modo erit syllogismus. Nec cum
particulares, vel indefinitae ponentur propositiones, sive contingere sumptae,
sive inesse, seu permutatim, nec sic erit syllogismus, demonstratio autem eadem
quae in prioribus. Termini autem communes inesse quidem, ex necessitate,
animal, album, homo; non contingere vero, animal, album, tunica. Manifestum est
igitur quoniam universali posito ad maiorem extremitatem semper erit
syllogismus, ad minorem autem nunquam. Quando autem haec quidem propositionum
ex necessitate inesse, vel non inesse, illa vero contingere significat,
syllogismus quidem erit hoc modo habentibus se terminis. Et perfectus, quando
ad minorem extremitatem ponetur necessaria. Conclusio autem, si praedicativi
sunt quidem termini, contingentis, et non inesse erit, sive universaliter, sive
non universaliter ponantur, si autem sint hoc quidem affirmativum, illud vero
privativum, quando affirmativum quidem fuerit necessarium, et contingentis erit
conclusio, et non eius quod est non inesse. Quando autem privativum
necessarium, et contingentis non esse, et non inesse, sive universales, sive
non universales sint termini. Contingere autem in conclusione eodem modo
accipiendum est quo in prioribus. Eius autem quod est ex necessitate non
inesse, non erit syllogismus, aliud enim est non ex necessitate inesse, et ex
necessitate non inesse. Quoniam igitur universalibus affirmativis
existentibus terminis non fit conclusio necessaria, manifestum: insit enim A
omni B ex necessitate, B autem contingat omni C, erit igitur syllogismus
imperfectus, quoniam A contingit omni C inesse. Quoniam autem imperfectus, ex
demonstratione palam, eodem enim modo ostendetur quo et in prioribus. Rursum A
quidem contingat omni B inesse, B autem omni C insit ex necessitate, erit
itaque syllogismus, quoniam A contingat omni C inesse, sed non quoniam inest,
et perfectus quidem, sed non imperfectus, statim enim perficitur ex principio
propositionis. Si autem non similis figurae sint propositiones, sit primum
privativa necessaria, et A quidem nulli contingat B ex necessitate, B autem
contingat omni C, necesse est igitur A nulli C inesse. Ponatur enim A inesse
aut omni, aut alicui, positum autem est A nulli contingere B, quoniam ergo
convertitur privativa, et B nulli A contingit, A autem positum est inesse C aut
omni, aut alicui, quare nulli, aut non omni C continget B inesse, sed
supponebatur omni ex principio. Manifestum autem quoniam et eius quod est
contingere non inesse fit syllogismus, siquidem non inesse. Rursum sit
affirmativa quidem propositio necessaria, et A quidem contingat nulli B inesse,
B autem insit omni C ex necessitate. Ergo fit syllogismus quidem perfectus, sed
non eius quod est non inesse, sed eius quod est contingere non inesse. Nam et
propositio sic sumpta est, quae ad maiorem est extremitatem, et ad impossibile
non est ducere: nam si ponatur A inesse ulli C, positum est autem et A B
contingere nulli inesse, nihil accidit per haec impossibile. Si autem ad
minorem extremitatem ponatur privativum quando contingere quidem
significaverit, syllogismus erit per conversionem, quemadmodum in prioribus.
Quando autem non contingere, non erit ex necessitate, nec quando utraque quidem
propositio privativa, non est autem contingens quod ad minorem est. Termini
autem inesse quidem, album, animal, nix; non inesse quidem, album, animal, pix.
Eodem autem modo se habebit, et in particularibus syllogismis. Quando enim
fuerit privativa necessaria, et conclusio erit eius quod est non inesse, ut si
A quidem nulli B contingit inesse ex necessitate, B autem alicui C contingat
inesse, necesse est A alicui eorum quae sunt C non inesse. Si enim A omni C
inest, nulli autem contingit B, et B nulli A contingit inesse: quare si omni C
inest A, nulli C contingit B, sed positum erat alicui contingere. Quando autem
particularis affirmativa necessaria fuerit, quae in privativo est syllogismo,
ut B C, aut universalis in affirmativo, ut A B, non erit inesse syllogismus.
Demonstratio autem eadem quae in prioribus. Si autem universale quidem ponatur
ad minorem extremitatem vel affirmativum vel privativum contingens, particulare
autem necessarium, non erit syllogismus.Termini autem inesse quidem ex
necessitate, animal, album, homo; non contingere autem, animal, album, tunica. Quando
similiter universale quidem est necessarium, particulare autem contingens, cum
privativum quidem est universale, inesse quidem termini, animal, album, corvus;
non inesse, animal, album, pix. Cum autem affirmativum, inesse quidem, animal,
album, cygnus; non contingere autem, animal, album, nix. Nec quando indefinitae
sumuntur propositiones, aut utraeque particulares, non sic erit syllogismus.
Termini autem communes, inesse quidem, animal, album, homo; non inesse autem,
animal, album, inanimatum. Nam et animal alicui albo, et album inanimato alicui
est necessarium inesse, et non contingit inesse, et in contingenti similiter,
quare ad omnia utiles sunt termini. Manifestum ergo ex iis quae dicta sunt,
quoniam similiter habentibus se terminis, et in eo quod est inesse, et in
necessariis, et fit, et non fit syllogismus, verumtamen secundum inesse quidem
posita privativa propositione, eius quod est contingere erat syllogismus,
secundum necessarium autem privativa, et contingere, et non inesse. Palam autem
et quoniam omnes imperfecti syllogismi, et quomodo perficiuntur per praedictas
figuras.In secunda autem figura quando contingentes quidem sumuntur utraeque
propositiones, nullus erit syllogismus, sive sint affirmativae, sive
privativae, sive universales, sive particulares. Quando autem haec quidem
inesse, illa vero contingere significat, affirmativa quidem inesse
significante, nunquam erit syllogismus, privativa universali existente, semper.
Eodem modo et quando haec quidem ex necessitate, illa vero contingere
assumatur, oportet autem et in his accipere quod in conclusionibus est contingens
quemadmodum in prioribus. Primum igitur ostendendum quoniam non convertitur in
contingenti, privativa, ut si A contingit nulli B, non necesse est et B
contingere nulli A. Ponatur enim hoc et contingat B nulli A inesse, ergo
quoniam convertuntur quae sunt in eo quod est contingere affirmationes
negationibus, et contrariae, et contraiacentes, B autem contingit nulli A
inesse, manifestum est quoniam et omni A contingit B inesse. Hoc autem falsum
est. Non enim si hoc huic omni contingit, et hoc huic contingat necessarium,
quare non convertitur privativa. Amplius autem nihil prohibet A quidem
contingere nulli B, B autem alicui A ex necessitate non inesse, ut album quidem
contingit omni homini non inesse, nam et inesse hominem autem non verum est
dicere, quoniam contingit nulli albo, pluribus enim ex necessitate non inest,
necessarium autem non inerat contingens. Sed nec ex impossibili ostendet
convertens, ut si quis pPomba quoniam falsum est B contingere nulli A inesse,
verum non contingere nulli A, affirmatio enim et negatio, si autem hoc verum,
ex necessitate alicui A inesse B, quare et A alicui B inesse, hoc autem
impossibile. Non enim si A non contingit nulli B, necesse est A alicui B
inesse. Nam non contingere nulli dicitur dupliciter, hoc quidem si ex
necessitate alicui inest, illud vero si ex necessitate alicui non inest. Nam
quod ex necessitate alicui eorum quae sunt A non inest, non est verum dicere
quoniam omni contingit non inesse, quemadmodum nec alicui inest ex necessitate,
quoniam omni contingit inesse. Si ergo aliquis pPomba quoniam contingit C omni
D inesse, ex necessitate alicui non inesse ipsum, falsum sumet, omni enim
inest, si contingat, sed quoniam quibusdam ex necessitate inest, propter hoc
dicimus non omni contingere. Quare ei quod est contingere omni inesse, et ea
quae est ex necessitate alicui inesse, opponitur, et ea quae est ex necessitate
alicui non inesse, similiter autem et ei quae est contingere nulli. Palam ergo
quoniam ad sic contingens, et non contingens, ut in principio definivimus, non
solum ex necessitate alicui inesse, sed et ex necessitate alicui non inesse
sumendum. Hoc autem sumpto, nihil accidit impossibile, quare non fit
syllogismus. Manifestum ergo ex iis quae dicta sunt quoniam non convertitur
privativa. Hoc autem ostenso ponatur A, B quidem contingere nulli, C vero omni,
per conversionem ergo non erit syllogismus. Dictum est enim quoniam non
convertitur huiusmodi propositio. Sed nec per impossibile, nam posito B omni C
contingere inesse, nihil accidit falsum, continget enim A et omni et nulli C
inesse. Omnino autem si est syllogismus, palam quoniam contingens erit, eo quod
neutra propositionum sumpta est in eo quod est inesse, et hic vel affirmativus,
vel privativus: neutro autem modo possibile est, affirmativo enim posito,
ostendetur per terminos quoniam non contingit inesse; privativo autem, quoniam
conclusio non est contingens, sed necessaria. Sit enim A quidem album, B autem
homo, in quo autem C equus, ergo album A contingit huic quidem omni, illi vero
nulli inesse, sed B neque inesse contingit C, neque non inesse. Quoniam igitur
inesse non possibile, est manifestum, nullus enim equus homo, sed neque
contingere non inesse, necesse est enim nullum equum hominem esse, necessarium
autem non erat contingens, non igitur fit syllogismus Similiter autem
ostendetur, et si e converso ponatur privativa, et si utraeque affirmative
ponantur, vel privative, nam per eosdem terminos erit demonstratio. Et quando
haec quidem universalis, illa vero particularis, vel utraeque particulares, vel
indefinitae, aut quolibet modo aliter contingit permutari propositiones, semper
enim erit per eosdem terminos demonstratio. Manifestum ergo quoniam utrisque
propositionibus secundum contingere positis, nullus fit syllogismus. Si autem
altera quidem inesse, altera vero contingere significat, praedicativa quidem
inesse posita, privativa vero contingere, nunquam erit syllogismus, sive
universaliter, sive particulariter sumantur termini, demonstratio autem eadem,
et per eosdem terminos. Quando autem affirmativa quidem contingere, privativa
inesse, erit syllogismus. Sumatur enim A B quidem nulli inesse, C vero omnia
contingere, conversa ergo privativa, B inest nulli A, A autem omni C
contingebat, fit ergo syllogismus, quoniam B contingit nulli C, per primam
figuram. Similiter autem et si ad C ponatur privativa. Si autem utraeque sint
privativae, significet autem haec quidem non inesse, illa vero contingere non
inesse, per ea quidem quae sumpta sunt nihil accidit necessarium, conversa
autem secundum contingere propositione fit syllogismus, quoniam B contingit nulli
C inesse, quemadmodum in prioribus, erit enim rursum prima figura. Si autem
utraeque ponantur praedicativae, non erit syllogismus. Termini quidem inesse
sanitas, equus, homo. Eodem autem modo se habebit et in particularibus
syllogismis. Quando autem erit affirmativa inesse, sive universaliter, sive
particulariter sumpta, nullus erit syllogismus; hoc autem similiter, et per
eosdem terminos demonstratur, quibus et prius. Quando autem et privativa, erit
per conversionem, quemadmodum in prioribus. Rursum si ambo quidem intervalla
privativa sumantur, universaliter autem quod non inesse, ex ipsis quidem
propositionibus non erit necessarium, conversa autem contingenti sicut in
prioribus, erit syllogismus. Si autem inesse quidem sit privativa,
particulariter quidem sumpta, non erit syllogismus, neque praedicativa, neque
privativa existente altera propositione. Nec quando utraeque ponuntur
indefinitae, vel affirmativae, vel negativae, aut particulares; demonstratio
autem eadem et per eosdem terminos. Si autem haec quidem propositionum ex
necessitate, illa vero contingere significat, privativa quidem necessaria, erit
syllogismus, non solum quoniam contingit non inesse, sed et quoniam non inest,
affirmativa autem non erit. Ponatur autem A B quidem nulli inesse ex
necessitate, C autem omni contingere, conversa ergo privativa, et B nulli A
inerit, A autem omni E contingebat. Fit igitur rursum per primam figuram
syllogismus, quoniam B contingit nulli C inesse. Simul autem manifestum quoniam
neque inest B nulli C, ponatur enim inesse, ergo si A nulli B contingit, B
autem inest alicui C, A alicui C non contingit, sed omni ponebatur contingere. Eodem
autem modo ostendetur, et si ad C ponatur privativum. Rursum. Sit praedicativa
quidem necessaria, altera autem privativa, et contingens, et A B contingat
nulli, C autem omni insit ex necessitate, sic ergo habentibus se terminis,
nullus erit syllogismus, accidit enim B ex necessitate non inesse. Sit enim A
quidem album, in quo autem B, homo, in quo vero C, cygnus, ergo album cygno
quidem ex necessitate inest, homini autem contingit nulli, et homo nulli cygno
ex necessitate. Quoniam igitur eius quod est contingere non est syllogismus,
manifestum est, nam ex necessitate non erat contingens. Sed tamen non
necessarii, nam necessarium aut ex utrisque necessariis, aut ex privativa
necessaria contingebat. Amplius et possibile est iis positis B inesse C. Nihil
enim prohibet C quidem sub B esse, A autem B quidem omni contingere, C vero ex
necessitate inesse, ut sit quidem C vigilia, B autem animal, in quo autem A
motus. Nam vigilanti quidem ex necessitate inest motus, animali autem nulli
contingit, et omne vigilans animal. Manifestum ergo quoniam non eius quod est
non inesse, siquidem sic se habentibus terminis, necesse est inesse, neque
autem oppositarum affirmationum, quare nullus erit syllogismus. Similiter autem
ostendetur, et e converso posita affirmativa. Si autem similis figurae sint
propositiones, cum privativae sint, semper fit syllogismus, conversa secundum
contingere propositione, quemadmodum in prioribus. Si sumatur enim A B quidem
ex necessitate non inesse, C autem contingere non inesse, conversis autem
propositionibus, B quidem nulli inesse A, A autem omni C contingit, fit igitur
prima figura, et si ad C ponatur privativum similiter. Si autem praedicativae
ponantur, non erit syllogismus, nam eius quod est non inesse, aut eius quod est
ex necessitate non inesse, manifestum quoniam non erit, eo quod non sumpta sit
privativa propositio, neque in eo quod est inesse, neque in eo quod est ex
necessitate inesse, sed neque eius quod est contingere non inesse, ex
necessitate enim sic se habentibus, B non inerit C, ut si A quidem ponatur
album, in quo autem B cygnus, in quo autem C homo, neque oppositarum
affirmationum, quoniam ostensum est B ex necessitate non inesse C, non ergo fit
syllogismus omnino. Similiter autem se habebit et in particularibus
syllogismis. Quando autem fuerit privativa, et universalis, et necessaria,
semper erit syllogismus, et eius quod est contingere non inesse, et eius quod
est non inesse, demonstratio autem per conversionem. Quando autem affirmativa,
nunquam, eodem autem modo ostendetur quo et in universalibus, et per eosdem
terminos. Nec quando utraeque sumuntur affirmative, nam et huius eadem
demonstratio, quae et prius. Quando utraeque quidem privativae, universalis
autem et necessaria, quae non inesse significat, per ea quidem quae sumpta
sunt, non erit necessarium, conversa autem secundum contingere propositione,
erit syllogismus, quemadmodum in prioribus. Si autem utraeque indefinitae, vel
particulares sumantur, non erit syllogismus, demonstratio autem eadem, et per
eosdem terminos. Manifestum igitur ex praedictis quoniam privativa quidem universalis
posita necessaria, semper fit syllogismus, non solum eius, quod est contingere
non inesse, sed et non inesse, affirmativa autem nunquam. Et quoniam eodem modo
se habentibus, et in necessariis, et in iis quae insunt, fit et non fit
syllogismus Palam et quoniam imperfecti omnes sunt syllogismi, et quoniam omnes
perficiuntur per praedictas figuras. In postrema autem figura, et utrisque
contingentibus, et altera, erit syllogismus. Quando ergo contingere significant
propositiones, et conclusio erit contingens. Et quando haec quidem contingere,
illa vero inesse, similiter erit syllogismus. Quando autem altera ponitur
necessaria, si affirmativa quidem non erit conclusio, neque necessaria, neque
inesse. Si autem privativa, eius quod est non inesse erit syllogismus,
quemadmodum in prioribus. Sumendum autem et in his similiter, quod est in
conclusionibus contingens. Sint ergo primum contingentes, et A et B contingant
omni C inesse, quoniam ergo convertitur affirmativa particulariter, B autem
omni C contingit, et C alicui B contingit, quare si A quidem omni C contingit,
C autem alicui B, et A alicui B contingit, fit enim prima figura. Et si A
quidem contingit nulli C inesse, B autem omni C contingat, necesse est A alicui
cui B contingere non inesse, erit enim rursum prima figura per conversionem. Si
autem utraeque privativae ponantur, ex his quidem quae sumpta sunt non erit
necessarium, conversis autem propositionibus erit syllogismus, quemadmodum in
prioribus. Si enim A et B contingunt C non inesse, si transmutatur contingere
non inesse, rursum erit prima figura per conversionem. Si autem hic quidem
terminorum est universalis, ille vero particularis, eodem modo se habentibus
terminis quo inesse, et erit, et non erit syllogismus. Contingat enim A quidem
omni C, B autem alicui C inesse, erit ergo rursum prima figura particulari propositione
conversa, nam si A omni C, C autem alicui B, et A alicui B contingit. Et si ad
B C ponatur universale, similiter. Similiter autem et si A C quidem privativa
sit, B C autem affirmativa, erit unum rursum prima figura per conversionem, si
autem utraeque privativae ponantur, haec quidem universaliter, illa vero
particulariter, per ea quidem quae sumpta sunt non erit syllogismus, conversis
autem propositionibus erit quemadmodum in prioribus. Quando autem utraeque
indefinitae vel particulares sumuntur, non erit syllogismus, etenim necesse est
A omni B, et nulli inesse. Termini inesse, animal, homo, album: non inesse,
equus, homo, medium album. Si autem haec quidem propositionum inesse, illa
autem contingere significet, conclusio quidem erit quoniam contingit, et non
quoniam inest, syllogismus autem erit eodem modo se habentibus terminis, quo et
in prioribus. Sint enim primum praedicativae, et A quidem omni C insit, B autem
omni C contingat, conversa ergo B C erit prima figura, et conclusio quoniam
contingit A alicui B inesse, cum enim altera propositionum in prima figura
significabit contingere, et conclusio erit contingens. Similiter autem et si B
C quidem inesse, A C autem contingit inesse. Et si A C quidem privativa, B C
autem praedicativa, insit autem alterutra utrinque, contingens erit conclusio,
fit enim rursum prima figura. Ostensum est autem quoniam si altera propositio
significet contingere in prima figura, et conclusio erit contingens. Si autem
contingens privativa ponatur ad minorem extremitatem, vel si utraque ponatur
privativa, per ea quidem quae posita sunt non erit syllogismus, conversis autem
erit, quemadmodum et in prioribus. Si autem haec quidem propositionum sit
universalis, illa vero particularis, utrisque quidem praedicativis, aut
universali quidem privativa, particulari autem affirmativa, idem modus erit
syllogismorum, omnes enim clauduntur per primam figuram. Quare manifestum
quoniam eius quod est contingere, et non eius quod est inesse, erit
syllogismus. Si autem affirmativa quidem universalis, privativa autem
particularis, per impossibile erit demonstratio. Insit enim B quidem omni C, A
autem contingat alicui C non inesse, necesse est ergo A alicui B contingere non
inesse, nam si omni B inest A ex necessitate, B autem omni C positum est
inesse, A omni C ex necessitate inerit. Hoc autem ostensum est prius, sed
positum est alicui contingere non inesse. Quando autem indefinitae, vel
particulares sumuntur utraeque, non erit syllogismus, demonstratio autem eadem
quae et in universis et per eosdem terminus. Si autem est haec quidem
propositionum necessaria, illa vero contingens, si praedicativi quidem sunt
termini, semper eius quod est contingere erit syllogismus. Quando autem fuerit
hic quidem praedicativus, ille autem privativus, si sit affirmativus quidem
necessarius, eius erit quod est contingere non inesse, si autem privativus, et
eius quod est contingere non inesse, et eius quod est non inesse; eius autem
quod est ex necessitate non inesse non erit syllogismus, quemadmodum et in
aliis figuris. Sint ergo praedicativi termini primum, et A C quidem omni insit
ex necessitate, B autem omni C contingat inesse, quoniam ergo A omni C
necessario inest, C autem alicui B contingit, et A alicui B contingens erit, et
non inerit, sic enim accidit in prima figura. Similiter autem ostendetur, et si
B C quidem ponatur necessaria, A C autem contingens. Rursum sit hoc quidem
praedicativum, illud vero privativum, necessarium autem praedicativum, et A
quidem contingat nulli C inesse, B autem omni insit ex necessitate C, erit ergo
rursum prima figura, et conclusio contingens, sed non inesse. Nam privativa propositio
contingere significat. Manifestum est igitur quoniam conclusio erit contingens;
cum enim sic se habebant propositiones in prima figura, et conclusio erat
contingens. Si autem privativa sit propositio necessaria, et conclusio erit,
quoniam contingit alicui non inesse, et quoniam non inesse Ponatur enim A non
inesse C, ex necessitate, B autem omni C contingere, conversa ergo B C
affirmativa, prima erit figura, et necessaria privativa propositio. Cum autem
sic se habebant propositiones, accidebat A et contingere alicui C non inesse,
et non inesse, quare et A necesse est alicui B non inesse. Quando autem
privativum ponitur ad minorem extremitatem, si contingens quidem, erit
syllogismus transsumpta propositione, quemadmodum! et in prioribus. Si autem
necessarium, non erit. Etenim necesse est omni et nulli contingat inesse.
Termini omni inesse, somnus, equus, dormiens homo. Nulli inesse, somnus, equus,
vigilans homo. Similiter autem se habebit, et si hic quidem terminorum sit
universalis, ille autem particularis ad medium, nam si utrique sint
praedicativi, eius quod est contingere, et non eius quod est inesse erit
syllogismus. Et quando hoc quidem privativum sumetur, illud vero affirmativum,
necessarium autem affirmativum, huius quod est contingere. Quando autem
privativum necessarium, et conclusio erit quod est non inesse, nam idem modus
erit demonstrationis, et cum universales et non universales sunt termini. Necesse
est enim per primam figuram perfici syllogismos, quare ut in illis, et in his
necessarium accidere. Quando autem privativum universaliter sumptum ponitur ad
minorem extremitatem, si contingens quidem, erit syllogismus per conversionem,
si autem necessarium sit, non erit, ostendetur autem eodem modo quo et in
universalibus, et per eosdem terminos. Manifestum ergo et in hac figura quando
et quomodo erit syllogismus, et quando eius quod est contingere, et quando eius
quod est inesse. Palam autem et quoniam omnes imperfecti, et quoniam
perficiuntur per primam figuram. Quoniam igitur qui in his figuris sunt
syllogismi perficiuntur per eos qui in prima figura sunt universales
syllogismos, et in hos reducuntur, palam ex dictis. Quoniam autem simpliciter
omnis syllogismus sic se habebit, nunc erit manifestum, cum ostensus fuerit
omnis qui fit, per aliquam harum figurarum fieri. Necesse est ergo omnem
demonstrationem et omnem syllogismum aut inesse quid, aut non inesse monstrare.
Et hoc aut universaliter, aut particulariter, amplius aut ostensive, aut ex
hypothesi. Eius autem quod est ex hypothesi, pars est per impossibile. Primum
ergo dicemus de ostensivis, his enim ostensis, manifestum erit et de iis qui ad
impossibile, et omnino de iis qui ex hypothesi. Si ergo oporteat A de B
syllogizare, vel inesse, vel non inesse, necesse est sumere aliquid de aliquo. Si
ergo A sumatur de B, quod ex principio erit sumptum, si autem A de C, C autem
de nullo alio, nec aliud de illo C, neque de A alterum, neque de altero A,
nullus erit syllogismus, nam in eo quod unum de uno sumitur, nihil accidit ex
necessitate, quare assumenda est altera propositio. Si igitur sumatur A de
alio, aut aliud de A, aut de C alterum, esse quidem syllogismum nihil prohibet,
ad B autem non erit per ea quae sumpta sunt, nec quando C inest alteri, et
illud alii, et hoc alteri, non copuletur autem ad B, nec sic erit ad B
syllogismus ipsius A. Omnino enim dicimus quoniam nullus nunquam erit
syllogismus alius de alio, non sumpto aliquo medio, quod ad utrumque se habet
quoquo modo praedicationibus. Nam syllogismus quidem simpliciter ex
propositionibus est, ad hoc autem syllogismus ex propositionibus, quae ad hoc,
qui autem est huius ad hoc, per propositiones huius ad hoc, impossibile est
autem ad B sumere propositionem, nihil neque praedicantes de eo, neque
negantes, aut rursum eius quod est A ad B, nihil commune sumentes, sed
utriusque propria quaedam praedicantes, aut negantes, quare sumendum, utriusque
quod copulet praedicationes, si erit huius ad hoc syllogismus. Ergo si necesse
est aliquod sumere ad utrumque commune, hoc autem contingit tripliciter, aut
enim A de C et de B praedicantes, aut C de utrisque, aut utraque de C, hae
autem sunt tres dictae figurae. Manifestum quoniam omnem syllogismum necesse
est fieri per aliquam harum figurarum. Nam eadem ratio est, etsi per plura
copuletur ad B, eadem enim erit figura et in pluribus. Quoniam igitur ostensivi
terminantur per praedictas figuras, manifestum est. Quoniam autem et qui ad
impossibile, palam erit per haec, omnes enim qui per impossibile concludunt,
falsum quidem syllogizant. Quod autem ex principio erat, ex hypothesi
demonstrant, quando aliquid accidit impossibile posita contradictione, ut
quoniam diameter est asymeter, eo quod fiunt abundantia aequalia perfectis,
posito symetro. Ergo aequalia quidem fieri abundantia perfectis syllogizant,
asymetrum autem esse diametrum, ex hypothesi monstrant, quoniam falsum accidit
propter contradictionem.Hoc enim fuit per impossibile syllogizare, ostendere
aliquid impossibile propter priorem hypothesin. Quare quoniam falsus fit
syllogismus ostensivus in his quae ad impossibile deducuntur, quod autem est ex
principio, ex hypothesi monstratur, ostensivos autem diximus prius, quoniam per
has terminantur figuras, manifestum quoniam et per impossibile syllogismi per
has erunt figuras Similiter autem et alii omnes qui sunt ex hypothesi, in
omnibus his enim syllogismus quidem fit ad transsumptum, quod autem est ex
principio, terminatur per confessionem aut per aliquam aliam hypothesin. Si
autem hoc verum, necesse est omnem demonstrationem et omnem syllogismum fieri
per tres praedictas figuras. (0666C) Hoc autem ostenso, palam quoniam omnis
syllogismus perficitur per primam figuram, et reducitur in huius universales
syllogismos. Amplius autem in omnibus oportet aliquem terminorum praedicativum
esse et universalem, sine universali enim non erit syllogismus, aut non ad hoc
quod positum est, aut quod ex principio est petet. Ponatur enim musicam
voluptatem esse studiosam, si ergo poposcerit voluptatem esse studiosam, non
addens omnem, non erit syllogismus, si autem aliquam voluptatem esse studiosam,
si aliam quidem, nihil ad hoc quod positum est, si autem eamdem, quod ex
principio erat, sumit. Magis autem fit manifestum in figuris, ut quoniam
aequicruris aequales sunt anguli, qui sunt ad basim: sint enim in centrum
ductae A B, si ergo aequalem sumpserit A C angulum ei qui est B D, non omnino
petens aequales eos qui sunt semicirculorum, et rursum C ei qui est D, non
omnem assumens eum qui est incisionis. Amplius, ab aequalibus existentibus
totis angulis, aequalibus demptis, aequales esse reliquos, scilicet E F, quod
ex principio est petet, nisi sumat ab omnibus aequalibus, aequis demptis,
aequalia relinqui. Manifestum igitur quoniam in omni syllogismo oportet
universale esse. Et quoniam universale quidem ex omnibus terminis universalibus
monstratur, particulare autem et sic, et aliter. Quare si conclusio sit
universalis, et terminos necesse est universales esse, si autem universales
sint termini, contingit conclusionem non universalem esse. Palam etiam quoniam
in omni syllogismo aut utramque, aut alteram propositionem similem necesse est
fieri conclusioni, dico autem non solum in eo quod affirmativa sit, vel
negativa, sed in eo quod necessaria aut inesse, aut contingens: considerare
autem oportet et alia praedicamenta. Manifestum autem et simpliciter quando
erit, et quando non erit syllogismus, et quando perfectus, et quoniam si est
syllogismus, necessarium est habere terminos secundum aliquem dictorum modorum.
Palam autem et quoniam omnis demonstratio erit per tres terminos, et non per
plures, nisi per alia et alia eadem conclusio fiat, ut E per A B, et per C D,
aut per A B, et A C, et B C, plura enim media eorumdem nihil esse prohibet,
haec autem cum sint, non unus, sed plures sunt syllogismi. Aut rursum, quando
utrumque A B sumitur per syllogismum, ut A per D E, et rursum B per F G, aut
hoc quidem inductione, illud autem syllogismo, sed et si plures erunt
syllogismi, plures enim conclusiones sunt, ut A B et C. Si igitur non plures,
sed unus (sic autem contingit fieri per plura media eamdem conclusionem, ut E
quidem per A B C D ), impossibile. Sit enim E conclusio ex A B C D, ergo
necesse est aliquid eorum, aliud ad aliud sumptum esse, hoc quidem ut totum,
illud vero ut pars, hoc enim ostensum est prius, quoniam si est syllogismus,
necesse est sic aliquos se habere terminorum. Habeat se ergo A sic ad B, est
itaque aliqua ex eis conclusio, aut ergo E, aut alterum eorum quae sunt C D,
aut alterum aliud quidem praeter haec. Et si E quidem, ex A B tantum, erit
syllogismus, C D autem quidem se habeant sic ut sit hoc quidem ut notum, illud
vero ut pars, erit aliquid ex illis aut E, aut aliquid eorum quae sunt A B, aut
alterum aliud quidem praeter haec. Et si E quidem, aut eorum quae sunt A B
alterum, aut plures erunt syllogismi, aut (ut contingebat) idem per plures
terminos concludi accidit, si autem aliud quidem praeter haec, plures erunt et
inconiuncti syllogismi ad invicem, si autem non sic se habeat C ad D ut faciat
syllogismum, vane erunt sumpta, nisi inductionis, aut celationis, aut alicuius
alius talium gratia. Si autem ex A B non E, sed alia quaedam fiat conclusio, ex
C D autem aut horum alterum, aut aliud praeter haec, et plures fiunt
syllogismi, et non eius quod positum est. Ponebatur enim eius quod est E esse
syllogismum. Si autem non fiat ex C D nulla conclusio, et vane sumpta esse ea
accidit, et non eius quod est ex principio esse syllogismum. Quare manifestum
quoniam omnis demonstratio et omnis syllogismus erit per tres terminos
solos.Hoc autem manifesto, palam quoniam et ex duabus propositionibus, et non
pluribus, nam tres termini, duae sunt propositiones, nisi assumatur aliquid
(quemadmodum in prioribus dictum est) ad perfectionem syllogismorum. Manifestum
igitur quando, ut in oratione syllogistica, non pares sunt propositiones per
quas fit conclusio principalis (quasdam enim superiorum conclusionum
necessarium est esse propositiones), haec oratio aut non syllogistica est, aut
plura necessariis interrogavit ad positionem. Secundum igitur principales
propositiones sumptis syllogismis, omnis syllogismus erit ex propositionibus
quidem perfectis, ex terminis autem abundantibus, uno enim plures termini
propositionibus, erunt autem et conclusiones dimidietas propositionum. Quando
autem per prosyllogismos concluditur, aut per plura media non continua, ut A B
per C D, multitudo quidem terminorum similiter uno superabit propositiones, aut
enim extrinsecus, aut medium ponetur intercidens terminus, utrinque autem
accidit uno minus esse intervalla quam terminos, propositiones autem aequales
sunt intervallis. Non tamen hae quidem semper perfectae erunt, illi vero
abundantes, sed permutatim, quia cum propositiones quidem sunt perfectae,
abundantes erunt termini, cum vero termini perfecti, abundantes erunt
propositiones, simul enim termino addito, una additur propositio, undecunque
addatur terminus. Quare quoniam hae propositiones quidem perfectae, illi vero
abundantes erant, necesse est transmutare eadem, additione facta.Conclusiones
autem non etiam eum habebunt ordinem neque ad terminos, neque ad propositiones,
uno enim termino addito, conclusiones adiungentur uno, pauciores praeexistentibus
terminis, ad solum enim ultimum non facit conclusionem, ad alios autem omnes.
Ut si eis quae sunt A B C, adiacet D, statim et conclusiones duae adiacent,
quae ad A, et ad B, similiter autem et in aliis. Si autem ad medium intercidat,
eodem modo, ad unum enim solum non faciet syllogismum, quare multo plures
conclusiones erunt et terminis et propositionibus. Quoniam autem habemus ex
quibus syllogismi, et quale in unaquaque figura, et quot modis monstratur,
manifestum nobis est, et quae propositio facile, et quae difficile
argumentabilis est. Nam quae in pluribus figuris et per plures casus
concluditur, facilis; quae autem in paucis et per pauciores, difficilius
argumentabilis. Ergo affirmativa quidem universalis per primam tantum figuram
monstratur, et per hanc simpliciter. Privativa vero et per primam, et per
mediam. Per primam quidem simpliciter, per mediam autem dupliciter.
Particularis autem affirmativa per primam et per postremam, simpliciter quidem
per primam, tripliciter autem per postremam. Privativa vero particularis in
omnibus figuris monstratur, verum in prima quidem semel, in media autem et
postrema, in illa quidem dupliciter, in hac vero tripliciter. Manifestum ergo
quoniam universalem affirmativam construere quidem difficillimum, destruere
autem facillimum, omnino autem est interimenti quidem, universalia quam
particularia facilius. Etenim si nulli, et si alicui non insit interemptum est,
horum autem alicui quidem non in omnibus figuris monstratur, nulli autem in
duabus. Eodem autem modo et in privativis, etenim si omni, et si alicui,
interemptum est quod ex principio. Hoc autem fuit in duabus figuris. In
particularibus autem simpliciter, aut omni, aut nulli ostendentem inesse.
Construenti autem, facilius est particularia, nam in pluribus figuris, et per
plures modos. Omnino autem non oportet latere quoniam destruere quidem per se
invicem est, et universalia per particularia, et haec per universalia;
construere autem non est per particularia universalia, per illa vero haec est.
Nam si omni, et alicui. Simul autem manifestum quoniam destruere quam construere
facilius. Quomodo ergo fit omnis syllogismus, et per quot terminos et
propositiones, et quomodo habentes se ad invicem, amplius autem quae propositio
in unaquaque figura, et quae in pluribus, et quae in paucioribus monstratur,
palam ex his quae dicta sunt. Quomodo autem idonei erimus semper syllogizare ad
propositum, et per quam viam sumemus circa unumquodque principia, nunc
dicendum. Non enim solum fortasse oportet generationem considerare
syllogismorum, sed et potestatem habere faciendi. Omnium igitur quae sunt, haec
quidem sunt talia, ut de nullo alio praedicentur vere universaliter, ut Cleon,
et Callias, et quod singulare, et sensibile, de his autem alia, nam et homo, et
animal uterque horum est. Illa vero et ipsa quidem de aliis praedicantur, de
illis autem alia prius non praedicantur, alia autem et ipsa de aliis, et de his
alia, ut homo de Callia, et de homine animal. Quoniam ergo quaedam eorum quae
sunt de nullo nata sunt dici, palam: nam sensibilium pene unumquodque est
huiusmodi, ut de nullo praedicetur, nisi, ut secundum accidens, dicimus enim
quandoque album illud Socratem esse, et hoc veniens Calliam. Quoniam autem in
sursum pergentibus statur quandoque, rursum dicemus. Nunc autem sit hoc
positum, de iis ergo praedicatum aliquod non est demonstrare nisi secundum
opinionem, sed haec de aliis, neque singularia de aliis, sed alia de ipsis.
Quae autem in medio sunt, manifestum quoniam utrumque contingit, nam et haec de
aliis, et alia de his dicuntur, et pene rationes et considerationes sunt maxime
de his. Oportet ergo propositiones circa unumquodque horum sic sumere
supponentem, ipsum primum et definitiones, et quaecunque propria sunt rei,
deinde post hoc quaecunque sequuntur rem. Et rursum quae res sequitur, et
quaecunque non contingit ipsi inesse, quibus autem ipsa non contingit, non
sumendum, eo quod convertitur privativa. Dividendum autem est, et eorum quae
sequuntur, quaecunque in eo quod quid est, et quaecunque ut propria, et quaecunque
ut accidentia praedicantur, et horum quae secundum opinionem, et quae secundum
veritatem. Quanto enim plurium talium abundaverit quis, citius inveniet
conclusionem, quanto autem veriorum, magis demonstrabit. Oportet autem eligere
non quae sequuntur aliquam, sed quaecunque totam rem sequuntur, ut non quod
aliquem hominem, sed quod omnem hominem sequitur, per universales enim
propositiones fit syllogismus. Cum autem est indefinitum, incertum si
universalis est propositio, cum vero definitum, manifestum. Similiter autem
eligendum et quae ipsum sequitur tota, propter dictam causam. Ipsum autem quod
sequitur, non est sumendum totum sequi, dico ut hominem omne animal, aut
musicam, omnem disciplinam, sed simpliciter solum sequi quemadmodum et
praetendimus, etenim inutile alterum et impossibile, ut omnem hominem esse omne
animal, vel iustitiam omne bonum, sed cui consequens est, in illo omni esse
dicitur. Quando autem ab aliquo continetur subiectum, cuius consequentia
oportet sumere, quae universale quidem sequuntur, vel non sequuntur, non
eligendum in his, sumpta enim sunt in illis quaecunque animal et hominem
sequuntur, et quaecunque non animali insunt, similiter. Quae autem in unoquoque
sunt propria, sumendum: sunt enim quaedam speciei propria praeter genus,
necesse est enim diversis speciebus propria quaedam inesse. Neque autem
universale eligendum iis quae sequitur quod continetur, ut animal iis quae
sequitur homo, necesse est enim si hominem sequitur animal, et haec omnia
sequi, convenientiora autem haec hominis electioni. Sumendum autem et quae
plerumque sequuntur ea quae consequuntur, nam et problematibus quae plerumque,
et syllogismus ex propositionibus, quae plerumque aut in omnibus, aut
aliquibus, similis enim est uniuscuiusque conclusio principiis. Amplius quae
omnibus sequentia sunt, non eligendum, non enim erit syllogismus ex ipsis, ob
quam autem causam, in sequentibus erit manifestum. Construere ergo volentibus
aliquid de aliquo toto, eius quidem quod construitur, inspiciendum ad subiecta
de quibus ipsum dicitur, de quo autem oportet praedicari quaecunque hoc
sequuntur. Si enim aliquod horum sit idem, alterum alteri necesse est inesse.
Si autem non quoniam omni, sed quoniam alicui, quae sequitur utrumque, si enim
aliquod horum idem fuerit, necesse est alicui inesse Quando autem nulli
oporteat inesse, cui quidem oportet non inesse, ad sequentia subiecti, quod
autem oportet non inesse, inspiciendum ad ea quae non contingunt illi adesse.
Aut conversim cui quidem oportet non inesse, ad ea quae non contingunt eidem
adesse, quod vero non inesse, inspiciendum ad sequentia. Nam si haec sint eadem
utrorumque, nulli contingi alteri alterum inesse, fit enim quandoque quidem in
prima figura syllogismus, quandoque autem in media. Si autem alicui non inesse,
cui quidem oportet non inesse, quae consequitur: quod vero non inesse, quae non
possibile est illi inesse. Si enim aliquid horum sit idem, necesse est alicui
non inesse. Magis autem fortasse erit sic, unumquodque eorum quae dicta sunt
manifestum. Sint enim sequentia quidem A, in quibus B, quae autem ipsum
sequitur, in quibus C, quae autem non contingunt ei inesse, in quibus D, rursum
autem ipsi E quae quidem insunt, in quibus F, quae autem ipsum sequitur, in
quibus G, quae autem non contingunt eidem inesse, in quibus H. Si ergo eidem
aliquid eorum quae sunt C, alicui eorum quae sunt F, necesse est A omni E
inesse, nam F quidem omni E, C autem omni A, quare omni E inest. Si autem C et
G idem, necesse est alicui E inesse A, nam id quod est E A, id vero quod est G
E, omne ei sequitur. Si autem F et D sint idem, nulli E inerit ex proprio
syllogismo, quoniam enim convertitur privativa, et F ei quod est D idem, nulli
F inerit A, F autem omni E. Rursus si B et H idem, nulli E inerit A, nam B A
quidem omni, ei autem in quo E nulli inerit. Idem enim erat ei quod est H, B; H
autem nulli E inerat. Si autem G et D idem, A alicui E non inerit, nam ei quod
est G non inerit A, quoniam neque D, G autem sub E est, quare alicui E non
inerit. Si autem G et B idem, conversus erit syllogismus, nam G inerit omni A,
nam B ei quod est A, E autem ei quod est B, idem enim erat ei quod est G, A
autem ei quod est E, omni quidem non necessarium est inesse, alicui autem
necessarium, eo quod convertatur universale praedicativum in particulare. Manifestum
ergo quoniam ad praedicta perspiciendum utrinque in unaquaque quaestione, per
haec enim omnes syllogismi. Oportet autem et sequentium, et quibus sequitur
singulum, ad prima et universalia maxime inspicere, ut E quidem magis ad k F
quam ad F solum, A autem ad k C magis quam ad C solum. Si enim ei quod est k F
inest A, et ei quod est F inest et ipsi E, si vero hoc non sequitur A,
possibile est id quod est F sequi. Similiter autem et in quibus idem sequitur,
considerandum, nam si primis, et iis quae sub ipsis sunt, sequitur; si autem
non his, et iis quae sub ipsis sunt, possibile. Palam autem quoniam per tres
terminos et duas propositiones consideratio, et per praedictas figuras
syllogismi omnes, monstratur enim omni quidem E inesse A, quando eorum quae sunt
C F idem, quiddam sumitur, hoc autem erit medium, extremitates autem A et E,
fit enim prima figura. Alicui autem quando C et G sumitur idem, hoc autem
postrema figura, medium enim fit G. Nulli vero quando D et F idem; sic autem et
prima figura, et media: prima quidem, quoniam nulli F inest A, siquidem
convertitur privativa, F autem omni E. Media autem quoniam D A quidem nulli, E
autem omni inest. Alicui autem non inesse, quando D et G idem fuerit, haec
autem postrema figura, nam A quidem nulli G inerit, E vero omni G; manifestum
igitur est quoniam per praedictas figuras omnes syllogismi. Et quoniam non
eligendum quaecunque omnibus sequuntur, eo quod nullus fiat syllogismus ex
ipsis, nam construere quidem non omnino erat ex sequentibus, privare autem non
contingit per ea quae omnibus sequuntur, oportet huic quidem inesse, illi vero
non inesse. Manifestum autem quoniam et aliae considerationes quae secundum
electiones, inutiles ad faciendum syllogismum. Ut si sequentia utrumque eadem
sint, aut quae sequitur A, et quae non contingit E inesse, aut rursum
quaecunque non possibile est utrique inesse, non enim fit syllogismus per haec.
Nam si sequentia sunt eadem, ut B et F, media fit figura praedicativas habens utrasque
propositiones. Si autem ea quae sequitur A, et quae non contingit E, ut C, et
H, prima erit figura privativam habens propositionem ad minorem extremitatem.
Si autem quaecunque non contingunt utrique, ut D et H, privativae utraeque
propositiones erunt vel in prima figura, vel in media, sic autem nullo modo
erit syllogismus. Palam autem et quae eadem, sumendum secundum considerationem,
et non quae diversa vel contraria, primum quidem quoniam medii gratia,
inspectio, medium autem non diversum, sed idem oportet sumere. Deinde et in
quibus accidit fieri syllogismum quod sumantur contraria, aut non contigentia
eidem inesse, in praedictos omnia reducuntur modos. Ut si B et F sint
contraria, aut non contingant eidem inesse, erit enim his sumptis syllogismus,
quoniam nulli E inest A, sed non ex ipsis, sed ex praedicto modo, nam B A
quidem omni, E autem nulli inerit, quare necesse est B idem esse alicui eorum
quae sunt H. Rursum si B et G non possint eidem adesse, erit quoniam alicui E
non inerit A, nam et sic media erit figura, nam B A quidem omni, G vero nulli
inerit, quare necesse est G idem esse alicui eorum quae sunt D, nam non
contingere G et B eidem inesse nihil differt, aut G alicui D idem esse, omnia
enim sumpta sunt in D, quae non contingunt A inesse. Manifestum ergo quoniam ex
istis quidem inspectionibus nullus fit syllogismus, et si B et F sint
contraria, idem esse B alicui H, et syllogismum semper fieri per haec. Accidit
ergo sic inspicientibus considerare viam aliam necessariam, eo quod quandoque
latet identitas horum quae sunt B et H. Eodem autem modo se habent et qui ad
impossibile deducunt syllogismi, ostensivis, nam et ipsi fiunt per ea quae
sequuntur, et quibus sequitur utrumque. Et eadem consideratio in utrisque, nam
quod monstratur ostensive, et per impossibile est syllogizare, et per eosdem
terminos, et quod per impossibile et ostensive. Ut quoniam A nulli E inest,
ponatur enim alicui inesse, ergo quoniam B omni A, A autem alicui E, et B
alicui E inerit, sed nulli inerat. Rursum quoniam alicui E inest A, si enim
nulli E inest A, E autem omni G, nulli G inerit A, sed omni inerat. Similiter
autem est in aliis propositis, semper enim erit in omnibus per impossibile
ostensio, ex sequentibus, et quibus sequitur utrumque. Et in uno quoque
proposito, eadem consideratio et ostensive volenti syllogizare, et ad
impossibile ducere, nam ex eisdem terminis utraeque demonstrationes. Ut si
ostensum est nulli E inesse A, quoniam accidit et B alicui E inesse, quod est
impossibile. Si sumptum sit E quidem nulli B, A autem omni B inesse, manifestum
est enim quoniam nulli E inerit A. Rursum si ostensive syllogizatum sit A
inesse nulli E, suppositis inesse per impossibile monstrabitur nulli inesse,
similiter autem et in aliis. In omnibus enim necesse est iis qui per
impossibile communem aliquem sumere terminum alium A subiectis, ad quem erit
mendacii syllogismus, quare conversa ea propositione, altera autem similiter se
habente, ostensivus erit syllogismus per eosdem terminos. Differt autem
ostensivus ab eo qui ad impossibile, quoniam in ostensivo secundum veritatem
ambae propositiones ponuntur, in eo autem qui ad impossibile, falsa una. Haec
vero erunt magis manifesta per sequentia quando de impossibili dicemus; nunc
autem tantum nobis sit manifestus, quoniam ad haec perspiciendum, et ostensive
volentibus syllogizare, et ad impossibile deducere. (0673C)In aliis autem
syllogismis quicunque sunt ex hypothesi, ut quicunque secundum transsumptionem,
aut secundum qualitatem in subiectis, non in prioribus, sed in transsumptis
erit consideratio, modus autem inspectionis idem: considerare autem oportet, et
dividere quot modis sunt ex hypothesi, monstratur ergo unumquodque propositorum
sic. Est autem et alio modo quaedam syllogizare horum, ut universalia per
particularem inspectionem ex hypothesi. Si enim C et G eadem sint, solum G
autem sumatur E inesse, omni E inerit A, et rursum si G et D eadem, solum autem
de G praedicetur E, quoniam nulli E inerit A, manifestum ergo quoniam sic
inspiciendum. Eodem autem modo et in necessariis, et in contingentibus, nam
eadem consideratio, et per eosdem terminos erit, eodemque ordine et
contingentis, et inesse syllogismus. Sumendum autem et in contingentibus et
quae non insunt, possibilia autem inesse. Ostensum est enim quoniam et per haec
fit contingentis syllogismus, similiter autem se habebit et in aliis
praedicationibus. Manifestum ergo ex praedictis quoniam non solum possibile est
per hanc viam fieri omnes syllogismos, sed etiam quoniam per aliam impossibile.
Omnis enim syllogismus ostensus est quoniam per aliquam praedictarum figurarum
fit, has autem non contingit per alia constitui quam per sequentia et quae
sequitur unumquodque, ex his enim propositiones, et medii sumptio, quare nec
syllogismum possibile est fieri per alia. Ergo methodus quidem de omnibus eadem
est, et circa philosophiam, et circa autem quamlibet disciplinam. Oportet enim
quae insunt, et quibus insunt circa unumquodque colligere, et his quamplurimis
abundare, et hoc per tres terminos considerare, destruentem quidem sic,
construentem vero sic, et secundum veritatem quidem, ex iis quae secundum
veritatem scripta sunt inesse, ad dialecticos autem syllogismos, ex
propositionibus quae sunt secundum opinionem. Principia autem syllogismorum
universaliter quidem dicta sunt, et quomodo se habeant, et quomodo oportet
inquirere ea, quatenus non aspiciamus ad omnia quae dicuntur, neque eadem
construentes et destruentes, neque construentes de omni aut de aliquo,
destruentes ab omnibus aut ab aliquibus, sed ad pauciora et determinata. Secundum
singulum autem eorum quae sunt eligere, ut de bono aut disciplina. Propria
autem in unaquaque sunt plurima, quare principia quidem quae sunt circa
unumquodque, experimento est crescere, dico autem ut astrologicam quidem
experientiam astrologicae disciplinae, sumptis enim sufficienter apparentibus,
sic inventae sunt astrologicae demonstrationes. Similiter autem et circa
quamlibet aliam se habet et artem et disciplinam. Quare si sumantur quae insunt
circa unumquodque, nostrum erit iam demonstrationes prompte declarare: si enim
nihil secundum historiam omittatur eorum quae subtiliter et vere insunt rebus,
habebimus de omni (cuius quidem non est demonstratio) hanc invenire et
demonstrare, cuius autem non nata est demonstratio, hoc facere manifestum. Universaliter
ergo quo oportet modo propositiones eligere pene dictum est, per diligentiam
autem pertransivimus in eo negotio quod circa dialecticam est.Quoniam autem
divisio per genera parva quaedam particula est dictae methodi facile videre:
est enim divisio velut infirmus syllogismus, nam quod oporteat quidem ostendere
petitur, syllogizatur vero semper aliquid superiorum. Primum autem idem hoc
latuit omnes utentes ea, et suadere conati sunt quoniam esset possibile de
substantia demonstrationem fieri, et de eo quod est quid; quare neque quoniam
contingebat syllogizare eos qui dividunt, intellexerunt, neque quoniam
contingebat sic quemadmodum diximus. Ergo in demonstrationibus quidem cum
oporteat quid syllogizare, oportet medium per quod fit syllogismus minus semper
esse, et non universaliter de prima extremitate. Divisio autem contrarium vult,
nam universalius sumit medium. Sit enim animal quidem in quo A, mortale autem
in quo B, et immortale in quo C, homo vero cuius terminum oportet sumere in quo
D, omne ergo animal accipit aut mortale, aut immortale: hoc autem est quidquid
erat, omne esse aut B, aut C. Rursus hominem semper qui dividit, ponit animal
esse, quare de D sumit A esse, ergo syllogismus quidem est, quoniam D, aut B,
aut C omne erit, quare hominem aut mortalem, aut immortalem oportet sumere, nam
mortale quidem, aut immortale esse necessarium est animal, mortale autem non
necessarium est, sed petitur. Hoc autem erat quod oportebat syllogizare. Et
rursus qui ponit A quidem animal mortale in quo autem B pedes habens, in quo
autem C, non habens pedes, hominem vero D, similiter sumit A quidem, aut in B,
aut in C esse. Omne enim animal mortale aut pedes habens, aut pedes non habens
est, de D autem A, nam hominem animal mortale sumpsit esse, quare habens pedes,
vel non habens pedes esse animal, necesse est hominem, pedes autem habens non
necesse est, sed sumit, hoc autem erat quod oportebat rursum ostendere. Et ad
hunc modum semper dividentibus, universale quidem accidit eis medium sumere, de
quo oporteat ostendere et differentias et extremitates. In fine autem quoniam
hoc est homo, aut quidquid erat quod quaeritur, nihil dicunt manifestum, quare
necessarium est esse, etenim aliam viam faciunt omnem, non quidem contingentes
idoneitates, opinantes esse. Manifestum est autem quoniam neque destruere hac
via est, neque de accidente aliquid, aut de proprio syllogizare, neque de
genere, neque de quibus ignoretur utrum hoc modo aut illo se habet, ut putasne
diameter est symeter, vel asymeter? si enim sumat quoniam omnis longitudo est
symetros vel asymetros, diameter autem longitudo, syllogizatum est quoniam
symeter vel asymeter est diameter. Si autem sumetur incommensurabile, quod
oportebat syllogizare sumetur, non ergo est ostendere, nam via quidem haec, per
hanc autem non est ostendere symetrum vel asymetrum, in quo A longitudo, B
autem symeter aut asymeter, diameter C. Manifestum est igitur quoniam neque ad
omnem considerationem congruit inquisitionis modus, neque in quibus maxime
videtur convenire, in his est utilis. Ex quibus ergo demonstrationes fiunt, et
quomodo, et ad quae perspiciendum secundum unumquodque propositum manifestum ex
dictis. Quomodo autem reducemus syllogismos in praedictas figuras, dicendum
erit post haec, restat enim consideratio haec, si enim et generationem
syllogismorum inspiciamus, et inveniendi habeamus potestatem, amplius autem
factos reducamus praedictas figuras, finem habebit quod ex principio propositum
est, accidet etiam simul quae praedicta sunt confirmari et manifestiora esse,
quoniam sic se habent per ea quae nunc dicenda sunt. Oportet enim omne quod
verum est, ipsum sibi ipsi manifestum esse omnino. Primum ergo oportet tentare
duas propositiones accipere syllogismi, facilius enim in maiora dividere quam
in minora: maiora autem compositiora sunt quam ea ex quibus componuntur. Deinde
considerare utra in toto, et utra in parte. Et si non ambae sumptae sint, eum
qui ponit alteram. Aliquoties enim universalem protendentes, eam quae in hac
est non sumunt, neque scribentes, neque interrogantes, aut has quidem
protendunt, per quas autem hae concluduntur, omittunt, alia vero vane
interrogant. Considerandum autem si quid superfluum sumptum sit, et si quid
necessariorum omissum, et hoc quidem ponendum, illud vero auferendum, donec
veniat quis ad duas propositiones, sine his enim non est reducere sic interrogatas
orationes. In aliquibus ergo facile est videre quod minus est, aliqui vero
latent, et videntur quidem syllogizare, eo quod necessarium quid accidit ex iis
quae posita sunt. Ut si sumatur, non substantia interempta substantiam non
interimi, ex quibus autem est, interemptis, et quod ex eis est corrumpi. His
enim positis, necessarium est substantiae partem esse substantiam, non tamen
syllogizatum est quod ea quae sumpta sunt, sed desunt, propositiones. Rursum si
cum est homo, necesse est esse animal, et cum est animal, substantiam, et cum
est homo, necesse est esse substantiam, sed nondum syllogizatum est, non enim
se habent propositiones ut diximus. Fallimur autem in talibus eo quod
necessarium quiddam accidat ex his quae posita sunt, quam et syllogismus,
necessarium est, in plus autem est necessarium quam syllogismus, nam omnis
syllogismus, necessarium, necessarium autem non omne syllogismus. Quare non (si
quid accidat positis quibusdam) statim tentandum est reducere, sed primum
secundum est duas propositiones. Deinde sic dividendum in terminos. Medium
autem ponendum terminorum, qui utrisque propositionibus dicitur, necesse est
enim medium in utrisque esse in omnibus figuris. Si ergo subiiciatur et
praedicetur medium, aut ipsum quidem praedicetur, aliud vero illo abnegetur,
prima erit figura. Si autem et praedicetur, et negetur ab aliquo, media erit
figura: si vero alia de illo praedicentur, aut hoc quidem praedicetur, illud
vero ab illo negetur, postrema, sic enim se habuit in postrema figura medium,
similiter autem etsi non universales sint propositiones, nam est eadem
determinatio medii. Manifestum igitur quoniam in qua oratione non dicitur idem
frequenter, non fit syllogismus, non enim sumptum est medium. Quoniam autem
habemus quod propositorum in unaquaque figura clauditur, et in qua universale,
et in qua particulare, manifestum est quoniam non ad omnes figuras
perspiciendum, sed in unoquoque proposito ad propriam. Quaecunque vero in
pluribus concluduntur, medii positione cognoscimus figuram. Frequenter ergo
falli accidit circa syllogismos propter necessarium, quemadmodum dictum est
prius: aliquoties autem propter similitudinem positionis terminorum, quod non
oportet latere nos. Ut si A de B dicitur, et B de C, videbitur enim sic se habentibus
terminis esse syllogismus, non fit autem neque necessarium quidquam, neque
syllogismus. Sit enim in quo A semper esse, in quo autem B intelligibilis
Aristomenes, in quo autem C Aristomenes, verum est autem A inesse B, semper
enim est intelligibilis Aristomenes, sed et B de C, nam Aristomenes est
intelligibilis Aristomenes, A autem non inest C, corruptibilis est enim
Aristomenes; non igitur fiebat syllogismus sic se habentibus terminis, sed
oportebat universaliter A B sumi propositionem: hoc vero falsum quod putabat
omnem intelligibilem Aristomenem semper esse, cum Aristomenes sit
corruptibilis. Rursum sit in quo quidem C Micalus, in quo autem B musicus
Micalus, in quo autem A corrumpi cras. Verum est ergo B de C praedicari, nam
Micalus est musicus Micalus, sed et A de B, corrumpetur enim cras musicus
Micalus, A autem de C falsum: hoc autem idem est priori, non enim verum est
universaliter, Micalus musicus quoniam corrumpetur cras. Hoc autem non sumpto
non erat syllogismus. Haec ergo fallacia fit in eo quod pene, ut enim nihil
differens dicere hoc huic inesse, aut hoc huic omni inesse, concedimus. Frequenter
autem mentiri evenit, eo quod non bene exponuntur secundum propositionem
termini, ut si A quidem sit sanitas, B autem aegritudo, C vero homo, verum est
enim dicere quoniam A nulli B contingit inesse, nulli enim aegritudini sapitas
inest; et rursum quoniam B inest omni C, omnis enim homo susceptibilis est
aegritudinis, videbitur ergo accidere nulli homini contingere sanitatem inesse.
Huius autem causa est quod non bene exponuntur termini secundum locutionem,
quoniam transsumptis quae iis sunt secundum habitudines, non erit syllogismus.
Ut si pro sanitate quidem ponatur sanum, pro aegritudine autem aegrum, non enim
verum est dicere quoniam non contingit aegrotanti inesse sanum esse, hoc autem
non sumpto, non fit syllogismus, nisi contingentis. Hoc autem non impossibile,
contingit enim nulli homini inesse sanitatem. Rursum in media figura similiter
erit falsum. Nam sanitatem aegritudini quidem nulli, homini vero omni contingit
inesse, quare nulli homini aegritudo. In tertia autem figura secundum
contingere accidit falsum, etenim sanitatem, et aegritudinem, et disciplinam,
et ignorantiam, et omnino contraria omni eidem contingit inesse, sibi vero
invicem impossibile, hoc autem confessum in praedictis. Cum enim eidem plura
contingere inesse, contingebant et sibi invicem. Manifestum igitur quoniam in
omnibus his fallacia fit propter terminorum expositionem, transsumptis enim his
quae sunt secundum habitudines, nihil fit falsum. Palam ergo quoniam secundum
huiusmodi propositiones semper quod est secundum habitum, pro habitu sumendum et
ponendum terminum. Non oportet autem terminos semper quaerere nomine exponi,
saepe enim erunt orationes quibus non ponuntur nomina, quare et difficile erit
reducere huiusmodi syllogismos, aliquot es autem et falli accidet propter
huiusmodi inquisitionem, ut quoniam immediatorum erit syllogismus; sit enim A
duo recti, B autem triangulus, C vero aequicrurus; ergo ei quod est C inest A
propter B; ei vero quod est B, non iterum propter aliud, per se enim triangulus
habet duos rectos, quare non erit medium eius quod est A B, cum sit
demonstrativum. Manifestum enim quoniam medium non sic semper est sumendum ut
hoc aliquid, sed aliquando orationem, quod accidit et in praedicto. Inesse
autem primum medio, et hoc postremo non oportet sumere, ut praedicentur semper
ad se invicem similiter, et primum de medio, et hoc de postremo, et in non
inesse similiter, sed quoties dicitur esse et verum dicere, hoc toties
arbitrari oportet significare et inesse. Ut quoniam contrariorum una est
disciplina: sit enim A unam esse disciplinam, B autem contraria sibi invicem, A
ergo inest B, non quoniam contraria unam esse eorum disciplinam, sed quoniam
verum est dicere de ipsis unam esse eorum disciplinam. Accidit autem quandoque
primum de medio dici, medium autem de tertio non dici, ut si sophia est
disciplina, boni autem est sophia: conclusio, quoniam boni est disciplina, et
non bonum quidem est disciplina, sophia autem est disciplina. Quandoque autem
medium quidem de tertio dicitur, primum autem de medio non dicitur, ut si
qualis omnis est disciplina, aut contrarii. Bonum autem est, et contrarium, et
quale: conclusio quidem, quoniam boni est disciplina. Non est autem bonum
disciplina, neque quale, neque contrarium, sed omnium disciplina. Non est autem
bonum disciplina, neque conclusio secundum rectum, neque quale, neque contrarium,
sed bonum haec. Est autem quandoque neque primum de medio, neque hoc de tertio,
primo de tertio quandoque quidem dicto, quandoque autem non dicto. Ut si cuius
est disciplina, huius est genus, boni autem est disciplina: conclusio, quoniam
boni est genus. Praedicatur autem nullum de nullo, si autem cuius est
disciplina, genus est hoc, boni autem est disciplina: conclusio, quoniam bonum
est genus: ergo de extremo quidem praedicatur primum, de se autem invicem non
dicuntur. Eodem autem modo et non inesse sumendum, non enim semper significat
non inesse hoc huic, non esse hoc, hoc; sed aliquando non esse hoc huius, aut
hoc huic: ut quoniam non est motionis motus, aut generationis generatio,
voluptatis autem est, non ergo voluptas generatio. Aut rursus quoniam risus est
signum, signi autem non est signum, quare non est signum risus; similiter autem
et in aliis, in quibus interimitur propositum, eo quod dicitur aliquo modo ad
id genus. Rursus quoniam occasio non est tempus opportunum, Deo enim occasio
quidem est, tempus autem opportunum non est, eo quod nihil sit Deo conferens.
Terminos enim ponendum est occasionem, et tempus opportunum, et Deum. Propositio
autem sumenda secundum nominis casum, simpliciter enim hoc dicimus de omnibus,
quoniam terminos quidem semper ponendum secundum declinationes nominum, ut
homo, aut bonum, aut contraria, aut hominis, aut boni, aut contrariorum.
Propositiones autem sumendum secundum cuiusque casus, aut enim quoniam huic ut
aequale, aut quoniam huius ut duplum, aut quoniam hoc ut feriens, vel videns,
aut quoniam hic ut homo, animal, aut si quolibet modo aliter cadit nomen
secundum propositionem, inesse autem hoc huic, et verum esse hoc de hoc, toties
sumendum, quoties praedicamenta divisa sunt, et haec aut aliquo modo, aut
simpliciter, amplius aut simplicia, aut complexa. Similiter autem et non
inesse. Considerandum haec autem, et determinandum optimum. Reduplicatum autem
in propositionibus ad primam extremitatem ponendum, non ad medium, dico autem
ut si fiat syllogismus, quoniam iustitiae est disciplina quoniam bonum, ad
primam extremitatem ponendum. Sit enim A disciplina quoniam bonum, in quo autem
B bonum, in quo autem C iustitia, ergo verum est A de B praedicari. Nam boni
est disciplina quoniam bonum. Sed et B de C, nam iustitia quiddam bonum est; sic
ergo fit resolutio. Si autem ad B ponatur, quoniam bonum, non erit, nam A
quidem de B verum erit, B autem de C non erit verum, nam bonum quoniam bonum
praedicari de iustitia falsum est, et non intelligibile. Similiter autem et si
salubre ostendatur, quoniam disciplinatum est in eo quod bonum, aut
hircocervus, opinabilis in eo quod existens, aut homo corruptibilis in eo quod
sensibile, in omnibus enim praedicatis ad extremum reduplicationem ponendum. Non
est autem eadem positio terminorum, quando simpliciter quidem syllogizatum
fuerit, et quando hoc aliquid, aut quo, aut quomodo. Dico autem ut quando bonum
disciplinatum ostensum erit, et quando disciplinatum quoniam bonum. Sed
simpliciter quidem disciplinatum ostensum est medium ponendum ens, si autem
quoniam bonum, quid ens. Sit enim A disciplina quoniam quid ens, in quo autem B
ens quid, in quo autem C bonum, verum est ergo A de B praedicari, erat enim
disciplina alicuius entis, quoniam quid ens, sed et B de C, nam in quo C ens
quid, quare et A de C, erit ergo disciplina boni quoniam bonum, erat enim quid
ens, proprie substantiae signum. Si autem ens medium positum sit, et ad
extremum ens simpliciter, et non quid ens dictum sit, non erit syllogismus,
quoniam est disciplina boni quoniam bonum, sed quoniam ens, ut si sit in quo A
disciplina quoniam ens, in quo B ens, in quo C bonum. Manifestum igitur quoniam
in particularibus syllogismis sic sumendum terminos. Oportet autem accipere
quae idem possunt nomina pro nominibus, et orationes pro orationibus, et nomen
et orationem et semper pro oratione nomen suscipere, facilior est enim
terminorum expositio, ut si nil differt dicere suspicabile opinabilis non esse
genus, aut non esse idem quiddam suspicabile, quod opinabile, nam si idem est
quod significatur, pro oratione dicta, suspicabile et opinabile terminos
ponendum. Quoniam vero non est idem voluptatem esse bonum, et esse voluptatem
quod bonum, non similiter ponendum terminos; sed si est syllogismus quoniam
voluptas quod bonum, terminum ponendum quod bonum; si autem quoniam bonum,
bonum, similiter autem et in aliis. Non est autem idem neque esse, neque dicere
quoniam cui B inest, huic quoque omni A inest, et dicere, cui omni B inest, et
A inest omni, nihil enim prohibet B inesse C, non autem omni. Ut sit B pulchrum
quid, C autem album, si igitur alicui albo inest pulchrum quid, verum est
dicere quoniam albo inest pulchrum, sed non omni fortasse. Si ergo A inest B,
non omni autem de quo B (neque si omni C, inest B, neque si solum alicui), non
necesse est ei quod est C inesse A, non quia non omni, sed nec inesse ei quod
est C. Si autem de quocunque B dicatur vere, huic omni inest A, accidet A de
quo omni B dicitur, de eo omni dici. Si autem A dicitur de omni de quo B
dicatur, nihil prohibet ei quod est C inesse B, non omni autem A, aut non
inesse omnino. In tribus igitur terminis manifestum est quoniam de quo B quidem
omni, et A dicitur, hoc est de quibuscunque B dicitur, de omnibus dicitur et A,
et si B quidem de omni, et A similiter, si autem non de omni, non necesse est A
inesse omni. Non oportet autem arbitrari propter expositionem accidere aliquod
inconveniens, non enim laboramus in eo quod aliquid sit hoc, sed quemadmodum
geometer pedalem, et rectam hanc esse et sine latitudine dicit quae non est,
sed non sic utitur, ut eis syllogizans. Omnino enim quod non est ut totum ad
partem, et aliud ad hoc ut pars ad totum, ex nullo talium ostendit
demonstrator, neque enim fit syllogismus, expositione autem sic utimur, ut et
sentiat qui discit dicentes, non enim sic ut sine his non possibile sit
demonstrare, quemadmodum ex quibus est syllogismus. Non lateat autem nos,
quoniam in eodem syllogismo, non omnes conclusiones per unam eamdem figuram
sunt, sed haec quidem per hanc, illa vero per aliam. Palam ergo quoniam et
resolutiones sic faciendum. Quoniam autem non omne propositum in omni figura,
sed in unaquaque disposita sunt, manifestum est ex conclusione in qua figura
sit quaerendum. Et ad definitiones orationum quaecunque ad unum quiddam sunt
argumentatae in eorum quae insunt termino, ad quod argumentatum est ponendum
terminum, et non totam orationem, minus enim contingit perturbari propter
longitudinem, ut si quis aquam ostendit quoniam est humidus potus, potum et
aquam terminos ponendum. Amplius autem ex hypothesi syllogismos non est
tentandum reducere, nam non est ex iis quae posita sunt reducere; non enim per
syllogismum ostensi sunt, sed ad placitum concessi sunt omnes. Ut si quis
ponat, si una quaedam potestas non sit contrariorum, neque disciplinam esse
unam; deinde dispPomba quoniam non est una potestas contrariorum, ut sanativi
et aegrotativi, simul enim idem erit sanativum et aegrotativum. Quoniam autem
non est omnium contrariorum una potestas, ostensum est, sed quoniam disciplina
non una, non est ostensum; quamvis confiteri sit necesse, at non ex syllogismo,
verum ex hypothesi; hoc igitur non est reducere, quoniam non una potestas est:
hic enim fortassee erat syllogismus, illud autem hypothesis. Similiter autem in
his qui per impossibile concluduntur, nam neque hoc est resolvere, sed ad
impossibile quidem reductio est; syllogismo enim monstratur; alterum autem non
est, nam ex hypothesi concluditur. Differunt autem A praedictis quoniam in
illis quidem oportet prius confiteri, si debet concedere, ut si ostendatur una
potestas contrariorum, et disciplinam es E eamdem; hic autem et non prius
confessi concedunt, eo quod manifestum sit falsum, ut posita dian etro symetro,
eo quod imparia esse aequalia paribus. Plures autem et diversi terminantur ex
conditione, quos prospicere oportet, et notare apte. Quae ergo horum
differentiae, et quoties fiunt, qui sunt ex hypothesi, postea dicemus. Nunc
autem tantum sit nobis manifestum quoniam non est resolvere in figuras
huiusmodi syllogismos, et ob quam causam diximus. Quaecunque autem in pluribus
figuris monstrantur proposita, si in altera syllogizetur, est reducere
syllogismum in alteram, ut eum qui in prima est privativum in secundam figuram,
et eum qui in media est in primam. Non omnes autem, sed quosdam, erit autem in
sequentibus manifestum. Si enim A nulli B, B autem omni C, A nulli C, sic ergo
prima figura; si autem convertatur privativa, media erit. Nam B A quidem nulli,
C autem omni inerit. Similiter autem et si non universalis, sed particularis
fit syllogismus, ut si A quidem nulli B, B autem alicui C, conversa enim
privativa media erit figura. Eorum autem syllogismorum, qui sunt in secunda
figura, universales quidem reducentur in primam figuram, particularium autem
alter solum. Insit enim A B quidem nulli, C vero omni, conversa privativa prima
erit figura, nam B quidem nulli A, A autem omni C inerit. Si autem
praedicativum quidem sit ad B, privativum autem ad C, primus terminus ponendus
est C, hoc enim nulli A, A autem omni B, quare nulli B inerit C, ergo et B
nulli C, convertitur enim privativa.Si autem particularis sit syllogismus,
quando privativum quidem erit ad maiorem extremitatem, resolvetur in primam
figuram, ut si A nulli B, B autem alicui C, conversa enim privativa prima erit
figura, nam B quidem nulli A, A autem alicui C. Quando vero praedicativum, non
resolvetur, ut si A quidem omni B, C vero non omni, non enim suscipit
conversionem A B, neque cum fit, erit syllogismus. Rursus qui in tertia quidem
sunt figura, non resolvuntur omnes in primam, qui autem sunt in prima, omnes in
tertiam. Insit enim A quidem omni B, B autem alicui C, ergo quia convertitur
particularis praedicativa, inerit et C alicui B, A vero omni B inerat, quare
fit tertia figura. Et si privativus sit syllogismus, similiter: convertitur
enim particularis affirmativa, quare A quidem nulli B, C autem alicui inerit. Eorum
autem sylogismorum qui sunt in postrema figura unus tantum non resolvitur in
primam, quando non universalis ponitur privativa, alii autem omnes resolvuntur.
Praedicentur enim de omni C, et A et B, ergo convertetur C ad utrumque
particulariter; inerit ergo A alicui B, quare erit prima figura, siquidem A
omni C, C vero alicui B; et si A quidem omni C, B autem alicui C, cadem ratio,
convertitur enim ad B C. Si autem B quidem omni C, A autem alicui C, primus
ponendus B, nam B omni C, C autem alicui A, quare B alicui A, quoniam autem
convertitur particularis, et A alicui B inerit. Et si privativus sit
syllogismus universalibus terminis, similiter sumendum. Insit enim B omni C, A
autem nulli C, ergo alicui B inerit C, A autem nulli C, quare erit medium C.
Similiter autem et si privativa quidem si universalis, praedicativa autem
particularis, nam A quidem nulli C, C autem alicui B inerit. Si autem
particularis sumatur privativa, non erit resolutio, ut si B quidem omni C, A
autem alicui C non inest, conversa enim B C, utraeque propositiones erunt
particulares.Manifestum autem quoniam ad resolvendum ad se invicem figuras,
quae ad minorem extremitatem est propositio, convertenda in utrisque figuris,
hac conversa, transitio fit; eorum autem qui in media sunt figura, alter quidem
resolvitur, alter vero non resolvitur in tertiam, nam cum sit universalis privativa,
resolvitur. Si enim A nulli quidem B, alicui autem C, utraque similiter
convertitur ad A, quare B quidem nulli A, C vero alicui, medium ergo A. Quando
autem A omni B, C autem alicui non insit, non fit resolutio, neutra enim
propositionum ex conversione universalis. Qui autem ex tertia sunt figura,
resolventur in mediam, quando fuerit universalis privativa, ut si A nulli C, B
autem alicui, aut omni C, nam C, A quidem nulli, B autem alicui inerit. Si
autem particularis sit privativa, non resolvetur, non enim suscipit conversionem
particularis negativa. Manifestum ergo quoniam iidem syllogismi non resolvuntur
in his figuris, qui nec in primam resolvebantur, et quoniam in primam figuram
reductis syllogismis, isti soli syllogismi per impossibile clauduntur. Quomodo
ergo oportet syllogismos reducere, et quoniam resolvuntur figurae in se
invicem, manifestum ex dictis. Differt autem in construendo vel destruendo
opinari, aut idem, aut diversum significare, non esse hoc, et esse non hoc, ut
non esse album, ei quod est esse non album; non enim idem significant, nec est
negatio eius quae est esse album ea quae est esse non album, sed non esse
album. Ratio autem huius haec est; similiter enim se habet possibile est
ambulare ad possibile non ambulare, id quae est esse album ad esse non album,
et scit bonum ad scit non bonum: nam scit bonum vel sciens bonum nihil differt,
neque potest ambulare vel est potens ambulare; quare et opposita, non potest
ambulare et non est potens ambulare. Si igitur non est potens ambulare idem
significat et est potens non ambulare, ipsa simul inerunt eidem, nam idem
potest ambulare et non ambulare, et idem sciens bonum et non bonum est.
Affirmatio autem et negatio non sunt oppositae simul in eodem. Quemadmodum ergo
non idem est, non scire bonum et scire non bonum, nec esse non bonum et non
esse bonum idem, nam proportionalium, si alterum sit, et alterum, nec esse non
aequale et non esse aequale idem, huic enim quod est non aequale subiacet
aliquid, et hoc est inaequale, illi vero nihil, eo quod aequale quidem vel
inaequale non omne est, aequale autem vel non aequale omne; amplius, est non
album lignum et non est album lignum non simul sunt, si enim est lignum non
album, erit lignum, quod autem non est album lignum, non necesse est esse
lignum: quare manifestum est quoniam non est eius quod est bonum, est non
bonum, negatio; si ergo de omni uno vel affirmatio, vel negatio vera, si non
est negatio, palam quoniam affirmatio aliquo modo erit; affirmationis autem
omnis, negatio est, et huius ergo, ea quae est non est, non bonum. Habent autem
ordinem hunc ad invicem, sit esse quidem bonum in quo A, non esse autem bonum
in quo B, esse autem non bonum in quo C sub B, non esse autem non bonum in quo
D sub A, omni ergo inerit aut A, aut B, et nulli eidem, et omni aut C, aut D,
et nulli eidem, et cui C inest, necesse est B omni inesse. Si enim verum est
dicere quoniam est non album, et quoniam non est album, verum; impossibile est
enim simul esse album et esse non album, aut esse lignum album et esse lignum
non album: quare si non affirmatio, et negatio inerit. Ei autem quod est B, non
semper C, quod enim omnino non est lignum, neque lignum erit album, nec non
album. E converso autem cui inest A, et D omni inest, aut enim C, aut D:
quoniam autem non possunt simul esse non album et esse album, D inerit, nam de
eo quod est album verum est dicere quoniam non est non album. De D autem non
omnino A erit, nam de eo quod omnino non est lignum, non verum est dicere A
quoniam est lignum album; quare D verum est, et A non verum, quoniam est lignum
album. Palam autem quoniam et A et C nulli eidem insunt sed B et D contingit
eidem alicui inesse. Similiter autem tem se habent et privationes ad
praedicationes eadem positione: sit enim aequale in quo A, non aequale in quo
B, inaequale in quo C, non inaequale in quo D. In pluribus autem quorum his
quidem inest, illis vero non inest idem, negatio quidem similiter vera fit, ut
quoniam non sunt alba omnia, aut quoniam non est album unumquodque, aut quoniam
est non album unumquodque, aut quoniam omnia sunt non alba, falsum est. Similiter
autem et eius quae est omne animal album, non haec (est non album omne animal)
negatio, ambae enim falsae, sed es, non omne animal album. Quoniam autem palam
quod aliud significat est non album, et non est album, et illa quidem
affirmatio, haec vero negatio, manifestum quoniam non est idem modus monstrandi
utrumque, ut quoniam quidquid est animal, non est album, aut contingit non esse
album, et quoniam verum dicere non album, hoc enim est esse non album. Sed
verum quidem dicere, est album, sive non album, idem modus. Constructive enim
ambae per primam ostenduntur figuram, nam verum ei quod est similiter ordinatur,
eius enim quae est, verum dicere album, non haec, verum dicere non album,
negatio, sed haec, non est verum dicere album. Si enim verum est dicere
quidquid est homo musicum esse, aut non musicum esse, quidquid est animal
sumendum musicum esse, aut non musicum esse, et ostensum est. Non esse autem
musicum quidquid est homo, destructive monstratur secundum dictos tres modos. Simpliciter
autem quando sic se habent A et B, ut simul quidem eidem non contingant, omni
autem de necessitate alterum, et rursum C et D similiter. Sequitur autem id
quod est C, A, et non convertitur, et id quod est B sequetur D, et non
convertitur, et A quidem et D contingunt eidem, B autem et C non contingunt.
Primum ergo quoniam id quod est B sequitur D, hinc manifestum quoniam eorum
quae sunt C D alterum ex necessitate omni inest, cui autem B non contingit C,
eo quod simul infert A, A autem et B non contingunt eidem, manifestum quoniam D
sequetur B. Rursum quoniam ei quod est A non convertitur C, omni autem vel C,
vel D, contingit A, et D eidem inesse; B autem et C non contingit, eo quod
consequitur A id quod est C, accidit enim quiddam impossibile. Manifestum est
ergo quoniam nec B ei quod est D convertitur, eo quod contingit simul A, D
inesse. Accidit autem aliquoties in huiusmodi terminorum ordine falli, eo quod
opposita non sumantur recte, quorum necesse est omni alterum inesse: ut si A et
B non contingunt simul eidem, necesse est autem inesse cui non alterum,
alterum, et rursus C et D similiter, cui autem C omni sequitur A, accidet enim
cui D, B inesse ex necessitate, quod falsum est; si sumatur enim negatio eorum
quae sunt A B, ea quae est in quibus F, et rursus eorum quae sunt C D, ea quae
est in quibus G. Necesse est igitur omni inesse vel A, vel F, aut enim
affirmationem aut negationem, et rursum, aut C, aut G; affirmatio enim et
negatio, et cui C omni A subiacet, quare cui F omni hoc quod est G. Rursum
quoniam eorum quae sunt F B omni alterum, et eorum quae sunt G D similiter.
Sequitur autem G id quod est F, et id quod est D sequitur B, hoc enim scimus. Si
ergo A id quod est C, et id quod est D sequetur B, hoc autem falsum; E
contrario enim erat in his (quae sic se habent) consequentia. Non enim fortasse
necessarium omni inesse, aut A aut F, nec F aut B: non enim est negatio eius
quod est A hoc quod est F, nam boni non bonum negatio; non autem est idem hoc
quod est non bonum ei quod est neque bonum neque non bonum; similiter autem et
in C D, nam negationes quae sumptae sunt, duae sunt. In quot ergo figuris, et
per quales, et quot propositiones, et quando, et quomodo fit syllogismus,
amplius autem ad quae perspiciendum construenti et destruenti, et quomodo
oporteat quaerere de proposito secundum unamquamque artem, amplius autem per
quam viam sumemus, quae in singulis sunt principia iam pertransivimus.
Quoniam autem alii quidem syllogismorum sunt universales, alii vero
particulares: universales quidem omnes semper plura syllogizant, particularium
autem praedicativi quidem plura, negativi vero conclusionem solam. Nam aliae
quidem propositiones convertuntur, privativa vero non convertitur. Conclusio
vero aliquid de aliquo est, quare alii quidem syllogismi plura syllogizant: ut
si A ostensum sit omni aut alicui B inesse, et B alicui A necessarium est
inesse, et si nulli B inesse A, et B nulli A, hoc autem aliud est A priore. Si
autem A alicui B non insit, non necesse est et B alicui A non inesse; contingit
enim omni A inesse. Haec ergo communis omnium causa universalium et
particularium. Est autem de universalibus, et aliter dicere, quaecunque enim
aut sub medio aut sub conclusione sunt, omnium erit idem syllogismus, si illa
quidem in medio, haec vero in conclusione ponantur, ut si A B conclusio per C,
quaecunque sub B aut sub C sunt, necesse est de omnibus dici A, nam D si in
toto B, et B in A, et D erit in A. Rursum si E in toto C, et C in toto A, et E
in toto A erit. Similiter autem et si privativus sit syllogismus. In secunda
autem figura quod sub conclusione erit, solum erit syllogizare, ut si A insit
nulli B, et omni C, conclusio quoniam nulli C inest B; si autem D sub C est,
manifestum quoniam non inest ei B, iis autem quae sunt sub A, quoniam B non
inest, non palam est per syllogismum, et si non inest B ei quod est E, si est E
sub A, sed inesse quidem B nulli C per syllogismum ostensum est, non inesse
vero A hoc quod est B, indemonstratum sumptum est, quare nec per syllogismum
accidit B non inesse E. In particularibus autem, eorum quidem quae sub
conclusione sunt, non erit necessarium. Non enim fit syllogismus, quando ea
sumpta fuerit particularis, eorum autem quae sunt sub medio, erit omnium,
verumtamen non per syllogismum, ut si A omni B, et B alicui C: nam eius quod
sub C est positum, non erit syllogismus, eius vero quod sub B erit, sed non
propter eum qui prius factus est syllogismum. Similiter autem et in aliis
figuris, nam eius quidem quod sub conclusione est non erit, alterius vero erit,
verum non per syllogismum, eo quod et in universalibus ex indemonstrata
propositione quae sunt sub medio ostendebantur; quare neque hic erit, vel et in
illis. Est ergo sic se habere, ut verae sint propositiones per quas fit
syllogismus; est autem ut falsae, est vero ut haec quidem vera, illa autem
falsa, conclusio autem aut vera, aut falsa ex necessitate. Ex veris ergo non
est falsum syllogizare, ex falsis autem verum, tamen non propter quid, sed
quia, nam eius qui est propter quid non est ex falsis syllogismus, ob quam
autem causam in sequentibus dicetur. Primum ergo quoniam ex veris non possibile
falsum syllogizare, hinc manifestum. Si enim cum est A, necesse est esse B, si
non est B, necesse est A non esse; si ergo verum est A, necesse est et B verum
esse, aut accidet idem simul et esse et non esse, hoc autem impossibile. Non
autem quoniam ponitur A unus terminus, accipiatur, contingere uno aliquo
existente, ex necessitate aliquid accidere, non enim potest. Nam quod accidit
ex necessitate conclusio est, per quae autem fit ad minimum tres sunt termini,
duo autem intervalla et propositiones. Si ergo verum est cui omni inest B et A,
cui autem C et B, cui C, necesse est A inesse, et non potest hoc falsum esse,
simul enim erit idem et non inerit; ergo A ut unum, positum est duas
propositiones colligere. Similiter autem se habet et in privativis, non enim
est ex veris ostendere falsum. Ex falsis autem est verum syllogizare, utrisque
propositionibus falsis, et una; hac autem non utralibet contingit, sed secunda,
si quidem totam sumamus falsam, non tota autem sumpta est utralibet. Insit enim
A omni C, ei autem quod est B nulli, nec B insit C; contingit autem hoc, ut
nulli lapidi animal, et lapis nulli homini; si igitur sumatur A omni B, et B
omni C, A omni C inerit, quare ex utrisque falsis vera est conclusio, omnis
enim homo animal. Similiter autem et privativum: insit enim C nulli, nec A, nec
B, A autem B omni, ut si eisdem terminis sumptis medium ponatur homo, lapidi
enim nec animal, nec homo nulli inest, homini autem omni animal; quare si cui
quidem omni inest, sumamus nulli inesse, cui vero non inest, omni inesse, ex falsis
utrisque vera erit conclusio. Similiter autem ostendetur et si in aliquo utraque
falsa sumatur. Si autem altera ponatur falsa, prima quidem tota falsa
existente, ut A B, non erit conclusio vera, B C autem erit. Dico autem totam
falsam quod contrariam verae, ut si quod nulli inest, omni sumptum est; aut si
quod omni, nulli inesse. Insit enim A B nulli, B autem omni C; si ergo B C
quidem propositionem sumamus veram, A B autem falsam totam, et omni B inesse A,
impossibile est A C conclusionem veram esse, nulli enim inerat A earum quae
sunt C, siquidem cui B nulli, B autem omni C. Similiter autem nec si A
omni B inest, et B omni C, sumpta sit autem B C quidem vera propositio, A B
autem falsa tota, et nulli, cui B inest A, conclusio falsa erit, omni enim C
inest A, siquidem cui B omni C et A, B autem omni C. Manifestum ergo quoniam
prima tota sumpta falsa, sive affirmativa, sive privativa, altera autem vera,
non fit vera conclusio. Non tota autem sumpta falsa, erit: nam si A C quidem
omni inest, B autem alicui, B autem omni C, ut animal, cygno quidem omni, albo
autem alicui, album autem omni cygno, si sumatur A omni B, et B omni C, A omni
C inerit vere, omnis enim cygnus animal. Similiter autem et si privativa sit A
B; possibile est enim A B quidem alicui inesse, C vero nulli, B autem omni C,
ut animal alicui albo, nivi vero nulli, album vero omni nivi; si ergo sumatur A
quidem nulli B, B autem omni C, A nulli C inerit. Si autem A B quidem
propositio tota sumatur vera, B C autem tota falsa, erit syllogismus verus,
nihil enim prohibet A, et B et C omni inesse, B autem nulli C, ut quaecunque
eiusdem generis sunt species non subalternae, nam animal et homini et equo
inest, equus autem nulli homini inest; si ergo sumatur A omni B, et B omni C,
conclusio vera erit, tota falsa B C propositione. Similiter autem cum
universalis privativa est A B propositio, contingit enim A neque B, neque C
nulli inesse, et B nulli C, ut ex alio genere speciebus diversum genus, nam
animal nec musicae, nec medicinae inest, neque musica medicinae. Sumpta ergo A
quidem nulli B, B autem omni C, vera erit conclusio. Et si non tota falsa sit B
C, sed in aliquo, etiam sic erit conclusio vera. Nihil enim prohibet A, et B et
C toti inesse, B autem alicui C, ut genus speciei et differentiae, nam animal
homini omni et omni gressibili, homo autem alicui gressibili, et non omni; si
ergo A omni B, et B omni C sumatur, A omni C inerit, quod quidem erat verum.
Similiter autem cum privativa est A, B propositio, contingit enim A nec B, nec
C nulli inesse, B vero alicui C, at genus ex alio genere speciei et
differentiae, nam animal nec sapientiae nulli inest, nec contemplationi,
sapientia vero alicui contemplationi; si ergo sumatur A nulli B, B autem omni
C, nulli C inerit A, hoc autem erat verum. In particularibus autem syllogismis
contingit, prima propositione tota falsa existente, altera autem vera, veram
esse conclusionem, et A B in aliquo falsa existente, B C autem vera, et A B
quidem vera, particulari autem falsa, et utrisque existentibus falsis. Nihil
enim prohibet A B quidem nulli inesse, C autem alicui, et B alicui C inesse, ut
animal nulli nivi, albo autem alicui inest, et nix albo alicui. Si ergo ponatur
medium nix, primum autem animal, et sumatur A quidem toti B inesse, B autem
alicui C, A B tota falsa, B C autem vera, et conclusio vera. Similiter autem et
cum privativa est A B propositio, possibile est enim A B quidem toti inesse, C
autem alicui non inesse, B vero alicui C inesse, ut animal homini quidem omni
inest, album autem aliquod non sequitur, homo vero alicui albo inest; quare si
medio posito homine sumatur A nulli B inesse, et B alicui C, vera fit
conclusio, cum sit tota falsa A B propositio. Et si in aliquo sit falsa A B
propositio, B C vera existente, erit conclusio vera. Nihil enim prohibet A, et
B, et C, alicui inesse, B autem alicui C, ut animal alicui pulchro, et alicui
magno, et pulchrum alicui magno inest; si ergo sumatur A omni B, et B alicui C,
et A B, quidem propositio in aliquo falsa erit, B C autem vera, et conclusio
vera. Similiter autem et cum privativa est A B propositio, nam iidem erunt
termini, et similiter positi ad demonstrationem. Rursum si A B quidem vera, B C
autem falsa, vera erit conclusio. Nihil enim prohibet A quidem toti inesse B, C
autem alicui, et B nulli C inesse: ut animal cygno quidem omni, nigro autem
alicui, cygnus vero nulli nigro; quare si sumatur A omni B, et B alicui C, vera
erit conclusio, cum sit falsa B C. Similiter autem et privativa sumpta A B
propositione, possibile enim A B quidem nulli, C autem alicui non inesse, et B
nulli C, ut genus ex alio genere speciei et accidenti eius speciebus, nam
animal quidem numero nulli inest, albo vero non alicui, numerus autem nulli
albo; si ergo medium ponatur numerus, et sumatur A quidem nulli B, B autem
alicui C, A alicui C non inerit, quod fuit verum, cum A B quidem sit propositio
vera, B C autem falsa. Et si in aliquo sit falsa A B, falsa autem et B C, erit
conclusio vera. Nihil enim prohibet A alicui B et alicui C inesse utrique, B
autem nulli C, ut si B sit contrarium ipsi C, et ambo accidentia eidem generi,
nam animal alicui albo et alicui nigro inest, album autem nulli nigro inest; si
ergo sumatur A omni B, et B alicui C, vera erit conclusio. Et privativa quidem
sumpta A B, similiter. Nam iidem termini, et similiter ponentur ad
demonstrationem. Et ex utrisque falsis erit conclusio vera. Possibile est enim
A B quidem nulli, C autem alicui inesse, B vero nulli C. Ut genus ex alio
genere speciei, et accidenti speciebus eius, animal enim numero quidem nulli,
albo vero alicui inest, et numerus nulli albo. Si ergo sumatur A omni B, et B
alicui C, conclusio quidem vera, propositiones vero ambae falsae. Similiter
autem et cum privativa est A B. Nihil enim prohibet A B quidem toti inesse, C
autem alicui non inesse, et neque B nulli C, ut animal cygno quidem omni, nigro
autem alicui non inest, cygnus vero nulli nigro: quare si sumatur A nulli B, B
autem alicui C A non inerit; ergo conclusio quidem vera, propositiones autem
falsae. In media autem figura omnino contingit per falsa verum syllogizare, et
utrisque propositionibus totis falsis sumptis, et hac quidem vera, illa tota
falsa, utralibet falsa posita, et si utraeque in aliquo falsae, et si haec
quidem simpliciter vera, illa autem in aliquo falsa, et in universalibus, et in
particularibus syllogismis. Si enim A B quidem nulli inest, C autem omni, ut
lapidi animal quidem nulli, homini autem omni, si contrariae ponantur
propositiones, et si sumatur A B quidem omni, C vero nulli, ex falsis totis
propositionibus erit vera conclusio. Similiter autem et si A inest B quidem
omni, C vero nulli, nam idem erit syllogismus. Rursum si altera quidem
tota falsa, altera autem tota vera. Nihil enim prohibet A et B et C omni
inesse, B autem nulli C, ut genus non subalternis speciebus. Nam animal equo
omni, et homini inest, et nullus homo equus; si ergo sumatur animal huic quidem
omni, illi vero nulli inesse, haec quidem erit falsa, illa vero tota vera, et
conclusio vera, ad quodlibet posito privativo. Et si altera in aliquo falsa,
altera autem tota vera, possibile est enim A B quidem alicui inesse, C autem
omni, et B nulli C, ut animal albo quidem alicui, corvo autem omni, album vero
nulli corvo. Si ergo sumatur A B quidem nulli, C autem toti inesse, A B quidem
propositio in aliquo falsa est, A C autem tota vera, et conclusio vera, et
transposita quidem privativa, similiter. Nam per eosdem terminos demonstratio.
Et si affirmativa quidem propositio in aliquo falsa, privativa autem tota vera,
nihil enim prohibet A B quidem alicui inesse, C autem toti non inesse, et B
nulli C, ut animal albo quidem alicui, pici autem nulli, album vero nulli pici:
quare si sumatur A to i B inesse, C autem nulli, A B quidem in aliquo falsa, A
C autem tota vera, et conclusio vera. Et si utraeque propositiones in aliquo
falsae, erit conclusio vera, possibile est enim A, et B, et C alicui inesse, B
autem nulli C, ut animal, et albo alicui, et nigro alicui, album vero nulli
nigro. Si ergo sumator A B quidem omni, C autem nulli, ambae quidem
propositiones in aliquo falsae, conclusio autem vera; similiter autem
transposita privativa per terminos. Manifestum autem et in particularibus
syllogismis, nihil enim prohibet A B quidem omni, C autem alicui inesse, et B
alicui C non inesse, ut animal omni homini, albo autem alicui, homo vero alicui
albo non inerit. Si ergo ponatur A B quidem nulli inesse, C autem alicui
inesse, universalis quidem propositio tota falsa, particularis autem vera, et
conclusio vera. Similiter autem et affirmativa sumpta A B, possibile est enim A
B quidem nulli, C autem alicui non inesse, et B alicui C non inesse, ut animal
nulli inanimato, albo autem alicui, et inanimatum non inerit alicui albo Si
ergo ponatur A B quidem omni, C vero alicui non inesse, A B quidem propositio
universalis tota falsa, A C autem vera, et conclusio vera. Et universali quidem
vera posita, minori autem particulari falsa, nihil enim prohibet A nec B nec C
nullum sequi, et B alicui C non inesse, ut animal nulli numero nec inanimato,
et numerus aliquod inanimatum non sequitur. Si ergo ponatur A B quidem nulli, C
autem alicui, et conclusio vera, et universalis propositio vera, particularis
autem falsa. Affirmativa autem universali similiter posita, possibile est enim
A et B et C toti inesse, B autem aliquod C non sequi, ut genus speciem et
differentiam. Nam animal omnem hominem et totum gressibile sequitur, homo vero
non omne gressibile: quare si sumatur A B quidem toti inesse, C autem alicui
non inesse, universalis quidem propositio vera, particularis falsa, conclusio
autem vera. Manifestum autem quoniam et utrisque falsis erit conclusio vera,
siquidem contingit A et B et C huic quidem omni, illi vero nulli inesse, B vero
aliquod C non sequi, nam sumpto A B quidem nulli, C autem alicui inesse,
propositiones quidem ambae falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et cum
praedicativa fuerit universalis propositio, particularis autem privativa,
possibile est enim A B quidem nullum, C autem omne sequi, et B alicui C non
inesse, ut animal disciplinam quidem nullam, hominem autem omnem sequitur,
disciplina vero non omnem hominem. Si ergo sumatur A B quidem toti inesse, C
autem aliquod non sequi, propositiones quidem falsae, conclusio autem vera. Erit
autem et in postrema figura per falsas totas, et in aliquo utraque, et altera
quidem vera, altera autem falsa, et haec quidem in aliquo falsa, illa autem
tota vera, et e converso, et quotquot modis aliter possibile est transumere
propositiones. Nihil enim prohibet nec A nec B nulli C inesse, A autem alicui B
inesse, ut nec homo, nec gressibile, nullum inanimatum sequitur, homo autem
alicui gressibili inest; si ergo sumatur A et B omni C inesse, propositiones
quidem totae falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et cum haec quidem
est privativa, illa vero affirmativa. Possibile est enim B quidem nulli C
inesse, A autem omni, et A alicui B non inesse, ut nigrum nulli cygno, animal
autem omni, et animal non omni nigro: quare si sumatur B quidem omni C, A vero
nulli, A alicui B non inerit, et conclusio quidem vera, propositiones autem
falsae. Et si in aliquo fuerit utraque falsa, erit conclusio vera, nihil
enim prohibet et A et B alicui C inesse, et A alicui B, ut album et pulchrum
alicui animali inest, et album alicui pulchro; si ergo ponatur A et B omni C
inesse, propositiones quidem in aliquo falsae, conclusio autem vera. Et
privativa A C posita, similiter: nihil enim prohibet A quidem alicui C non
inesse, B vero alicui inesse, et A non omni B inesse, ut album alicui animali
non inesse. Pulchrum autem alicui inest, et album non omni pulchro: quare si
sumatur A quidem nulli, C B autem omni, utraeque propositiones quidem in aliquo
falsae, conclusio autem vera. Similiter autem et haec quidem tota falsa,
illa vero tota vera sumpta. Possibile est enim A et B omne C sequi, et A alicui
B non inesse, ut animal et album omne cygnum sequitur, et animal non omni inest
albo; positis igitur his terminis, si sumatur B quidem toti C inesse, A vero
toti non inesse, B C quidem tota erit vera, A C autem tota falsa, et conclusio
vera. Similiter autem et si B C quidem falsa, A C autem vera, nam hi quidem
termini ad demonstrationem, nigrum, inanimatum, cygnus. Sed et si utraeque
assumantur affirmative, nihil enim prohibet B quidem omne C sequi, A autem toti
C non inesse, et A alicui B inesse, ut omni cygno animal, nigrum vero nulli
cygno, et nigrum inest alicui animali: quare si sumatur A et B omni C inesse, B
C quidem tota vera, A C autem tota falsa, et conclusio vera. Similiter autem et
A C sumpta vera, nam per eosdem terminos demonstratio. Rursum hac quidem
tota vera existente, illa vero in aliquo falsa, possibile est enim B quidem
omni C inesse, A autem alicui C et alicui B, ut bipes quidem omni homini,
pulchrum non omni, et pulchrum alicui bipedi inest. Si ergo sumatur A et B toti
C inesse, B C quidem tota vera, A C autem in aliquo falsa, conclusio autem
vera. Similiter autem et A C quidem vera, B C autem falsa in aliquo sumpta,
transpositis enim eisdem terminis erit demonstratio. Et cum haec quidem est
privativa, illa vero affirmativa, quoniam possibile est B quidem toti C inesse,
A autem alicui C, et quando sic se habeant, non omni B inesse A. Si ergo
assumatur B quidem toti C inesse, A autem nulli, privativa quidem in aliquo
falsa, altera autem tota vera, et conclusio erit vera. Rursum quoniam ostensum
est quod cum A quidem nulli C inest, et B alicui, evenit A alicui B non inesse,
manifestum igitur quoniam et cum A C tota est vera, B C autem in aliquo falsa,
contingit conclusionem esse veram; si enim sumatur A quidem nulli C, B autem
omni, A C quidem tota vera, B C autem in aliquo falsa. Manifestum autem et in
particularibus syllogismis quoniam omnino per falsa erit verum, nam iidem
termini sumendi, et quando universales fuerint propositiones, in praedicativis
quidem praedicativi, in privativis autem privativi; nihil enim differt, cum nulli
inerat, universaliter sumere inesse, et si alicui inerat, universaliter sumere
ad terminorum positionem; similiter autem et in privativis. Manifestum igitur
quod quando sit conclusio falsa, necesse est ea ex quibus est oratio falsa
esse, aut omnia, aut aliqua; quando autem vera, non necesse est verum esse nec
aliquod quidem, nec omne. Sed est cum nullum sit verum eorum quae sunt in
syllogismis, et conclusionem similiter esse veram, non tamen ex necessitate.
Causa autem quoniam cum duo sic se habent ad invicem, ut cum alterum sit, ex
necessitate esse alterum, hoc cum non sit quidem, nec alterum erit; cum autem
sit, non necesse est esse alterum; idem autem cum sit, et non sit, impossibile
ex necessitate esse idem. Dico autem, cum sit A album, B esse magnum ex
necessitate, et cum non sit A album, B esse magnum ex necessitate; quando enim
cum hoc sit (ut A ) album, illud necesse est (ut B ) esse magnum, cum autem sit
B magnum, C non esse album, necesse est, si A sit album, C non esse album. Et
quando duobus existentibus, cum alterum sit, necesse est alterum esse, hoc
autem cum non sit, necesse est A non esse, cum ergo B non sit magnum, A non
potest album esse, cum vero A non sit album, necesse est B magnum esse, accidit
ex necessitate cum B magnum non sit, idem B esse magnum: hoc autem impossibile,
nam si B non est magnum, A non erit album ex necessitate; si ergo cum non sit A
album, B erit magnum, accidit, si B non est magnum, B esse magnum, ut per tria.
Circulo autem, et ex se invicem ostendere est per conclusionem, et e converso
praedicationem alteram sumentem propositionem concludere reliquam, quam
sumpserat in altero syllogismo, ut si oportuit ostendere quoniam A inest omni
C, ostendat autem per C, rursus si monstret quoniam A inest B, sumens A quidem
inesse C, C autem B, et A inerit B, prius autem e converso sumpsit B inesse C,
aut si quoniam B inest C, oporteat ostendere si sumat A de C, quae fuit
conclusio, B autem de A esse, prius autem sumptum est e converso A de
B. Aliter vero non est ex se invicem ostendere, sive enim aliud medium
sumetur, non circulo, nil enim sumitur eorumdem, sive horum quiddam, necesse
est alterum solum, nam si ambo, eadem erit conclusio, at oportet diversam esse.
In iis igitur quae non convertuntur ex indemonstrata altera propositione fit
syllogismus, non enim est demonstrare per hos terminos, quoniam medio inest
tertium, aut primo medium. In iis autem quae convertuntur, erit omnia monstrare
per se invicem, ut si A, et B, et C convertuntur sibi invicem: ostendatur enim
A C per medium B, et rursum A B per conclusionem, et per B C propositionem
conversam; similiter autem et B C, et per conclusionem, et per A B
propositionem conversam; oportet autem et C B, et B A propositionem
demonstrare, nam his demonstratis usi sumus solis. Si ergo sumatur B omni
C inesse, et C omni A, syllogismus erit eius quod est B ad A. Rursus si sumatur
C omni A inesse, et A omni B, necesse est C inesse omni B. In utrisque ergo
syllogismis C A propositio sumpta est indemonstrata, nam aliae probatae erant:
quare si hanc ostenderimus, omnes erunt approbatae per se invicem; si ergo
sumatur C omni B, et B omni A inesse, utraeque propositiones demonstratae
sumuntur, et C necesse est inesse A. Manifestum est ergo quoniam in solis iis
quae convertuntur, circulo et per se invicem contingit fieri demonstrationes,
in aliis vero quemadmodum prius diximus. Accidit autem et in iis eodem quod
monstratur uti ad demonstrationem, nam C de B, et B de A monstratur sumpto C de
A dici, C autem de A per has ostenditur propositiones: quare conclusione utimur
ad demonstrationem. In privativis autem syllogismis hoc modo monstratur ex se
invicem: sit B quidem omni C inesse, A autem nulli B, conclusio autem quoniam A
nulli C. Si ergo rursum oporteat concludere quoniam A nulli B, quod prius
sumptum erat, erit A quidem nulli C, C autem omni B, sic enim e converso
propositio. Si autem quoniam B inest C, oporteat concludere, non iam similiter
convertendum A B, nam eadem propositio est B nulli A, et A nulli B inesse, sed sumendum,
cui A nulli inest, huic B omni inesse. Sit enim A nulli C inesse, quod quidem
fuit conclusio, cui autem A nulli B, si sumatur omni inesse, necesse est ergo B
omni C inesse: quare cum sint tria, unumquodque conclusio est facta, et circulo
demonstrare, hoc est conclusionem sumentem et e converso alteram propositionem,
reliquam syllogizare. In particularibus autem syllogismis universalem quidem
propositionem non est demonstrare per alias, particularem autem est; quoniam
autem non est demonstrare universalem, manifestum, nam universale monstratur
per universalia, conclusio autem non est universalis, oportet autem ostendere
ex conclusione et altera propositione. Amplius, omnino non fit syllogismus
conversa propositione, nam particulares fiunt utraeque propositiones. Particulare
autem est, ostendatur enim A de aliquo C per B, si ergo sumatur B omni A, et
conclusio maneat, B alicui C inerit, fit enim prima figura, et est A medium.
(0693C) Si autem fit privativus syllogismus, universalem quidem propositionem
non est ostendere, propter hoc quod prius dictum est, particularem (si
simpliciter convertatur A B quemadmodum et in universalibus) non est, per
assumptionem autem est, ut cui A alicui non insit, B alicui inesse; nam aliter
se habentibus non fit syllogismus, eo quod negativa est particularis
propositio. In secunda autem figura affirmativam quidem non est ostendere per
hunc modum, privativam autem est; ergo praedicativa quidem non ostenditur, eo
quod non sunt utraeque propositiones affirmativae, nam conclusio privativa,
praedicativa autem ex utrisque ostendebatur affirmativis. Privativa autem sic
ostenditur: insit enim A omni B, C autem nulli, conclusio quoniam B nulli C; si
ergo sumatur B omni A inesse, et nulli C, necesse est A nulli C inesse, fit
enim secunda figura, medium B. Si autem A B privativa sumpta sit, altera vero praedicativa,
prima erit figura, nam C quidem omni A, B autem nulli C, quare B nulli A, ergo
nec A B, medium C; ergo per conclusionem quidem et unam propositionem non fit
syllogismus, assumpta autem altera erit. Si autem non universalis sit
syllogismus, quae in toto quidem est propositio non ostenditur, propter eamdem
causam quam quidem diximus et prius, quae autem in parte, ostenditur quando
universalis sit praedicativa. Insit enim A omni B, C autem non omni, conclusio
B C; si ergo sumatur B omni A, C autem non omni, conclusio A alicui C non
inerit medium B. Si autem est universalis privativa, non ostenditur A
propositio, conversa A B, accidit enim utrasque aut alteram propositionem fieri
negativam: quare non erit syllogismus; sed similiter ostendetur quemadmodum et
in universalibus, si sumatur, cui B alicui non inest, A alicui inesse. In
tertia autem figura, quando utraeque propositiones universaliter sumentur, non
contingit ostendere per se invicem propositionem. Nam universalis quidem
ostenditur per universalia, in hac autem conclusio semper est particularis:
quare manifestum quoniam omnino non contingit ostendere per hanc figuram
universalem propositionem. Si autem haec quidem universalis sit, illa vero
particularis, quandoque quidem erit, quandoque vero non inerit; quando ergo
utraeque praedicativae sumantur, et universalis sit ad minorem extremitatem,
erit; quando vero ad alteram, non erit. Insit enim A omni C, B autem alicui C,
conclusio A B. Si ergo sumatur C omni A inesse conversa universali, et A inesse
B, quod erat conclusio, C quidem ostensum est alicui B inesse, B autem alicui
C, non est ostensum, quamvis necesse est si C alicui B, et B alicui C inesse;
sed non idem est hoc illi, et illud huic inesse, sed assumendum est, si hoc
alicui illi, et alterum alicui huic, hoc autem sumpto iam non sit ex
conclusione et altera propositione syllogismus. Si autem B quidem omni C, A
autem alicui C, erit ostendere A C, quando sumatur C quidem omni B inesse, A
autem alicui; nam si C omni B inest, A autem alicui B, necesse est A alicui C
inesse, medium B. Et cum fuerit haec praedicativa quidem, illa vero privativa,
universalis autem praedicativa, ostendetur altera. Insit enim B omni C, A autem
alicui non insit, conclusio quoniam A alicui B non inest. Si ergo assumatur C B
omni inesse, inerat autem et A non omni B, necesse est A alicui C non inesse
medium B. Cum autem privativa universalis sit, non ostenditur altera nisi sicut
in prioribus, si sumatur cui hoc alicui non inest, alterum alicui inesse, ut si
A nulli C, B autem alicui, conclusio quoniam A alicui B non inest. Si ergo
sumatur cui A alicui non inest, eidem C alicui inesse, necesse est C alicui B
inesse, aliter autem non est convertentem universalem propositionem ostendere
alteram, nullo enim modo erit syllogismus. Manifestum igitur quoniam in prima
quidem figura per se invicem est ostensio, et per primam, et per tertiam
figuram fit: nam cum praedicativa quidem est conclusio, per primam, cum autem
privativa, per postremam; sumitur enim cui hoc nulli, alterum omni inesse. In
media autem, cum universalis est quidem syllogismus et per ipsam, et per primam
figuram, et per postremam; cum autem particularis, et per ipsam, et per
postremam. In tertia vero per ipsam, omnes. Manifestum etiam quoniam in media
et in tertia qui non per ipsas fiunt syllogismi, aut non sunt secundum eam quae
circulo est ostensionem, aut imperfecti sunt. Convertere autem est
transponentem conclusionem facere syllogismum, quoniam vel extremum medio non
inerit, vel hoc postremo; necesse est enim conclusione conversa, et altera
remanente propositione, interimi reliquam; nam si erit, et conclusio erit:
differt autem opposite aut contrarie convertere conclusionem, non enim fit idem
syllogismus utrolibet conversa; palam autem hoc erit per sequentia. Dico autem
opponi quidem omni inesse non omni, et alicui nulli, contrarie autem omni
nulli, et alicui non alicui inesse. Sit enim ostensum A de C per medium B; si
igitur sumatur A nulli C inesse, omni autem B, nulli C inerit B, et si A quidem
nulli C, B autem omni C, A non omni B, et non omnino nulli, non enim
ostendebatur universale per tertiam figuram. Omnino autem eam quae est ad
maiorem extremitatem propositionem non est destruere universaliter per
conversionem, semper enim interimitur per tertiam figuram, necesse enim ad postremam
extremitatem utrasque sumere propositiones. Et si privativus sit syllogismus,
similiter: ostendatur, enim A nulli C inesse per B, ergo si sumatur A omni C
inesse, nulli autem B, nulli C inerit B. Et si A et B omni C, A alicui B, sed
nulli inerat. Si autem opposite convertatur conclusio, et alii syllogismi
oppositi, et non universales erunt, fit enim altera propositio particularis,
quare conclusio erit particularis. Sit enim praedicativus syllogismus, et
convertatur sic, ergo si A non omni C, B autem omni B, non omni C. Et si A
quidem non omni C, B autem omni A, non omni B. Similiter autem et si privativus
sit syllogismus, nam si A alicui C inest, B autem nulli, B alicui C non inerit,
et non simpliciter nulli, et si A quidem alicui C, B autem omni, quemadmodum in
principio sumptum est, A alicui B inerit. In particularibus autem syllogismis
quando opposite convertitur conclusio, interimuntur utraeque propositiones,
quando vero contrariae, neutra; non enim iam accidit quemadmodum in
universalibus interimere deficiente conclusione secundum conversionem, sed nec
omnino interimere. Ostendatur enim A de aliquo C per B; ergo si sumatur A nulli
C inesse, B autem alicui C, A alicui B non inerit, et si A nulli C, B autem
omni, nulli C inerit B; quare interimentur utraeque. Si autem contrarie
convertantur, neutra; nam si A alicui C non inest, B autem omni, B alicui C non
inerit, sed nondum interimitur quod ex principio, contingit, enim alicui
inesse, et alicui non inesse: universali autem sublato A B, omnino non fit
syllogismus. Si enim A quidem alicui C non inest, B autem alicui inest, neutra
propositionum universalis est. Similiter autem et si privativus sit
syllogismus, si enim sumatur A omni C inesse, interimuntur utraeque; si autem
alicui, neutra; demonstratio autem eadem. In secunda autem figura, eam quidem
quae est ad maiorem extremitatem propositionem, non est interimere contrarie,
quolibet modo conversione facta, semper erit conclusio in tertia figura,
universalis autem non fuit in hac syllogismus, alteram autem in hac
interimemus, similiter conversione. Dico autem similiter: si contrarie quidem
convertitur, contrarie; si opposite, opposite. Insit enim A omni B, C autem
nulli, conclusio B C. Si ergo sumatur B omni C inesse, et A B maneat, A omni C
inerit, fit enim prima figura. Si autem B omni C, A autem nulli C, A non omni
B, figura postrema.Si autem opposite convertatur B C, A B quidem similiter
ostendetur, A C autem opposite: nam si B alicui C, A autem nulli C, A alicui B
non inerit; rursum si B alicui C, A autem omni B, A alicui C, quare oppositus
fit syllogismus. Similiter autem ostendetur et si e converso se habeant
propositiones. Si autem particularis est syllogismus, contrarie quidem conversa
conclusione neutra propositionum interimitur, quemadmodum nec in prima figura,
opposite autem, utraeque. Ponatur enim A B quidem nulli inesse, C autem alicui,
conclusio B C. Si igitur ponatur B alicui C inesse, et A B maneat, conclusio
erit quoniam A alicui C non inest, sed non interimitur quod ex principio,
contingit enim alicui inesse et non inesse. Rursum si B alicui C, et A alicui
C, non erit syllogismus, neutrum enim universale eorum quae sumpta sunt, quare
non interimitur A B. Si autem opposite convertatur, interimuntur utraeque, non
si B omni C, A autem nulli B, nulli C, A erit autem alicui. Rursum si B omni C,
A autem alicui C, alicui B, A. Eadem autem demonstratio et si universalis sit
praedicativa. In tertia vero figura quando contrarie quidem convertitur
conclusio, neutra propositionum interimitur secundum nullum syllogismorum;
quando autem opposite, utraeque in omnibus. Si enim ostensum A alicui B inesse,
medium autem sumptum C, et sint universales propositiones, si ergo sumatur A
alicui B non inesse, B autem omni C, non fit syllogismus eius quod est A de C. Neque
si A B alicui non inest, C autem omni, non erit eius quod est B C syllogismus. Similiter
autem ostendetur et si non universales sint propositiones, aut enim utrasque
necesse est particulares esse per conversionem, aut universalem ad minorem
extremitatem fieri, sic autem non fiet syllogismus, nec in prima figura, nec in
media. Si autem opposite convertantur propositiones, interimuntur utraeque, nam
si A nulli B, B autem omni C, A nulli C. Rursum si A B quidem nulli, C autem
omni, B nulli C. Et si altera non sit universalis, similiter; si enim A nulli
B, B autem alicui C, A alicui C non inerit. Si autem A quidem nulli, C autem
omni, nulli C, B. Similiter et si privativus sit syllogismus; ostendatur enim A
alicui B non inesse; si autem praedicativa quidem B C, A C autem negativa, sic
enim fiebat syllogismus. Quando igitur contrarium sumitur conclusioni, non erit
syllogismus, nam si A alicui B, B autem omni C, non fit syllogismus eius quod
est A et C. Neque si A alicui B, nulli autem C, non fuit eius quod est A B et C
syllogismus, quare non interimuntur propositiones. Quando vero oppositum,
interimuntur; nam si A omni B, et B omni C, A omni C, sed nulli inerat. Rursum
si A omni B, nulli autem C, B nulli C, sed omni inerat. Similiter autem
monstratur, et si non universales sint propositiones: sit enim A C universalis
et privativa, altera autem particularis et praedicativa, ergo si A quidem omni
B, B autem alicui C, A alicui C accidit, sed nulli inerat. Rursum si A omni B,
nulli autem C, et B nulli C. Si autem A alicui B, et B alicui C, non fit
syllogismus. Neque si A alicui B, et nulli C, nec sic. Quare illo quidem modo
interimuntur, sic autem non interimuntur propositiones. Manifestum est ergo ex
iis quae dicta sunt quomodo conversa conclusione in unaquaque figura fit
syllogismus, et quando contrarie propositioni, et quando opposite; et quoniam
in prima quidem figura per mediam et postremam fiunt syllogismi, et quae quidem
ad minorem extremitatem semper per mediam interimitur, quae vero ad maiorem per
postremam; in secunda autem, per primam et postremam, quae quidem ad minorem
extremitatem semper per primam figuram, quae vero ad maiorem, per postremam; in
tertia vero, per primam et per mediam, et quae quidem ad maiorem per primam
semper, quae vero ad minorem per mediam semper. Quid ergo est convertere, et
quomodo in unaquaque figura, et quis fit syllogismus, manifestum. Per
impossibile autem syllogismus ostenditur quidem, quando contradictio ponitur
conclusionis, et assumitur altera propositio. Fit autem in omnibus figuris,
simile enim est conversioni. Verumtamen differt in tantum quoniam convertitur
quidem facto syllogismo, et sumptis utrisque propositionibus. Deducitur autem
ad impossibile non confesso opposito prius, sed manifesto quoniam est verum. Termini
vero similiter se habent in utrisque, et eadem sumptio utrorumque, ut si A
inest omni B, medium autem C, si supponitur A non omni vel nulli B inesse, C
vero omni, quod fuit verum, necesse est C B aut nulli aut non omni inesse, hoc
autem impossibile, quare falsum est quod suppositum est. Verum ergo oppositum;
similiter autem in aliis figuris, quaecunque enim conversionem suscipiunt, et
per impossibile syllogismum. Ergo alia quidem proposita omnia ostenduntur per
impossibile in omnibus figuris, universale autem praedicativum in media et in
tertia monstratur, in prima autem non monstratur: supponatur enim A non omni B
aut nulli inesse, et assumatur alia propositio, utrolibet modo, sive A omni
inest C, sive B omni D (sic enim erat prima figura); si ergo supponatur A non
omni B inesse, non fiet syllogismus quomodolibet sumpta propositione. Si autem
nulli B, D quidem assumatur, syllogismus quidem erit falsi, non ostenditur
autem propositum; nam si A nulli B, B autem omni D, A nulli D, hoc autem sit impossibile,
falsum igitur est nulli B inesse A, sed non si nulli falsum, omni verum. Si
autem C A assumatur, non fit syllogismus, nec quando supponitur non omni B
inesse A; quare manifestum quoniam omni inesse non ostenditur in prima figura
per impossibile. Alicui autem, et nulli, et non omni ostenditur. Supponatur
enim A nulli B inesse, B autem sumptum sit omni aut alicui C, ergo necesse est
A nulli aut non omni C inesse, hoc autem impossibile. Sit enim verum et
manifestum quoniam omni C inest A, quare si hoc falsum, necesse est A alicui B
inesse. Si autem ad A sumatur altera propositio, non erit syllogismus, neque
quando subcontrarium conclusioni supponitur ut alicui non inesse; manifestum
ergo quoniam oppositum sumendum est. Rursum supponatur A alicui B inesse,
sumptum autem sit C omni A, necesse est igitur C alicui B inesse, hoc autem sit
impossibile, quare falsum quidem suppositum est; si autem sic, verum est nulli
inesse. Similiter autem et si privativa sumpta sit C A. Si autem ad B sumpta
sit propositio, non erit syllogismus. Si autem contrarium supponatur,
syllogismus erit et impossibile, non tamen ostenditur quod est propositum:
supponatur enim A omni B, et C sumptum sit omni A, ergo necesse est C omni B
inesse: hoc autem impossibile, quare falsum est omni B inesse A, sed nondum
erit necessarium, si non omni, nulli inesse. Similiter autem et si A D B
sumatur altera propositio: nam syllogismus quidem erit et impossibile, non
interimitur autem hypothesis, quare oppositum supponendum. Ad ostendendum autem
non omni B inesse A, supponendum omni inesse, nam si A omni B, et C omni A,
omni B inerit C; si ergo hoc impossibile, falsum quod suppositum est; similiter
autem et si ad B sumpta sit altera propositio. Et si privativa sit C A,
similiter, nam et sic fit syllogismus. Si autem ad B sumpta sit privativa,
nihil ostenditur. Si autem non omni, sed alicui inesse supponatur, non
ostenditur quoniam non omni, sed quoniam nulli: si enim A alicui B, C autem
omni A, alicui B inerit C; si ergo hoc impossibile, falsum est alicui B inesse
A, quare verum nulli; hoc autem ostenso, interimitur verum, nam A alicui quidem
B inerat, alicui vero non inerat. Amplius autem non tam propter hypothesin
accidit impossibile, falsa enim erit, siquidem ex veris non est falsum
syllogizare: nunc autem est vera, inest enim A alicui B, quare non supponendum
alicui inesse, sed omni. Similiter autem et si alicui B non inest A,
ostenderemus; si enim idem est alicui non inesse, et non omni inesse, eadem in
utrisque demonstratio. Manifestum ergo quoniam non contrarium, sed oppositum
supponendum in omnibus syllogismis, sic enim necessarium erit et axioma
probabile; nam si de omni vel affirmatio vel negatio, ostenso quoniam non
negatio, necesse est affirmationem veram esse; rursum si non ponant veram esse
affirmationem, constat veram esse negationem; contrariam vero neutro modo
contingit ratum facere. enim necessarium, si nulli falsum, omni verum, neque
probabile ut sit alterum falsum, quoniam alterum verum. Manifestum ergo quoniam
in prima figura alia quidem proposita omnia ostenduntur per impossibile,
universale autem affirmativum non ostenditur. In media autem figura et postrema
et hoc ostenditur. Ponatur enim A non omni B inesse, sumptum sit autem omni C
inesse A; ergo si B quidem non omni inest A, C autem omni, non omni B inest C,
hoc autem impossibile. Sit enim manifestum quoniam omni B inest C, quare falsum
quod suppositum est, verum est ergo omni inesse. Si autem contrarium
supponatur, syllogismus quidem erit ad impossibile, non tamen ostenditur quod
propositum est. Si enim A nulli B, omni autem C, nulli B, C, hoc autem
impossibile, quare falsum est, nulli inesse, sed non si hoc falsum, verum omni.
Quando autem alicui B inest A, supponatur A nulli B inesse, C autem omni insit,
necesse est ergo C nulli B inesse, quare si hoc impossibile, necesse est A
alicui B inesse. Si autem supponatur alicui non esse, eadem erunt quae in prima
figura. Rursum supponatur A alicui B inesse, C autem nulli insit, necesse est
igitur C alicui B non inesse; sed omni inerat, quare falsum quod suppositum
est, nulli ergo B inerat A. Quando autem non omni B inest A, supponatur omni
inesse: C autem nulli, necesse est ergo C nulli B inesse, hoc autem
impossibile, quare verum est non omni inesse. Manifestum ergo quoniam omnes
syllogismi fiunt per mediam figuram. Similiter autem et per ultimam. Ponatur
enim A alicui B non inesse, C autem omni B, ergo A alicui C non inerit; si ergo
hoc impossibile, falsum alicui non inesse, quare verum est omni. Si vero
supponatur nulli inesse, syllogismus quidem erit, et impossibile, non ostendit
autem quod propositum est; si enim contrarium supponatur, eadem erunt quae in
prioribus. Sed ad ostendendum alicui inesse, eadem sumenda est hypothesis,
nam si A nulli B, C autem alicui B, A non omni C; si ergo hoc falsum, verum est
A alicui B inesse. Quando autem nulli B inest A, supponatur alicui inesse,
sumptum sit autem et C omni B inesse, ergo necesse est A alicui C inesse; sed
nulli inerat, quare falsum est alicui B inesse A. Si autem supponatur omni B
inesse A, non ostenditur propositum: sed ad ostendendum non omni inesse, eadem
sumenda hypothesis, nam si A omni B, et C alicui B, A inest alicui C; hoc autem
non fuit, quare falsum est omni inesse, si autem sic, verum non omni. Si autem
supponatur alicui inesse, eadem erunt quae et in iis quae prius dicta sunt. Manifestum
ergo quoniam in omnibus per impossibile syllogismis oppositum supponendum.
Palam autem et quoniam in media figura ostenditur quodammodo affirmativum, et
in postrema universale. Differt autem quae ad impossibile demonstratio ab ea
quae est ostensiva, eo quod ponat quod vult interimere, deducens ad confessum
falsum, ostensiva autem incipit A confessis positionibus veris. Sumunt ergo
utraeque duas propositiones confessas, sed haec quidem ex quibus est
syllogismus, illa vero unam quidem harum, alteram vero contradictionem
conclusionis. Et hinc quidem non necesse est notam esse conclusionem, neque
prius opinari quoniam est, aut non est; illinc vero necesse est, quoniam non
est. Differt autem nihil affirmativam, vel negativam esse conclusionem, sed
similiter se habet in utrisque. Omnis enim quae ostensive concluditur, et per
impossibile monstrabitur, et quae per impossibile ostensive, et per eosdem
terminos, non autem in eisdem figuris. Nam quando per impossibile syllogismus
fit in prima figura, quod verum est in media erit, aut in postrema, privativum
quidem in media, praedicativum autem in postrema. Quando autem syllogismus in
media fit, quod verum est erit in prima figura in omnibus propositionibus,
quando autem in postrema syllogismus, quod verum est erit in prima et in media,
affirmativa quidem in prima, privativa autem in media. Sit enim ostensum A
nulli aut non omni B per primam figuram, ergo hypothesis quidem erat alicui B
inesse A, C autem sumebatur A quidem omni inesse, B autem nulli, sic enim
fiebat syllogismus ad impossibile. Hoc autem media figura, si C A quidem omni,
B autem nulli inest, et manifestum ex his quoniam B nulli inest A. Similiter
autem et si non omni ostensum sit inesse, nam hypothesis quidem est omni B A
inesse, C autem sumebatur A quidem omni, B autem non omni, et si privativa sit
sumpta C A, similiter etenim sic fit in media figura. Rursum sit ostensum
alicui B inesse A, ergo hypothesis quidem est nulli inesse, B autem sumebatur
omni C inesse, et A vel omni vel alicui C, sic enim erit impossibile. Hoc autem
postrema figura, si A et B omni C, et manifestum ex his quia necesse est A alicui
B inesse, similiter autem et si alicui C sumatur inesse B vel A. Rursum in
media figura ostensum sit A omni B inesse, ergo hypothesis quidem fuit, non
omni B inesse A, sumptum est autem A omni C, et C omni B, sic enim erit
impossibile; hoc autem prima figura, si A omni C, et C omni B. Similiter autem
et si ostensum sit alicui inesse, nam hypothesis quidem fuit, nulli B inesse A,
sumptum est autem A omni C, et C alicui B. Si autem privativus fit syllogismus,
hypothesis quidem A alicui B inesse, sumptum est autem A nulli C, et C omni B,
quare fit prima figura. Et si non universalis sit syllogismus, sed A alicui B
ostensum sit non inesse, similiter: nam hypothesis quidem omni B inesse A,
sumptum est autem A nulli C, et C alicui B, sic enim prima figura. Rursum in
tertia figura ostensum sit A inesse omni B, ergo hypothesis quidem fuit non
omni B inesse A, sumptum est autem C omni B, et A omni C, sic enim erit
impossibile, hoc autem prima figura. Similiter autem et si in aliquo sit
demonstratio, non hypothesis quidem erit nulli B inesse A, sumptum est autem C
alicui B, et A omni C. Si autem privativus sit syllogismus, hypothesis quidem A
alicui B inesse, sumptum est autem C A quidem nulli, B autem omni, hoc autem
media figura. Similiter autem et si non universalis sit demonstratio, nam
hypothesis quidem erit omni B inesse A, sumptum est autem C A quidem nulli, B
autem alicui, hoc autem media figura. Manifestum ergo quoniam per eosdem
terminos et ostensive est demonstrare unumquodque propositum, et per
impossibile. Similiter autem erit, et cum sint ostensivi syllogismi, ad
impossibile deducere in terminis sumptis, quando opposita propositio
conclusioni sumpta fuerit, nam fiunt iidem syllogismi iis qui sunt per
conversionem, quare statim habemus et figuras per quas unumquodque erit. Palam
ergo quoniam omne propositum ostenditur per utrosque modos et per impossibile
et ostensive, et non contingit separari alterum ab altero. In qua autem figura
est ex oppositis propositionibus syllogizare, et in qua non est, sic erit
manifestum. Dico autem oppositas esse propositiones, secundum locutionem quidem
quatuor, ut omni et nulli, et omni et non omni, et alicui et nulli, et alicui
et non alicui inesse; secundum veritatem autem tres, nam alicui et non alicui
secundum locutionem opponuntur solum; harum autem contrarias quidem
universales, omni nulli inesse, ut omnem disciplinam esse studiosam, nullam
esse studiosam, alias vero oppositas. In prima igitur figura non est ex
oppositis propositionibus syllogismus, neque affirmativus, neque negativus;
affirmativus quidem, quoniam oportet utrasque affirmativas esse propositiones,
oppositae autem affirmatio et negatio; privativus autem, quoniam oppositae
quidem idem de eodem praedicant et negant, in prima autem medium non dicitur de
utrisque, sed de illo quidem aliud negatur, idem autem de alio praedicatur, hae
vero non opponuntur. In media autem figura, et ex oppositis, et ex contrariis
contingit fieri syllogismum. Sit enim bonum quidem in quo A, disciplina autem
in quo B et C; si ergo omnem disciplinam studiosam sumpsit, et nullam, A inest
omni B, et nulli C, quare B nulli C, nulla ergo disciplina disciplina est.
Similiter autem et si omnem sumens studiosam disciplinam, medicinam vero non
studiosam sumpsit, nam A B quidem omni, C autem nulli, quare aliqua disciplina
non erit disciplina. Et si A C quidem omni, B autem nulli, est autem B quidem
disciplina, C autem medicina, A vero opinio, nullam enim disciplinam opinionem
sumens, sumpsit aliquam disciplinam esse opinionem. Differt autem A priore in
terminis converti, nam prius quidem ad B, nunc autem ad C affirmativum. Et si
sit non universalis altera propositio, similiter; semper enim medium est, quod
ab altero quidem negative dicitur, de altero vero affirmative. Quare contingit
opposita quidem perfici, non autem semper, neque omnino, sed sic se habeant,
quae sunt sub medio, ut vel eadem sint, vel totum ad partem; aliter autem
impossibile, non enim erunt propositiones ullo modo, neque contrariae, neque
oppositae. In tertia vero figura affirmativus quidem syllogismus nunquam erit
ex oppositis propositionibus propter causam dictam, et in prima figura. Negativus
autem erit syllogismus, et universalibus, et non universalibus terminis. Sit
enim disciplina in quo B et C, medicina autem in quo A; si ergo sumat omnem
medicinam disciplinam, et nullam medicinam disciplinam, B omni A sumpsit, et C
nulli A, quare erit aliqua disciplina non disciplina. Similiter autem et si non
universaliter sumpta sit A B propositio, nam si est aliqua medicina disciplina,
et rursum nulla medicina disciplina, accidit disciplinam aliquam non esse
disciplinam. Sunt autem universaliter quidem sumptis terminis contrariae
propositiones, si autem particularis altera sit, oppositae. Oportet autem scire
quoniam contingit opposita sic sumere quemadmodum diximus, omnem disciplinam
studiosam esse, et rursum nullam aut aliquam non esse studiosam, quod non solet
latere; erit autem per alias interrogationes syllogizare alteram, et quemadmodum
in Topicis dictum est, sumere. Quoniam autem affirmationum oppositiones sunt
tres, sexies accidit opposita sumere, aut omni et nulli, aut omni et non omni,
aut alicui et nulli; et hoc converti in terminis, ut A omni B et nulli C, aut
omni C et nulli B, aut huic quidem omni, illi vero non omni, et rursum hoc
converti secundum terminos; similiter autem et in tertia figura. Quare
manifestum est et quoties et in quibus figuris contingit per oppositas
propositiones fieri syllogismum. Manifestum est quoniam ex falsis est verum
syllogizare, quemadmodum dictum est prius; ex oppositis autem non est, semper
enim contrarius syllogismus fit rei (ut si est bonum non esse bonum, aut si
animal non animal) eo quod ex contradictione est syllogismus, et subiecti
termini aut iidem sunt, aut hic quidem totum, ille autem pars. Palam autem
quoniam in paralogismis nihil prohibet fieri hypotheseos contradictionem, ut si
est impar non esse impar, nam ex oppositis propositionibus contrarius erit
syllogismus; si ergo sumpserit hoc modo, hypotheseos erit contradictio. Oportet
autem considerare quoniam sic quidem non est contraria concludere ex uno
syllogismo (ut sit conclusio quoniam non est bonum, bonum aut aliud quiddam
tale), nisi statim huiusmodi propositio sumatur, ut omne animal esse album et
non album, hominem autem animal, sed vel assumere oportet contradictionem, ut
quoniam omnis disciplina opinio et non opinio, deinde sumere quoniam medicina
disciplina quidem est., nulla autem opinio, quemadmodum redargutiones fiunt,
vel ex duobus syllogismis. Quare esse quidem contraria secundum veritatem quae
sumpta sunt, non est alio modo quam hoc quemadmodum dictum est prius. In
principio autem petere et accipere est quidem, ut in genere, sumere in eo quod
non est demonstrare propositum. Hoc autem accidit multipliciter, nam et si
omnino non syllogizatur, et si per ignotiora aut similiter ignota, et si per
posteriora quod prius est, demonstratio enim ex prioribus et notioribus est. Horum
ergo nullum est petere quod ex principio est, sed quia haec quidem nata sunt
per se cognosci, illa vero per alia (nam principia quidem per se, quae autem
sub principiis, per alia), quando quod non per se notum est, per se aliquis
conatur ostendere, tunc petit quod ex principio est. Hoc autem est sic
facere quidem ut statim postulet id quod propositum est: contingit autem et
transgredientes et ad alia eorum quae nata sunt per illa ostendi per haec
monstrare quod ex principio est, ut si A ostendatur per B, et B per C, C autem
natum sit ostendi per A, accidit enim idem A per se demonstrare eos qui sic
syllogizant, quod faciunt qui parallelas arbitrantur scribere, latent enim ipsi
seipsos talia sumentes quae non valent demonstrare, cum non sint parallelae. Quare
accidit sic syllogizantibus unumquodque esse dicere si est unumquodque, sic
autem omne erit per se notum, quod est impossibile. Si ergo aliquis dubitat
assumpto dubio quoniam A inest C, similiter et quoniam B, petat autem i inesse
B, nondum manifestum si quod in principio est petat, sed quoniam non
demonstravit manifestum, non enim est principium demonstrationis, quod
similiter est incertum. Si autem B ad C sic se habet ut idem sit, aut
manifestum quod convertuntur, aut inest alterum alteri, quod in principio est
petit, nam et quoniam A inest B, per illa monstrabit si convertantur, nunc
autem hoc prohibet, sed non modus. Si autem hoc faciat, quod dictum est faciet,
et convertet per tria, similiter autem et si B sumat inesse C, quod similiter
incertum sit, ut et si A inest C, nondum quod ex principio petit, sed neque
demonstrat. Si autem idem sit A et B, aut eo quod convertuntur, aut eo quod A
sequitur ei quod est B, quod ex principio est petit propter eamdem causam, nam
ex principio quod valet, prius dictum est A nobis, quoniam per se monstrabitur
quod non est per se manifestum. Si ergo est in principio petere per se
monstrare quod non per se est manifestum, hoc autem est non ostendere quando
similiter dubitantur quod monstratur et per quod monstratur, vel eo quod eadem
eidem, vel eo quod idem eisdem inesse sumitur, in media quidem figura et tertia
utrorumque continget similiter quod est in principio petere, in praedicativo quidem
syllogismo et in tertia figura, et in prima, negative autem quando eadem
ab eodem, et non similiter utraeque propositiones, similiter autem et in media,
eo quod non convertuntur termini secundum negativos syllogismos. Est autem in
principio petere in demonstrationibus quidem quae secundum veritatem sic se
habent, in dialecticis autem, quae secundum opinionem. Non propter hoc autem
accidere falsum (quod saepe in disputationibus solemus dicere) primum quidem
est in iis qui ad impossibile syllogismis, quando ad contradictionem est huius
quod monstratum est ea quae ad impossibile. Nam neque qui non contradicit dicit
non propter hoc, sed quoniam falsum est aliquid positum priorum, neque in
ostensiva, non enim ponit quod contradicit. Amplius autem quando interimitur
aliquid ostensive per A B C, non est dicere quoniam non propter quod positum
est factus est syllogismus, nam non propter hoc fieri tunc dicimus, quando
interempto hoc nihilominus perficitur syllogismus, quod non est in ostensivis,
interempta enim propositione, nec qui ad hanc est erit syllogismus. Manifestum
igitur quoniam in iis qui ad impossibile sunt dicitur non propter hoc, et
quando sic se habet ad impossibile quae ex principio est hypothesis, ut cum
sit, vel cum non sit haec, nihilominus accidit impossibile. Ergo
manifestissimus quidem modus est non propter suppositionem esse falsum, quando
ab hypothesi inconiunctus est A mediis syllogismus ad impossibile, quod dictum
est in Topicis; quod enim non est causa, ut causam ponere hoc est; ut si volens
ostendere quoniam asymeter est diameter, conetur Zenonis ratione quoniam non
est moveri, et ad hoc inducat impossibile, nullo enim modo continuum est falsum
locutioni quae est ex principio. Alius autem modus, si continuum quidem sit
impossibile hypothesi, non tamen propter illam accidat, hoc autem possibile est
fieri, et in hoc quod superius, et in hoc quod inferius sumenti continuum, ut
si A ponatur inesse B, B autem C, C vero D, hoc autem sit falsum B inesse D,
nam (si ablato A, nihilominus B inest C, et C D ) non erit falsum propter eam
quae ex principio est hypothesin. Aut rursum si quis in superiori sumat
continuum, ut si A quidem B, E autem A, F vero E, falsum autem sit F inesse A,
nam et sic nihilominus erit impossibile, interempta quae est ex principio
hypothesi. Sed oportet ad eos qui ex principio terminos copulare impossibile,
sic enim erit propter hypothesin, ut in inferiori quidem sumenti continuum ad
praedicatum terminum; nam si impossibile est A inesse D, interempto A, non
amplius erit falsum. In superiori autem de quo praedicatur; nam si F non
possibile est inesse B, interempto B non amplius erit impossibile; similiter
autem et cum privativi sint syllogismi. Manifestum ergo quoniam cum impossibile
non ad priores terminos, non propter positionem accidit falsum; an nec sic
semper propter hypothes in erit falsum? nam si non ei quod est B, sed ei quod
est k positum est inesse A, k autem C, et hoc D, et sic manet impossibile; similiter
autem et in sursum sumenti terminos, quare (quoniam cum est, et cum non est,
hoc accidit impossibile) non erit propter positionem, aut cum non est hoc,
nihilominus fieri falsum. Nec sic sumendum ut alio posito accidat impossibile,
sed quando ablato hoc idem per reliquas propositiones concluditur impossibile,
eo quod idem falsum accidere per plures hypotheses nihil fortasse inconveniens
est, ut parallelas, contingere, et si maior est qui interius est, eo qui
exterius, et si triangulus habet plures rectos duobus.Falsa autem oratio fit
propter primum falsum; aut enim ex duabus propositionibus aut ex pluribus omnis
est syllogismus; ergo si ex duabus quidem, harum necesse est alteram, aut etiam
utrasque esse falsas, nam ex veris non erat falsus syllogismus; si vero ex
pluribus (ut sic quidem per A B, hoc autem per D F G ), horum erit aliquid
superiorum falsum, et propter hoc oratio, nam A et B per illa concluduntur,
quare propter illorum aliquid, accidit conclusio et falsum. Ut autem non
catasyllogizetur, observandum, quando sine conclusionibus interrogat orationem,
ut non detur bis idem in propositionibus, eo quod scimus quoniam sine medio
syllogismus non fit, medium autem est quod plerumque dicitur. Quomodo autem
oportet ad unamquamque conclusionem observare medium manifestum est, eo quod
scitur quale in unaquaque figura ostenditur, hoc autem nos non latebit, eo quod
videmus quomodo submittimus orationem. Oportet autem quod custodire praecipimus
respondentes, ipsos argumentantes tentare latere, hoc autem erit primum quidem
si conclusiones non prius syllogizent, sed sumptis necessariis non manifestae
sint. Amplius autem si non propinqua interrogant, sed quam maxime longe media,
ut si sit opportunum concludere A D E F, media B E D E, oportet ergo inquirere
si A B, et rursum non si B E, sed si D E, deinde si B C, et sic reliqua, et si
per unum medium sit syllogismus, A medio incipere, maxime enim sic latebit
respondentem. Quoniam ergo habemus quando et quomodo se habentibus terminis fit
syllogismus, manifestum et quando erit, et quando non erit elenchus, nam
omnibus affirmativis, vel permutatim positis responsionibus (ut hac quidem
affirmativa, illa vero negativa), contingit fieri elenchum: erit enim
syllogismus, et sic in illo modo se habentibus terminis; quare si id quod
positum est contrarium sit conclusioni, necesse est fieri elenchum, nam
elenchus syllogismus contradictionis est. Si vero nihil affirmetur, impossibile
est fieri elenchum, non enim erat syllogismus, cum omnes termini erant
privativi, quare nec elenchus: nam si elenchus, necesse est syllogismus esse;
cum autem est syllogismus, non necesse est elenchum esse. (0706A) Similiter
autem si nihil positum sit secundum responsionem universaliter; nam eadem erit
definitio syllogismi et elenchi. Accidit autem quandoque (quemadmodum in
positione terminorum fallebamur) et secundum opinionem fieri fallaciam, ut si
contingat idem pluribus principaliter inesse, et hoc quidem latere aliquem, et
putare nulli inesse, illud autem scire, ut insit A B et C per se, et haec omni
D similiter. Si igitur B quidem pPomba omni A inesse, et hoc D, C autem nulli
A, et hoc omni D, eiusdem secundum idem habebit disciplinam et
ignorantiam. Rursum si quis fallatur circa ea quae sunt ex eadem
coniugatione, ut si A inest B, hoc autem C, et C D, opinetur autem A inesse
omni B, et rursum nulli C. Simul enim sciet, et non opinabitur inesse; ergo
nihil aliud existimat ex iis quam scit, hoc non opinari, scit enim aliquo modo
quoniam A inest C per B, velut in universali hoc quod est particulare; quare
quod aliquo modo scit, hoc omnino existimat non opinari, quod est impossibile. In
eo autem quod prius dictum est, si non ex eadem coniugatione sit medium;
secundum utrumque quidem mediorum ambas propositiones non possibile est
opinari, ut A B quidem omni, C autem nulli, haec autem utraque omni D; accidit
autem aut simpliciter aut in aliquo contrariam sumere primam propositionem. Si
enim cui B inest omni A opinatur inesse, B autem D novit, et quoniam A D novit,
quare si rursum cui C nulli, putat A inesse, cui B alicui inest, huic non putat
A inesse, quod autem omni putat cui B, rursum alicui non putare cui B, aut
simpliciter, aut in aliquo contrarium et; sic ergo non contingit opinari.
Secundum utrumque autem unam, aut secundum alterum utrasque, nihil prohibet A
omni B, et B D, et rursum A nulli C. Nam similis huiusmodi fallacia, veluti
fallimur circa particularia, ut si A omni B inest, B autem omni C, A omni C
inerit; si ergo aliquis novit quoniam A cui B inest omni, novit et quoniam ei
quod est C; sed nihil prohibet ignorare C quoniam est, ut si A quidem duo
recti, in quo autem B triangulus, in quo vero C sensibilis triangulus;
opinabitur enim aliquis non esse C, sciens quoniam omnis triangulus habet duos
rectos: quare simul sciet et ignorabit idem, nam scire omnem triangulum quoniam
duobus rectis, non simplex est, sed hoc quidem universalem habet disciplinam,
illud vero singularem. Sic ergo in universali novit C, quoniam duobus rectis,
in singulari autem non novit, quare non habebit contrarias. Similiter autem est
quae in Menone est oratio, quoniam disciplina est reminiscentia; nunquam enim
accidit praescire quod singulare est, sed simul inductione sumere particularium
disciplinam, velut recognoscentes. Nam quaedam scientes, statim scimus, ut quoniam
duobus rectis, si scimus quoniam triangulus, similiter autem et in aliis. Ergo
universali quidem speculamur particularia, propria autem non scimus; quare
contingit et falli circa ea, verum non contrarie, sed habere quidem universale,
decipi autem particulari. Similiter autem in praedictis, non enim contraria
quae est secundum medium ei quae est secundum syllogismum disciplinae, nec quae
est secundum utrumque mediorum opinatio, nihil enim prohibet scientem, et
quoniam A toti B inest, et rursum hoc toti C, putare non inesse, ut quoniam
omnis mula sterilis, et haec mula, putare hanc habere in utero; non enim scit
quoniam A, C qui non conspicit, quod est secundum utrumque. Quare
manifestum quoniam et si hoc quidem novit, illud vero non novit, falletur, quod
habent universales ad particulares disciplinas; nullum enim sensibilium cum
extra sensum fit scimus, nec si sentientes fuerimus scimus, nisi ut in
universali, et in eo quod habet propriam disciplinam, sed non in eo quod est in
actum. Nam scire tripliciter dicitur, aut ut universali, aut ut propria, aut ut
in actu, quare et decipi totidem modis, nihil ergo prohibet et scire, et
deceptum esse circa idem, verumtamen non contrarie. Quod accidit et ei qui
secundum utramque scit propositionum, et non pertractavit prius, nam opinans in
utero habere mulam, non habet secundum ac um disciplinam, neque propter
opinionem fallaciam contrariam disciplinae, syllogismus enim est contraria
fallacis in universali. Qui autem opinatur quod bonum esse est malum esse, idem
opinabitur bonum esse et malum. Sit enim bonum esse in quo A, malum autem esse
in quo B, rursum bonum esse in quo C; quoniam igitur idem opinatur et B et C,
et esse C B opinabitur, et rursum B esse A similiter, quare et C A, nam
quemadmodum si erat verum de quo C B, et de quo B A, et de quo C A verum erat,
sic et in opinatione. Similiter autem et in eo quod est esse. Nam cum idem sit
C et B, et rursum B et A, C A idem erit, quare et opinatione similiter; ergo
hoc quidem necessarium si quis det primum. Sed fortasse illud falsum opinari
aliquem quod malum esse est bonum esse, nisi secundum accidens; multipliciter
enim possibile est hoc opinari, perspiciendum autem hoc melius. Quando vero
convertuntur extremitates, necesse est et medium converti ad utramque; si enim
A de C per B est, si convertitur et inest cui A omni, C et B A convertitur, et
inest cui A omni, B per medium C, et C B convertitur per medium A. Et in non
esse itidem, ut si B inest C, A vero non inest B, neque A inerit C. Si ergo B
convertatur ad A, et C ad A convertetur: sit enim B nulli A inexistens, ergo
neque C, omni enim C inerat B, et si B convertitur ad C, et A convertetur ad C;
nam de quocunque omnino B, et C. Et si C ad A convertitur, et B convertetur ad
A: cui enim B inest, et C; cui autem C, A non inest; et solum hoc A conclusione
incipit, alia autem non similiter, ut in praedicativo syllogismo. Rursum
si A et B convertuntur, et C et D similiter, omni autem necesse est A aut C
inesse, et B et D sic se habebunt, ut omni alterum insit; quoniam enim cui A B,
E cui C D, omni autem A aut C, et non simul, manifestum quoniam et B aut D
omni, et non simul, ut si ingenitum, incorruptibile, et incorruptibile
ingenitum, necesse est quod factum est corruptibile et corruptibile factum
esse, duo enim syllogismi constituti sunt. Rursum si omni quidem, A vel B, et C
vel D, simul autem non insunt, si convertitur A et C, et B et D convertetur.
Nam si alicui non inest B, cui D, palam quoniam A inest; si autem A, et C,
convertuntur enim; quare simul C et D, hoc autem impossibile. Quando autem A
toti B et C inest, et de nullo alio praedicatur, inest autem et B omni C,
necesse est A et B converti, quoniam enim de solis B C dicitur A, praedicatur
autem B et idem dese et de C, manifestum quoniam de quibus A, et B dicetur
omnibus, verum et de A. Rursum quando A et B, toti C insunt convertitur autem C
B, necesse est A omni B inesse, quoniam enim omni C A, C autem B, eo quod
convertuntur, et A omni B inerit. Quando autem duo fuerint opposita, ut A magis
eligendum sit quam B, cum sint opposita, et D quam C similiter, si magis
eligenda sunt A C quam B D, A magis eligendum quam D. Similiter enim sequendum
A, et fugiendum B, opposita enim, et C ei quod est D, nam et haec opponuntur;
si ergo A ei quod est D similiter eligendum, et B ei quod est C fugiendum,
utrumque enim utrique similiter fugiendum eligendo; quare et haec ambo A C iis
quae sunt B D, quoniam autem magis, non possibile similiter, nam et B D
similiter erunt. Si autem D magis eligendum quam A, et B quam C minus
fugiendum; nam quod minus est minori opponitur; magis autem eligendum est maius
bonum et minus malum quam minus bonum et maius malum. Universum igitur B D
magis eligendum quam A C, nunc autem non est, ergo magis A eligendum quam D, et
C ergo minus fugiendum quam B. Si ergo eligat omnis amans secundum amorem A sic
se habere, ut concedere, et non concedere in quo C, aut concedere in quo D, et
non tale esse ut concedere in quo B, manifestum quoniam A huiusmodi esse, magis
eligendum est quam concedere; ergo diligi quam conventio magis eligendum
secundum amorem; magis ergo amor est in amicitia quam convenire. Si autem
maxime huius, et finis haec, ergo convenire aut non est omnino, aut diligendi
gratia, nam et aliae concupiscentiae et artes sic fiunt. Quomodo ergo se habent
termini secundum conversiones, et in eo quod magis fugiendum vel magis
eligendum sit, manifestum est. Quoniam autem non solum dialectici et
demonstrativi syllogismi per praedictas fiunt figuras, sed et rhetorici, sed et
simpliciter quaecunque fides est, et secundum unamquamque artem, nunc erit
dicendum. Omnia enim credimus per syllogismum aut ex inductione; ergo si
inductio quidem est, et ex inductione syllogismus per alteram extremitatem
medio syllogizare. Ut si eorum quae sunt A C medium sit B, per C ostendere A
inesse B, sic enim facimus inductiones. Ut sit A longaevum, in quo autem B
choleram non habere, in quo vero C singulare longaevum, ut homo, equus, et
mulus. Ergo toti B inest A, omne enim quod sibi cholera est, longaevum, sed et
B non habere choleram, omni inest C; si ergo convertatur C ei quod est B, et
non transcendat medium, necesse est C inesse B. Ostensum enim est prius
quoniam, si duo aliqua eidem insunt, et ad alteram eorum convertatur extremum,
converso et alterum inerit praedicatorum. Oportet autem intelligere C ex
singularibus omnibus compositum, nam inductio per omnia. Syllogismus autem
huiusmodi est primae et immediatae propositionis: quarum enim est medium, per
medium est syllogismus; quorum vero non est, per inductionem. Et quodam modo
opponitur inductio syllogismo, nam hic quidem per medium extremum de tertio
ostendit, illa autem per tertium extremum de medio. Ergo natura quidem prior et
notior per medium syllogismus, nobis autem manifestior qui est per inductionem.
Exemplum autem est, quando medio extremum inesse ostenditur per id quod est
simile tertio. Oportet autem et medium tertio, et primum simili notius esse,
inesse. Ut sit A malum, B autem contra confines inferre bellum, in quo autem C
Athenienses contra Thebanos, in quo autem D Thebanos contra Phocenses. Si ergo
volumus ostendere quoniam Thebanis pugnare malum est, sumendum quoniam contra
confines pugnare est malum, huius autem fides ex similibus, ut quoniam Thebanis
contra Phocenses. Quoniam ergo contra confines malum, contra Thebanos autem
contra confines est, manifestum quoniam contra Thebanos pugnare malum. Quoniam
ergo B C et D inest, manifestum, utrumque enim est contra confines inferre
bellum, et quoniam A D, Thebanis enim non fuit utile contra Phocenses bellum.
Quoniam autem A inest B, per D ostendetur, eodem autem modo et si per plura
similia fides fiat medii ad extremum. Manifestum ergo quoniam exemplum est
neque ut totum ad partem, neque ut pars ad totum, sed ut pars ad partem, quando
ambo quidem insunt sub eodem, notum autem alterum. Et differt ab inductione,
quoniam haec quidem ex omnibus individuis ostendebat inesse extremum medio, et
ad extremum non copulabat syllogismum, hoc autem et copulat, et non ex omnibus
ostendit. Deductio autem quando medio quidem primum palam est inesse,
postremo autem medium dubium quidem, similiter autem credibile aut magis
conclusione. Amplius, si pauciora sunt media postremo et medio, omnino enim
propinquius esse accidit scientiae. Ut sit A docibile, in quo B disciplina, C
iustitia, ergo disciplina quoniam docibilis, manifestum; iustitia autem si disciplina,
dubium. Si igitur similiter aut magis credibile sit B C quam A C, deductio est,
propinquius enim scientiae, per quod assumpserint A C, disciplinam prius non
habentes. Aut rursum si pauciora media sint B C, nam et sic propinquius est
scientiae. Ut si D sit quadrangulare, in quo autem E rectilineum, in quo F
circulus, si ergo eius quod est E F unum solum sit medium, per lunares figuras
aequalem fieri rectilineo circulum propinquius erit scientiae. Quando autem
neque credibilius est B C quam A C, neque pauca media, non dico deductionem,
neque quando immediata est B C, disciplina enim quod eiusmodi
est. Instantia autem est propositio propositioni contraria. Differt autem
A propositione, quoniam contingit quidem instantiam esse in parte, propositionem
vero aut omnino non contingit, aut non in universalibus syllogismus. Fertur
autem instantia duobus modis et per duas figuras: duobus modis quidem, quoniam
aut universalis aut particularis omnis instantia; per duas autem figuras,
quoniam oppositae feruntur propositioni, opposita autem in prima et tertia
figura perficiuntur solis. Nam quando postulatur omni inesse, instamus quoniam
nulli, aut quoniam alicui non inest. Horum autem nulli quidem ex prima figura,
alicui autem non ex postrema. Ut sit A unam esse disciplinam, in quo B
contraria; proponit ergo unam esse contrariorum disciplinam, aut quoniam omnino
non est eadem oppositorum instant. Contraria autem opposita, quare fit prima
figura; aut quoniam noti et ignoti non una, haec autem tertia. Nam secundum tertiam
notum et ignotum contraria quidem esse verum, unam autem esse eorum
disciplinam, falsum. Rursum in privativa propositione similiter: cum postulat
enim non esse contrariorum unam disciplinam, aut quoniam omnium oppositorum,
aut quoniam contrariorum aliquorum est eadem disciplina, dicimus, ut sani et
aegri, ergo omnium quidem ex prima, aliquorum vero ex tertia figura. Simpliciter
autem in omnibus universaliter quidem instantibus, necesse est ad id quod
universale est proposito contradictionem dicere (ut si non unam existimet
contrariorum omnium, dicere oppositorum unam; sic autem necesse est primam esse
figuram, medium enim fit universale ad hoc quod ex principio); quod autem ad
hoc in parte est universale, dicitur propositio, ut noti et ignoti non eamdem, nam
contraria universale ad haec, et fit tertia figura, medium enim in parte sumptum,
ut notum et ignotum. Nam ex quibus est syllogizare contrarium, ex iis et
instantias conamur dicere, quare et ex his solis figuris ferimus, nam in his
solis oppositi syllogismi, per mediam enim figuram non fuit affirmare. Amplius
autem et si sit, oratione indiget plurima, quae est per mediam figuram, ut si
non concedant A inesse B, eo quod non sequitur hoc C, hoc enim per alias
propositiones manifestum; non oportet autem instantiam converti ad alia, sed
statim manifestam habere alteram propositionem. Quapropter et signum ex sola
hac figura non est. Perspiciendum autem et de aliis instantiis, ut de iis quae
sunt ex contrario, et simili, et secundum opinionem, et si particularem ex
prima, vel privativam ex media possibile est sumere. Eicos autem et signum non
idem est, sed eicos quidem est propositio probabilis. Quod enim ut in pluribus
sciunt sic factum; vel non factum, aut esse vel non esse, hoc est eicos, ut
odire invidentes, vel diligere amantes. Signum autem vult esse propositio
demonstrativa, vel necessaria, vel probabilis; nam quo existente est, vel quo
facto prius vel posterius res, signum est vel fuisse vel esse. Enthymema ergo
est syllogismus imperfectus ex eicotibus et signis. Accipitur autem signum
tripliciter, quoties et medium in figuris, aut enim ut in prima, aut ut in
media, aut ut in tertia: ut ostendere quidem parientem esse, eo quod lac
habeat, ex prima figura, medium enim lac habere, in quo A parere B, lac habere
mulier in quo C. Quoniam autem sapientes, studiosi, nam Pittacus est studiosus,
per postremam, in quo A studiosum, in quo B sapientes, in quo C Pittacus. Verum
igitur A et B de C praedicari; sed hoc quidem non dicunt quia notum sit, illud
vero sumunt. Peperisse autem quoniam pallida, per mediam figuram vult esse;
quoniam enim sequitur parientes pallor, sequitur autem et hanc, ostensum esse
arbitrantur quoniam peperit. Pallor in quo A, parere in quo B, mulier in quo C.
Ergo si una quidem dicatur propositio, signum fit solum, si autem et altera
sumitur, syllogismus. Ut Pittacus liberalis, nam ambitiosi liberales, Pittacus
autem ambitiosus. Aut rursus, quoniam sapientes boni, Pittacus autem bonus, sed
et sapiens, sic ergo fiunt syllogismi. Verum quidem per primam figuram
insolubilis, si verus sit, universalis enim est. Qui autem per postremam, est
solubilis, et si vera sit conclusio, eo quod non universalis, est in tertia,
nec ad rem syllogismus, non enim si Pittacus est studiosus, propter hoc et
alios necesse est esse sapientes. Qui vero per mediam figuram est, semper et
omnino solubilis, nunquam enim syllogismus fit, sic se habentibus terminis. Non
enim si quae peperit pallida, pallida autem et haec, necesse est parere hanc;
ergo verum est quidem in omnibus figuris, differentias autem habent iam dictas.
An igitur sic dividendum signum? horum autem medium indicium sumendum, nam
indicium dicunt esse quod scire facit, tale autem maxime medium, an vero quae
quidem ab extremitatibus signa dicenda, quae autem ex medio indicium?
probabilissimum enim et maxime veram est quod est per primam figuram. Naturas
autem cognoscere possibile est, si quis concedat simul transmutare corpus et
animam, quaecunque sunt naturales passiones; discens enim aliquis fortasse
musicam, transmutavit secundum quid animam, sed non earum quae natura nobis
insunt, haec est passio, sed ut irae et concupiscentiae, et naturalium
motionum. Si igitur et hoc det, et unum unius signum esse, et possumus sumere
proprium uniuscuiusque generis passionem et signum, poterimus naturas
cognoscere. Si enim est proprie alicui generi individuo existens passio, ut si
leonibus fortitudo, necesse est et signum esse aliquod, compati enim sibi
invicem positum est, et sit hoc magnas summitates habere, quod et aliis generibus,
non totis contingit. Nam signum sic proprium est, quoniam totius generis
propria passio est, et non solius proprium, sicut solemus dicere. Erit ergo et
in alio genere hoc, et erit fortis homo, et aliquod aliud animal; habebit ergo
signum, unum enim unius erat. Si ergo haec sunt, poterimus talia signa
colligere in iis animalibus quae solum unam passionem habent aliquam propriam,
unaquaeque autem habet signum, et quoniam unum habere necesse est, poterimus
naturas cognoscere.Si vero duo habet propria totum genus, ut leo, forte et
communicativum, quomodo cognoscemus utrum utrius sit signum, eorum signorum
quae proprie sequuntur? An si et alii alicui non toti ambo, et in quibus non
totis utrumque, quando hoc quidem habet, illud autem non? nam si fortis quidem,
liberalis autem non, habet autem duorum hoc, palam quoniam et in leone hoc
signum fortitudinis. Est vero naturas cognoscere in prima quidem figura, eo
quod medium priori extremitati convertitur, tertiam autem transcendit, et non
convertitur, ut sit fortitudo A, summitates magnas habere in quo B, C autem
leo; ergo cui C, B omni, sed et aliis, cui autem B, A omni, et non pluribus,
sed; convertitur si autem non, non erit unum unius signum. Boethius. Anicio
Manlio Severino Torquato Boezio. Boezio. Keywords “Boethian International Society”, Boethianism, de
interpretatione, categories, lessico filosofico, lessico latino, lessico
romano, filosofia romana, semiotica, segno, nota, animus, passio, affezione,
propositio, signifcare. Refs.: Luigi
Speranza, “Grice e Boezio” – The Swimming-Pool Library. Boezio.
Grice
e Bolano: l’implicatura conversazionale della colloquenza romana – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Catania).
Filosofo italiano. Grice: “I was born at Harborne, but there’s no volcano
there- Bolano was born in Catania, and he is especially revered THERE, rather
than at Oxford, because he was able to see some monuments – notably the
Naumachia and the Hippodrome – before it was covered by ‘lava’ –“ –“Oddly, when
he philosophised on rhetoric – he used that as a blurb – many philosophers
traveled to Catania to be tutored by him – vide Salonia --. So he used the
blurb of his expertise on Catania to
promote -- or rather his editor did, since he is a gentleman, and a gentleman
does not promote – his work on rhetoric --.” “There are very few copies of
this!” – “And Evola tired in vain – ‘in vano’ – to find one!” Assai scarse sono
le notizie sulla sua vita. Quel poco che sappiamo viene riassunto nell'opera
del Mongitore. Insegna filosofia a Catania. Uno dei più eminenti esponenti dell'ateneo
catanese: chiamato “philosophiae peritissimus”, acquisce grande fama. Insegna a
Palermo come lettore con il "favoloso stipendio di ottocento onze
annue"; Seguace della tradizione aristotelica. Tipico esempio
dell’umanista, unendo l'interessi per la natura e la filosofia romana
antica. Stampa a Messina un “Opus
logicum”, compendio di filosofia aristotelica e frutto del suo insegnamento
logico. Stampa anche di retorica e fisica ed abbiamo notizie di un saggio
naturalistica sull'Etna, il Discorso di Mongibello. Ma l'opera cui maggiormente
è legato è un “Chronicon urbis Catinae”, in cui ci lascia preziose notizie e
descrizioni su Catania e le sue vestigia storiche prima di una catastrofica
eruzione dell'Etna che profondamente ne cambiò paesaggio, fisionomia ed
urbanistica. Il Chronicon rappresenta un
raro esempio di indagine archeologica diretta su Catania e rimase uno dei pochi
lavori utili e seri sulle antichità della città etnea. Riguarda, tra l'altro,
la fondazione di Catania, l'anfi-teatro romano, l'acquedotto romano, gli archi,
il tempio di Cerere, la naumachia, l'ippodromo. Per questi ultimi due edifici è
la prima ed unica fonte a noi rimasta. Carrera e Grossi attinsero direttamente
dal manoscritto, traendone spunto per le loro opere e pubblicando i pochi
frammenti a noi rimasti. Eppure Bolano
sube una grave umiliazione. Nell'anno in cui si perdono le sue tracce, presentatosi
a chiedere l'incarico di filosofia nell'Università dove con onore insegnava da
oltre quattri decenni, i filosofi ecclesiastici lo contrastarono preferendo Riccioli.
Il venerando filosofo riottenne l'insegnamento solo per grazia del viceré
Pietro Giron de Osuna, una nomina, sottolinea Matteo Gaudioso, peggiore di una
sconfitta, forse la prima e ultima umiliazione del B., scomparso
successivamente dalla scena. Fu il suo ultimo anno di insegnamento e forse di
vita. Antonino Mongitore, Bibliotheca
sicula, sive de scriptoribus siculis, qui tum vetera, tum recentiora saecula
illustrarunt. Storia della filosofia in Sicilia da'tempi antichi al sec. XIX,
libri quattro. Archivio storico per la Sicilia. Catanense Decachordon, Catanae.
La Sicilia del Cinquecento: il nazionalismo isolano, Roma, Mursia, Storia della
filosofia in Sicilia da' tempi antichi al sec. XIX, libri quattro. Rivista
internazionale di filosofia del diritto, Giorgio Del Vecchio, Società anonima
poligrafica italiana, Bibliotheca sicula, sive de scriptoribus siculis, qui tum
vetera, tum recentiora saecula illustrarunt
Osservazioni sopra la storia di Catania cavate dalla storia generale di
Sicilia,Vincenzo Cordaro Clarenza Riggio, Sopra uno rudere scoperto in Catania
cenni critici dell'arch. Mario Musumeci, Mario Musumeci, dalla tipografia della
regia Università, L’indagine archeologica a Catania nel secolo XVI e B. , in
Archivio Storico per la Sicilia. Edilizia pubblica e privata nelle città
romane, Lorenzo Quilici, Stefania Quilici Gigli, L'ERMA di BRETSCHNEIDER, Carrera,
Delle Memorie historiche della città di Catania, I, Catania, Catanense Decachordon,
Archivio di Stato di Palermo, Tribunale del R. Patrimonio, Memoriali. Modelli
scientifici e filosofici nella Sicilia. Napoli, Guida. L'Catania, in Storia della Catania dalle origini ai nostri
giorni, Catania, Zuccarello e Izzi. Delle Memorie historiche della città di
Catania, I, Catania. Catanense Decachordon..., Catinae, Antonino Mongitore,
Bibliotheca sicula, sive de scriptoribus siculis, qui tum vetera, tum
recentiora saecula illustrarunt, D. Bua, Sopra uno rudere scoperto in Catania
cenni critici dell'arch. Mario Musumeci, dalla tipografia della regia Università.
Storia della filosofia in Sicilia, Lauriel, Guido Libertini, L'indagine
archeologica a Catania nel secolo XVI e Bolano in Archivio Storico per la
Sicilia Orientale. Dizionario biografico degli italiani. 0 habmio
L'imperatore Carlo V abdicando iltrono (a) lasciava nel re Filippo II suo
figlio un principe intento ad ingrandireil suo impero ed estendere isuoi
domini:I vicerèdisseminati La mente del vescovo Nicolò Caracciolo era rivolta a
liberare la cattedrale di Catania non ASTE Dorp Vel per BIOGRAFIA
SICILIANA Catania, B.. Je secolo xvi scorreva per Catania,, e forse per 1
Europa tutta, se la Sicilia di coltura, non in iscevro di lustro o mancante
tieramente purgatoperò ancora da'tristieffetti del vandalica e della gotica
barbarie, ed la ignoranza discipline mostravansi a dito. icultoridelle buone le
provin cie, e per mezzo de' quali lostato de'sudditi pre come per 2 ' do
stabile o sicuro di quanto operavasi da loro gli animi di tutti erano
irresoluți ed incerti, e Catania,vedevain alloraisuoi cittadinioccupati
soltanto del presente,interessarsi piùdicontese ed intestíni partiti, che delle
scienze e delle lettere. dalla diversi negli umori e nelle in clinazioni, dgiotvernavanoi
popoli con principi se non senza de'Cassinesi, ed a riporvi in vece i canonici
secolari. Il vicerè Lacerda fa diroccare la casa del la Università degli
studi'ed altre abitazioni per in grandirelapiazzadel duomo. Marcantonio Colon
na, successor suo, interpone la sua autorità a con 20 pre ciliare
le dispute del vescovo Vincenzo Coltello colsenato (a).La corte di Romaè
costrettaa chiamare ad ubbidienza il vescovo che acremente contrastava col vicario
apostolico Matteo Samiati. Controversielunghe ed ostinaleinsorgono fra'i
Catanesi e i Palermitani ecclesiastici Se in tale condizione ditempi
l'Università di Catania fioriva,ciò debbesi alla sovrana protezione, che
riguardar vuolsi per le lettere come il raggio del sole che vivifica gli esseri
e dà movimenti o p portuni al loro sviluppo. Dietro le favorevoli rap
presentanze di Marcantonio Colonna, il re Filippo volge benigno lo sguardo al
liceo catanese,ed il vicerèinterpetre della sovrana volontà,in com penso del devastamento
ordinatodalsuo predeces sore Lacerda da lui sì discorde, fa costruire un nobile
edifizio per la Università, corrispodente al la magnificenza di Catania (d),e
forma i regola menti per gli studi (e). Filippo provvede di più, per mezzo del
vicerè conte di Alba (f ), che i soli laureati in Catania aspirar potessero
alle magistra (a) Ut perpetua jurgiorum semina inter episcopum patresque
conscripti collerentur.Amico, Cat.illustr.,lib. VIII, c. 2. (Detti
Constitutiones Marci Antonii Columnde, 1576. per patria di s.Agata. I
nostri magnati erano tutti intesi a stabilire la loro sacra congregazione dei
Bianchi, a loro esempio (c) gli altri ceti aumen tano le rispettive
confraternite. (b)Denuo Romam ille interpellator eorumquaeges serat rationem
redditurus. Amico, loc. cit. $ la 42 (c) Nel 1570. (a)Ul
urbismajestatiresponderet.Amico,loc.cit. ture: autorizza le ingenti speseche
ilvescovo Pro spero Reibiba, non lascindo sfuggire le favorevoli disposizioni
del governo, impiegava nel portare a compimento l'edifizio, e non permette che
alzasse Messina un'altra Università (a). Accrescevasi in tal modo il numero dei
discenti in Catania; e l ' o nore di ammaestrare nella sola Università del re
gno,ed isignificanti stipendidallasovranamuni ficenza aumentati, incoraggiavano
i dotti a lasciar le brighe volgari, a rivolgersi alla coltura delle
lettere,edasegnalarsi nel pubblico insegnamento. (f Dopo averdettato questo
articolo ho saputo che nellabiblioteca de'PP.Benedettinidi questa città avvi un
esemplare dell'Opus logicum, Messanae Mongitore, Bibl, sic. c) Grossis, Dec.
ix, 151. Fra gli uomini scienziati che onoravano illi ceo catanese nel finedel
xvi secolo distinguevasi Lorenzo Bolano nato in Catania circa l'anno 1550. Per
più di anni 20 vi fu professore di medicina (b ), di cui avea dato lezioni
anche presso l'estero (c ), ere soave acelebreilsuonomeperlesuecono scenze
matematiche ed anatomiche, e pel gusto nella latina poesia (d ). Seguendo le
aristoteliche dottrine, volle pnbblicare per le stampe di Brea in Messina un
libro di istituzioni filosofiche sotto il titolo di Opus logicum, ed un altro
di rettorica (e) libri divenuti oramai così rari da non petersi trovare chi ne avessenotizie
(f).Ma ciavanzanope rò i frammenti di opere più solide che tanto ap prezzar
seppe l'accurato Carrera. (a) Nel settembre del 1595. Amico, P Amico,Cat.il.,lib.xu,c.v. e
)Mongitore,Bibl.sic. Un Discorso sopra Mongibello conteneva la
descrizione fisica di questo vulcano, e la storia di molte sue eruzioni.
Carrera fa rilevare nel capi tolo della sua opera (a)in cui tratta del mont Et
na, aver ricavato da quel discorso quanto riguarda la misura dell'altezza del
vulcano,le sue regioni, la fertilità del suolo, la storia delle sue eruzioni; e
queste doveano dal Balano rapportarsi con som m a esattezza, imperciocchèegli
giungeva a notare anche il tempo in cui l'Etna non eruttava,co me avvenne per
anni trenta dopo la grande eru zione del 1536, durante la quale, come dice lo
stesso Bolano, formossi quel cratere oggi detto Monte negro. Selesueideecircala
origine degli incendî vulcanici non sono da riferirsi,è colpadei tempi, in cui
limitatissime erano le conoscenze de'feno meni naturali, e basta il dire chei
scriveva nel 1588. Ma l' Quel pregevole manoscritto conservavasi sino al1637 in
mani del di lui figliuolo Girolamo Bo Carrera, Notizie istor.'di
Catan.,lib.'11, c. 2. (b) Così dice il Grossis, ilMongitore eco.,ma l'ab. Amico
chiama quelmanoscritto Opusculum de rebus Catanae.Tom.3,lib.14,42. 44 1
opera che principalmente gli fa meri tare il rispetto e la riconoscenza
de'suoiconcittadini fu quellascritta in latino nel 1592 per illustrare la
storia di Catania, e che portava il titolo di Chronicon urbis Catanae (b); ed
abbenchè non fosse stata mai pubblicata per intero,fu quella però da cui tanto
giovaron si l'Arcangelo, il Carrera, il Grossis e molti altri che delle notịzie
sto riché di Cataniasi sono occupati. Vetusta Catanae monumenta e
lenebris eruens primus vulgavit. Amico. mare il piano del duomo(d),edaltempiodi
Castore e Polluce quelli presso il nuovo vico, die tro,ilForo lunare.Stimava
essere statodiMar cello un busto marmoreo di squisito lavoro,che conservossi
per lunga serie di anni nella chie as di s. Agata, finchè Ferdinando de Vega
non lo regalasseal chitaristaPietro Murabito da Messina. La sua descrizione poi
dell'anfiteatro èdistintaed eloqnente,(f)efa conoscere che il luogo ove erasi
fabbricato appellavasi Cam po stesicoreo Restavano sino ai suoi tempi tali
avanzi de'corridori e delle mura circolari, quanto potè misurarsi più dicento
piedi: calcolò cheil diametro dell'arena ascendeva a 290 piedi, ma colle
fabbriche de'corridoja 490,coni470piedi di 45 for lano, da cui l'ebbeprestato
il Carrera,come egli stesso confessa: e quali cognizioni ne ab bia ricavato
questo storicolaborioso,può ben ve dersi in tutto il corso della sua opera, e
princi palmente ove trattasidegli antichi monumenti. Il B. che fu il primo (b )
a descrivere le antichità catanesi, riconobbe ivestigi del tem piodi
Cerere,fuoril'antica Porta reale pressole müra della città,sulla collinetta
appellataTorre del vescovo,oggi covertadal Bastione deglinfetti (c). Credè
doversi riferire al tempio diBacco li ruderi a fianchi delle terme,oggi
demoliti per (a) Carrera. B. presso Carrera circonferenza. Le porte della
esterna facciata era no larghe 18 piedi,e doveano essere60 in nu mero,a 7 piedi
distanti una dall'altra. Con eguale esattezza rapporta le misure del l'odeo, detto
da lui piccolo teatro, ed el gran teatro (a),da cui furono svelte molte colonne
di marmo, oltre ai materiali tolti per le fabbriche moderne. Situa la naumachia
presso l'antica por ta della decima, e descrive non solole mura ed i ruderi che
esistevano allora,ma dell'uso della naumachia da archelogo ragiona, come fa per
ilcontiguo ippodromo. Tutti descrive i resti delle terme che scopri vansi
a'suoi tempi in Catania, riforisce lemi sure della fabbrica dell'arco
diMarcello,ed ammi ra la solidità del cemento e l'architettura. Ma sopratutto
elegantissima è la descrizione degli acquedotti che portando le acque soprala
collina oveoggièilquartieredelCorso, le distribuiva no perlacittà; e dal Corso delle
acque quell sito trasse il nonne che fin oggi conserva. Zelantissimo il B. del
vero decoro della sua patria mal soffiriva il poco conto in che tene vansi que
resti del di lei antico splendore. I cit tadini catanesi, pochissimi eccettuati,
in quel tempo, come abbiamo osservato, poco o nulla calco Molessane calcis
ubertate et aelneorum lapidum concinnitate tamcelebris,utmiraripotiusquam obser
vare debeamus. Quingentoscirciterannosab Ansgerioepisco po catanensi dirutum
est, ut divae Agathae, comitis Rogerii sumptibus,struerentur aedes:cujus et
gratia theatra ruinam experta sunt. Loc. cit. Columnarum plurimae et concinnati
lapides ab Ansgerio translati sunt omnes,ut decorticatum jure pos sit appellari
theatrum istud. lar potevanoil valore di sì veneranda antichità: e l'arco di
Marcello dopo il tremuoto soffriva la ultima sua rovina per la fabbrica della
chiesa di s. Caterina, poi confraternita de' Bian chi.Le pietre intagliate dell'anfiteatroe
del teatro servirono al vescovo Angerio per la costruzione del duomo (a), ed il
resto impiegossi in appres so alla fabbrica delle cortine delle muraglie. Il
duomo stesso alzavasiin gran parte sopra antiche terme: sull'anfiteatro
ergeansi chiese ed abitazioni di privati, come ugualmente sopra la scena ed i
corridori del teatro. I Assisoeglisu' ruderidiquei gloriosimonu menti, simileal
franco viaggiatorea vistadelle rovine di Palmira, meditava a quale insultante
di menticanza condannavali il tempo, (c), come egli contentasididire,pernon
urtardifronte, iocre do, la ignoranza e la barbarie: e da pertutto nel
lasuaopera, fatralucere ilsuorammarico,quan do parladelteatro(d)e
dell'anfiteatro. Scorgesi nel dilui manoscritto la grande ac curatezzache
egliusava nelleosservazioni,ela diligenza nelle misure. Animirando la maestà di
quegli avanzi scriveva quasi entusiastato, par che Quae sola temporis diuturnitate sunt perpeluae
oblivioni tradita. la lingua prestavasi allora, al suo genio, e lo stile del
suo Chronico fa in certo modo ammirarsi (a).
LIR. Nè ilsuo zelo per la patria limitato erasól tanto a mettere in luce ladi
leiantica gloria; B. lo estendeva a tutta possa alla di lei effet tiva
prosperità nell'. vistadeipositivi dannicherecavano allasalutepub blica le
acque dell'Amenano, raccoltenell'antica Piazza dell'erbe, per uso di alcuni mulini
iyisesi stenti, caldeistanzeavanzòalsenato onde:toglie re quel fomite d'infette
esalazioni, e seppe tanto insistere colla sua medica autorità,cheriuscita
diroccareimuliniedar, liberocorso alleacqueper appositi canali sino al mare. Charts
! Tutto misein opera in fineonde ricostruisse Catania il suo molo. U n
ragionato discorso scris sealsenato, incuifeconoscere comeperlamu mficenza del
re Alfonso il magnanimo la fabbrica del molo erasi cominciata ip. Catanianel,
che si era dell'opera desistito alla morte di quel 48 i fundiores ductus
concinnatis lapidibus confecto saqua maredelata, atque omni perniciosa
humiditate sublata. intero (a) Non sarà fuor diluogo ilrapportare'per quel
passo ove il Bolano parla della magnificenza di Gatan j a 'nell'aver
trasportato da Licodia le acque in città: <e.Hinc mirari non desino priscam
illam urbis rosirae majestatem pene incredibilem, quae tot pariter quot h o die
insignita fontibus ac putealibus aquis BE op A,refertissima, effatudignissimis sumptibus
aquamhanc eLicodia, milliaribus sexdecim distantem, qua Naumachiąm et
Thermescompleret,domos pariteretdetergeretet or, naret est emerita, ut qui et
situ ei climale pro studiorum domicilio purissimusaer est defecatus, insuper in
cię vium columitatem vel arte eficeretur: cit. ad Se la memoria
degl'illustritrapassati servir debbedi modello alla condotta de'viventi,Loren
zo B. è uno diqueipochi alcertocheimitar dovrebbonsi da'veri
cittadini:imperciocchè einon giovossi delle scienze per sola coliura del súd
spi rito, ma curò dirivolgerle ad utilepubblico,e efece onore alla
patriamettendo in luce imonu menti del di lei antico splendore: diè opera onde
cessassero i fomiti che il puro aere ne infettavano, e procurò, per quanto
valevano le sue forze, che ampie ricchezze ritraese Catania dalcommerciom a
GEMMELLARO. at titis Quippequipro
statuendamoleni hil'non'ani madvertit utile et commodum publicis civitatum
et'op pidorum adjacentium sumptibus pro publiciaeris copia struendum regia potestate
praecepit. Mortepraeventus suo tempore exorsus non perfecie.Posteri vero
pelfucata negotii dificultateperterriti, velreimomentum"tam ada
mirabilenon agnoscentesaversiprimordiorumruinam nonrepararunt ípoinel16obecc.)!. Opus logicum B.
Siculi Catanensis philosophiae, ac medicinae professoris candidissimi, nec non
in almo studio vrbis Catinæ lectoris celeberrimi. In quo scientias cum
callentibus, tum adepturis necessaria duntaxat, ex Aristotelis vberrimo fonte
recepta breuiter, ac peripatetice traduntur OPVS LOGICVM LAVRENTII BOLANI SICVLI CATANENSIS PHILOSOPHII CANDIDISSIMI NEC
NON IN ALMO STVDIO VRBIS CATINÆ CELEBERRIMI IN QVO SCIENTIAS CVM CALLENTIBVS
TVM ADEPTVRIS NECESSARIA DVNTAXAT EX ARISTOTELIS VBERRIMO FONTE RECEPTA PERIPATETICE
TRADVNTVR OPVS LOGICVM SICVLI CATANENSIS PHILOSOPHII
CANDIDISSIMI NEC NON IN ALMO STVDIO VRBIS CATINÆ CELEBERRIMI IN QVO
SCIENTIAS CVM CALLENTIBVS TVM ADEPTVRIS NECESSARIA DVNTAXAT EX
ARISTOTELIS VBERRIMO FONTE RECEPTA PERIPATETICE TRADVNTVR Opus logicum. Mess. Metaphysica, Naluralis Philosophia,
Praedicamenta, nec non Theologia Naturalis.Ven.in fol. OPVS LOGICVM
LAVRENTII BOLANI SICVLI CATANENSIS PHILOSOPHII CANDIDISSIMI NEC NON IN ALMO
STVDIO VRBIS CATINÆ CELEBERRIMI IN QVO SCIENTIAS CVM CALLENTIBVS TVM ADEPTVRIS
NECESSARIA DVNTAXAT EX ARISTOTELIS VBERRIMO FONTE RECEPTA PERIPATETICE
TRADVNTVROpus logicum Laurentii Bolani Siculi Catanensis philosophiae, ac
medicinae professoris candidissimi, nec non in almo studio vrbis Catinæ
lectoris celeberrimi. In quo scientias cum callentibus, tum adepturis
necessaria duntaxat, ex Aristotelis vberrimo fonte recepta breuiter, ac
peripatetice traduntur Lorenzo
Bolano. Bolano. Keywords: dialettica, colloquenza romana, i romani a Sicilia –
sicilia regione dell’impero romano, filosofia romana antica – filosofia romana
nella monarchia; filosofia romana nella repubblica, filosofia romana
nell’impero. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bolano” – The Swimming-Pool
Library. Bolano.
Grice
e Bonatelli: l’implicatura conversazionale della patognomia – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Iseo). Filosofo italiano. Grice:
“Bonatelli is undoubtedly a Griceian – like me, he merges psychologia –
‘psychologia rationalis or metaphysica’ as he puts it – with logic -. He makes
fun of ‘inglese,’ which by lacking inflections, disallows complex thought – He
distinguishes, in ways the Oxonian really cannot – unless he is into ‘Italian
studies’! – between ‘linguaggio,’ and THEN ‘’lingua.’” Grice: “Within the
lingua he distinguishes a primary stage which he genially calls ‘patognomico,’
or pathognomic, as Strawson would prefer, i. e. to ‘know the emotion’ of your
co-conversationalist – Italians never take ‘conoscere’ as sacred as we at
Oxford take ‘know’ – He considers the copula in something like “Fido is
shaggy,” there is the ‘nome’ – and within it the ‘nome aggetivo’ – this he
says, and rightly so, is the stuff of ‘il filosofo delle lingue’ – and the
copola which is the ‘is.’ He grants that he’ll only be concerned with lingua of
‘cepo indeuropeo,’ literally ‘indo-germanic vintage’!” – Grice: “Bonatelli is a
Griceian because he is into ‘significato’ – how an utterance becomes a vehicle
by which an utterer can SIGNIFY – il segno patognomico, as it were --.” Grice:
“Like me, he allows for ‘utter’ to be used broadly – ‘sordomuti’ have a
‘linguaggio di gesti e moti’ as ‘signo patognomico.’” Figlio di Filippo, un commissario
distrettuale al servizio del governo austriaco -- e da Elisabetta Bocchi.
Si trasferì a Chiari per compiere gli studi ginnasiali presso uno zio materno:
il canonico Annibale Bocchi. In questo periodo studiò con Carlo Varisco,
che, in seguito, diverrà suo cognato. Il Varisco, infatti, sposò Giulia,
sorella del Bobatelli e, dopo la morte di questa, convolò a seconde nozze con
un'altra sorella del B.: Laura. Dall'unione fra Carlo e Giulia nacque
Bernardino Varisco, insigne filosofo anch'egli, e senatore del Regno
d'Italia. Terminato il ginnasio, proseguì gli studi a Brescia,
frequentando il locale liceo, ed iniziando precocemente l'attività didattica
presso il Liceo Classico Arnaldo. Nel frattempo si rese protagonista del
grande fermento politico della sua epoca. Troviamo conferma del suo
fervente patriottismo in ciò che ne scrisse Michele Rosi nel “Dizionario del
Risorgimento nazionale” «Venuti i tempi nuovi, ebbe incarico di istruire gli
ufficiali della guardia nazionale; continuando nello stesso tempo nel proprio
insegnamento, cercò di suscitare nell'animo dei giovani i più fervidi
sentimenti patriottici. Per questo cadde in sospetto della polizia austriaca,
alla quale sfuggì (…) in Svizzera». Rientrato in patria ottenne
l'abilitazione all'insegnamento della filosofia, della matematica e della
fisica, che alternò tra Milano, presso l'istituto ginnasiale “Sorre”, e
Chiari. Una pubblicazione, di interesse psicologico ha titolo “Sulla
sensazione”. Si unì in matrimonio con Laura Formenti. Nel medesimo
anno, venne privato del posto di lavoro per motivi politici. Per riottenere
l'ammissione all'insegnamento, dovette avvalersi dell'intercessione della
nobildonna e benefattrice clarense, Ottavia Bettolini, col maresciallo Josef
Radetzky- In cambio di questa concessione, avvenuta soltanto il governo
austriaco gli impose di seguire un corso di studi superiori a Vienna, che
abbandonò forzatamente soltanto qualche mese dopo, essendosi ammalato di tifo.
Fu durante questa breve esperienza che il Bonatelli venne in contatto coi
maggiori esponenti della filosofia tedesca, da cui rimase profondamente
influenzato. Resta incerto se, nella capitale austriaca, conseguì o meno
la laurea, come ipotizzato da alcuni autori (Alliney, “B.”, Brescia, La
Scuola). Insega presso il liceo di Mantova, dove rimase fino a dopo lo
scoppio della Seconda Guerra d'Indipendenza, quando quella città fu messa in
stato d'assedio. Le imprese guerresche del sovrano sabaudo, supportato da
francesi e volontari garibaldini, vennero celebrate dal B. con la composizione
di un carme: “Il servaggio e la liberazione”, scritto a Chiari, con dedica a
Vittorio Emanuele II. Successivamente, l'attività didattica del B.
proseguì al liceo di Brescia ed al Carmine di Torino sino al 1861, anno in cui
si trasferì a Bologna per insegnare filosofia teoretica, nonostante avesse
appena vinto un concorso presso l'Genova che gli avrebbe permesso di ricoprire
la stessa cattedra. Nell'ateneo felsineo, il B. ebbe modo di conoscere
Carducci, che vi era professore di Letteratura Italiana. Lo stretto
legame fra i due cattedratici è testimoniato da una ventina di lettere,
conservate nell'archivio della Casa Carducci di Bologna. Gli anni
trascorsi a Bologna furono particolarmente proficui per l'elaborazione del
pensiero filosofico di B.: nacque allora una delle sue opere principali,
“Pensiero e conoscenza”, pubblicata. B. passò alla cattedra di filosofia
teoretica dell'Padova; impiego che manterrà fino alla morte. Nell'ateneo
lombardo ebbe diversi incarichi, fra cui quello di insegnare filosofia della
storia e di tenere per qualche anno i corsi di antropologia, pedagogia e storia
della filosofia. Divenne anche preside della facoltà di lettere e
filosofia. A Padova scrisse la sua opera maggiore: “La coscienza e il
meccanesimo interiore”. La fama del B. iniziò specialmente negli ambienti
del “platonismo” legati a Terenzio Mamiani, ottenendo anche ruoli di alto
prestigio al di fuori della propria attività didattica. Fu membro del
comitato di redazione del periodico “La filosofia delle scuole italiane”,
fondato dal Mamiani nel ‘69; posizione che mantenne fino a quando rassegna le
proprie dimissioni in seguito alla pubblicazione di alcuni articoli del
filosofo Bertini che, contenendo aspre critiche al cattolicesimo, urtavano con
le sue solide convinzioni religiose. Nonostante ciò, B. proseguì la propria
collaborazione con la rivista, curandone la rubrica “Conversazioni
filosofiche”. Socio corrispondente nazionale dell'Accademia dei Lincei
per la classe di Scienze morali, storiche e filologiche; e divenne socio
corrispondente della Reale Accademia delle Scienze di Torino, nella sezione di
Scienze filosofiche. Pubblica un altro saggio importante: “Percezione e
pensiero”. B. fu anche un brillante verseggiatore ed autore di alcune
pregevoli opere letterarie, fra cui: il carme “In morte di Tommaso Grossi”
(Milano), il poemetto “Alfredo” (Lodi), il carme precedentemente menzionato “Il
servaggio e la liberazione” (Brescia) e numerose composizioni in lingua
dialettale. Il filosofo Giovanni Gentile ne lodò le doti letterarie,
apprezzando la forma netta e quasi sempre precisa della sua espressione ed il
linguaggio vivo ed immaginoso; affermando addirittura che gli scritti del
Bonatelli potranno essere sempre cercati e letti con profitto. (Gentile, “La
filosofia in Italia”, su “La Critica. Rivista di Letteratura, Storia e
Filosofia diretta da Croce”). Inoltre, non esitò ad esporre il proprio
pensiero su tematiche politiche d'attualità. Ricordiamo, a proposito, due
saggi sulla possibilità di allargamento del diritto di voto: “Intorno al
fondamento naturale del diritto di voto” (Padova; Rendi) ed “Intorno al diritto
elettorale” (Atti del Reale Istituto veneto di scienze, lettere ed arti). Con
l'avanzare dell'età, si manifestò inevitabilmente qualche acciacco fisico, che
egli accolse stoicamente, confortato da una fede sincera e tenace. È
significativo quanto scrisse al nipote Bernardino Varisco, in una
lettera. «Carissimo Dino, l'aver io tardato a congratularmi teco
della riuscita non deriva certo dall'essermene io poco rallegrato, bensì dal
cumulo di noie, di pensieri, di tribolazioni che ora più che mai m'è piombato
addosso e che quasi mi schiaccia. Non entro nei particolari, perché a cosa
servirebbe? Basta, sia quello che Dio vuole!». (Massimo Ferrari, “Lettere
a Varisco, La Nuova Italia, Firenze. Malgrado ciò, il filoso d'Iseo proseguì
l'attività di docente ed accademico, senza affatto abbandonare l'indagine
speculativa, grazie ad una lucidità mentale che mai lo abbandonò, dedicando i
suoi ultimi sforzi alla traduzione del primo volume dell'opera “Microcosmo” di
Hermann Lotze, che sarà pubblicato postumo. Morì a Padova. Aveva insegnato
fino a due giorni precedenti alla morte. Le sue spoglie mortali riposano
nel piccolo cimitero di Longiano (FC), dove furono traslate da Padova, negli
anni '80 del secolo scorso, per volontà del nipote Gualtiero. Pensiero
Filosofo spiritualista, Pose al centro della sua speculazione l'uomo e ne
difese la spiritualità contro il positivismo materialista. Sulla scia di Lotze
valorizzò il sentimento e pose in esso la principale rivelazione dell'essere
per mezzo del giudizio di valore. La psicologia e la logica furono sempre
risguar date o come parte integrante della filosofia o almeno come una
preparazione essenziale allo studio di questa. E in vero essendo la filosofia
la ricerca dei fon damenti ultimi d'ogni cosa conoscibile all' uomo e una tale
ricerca suddividendosi in due grandi rami, che sono l'uno l'inves jigazione de'
supremi prin cipii dell'essere e l'altro quella dei supremi prin cipii del
conoscere, questa seconda parte della filo sofia domanda necessariamente lo
studio del sub bietto conoscente e della funzione conoscitiva, cioè la
psicologia, e lo studio delle forme e delle leggi della conoscenza, cioè la
logica. Ecco perchè al breve trattato che precede si fanno qui seguire questi
elementi di logica. La logica poi differisce essenzialmente dalla psicologia
per questo, che mentre la seconda studia il fatto del pensare e del conoscere (oltre
agli altri fatti interni o psichici) come effettivam ente avviene, la
logica in cambio studia le norme secondo le quali deve essere conformato e
diretto, perchè rag giunga il fine dell'attività conoscitiva che è il pos sesso
della verità. Essa quindi è una scienza nor mativa o precettiva e potrebbe non
male definirsi la scienza delle forme del pensiero in quanto sono ordinate alla
conoscenza. La verità, oggetto della conoscenza, è di tre ma niere verità
materiale, cioè la conformità del pensiero con la cosa a cui si riferisce; verità
formale, che è l'armonia del pensiero con se stesso; verità melafisica o ideale
od obbietliva in senso as soluto, che è l'intrinseca ragionevolezza degli
esseri o delle essenze. La seconda, cioè la formale, è l'ob bietto speciale
della logica ed è una condizione necessaria, sebbene non sufficiente, anche
della prima. In quanto alla verità nel terzo significato, ella, come s'è visto,
riguarda più presto l'essere che non il pensiero; ma il pensiero è pensiero
razio nale solo a condizione di partecipare a quella. La logica, secondo alcuni,
è scienza puramente forinale cioè considera esclusivamente la forma del
pensiero che è quanto dire il modo in cui gli ele menti di questo sono tra loro
combinati); secondo altri essa è anche materiale, cioè risguarda anche la
contenenza del pensiero. Senza discutere qui una tal questione assai sottile e
intricata noi ossserveremo: Che una logica strettamente formale è possibile,
benchè così se ne restringa il campo e si debbano lasciare insoluti de'
problemi ch'essa medesima solleva. In questo campo ella è scienza rigorosamente
esatta e offre delle affinità colla matematica. Che a voler trattare a fondo le
questioni logiche, è mestieri entrare in attinenze del pen siero, che
oltrepassano la pura forma e toccano da una parte alla psicologia dall'altra
alla metafisica. Il pensiero poi, oltre alle forme logiche, ne ha delle altre
che si riferiscono vuoi all ' esercizio dell'attività pensante (forme
psicologiche), vuoi al sentimento del bello (forme estetiche ), vuoi al
l'espressione del pensiero per mezzo della parola (forme grammaticali e
retoriche). Tutte queste non riguardano la logica; ma le psicologiche e le
grammaticali hanno colle logiche delle attinenze strettissime. Il valore della
logica è doppio; cioè essa ha in primo luogo un valore assoluto in quanto è un
complesso sistematico di verità, una scienza per sé stante; poi ha un valore
relativo in quanto serve a dirigere il pensiero e gli addita le norme, a cui
deve conformarsi se vuol raggiungere il suo fine. Il primo è nn valore
puramente teoretico, il secondo è un valore pratico e in questo senso la logica
chiamasi anche arte del pensiero. Le parti principali della logica si possono
ri durre a due, che sono il trattato delle forme logiche elementari, cioè del
concetto, del giudizio e del raziocinio; la metodologia logica ossia.
l'applicazione delle forme logiche a ' fini speciali delle scienze. Questo
manualetto si circoscrive quasi unica mente alla parte prima; per la seconda
dovremo contentarci di qualche breve cenno. Del concetto Il pensare, come
funzione conoscitiva, è sem pre un giudicare (come s'è veduto nella psicolo
gia); quindi la sua forma primitiva è il giudizio. Perciò il concetto, come
forma del pensiero, nonché şia anteriore al giudizio, lo presuppone. Onde, con
formemente alle dottrine esposte nella parte psicolo gica, s ' ha a stimar
falsa l'opinione di quelli che considerano il concetto come una rappresenta
zione generale; prima perchè una rappresentazione non può esser mai generale,
poi perchè il concetto si compone di giudizi e questi non si possono in verun
modo ridurre a rappresentazioni. Il concetto, psicologicamente considerato, è
un sistema di giu dizi reso fisso , la cui unità solitamente è legata a un
vocabolo o ad una espressione equivalente Di qui lo sforzo delle lingue per
foggiare nomi composti, come ferrovia, cromolitografia, Strafrecht (diritto
penale) ecc. Obbiettivamente poi il concetto è l'essenza della cosa, che in
esso si pensa, o vogliam dire la cosa in quanto pensabile. Ma per la logica il
concetto è un tutt' insieme di più determinazioni o note. Conviene per altro
che le note (caratteri) ineriscano a qualche cosa, di cui siano note e questo
substratum si può chia mare la sostanza logica del concetto; questa è sempre
presupposta in ogni concetto, quando sia considerato in sè e come per sè stante
Per altro il concetto, benchè sia un prodotto del pensiero e non della
sensibilità, ha bisogno di un elemento rappresentabile (sensibile) a cui s'ap
poggi. A questo fine servono principalmente quelle rappresentazioni sommarie,
che abbiamo chiamato schemi fantastici, e la parola; talvolta la sola parola.
Ci sono poi nelle nostre rappresentazioni, di qualunque specie sieno, delle
relazioni le quali alla lor volta si riflettono nelle relazioni intrinseche dei
concetti. Tra codeste relazioni principalissime sono quelle d'omogeneità e
d'eterogeneità. Le rappre sentazioni omogenee formano generalmente una scala di
disgiunzione, ossia una serie ordinata, in cui la differenza va aumentando
dall'uno all'altro termine. Le rappresentazioni omogenee (disgiunte) Sostantivamente e non aggettivamente direbbe
la gram matica. Cf. Psicologia non si escludono non solo le une dalle altre, ma
possono nemmeuo inerire a un tertium quid identico; le eterogenee o disparate,
com'anco si chiamano, non possono immedesimarsi tra loro, ma ben pos sono
inerire simultaneamente a una stessa cosa. Per quanto si proceda innanzi nel
cercare la ragione delle differenze tra le rappresentazioni, non si può fare a
meno d'arrestarsi finalmente davanti a delle differenze originarie, di cui non
si può ren dere altra ragione se non il fatto. Il concetto è logicamente
perfetto quando tut tociò che in esso si pensa armonizza seco stesso; ma sotto
il rispetto epistemologico ed obbiettivo il concetto per essere perfetto deve
adeguare piena mente la cosa, cioè quel quid qualsiasi a cui si ri ferisce. Ciò
non si avvera quasi mai in senso asso luto per l'uomo, anzi nella più parte de'
casi i nostri concetti sono molto inadeguati. E qui vuolsi notare un equivoco,
in cui spesso si cade per non aver distinto il concetto, in quanto è da noi
effet tivamente pensato, dal concetto nella sua perfezione obbiettiva. Perocchè
inteso in quest'ultimo signifi cato esso contiene già tutte le sue
determinazioni e non è suscettivo di svolgimento e di perfeziona mento. Le
qualità che il concetto deve possedere per accostarsi alla sua perfezione sono: la determinalezza. Se questa manca, esso è un
frammento, un abozzo di concetto, non un con cetto compiuto. La determinatezza
poi contiene anche la chiarezza e la perspicuità; la prima ri chiede che il
concetto sia pensato in modo che si possa distinguere da ogni altro; la seconda
si ot tiene quando si distinguono perfettamente tra loro i suoi elementi e
questi sono pensati nelle loro vere relazioni. L'universalità. E questa è di
due maniere, cioè il concetto deve essere valido per tutti i pen santi e deve
potersi applicare a tutti gli oggetti, che cadono entro il suo àmbito.
L'armonia ossia l'intrinseca congruenza; la quale sotto l'aspetto negativo è
l'assenza d'ogni contraddizione tra le parti del concetto, sotto l'aspet to
positivo è la reciproca esigenza, il mutuo lega me delle parti stesse.
Dall'universalità del concettto deriva ancora la sua indipendenza dal tempo;
onde si può dire immutabile ed eterno (estra -temporario ). Nè a ciò osta punto
se la materia del concetto sia per natura sua mutabile e soggetta al tempo. Il
concetto di cosa che muta e passa, anche di ciò che ha l'esistenza appena d'un
istante (p. es. della vita umana, del temporale, dalla caduta dei corpi, ecc. )
non muta e non passa, anzi, è eternamente identico a se stesso. Comprensione ed
estensione del concetto; astrazione e determinazione Il concetto, come di sopra
notammo, conside rato logicamente è l'unione di più determinazioni o note, le
quali ineriscono a quella che fu detta sostanza logica del concetto. Si vedrà
più innanzi che cosa sia e quel che importi codesta sostanza logica; qui si
osservi che essa pure può essere con siderata come una nota o un gruppo di
note, on dechè il concetto si potrà risguardare come l'in - sieme di tutte le
sue note. Ora il complesso di tutte le note d'un concetto costituisce quella
che chia masi comprensione o tenore o contenenza del con. cetto stesso. Siccome
poi un concetto si può pensare come determinazione di altri (siano concetti, siano
en tità quali si vogliano, per. es. il concetto mammi fero è determinazione de'
concetti: cavallo, cane, topo, ecc. e cosi dei singoli cavalli, cani ecc. ),
l'in sieme di tuttoció, di cui quel concetto è una de terminazione, forma ciò
che chiamasi estensione o sfera o ámbito del concetto medesimo. Così, posto che
il concetto A riunisca in se soltanto le note a, b, c, queste nella loro
totalità formeranno la comprensione di A. Se poi A è una determinazione di in,
n, pe nulla più, la totalità m, n, p, costituirà l'estensione di A. A
significare il rapporto, che collega tra di loro le parti della comprensione
ossiano le note di un concetto, si suole usare il simbolo algebrico della
moltiplicazione; onde comprensione di A = axbxc, o abc. Il rapporto invece
delle parti dell' estensione tra di loro suolsi esprimere col simbolo dell'addi
zione, onde estensione di A = m + n + p, E non a torto, perchè come nella
moltiplica zione ogni fattore moltiplica tutti gli altri, così ogni nota
determina l'insieme di tutte le altre; mentre le parti dell'estensione si
escludono tra di loro, come gli addendi, e sommate insieme costi tuiscono il
tutto. Questa relazione, che corre tra le note del concetto, fu da molti
disconosciuta e se ne accusò la logica, quasi essa pretenda ridurre i concetti
più differenti tra di loro a un tipo unico, ignorando anzi cancellando le
attinenze molto più essenziali che in ciascun concetto ne collegano tra di loro
i vari elementi. Ma a torto, perchè non tutti gli ele menti, che entrano a
comporre un concetto, possono per ciò dirsi note di questo. Nota veramente non
è se non ciò che può legittimamente applicarsi a un concetto come un suo
predicato. (Così p. es. nel concetto di triangolo entra senza fallo anche
l'idea della linea; ma siccome non può dirsi: il triangolo è una linea, così
linea non è nota di triungolo. Il medesimo dicasi del numero tre). Ciò che
entra in un concetto e non è nota di esso, sarà elemento d'una sua nota;
elemento che per costituire que sta nota deve essere pensato in certe speciali
rela zioni con altri elementi; ma queste non sono re lazioni logiche e
appartengono alla materia, non alla forma logica del concetto. Se da un
concetto si toglie qualche nota (o, a, parlar più propriamente, se nel pensare
un concetto si esclude dal nostro sguardo mentale qualche nota) questo processo
si chiama astrazione. Il processo contrario, che consiste nell'aggiungere
qualche nota a un concetto, prende il nome di determina zione, L'astrazione poi
può essere di due maniere, ascendente o verticale l ' una, laterale od orizzon
tale l ' altra. La prima si fa quando si tien fermo il concetto nella sua parte
sostanziale e si abban dona una o più note del medesimo Per es, dato il
concetto animale vertebrato mammifero, si lascia [La locuzione propria in tal
caso è astrarre da, Nel l'esempio addotto di sopra si dirà: astraggo dal
carattere mammifero. da parte la nota mammifero e si mantiene il con cetto
animale vertebrato. La seconda si effettua ritenendo del concetto dato una nota
(o un gruppo di note), che viene cosi a costituire un nuovo con cetto, e
lasciando andare tutto il resto. Per ciò fare è d'uopo comporre alla nota che
si astrae una nuova sostanza logica. Ad es. dato il concetto giglio, io ritengo
la nota bianco e abbandono il rimanente; qui il nuovo concetto non avrà più per
sostanza logica fiore, ma colore o qualità. La determinazione è il processo
contrario, come s'è veduto; ma di regola si contrappone non all ' astrazione
orizzontale, bensì alla verticale. Per essa da un concetto più generico, cioè
di minor comprensione, se ne forma uno meno generico os sia di maggiore
comprensione, aggiungendovi col pensiero qualche nuova nota. Per es. se al
concetto governo io aggiungo il carattere costituzionale, for mando così il
nuovo concetto meno generale go verno costituzionale, ho eseguito
quell'operazione che dicesi determinazione. Tale aggiunta di nuove note non è
del resto arbitraria del tutto; occorre che il carattere aggiunto sia compatibile
colla sostanza logica del concetto dato e col resto de'suoi elementi. Per es.
non si potrà aggiungere al concetto triangolo la nota quadrilatero, al concetto
virtù la nota verde, In questo caso si usa il verbo astrarre transitiva mente.
Nell'esempio di sopra: astraggo la bianchezza. ecc. Donde si vede che la
determinazione, per esser valida, presuppone la conoscenza della materia del
concetto e della reale dipendenza de' suoi elementi tra di loro; criteri che la
logica formale è impo tente a somministrare. É poi chiaro che per l'astrazione
ascendente si impicciolisce la compressione e con ciò si au menta l'estensione
del concetto; all'incontro per la determinazione si accresce la comprensione e
si diminuisce l'estensione. Questo rapporto tra le estensioni e le compren
sioni di due concetti, l'uno più l'altro meno astratto, si esprime dicendo, che
la comprensione e l'esten sione stanno tra di loro in ragione inversa. Rap
porto il quale perciò suppone che i due o più con cetti, che si considerano,
appartengano allo stesso tronco ossia abbiano la stessa sostanza logica, in
altri termini. appartengano alla medesima categoria. Di qui ci nasce il bisogno
di considerare bre vemente che cosa s'intenda in logica per categoria. I
concetti, considerati puramente sotto il ri. spetto della forma logica, si
distinguono tra di loro solamente per la ricchezza maggiore o minore della
comprensione e per la maggiore o minore am piezza dell' estensione, che è
quanto dire pel vario grado della loro generalità e particolarità. Pure ci sono
delle differenze fondamentali tra i concetti, che non si possono trascurare,
sebbene propriamente riguardino più la materia loro che non la forma. Tali
differenze vengono espresse anche dal linguaggio colla differente forma dei
voca boli, significandosi per es.gli oggetti concreti in dividuali coi nomi
propri, le classi di questi co'nomi comuni, le qualità cogli aggettivi, le
azioni co' verbi e cosi via. Di qui i tentativi tante volte rinnovati per
determinare le specie originarie de concetti os. siano le categorie. I più
famosi tra codesti tenta tivi furono quello d'Aristotele fra gli antichi e del
Kant fra i moderni. Le categorie aristoteliche sono dieci: oủoia (che contiene
un' ambiguità, potendosi tradurre per so stanza e per essenza ), nogóv (quantità),
nolóv (qua lità) noóo ti (relazione, noú (il dove), noté (il quando), nemogai (la
giacitura), èzelV (l'avere, l’abitus), TOLETV (azione), náoxelv (passione). In
quanto alle categorie kantiane si noti che esprimono più presto le forme
generali a priori, sotto le quali la nostra intelligenza è, necessitata a
pensare qualunque dato (stando alla teoria del Kant) che non le specie supreme
dei concetti. Esse sono dodici, ripartite a tre a tre sotto quattro dif ferenti
rispetti. Eccone il quadro: secondo la quantità Unità Pluralità Totalità
secondo la secondo la secondo la qualità relazione modalità Realtà
Sostanzialità Possibilità Limitazione Causalità Esistenza Negazione Az.
reciproca Necessità Parliamo qui delle lingue del ceppo indoeuropeo, & cui
appartengono le classiche e quasi tutte le moderne europee. Kant le dedusse
dalle varie forme del giu dizio, come apparirà della trattazione di queste. Ad
Aristotele le sue furono suggerite dall'analisi delle forme grammaticali della
lingua. Le categorie aristoteliche possono comodamen te ridursi alle quattro
seguenti: Sostanza. Proprietà (che comprende la qualità e la quantità). Stato (che
comprende la giacitura, l'abito, il fare, il patire). Relazione (che compende
il n1980 ti, il luogo, e il tempo). Finalmente alcuni le ridussero tutte a due;
sostanza e accidente. E qui voglionsi notare due cose, ciò sono Che la
categoria costituisce propriamente quel che abbiamo chiamato sostanza logica o
tronco del concetto, dimodochè levando via coll'astrazione ascendente tutte le
note d'un concetto, quello che resta sarà in ogni caso una delle categorie. Che
il nostro pensiero, pe ' suoi fini parti colari, usa sovente spostare la categoria
de'concetti, concependo per es. una qualità quasi fosse una so stanza oppure
un'azione, una relazione come qua lità ecc. L'astrazione orizzontale di solito
implica uno spostamento di categoria. Di qui i così detti nomi astratti della
grammatica, come bianchezza dall'aggettivo bianco, conoscenza del verbo cono
scere, ecc. Del resto non sempre quando una parola muta la categoria
grammaticale (facendo per es. d'un verbo un sostantivo, d'un aggettivo un
verbo, ecc. ) si muta veramente anche la categoria logica. S'è creduto da molti
che tutti i concetti po tessero essere così distribuiti o ordinati tra loro,
salendo via via dagli infimi (più concreti e parti colari ) ai superiori (più
astratti o generali) e da questi a uno supremo, che venissero a formare quasi
una piramide appuntantesi in codesto concetto su premo. Ma questo a rigore è
impossibile, perocchè: 1.0 Dato il concetto supremo (che indicheremo con A),
donde si avrebbero le differenze che occor rono a costruire i concetti
inferiori? Poniamo in fatti che il concetto supremo A si divida in due, M ed N.
In tal caso M dovrebbe essere A più una differenza d, N sarebbe = A più una
differenza d'. Ma ded dunque non contengono la nota A; dunque sono concetti
anch'essi e originari al pari di A.. 2.° Il concetto supremo sarà l'ente o il
qualche cosa. Ma in tal caso ci sarà almeno il concetto del nulla e della
negazione, che ne saranno esclusi. Oltredichè sarà un far violenza non solo
alle pa role ma anche al concetto, se si considerino come enti" p. es. le
relazioni, come l'eguaglianza, la dif ferenza, ecc. Se poi vogliasi risguardare
come concetto as solutamente supremo il pensabile (lasciando stare che abbiamo
pure il concetto dell'impensabile), è bensì vero che tutti i concetti, (tranne
appunto quello dell'impensabile) si potranno subordinare a questo; ma il
pensabile è un genere puramente analogico, ossia non riguarda il contenuto de'
con cetti, bensì soltanto la loro relazione estrinseca verso il subbietto
pensante (Come se v. gr. tutti gli oggetti ch'io posseggo li volessi ridurre al
ge nere supremo: il mio ). Le note dei concetti furono distinte dai logici in
essenziali e non essenziali ossia accidentali. Le essenziali si suddivisero in
costitutive o primarie e consecutive o attributi. Per altro queste e altre
distinzioni analoghe appartengono più presto alla metafisica che non alla
logica, essendochè questa non ci fornisce criteri sicuri per siffatte
distinzioni. Infatti se noi dichiariamo essenziali a un con cetto quelle note,
tolte le quali il concetto non è più quello di prima, tutte diventano
essenziali. Se poi si dichiarino essenziali solamente quelle note, levate le
quali il concetto non solo si muta, ma si sfascia del tutto (come p. es. se dal
concetto trian golo si tolga la nota figura o la nota trilatero), noi usciamo
dalla logica.Delle relazloni logiche che possono intercedere tra due concetti
Affinché due concetti possano essere paragonati logicamente tra di loro all'
uopo di determinarne la relazione, bisogna che abbiano la stessa sostanza
logica ossia appartengano alla stessa categoria. Ciò fermato, le relazioni in
cui possono tro varsi tra loro due concetti si ridurranno alle in frascritte.
Alcuni chiamano equipollenti due concetti quando sono un medesimo concetto
espresso in due differenti maniere. Questa denomi nazione crediamo sia
impropria. Altri più esatta mente dicono equipollenti que' concetti, che hanno
la stessa estensione, ma una differente compren sione. Tali sono p. es.
triangolo equilatero e trian golo equiangolo. Ente infinito e spirito assoluto,
ecc. Sopra e sott'ordinazione. Questa relazione si avvera tra due concetti,
quando l'estensione dell' uno fa parte dell ' estensione dell'altro; per
conseguenza la comprensione del secondo fa parte di quella del primo. Il più
generale (ossia quello che ha l'estensione maggiore e minore la comprensione)
dicesi sopra ordinato, il più particolare subordinato. (Per es. figura è
sopraordinato, triangolo è subordinato ). Il superiore o sopraordinato dicesi
anche genere, l' in feriore o subordinato specie. Ogni genere poi è alla sua
volta specie rispetto ad uno che gli sia supe riore, ogni specie è genere
rispetto a' suoi inferiori, e ciò finchè s'arrivi al supremo, che non può es
sere più specie e all'infimo che non può essere mai genere. Notisi per altro
che il concetto di un ente individuale, per es. di Tizio, logicamente non è per
necessità infimo e può considerarsi ancora come genere in rispetto al medesimo
come concetto preso con ultertori determinazioni. Così Tizio è genere riguardo
a Tizio seduto, a Tizio addormentato, ecc. Coordinazione. Sono coordinati tra
di loro i concetti che sono subordinati in pari grado a uno stesso concetto
superiore. Alcuni logici, con Wundt alla testa, distinguono V maniere di
coordinazione. Noi le riportiamo qui sotto, osservando nel tempo stesso che la
vera e propria coordinazione è soltanto la prima. Code ste varie specie di
coordinazione pertanto hanno luogo: a) Quando due o più concetti, subordinati
in pari grado a uno più generico, sono tra di loro di sgiunti, vale a dire
quando le loro estensioni si escludono reciprocamente. Per es. rosso, verde, az
zurro, ecc., che sono tutti subordinati a colore. Quando tra due concetti v' ha
una relazione vicendevole; per es. maschio e feminina, padre e figlio, agente e
paziente, ecc. Questi si chiamano propriamente concetti correlativi. Quando due
concetti, compresi sotto un terzo comune, hanno la massima differenza possi
bile tra loro. Per es. buone e cattivo, bianco e nero, angolo acuto e ottuso,
ecc. Tale relazione dicesi di contrarietà. d) Quando tra due concetti, compresi
sotto un terzo comune, passa la minima differenza possibile. Per es. tra i
sette colori dello spettro, giallo e verde; tra i poligoni, pentagono ed esagono,
ecc. Perché ciò avvenga occorre che la serie sia discreta; chè se in cambio è
continua, potendosi tra due termini qua lunque concepirne sempre uno
intermedio, questa, relazione a rigore non si avvera mai. Tale relazione si
dice di contiguità Quando due concetti s'incrocicchiano, ossia le loro
estensioni hanno una parte comune. Per es. figura rettangolare e figur'il
equilatera, europeo e cattolico. Codesta relazione è detta da alcuni d' in
terferenza. Dipendenza, che può essere
unilaterale o reciproca. Ha luogo tra concetti, che senza essere tra loro nè
coordinati nè subordinati, sono tali Il termine contingenza adoperato da taluno
in que st'uso è ambiguo.]che l ' uno determina l'altro; e questa dipendenza può
essere o non essere mutua. Per es. pena o colpa hanno una dipendenza
unilaterale, perchè la pena dipende dalla colpa, ma non questa da quella; fra
il tempo occorrente a eseguire un dato lavoro e la quantità del lavoro v'è
dipendenza reciproca, ecc. Tale relazione ha luogo tra un concetto qualsiasi e
la sua negazione; essi si chiamano anche contradit torii. Il concetto negativo
non si trova qui, come accade del contrario, in una opposizione determi nata
verso il positivo, anzi, preso a tutto rigore, esprime l’indefinita sfera di
tutto il pensabile ad esclusione del solo positivo opposto. Perciò Aristo tele
chiama le espressioni non -uomo, non -albero, ecc. nomi indefiniti. Ma ne' casi
concreti il concetto negativo si pensa solitamente come tale, che, in sieme col
suo opposto positivo, costituisca l'esten sione d'un concetto prossimamente
superiore. Così ad es. non -verde non verrà pensato come equiva lente a tutto
il pensabile ad eccezione del verde; ma bensì sotto il superiore colore, di cui
insieme col suo opposto verde costituisce tutta l'estensione. In tal supposto
il non - verde comprenderebbe i con cetti più disparati, per esempio giustizia,
strada ferrata, mu sica, cilindro, balena, ecc. Si può dire che la re lazione
che passa tra questi concetti consiste nel non avere tra loro veruna relazione.
Del resto la disparatezza non è si può dir mai assoluta, po tendosi sempre
trovare un qualche rispetto, sotto del quale i due concetti cessano d'essere
tra loro disparati. - Per rappresentare graficamente le relazioni lo giche de'
concetti tra di loro si ricorre solitamente al simbolo dei circoli tracciati in
un piano. Per A es. la congruenza di due circoli simbo B leggia l'equipollenza.
La subordinazione viene significata con l'in O o B clusione d'un circolo in
altro dove A è il A subordinato e B il sopraordinato. La coordinazione dei
concetti disgiunti in ge nerale è simboleggiata con vari circoli entro un D
altro. B Questa rappresentazione per altro Oc è imperfetta, perchè esprime
bensi l'inclusione delle estensioni di A, B, C in quella di D e la loro vi
cendevole esclusione; ma non già che la somma 285 delle tre estensioni degli
inclusi eguaglia quella dell'includente. Se tuttavia i coordinati disgiunti
sono due soli, tale relazione è significata meglio colla divisione d'un circolo
per mezzo del dia с metro, А B Tra le varie maniere di coordinazione, che noi
consideriamo come improprie, solo l'interferenza A B si rappresenta bene con
questo sistema, O > Wundt propone degli altri simboli, consi stenti in linee
rette, de' quali daremo qui una suc cinta idea per mezzo della figura seguente:
n b с e f m Dove 1.° l'equipollenza è significata dal rap porto d'un segmento
con se stesso; per es. ad: ad. 2. ° La sopra- ordinazione del rapporto d'una
retta con una sua parte: per es. ag: ab, e la su bordinazione inversamente, ab:
ag. La coordinazione a) di disgiunzione, dal rapporto di una parte del segmento
totale con una qualunque altra parte, per es. ab: de. a) di correlazione, dal
rapporto tra due parti collocate simmetricamente; per es. bc: ef. c) di
contrarieti, dal rapporto tra i due seg menti più distanti; per es. ab: fg. a )
di contiguità, dal rapporto tra due porzioni contigue, per es. de: ef. e) d'
interferenza, dal rapporto tra due seg menti che in parte coincidono; per es.
bd: ce. La dipendenza si esprime col rapporto di una retta ad un'altra, la cui
situazione dipenda dalla prima, per es. ag: am. Se la dipendenza è reciproca,
tale relazione è rappresentata meglio dal rapporto tra due rette, le quali si
suppone che si determinino reciprocamente; per es. am: an. A ben intendere la
natura di la definizione come operazione logica giovi considerarne i fini. E
anzi tutto quando l’uomo possedesse de' concetti obbiettivamente per fetti, non
ci sarebbe bisogno di definizioni; dun que la definizione sovviene in primo
luogo alle imperfezioni del nostro pensiero. Le imperfezioni principali, a cui
ripara la de finizione, sono a) l'incertezza del vincolo tra il concetto e la
parola con cui lo si esprime; ) l'in debolimento del nesso psicologico tra gli
elementi logici del concetto. Rispetto al primo fine la definizione è sempre
nominale, perchè serve a fissare il senso del voca bolo, a far sì che a quel
dato vocabolo si unisca sempre quel dato concetto. Rispetto al secondo fine la
definizione è reale, perchè serve a fissare e chia rire l'organismo interno del
concetto. Si aggiunga che la definizione (per es. nelle scienze puramente
formali, come le matematiche pure) spesso equivale alla formazione del concetto.
Infatti l'unità concettuale, come individuo logico, è spesse volte arbitraria.
In una moltitudine d'ele menti pensabili, la definizione ne fissa un certo
gruppo per iscopi vuoi scientifici, vuoi didattici. La definizione pertanto è
l'esposizione o me glio la determinazione della comprensione d'un con cetto e
prende la forma d' un giudizio, il cui sog getto è il concetto di cui si tratta
(detto il defi niendo ovvero definito) e il predicato (che chiamasi definiente)
è quel gruppo di note mediante le quali il primo viene definito. Non è per
altro necessario e nemmeno oppor tuno che il concetto da definirsi si risolva
in tutte le note che contiene; bensì basta si indichino quelle che sono
sufficienti a determinarlo perfetta- · mente, ossia a distinguerlo e dai
concetti conge neri e da quelli che appartengono ad altri generi. A tal uopo
servono il genere prossimo (cioè il con 288 cetto prossimamente superiore al
definiendo ) e la differenza specifica cioè quel carattere che lo con
traddistingue dai concetti coordinati ). Non s' inten de tuttavia con ciò che
ogni definizione debba es ser fatta per mezzo di due soli elementi; soltanto si
avverte che il tutt' insieme dei caratteri, che costituiscono il definiente,
dee comprendere due parti, cioè le note generiche e le specifiche. L'in
dicazione del genere serve anche a indicare a qual categoria il definiendo
appartenga. Anche la regola del genere prossimo non vuole esser presa con
pedantesco rigore. Una definizione può essere vera e logicamente irreprensibile
anche servendosi d'un genere che non sia il prossimo. Del resto non è nemmeno
sempre possibile il de terminare in via assoluta quale sia il genere pros simo
a cui appartiene un dato concetto. Per es. nella definizione dell'uomo si suol
as segnare come genere prossimo l'animale; mentre senza fallo ve n'è di più
prossimi, come a. verle bralo, mammifero, ecc. I logici, come già s'è accennato
più sopra, sogliono distinguere varie maniere di definizione, come la nominale,
che determina soltanto quel che si deve intendere sotto una data espressione, e
la reale, che si riferisce all ' intrinseco valore del con cetto. Una
sottospecie della definizione reale è la genelica, che esprime il processo onde
la cosa de finita si forma. 289 Si noti per altro che la distinzione delle de
finizioni in nominali e reali non è rigorosa, per che ogni definizione è reale,
in quanto indica le note dell'oggetto ed è nominale, in quanto il con cetto
così determinato si collega con un dato nome. Alcuni tuttavia intendono la
distinzione tra la de finizione reale e la nominale in un senso alquanto
differente; e dicono la definizione essere nominale, quando ha per fine
solamente di assegnare un dato vocabolo a un gruppo d'elementi pensabili, senza
curarsi se codesto gruppo abbia poi un' intima con nessione ed unità, se quindi
sia un concetto ob biettivamente valido; chiamano invece reale una definizione,
quando in essa apparisce anche la va lidità obbiettiva del definito. Gli errori,
da cui conviene guardarsi per dare una buona definizione sono principalmente
quelli che seguono: L'angustia. Una definizione è angusta quando il definiente
contiene qualche nota che non appar tiene a tutta l'estensione del definito. 0)
L'ampiezza, la quale ha luogo quando, per mancanza di note specifiche
sufficienti, il definiente oltrecchè al definito, conviene anche ad altri con
cetti congeneri. La sovralbondanza, che consiste nell'aggiun gere note non
essenziali e superflue rispetto al fine di distinguere il concetto dato da
tutti gli altri. La tautologia, che ha luogo quando il con cetto stesso da
definirsi è contenuto, sia manifestamente sia copertamente, nel definiente. (Per
es. la legge è il comando del legislatore). Il circolo o diallele, che consiste
nel defi nire A per mezzo di Be B daccapo per mezzo di A; ovvero anche nel
definire A per B, B per C, C per D, ecc. e D daccapo per A. Questo errore uel
definire è analogo e spesso si confonde col pa ralogismo detto ysleron -
proteron, pel quale si fon damenta una dottrina o un concetto sopra una dot
trina o un concetto, che hanno bisogno dei primi per essere scientificamente
validi. Le definizioni metaforiche. Le definizioni negative, che è quanto dire
quelle che si servono unicamente di negazioni. Pure la definizione negativa
talvolta è giusti ficata, sia perché il concetto da definirsi è esso medesimo
negativo, sia perch' esso è semplice e però non si può determinare in altro
modo che di stinguendolo per via di negazioni da quelli coi quali potrebbe
essere confuso. A determinare l ' estensione d'un concetto e insieme a mettere
in chiaro le attinenze intrinseche di più concetti subordinati ad un altro
serve la divisione logica. Essa consiste in un giudizio, di cui il soggetto è
il concetto da dividersi (detto il dividendo o il diviso, secondochè la
divisione si considera come già fatta oppure da farsi), e il pre dicato è una
serie di concetti subordinati al primo o coordinati disgiuntivamente tra di
loro (membri dividenti). In altre parole il soggetto è il genere e il predicato
è l'enumerazione delle specie com prese sotto quel genere. Siccome le specie
nascono dalle varie determi nazioni di cui il genere è suscettivo, quindi in ge
nerale occorre per la divisione che il concetto da dividersi possegga una nota,
la quale sia suscetti bile di varietà. Codesta nota chiamasi fondamento della
divisione, che dicesi anche il rispetto, sotto cui il concetto dato si divide.
Cosi il concetto uomo possiede la nota colore e questa essendo capace di
varietà, se n'avrà una divisione dell'uomo sotto il rispetto o il fondamento
del colore, in bianchi, neri, gialli, ecc. Lo Herbart pel primo fece osservare
che, do vendo la nota, la quale serve di fundamentum di visionis, essere un
concetto già diviso, ne segue che ogni divisione ne presupporrebbe un'altra già
fatta. Ora è chiaro che per tal modo s' andrebbe all ' in finito e quindi niuna
divisione sarebbe possibile. Donde segue che ci debbono essere alcnne di
visioni primitive cioè senza un fondamento asse gnabile. Tale è per es. la
divisione del colore in rosso, verde, ecc.; la divisione del numero in 1, 2, 3,
ecc. Secondo il numero de' membri dividenti la di visione chiamasi dicotomia,
tricotomia, ecc. Ogni divisione può essere ridotta a una dico tomia, ponendo
come primo membro il genere, col. l'aggiunta d'una differenza specifica e a
questo contrapponendo il genere stesso più la negazione di quella. Così la
divisione degli uomini sotto il rispetto del colore sarà sempre possibile nella
forma dico tomia così: gli uomini sono bianchi o non bianchi. In generale A ¢ A
b o A non b. Per altro, se le specie sono realmente più di due, il termine nega
tivo resta indeterminato. La dicotomia presenta dei vantaggi; per il che alcuni
l'hanno considerata come la divisione più rigorosamente logica; infatti in essa
i membri dividenti costituiscono una perfetta contrarietà. Altri preferiscono
la tricotomia, per la ragione che questa ci dà due termini opposti e uno che
serve di mediatore tra essi. Queste considerazioni per altro, valide per certi
casi e per certi determinati fini scientifici, non sono d'ordine generale nè
applicabili a tutti i casi. La dicotomia però può considerarsi come un utile
processo preparatorio affine di trovare tutte le spe cie d'un concetto. La
divisione dicesi naturale, se il fondamento è preso tra le note essenziali del
concetto; artifi ciale ove sia preso tra le accidentali. Notisi tutta via che
per gli speciali fini scientifici può riuscire 293 importantissima una
divisione, la quale per il pen sar comune parrebbe frivola e artificiosissima.
Quando tutti i membri dividenti d' una data divisione vengono divisi alla loro
volta, si ha la suddivisione. Per la quale non è necessario che i membri
dividenti della prima siano suddivisi tutti sotto lo stesso fondamento. Se
all'incontro un concetto viene successiva mente diviso sotto più d'un
fondamento, il com plesso di queste divisioni ci dà una codivisione. I membri
di questa saranno in numero eguale al prodotto del numero di termini che si
ottengono da ciascuna delle singole divisioni. Perché la co divisione sia
possibile bisogna che ciascuno dei termini ottenuti con una delle divisioni sia
atto a esser diviso sotto il medesimo fondamento. La divisione logica, per
essere corretta, deve rispondere ai seguenti requisiti: Ella dev'essere
adeguata; il che vuol dire che i membri dividenti presi insieme devono ri
produrre tutta intera l'estensione del diviso. Membra sint opposita, vale a
dire che le estensioni dei membri dividenti debbono escludersi tra di loro. Si
deve sfuggire il saltus in dividendo, os sia la divisione dev'essere continua.
Il salto con siste nel passare da termini ottenuti colla divisione fatta dietro
un fondamento a termini ricavati da una suddivisione fatta sotto un altro
fondamento. (Come v. gr. se uno dividesse i verbi in transitivi, intransitivi e
passivi). La divisione non deve scendere a minuzie. se Osservazione. - Una
divisione per essere logi camente compiuta domanderebbe che tutte le parti in
cui il fondamento è già diviso, fossero applicate al concetto da dividersi. Ma
in realtà ciò non si avvera se non rade volte, perchè spesso il dividendo non è
suscettivo di assumere non alcune di quelle varietà; perciò il numero effettivo
delle spe cie d'un dato genere non è dato dal puro schema tismo logico, ma
dalla natura delle cose. Così per es. gli uomini non possono dividersi, sotto
il ri spetto del colore, in tante specie in quante é di viso il fondamento
colore. Assai difficile a determinarsi logicamente è l'esclusione reciproca
delle estensioni di più con cetti tra loro e quindi dei membri dividenti,
quando l'uno' non sia la pura negazione dell'altro. In par ticolare manca la
reciproca esclusione e perciò i concetti sono interferenti, quando sono
risultati da una divisione fatta sotto più d'un fondamento (Per es. europeo e
musulmano, russo e marinaio, qua drilatero e figura regolare sono, a due, a
due, con cetti interferenti e perciò non si escludono tra di loro; il che
deriva da ciò che la prima coppia fu ottenuta colla divisione di uomo sotto i
due fon damenti parte del mondo e religione; la seconda colla divisione sotto i
fondamenti nazionalità e pro fessione; la terza sotto i fondamenti numero dei
tati e grandezza relativa degli angoli e dei lati). Ma l'escludersi dei termini,
in cui un concetto originariamente si divide (i quali servono poi di fondamento
a tutte le divisioni) è un fatto primi tivo, su cui la logica nulla può dire.
Le difficoltà incontrate dai logici ne' tentativi fatti per definire l'atto
giudicativo o il rapporto obbiettivo che a quello corrisponde, nascono da ciò
ch'esso è l'atto primitivo del pensiero e però as solutamente sui generis. Se
per es. lo si definisce quell'atto per cui si afferma o si nega qualche cosa di
qualche cosa, in realtà abbiamo fatto una definizione tautologica, perché
l'affermare o negare è appunto ciò che co stituisce il giudizio, ond' è come
dire: il giudizio è l'atto per cui si giudica. Riporteremo qui alcune altre definizioni
del giudizio. Per es. questa: Il giudizio è la determinazione d'un concetto per
mezzo d'un altro. E quest'altra: Il giudizio è il congiungimento o la
disgiunzione di due elementi del pensiero in corrispondenza all'unione o alla
separazione delle cose. O anche: È la coscienza d'un rapporto esi stente tra
due concetti. 0: La rappresentazione o la coscienza del l'unità o della non
unità di due concetti. Oppure: La decomposizione d'una rappresen tazione ne'
suoi elementi, ecc., ecc. A proposito di queste due ultime definizioni (la
seconda è del Wundt) si noti il fatto, parados sale in apparenza, che la stessa
cosa, cioè il giu dizio, possa essere definita in modi diametralmente opposti.
Ma questo fatto appunto rivela meglio di ogni altra considerazione la vera
natura del giu dizio, che è di essere sintesi e analisi ad un tempo, di
dividere unendo e unire dividendo. E ciò è pro prio e caratteristico del
pensiero, perchè io non posso separare mentalmente due elementi senza pensarli
insieme l'uno e l'altro col medesimo atto indiviso, nè posso mentalmente
riunirli senza te nerli al tempo stesso l'uno fuori dell'altro. Nel giudizio si
distinguono tre parti o elementi che sono il soggetto, che è il concetto da de
terminarsi ossia ciò di cui si afferma o nega qual che cosa. Il predicato, che
è il concetto che serve a determinare il soggetto. La copula, che è la
relazione tra il soggetto e il predicato, o guar dando il giudizio come atto
della mente, è l'affer mazione stessa. La copula è espressa dalla lingua propriamente
ed esplicitamente colla voce è, ovvero è significata dalla flessione del verbo.
Il giudizio senza fallo è una forma propria del pensiero; nelle cose, a cui il
pensiero si riferisce, (tranne il caso in cui l'oggetto del pensiero con sista
esso medesimo in pensieri) non ci sono giu dizi; ma se il pensiero è vero, esso
deve rappre sentare le cose, quindi in queste ci ha da essere alcun che, il
quale corrisponda alla forma del giu. dizio. Che cosa è questa? Un tal problema
è metafisico e però esce dai termini della logica; crediamo tuttavia opportuno
di farne un brevissimo cenno. Ricordiamoci che l'atto di coscienza, base del
pensiero, è essenzialmente reduplicazione, la cui forma più semplice è questa A
è A. Ciò posto la prima occasione obbiettiva dei no stri giudizi potrebbero
essere le differenze e i can giamenti delle cose e la loro costanza o
persistenza; le differenze come occasione che ne fa avvertire la costanza. Ora
la costanza delle cose, la loro fedeltà per così esprimerci, a sè stesse, sono
l'equivalente ob biettivo del giudizio d'identità e in generale del giudizio
affermativo. La differenza è di regola il corrispondente del giudizio negativo.
Il cangiamento poi, che del resto non può esser mai totale e as soluto, ma che
si fa sopra un fondo che rimane identico a sè stesso, è rappresentato dai
giudizi narrativi, p. es, il cane corre (mentre prima era 298 fermo); l'albero
perde le foglie (mentre prima era fronzuto) ece. Insomma le cose, con la loro
essenza immuta bile, le qualità, gli avvenimenti, le relazioni, sono categorie
obbiettive, che trovano il loro riscontro nel giudizio. Di più il
giudizio, come s'è visto nella Psico logia, è per l'essenza sua un riferire;
ora le cose possono essere riferite o al subbietto pensante (p. es. io vedo, io
percepisco, io penso la cosa A ); O a sè stesse (A è A, l'uomo è uomo, ecc. );
o le une alle altre (come: la terra gira intorno al sole, ecc. ); o anche le
parti tra di loro (p. es. le colonne so stengono la volta ); la cosa alle sue
proprietà, a' suoi stati successivi, alle azioni e passioni e via via. Le
relazioni poi si partono in due classi, cioè reali o del pensiero. Reali
diciamo quelle che in teressano il modo d' esistere delle cose (p. es. cau
salilà, paternità, reciproca azione ecc. ); diciamo ideali o del pensiero
quelle che non interessano le cose, ma solo il nostro pensiero intorno alle
cose, come uguaglianza, somiglianza, differenza, maggioranza. Per es. la
grandezza relativa dei lati e quella degli angoli sono in una relazione reale;
all'incontro la relazione ch' io pongo fra un trian golo, pognamo, e un
quadrilatero quando dico che questo ha un lato di più di quello, è del
pensiero. Kant chiama analitici que' giudizi, il cui predicato si cava dalla
semplice analisi del soggetto, che cioè anche prima del giudizio faceva parte
del pensiero del soggetto; sintelici quelli, il cui pre dicato è preso fuori
del soggetto. Contro questa dottrina si sono sollevate fino dal tempo del Kant
molte obbiezioni, alcune delle quali insussistenti. Tra cui questa: se il
giudizio ha da esser vero, per necessità il soggetto deve contenere il
predicato; dunque tutti i giudizi sono analitici. Ora questa obbiezione suppone
che il giu dizio sia anteriore a sè stesso. Quel predicato che dopo il
giudizio, appartiene al soggetto, ha pure abbisognato d'un primo giudizio che
glielo appli casse. Così io potevo ad es. conoscere la capra ab bastanza per
distinguerla da ogni altro animale, eppure non sapere che è un ruminante.
Quando vengo a scoprire questa sua proprietà, tale scoperta prende la forma del
giudizio: la capra è un ru minante, il quale perciò è sintetico. D' allora in
So il professore crede la sua scolaresca immatura per questa questione, potrà o
saltare questo capitolo o tras portarlo in fondo al trattato del giudizio. 300
poi, dato ch'io ripensi lo stesso giudizio, questo sarà per me analitico. Ciò
mostra che, almeno per molti giudizi, la differenza tra l' essere sintetici o
analitici, è relativa allo stato delle cognizioni di chi li fa. Ma la
distinzione tra giudizio analitico e sin tetico potrebbe fondarsi sopra, un
altro rispetto; analitici sarebbero quelli, il cui predicato è un ele mento
cosi essenziale al concetto del soggetto, che questo senza di esso non possa
affatto esser pen sato. Tale sarebbe p. es. la trilateralità rispetto al
concetto triangolo. Sintetici al contrario saranno quelli, il cui soggetto può
essere pensato anche senza il predicato (p. es. Tizio scrive, il tale pro getto
di legge è stato approvato dal Parlamento, ecc. ). La dottrina di Kant del
resto non coincide perfettamente nè colla prima interpretazione, nė colla
seconda; egli insiste sulla differenza tra l'es ser preso il predicato entro la
comprensione del sog getto o fuori di essa. L'esempio di giudizio sinte tico
addotto da lui e tanto criticato (7 + 5 = 12), è realmente sintetico, perché
chi pensa il numero 7 e il numero 5 e anche l'operazione significata dal +, non
per questo ha già il concetto dell'unità nu merica 12, numero che è formato con
quell'addi zione e che è quindi posteriore ad essa. In generale su questa
contro versia e anche sul l ' altra che ne dipende, se cioè (dato che ci siano
de' giudizi sintetici ) altri di questi siano a poste 301 riori e altri a
priori, ci contenteremo qui di que. sta osservazione. È chiaro che acciò siano
possibili delle analisi, quindi dei giudizi analitici, fa d'uopo che
anteriormente ci siano state delle sintesi. Ora codeste sintesi non sono opera
del pensiero? E il pensare non è sempre un giudicare? Dunque ci devono essere
dei giudizi sintetici. E siccome c'è un pensare, a posteriori e uno a priori,
cosi pare innegabile che ci dovranno essere anche de' giudizi sintetici a priori.
I giudizi rispetto alla forma si sogliono distin. guere anzitutto in semplici e
composti. E qui si noti che debbono considerarsi come composti sol tanto quei
giudizi, che si possono senza alterarne il valore risolvere in due o più
giudizi semplici. I semplici si dividono primamente sotto il ri spetto della
qualità in affermativi e negativi. Af fermativi sono quelli in cui il predicato
è posto come, relativamente, identico al soggetto; negativi quelli in cui il
predicato è escluso dalla compren Del resto la distinzione de' giudizi in
analitici e sin tetici non è veramente logica, ma psicolog da un lato, dal l '
altro metafisica. sione del soggetto; ovvero, avendo riguardo alle estensioni,
pel giudizio affermativo il soggetto vien posto nell'estensione del predicato,
pel negativo ne è escluso. A queste due specie si po trebbe aggiungerne una
terza, ch' io proporrei di chiamare dei giudizi di disparatezza o per più bre
vità disparanti; e sono quelli i quali non esclu dono il predicato dalla
comprensione del soggetto nė ve lo includono, ma affermano soltanto che il
soggetto per sè non implica quel dato predicato, benchè lo possa ricevere. Per
es. se io prendo per soggetto il ferro e per predicato ossidato, io non posso
affermare che un tal soggetto includa un tal predicato e nemmeno che lo escluda
e un tale rap porto ove sia affermato (p. es. colla formola: il ferro per sè, o
in quanto ferro, non è ossidato ) costituisce un giudizio disparante. Del resto
nes sun logico, per quanto mi consta, ha tenuto conto di questa classe speciale
di giudizi.Secondo alcuni logici la ne gazione, ne' giudizi negativi, non
affetta la copula, ma bensì il predicato (A non è B equivarrebbe al giudizio: A
è non - B). Ma questo modo di consi derare il giudizio negativo non è naturale
nè rap presenta l'intenzione di chi pronuncia il giudizio, salvo in rari casi.
Oltre a' giudizi affermativi e negativi taluni col Kant ammettono una terza
specie di giudizi, sotto il rispetto della qualità, cioè 303 - gl' indefiniti.
Tali sarebbero quelli in cui è nega tivo il predicato (A è un non B). Ma è una
classe superflua, perchè in realtà questi giudizi coincidono coi negativi. In
secondo luogo i giudizi si distinguono sotto il rispetto della quantità, vale a
dire secondo la estensione in cui è preso il concetto che fa da sog getto. Se
l'estensione del soggetto è presa in tutta la sua totalità, il giudizio dicesi
universale. (Tutti gli A sono B o più brevemente A è B; nessun A è B, o più
brevemente A non è B). Se in cambio il soggetto è preso solo con una parte
della sua estensione, il giudizio è particolare (Alcuni A sono B; alcuni A non
sono B ). Stando a una teoria propugnata dallo Hamilton e da altri e oonosciuta
sotto il nome di teoria della quantificazione del predicato, nel giudizio
sarebbe determinata non solo l'estensione in cui si prende il soggetto, ma
anche quella del predicato. Cosi nel giudizio: tutli gli uomini sono mor tali,
il soggetto sarebbe preso in tutta l'estensione e il predicato solo in parte
della sua estensione, cosicchè la forma rigorosamente logica sarebbe: tutti gli
uomini sono alcuni mortali (vale a dire parte dei mortali ). Nel giudizio:
alcuni animali sono mammiferi, il soggetto sarebbe preso in parte della sua
esten sione e il predicato in tutta la sua estensione; sic chè la sua forma
rigorosa sarebbe: alcuni animali sono tutti i mammiferi. Così ogni giudizio
affermerebbe una congruenza di estensione e corrispon derebbe sempre ad
un'equazione. Ma questa teoria non è accettabile, perché se anche la determina
zione dell'estensione del predicato si può artificio samente dedurre da ogni
giudizio, essa è innaturale non essendo effettivamente pensata da chi forma il
giudizio, tranne certi casi speciali che la lingua suole esprimere con qualche
suo spediente. Secondo Aristotele a' giu dizı universali e particolari si
dovrebbe aggiungere per terza la classe degli indefiniti o aorisli sarebbero
quelli, in cui al soggetto si attribuisce o si nega un predicato senza aver
riguardo all'esten sione (P. es. la virti merita premio; concepito senza
pensare se ci siano o no molte virtù e se il predicato meritevole di premio
convenga a tutte o no). Questa forma di giudizio coincide con quello che alcuni
moderni chiamano giudizio della com prensione, per distinguerlo da quelli, in
cui il pre dicato viene determinatamente attribuito a tutti o solo a una parte
dei termini che formano l ' esten sione del soggetto e ch'essi denominano
giudizi dell' estensione. Noi non accogliamo codesta classe di giudizi; perchè,
sebbene sia vero che chi forma il giudizio ' ora ha di mira la comprensione del
sog getto ora l ' estensione, pure l ' una relazione trae Da non confondersi
cogli indefiniti del Kant, che sa rebbero una classe nel rispetto della
qualità. con sè l ' altra anche se non
esplicitamente pen sata. Altri, con Kant, a' giudizi universali e particolari
aggiungono i singolari, quelli cioè in cui il soggetto ha il minimum pos sibile
di estensione cioè è un individuo. Ma se que st' individuo è determinato, esso
costituisce tutta l'estensione del concetto (p. es. Giulio Cesare) e pertanto
il giudizio è universale; se é indetermi nato (p. es. un soldalo ), esso
rappresenta una parte dell'estensione e perciò il giudizio cade nella classe
dei particolari. Osservazione 3. - I giudizi particolari possono ricevere
ulteriori determinazioni secondochè la parte che si prende dell'estensione del
soggetto o è più o men determinata o si lascia affatto indeterminata (Per es.
molti A sono B, pochissimi A sono B, la più parte degli A sono B, dodici A sono
B, ovvero semplicemente parte degli A sono B). Ma per la logica queste
specificazioni hanno di regola poca importanza, salvo il caso che l'interesse
del pen siero cada appunto su esse, come p. es. nel numero de' voti d'un corpo
deliberante. Il giudizio particolare differisce d'assai quanto al suo valore
secondochè preso indeterminatamente o determinatamente. In fatti il giudizio:
alcuni A sono B, può significare o che almeno alcuni A sono B, o che soltanto
al cuni A sono B. Nel primo significato esso è vero anche se tutti gli A sono
B, nel secondo senso il giudizio universale, tutti gli A sono B, è necessa
riamente falso. I primi giudizi si chiameranno giudizi parti colari in luto
senso, i secondi particolari in senso stretto. I giudizi in terzo luogo si
distinguono in ri spetto alla relazione, vale a dire secondochè affer mano (o
negano) l'inerenza del predicato al sog getto (g. categorici), oppure: la
dipendenza del pre dicato dal soggetto (g. ipotetici), o, finalmente, se al
soggetto viene come predicato attribuita l'alter nativa fra due o più membri
d'una disgiunzione, p. es. A è o Bo CoD (g. disgiuntivi). Osservazione Questa
classificazione de' giu dizi sotto il rispetto della relazione, sebbene comu
nemente accettata, pecca gravemente contro le leggi della divisione logica. E
invero i giudizi disgiun tivi non sono veramente una specie coordinata alle
altre due, ma piuttosto una sottospecie di quelle; difatti tanto il giudizio
categorico quanto l'ipotetico possono essere disgiuntivi (Il tipo del y.
categorico disgiuntivo è: A è o B o C, dell'ipotetico -disgiun tìvo: se A è B,
o C è D, o M N ). In quarto luogo finalmente i giudizi o sono tali che il
predicato si pensa come necessariamente pertinente al soggetto, e questi
chiamansi giudizi necessari o apoditlici; o sono tali che il predicato si pensa
come di fatto appartenente al soggetto, senza necessità, e diconsi giudizi
della realtà o as sertorii; o, in terzo luogo, sono tali che il predi 307 cato
si pensa come possibile ad appartenere al sog. getto e diconsi giudizi
possibili o problematici. Que sto rispetto chiamasi modalità del giudizio.
Veramente in questa classificazione della modalità si confondono due rispetti
differenti. I giudizi considerati obbiettivamente, sono o necessari, o della
realtà, o possibili; con siderati obbiettivamente sono apodittici, assertori o
problematici. Vale a dire che nel primo rispetto si considera la necessità, la
semplice realtà o la possibilità delle cose; nel secondo rispetto si con sidera
l'intensità della nostra affermazione. La dif ferenza tra i due rispetti
apparisce principalmente nella terza classe, in cui il giudizio della possibi
lità afferma che un concetto è suscettivo d'una data determinazione, benchè
possa non averla (Per es. una casa può essere di nove piani ), mentre il
problematico afferma soltanto la nostra incertezza (A è B? ). Tuttavia, affine
di non moltiplicare eccessiva mente le suddivisioni, nella logica si può
prescin dere dal considerare queste differenze. Riassumendo, i giudizi si
dividono: rispetto alla qualità, in affermativi e ne gativi; rispetto alla
quantità, in universali e par ticolari; 3.º rispetto alla relazione, in
categorici, ipo tetici e disgiuntivi (categorico -disgiuntivi e ipote tico
- trovano il loro riscontro nel giudizio. Di più il giudizio, come s'è
visto nella Psico logia, è per l'essenza sua un riferire; ora le cose possono
essere riferite o al subbietto pensante (p. es. io vedo, io percepisco, io
penso la cosa A ); O a sè stesse (A è A, l'uomo è uomo, ecc. ); o le une alle
altre (come: la terra gira intorno al sole, ecc. ); o anche le parti tra di
loro (p. es. le colonne so stengono la volta ); la cosa alle sue proprietà, a'
suoi stati successivi, alle azioni e passioni e via via. Le relazioni poi si
partono in due classi, cioè reali o del pensiero. Reali diciamo quelle che in
teressano il modo d' esistere delle cose (p. es. cau salilà, paternità,
reciproca azione ecc. ); diciamo ideali o del pensiero quelle che non
interessano le cose, ma solo il nostro pensiero intorno alle cose, come
uguaglianza, somiglianza, differenza, maggioranza. Per es. la grandezza
relativa dei lati e quella degli angoli sono in una relazione reale;
all'incontro la relazione ch' io pongo fra un trian golo, pognamo, e un
quadrilatero quando dico che questo ha un lato di più di quello, è del
pensiero. Kant chiama analitici que' giudizi, il cui predicato si cava dalla
semplice analisi del soggetto, che cioè anche prima del giudizio faceva parte
del pensiero del soggetto; sintelici quelli, il cui pre dicato è preso fuori
del soggetto. Contro questa dottrina si sono sollevate fino dal tempo del Kant
molte obbiezioni, alcune delle quali insussistenti. Tra cui questa: se il
giudizio ha da esser vero, per necessità il soggetto deve contenere il
predicato; dunque tutti i giudizi sono analitici. Ora questa obbiezione suppone
che il giu dizio sia anteriore a sè stesso. Quel predicato che dopo il
giudizio, appartiene al soggetto, ha pure abbisognato d'un primo giudizio che
glielo appli casse. Così io potevo ad es. conoscere la capra ab bastanza per
distinguerla da ogni altro animale, eppure non sapere che è un ruminante.
Quando vengo a scoprire questa sua proprietà, tale scoperta prende la forma del
giudizio: la capra è un ru minante, il quale perciò è sintetico. D' allora in (1)
So il professore crede la sua scolaresca immatura per questa questione, potrà o
saltare questo capitolo o tras portarlo in fondo al trattato del giudizio. 300
poi, dato ch'io ripensi lo stesso giudizio, questo sarà per me analitico. Ciò
mostra che, almeno per molti giudizi, la differenza tra l' essere sintetici o
analitici, è relativa allo stato delle cognizioni di chi li fa. Ma la
distinzione tra giudizio analitico e sin tetico potrebbe fondarsi sopra, un
altro rispetto; analitici sarebbero quelli, il cui predicato è un ele mento
cosi essenziale al concetto del soggetto, che questo senza di esso non possa
affatto esser pen sato. Tale sarebbe p. es. la trilateralità rispetto al
concetto triangolo. Sintetici al contrario saranno quelli, il cui soggetto può
essere pensato anche senza il predicato (p. es. Tizio scrive, il tale pro getto
di legge è stato approvato dal Parlamento, ecc. ). La dottrina del Kant del
resto non coincide perfettamente nè colla prima interpretazione, nė colla
seconda; egli insiste sulla differenza tra l'es ser preso il predicato entro la
comprensione del sog getto o fuori di essa. L'esempio di giudizio sinte tico
addotto da lui e tanto criticato (7 + 5 = 12), è realmente sintetico, perché
chi pensa il numero 7 e il numero 5 e anche l'operazione significata dal +, non
per questo ha già il concetto dell'unità numerica 12, numero che è formato con
quell'addi zione e che è quindi posteriore ad essa. In generale su questa
contro versia e anche sul l ' altra che ne dipende, se cioè (dato che ci siano
de' giudizi sintetici ) altri di questi siano a poste 301 riori e altri a
priori, ci contenteremo qui di que. sta osservazione. È chiaro che acciò siano
possibili delle analisi, quindi dei giudizi analitici, fa d'uopo che
anteriormente ci siano state delle sintesi. Ora codeste sintesi non sono opera
del pensiero? E il pensare non è sempre un giudicare? Dunque ci devono essere
dei giudizi sintetici. E siccome c'è un pensare, a posteriori e uno a priori,
cosi pare innegabile che ci dovranno essere anche de' giudizi sintetici a
priori. I giudizi rispetto alla forma si sogliono distin. guere anzitutto in
semplici e composti. E qui si noti che debbono considerarsi come composti sol
tanto quei giudizi, che si possono senza alterarne il valore risolvere in due o
più giudizi semplici. I semplici si dividono primamente sotto il ri spetto
della qualità in affermativi e negativi. Af fermativi sono quelli in cui il
predicato è posto come, relativamente, identico al soggetto; negativi quelli in
cui il predicato è escluso dalla compren Del resto la distinzione de' giudizi
in analitici e sin tetici non è veramente logica, ma psicolog da un lato, dall’altro
metafisica. sione del soggetto; ovvero, avendo riguardo alle estensioni, pel
giudizio affermativo il soggetto vien posto nell'estensione del predicato, pel
negativo ne è escluso. Osservazione 1. – A queste due specie si po trebbe
aggiungerne una terza, ch' io proporrei di chiamare dei giudizi di disparatezza
o per più bre vità disparanti; e sono quelli i quali non esclu dono il
predicato dalla comprensione del soggetto nė ve lo includono, ma affermano
soltanto che il soggetto per sè non implica quel dato predicato, benchè lo
possa ricevere. Per es. se io prendo per soggetto il ferro e per predicato
ossidato, io non posso affermare che un tal soggetto includa un tal predicato e
nemmeno che lo escluda e un tale rap porto ove sia affermato (p. es. colla
formola: il ferro per sè, o in quanto ferro, non è ossidato ) costituisce un
giudizio disparante. Del resto nes sun logico, per quanto mi consta, ha tenuto
conto di questa classe speciale di giudizi. Osservazione 2. - Secondo alcuni
logici la ne gazione, ne' giudizi negativi, non affetta la copula, ma bensì il
predicato (A non è B equivarrebbe al giudizio: A è non - B). Ma questo modo di
consi derare il giudizio negativo non è naturale nè rap presenta l'intenzione
di chi pronuncia il giudizio, salvo in rari casi. Osservazione 3. – Oltre a'
giudizi affermativi e negativi taluni col Kant ammettono una terza specie di
giudizi, sotto il rispetto della qualità, cioè 303 - gl' indefiniti. Tali
sarebbero quelli in cui è nega tivo il predicato (A è un non B). Ma è una
classe superflua, perchè in realtà questi giudizi coincidono coi negativi. In
secondo luogo i giudizi si distinguono sotto il rispetto della quantità, vale a
dire secondo la estensione in cui è preso il concetto che fa da sog getto. Se
l'estensione del soggetto è presa in tutta la sua totalità, il giudizio dicesi
universale. (Tutti gli A sono B o più brevemente A è B; nessun A è B, o più
brevemente A non è B). Se in cambio il soggetto è preso solo con una parte
della sua estensione, il giudizio è particolare (Alcuni A sono B; alcuni A non
sono B ). Stando a una teoria propugnata dallo Hamilton e da altri e oonosciuta
sotto il nome di teoria della quantificazione del predicato, nel giudizio
sarebbe determinata non solo l'estensione in cui si prende il soggetto, ma
anche quella del predicato. Cosi nel giudizio: tutli gli uomini sono mor tali,
il soggetto sarebbe preso in tutta l'estensione e il predicato solo in parte
della sua estensione, cosicchè la forma rigorosamente logica sarebbe: tutti gli
uomini sono alcuni mortali (vale a dire parte dei mortali ). Nel giudizio:
alcuni animali sono mammiferi, il soggetto sarebbe preso in parte della sua
esten sione e il predicato in tutta la sua estensione; sic chè la sua forma
rigorosa sarebbe: alcuni animali sono tutti i mammiferi. Così ogni giudizio
affer 304 merebbe una congruenza di estensione e corrispon derebbe sempre ad
un'equazione. Ma questa teoria non è accettabile, perché se anche la determina
zione dell'estensione del predicato si può artificio samente dedurre da ogni
giudizio, essa è innaturale non essendo effettivamente pensata da chi forma il
giudizio, tranne certi casi speciali che la lingua suole esprimere con qualche
suo spediente. Osservazione 1. – Secondo Aristotele a' giu dizı universali e
particolari si dovrebbe aggiungere per terza la classe degli indefiniti o
aorisli (1 ) sarebbero quelli, in cui al soggetto si attribuisce o si nega un
predicato senza aver riguardo all'esten sione (P. es. la virti merita premio;
concepito senza pensare se ci siano o no molte virtù e se il predicato
meritevole di premio convenga a tutte o no). Questa forma di giudizio coincide
con quello che alcuni moderni chiamano giudizio della com prensione, per
distinguerlo da quelli, in cui il pre dicato viene determinatamente attribuito
a tutti o solo a una parte dei termini che formano l ' esten sione del soggetto
e ch'essi denominano giudizi dell' estensione. Noi non accogliamo codesta
classe di giudizi; perchè, sebbene sia vero che chi forma il giudizio ' ora ha
di mira la comprensione del sog getto ora l ' estensione, pure l ' una
relazione trae Da non confondersi cogli
indefiniti del Kant, che sa rebbero una classe nel rispetto della qualità. Vedi
sopra la Osservazione 3. 305 con sè l ' altra anche se non esplicitamente pen
sata. Altri, con Kant, a' giudizi universali e particolari aggiungono i
singolari, quelli cioè in cui il soggetto ha il minimum pos sibile di
estensione cioè è un individuo. Ma se que st' individuo è determinato, esso
costituisce tutta l'estensione del concetto (p. es. Giulio Cesare) e pertanto
il giudizio è universale; se é indetermi nato (p. es. un soldalo ), esso
rappresenta una parte dell'estensione e perciò il giudizio cade nella classe
dei particolari. I giudizi particolari possono ricevere ulteriori
determinazioni secondochè la parte che si prende dell'estensione del soggetto o
è più o men determinata o si lascia affatto indeterminata (Per es. molti A sono
B, pochissimi A sono B, la più parte degli A sono B, dodici A sono B, ovvero
semplicemente parte degli A sono B ). Ma per la logica queste specificazioni
hanno di regola poca importanza, salvo il caso che l'interesse del pen siero
cada appunto su esse, come p. es. nel numero de' voti d'un corpo deliberante.
Il giudizio particolare differisce d'assai quanto al suo valore secondochè
preso indeterminatamente o determinatamente. In fatti il giudizio: alcuni A
sono B, può significare o che almeno alcuni A sono B, o che soltanto al cuni A
sono B. Nel primo significato esso è vero anche se tutti gli A sono B, nel
secondo senso il giudizio universale, tutti gli A sono B, è necessa riamente
falso. I primi giudizi si chiameranno giudizi parti colari in luto senso, i
secondi particolari in senso stretto. I giudizi in terzo luogo si distinguono
in ri spetto alla relazione, vale a dire secondochè affer mano (o negano)
l'inerenza del predicato al sog getto (g. categorici), oppure: la dipendenza
del pre dicato dal soggetto (g. ipotetici), o, finalmente, se al soggetto viene
come predicato attribuita l'alter nativa fra due o più membri d'una
disgiunzione, p. es. A è o Bo CoD (g. disgiuntivi). Osservazione Questa
classificazione de' giu dizi sotto il rispetto della relazione, sebbene comu
nemente accettata, pecca gravemente contro le leggi della divisione logica. E
invero i giudizi disgiun tivi non sono veramente una specie coordinata alle
altre due, ma piuttosto una sottospecie di quelle; difatti tanto il giudizio
categorico quanto l'ipotetico possono essere disgiuntivi (Il tipo del y.
categorico disgiuntivo è: A è o B o C, dell'ipotetico -disgiun tìvo: se A è B,
o C è D, o M N ). In quarto luogo finalmente i giudizi o sono tali che il
predicato si pensa come necessariamente pertinente al soggetto, e questi
chiamansi giudizi necessari o apoditlici; o sono tali che il predicato si pensa
come di fatto appartenente al soggetto, senza necessità, e diconsi giudizi
della realtà o as sertorii; o, in terzo luogo, sono tali che il predi 307 cato
si pensa come possibile ad appartenere al sog. getto e diconsi giudizi
possibili o problematici. Que sto rispetto chiamasi modalità del giudizio.
Osservazione. – Veramente in questa classifi cazione della modalità si
confondono due rispetti differenti. I giudizi considerati obbiettivamente, sono
o necessari, o della realtà, o possibili; con siderati obbiettivamente sono
apodittici, assertori o problematici. Vale a dire che nel primo rispetto si
considera la necessità, la semplice realtà o la possibilità delle cose; nel
secondo rispetto si con sidera l'intensità della nostra affermazione. La dif
ferenza tra i due rispetti apparisce principalmente nella terza classe, in cui
il giudizio della possibi lità afferma che un concetto è suscettivo d'una data
determinazione, benchè possa non averla (Per es. una casa può essere di nove
piani ), mentre il problematico afferma soltanto la nostra incertezza (A è B?
). Tuttavia, affine di non moltiplicare eccessiva mente le suddivisioni, nella
logica si può prescin dere dal considerare queste differenze. Riassumendo, i
giudizi si dividono: 1.º rispetto alla qualità, in affermativi e ne gativi; rispetto alla quantità, in universali e par
ticolari; rispetto alla relazione, in
categorici, ipo tetici e disgiuntivi (categorico -disgiuntivi e ipote tico
-disgiuntivi); 308 4.º rispetto alla modalità, in apodittici, asser torii e
problematici. Secondo alcuni logici poi la modalità nor non appartiene alla
forma logica del giudizio, ma alla sua materia. Alle distinzioni sopra
enumerate alcuni vogliono aggiunta anche questa in: a) giudizi narrativi, nei
quali il predicato esprime un fatto e suol essere rappresentato da un verbo; b
) descrittivi, nei quali il predicato è una pro prietà del soggetto e suole
grammaticalmente essere espresso da un aggettivo; c ) esplicativi, nei quali il
predicato è un con cetto più generale, per se stante, nella cui esten sione
viene collocato il soggetto e solitamente si esprime mediante un sostantivo
(Esempi di queste tre specie: Cesare fu ucciso in Senato, il gelsomino è
odoroso, il triangolo è una figura ). La qualità e quantità de' giudizi vengono
de. signate per brevità colle lettere a, e, i, o, secondo i versi mnemonici: Asserit
a negat e, sed universaliter ambo; Asserit i negat o, sed particulariter ambo.
Altri preferiscono i seguenti segni: a = 72 19 ta = giudizio universale
affermativo negativo particolare affermativo Pр negativo. P 79 72 309
Osservazione sul giudizio ipotetico. - Codesta forma di giudizio è stata
interpretata in quattro maniere, ciò sono: 1.º Come un giudizio, il cui
soggetto e predi cato sono il soggetto e il predicato del conseguente, ma la
copula è subordinata all' antecedente come a condizione. (Dato p. es. il
giudizio ipotetico: Se A é B, C è D, il soggetto sarebbe C, il predicato D, e
la copula (ė ) è posta sotto la condizione che A sia B ). 2.º Come un giudizio,
il cui soggetto è il con seguente e il predicato è il suo dipendere dall'an
tecedente. Ossia, dato il tipo precedente, del nesso (Cé D) si afferma ch'esso
dipende dal nesso (A é B). 3º. Come un giudizio, in cui l ' antecedente fa da
soggetto ed il conseguente equivale al predicato. Cioè del nesso (A è B) si
afferma che da esso di pende la realtà del nesso (CUD). Questa interpre
tazione, che è la preferita dalla scuola erbartiana, è comoda specialmente per
la trattazione dei sillo gismi. 4.° Come un giudizio, il cui soggetto è il nu
mero dei casi in cui si avvera l'antecedente, e di questo si afferma ch'esso
coincide o non coincide, in tutto o in parte, col numero de casi in cui si
avvera il conseguente, che costituisce il predicato. Secondo quest'ultinia
interpretazione il giudi zio ipotetico non esprime la dipendenza o condi
zionalità dell'un membro rispetto all'altro, ma sol tanto la loro connessione
di fatto ossia la coincidenza. Prendendo i giudizi ipotetici secondo una delle
tre prime interpretazioni, questi non possono esser mai particolari. Infatti,
posto un giudizio di questa forma: qualche volta, se A è, B'è che sarebbe la
forma del giudizio ipotetico particolare), non si po trebbe più dire che B
dipenda da A. Un'altra questione sorge a proposito del giu dizio ipotetico,
vale a dire quand' esso debba dirsi negativo. Secondo taluni il giudizio
ipotetico ne gativo è quello, col quale si nega che il conseguente dipenda
dall'antecedente. Ma hanno torto, o per lo meno questo modo di vedere sconvolge
tutta la teoria del giudizio. Noi diremo a miglior diritto essere negativo
quello, in cui è negativo il conse guente (p. es. se A è, B non è, oppure se A
è B, C non è D). Se fosse negativo l'antecedente e po sitivo il conseguente, il
giudizio sarà ancora affer mativo (p. es. se A non è B, C è D, è un giudizio
affermativo ). Quell' altra maniera di considerare il giudizio ipotetico
negativo (se A è, non ne segue che B sia, oppure se A è B, non ne segue che C
sia D ) sarebbe più presto una forma di giudizio ipotetico parallela a quella
dei giudizi categorici da noi chiamati disparanti. Relazioni logiche possibili
tra due giudizi considerati in rispetto alla loro qualità e quantità Perchè due
giudizi possano essere paragonati logicamente tra di loro, occorre che abbiano
la stessa materia, cioè che contengano i medesimi concetti. Ci sono relazioni
logiche an che tra due giudizi, che hanno la stessa materia solo in parte; per
es. tra questi A è Be A è C; oppure A è B, C è B. Ma queste speciali relazioni
qui non si considerano, come quelle di cui si dovrà trattare nella teoria del
sillogismo. Ciò posto, divideremo tutte le relazioni formali, che possono aver
luogo tra due giudizi contenenti gli stessi concetti e considerati in rispetto
alla loro qualità e quantità secondo lo schema seguente: Indicando con a la
medesima posizione dei concetti; con P la posizione inversa de' concetti; con y
la medesima qualità ne' due giudizi; con 8 la qualità contraria ne' due giudizi;
con & la medesima quantità ne' due giudizi; con Ġ la quantità differente
ne' due giudizi, avremo: 312 E aye relazione d'identità (A è B, A è B ). 12 Ś -
ays relazione di subalternazione (A è B, qualche A. è B, A non è B, qualche a
non è B); dove l'universale si chiama subalternante é il par ticolare
subalternato. a E ada relazione di contrarietà (se i giudizi sono uni versali )
(A è B, A non è B; di subcontrarietà (se particolari ) qualche d è B, qualche A
non è B ). 8 Ś = ad relazione di contradditorietà (tutti yli A sono B, qualche
A non è B; oppure: nessun A è B, qualche A è B ). E = Byɛ relazione di
conversione semplice (A è B, B è A; qualche A è B, qualche B é A; A non è B,
B non è A; qualche A non è B, qualche B
non è A ). Ś = By5 relazione di conversione accidentale (A è B, qualche B é A;
A non è B, qualche B non è A). Bdɛ relazione di contrapposizione semplice (A è
B, ciò che non è B non è A; qualche A è B, qual che non - B non è A; A non è B,
ciò che non è Bè A; qualche A non è B, qualche non- Bè 4). d Ś = 386 relazione
di contrapposisione accidentale (A è B, qualche non - B non è A; Anon è B, qual
che non - B è A; qualchè A è B, ciò che non è B non è A; qualche A non è B, ciò
che non è B è A ) (1 ). (1 ) La conversione e la contrapposizione si chiamano
semplici, se i due giudizi, hanno la stessa quantità, cioè sono o ambedue
universali o ambedue particolari; si dicono acci dentali (per accidens) ove la
quantità sia differente, cioè l'uno sia universale e l'altro particolare. 313
contra vorietà Le relazioni 2a, 3a, e 4a, cioè tutte le relazioni formali
possibili tra due giudizi, data la stessa po sizione dei concetti (escludendo
la 1a, d'identità, che non è veramente relazione tra due giudizi, giac che i
giudizi identici non sono che un giudizio solo) furono dagli antichi
simboleggiate nel se guente diagramma: a contrarietà e subalternazione
subalternazione subcontrarietà Dove convien rammentarsi che a significa un
giudizio universale affermativo, e un g. universale negativo, i un g.
particolare affermativo, o un g. particolare negativo. Sarà un esercizio utile
pei principianti di trovare esempi concreti per ciascuna delle relazioni di
giudizi sopra indicate. Noi ce ne siamo astenuti per non ingrossare senza
necessità il volume. Il medesimo diciamo in riguardo ai capitoli seguenti che
trattano delle inferenze immediate e delle forme sillogi Delle inferenze
immediate a) specie prima (dipendente dalla qualità e quantità) Quando da un
giudizio dato se ne può rica vare un altro immediatamente, cioè senza uopo di
un terzo giudizio, ha luogo quella che dicesi infe renza immediata. Noi
distingueremo tre specie di tali inferenze: a) quelle che nascono dai rapporti
formali tra due giudizi, dipendenti dalla qualità e quantità loro; b) quelle
che procedono dalla relazione; c) quelle che dipendono dalla modalità. Noi
indicheremo qui sommariamente le infe renze della specie accennata sub a, le
quali dipen dono dai rapporti formali, che possono intercedere tra due giudizi,
svolti nel capitolo precedente, omet tendo quello d'identità. Dalla
subalternazione. Dal gudizio subal ternante si deduce legittimameute il
subalternato, ossia se il subalternante è vero, sarà vero anche il stiche. Noi
per brevità abbiamo dato il nudo schematismo;: l'insegnante potrà proporre o
far cercare agli alunni gli esempi opportuni a illustrarlo. 1 subalternato. (Se
è vero il giudizio: tutti gli A sono B, sarà vero anche il giudizio: alcuni A
sono B. Se è vero: nessun A è B, sarà vero anche che qual che A non è B ). Ma
dalla verità del subalternato non segue la verità del subalternante. I alla
falsità invece del subalternato segue la falsità del subalternante. Ma dalla
falsità del su balternante non segue la falsità del subalternato. Osservazione.
Questa legge della subalter nazione è valida soltanto ove il giudizio partico
lare sia preso in senso lato (cioè nel senso dell'al meno non in quello del
soltanto ). Se invece il giu dizio particolare si prenda in senso stretto,
dalla verità del subalternante segue la falsità del subal ternato e dalla
verità del subalternato segue la falsità del subalternante; ma dalla falsità
del su balternante nulla segue rispetto al subalternato. 2.° Dalla contrarietà.
Due giudizi contrari non possono essere amendue veri, ma possono bensì es sere
amendue falsi; ossia dalla verità dell'uno segue la falsità dell'altro, ma
dalla falsità d'nino nulla segue rispetto all'altro. 3. ° Dalla subcontrarietà.
Due giudizi subcon trari possono essere amendue veri, ma non amendue falsi.
Ossia dalla verità dell' uno nulla segue ri spetto all'altro; ma se l'uno è
falso, l'altro deb b' essere vero. Osservazione. Anche questa legge vale so
lamente prendendo i giudizi particolari in lato - 316 senso. Prendendoli in
senso stretto dalla verità del l'uno segue la verità anche dell'altro; ma dalla
falsità di uno d'essi nulla segue rispetto all'altro. 4. Dalla contradittorietà.
Due giudizi contra dittorii non possono essere nè amendue veri ne amendue
falsi. Quindi dalla verità dell' uno segue la falsità dell'altro, dalla falsità
dell'uno la verità dell' altro. 5.º. Dalla conversione. Un giudizio universale
affermativo può essere convertito solo accidental mente; l'universale negativo
può essere convertito e semplicemente e accidentalmente. Un giudizio par.
ticolare affermativo può essere convertito solo sem plicemente. Il particolare
negativo non ammette conversione. Osservazione. -- Anche qui si prende il giudizio
particolare in senso lato. Prendendolo in senso stretto, l'universale negativo
non può essere con vertito accidentalmente e il particolare affermativo non si
può convertire. 6.° Dalla contrapposizione. Il giudizio univer sale affermativo
può essere contrapposto semplice mente e accidentalmente. L'universale negativo
solo accidentalmente. Il particolare affermativo non ammette contrapposizione;
il particolare negativo può essere contrapposto semplicemente. La dimostrazione
di tutte le inferenze, così valide come invalide, indicate in questo capitolo, è assai facile, qualora si
ricorra al paragone delle estensioni, nel che serve di grande aiuto l'uso delle
rappresentazioni simboliche. Pren dasi per es. la relazione di contrarietà.
Tutli gli A sono B, nessun A i B. Che non possano essere amendue veri risulta
intuitivamente dalla figura. Sia B vero il primo si avrà; ora il contrario А
non è compossibile col B. primo. Che poi possano essere falsi entrambi lo
mostra il caso, che i due concetti A e B siano in A terferenti O; il qual caso
esclude B tanto che tutti gli A siano B, come che A А B nessun A sia B Però la
O dimostrazione di tutte le leggi delle inferenze immediate può essere un utile
esercizio da farsi dagli alunni. b )
specie seconda (inferenze della relazione) Diconsi inferenze della relazione
quei giudizi che possono dedursi da un altro con mutamento della relazione.
Così da un giudizio categorico affermativo si può dedurre un ipotetico
affermativo e uno nega tivo. Infatti dato il giudizio: A e B si ha diritto
d'inferirne che: se A è, B é, ed anche che, se B non è, A non é. La ragione è
facile a intendersi; perchè se B é un predicato di A, la realtà di A trarrà
seco quella di B; e togliendo B, la cui esten sione comprende quella di A, si
toglie anche A. Dal giudizio categorico disgiuntivo si possono dedurre parecchi
ipotetici, che qui brevemente in dicheremo. Sia dato il giudizio A é o M o N o
P, ne segue: 1º. Se A è, Ô M o N o P è. 2." Se A è M, esso non è nè N nè
P. 3.° Se A non è M, esso è o N o P. 4.° Se A non é nė M né N, esso é P. 5.° Se
nè M nè N nè P è, A non é. . c ) specie terza (inferenze modali) Chiamasi
inferenza o conseguenza modale la deduzione d'un giudizio da un altro per mezzo
di un cangiamento di modalità. Il principio che giustifica tali inferenze è que
sto, che affermando il più si afferma implicitamente anche il meno e negando il
meno si nega impli citamente anche il più: ma non inversamente. Quindi dalla
verità d'un giudizio apodittico s' inferisce legittimamente la verità
dell'assertorio e del problematico; ma non in ordine inverso. Dalla falsità poi
d'un giudizio problematico segue la falsità dell'assertorio e tanto più
dell'apo dittico; dalla falsità del giudizio assertorio segue la falsità
dell'apodittico; ma non viceversa. Le leggi precedenti sono giustificate da ciò
che la negazione d'un giudizio problematico è un giudizio apodittico, mentre la
ne gazione d'un apodittico, è un giudizio problematico. Si avverta che il
giudizio problematico negativo ha la forma A può non esser Be non già questa: A
non può esser B. Quest'ul timo è un giudizio apodittico.Queste relazioni
appariscono intuitivamente nella tabella seguente. 1 2 3 dover essere essere
poter essere 4 5 6 non dover essere non essere non poter essere ! Dove si vede
che le formole 4, 5, 6 sono le formole 1, 2, 3 ' coll' aggiunta della
negazione. Ora mentre il n. 1 è apodittico, il n. 4 è problematico: mentre il n.
3 è problematico, il n. 6 ė apodittico. Osservazione 3. -- Le formole 1, 2, 3,
potreb bero essere anche negative; in tal caso la tabella precedente si
trasforma in quest'altra. 1 1 2 3 dover non essere non essere poter non essere
4 6 non dover non essere non non - essere che equivale a poter essere che
equivale a non poter non essere che equivale a essere dover essere Col
confronto delle due tabelle è facile riscon trare le formole che si equivalgono:
così il n. 6 della prima tabella equivale al n. 1 della seconda; il n. 5 della
prima è identico al n. 2 della seconda; il n. 4 della prima equivale al n. 3
della seconda. Gli equivalenti dei numeri 4, 5, 6, della seconda tabella sono
già stati indicati nella tabella stessa. Il giudizio disgiuntivo falsamente da
taluni fu considerato come composto; esso non è una somma di giudizi, ma un
giudizio unico indecomponibile. Giudizi veramente composti sono: 1º. i
copulativi, i quali possono essere: a ) copulativi nel soggetto. Es. A, B, C
sono M. b ) copulativi nel predicato. Es. A è M, N, P. c ) copulativi in
ambedue i termini. Es. A, B, C, sono M, N, P. 2.° I remotivi. Questi alla loro
volta possono essere: a ) remotivi nel soggetto. Es. nè A, nè B, né C À M. b )
remotivi nel predicato Es. A non è nè M, nè N, nè P. In quanto ai giudizi
complessi in forma attri butiva, logicamente considerati, sono giudizi sem
plici, perchè l'attributo non è che una nota sia del soggetto sia del predicato.
Essi o 1.º sono complessi nel soggetto; es. A (che è M) è N. o 2.º sono
complessi nel predicato; es. A è un M (che è N); o 3.º sono complessi in
amendue i termini; es. A (che è B) è un M (che è N). 21 322 Il problema
generale che un sillogismo si pro pone di risolvere è: dati due giudizi
indipendenti tra di loro, i quali contengono un termine comune, ricavarne un
terzo eliminando il termine comune. Se noi paragoniamo la forma rigorosamente
sillogistica col processo reale del nostro pensiero, vedremo che di rado il
secondo combacia esatta mente colla prima. Le cause principali di questo fatto
sono le due infrascritte. Che I NOSTRI PENSIERI E I DISCORSI CON CUI LI
SIGNIFICHIAMO [alla H. P. Grice], anche
se indirizzati a dimostrare qualche tesi, di solito contengono più sillogismi
svariatissimamente intrecciati e allacciati insieme. 2.º Che molti giudizi,
benchè formino una parte essenziale de' nostri ragionamenti, sono sottintesi e
solo implicitamente pensati, ossia pensati senza averne piena coscienza. Ora la
logica, non può e non deve proporsi di seguire i meandri psicologici del
pensiero, sibbene di determinare le forme esatte, le quali debbono essere
almeno implicitamente osservate se il nostro ragionamento ha da essere
concludente. Contro il valore del sillogismo furono emesse, massime dai
moderni, varie obbiezioni. Qui si ac I 323 cennano brevemente le più speciose,
unendo a cia scuna una concisa risposta. Il sillogismo non produce verun au
mento di cognizione, perché la conclusione era già racchiusa nelle premesse.
Risposta Codesta obbiezione potrebbe tutt'al più esser valida se il pensare
umano fosse istan taneo e tutto abbracciasse con uno sguardo. Ma siccome è
discorsivo, quindi successivo, la combi nazione del soggetto col predicato
della conclusione ha mestieri d' essere esplicitamente pensata; il che è per 1
appunto ciò che si fa per mezzo del sillo gismo. 05. 2. - Il sillogismo è una
pura petizione di principio, perchè la verità della premessa mag giore dipende
dalla verità della conclusione, anzi chè questa da quella. Infatti non può
esser vero per es. che tutti gli uomini sono mortali, se già non sia vero che
Pietro, Paolo, Antonio ecc. sono mortali. Risposta. – Codesta obbiezione si
fondamenta sul falso concetto che un giudizio universale altro non sia che la
somma di tanti giudizi particolari. Ora ciò nella massima parte dei casi non è
nem meno possibile, come se per es. io dovessi aspettare a formulare il
giudizio: gli uomini sono mortali, d'aver prima verificato la morte in ciascun
uomo. È vero invece che le premesse universali parte ri sultano dall'analisi
del soggetto considerato nella sua comprensione, parte da nessi necessari tra
un 324 concetto e un altro, parte da legittime induzioni. In generale sono
indipendenti dai singoli giudizi particolari e il sillogismo applica a questi
la regola già riconosciuta nel generale. Il sillogismo potrà servire tutt'al
più a rischiarare o ad esporre sistematicamente ve rità già note, ma non mai a
scoprirne, perché la scoperta del nuovo si fonda su processi psicologici.
Risposta. Prima di tutto è da notarsi, che tra i processi psicologici, onde può
risultare la sco perta di nuove verità, ce ne sono anche di quelli che
coincidono col sillogismo. Ma quel che più importa si è che un processo
psicologico, in quanto tale, non ha alcun valore scientifico e quello che può
avere è giustificato soltanto dal processo logico che lo informa. Finalmente
contro tutte le predette obbiezioni e altre analoghe sta questa osservazione
fondamen tale, che le premesse d'un sillogismo contengono la ragione della
conseguenza. Certo se è vero che tutti gli uomini sono mortali e che Pietro è
uomo, è già vero che Pietro è mortale; ma questa pro posizione è vera appunto
perché sono vere le prime due e il valore del sillogismo consiste nel mostrare
questa dipendenza. Tutti i sillogismi semplici possono ripartirsi nelle cinque
classi seguenti: 1. ° categorici puri, e sono quelli in cui tanto le premesse
come la conclusione sono giudizi ca tegorici; 2.° categorico - ipotetici o
ipotetici spurii, nei quali si le due premesse come la conclusione sono
giudizii ipotetici; 3.0 ipotetico -categorici o ipotetici in senso pro prio,
che sono quelli la cui premessa maggiore è un giudizio ipotetico, la minore un
giudizio cate gorico e la conclusione ordinariamente non sempre) un giudizio
categorico; categorici disgiuntivi, nei quali la maggiore è un giudizio
categorico disgiuntivo, la minore un giudizio categorico semplice o
anche.categorico di sgiuntivo, la conclusione un giudizio categorico semplice o
anche categorico - disgiuntivo; 5.° ipotetici disgiuntivi, in cui la premessa
mag giore è un giudizio ipotetico disgiuntivo, la minore è un giudizio
categorico semplice o categorico di sgiuntivo, la conclusione un giudizio
categorico semplice o disgiuntivo. - 326 Osservazione 1. Alcuni considerano
l'indu zione e l'analogia come forme speciali d'argomen tare distinte dal
sillogismo; ma noi vedremo a suo luogo che non sono se non casi particolari di
questo. Osservazione 2. – C'è chi distingue prima di tutto i sillogismi in
semplici e composti. Ma i così detti sillogismi composti non sono che serie di
sil logismi semplici, i quali ricevono la loro unità dalla forma stilistico -
grammaticale. Del sillogismo categorico (puro) I due giudizi, da cui si cava il
terzo, qui come in tutte le forme di sillogismo, si chiamano pré messe; il
terzo conclusione. I concetti o termini, che esso contiene, non possono essere
nè più né meno di tre, perché le due premesse debbono avere un termine comune.
S'intende da sè che i concetti o termini del sillogismo possono essere
significati verbalmente o con una parola o con parecchie. Di questi tre
concetti quello che è comune ad ambedue le premesse e che dev'essere escluso
dalla conclusione dicesi medio, gli altri due diconsi - estremi; dei quali il
soggetto della conclusione chiamasi minore, il predicato della conclusione,
maggiore. Delle due premesse l ' una si dice maggiore e suol essere più
generale, l'altra minore. Quella, nel sillogismo ordinato, si enuncia per
prima, que sta per seconda. Per altro la premessa maggiore è distinta
rigorosamente dalla minore solo nella fi gura prima, come si vedrà a suo luogo.
Il sillogismo può avere diverse figure (oxńuara) secondo la posizione che
occupa il termine medio. Se questo funge da soggetto nella maggiore e da
predicato nella minore si ha la figura prima. Se è predicato in entrambe le
premesse, si ha la figura seconda. Se è soggetto in tutte e due, si ha la fi
gura terza. Fnalmente se è predicato nella mag giore e soggetto nella minore,
avremo la quarta figura. Le tre prime furono scoperte da Aristotele; la quarta
è attribuita a Galeno. Eccone qui i tipi; dove si noti che con S si indica il
termine minore, con M il medio, con P il maggiore. MP PM MP Fig. 4.8 PM SM Ş M
MS MS SP SP SP SP - 328 SM Osservazione. – L'ordine in cui vengono enun ciate
le premesse è indifferente rispetto al produrre la conclusione; questo per
altro è l'ordine normale. Ma rispetto alla figura 1.a alcuni, col Leibniz, so
stennero come più naturale l'ordine inverso come quello in cui apparisce
intuitivamente la con tinuità della subordinazione, conformemente al tipo
matematico (S < M < P ). Codesta continuità però è intuitiva anche
nell'ordine tradizionale, quando come appunto suol fare Aristotele,
nell'enunciare il giudizio si parte dal predicato (P compete ad M, M ad S).
Siccome poi le premesse possono variare di qualità e di quantità, cosi si hanno
tanti modi (τρόποι των σχημάτων) quante sono le combinazioni che due giudizi
possono presentare sotto questo rispetto. Queste in effetto sono sedici per
ciascuna figura a a e a ia оа a e e e ie ое (1) αι ei i i o ¿ α Ο e o io 00 e
pertanto sessantaquattro per tutte le figure. (1) Cioè amendue le premesse
universali affermative (a a), la maggiore universale affermativa e la minore
universale negativo (a e ), la maggiore universale affermativa e la minore
particolare (a i), ecc. 4 Ma dei 64 'modi possibili, ce n'è 41 che non danno
conclusione; sicchè i modi concludenti e quindi validi si riducono a 19 tra
tutte le figure; dei quali 4 appartengono alla figura prima, 4 alla seconda, 6
alla terza e 5 alla quarta. Essi sono enumerati nei seguenti versi barbari, che
con qual che leggera variante si trovano per la prima volta nelle Sunmulae
logicales di Petrus Hispanus, il quale fu poi papa Giovauni XXI. Barbara,
Celarent, primae, Darii, Ferioque; Cesare, Camestres, Festino, Baroco, secundae;
Tertia grande sonans recitat Darapti, Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo.
Ferison. Quartao Sunt Bamalip, Calemes, Dimatis, Fesapo, Fresinon. L'artifizio
di questi versi mnemonici (tante volte messi in ridicolo, eppure anche a '
giorni no stri reputati utilissimi, come sussidio alla memoria, da filosofi
insighi d'oltralpe) consiste in questo: che le vocali di ciascun vocabolo
denotante un modo indicano la qualità e quantità delle premesse e della
conclusione. Per es. i tre 4 di Barbara significano che nel 1.º modo della 1.a
figura sono universali afferma tive le due premesse e la conclusione; l'e, i,
o, di Festino significano che nel 3.º modo della 2. figura la maggiore è
universale negativa (e ), la minore particolare affermativa (ë ), la
conclusione particolare negativa (0), ecc. In quanto alla consonante iniziale,
questa nella figura prima esprime il numero d'ordine nel modo (B essendo la
prima consonante del l ' alfabeto, C la seconda, D la terza, F la quarta ); ma
nelle altre figure indica a qual modo della 1.8 figura quel dato modo venisse
ridotto nella logica aristotelico - scolastica per dimostrarne la validità.
(Per es. l'iniziale di Cesáre e Camestres nella fi gura 2.a e di Calemes ·
nella 4.&, indicano che tutti e tre questi modi si dimostrano con ridurli
al modo Celarent della 1.a figura ). Le altre consonanti, nella figura 1. sono
puramente eufoniche; ma nelle re stanti figure le lettere s, m, p, c,
significano l'ope razione logica, che si deve eseguire per dimostrare la
validità di quel dato modo riducendolo a un modo della figura 1. Così s
significa conversio Sim plex, p conversio Per accidens, m Metathesis prae
missarum, c ductio per Contradictoriam proposi tionern. Che se si chiedesse con
qual metodo e secondo quali criteri siansi trascelti fra i 6+ modi possibili i
19 dati come concludenti, si risponde che Aristo tele e in generale gli antichi
e gli scolastici si servirono a tal uopo d'un processo differente da quello che
preferiscono i moderni. Aristotele di mostra dapprima quali modi siano validi e
quali no nella figura 1.a; e ciò fa sia partendo da' prin cipi generali del
ragionamento, sia per via d'esempi. Per le altre figure procede in parte
riducendone i modi a quelli della figura 1.“, in parte per via di esempi, ossia
mostrando che, se si ammettesse la validità di certi modi, si avrebbero
conclusioni manifestamente false. Questo processo non è rigoro samente logico.
I moderni in generale procedono per via d'eli minazione, cioè scartano via via
tutti quei modi ne' quali dalle relazioni tra gli estremi e il medio contenute
nelle premesse non risulta determinata la relazione tra i due estremi. E ciò
fanno col con fronto delle estensioni, nel che ci si può giovare anche dei
simboli grafici. Contro questo metodo si può obbiettare che è meccanico e che
suppone che le premesse siano sempre giudizi di subassunzione e che il
predicato sia sempre un concetto sostantivo, mentre in realtà esso può
rappresentare anche un'attività, una pro prietà, uno stato del soggetto. A ciò
si risponde 1.º che ogni giudizio, anche se narrativo o descrit tivo, contiene
pur sempre una subassunzione che per mezzo dello spostamento di categoria è
sempre possibile concepire il predicato sostanti vamente. Ora applicando il
detto processo d'eliminazione, si ripudiano 1.º i modi e e, eo, o e, oo in
tutte o quattro le figure. Con che si giustifica l'antica re gola: ex mere
negativis nihil sequitur. I rapporti tra le estensioni degli estremi e del
Pietro ieri passeggiava in giardino equivale alla subassunzione di Pietro sotto
gli esseri che ieri passeggiavano in giardino. Indichiamo con P il complesso di
tutti quelli che ieri passeggiavano in giardino e abbiamo Pietro e P. 332 medio
si possono simboleggiare come segue nella ipotesi e e, ossia che entrambi le
premesse siano universali negative. Mм P S M M S Dove si vede a colpo d'occhio,
che stando ferma la esclusione re ciproca tra M e Pe tra Se M, la relazione di
S con P può concepirsi in tutti i modi possi bili; il che val quanto dire che
niuna conclu. sione è legittima. Se poi una delle pre messe (come in eo e in o
e) od amendue (0 o) siano particolari, l ' in determinazione è anco ra
maggiore. Così sono scartati 16 modi. 2.° In guisa analoga si eliminano i modi
che hanno amendue le premesse particolari e ciò per tutte le figure. Donde la
regola: ex mere particu laribus nihil sequitur. I modi che per questa legge
vengono esclusi sono i i, io, oi, oltre ad oo, che fu già eliminato in forza
della legge precedente. Sono così espunti altri 12 modi. 3.° Si rifiutano
similmente per tutte le figure M M SP 333 io, quei modi che hanno una maggiore
particolare e insieme una minore negativa. Così si elimina i e in tutte le
figure (giacchè io, o e, 00 sono già stati eliminati) e così altri 4 modi sono
dimostrati in concludenti. 4.° In figura 1.a se la maggiore è particolare e del
pari se la minore è negativa, non si ha con clusione. Restano cosi esclusi per
la figura 1a, oa, o e, a o (essendochè gli altri modi che cadono sotto questa
legge sono già stati esclusi in virtù delle leggi precedenti ). Ecco dunque
eliminati altri 4 modi. 5.° In figura 2.a sono invalidi i modi, ne ' quali la
premessa maggiore è particolare e quelli in cui entrambi le premesse sono
affermative. Così, oltre a' già esclusi, sono eliminati dalla totalità dei 64
gli altri 4 modi i a, o a, a a, ai in fig. 2. * 6. ° In figura 3." sono
esclusi i modi, che hanno la minore negativa; quindi, oltre a' già esclusi, si
espungono a e, a o. Altri due della totalità. 7.° In figura 4. non sono
concludenti quei modi in cui sia contenuta una premessa particolare negativa.
Sicché, oltre a' già esclusi, vengono eli minati i modi o a e ao. Di più in
questa figura è invalido anche il modo che ha la maggiore univer sale
affermativa con una minore particolare affer mativa (a i). Eliminati così altri
tre modi, che coi precedenti sommano a 45, restano i 19 concludenti. 334 Con un
processo simile si dimostra la validità di questi (1 ). Dall'ispezione
comparativa di tutti i modi con cludenti si ricavano le infrascritte regole per
tutte le figure. 1.° Se amendue le premesse sono affermative, la conclusione
sarà pure affermativa. 2. ° Se una delle premesse è negativa, negativa è pure
la conclusione. 3.° Se ambe le premesse sono universali, la conclusione sarà
universale nelle figure prima e se conda e talvolta nella quarta; nella terza e
talvolta nella quarta particolare. 4. ° Se una delle premesse è particolare, è
par ticolare anche la conclusione. 5.° La figura prima ha conclusioni di tutte
le forme; la figura seconda solamente negative, la terza solamente particolari.
Le regole quassù esposte sono compendiate nel detto: conclusio sequitur pártern
debiliorem (dove s'intende che un giudizio negativo è più debole d'uno
affermativo, uno particolare più debole d'uno (1) Un 'esercizio che potrà
essere utilmente fatto dagli alunni, sarà di dimostrare quali siano i modi
concludenti e i modi non concludenti per ciascuna figura, sia col metodo di
raffrontare le estensioni dei termini, di cui s'è dato un esem pio rispetto a
quelli che hanno ambedue le premesse nega tive, sia col metodo aristotelico -
scolastico della riduzione alla figura prima. 335 universale ). Questa legge
poi vale non solamente per la qualità e quantità delle conclusioni, ma an che
per la loro modalità. Vero è che Aristotele in segna che con una premessa
apodittica e una as sertoria si può avere una conclusione apodittica. Ma ciò
non è rigorosamente vero, come già rico nobbero gli antichi. Del sillogismo per
sostituzione, se un dato concetto fa parte comecchessia (at tributivamente od
obbiettivamente) del soggetto o del predicato d' un giudizio, servendo a
determi narli, e se da un secondo giudizio risulta che quel concetto è
equipollente a un altro, questo potrà es sere sostituito a quello nel primo
giudizio. Così s'avrà un sillogismo che chiamasi di sostituzione. Eccone il
tipo. 1 2 Am è P A è Pm in S m S dunque As è P dunque A è Ps. Ma se il
giudizio, che funge da premessa mi nore non è un giudizio d'identità, sibbene
di sub assunzione, in quali casi sarà lecito sostituire nella premessa maggiore
il nuovo termine della minore? 336 Se il dato concetto fa parte del soggetto
della maggiore, potrà essere sostituito da qualunque con cetto che sia
subordinato al primo. Se in cambio esso fa parte del predicato, vi si potrà
sostituire qualunque concetto, che contenga il primo cioè che gli sia
logicamente superiore. Così: 3 4 Am é P s è m A è Pm m è s dunque As è P (1 )
dunque A è Ps Questa regola vale se il concetto dato entra nella maggiore sotto
forma positiva; che se v'entra negativamente, allora vale la regola inversa 5 6
A non mè P m és A è P non m s è m dunque A non s è P dunque A è P non s La
dimostrazione di queste leggi si trova fa cilmente col confronto delle
estensioni e potrà as segnarsi per esercizio agli scolari, come pure l'esco
gitare degli esempi concreti. (1) Si avverta esser facile a cadere in equivoco
riguardo a questa formola, qualora si ritenga che la conclusione af. fermi che
A è s, mentre afferma soltanto che se A è s, esso è P. 337 Noi daremo un
esempio del tipo N. 3. Lo studio delle lingue classiche giova a formare la
mente. Il latino è una lingua classica. Dunque: Lo studio del latino giova a
formare la mente. La logica aristotelico - scolastica ha trascurato questa
forma di sillogismo, che pure è quella di cui si fa uso più frequente. Dei
sillogismi ipotetici spurii o categorico- ipotetici Se entrambe le premesse
d’un sillogismo sono giudizi ipotetici, si avrà una conclusione del pari.
ipotetica e, quando s'adotti il sistema di risguar dare l'antecedente come
soggetto e il conseguente come predicato, anche la posizione dei termini sarà
identica a quella dei sillogismi categorici. Anzi, secondo alcuni trattatisti
di logica, si avranno esat tamente tutte le figure e i modi del sillogismo ca
tegorico. Figura 1. Figura 2.2 modo BARBARA modo CAMESTRES Se A è B, C è D Se E
è F, A è B Se A e B, C e D Se E è F, C non è D Se E è F, CD. Se E è F, A non è
B 22. · 338 Figura 3.2 Figura 4.a modo DARAPTI modo BAMALIP Se A e B, C D Se A
i B, E È F se A è B, C i D se c è D, E è F Talvolta, se E é F, C è D. Talvolta,
se E é F, A è B. E così dicasi degli altri modi delle varie figure. Senonchè
contro questa dottrina si solleva una gravissima difficoltà; poichè come
abbiamo veduto, un giudizio ipotetico, ove s'interpreti come espri mente la
dipendenza del conseguente dall'antece dente, non può esser mai particolare.
Resterebbero quindi escluse le figure 3.8 e 4.a e tutti i modi delle altre due,
in cui o nelle premesse o nella conclusione entri un giudizio particolare. Se
in cambio s'interpreti il giudizio ipotetico come semplice coincidenza
dell'antecedente col con seguente, tutte le figure e tutti i modi del sillo
gismo categorico si potranno applicare anche ai giudizi ipotetici. Perocchè in
tale ipotesi il giudizio ipotetico universale affermativo significa che la to
talità dei casi, in cui s'avvera l'antecedente, coin cide con una parte almeno
de' casi in cui s ' avvera il conseguente; e il giudizio ipotetico particolare
affermativo significa che una parte dei casi, in cui s'avvera l'antecedente,
coincide con una parte al meno de' casi, in cui s'avvera il conseguente. Ana
logamente dicasi dei negativi. Così p. es. nel modo Darapti in figura 3. recato
qui sopra, la maggiore significa che il numero totale dei casi, in cui A è B
coincide con una parte almeno dei casi, in cui C è D; la minore significa che
la totalità dei casi, in cui A e B.coincide anche con una parte almeno dei casi,
in cui E è F. Sicché è legittima la con clusione che una parte dei casi in cui
E é F coin cide con una parte almeno de' casi in cui C e D. Conclusione
espressa dal giudizio: Talvolta se E è F, C e D. Se pertanto al giudizio
ipotetico voglia man tenersi il suo significato tradizionale, di esprimere cioè
la dipendenza del conseguente, come condizio nato, dall'antecedente, come
condizione, questa teo ria deve essere rigettata. Siccome per altro anche la
semplice coincidenza o connessione è una rela zione, che effettivamente ha
luogo tra i fatti, è pur legittimo anche il sillogismo inteso in questo senso.
Solo a togliere gli equivoci, sarebbe neces sario farne una classe a parte e
designarlo con un nome particolare. E ciò basti per la presente que stione, che
il diffonderci di più sarebbe violare le proporzioni di questo trattatello
elementare. Dei sillogismi ipotetici propriamente detti ossia ipotetico-
categorici Sono questi quei sillogismi, di cui la maggiore è un giudizio
ipotetico, la minore è un giudizio 340 categorico che afferma l'antecedente o
nega il con seguente della maggiore e la conclusione è un giu dizio categorico
il quale afferma il conseguente o nega l'antecedente della maggiore. Sicché
questo sillogismo ha due modi fonda mentali, il modo ponente (ponendo ponens) e
il modo tollente (lollendo -tollens). 1 2 MODO PONENDO PONENS MODO TOLLENDO -
TOLLENS Se A e B, C è D A è B Se A è B, C e D C non è D Dunque CD Dunque \ non
i B Il modo ponente segue il tipo della prima fi gura del sillogismo
categorico, il tollente quello della figura seconda. La conclusione poi si
giusti fica col metodo della riduzione all'assurdo; perchè, supponendo falsa la
conclusione, ne segue esser falsa una delle premesse. Onde la regola: posta la
condizione, è posto il condizionato, ma non vice versa; tolto il condizionato,
è tolta la condizione, ma non vice versa. Che se nella premessa maggiore il
conseguente sia negativo, si hanno due modi po nendo tollentes.. 3 4 MODO
PONENDO TOLLENS MODO PONENDO TOLLENS Se A ¿ B, C non ¿ D A e B Se A è B, C non
¿ D Сер Dunque C non è D Dunque A non è B 341 Se l'antecedente è negativo e
affermativo il conseguente, si hanno due modi lollendo ponentes. 5 6 MODO
TOLLENDO PONENS MODO TOLLENDO PONENS Se A non è B, C è D A non è B Se A non è
B, C è D C non è D Dunque C è D Dunque A è B Finalmente, ove siano negativi
tanto l'antece dente quanto il conseguente, si avranno i due modi seguenti:
MODO TOLLENDO TOLLENS MODO PONENDO PONENS Se A non è B, C non è D A non è B Se
A non è B, C non è D C è D Dunque C non è D Dunque A è B Un caso particolare di
sillogismo ipotetico, che merita considerazione, sebbene per quanto a me consta
non sia stato mai trattato dai logici, è il seguente. Sia la premessa maggiore
un giudizio ipotetico copulativo nel soggetto, ossia tale che il condizio nato
dipenda da più condizioni riunite; se la mi nore afferma la realtà d'una o più
di tali condizioni, non però di tutte, la conclusione sarà un giudizio
ipotetico, nel quale il conseguente dipenderà da quella o quelle condizioni,
che non sono state poste nella premessa minore. Tipo 342 1 MODO PONENTE Se A è
B, C e D, ed E è F S è P A è B e C è D dunque Se E è F, S è P Ora siccome il
progresso scientifico consiste per gran parte nel trasformare i giudizi
ipotetici in categorici, è chiaro che questa forma d'argomen tazione non ha
piccola importanza, come quella che tende ad eliminare via via le ipotesi, da
cui dipende il conseguente e si accosta così sempre più allo scopo. Se poi la
premessa minore sia negativa, avremo un modo tollente, in cui la conclusione
affermerà la mancanza di tutte o d' alcune o almeno d' una delle condizioni.
Tipo 2 MODO TOLLENTE Se A è B, C è D é E è F S è P S non è P dunque o nè A è B,
nè C è D, né E é F o né A é B, né cé D o né A é B, né E é F oné C é D, né E é F
O A non é B o C non ¿ D O E non é F 343 Sillogismi disgiuntivi a) CATEGORICI Il
sillogismo categorico disgiuntivo ha per pre messa maggiore un giudizio
categorico disgiuntivo, per premessa minore un giudizio categorico sem
plicemente o categorico remotivo e per conclusione un giudizio categorico,
disgiuntivo o no secondo i casi. I tipi principali di questa maniera di
sillogismo possono ridursi ai quattro seguenti: 1 1 2 A è o BoCoD A é o Bo COD
F non è nè B nè C nè D dunque Fio Bo CoD dunque F non é A 3 4 Аёо восор A non è
nè B mè C A è o Bo COD A non è B dunque A è D dunque A è o COD b) IPOTETICI Il
sillogismo ipotetico disgiuntivo è quello che ha come premessa maggiore un
giudizio ipotetico 344 disgiuntivo. I principali suoi tipi sono i seguenti: 1 2
Se A ¢ B, o C é Do E é F A é B Se A e B, o C é Do E é F né Cé D, né E é F
dunque o C é Do E é F dunque A non é B 3 4 Se A e B, o C é Do E é F А ё Весё D
Se A é B, OC é Do E é F A é B e C non é D dunque E non é F dunque Eé F In tutte
poi le forme dei sillogismi disgiuntivi, se la minore nega tutti i membri
disgiunti della maggiore, la conclusione nega il soggetto (o l'an tecedente)
della maggiore. 1 2 A É O MONOP Né Mné N né P sono Se' A é B, o C é Do E é Fo G
é H C non é D, E non é F, G non é H dunque A non é dunque A non é B Forma che
dicesi dilemma, trilemma, quadri lemma, ecc. secondo il numero dei membri
disgiunti. L'induzione (erayoyń ) non è
se non un sillo gismo, nel quale in luogo del termine medio (M) è data la serie
completa o incompleta delle sue specie (u, u', u ', u ' ', ecc. ). Il suo tipo
pertanto è questo: M, u ', u '.... sono P My u ', u '.... sono S dunque S è P
Il quale è un sillogismo in figura 3.a, colla differenza che la conclusione è
(o tende ad essere) universale. Se la serie delle specie di Mè completa così
nell' una come nell'altra premessa, l'induzione di cesi completa o perfetta e,
potendosi la minore con vertire, equivale a un sillogismo in Barbara: (u, u ' u
'') sono P Séoul, ou ou" dunque S e P Ma se i concetti specifici, in cui
il medio ė risoluto, non esauriscono l'estensione di S, l'in duzione dicesi
imperfetta e, stando alle leggi formali, non può dare se non una conclusione
più o meno probabile. Infatti la conclusione attribuisce a tutta l'esten sione
del genere di S quella proprietà P, che se condo la premessa maggiore è
riconosciuta appar tenere a un certo numero delle specie di S. Perciò suol
dirsi che, a differenza del sillogismo propriamente detto, il quale conchiude
dall'univer sale al particolare, l'induzione dal particolare con chiude all '
universale. Ma per grande che fosse il numero dei casi particolari u, u', u ',
ecc. non si avrebbe giammai il diritto d' estendere il carattere P ai rimanenti
che con quelli costituiscono tutta l'estensione di S, quando non s'avesse
fondamento di supporre che P competa ai primi non accidentalmente, sibbene in
forza della loro comune natura. Quindi la pro babilità della conclusione
aumenta di molto qualora My u ', U ", ecc., anzichè concetti specifici del
genere S, siano esemplari d'un'unica specie. In tal caso può bastare che la
proprietà P si scopra anche in un solo. Il principio fondamentale, su cui si
appoggia l'induzione, è la ferma nostra persuasione dell'uni formità e della
costanza delle leggi naturali. Que sto principio tuttavia non basterebbe a
fondamen tare l'induzione senza la supposizione sopra accen nata: perché ove
non si supponga che il carattere P appartenga a M, u', u ', ecc. appunto in
forza d'una legge di natura, non saremmo in diritto di attri buirlo ad S. Ma
stando ad alcuni empiricisti e positivisti moderni l'induzione è l'unica
sorgente d'ogni no stra cognizione; quindi anche il principio della uniformità
e costanza della natura non potrebb’es sere ottenuto se non per mezzo
dell'induzione. Ora ciò è contradittorio, e per fuggire questa contrad dizione
si ricorse a uno spediente poco migliore della stessa contraddizione. Si disse
che le prime nostre induzioni, non potendo appoggiarsi a un principio che non è
ancora dato, si sostengono pu ramente sul numero dei casi, che presentano la
proprietà P; onde furono dette induzioni per enu meralionem simplicem. Ma se la
semplice enumerazione basta per le prime induzioni, per quelle in particolare
da cui poi risulterà il principio dell'uniformità di natura, perché non
dovrebbe bastare per tutte, rendendo così inutile il detto principio? E se non
basta per le altre, come basterà per quelle? Se la nostra credenza nell ' uniformità
e costanza delle leggi di natura non ha fondamento logico, quindi è irragio
nevole, come potranno aver valore le induzioni fon date sopra di essa? Non si
esce da questo laberinto di contraddi zioni e di assurdi se non si riconosca
che l'uomo è particeps rationis, cioè possiede delle verità ori ginarie, le
quali poi cumunicano il loro valore an che a quelle che si acquistano
coll'esperienza, in quanto contengono la giustificazione dei processi
sperimentali e in particolare del processo induttivo. Con il nome di “analogia”
si suole designarsi un raziocinio, che va da un particolare ad un altro
particolare coordinato, ossia più specificatamente, un raziocinio, pel quale
date due cose aventi un certo numero di caratteri comuni, un nuovo carattere
che si co nosca appartenere all'una di esse viene attribuito anche all'altra.
Il suo tipo è questo A (che è m, n, q ) é P S é m, n, a dunque S é P
Paragonando questa formola col sillogismo pro priamente detto si vede ch'essa
risulta di due sil logismi, che sono: 1 2 A é m, n, 9 S é m, n, 9 A é P S é A (Dunque
S ė A?) Dunque $ é P È chiaro che il n. Í non autorizza a conchiu dere che Sè
A, essendo un sillogismo in figura 24 con le premesse amendue affermative.
Perchè la conclusione (S è A), la quale deve servire di pre messa minore al n.
2, sia legittima e certa, biso gnerebbe che la premessa maggiore del n. 1 fosse
319 convertibile semplicemente ciò, che è m, n, q, è A). Ora ciò di regola non
si avvera e perciò le con clusioni dell'analogia non possono essere se non più
o meno probabili a seconda che l'enumerazione dei caratteri m, n, q si accosta
più o meno al tipo: ciò che è m, n, q, è A, ossia secondo che essi ser vono più
o meno perfettamente a caratterizzare A. È restato celebre il raziocinio per
analogia, col quale Franklin nel novembre 1749 argomentò che il fulmine dovesse
essere attirato dalle punte me talliche. Esso risponde esattamente al tipo
proposto di sopra. L'elettricità (la quale è condotta dai metalli, dà una luce
d'un certo colore, ha un movimento velocissimo, ecc. ) è attirata dalle punte
metalliche. Il fulmine è condotto dai metalli, dà una luce di quel dato colore,
ha un movimento velocissimo, ecc. Dunque: il fulmine sarà attirato dalle punte
metalliche. Anche l'analogia, come l'induzione, si fonda menta sul principio
dell'uniformità delle leggi della natura e della costanza dei tipi naturali.
Vuolsi poi notare che se il fatto del riscon trarsi i medesimi caratteri m, n,
q in S ed in A non basta a provare che S sia specie e A genere o viceversa,
indicherà che almeno deve esserci tra loro una correlazione e una
corrispondenza; sicchè se non potremo a rigore attribuire ad $ il carat tere P,
potremo attribuirgliene uno analogo Pin modo che s'abbia la proporzione: 4: P =
S: P'. 350 E il carattere P' sarà il prodotto di ciò per cui A coincide con S e
di ciò per cui differiscono. Così in fatti ha considerato l'analogia il Dro
bisch. Il quale istituisce questo ragionamento: Po niamo che G sia un genere di
cui A e B siano specie. Dato che in A scoprasi una nota ", questa potrebbe
spettare ad A per una di queste tre ra gioni: 1.° Perché y sia un carattere del
genere G. In tal caso y competerà anche a B. 2. Perché y sia nota specifica di
4 (quella per cui esso si distingue da B). In questo caso y non si può
attribuire a B. 3.° Perché y sia il prodotto o la risultante della natura
generica di A (cioè di G) e della sua tura specifica. In tal caso a B si dovrà
attribuire non già y, ma una nota y ', che sia il prodotto della natura
generica che B ha comune con de delia sua peculiar natura speclfica. Questo
terzo caso sarebbe la propria e vera aualogia. Così un naturalista, che abbia
scoperto in una specie animale un dato carattere, p. e. un certo organo, non
attribuirà a un'altra specie con genere alla prima l'identico carattere (organo);
ma ben piuttosto uno analogo, cioè tale che raccolga, in sè la natura del
genere e risponda insieme alla particolar natura della seconda specie. na Della
prova o dimostrazione Chiamasi con questo nome un ragionamento, il quale si
propone non solamente di vedere quali conseguenze dipendano logicamente da certe
pre messe, ma bensì di dedurre da premesse vere la verità di una conclusione.
La verità da dimostrarsi dicesi tesi o anche teorema, le premesse si chia mano
argomenti. La prova è di due specie, di cui l'una è la diretta, l'altra l '
indirelti o apagogica. Diretta è quella che, partendo dalla verità delle
premesse, ne deduce per via sillogistica (sia poi qualunque la forma e il
concatenamento dei sillo gismi) la verità della tesi. Indiretta o apagogica
quella, che muove dal supporre falsa la tesi e da questa supposizione de duce
una proposizione assurda in sé o tale che stia in contraddizione con una verità
già riconosciuta. Dicesi anche riduzione all'impossibile o all'assurdo (ab
assurdis, duà tõv aduvátov). È una dimostrazione indiretta anche quella che, partendo
da una premessa disgiuntiva, esclude ad uno ad uno tutti i membri di questa
disgiun zione meno uno; di che resta provato solo valido essere quell' uno che
rimane. La dimostrazione diretta ha un pregio maggiore in quanto, non solamente
produce la certezza della verità della tesi, ma ne fa vedere anche la ragione.
Codesto pregio è massimo quando il fondamento logico, da cui la prova è
ricavata, coincide col fon damento reale della cosa (dimostrazione dalla causa.
L'indiretta in cambio ha il vantaggio d'essere, per dir così, più violentemente
necessitante; essa, in forza del principio di contraddizione, ci strappa
l'assenso, benchè noi non vediamo il perchè della cosa. La dimostrazione detta
ad hominem, non è una vera dimostrazione, ma piuttosto un artifizio della
discussione. Essa parte da un principio, non in quanto sia vero in sé, ma in
quanto è accettato e ritenuto vero dall'avversario, onde questi è forzato ad
accettare la tesi sotto pena di cadere in contraddizione con se stesso. Gli
errori da fuggirsi nella dimostrazione o 1.º risguardano il modo in cui la
conclusione fu dedotta dalle premesse; o 2.º risguardano le pre messe (gli
argomenti); o 3.º stanno nella conclu sione. Gli errori della prima specie
consistono nella violazione di qualghe legge logica, in particolare delle leggi
del sillogismo; e ad' evitarli, oltre la conoscenza pratica delle dette leggi,
conviene por mente sopratutto al valore logico delle espressioni. In quanto
agli errori della seconda classe, il principale è la falsità d'una o più delle
premesse. E siccome questo per lo più si nasconde nel modo in cui il medio è
connesso cogli estremi, così prende il nome di fallacia falsi medii. Nelle
dimostrazioni apagogiche è assai fre quente l'errore della disgiunzione
incompleta della premessa maggiore. Altro errore riguardante le premesse è la
pe tizione di principio, la quale ha luogo quando si assume come principio una
proposizione, che può anche esser vera, ma la cui verità dipende da quella
della tesi che si vuol dimostrare. Gli errori della 3.* specie consistono in
ciò che la proposizione effettivamente dimostrata non è quella che si suppone
d'aver dimostrato (éregosumnos ). Codesta differenza tra la conclusione
realmente ot tenuta col nostro ragionamento e la tesi da dimo strarsi puo
essere qualitativα (μετάβασις εις άλλο γένος) ovvero quantitativa (il provar
troppo o troppo poco). Nella disputa un vizio frequente è la consape vole o
inconsapevole ignoratio elenchi (ή του ελέγχου äyvora ); vale a dire il non
avvertire o non voler avvertire qual sia il punto in discussione. Un caso
particolare di quest'ultimo difetto della prova è lo scambiare la confutazione
d'una data dimostrazione con la confutazione della tesi. Per rispetto al provar
troppo o troppo poco notisi che si prova troppo poco quando la conclu sione
effettiva è un giudizio meno ampio ossia meno generale della tesi; quindi in
tal caso la prova è senza fallo insufficiente. Ma il provar troppo, se
veramente esatto, non nuoce al valore della prova, anzi fornirebbe una dimostrazione
a fortiori della tesi. Tuttavia accade generalmente che la proposizione, con
quella gene ralità con cui sarebbe dimostrata se la prova fosse realmente
corretta, è manifestamente falsa; di che risulta ch'essa è destituita di valore
anche per la tesi, che è più ristretta. Ogni dimostrazione poi suppone che le
pre messe siano certe. Ora questa certezza o è il resul tato di altre
dimostrazioni o converrà sia immediata. Quindi coloro che negano che ci sia
verun princi pio immediatamente certo, tolgono con ciò la pos sibilità di
qualsiasi dimostrazione e però d'ogni certezza. Il medesimo avviene anche per
chi non am mette Verità se non relative; perocchè anche la verità relativa,
perche si possa dimostrare, abbisogna di qualche principio che sia vero di
verità assoluta. Chi invece nega alcuni principii amnettendone altri, può
essere convinto per via di ragionamento; il che per lo più si ottiene mostrando
che il ne gare la certezza immediata di quelli ch'egli nega conduce per logica
necessità a negare anche quelli che ei riconosce per veri. Ma in genere si
tratta più ch' altro di dissi pare un'illusione. L'avversario crede di
ammettere soltanto questo o quel principio, ma poi ne' suoi ragionamenti
presuppone tacitamente la verità an che di quelli ch'egli professa di non
riconoscere. L'argomentazione allora deve essere rivolta a pro vargli che
implicitamente egli ammette anche que sti. (Cosi ad es. il famoso cogito ergo
sum di Car. tesio, che egli pretendeva essere l'ultima e unica åncora di
salvezza contro il dubbio universale, per aver valore e servire di base alle
deduzioni ch'egli ne trae, richiede la verità anche del principio di identità e
in genere de' principii logici). Delle
fonti da cui si ricavano le premesse dei nostri ragionamenti e in particolare
del me todo sperimentale. La logica non può avere per ufficio di enume rare
tutti i principii de' nostri ragionamenti; ogni scienza particolare si occupa
di quelli che la ri guardauo. Tuttavia ella può offrire delle norme generali
valide per qualunque ordine di ricerche. I principii in genere consistono in un
giudizio che può essere o analitico o sintetico. Un giudizio analitico è per sè
evidente ogni qualvolta il con cetto di cui si tratta (il soggetto del
giudizio) sia valido (il che importa 1.º che non contenga ele menti
contradittorii tra di loro; 2.0 che rappresenti una sintesi legittima di
elementi) e il predicato sia evidentemente contenuto nel soggetto. I giudizi
sintetici o sono a priori (e in questo caso essi debbono esser tali che il
negarli conduca alla negazione della ragione e dello stesso pensiero), ovvero
sono a posteriori (e in tal caso l'ultimo criterio è l'esperienza si interna
che esterna, si diretta che indiretta (storica] ). Per rispetto alle cognizioni
che provengono da quest'ultima fonte, cioè dall'esperienza, si vuol di
stinguere l'osservazione dall'esperimento propria mente detto. L'osservazione
non dipende da regole logiche o almeno quelle che vi si possono assegnare hanno
ben poca efficacia; essa dipende sopra tutto dalle attitudini naturali, che per
altro possono essere educate e guidate. Uno de' maggiori ostacoli, che si
oppongono alla buona osservazione è la facilità a vedere nelle cose più di
quello che realmente c'è, ossia le false integrazioni della percezione. Un
altro sta nel non distinguere le parti d'un tutto o, con tendenza con traria,
nel concentrare e isolare l'attenzione sulle parti in guisa da perdere di vista
il loro nesso ed il tutto (che è quello che il proverbio tedesco esprime
dicendo che gli alberi non lasciano vedere il bosco ). Nella grande complessità
dei fenomeni naturali, la massima difficoltà, che s'incontra per distinguere le
cause dagli effetti e a ciascun effetto assegnare la sua causa propria, nasce
il più delle volte dal l'impossibilità, in cui siamo, di osservare gli uni
separatamente dagli altri. A superare questo scoglio l'osservazione si giova,
sempre che lo possa, delle circostanze varie in cui un medesimo fatto si
presenta. Ma a questo fine serve sopratutto l'esperimento con produrre
artificialmente il fatto, che si vuol studiare, in circostanze differenti e
isolandone fin dove è possibile i vari elementi. E l'esperimento s' avvantaggia
sopra l'osservazione non solo col variare le circostanze del fatto, ma col
produrre per l'appunto quelle varietà che meglio servono all'uopo. (Si
confrontino p. es. le cognizioni intorno all'elettricità che si potrebbero
ottenere dalla semplice osservazione dei temporali, dei lampi, dei fulmini,
ecc., con quella che il fisico ricava dagli esperimenti istituiti
sistematicamente nel suo laboratorio ). Ma la via comoda e fruttuosa
dell'esperimento non ci è sempre aperta; moltissimi esperimenti per la natura
della cosa e per la limitazione dei nostri mezzi sono impossibili (come sarebbe
per es. il produrre una cometa artificiale, un uomo due teste, ecc. ); molti,
benchè possibili, sono ille citi, come quelli che lederebbero dei diritti e vio
lerebbero le leggi della morale (P. es. l'allevare un bambino in un ambiente
viziato, spaventare un uomo con una falsa notizia ecc. ). Il famoso esperi
mento di Psammetico, narrato da Erodoto nel 2.º libro delle Storie, sui due
fanciulli, cui non fu in segnato a parlare e che probabilmente è una favola,
sarebbe stato illecito. con 358 In generale se l'esperimento, quando è possi:
bile, è superiore all'osservazione nello scoprire gli effetti di date cause,
l'osservazione supera l'espe rimento nel determinare le cause di dati effetti.
Perocchè se d'un effetto, che la natura ci presenta noi ignoriamo la causa o le
cause, di dove potremmo muovere per produrlo artificialmente? Se per altro
l'osservazione ci mostra certi fatti preceduti sempre da certi antecedenti, si
avrà ra gione di congetturare che tra questi antecedenti ci sia la causa, che
cerchiamo. Allora interviene l'espe rimento e provando e riprovando scopre se e
quale sia la vera causa. L'investigazione sperimentale, a cui la scienza della
natura deve i meravigliosi progressi che ha fatto da due secoli in qua, si
giova massimamente di due metodi, che secondo lo Stuart Mill, sono i seguenti:
1. ° Paragonare tra loro differenti casi, in cui il fenomeno che si studia,
avviene. 2.° Paragonare i casi, in cui il fenomeno ay viene, con altri (simili
nel rimanente) in cui quello non avviene. Il primo chiamasi metodo della
concordanza, il secondo metodo della differenza. E qui si avverta che altra
cosa è se si cerca la causa, altra se si cerca l'effetto d'un fenomeno
qualsiasi, quantunque nella maggior parte dei casi queste due ricerche
procedano per la stessa via. 359 Ciò posto, le regole del primo metodo si rias
sumono in questa: Se due o più casi d'un dato fenomeno hanno comune una sola
circostanza, que sta circostanza, ch'è la sola in cui tutti i casi combinano,
conterrà la causa (oppure l'effetto) di quel fenomeno. Pel secondo metodo si
assegna la regola se guente: Se un caso, in cui il fenomeno da esami narsi s'
avvera, e un caso, in cui il medesimo non ha luogo, hanno comuni tutte le
circostanze ad ec cezione d'una sola e quest'una s' incontra solo nel primo
caso, questa circostanza, per la quale sol tanto i due casi differiscono, sarà
l'effetto o la causa o una parte necessaria della causa del feno meno.
Osservazione. -- Il metodo della concordanza serve specialmente ne' casi in cui
l'esperimento è impossibile; quello della differenza nei casi in cui è
possibile. Siccome poi s'incontrano spesso' de' casi, in cui nè l'uno nè
l'altro dei due metodi accennati, preso da sè, ci potrebbe condurre allo scopo,
cosi l'uno può integrarsi per mezzo dell'altro ricor rendo a un terzo metodo,
che è la riunione di que' due e che si formola in questa regola: Se due o più
casi in cui un dato fenomeno (A ) si avvera, hanno comune una sola circostanza
(a), mentre due o più casi, in cui quello non s'avvera, non hanno comune
l'assenza di verun altro fra gli antecedenti di A, tranne quella di a, questa
circostanza in cui le due serie di casi unicamente differiscono, sarà l'effetto
o la causa o una parte necessaria della causa del fenomeno Questo dicesi il
metodo della concordanza e della differenza riunite. Altri due metodi della
ricerca sperimentale sono: a) quello che dicesi dei residui, il cui canone può
essere così formulato: Se da un fenomeno si detragga quella parte, che in forza
di anteriori in duzioại si sa essere effetto di certi antecedenti, Mill, da cui
abbiamo preso la teoria sopra esposta dei metodi per la ricerca sperimentale,
ha formolato questo terzo canone in altro modo, cioè precisamente cosi: Se due
o più casi, in cui il fenomeno avviene, hanno sol tanto una circostanza comune,
mentre due o più casi, in cui quello non avviene nulla hanno di comune tranne
l'assenza di questa circostanza; la circostanza in cui solamente le due serie
di casi differiscono, è l'effetto o la causa o una parte indispensabile della
causa di quel fenomeno (A system of Logic 5. edit. London). Ora noi abbiamo già
osservato fino dal 1867 in una recensione della detta logica del Mill (Rivista
bolognese) che qui era corso un errore o ne abbiamo proposto la correzione
colla formola riportata nel testo. 6 Perocchè scrivevamo - più casi che differiscano
in tutto meno nella mancanza di una sola circostanza (a) sono nonch'altro
inescogitabili; le coincidenze puramente negative sono infinite. » E a
giustificare la mia formola io soggiungeva: « Supponiamo che si avverino i casi
A B C, A DE, A FG, le conseguenze dei quali siano per or dine abc, ad e, afg;
noi non siamo ancora in diritto di ri tenere A come l'antecedente costante di
a, potendo questo resto del fenomeno sarà l'effetto degli antecedenti che
sopravanzano. b) Il metodo delle variazioni concomitanti. Il suo canone è questo.
Se un fenomeno varia in qual siasi modo ogniqualvolta un altro fenomeno varia
in una certa particolar maniera, quello sarà una causa o un effetto di questo o
sarà connesso col medesimo per qualche vincolo causale. essere una volta
l'effetto di B, un'altra di D, una terza di F, ecc. Se ora siano dati i casi G
HL, MNO, ecc., che non sono seguiti dal fenomeno a, il coincidere essi nella
man. canza di A non prova nulla; ma ben maggiormente provereb bero i casi BCH,
DEL, FGM, perchè non avendo essi co mune l'assenza di nessuno tra gli
antecedenti di a, tranne quella di A, ne risulta che nè B, nè C, nè D, nė E, nè
F, nė G sono la causa di a, ossia che in tutti i casi osservati, in cui a ebbe
luogo, esso fu sempre dovuto ad A. Il Mill ha notato essere difficile applicare
il metodo della concordanza ai casi negativi, cioè ai casi in cui quel determinato
fenomeno non succedo, ma non avverti che è ancora più enorme per non dire
infinita la difficoltà di determinare la coincidenza nei caratteri negativi,
vale a dire d'aver comuni delle mancanze. Nella lezione precedente [v.
sommario] abbiamo ricercati i principii generatori della lingua italiana;
venendo ora a parlarvi dell’importanza che il medesimo ha rispetto al pensare,
noteremo prima di tutto su che falso terreno si pongono coloro, che vogliono
fare una separazione assoluta tra il pensiero e la parola [greco ‘parabola’,
cf. romano ‘per-ferenza], per esaminare poscia se questa riesca a quello di
aiuto ovvero d’impedimento. La quale disamina, qualora venga istituita in
questa maniera, conduce quasi inevitabilmente alla seconda soluzione, cioè a
considerare la lingua italiana come un impaccio e nulla più, come un traino
inutile e pesante che il pensiero e costretto a trascinarsi dietro e che ne
impedisce il libero volo. Noi faremo ragione un’altra volta di queste opinion.
Quello che qui vogliamo si avverta si è che la parola [parabola, transferenza] e
il pensiero sono talmente concresciuti e fusi nella vita dello spirito, che non
si può movere un passo nella storia di questo senza trovarli l’uno nell’ altro
inviluppati. Come non e concepibile la lingua italiana in un essere che fosse
destituito dell attivitta pensativa, così non possiamo dire che cosa sarebbe il
pensiero senza la lingua italiana. Nè si dica che i sordo-muli ce ne porgono un
esempio vivente, giacché prima di tutto ogni educazione di questi infelici e
solo possibile per mezzo d' un sistema di comunicazione arbitrario, convenzionale,
e artifiziale che viene sostituito a quello negato a loro dalla natura, e iu
secondo luogo anche quel poco disviluppo intellettuale, che essi possono
raggiungere senza una siffatta educazione, è evidenlemenle conneso colla lingua
italiana, via un sistema di comunicazione di gesti e di moti, che sebbene
imperfettismo in confronto della parola, pure ne tien loro le veci comechessia.
Affine di formarci un’idea dell’ importanza che ha la lingua italiana per lo
svolgimento spirituale dell’uomo, noi esamineremo i seguenti punti. Come la
lingua italiana cooperi alla formazione delle prime nozioni che noi
acquistiamo. Qual ufficio la lingua italiana adempia nel collegamento di queste
in sistemi di cognizioni. Qual parte abbia nelle produzioni dello spirito via
le implicature. Questo argomonlo lu Iraltalo in Ire lezioni, delle quali diamo
qui solo la seronda j rispetto alle allre due, vedi il Sommario in lino. Quanto
al punto della cooperazione basti richiamare quanto si è dotto allorché
esaminammo il processo psicologico, onde la singola intuizione sensitiva danno
origine ad una nozione generale. Una nozione generale risulta da moltissimo
intuizioni singolari fuse insieme o collegale in serie. Ma come avviene poi che
tanti elementi psichici formino una unità? Come avviene che l’anima nostra
componga a sò stessa di quella pluralità una sola rappresentazione? Sta
benissimo che rinforzandosi reciprocamente le parti identiche, mentre le parti
diverse per la loro opposizione si oscurano a vicenda, quelle predominino sopra
di queste in modo da comparire esse sole nella coscienza; ma che cosa è poi
finalmente che dà a quelle il valore di una unità? Che cosa ò ciò che le tiene
insieme stabilmente congiunte di modo che non solo compariscano sempre unite,
ma compariscano come una cosa sola? Evidentemente non è altro se non la parola
(greco: parabola). La parola (greco: parabola) forma il nocciolo stabile,
intorno a cui si aggruppano tutti i singoli caratteri, che presi insieme
costituiscono una nozione, essa è come l’apice d' una piramide o d’un cono, la
cui base ò formata da tutte le singole intuizioni ond’ò risultata l’idea
generale. In tal modo poi, se ben si avverta, è spiegata non solamente l’unità
della nozione, ma anche la sua universalità, che ne è il carattere essenziale.
Niuna intuizione sensibile infatti, niuna imagine della fantasia può mai
vestire questo carattere della universalità; sia pure che l’imagine stessa, non
contenendo se non quei caratteri che sono comuni a molle intuizioni e quindi a
molli oggetti, possa risguardarsi corno il tipo generico di questi; la ò questa
una relazione che non è contenuta nell’ imagine stessa, ò una relazione
aggiuntavi dal pensiero che la considera in rapporto a quelle intuizioni e a
quegli oggelli. Conviene pertanto che essa imagine ridivenga oggetto della
coscienza riflessa, e questo accade solo per mezzo della parola (Steinlhul.
Gram. Log. u. Psych.). Un’ intuizione si colleghi psicologicamente con un suono
vocale – il sistema fonologico della lingua italiana. Ora il ricomparire di quest’ultimo
nella coscienza trae seco il ricomparire anche di quella e cosi nel suono —
cioè nella parola (greco: parabola) — è di nuovo intuita l’intuizione, ossia
l’intuizione è divenuta alla sua volta oggetto d’un’altra intuizione –
l’imagine -- vale a dire è divenuta oggetto della coscienza riflessa. Per tal
guisa nella intuizione riflessa, ossia nella parola (greco: parabola), non
solamente una somma di intuizioni viene aggruppata in una unità, ma anche tutte
le unità simili (cioè tutte le somme di intuizioni, che sono intuite dalla coscienza
riflessa sotto una sola intuizione) vengono comprese nella unità d’una sola
specie. Così la nozione o parola della lingua italiana, “albero”, è una sola,
qualunque sia il numero degl’oggeti a cui può applicarsi, qualunque il numero
delle singole intuizioni di alberi reali o dipinti che noi possiamo avere avuto,
e in questa sua unità “albero” ha il potere di essere il “rappresentante”
(segnante) di tutti gli infiniti alberi possibili. Io debbo per altro farvi
avvertire una cosa, acciocché non abbiale ad attribuirmi dottrine che non sono
le mio. Io ho mostrato come il processo psicologico onde i diversi tratti
rappresentativi si unificano in una sola
rappresentazione complessa e la universalizzazione di questa sono strettamente
connessi colla parola “albero” (greco: parabola). Con ciò io non ho inteso
affermare clic le idee delle cose — prese in sò — altro non sieno che parole,
ossia che quella sia mera unità fìttizia tenute insieme dalla parola (greco:
parabola). No, io conosco le enormi conseguenze che si trarrebbe seco questa
teoria. Essa riuscirebbe nientemeno che alla negazione assoluta delle idee e
con ciò alla negazione dell' ordine morale, dell’ ordine logico e dell' ordine
estetico del mondo; alla negazione assoluta del vero, del bello, del bene e del
giusto. Vedete pertanto se in questa materia occorra camminare guardinghi e
come un passo falsi dato in una investigazione apparentemente secondaria puo
far precipitare noi sistemi più spaventevoli. Io dico pertanto: l’idea di una
cosa e in se quello che e, eterna, immutabile, assoluta, norma e archetipo del
tutto. Essa si trovano più o meno realizzate nella natura e nell' uomo, ma non
per questo esaurite o scemate d’efficacia. Noi sappiamo che essa vi e, perchè
vediamo il creato e ogni processo che si compiono in esso soggetto a certa
legge, perchè nell’ente organici sopratutto viamo una rispondenza di fini e di
mezzi, troviamo un ordine, una proporzione, un’armonia, una bellezza, che rivelano
evidentemente un disegno. Noi sappiamo che essa e assoluta ed eterna perchè il
nostro pensiero si rifiuta a pensarle distrutto o alterato, perchè noi
concepiamo che gli assiomi, che valgono per noi, non potrebbero non valere per
qualunque altro essere in qualunque altro mondo a qualsiasi enorme distanza ili
tempo. Ma noi sappiamo altresì che solo un piccolo numero di tali idee è accessibile
alla nostra mente, che difficilmente la pensiamo nella sua purezza e
integrita), che molte nostre concezioni, che noi crediamo di poter mettere nel
novero di quelle, non sono che informi aborti della nostra imaginazione. Noi
argomentiamo finalmente che una idea assoluta, archetipo, eterna non possono
esistere completamente che nel pensiero divino; giacché altrimenti dove esisterebbero
esse? Sarebbero forse anteriori alla mente che dee concepirle, come suona la paradossale
sentenza di Hegel? Esisterebbero da sè, in aria, aspettando che finalmente dopo
molte evoluzioni e ri-assorbimenti sorga dal loro seno un essere capace di
afferrarle col suo pensiero? Essa esistoe dunque. Na non e il patrimonio
ereditario dell’uomo. Questi dee faticare tutta la sua vita, anzi le intere
generazioni devono a poco a poco accumulare il fruito delle loro fatiche,
perchè l’uomo giunga al possesso d’ una parte di quelle. Ora in questo lavoro, l'uomo
è sostenuto e guidato per mano dalla parola. L’impressione sensibile e la
ri-produzione (coppia) di queste forniscono il materiale greggio, da cui lo
spirito colle strumento della lingua italiana distilla i suoi concetti: o
questi non sono addirittura e comunque generati l’equivalente di quelle, ma si
hanno il compilo di avvicinarvisi sempre più e noi abbiamo veduto, allorché
parlammo degli elementi a priori dell'intelligenza dell’uomo, come nella natura
stessa dell’ anima sia deposta la norma istintiva, la misura originaria. a
tenore della quale un prodotto dello spirito viene a mano a mano depurato e
condotto a quel punto in cui possono aver valore di assoluta verità. E tanta è
1’importanza della parola in questo procosso, che noi non sappiamo altrimenti
concepire nò anche il pensiero divino, che come una intima parola che il
pensiero divino dice a sè stesso. La parola è per noi il “rappresentante” della
cosa in sè, dell’intima natura d’ogni essere, appunto perchè i nostri pensieri
non possono sollevarsi a quei concetti universali, che rappresentano non più le
accidentalità della cosa, ma la loro stabile essenza, se non nella parola e per
mezzo della parola. Dove si vede la causa d' un fatto a prima giunta
inesplicabile, cioè di quelle credenze superstiziose, giù altre volte tanto
diffuse e comuni a quasi tutti i popoli, sulla potenza magica di certe parole.
Tornando ora al nostro argomento osserveremo un altro importantissimo ufficio
che fa la parola per il pensiero. Benché l’attività del pensiero puro sia in sè
altra cosa dalla rappresentazione sensibile è tuttavia per la nostra natura
impossibile o per lo meno estremamente difficile di pensare senza l’appoggio
d’un elemento sensibile (l’imagine – di un segno). Basta la più leggera
riflessione sopra di sè per convincersi come anche un concetto astrattio non
viene mai pensato da noi senza un qualche fantasma sensibile che ad essi si
accoppia, anzi che fa l’ufficio di darcene a dir così un “segnale” che li contraddistingua.
Così l’idea di minaccia suole accompagnarsi all’ imagine visiva – il gesto, il
moto -- d’un dito brandito in alto. L’idea di frazione a quella di due numeri o
lettere separati da una linea orizzontale. L’idea di morte a quella dell’oscurilt
e va dicendo. Questo fallo, che si spiega osservando il processo psichico che
ha luogo nel pensare un concetto astratto, mentre consistendo questi in una
moltitudine grandissima di singole rappresentazioni fuse e complicale insieme e
che non possono più ri-comparire ad una ad una o non lo possono che
successivamente, conviene che vi sia nella coscienza qualche elemento
chiaramente re-presentabile e congiunto con quelle, il quale porta con sè la
tendenza alla successiva evoluzione di quella massa. Questo fatto mostra ad un
tempo l’utilità della parola. La parola infatti è un’magine sensitiva –
uditiva, ma cf. segno per l’altri quattro sensi -- facilmente re-presentabile,
distinta da ogni altra e perciò acconcia mirabilmente a quello suopo. Per la sua
chiarezza e distinzione la parola (o espressione o segno patognomico) evita il
pericolo di ri-chiamare altre serie di rappresentazioni da quelle che si
vogliono, ossia altri concetti, mentre per la sua semplicità e vivezza è facile
a tenersi presente nella coscienza. In tal modo, assicurali che noi siamo che
ogni espressione è il re-presentante d’un dato complesso di idee, noi non
abbiamo più mestieri di affaticarci a richiamare questo e colla rapidità del
baleno percorrendo colla mente diversi espressioni, compiamo un processo
cogitativo complicatissimo, che altrimenti op primerebbe il nostro pensiero
colla sua spaventevole molliplicità. Un altro fallo psicologico che dimostra
l’intimo nesso del pen¬ siero colla parola, si è questo che noi non crediamo
mai aver piena cognizione d’ una cosa finché non ne sappiamo il nome, mentre
al1' opposto molte volte ci sembra di conoscerla, quando in realtà ne
conosciamo solo l’espressione (nominale,
il nome) e nulla più. Noi avremo esaminato un oggetto (o cosa) sotto
ogni aspetto, ce ne saremo fatti un’imagine completa, ma finché non sappiamo il
“nome” (l’espressione nominale, alpha) che ha nel sistema di comunicazione
della lingua italiana, esso ci sembra pur sempre avvolto in una certa oscurità.
Dato poi che ci venga appreso un tal “nome”, quell’ oscurità pare dilegui al
risonare di esso, e sembra che l’oggetto o la cosa acquisti allora
definitivamente il suo posto fra le cose esteriori, che diventi allora qualche
cosa di stabile e indipendente (1). Quante volte passeggiando pei campi ci
abbattiamo a considerare un fiorellino, che forse abbiamo già spesso veduto, ma
senza che mai l’imagine del fiorellino pigliasse nella nostra memoria un luogo
stabile e fisso. Dopo averlo guardato e riguardato noi stiamo per gettarlo e
così esso rimarrebbe anche questa volta un oggetto perduto per noi, quando l’amico
che ne accompagna, studioso coni’ è di botanica, ce ne insegna il “nome”; ed
ecco che questo fiorellino ha preso per noi una consistenza e individualità
nuova. Noi sappiamo oramai -- che cosa? Se alle nostre cognizioni non si è aggiunto
altro che un puro “nome”? Un puro “nome” sì. Ma questo nome è un testimonio che
quel fiorenillo è già noto all’uomo. Testimonio che ha ricevuto un posto
determinato nell’ordine degli esseri. Quel nome ci attesta che esiste pari a
quello una intera *specie*, che gl’uomini possiedono questo concetto come cosa
oramai stabilita e indubitabile. Tanta è la forza d’ un nome! L’osservazione
che facemmo or ora intorno ai servigi che ci presta la lingua per
re-presentarci un concetto astratto ci introduce ad altro punto che ci siamo
proposti di esaminare. Per essere la parola il re-presentante del concetto, noi
possiamo operare sulla parole o il segno patognomico quasi fossero esso
medesimo il concetto, e i risultati riescono esatti al pari di quelli che
ottiene l’ algebrista, il quale designando arbitrariamente, artificialmente,
colle lettere dell’alfabeto le quantità, su cui vuole istituire le sue
investigazioni, ne cava fuori dei risultati non meno rigorosi di quel che se
avesse operato sulle effettive quantità. Che immensa facilitazione sia questa
per i processi del pensiero non occorre ch’io mi fermi a osservarlo. Una frase,
un *periodo*, un breve discorso equivalgono a dei mondi intieri di idee con
tutti i loro rapporti reciproci ! idee e rapporti che, ove non fossero nella
coscienza re-presentali da un’espressione, richiederebbero un enorme sforzo
mentale e un tempo non breve per venire effettivamente pensati. Bastici
ricordare quello che a ciascuno di noi certamente sarà più volte intervenuto,
cioè la difficoltà che si prova per concepire un’idea chiara di qualche cosa,
non trovando un vocabolo appropriato che la significhi (che e segno). Non è
pertanto da disprezzare — come fanno leggermente ta¬ luni — la tendenza di
tutte le scienze a crearsi una determinata e minuta terminologia, mentre senza
di questa è impossibile la sveltezza e la libertà di moversi del pensiero. E sotto
questo rispetto mi sembrano ridicoli coloro che, per un concètto esagerato
della purità della lingua, vorrebbero tolto alle scienze il più potente loro
stromento, i vocaboli. Che altri si provi a scrivere di fisica o di fisiologia
o di chimica o di psicologia nella lingua dei trecentisti! Anzi tutto io sono
certo che egli avrà pensato prima ciò che scrive sotto altri termini e altre
forme linguistiche e poi si sforzerà di sostituirvi alla meglio quelli del
Cavalca e del Villani; e poi che lentezza, che strascico, che indeterminatezza,
che equivoci, che confusioni! Non c’è via di mezzo, (I) Lolze, Mikrokosmus)
pensare coinè <jaelli di cui volete copiare il linguaggio o servirvi d’
altro materiale linguistico. Certo ogni novità ha da essere giustificata da duo
ragioni, l’insufficienza del materiale preesistente e la novità del pensiero;
ove manchi l’una o l’altra di queste due condizioni, avremo o licenziosi
corrompitori della lingua o miseri ammantatori di idee vecchie solto spoglie
novelle. Per mezzo della lingua italiana il pensiero ricostruisce entro di sè
il mondo esterno, col suo ordinamento, le sue graduazioni e lo sue reciproche
attinenze; gli esseri stabili c permanenti si distaccano dalle accidentalità
mutabili e passeggere, le sostanze si distinguono dalle qualilà, gli
avvenimenti si distribuiscono nel tempo, gli citelli mostrano il loro
concatenamento colle cause, le azioni e le passioni si contrappongono agli enti
che agiscono o che patiscono, i correlativi si fronteggiano e va dicendo, e
tuttociò sotto l’influsso c per l’opera della parola. E che la cosa sia così
voi lo vedete nelle forme gramaticali della lingua italiana e anzi tutto nelle
cose dette parti del discorso. Mentre la lingua italiana comprende un concetto
sotto la forma di “nome sostantivo”, la lingua lo riconosce è lo caratterizza
come una cosa che sta da sè, che si appoggia a sè stessa c che è idonea a
servire di punto di partenza por una seconda, di oggetto ad una terza. Il
sostantivo è la forma natu¬ rale con cui la lingua riproduce la cosa e elio
però in origine essa impiega solamente a designare ciò che come oggetto stabile
e indi¬ pendente si presenta alla intuizione sensibile. Se essa ad un altro
concetto impronta la forma di aggettivo, con ciò lo denota corno cosa che non
islà da sè e che riceve esistenza, grandezza, forma, circoscrizione solu da un
altro concetto sostantivo, a cui è pur sempre costretto appoggiarsi: e le
qualità sensibili delle cose sono le prime che la lingua italiana comprende
sotto forma di “nome aggettivo”. A questi elementi la lingua italiana aggiunge
il terzo, che è il più indispensabile, cioè il “verbo” o la copula, aflìne d’esprimere
il passaggio, con cui l’avvenimento collega fra loro quello imagini immote (1).
Anche questa forma serve da principio solamente a denotare i cangiamento
sensibile, ma poi ben presto venne estesa anche ad esprimere la relazione
stabile della cosa, mentre il movimento interno del nostro pensiero che va
dall’una all’altra e per coi solo noi possiamo concepire la relazione, viene
riguardato come un movimento reciproco che abbia luogo fra le cose stesse
paragonale. Senza tener dietro allo svolgimento delle altre forme gramaticali —
ciò che è ufficio della “filosofia della lingua italiana” — osserviamo qui che
queste tre forme — nome sostantivo (alpha), nome aggettivo (beta), e verbo o
copula (“il alpha e beta”)— presentano il minimo di organizzazione e di
distribuzione nel contenuto del pensiero, senza di cui sarebbe a questo
impossibile di intraprendere le sue operazioni. Nè è da opporre a queste considerazioni
che parecchie lingue non distinguono le parti del discorso con particolari *modificazioni*
di suono (amare, amante, amato, l’amante ama l’amato, l’amato e amato
dall’amante); perocché non è necessario che ogni forma del pensiero abbia il
suo corrispondente nella forma del suono, basta bene che questo sia pensato con
quella relazione (l) 111. ibiil. 9 Cogitativa. So un “idioma” non possiede, a
cagione di esempio, alcun distintivo esteriore per caratterizzare il nome sostantivo,
però la sua parola, sintatticamente informe, nell’anima di chi parla (il
mittente), per il pensiero concomitante dello stare da sè, è trasformata in
nome sostantivo. Ma se v’hanno alcune lingue che difettano dei mezzi per
rendere esternamente sensibile il concatenamento dei pensieri, le più di esse
invece inclinano all'altro estremo, producendo da sè una quantità di forme
gramaticali e sintattiche che evidentemente soverchiano il bisogno logico del
pensiero (1). E questo sia il luogo di richiamare una verità non mai abbastanza
ripetuta, cioè che la forma della lingua italiana è in sè diversa dalla “forma
logica”. La “forma logica” non conosce altri rapporti che quello di universale
e particolare, di subordinazione, coordinazione, inclusione ed esclusione,
posizione e negazione, mentre le forme linguistiche oltre di queste relazioni
ne esprimono infinite altre che si attengono vuoi alla natura delle cose, vuoi
alla maniera con cui queste fanno impressione sulla nostra sensibilità. La qual
ultima attinenza essendo suscettiva di infinite e finissime gradazioni ha dato
origine a tutte quelle delicate e svariatissime tinte (o implicature) della
lingua italiana?, di cui non possiamo farci un’ idea se non collo studio dei
filosofi più perfetti. In particolare la antica lingua latina usata dai romani
ha sotto questo rispetto dispiegalo un lusso e una ricchezza di forme, che il pensiero
italianao più arido e severo ha abbandonato come superflue. Basti ricordare le
ricchissime flessioni del verbo. Aggiungiamo a queste considerazioni l’immenso
vantaggio che l’antica lingua latina usati dai antichi romani all'individuo in
grazia del tesoro di pensieri che nella antica lingua latina già si
improntarono e che egli riceve come in eredità dalle generazioni precedenti col
solo apprendere la lingua latina. Quante intuizioni, quanti giudizi, quante
riflessioni, quanti confronti e raziocinii di infiniti uomini romani si sono a
dir così depositati nella lingua di un po¬polo! e il bambino che viene alla luce
nuovo a tutlociò che lo circonda, col solo apprendere la lingua italiana si
risparmia una fatica che supererebbe enormemente le forze del genio più
potente. Venendo da ultimo a considerare l'influenza che la lingua esercita
sulle produzioni dello spirito in generale e in particolare sulle creazioni
letterarie e poetiche, dobbiamo prima di lutto avvertire che la lingua italiana
non è già solamente una veste esteriore del pensiero, alla quale sia
indifferente di sostituire qualsiasi altro segno, ma sibbene la forma stessa in
cui il pensiero è fuso e concresciuto: che a volergliela strappare per aver
nudo il contenuto, gli'è come se si volesse togliere a una foglia o ad un fiore
la sua forma lasciandone intatta la sostanza. Noi avremmo in tal caso un dato
miscuglio chimico di materie, ma non più una foglia nè un fiore. Ma quello che
più imporla, considerando la lingua italiana sotto l’aspetto letterario, si è
che qualsiasi concetto può venir pensalo in varie maniere, in diverse
attinenze, con una maggiore o minor ricchezza di (1) Irt. iblei. 2 10
contenuto, con un accompagnamento più o meno ricco di fantasie e di sentimenti.
Conviene qui distinguere il valore del concetto strettamente logico od
obbiettivo che dir si voglia dal valore psicologico o subiettivo. Il primo deve
essere eguale per tulli e in tutte le circostanze, a menochè l'idea di cui si
tratta non sia addirittura falsata — il che equivarrebbe a dire che in vece di
un' idea se n' ha un- altra. Il secondo invece varia a seconda della persona (mittente)
che lo pensa, del lernpo, delle circostanze, dell' unione con altri e va
dicendo. Chi dice per esempio “la primavera”, certo intenderà quella data
porzione dell'anno che è determinata dal calendario. Ma questo non è che il
valore assoluto obbiettivo di tal concetto; quanti diversi aspetti non vestirà
esso invece nella mente delle varie persone che lo pensano! Per uno è la stagione
dei fiori, delle aure miti e feconde, del ringiovanimento delia natura, per
altri è il ritorno delle giornate del lavoro, delle opere campestri, pel
pastore è 1’epoca di ricondurre le gregge su pe’monli, per la giovinetta la
stagione della gioia e dell' amore e va dicendo che non finiremmo sì presto. E
basti questo esempio per mille che potremmo addurre a conferma delle nostre
parole. Ora la lingua italiana non si limita a denotare quel concetto astratto
e nudo, ma per lo più lo colora in una data guisa, lo lumeggia a suo modo, ne
mette in risalto un aspetto, ne accenna una profondità, ne tratteggia un
attinenza con altri, gli dà uno sfondo particolare, una positura determinala.
Tultociò senza dubbio la parola lo ottiene per mezzo diquella che chiamammo
forma interna e che è contenuta nell' etimologia dell’espresione; ed è per questo
altrettanto vero che scomparendo l’etimologia od origine, come si è dello,
dalla coscienza del mittente e del recipiente col procedere della coltura, la
lingua italiana dei moderni non presenta a gran pezza quella vivacità di
colorito, quella vita che sembra un eco ili quella elio si agita nel seno delle
cose stesse, quella freschezza d'imagini, che sono proprietà delle lingue e dei
popoli primitivi. Ma è pur vero che in sostiluzione di quella forma interna,
perdutasi insieme colla etimologia del vocabolo, nei tempi storici ognuno che
parla se ne vien formando un’altra, spesso indipendente dalla perentela
gramaticnle di quello e dalla sua primitiva derivazione. Chi dicendo per
esempio “cannone” pensa, come porterebbe la etimologia a noi pur vicinissima
del vocabolo, ad una grossa “canna”? 0 non si è egli piuttosto formata un’altra
forma interna, dovuto forse all'analogia tra il suono di questa parola e il
rimbombo solenne, e cupo dello sparo? lo forza di questa il cannone non è più
per noi la grossa canna, ma sibbene quello che tuona e rimbomba; ragione per
cui questo vocabolo da qual che poeta moderno si è potuto introdurre nel verso,
a malgrado della eccessiva schiiìltosilà della poesia italiana. Giù posto è
facile argomentarne con quanta forza debba la parola influire sul nostro
pensiero; posciachè a tenore delle speciali rappresentazioni e de’sentimenti
che ogni I) Questo concetto messo in luce specialmente dallo Sleinlhal. Qui
basii notare che la forma interna è l’anello intermedio che congiunge il
significato (il segnato) della parola (l’espressione) colla forma eslerna di
questa cioè col suono. Il vocabolo e ogni giro di frase e ogni costruito porla
seco nella coscienza, anche le ideo, che formano per così dire lo scheletro d’
un dato pensiero, rivestonsi di polpe e di vene, e indossano ora un manto
sfarzoso e sfolgorante, ora una lugubre gramaglie, ora sprizzano vivaci e
saltellanti come la gragnola sui tetti, ora fluiscono tranquille e compatte
come l’onda d’un ruscello. Ben si accorgono di questa verità coloro che si
provano a voltare un poeta d'ima in altra lingua; chè mentre la lettura di un
passo dell’originale li esalta e li rapisce, quel medesimo passo reso colla
massima proprietà e purezza nell’altro idioma non appare che un pensiero
dozzinale e senza effetto. E certi poeti non Sono mai propriamente gustati fuori
della propria nazione italiana! Ecco eziandio perchè la poesia nei tempi di
progredito incivilimento è costretta ad abbandonare una gran parte del comune
materiale linguistico, come quello che si è logorato ed è divenuto senza
effetto in grazia dell' uso cotidiano nelle bisogne triviali e prosaiche della
vita, per attenersi a quella parte che è ancora fresca di giovinezza e che
porla seco nell’animo del recipient quelle tinte fantastiche, quelle speciali
rappresentazioni e quei sentimenti, che debbono contribuire all'effello della
comuniccazione. Nè però è solamente l'uno o l’altro vocabolo che sia capace di questa
efficacia; la medesima voce riceve dal contesto, cioè dall’insieme di quelle
idee a cui è associata, un valore tutt’affatto particolare; e mentre in un caso
non desta in noi che un concetto astratto, in un altro eccita un’ imagine
triviale e bassa, in un terzo è capace di vestire la più splendida corona di
superbe fantasie. Prendiamo ad esempio l’espressione “ala”. Chi dicesse; la
lunghezza dell’ala deve avere la tale o tal’altra proporzione col peso del volatile,
non mi desta che il concetto astratto di quella parte del corpo del Uccello che
serve al volo; è un concetto scientifico. Se altri invece dica: “Ami meglio
l'ala, la coscia o il petto?” risveglierà nel recipient delle irnagini
gastronomiche eia rappresentazione per esem pio d’ un cappone arrostilo.
Allorché invece Ogo Foscolo canta di chi vede il suo spirito ricovrarsi sotto
le grandi ale Del perdono di Dio (metafora). Foscolo è forse l’estremità
anteriore del volatile, o la gustosa polpa del cappone che si muovono nella
nostra fantasia? o non piuttosto qualche cosa di indefinito e misterioso che si
stende sul creato come un gran manto e tutto lo copre e lo avvolge? L'oggetto
non è per noi se non ciò, per cui lo percepiamo, e siccome la parola, come si è
veduto, è l'organo della percezione, così ogni cosa è per noi quello che la
parola ce ne annunzia. Or chi non vede come tutte le produzioni dello spirito
saranno intimamente legate alla natura della lingua italiana e non solo della
lingua in generale. ma sì particolarmente della lingua italiana in cui si
pensa. Se poi lo scopo della composizione non sarà unicamente di trasmettere un
certo numero d'idee insieme colle loro attinenze, ma più di tutto di commovere
gli animi, di suscitare gli affetti, mettere in gioco la fantasia — ciò a cui
mirano appunto i prodotti della letteratura, nessun dubbio che la lingua italiana
sarà l’elemento predominante. E come essa guida per mano il poeta e gli conduce
innanzi questa o quell’altra imagine, questa o quell'altra serie di pensieri e
di fantasie, così alla sua volta il poeta per guidare e signoreggiare gli
uditori dovrà essere padrone di tutti i segreti, di tutti gli espedienti della
lingua italiana. La storia 'della letteratura lo conferma. Sommario di
tutto il corso: il segno patognomico. Dfferenti opinioni intorno al concetto
della filosofia. Se la Filosofìa sia una scienza, ovvero una speciale tendenza
del pensiero, un bisogno dello spirilo umano sempre linascente e non inai
appagabile. La Filosofia è una scienza in formazione. Oggetto della filosofia. La
filosofia è la scienza della verità assoluta, degli ultimi fondamenti del
tutto. Quindi essa investiga i principii su cui si fondano la altre scienze ed
è la scienza suprema (la regina delle scienze). Dottrina della cognizione. I problemi
fondamentali di questa. Lo scetticismo. Il criticism. L’idealismo. La dottrina
della cognizione vuol essere preceduta dalla psicologia. La Psicologia è una
parte della filosofia propriamente detta? Pensar volgare, pensar scientifico,
pensar filosofico. Esperienza e cognizione assoluta e loro rapport. La Psicologia
abbraccia questi due ordini di cognizioni. Partizione di essa, materia, metodo,
fonti, difficoltà, scopo e importanza. Se quesla parie della psicologia sia
indipendente dalla questione intorno all’ esistenza dell’ anima. Si ammette qui
l’esistenza dell' anima come un’ipolesi, senza però che una tale supposizione
influisca sullo sludio dei fenomeni spirituali. Primi passi della (I) /. pubblicata a parte. r,o r.rj.a, *?1
Complessili dei fenomeni psichici _ Zu T lrasf0rmazione d«' corpo, coscienza —
classilìcazione provvisoria dei fenomeni psicWci “na "Ua SUCC0ssione ~
Sirss- descriz!°ne re-presentazione, percezione, fattori dell’intuizione ali sensazione» intuizione, re-ppresentazione
co!,.plesso ed elementideHe med» me"-~a~e. 77 1 intuizione lolale e per
cui gli elementi ranni-esenti,ivi si S P.. Sl spezza in piu in cui questi
clementi si compongono è un nun-1 ele,nen?n ° ~ la fo,ml.’ ficazione della
sensazione. Sentimento fondamentale di Rosmini**'-"duncoHà°d' s ClaSSI' ‘
'golosamente l’elemento re-presentativo dal sentimento „ fi. dira?011,1 d'
separare distingue la materia dalia forma da che sia data " una 7v aZ m ^
grandezza, "forma' c solidità d;i°cro%i0in%S „"rson7Mi pel Ziio~
*?".,,ÌT0 aMa vtne„ùr?c,'ia s s^no1: “-JM materia - suoni o romori - scala
musicalo - seHIkinn^ r’ ‘ncdl° f, p,ocesso ~ ^5?*“ SSS - materia - manca ogni
dislinzione di parti - se si «a una mCd'° ° P''?Cesso ^assu riarr.. ~.%sa sar*
delle sensazioni. ’g CSl6"C' “ r,gorosa '"dividualità c
incoi,,unicabililà mSmSVSfiS, iÌ^SSSS£ --—1 itipioduzione — meccanismo
doli’anima — si» i« „... o scsi debba ammettere un principio suneriore (r/i U f
p,,n.c,p,° atl,vo in essa della dottrina di Ile, hai ! (la re-presentazione
consi. ef /lé”'"' 0 J r~ prinClp" fondamentali ra,nonio reciproco
residn eauiE 1 T,, '?omc fori!c ~ contrasto, oscue soglia meccanica -
con,piloni c fusioni l°1'0i„ ed8S,!ne ~ coscienza, soglia statica
incrocicchia,ncnto delle serie ed elTetli del medesimo -nSdTmnn, T •*“ “
percezione - appercezione interna) Il sentir.» o t> r • f,1? f1alazl0;M -
eli¬ porti di re-presentazione appetire ciotti da llerbart a rap¬ ai. stabile
a^ufslo ta *« — - «ebba ritenere codella re-presentazione c al gradualo
oscuramento deMc^s etsc"6'''^-!0 '"‘-T al!anforza produzione, memoria
e imaginazione. 1 0 “ ggl clnP*ricl,e della
ricirca^la'realtà"^^*tiiva*dello*spazio c *«7 Zr't'T Si**".-* «- - «
-TS5S *r-s.%SS Intelligenza caratteri che la distinguono dalla sprmihititò, •
cartesiana, maiebranchiana (e giobe,-liana, egeliana e rosa,intana)
P'egaZ,°"e plat0nica’ Il giudizio come allo foridamcnlale del pensiero —
sli.iii •,, luizione, riconoscimento, classiflcazione giudizio logico ! - „iT '
da,- T T"0 (informazione del concetto generic. Il giudizio implicito ed il
giudizio esplicito. falli senza consapevolezza di una o d’ambedue le raziocinii tasr*. - - « « » ~Wssutnsr--^.^.«•
•,» mm* pili le idee innule se una tale ipolesi sia aminrsihile i> •'
pi'e"d?ssero Pel' lo risolvere queslo problema - lendcnze innata de,
pensiero os^g^I“nT'in! r.i consapevolmente nelle sue operazioni e che poi la
riflessione discopre sceverandole dalla materia accidentale e riconoscendone la
necessilà ed il valore assoluto. Il pensiero e la lingua italiaa. Importanza
dei problemi che si riferiscono alla lingua italiana. S’elimina il problema
circa l’origine storica della lingua italiana. La disposizione fisiologica e
psichica che concorrano alla produzione di un sistema di comunicazione – un
sistema – il segno patognomico – della lingua italiana. Ripercussione dalla
sensazione al movimento. L’associazione del movimento fra loro e colla
sensazione. Come l’anima si scarichi della sua “affezione” (pathos) per via del
movimento. Il segno articolato. onomatonee. Come un segno (segnante, signans) acquisti
un significalo (segnato, signatum), ossia diventi parola [parabola] espressione
o segno patognomico. Il periodo o la fase patognomico – il segno patognomico.
Il periodo patognomico. La fase patognomica. Periodo patognomico, onomatoeico e
caratteristico-- nella formazione o
costituzione della comunicazione -- di un sistema di comunicazione -- linguaggio
— Signo patognomonico. Periodo patognomonico. Il processo linguistico nei tempi
storici che cosa s’ intenda per forma interna della lingua. Come la lingua
italiana coopera alla formazione della nozione generale. L’dea eterna e i
concetti umani — lorza dei non» ordinamento sistematico delle nostre idee per
mezzo della parola — influenza della lingua sui prodotli letterarii — la lingua
non è solamente I’ espressione del pensiero — spiritualizzazione progressiva
del linguaggio - la lingua è uno dei prin¬ cipali elementi che costituiscono le
nazioni — danni che a dello di alcuni la lingua arreca al pensiero dilesa della
lingua — organismo indipendcnle di questa. La mitologia considerata nella sua
origine psicologica. L’nfanzia dell’ umanità. Come si possa scoprire il
processo psicologico che dà origine alla mitologia (tre cose ser¬ vono a questo
fine: I. la cognizione generalo delle leggi psichiche. Lo studio della
mitologla comparata, o la mitologia dei bambini e le superstizioni popolari.
Che cosa sia la Mitologia - fasi per cui passa - rapporti tra la biologia e la
morale - due opposte opinioni (tei pensatori intorno all’ origine della
mitologia. Della coscienza di sà - distinzione di questa dalla coscienza dei
propri stali. Se si possa ammettere un senso interno stadii che il pensiero
percorre per arrivare alla concezione del proprio io - pretesa contraddizione
nel concetto dell’ io tre gradi o potenze della coscienza. Lo fenomenale e lo
trascendente - lo, soggetlo puro* pura attivila c lo realtà — l' lo e il centro
mobile delle cose. Egoismo primitivo e’come 1 uomo ne esca — raddoppiamento
dell’ Io nel sogno... Scnl"-"<» >nipossibilità di dedurlo da
altre attività, quindi è un’ attività primil'va. 7- J°, S‘ rPICg? cssenza ’ ma
bensi *’ or'Sine del sentimento - le due forme ladicali de sentimento - cause
della varietà dei sentimenti - intreccio di questi - che cosa impedisca la loro
fusione in un sentimento unico indistinto — efTctti della progredì a col ura
sulla varietà dei sentimenti sentimenti inavvertiti. Influenza del sentimento
sulla fantasia e sulla ragiono. Classificazione dei sentimenti sentimenti
estetici - il bel o d.liburne U ridicolo e 1 loro opposti - due diverse teorie
estetiche senlimenli mo all -- clementi innati della inoratila - idea formale
del dovere - contraddizioni intrin¬ seche ne I egoism. Lo sviluppo dei
sentimenti morali. La civiltà. Il sentirnent1 religiosi — origine di questi -
depurazione progressiva del sentimento religioso — come il terrore passi in
venerazione. Il sentimento simpatico — spiegazione meccanica di questi. Con
quale uomo un uomo po simpatizzzare — crudeltà dei bambini e degli desimi'. T°m importanza
del sentimento simpatico per la morale, educazione dei me Riproduzione dei
sentimenti, associazione di questi fra loro e colle re-presentazione dC ° 'ggl
che,e?olano la re-produzione e tras-missione del sentimento per la concezione
fantastica dell’universo per le arti, per la comunicazione coll’altr’uomo. Ecc.
Affetti in che differiscano dai sentimenti, classificazione dei medesimi,
appetizione, distinzione fra l’appetito e il sentimento, analisi
dell’appetizione appetizione cieco c desiderio accompagnato dalla
re-presentazione dell’ oggetto Vamato iTtinb g eia n Pr',na °. de' S,‘C°n <
l0
classificazione degli appetiti «ratiere degH sbassi? bi“8ni "“b‘“, volontà
- in che differisca dall’ appetite, fattori della volontà, due alti di (me¬ sta
- fine e mezzo, molivi della volontà - so il motivo sia da confondere colla
caule efficiente spontaneità e liberta la volontà è sempre spontanea. non
sempre liberà _ Jra.Ps*cologica e libertà morale, schiavitù del volere
procedente dallo passioni se VI siano passioni buone, nobili, ecc. effetti
delle passioni sull’anima ine so'uzione - fine supremo - carattere morale e
immorale) - in che consta „ Zi Svolgimento progressivo della vita psichica —
vifa del sentimenlo vita delti »ni::r.'.ivsr.s4
PSICOLOGIA RAZIONALA 0 METAFISICA 0) Problema circa l'esistenza dell'
anima, so non sia un vero di evidenza immediate, perchè si debba dimostrare -
contraddizione inerente al materialismo in quanto vuol essere teoria, il fatto
di coscienza diversità dei fenomeni fisici c psichici, pretesa spiegazione materialistica
della coscienza - come la natura del fenomeno psichico non permetta di
attribuirlo ad un principio materiale unità della coscienza incompatibile con
un ente compost, altri argomenti in favore dell'"esistenza" dell’
anima, obiezione idealistica conilo l’esistenza dell’anima monismo spirituale.
Dell’unione dell’anima col corpo so si possa spiegare il commercio fra due
sostanze se la spiegazione del nesso fra anima e corpo sia più facile
supponendo l'anima materiale - come si spieghino le sensazioni e i movimenti
(sp. volontarii del corpo ammollendo 1'anima di naura soprasscnsiliva. Fin dove
sia conoscibile l’essenza dell'anima. Sede dell’anima nel corpo che senso possa
avere questo quesito organo centrale dell’ anima presenza dell- anima in (ulto
il corpo. (Il Di i/ iieslu seconda parte non si fecero per mancanza rii tempo
se non tre sole lezioni, delle finali si dà qui il sommario. Altre opere:
“Pensiero e conoscenza” (Bologna, Monti); “La coscienza e il meccanismo
interiore. Studi psicologici, Padova, Minerva); “Discussioni gnoseologiche e
note critiche, Venezia, Antonelli); “Elementi di psicologia e logica, ad uso
dei licei, Padova, Tip. F. Sacchetto); “Percezione e pensiero” (Venezia,
Ferrari); “Percezione e pensiero”; “La percezione interna”; “Il pensiero”;
“Intorno alla conoscibilità dell'io” (Venezia, Officine grafiche di C.
Ferrari); “Studi d'epistemologia, Venezia, C. Ferrari); “Sentire e conoscere,
Prato, Collini). G. Calogero, Enciclopedia Italiana, riferimenti in Sarlo,B.,
Firenze, Ufficio della «Rassegna Nazionale» Erminio Troilo, Il pensiero
filosofico di Bonatelli, estratto dagli «Atti del Reale Istituto Veneto di
Scienze, Lettere ed Arti» Venezia, Ferrari. D. oggi, La coscienza e il
meccanesimo interiore.B., Ardigò e Zamboni, Padova, Poligrafo, Calogero, B., in
Enciclopedia Italiana, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, BONATELLI,
Francesco», in Dizionario Biografico degli Italiani, Roma, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana, Francesco Bonatelli. Keywords: segno patognomico,
period patognomico-periodo onomatopoieco-periodo caratteristico – patognosis,
patognomia, tratto da Volkmann, “Lehrbuch der Psychologie” astrattio, imagine
sensibile, vehicolo di communicazione, segno, segnante, segnato, ‘fiorinello’;
concetto, giudizio; percezione; comunicazione pathognomica; pathognomia
reciproca. logica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bonatelli” – The
Swimming-Pool Library. Bonatelli.
Grice
e Bonavino: l’implicatura conversazionale della schola labri -- la scuola italiana – uso di ‘scuola’ per
significare ‘maniere’ – scuola italiana -- la filosofia delle scuole italiane –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Pegli).
Filosofo italiano. Grice: “In fact, Bonavino is the same – vide my ‘Personal
identity’ – he changed his name when he ‘lascio l’abito,’ and teaches
philosophy – his essays are slightly rationalistic – he endorsed Thomistic
orthodoxy at a later point.’” -- Grice:
“I love Bonavino, but not every Oxonian would – for one, he used a pseudonym,
since he was a priest – we cannot imagine Copleston doing that – or Kenny! As a
philosopher he was a ‘rationalist,’ and indeed, the editor of a journal called
‘Reason’ (like my Carus lectures), as a priet, he was ‘irrationalist.’ – My
favourite of his tracts is his ‘storia della filosofia,’ – which concentrated
on Rome (Ancient Rome, that is) and Croce --!”
Nacque in una casa che sorgeva sulla via Aurelia, successivamente
demolita per la costruzione del lungomare. Entra in seminario. A Bobbio, entra
nella congregazione degli oblati di Alfonso Maria de' Liguori, fondata, in
quella stessa città da Gianelli. Venne accolto nella diocesi di Bobbio da Gianelli
il quale lo riteneva persona dotata di ottime qualità. Venne ordinato sacerdote
in tre feste consecutive, dallo stesso Gianelli il quale lo accolse tra i suoi
oblati, da poco fondati in Bobbio alla Madonna dell'Aiuto. Il vescovo lo
costitue vicesuperiore. In tale posizione Bonavino indusse Gianellio ad
irrigidire molto la regola che aveva loro data. Usav con i colleghi un rigore
che essi reputarono intollerabile, tanto che molti ne rimasero disgustati e
parecchi se ne andarono. Qualche suo compagno nota in lui uno spirito di
superbia inoltre in una disputa filosofica, mostra una dottrina diametralmente
opposta a quella di Alfonso Maria de' Liguori, tanto che Gianelli dovette
intervenire per richiamarlo, dicendogli: "se continuate in questa guisa,
voi non potrete recare che gravi dispiaceri alla Chiesa e voglia Iddio che non
diventiate apostata". Dapprima rispose positivamente al richiamo, ma poi
nuovamente ritornò sulle sue posizioni. Attinto dallo spirito giansenista,
tenacemente combattuto da Gianelli e non ancora assopito, sia leggendo opere
spregiudicate sia discorrendo con qualche filosofo ancora seguace di quella
dottrina. Gianelli o chiamò nuovamente a sé e gli chiese paternamente se e vero
quanto gli viene riferito. Audacemente risponde di sì e dice che persiste nel
suo sentimento e che non vi era alcuna speranza che si potesse ricredere. Le
sue parole sono: "No, neppure se mi trovassi innanzi alla bocca di un
cannone e mi si minacciasse di darmi fuoco!" Allora Gianelli dovette cacciarlo
da Bobbio, dubitando della buona riuscita del nuovo istituto. Sube, anche,
l'influenza del positivismo e del criticismo. Venne espulso dalla congregazione
per le sue dottrine che si allontanavano dal probabilismo alfonsiano. A Genova apre una scuola. Partecipa nelle
lotte contro i gesuiti, collaborando alla redazione de “Il gesuita moderno” e e
con due saggi, “I gesuiti” e “Autentiche prove contro i gesuiti”. Vive in prima
persona la rivoluzione condividendo gli
ideali risorgimentali, e stando in contatto, al punto di arrivare alle
polemiche, colli filosofi più rappresentativi di esso. E sospeso a divinis per
la difesa degl’errori del suo Corso di religione all Bernardo, e lascia il
ministero sacerdotale. Us ail nome di Ausonio Franchi, cioè "italiano libero". Su consiglio di Gioberti, verso il quale si
orienta politicamente, si dedica agli studi filosofici. In questo periodo
scrisse “Lla filosofia delle scuole italiane”, ove giustifica la propria
filosofia; “La religione”, “Studi religiosi e filosofici”, “Del sentimento; “Il
razionalismo del popolo”. Trasferitosi a Torino, divenne mazziniano. Fonda “Ragione,
un bimestrale di critica politica e sociale. Si trasferì a Milano dove diresse
La gente latina. Ottenne la cattedra di storia della filosofia a Pavia. Venne
trasferito all'Accademia di Scienze e Lettere di Milano. Membro della loggia massonica
"Insubria" di “rito simbolico italiano”, che con altre, di numero
minore rispetto alle prevalenti di rito scozzese antico e accettato, si
strinsero intorno alla Loggia madre torinese "Ausonia" e si organizzarono
all'obbedienza del Gran Consiglio Simbolico, sorto da un'assemblea tenuta a
Milano. Membro onorario della Loggia "Azione e Fede", di Pisa. Il Gran Consiglio Simbolico ha sede prima a
Torino e poi a Milano e con la sua presidenza si une al Grande Oriente Italiano
con un atto firmato per il Gran Consiglio tra gli altri dallo stesso, che fu
strenuo e auterevole propugnatore della fusione nel nuovo Grande Oriente. In questo periodo scrisse i saggi, “Soria
della filosofia moderna,” “La teoria del giudizio”, “Saggi di critica e
polemica”. Inizia poi un periodo in cui rimise in discussione la propria
attività filosofica. Ciò lo portò a scrivere “L'ultima critica”. Dice di voler
essere la confutazione del paralogismo che mi conduce al razionalismo” ed
esposizione degli argomenti che mi hanno ricondotto prima alla filosofia
d’Aquino e poi alla fede Cristiana. Vive isse l'esperienza della conversione
filosofica e religiosa. Iniziò facendo visita al Santuario di Virgo Potens in
Sestri Ponente, dove è collocata una lapide in ricordo dell'evento. TRA QUESTE
SACRE MURA LA VERGINE POTENTE CON UN PRODIGIO DI MATERNA PIETÀ IL FIERO NEMICO
D'OGNI CRISTIANA RIVELAZIONE AUSONIO FRANCHI TRAMUTA IN CRISTOFORO BONAVINO
RIDONANDO ALLA VERA SCIENZA UNO TRA I PIÙ PROFONDI FILOSOFI DELLA NOSTRA ETÀ
DAL VORTICE DELLA RIVOLUZIONE MISERAMENTE TRAVOLTO PERCHÉ IL RICORDO DI SÌ BEL
TRIONFO DELLA POTENZA DI MARIA SI PERPETUASSE A CONFORTO E A SPERANZA DELLE
FUTURE GENERAZIONI IL COMITATO LIGURE DEI CONGRESSI CATTOLICI.” L'ultima critica venne da lui annunciata a Magnasco. Manifesta, inoltre, l'intenzione
di ritirarsi nel santuario di Rho per confessarsi e riconciliarsi con la
Chiesa. Il saggio fu terminato nel convento carmelitano di Sant'Anna, a Genova.
Ha un buon rapporto con i frati, anche se conduce vita molto ritirata. Dopo il
ritorno alla fede confida che anche negli anni in cui sembrava più lontano
dalla Chiesa cattolica e più imbevuto di positivismo, non aveva mai abbandonato
la pratica quotidiana di recitare tre Ave Maria e non era mai venuto meno al
celibato sacerdotale. Sulla casa natale di Pegli e apposta questa lapide,
trasferita alla piazzetta della Giuggiola al Vico Condino). “Filosofo tra i
primi dell'età nostra a professare il razionalismo più aperto.”Dizionario
biografico degli italiani. B. La storia delle scienze è un portato del
pensiero moderno. Nel suo stesso conceito essa involge un periodo di tempo e un
grado di riflessione, che doveano per condizion di natura mancare agli antichi
romani. Perocchè, prima di poter comporre una storia scientifica, bisogna aver
costituita ed attuata la scienza che dev'esserne la materia. Onde l'epoca, in
cui lo spirito umano in tende alla costruzione del suo sapere, ha
necessariamente da precedere a quella, in cui esso, raccogliendo i monumenti e
idocumenti, le tradizioni e le memorie, ne rintraccia l'origine, ne studia i
progressi, ne descrive le trasformazioni. Quello era il compito assegnato agli
antichi romani; questo era riserbato ai moderni. Ed aBacone si deve, se non la
prima idea, certo l'idea più chiara e distinta, più larga e profonda d'una
storia delle scienze, lettere, ed arti, e dello scopo ch'era in essa da
prefigersi, delle leggi da seguire, dei servigj da rendere, dei frutti da
produrre. Quel Bacone, a cui communemente si attri buisce la gloria di tante
risorme ch'egli non ha mai fatte ne sognate, e di tante scoperte ch'erano già
belle e fatte assai prima di lui, ha non dimeno un gran merito, che pur li
stessi suoi ammiratori non mostrano d'apprezzare abbastanza; ed è quello di
aver proposto il disegno e stabilito il programma di varie scienze nuove, che
non tardarono in effetto ad arricchire il patrimonio intellettuale
dell'umanita. Ora fra le nuove discipline, ch'egli additava ai posteri in forma
di desiderj (desiderata), primeggia la storia letteraria, senza della quale, diceva
egli argutamente, la storia del mondo rassimiglia troppo bene alla statua di
Polifemo privo dell'occhio; giacchè la parte mancante è quella appunto, che
potrebbe ritrarre meglio il carattere ed il genio del personaggio. Vero è, che
in certe scienze particolari, nella giurisprudenza, nella matematica, nella retorica,
nella *filosofia*, sole già darsi un qual che ragguaglio assai magro delle sette
e delle scuole, degli filosofi e dei saggi, delle vicende e degl'incrementi
loro; ma una storia propriamente detta della letteratura, come la concive
Bacone, dove essere ben altra cosa. Essa deve, per usare le sue parole,
rovistare li archivi di tutti I tempi,e indagare quali scienze e quali arti
fiorissero nel mondo, in quali tempi e luoghi fossero più o meno cultivate;
notare con la più minuta esattezza possibile la loro antichità, i progressi, le
migrazioni nelle varie parti della terra; poi la loro declinazione, e il loro risurgimento;
specificare, per rispetto a ciascuna scienza od arte, l'occasione che la fece
inventare; le regole e le tradizioni, secondo le quali venne via via trasmessa;
i metodi e i processi, con cui si esercita; registrare poscia le varie scuole,
in cui si divisero i suoi cultori; le più famose controversie, che occuparono
l'ingegno dei filosofi; le calunnie, a cui la scienza e esposta; li elogj e i
premj, onde viene onorata; indi. care i principali filosofi e i migliori saggi
in ciascun genere; le academie, i collegj, li instituti, tutto quanto insomma
concerne lo stato della letteratura; e massime chè in ciò consiste propriamente
la vita e la bellezza della storia accoppiare li eventi con le loro cagioni, notando
la natura dei paesi e del popolo romano, che mostrarono più o meno di idoneità
alle scienze; le circostanze storiche che tornarono loro propizie o contrarie;
lo zelo, il fanatismo religioso, che vi si immischio; li ostacoli, onde le
leggi attraversarono loro il cammino, e le agevolezze che loro procurarono. Infine
li sforzi generosi, l'energia magnanima, di cui fecero prova i più illustri e
potenti ingegni per migliorarne la condizione e promuoverne l'avanzamento. Nè
il frutto di si mili lavori ha da essere una vana pompa di minuzie erudite, bensì
un ajuto alla sagacia e alla prudenza degli studiosi nella cultura del sapere; poichè
in una storia cosi fatta puo evocarsi quasi per incanto il genio letterario
d'ogni èra passata; osservarsi i movimenti e le perturbazioni, le virtù e i
vizj del mondo intellettuale, non altrimenti che del mondo politico; e
ricavarne ammaestramenti e conforti per un miglior indirizzo futuro. Tal
era, giusta il concetto grandioso di Bacone, l'indole, l'oggetto, e l'officio
d'una storia letteraria in generale. Or applicandolo alla storia della *filosofia*,
che è una porzione rilevantissima di quel gran tutto, convien determinare in
nanzi tratto, entro quali confini essa vada circoscritta; chè al trimenti si
correrebbe rischio o di escluderne certe materie che le appartengono, o di
includervene altre che non le spettano punto, come la teologia. E siccome i
confini della storia d'una scienza sono prestabiliti nel concetto specifico
della scienza stessa; cosi non c'è altra via da circoscrivere ilcampo de'nostri
studj,se non quella di risalire all'idea medesima della filosofia, per
definirne il con tenuto in guisa da comprendere nella sua storia tutte e sole
le materie, che ne fan parle. Ma questa determinazione è più difficile assai di
quel che a prima giunta si crederebbe. V'ha nel concetto della filosofia, come
indica lo stesso nome (amore alla sapienza), un'ampiezza originaria cosi indefinita
e quindi variabile, che se pur ammette certi limiti, lascia sempre al filosofo
una gran latitudine di fissarli a tenore del proprio sistema. Così dopo venticinque
secoli di speculazione filosofica, si desidera ancora una definizione della
filosofia che possa dirsi generalmente accettata da'suoi cultori. Tacio degli
antichi romani, i quali per lo più stando all'interpretazione etimologica del
nome, pigliavano la filosofia in senso latissimo, e comprendevano sotto di essa
ogni specie di scienze. Ma anco tra i moderni, sebbene tanta confusione non
potesse più aver luogo, dac chè varj rami del sapere si sono affatto staccati
dall'albero filosofico, ed hanno costituito altre tante scienze particolari;
pure il concetto definitivo della filosofia non è ancora di commune accordo
stabilito, e ogni scuola lo stabilisce un po'a modo suo. Chi considera la
filosofia sotto l'aspetto meramente *ontologico*, la riguarda come la scienza
dell'ente, la scienza del reale, la scienza dell'assoluto; e perciò nella sua
storia non deve abbracciare fuorchè le prette dottrine speculative,
trascendenti, o metafisiche. Chi all'incontro contempla la filosofia dal lato
puramente *logico* o psicologico, la qualifica per scienza del pensiero, scienza
della ragione, o scienza dello spirito umano; e quindi nella sua storia non
avrebbe da esporre se non le dottrine formali della cognizione. Chi
poi studia la filosofia sotto il rispetto *morale* e sociale, la tiene in conto
di scienza del bene, la scienza della vita, o la scienza dell'umanità; onde
nella sua storia non potrebbe raccogliere fuorchè la dottrina pratiche del
dovere e diritto umano. Egli è manifesto, che simili concetti e definizioni
della filosofia peccano per difetto, in quanto che non comprendono l'intero suo
campo, ma solo alcune parti; talche, ove si pigliassero a guida d'una storia
della filosofia, essa riu scirebbe per necessità parziale, esclusiva, inetta ad
adeguare il suo oggetto e conseguire il suo scopo. Nell'estremo opposto cadono
le scuole, che formandosi un concetto della filosofia più vasto, ma più vago
insieme ed indeterminato, peccano d'eccesso; poichè la confundono con la
scienza in genere, e la sforzano ad entrare nella messa di ogni dottrina, che
per qualche rispetto sieno da qualificarsi d'indole razionale: la sua storia,
in tal caso, deve invadere quasi tutta l'enciclopedia. A scansare questo doppio
errore fa dunque mestieri di allargare il concetto dei primi, e di restringere
quello dei secondi, per poter comprendere nella storia della filosofia tutto il
necessario, che li uni a torto ne escludono, ed escluderne tutto il superfluo,
che li altri v'introducono senza ragione. Ora: se da un lato è assai malagevole
di circoscrivere l'objetto della filosofia mediante una definizione logicamente
rigorosa. Dall'altro però la difficultà vien meno, ove basti determinarlo per
via di semplice classificazione o enumerazione di parti. Perocchè confrontando
insieme i termini varj e disparati, onde le varie scuole concepiscono la
filosofia, apparisce tosto come la ragione del loro contrasto sia una
condizione della sua natura medesima, la quale non è, come quella delle altre
scienze particolari, tutta subjettiva o tutta objettiva, cioè esclusivamente
razionale o empirica, ideale o positiva; ma è mista, e partecipa dell'uno e del
l'altro carattere, e tocca ai due poli opposti della cognizione. Ed invero, la
cognizione consiste in quel rapporto, che scaturisce dal combaciarsi, dal compenetrarsi
dei due termini intellettivi: subjetto conoscente ed objetto conoscibile; e la
filosofia ha per officio principale di investigarne l'indole, le proprietà, le
forme, le leggi più intime e più generali. E siccome le determinazioni di un
rapporto non possono ricavarsi se non dal mutuo riscontro de’ suoi termini
costitutivi; cosi la filosofia dee necessariamente addentrarsi nello studio del
subjetto e del l'objetto della cognizione, per poter giungere ad una teorica
universale della scienza, Ora, in quanto essa scruta la natura del subjetto
conoscente, anima, spirito, intelletto, mente, o Io che dir si voglia, prende
forma di scienza subjetliva; si traduce in *logica*, psicologia, e antropologia;
e riesce ad una dottrina generale del pensiero. Sotto questo solo aspetto la
considerano le scuole, che mostrano di ridurla ad una semplice ideologia.
All'incontro, in quanto essa studia la natura dell'objetto conoscibile,
acquista il valore di scienza objettiva. Ma l'objetto stesso può trattarlo in
due modi. O nella sua massima universalità, come ente in genere; e allora essa
diviene una schietta ontologia, protologia, o metafisica generale: ovvero sotto
certe speciali determinazioni, a cuirispondono le varie parti della *metafisica
speciale*; come di ente *assoluto* o Dio, oggetto della teodicea; di Cosmo o
universo, oggetto della *cosmologia*; di uomo o Umanità, oggetto della morale.
All'una o all'altra soltanlo di coteste parti la restringono le scuole, che
intendono di ridurre il suo campo all’uno o all'altro di simili objetti. Il che
spiega bensi, ma non giustifica punto il loro procedere esclusivo: lo spiega,
poichè assegna la ragione che li muove ad appigliarsi rispettivamente al
proprio metodo; ma non lo giustifica, poichè il considerare un oggetto da un
lato solo, per vero e giusto che sia, non vale mai a conoscerlo intero; e il
non conoscerlo intero implica necessariamente due condizioni, che repugnano
troppo all'indole del sapere scientifico. La prima, che alcune parti
dell'oggetto rimangono fuori della trattazione, e quindi ignote. La seconda,
che la cognizione delle parti stesse trattate e chiarite rimane inadequata,
incompiuta, e quindi più o meno erronea e fallace; onde i giudizi coşi discordi,
e non di rado contrarj circa il valore di un sistema o il carattere di un'epoca:
veri tutti in parte, per quel rispetto Se noi pertanto vogliamo esporre
nella sua integrità propria e specifica la storia della filosofia, dovremo
abbracciare, nel quadro delle varie epoche e de’varj sistemi, due ordini di dottrine
filosofiche: quelle che si riferiscono alla determinazione del subjetto stesso,—
logica, psicologia, antropologia; e quelleche concernono le determinazioni
dell'objetto, in quanto appartiene al regno della speculativa: cioè, o nella
sua universalità assoluta,— ontologia, protologia; o sotto certe forme razionalie
metafisiche di Infinito, di Universo, di Umanità, teodicea, cosmologia, e
morale. Ecco le materie, che direttamente fanno parte della filosofia, e per
conseguente della sua storia. Ma nessuna scienza può dirsi compiutamente
esposla, finchè si considera in sè stessa unicamente, e come segregata da tutte
le altre. L'unità del pensiero da un lato, e dell'universo dall'altro,
stabilisce un cotal nesso intrinseco sra i varj ordini di cognizione, che sono
quasi i rami del grand'albero del sapere: nesso, che fra alcuni ordini più
affini, più omogenei introduce relazioni cosi strette e necessarie, che l'uno
non si potrebbe adequatamente conoscere senza contemplarlo eziandio nelle sue
attinenze con l'altro. Laonde per ciascuna scienza, come per la sua storia,
oltre le materie di sua diretta spettanza, ve n'ha certe altre che indi
rettamente le appartengono, siccome quelle che per una loro particolare ed
essenziale relazione con essa, valgono a meglio rilevare il suo valore e la sua
efficacia, a spiegare le sue evoluzioni e le sue trasformazioni, ad apprezzare
il suo influsso, cosi nello svolgimento teoretico del sapere, come
nell'incremento pratico della civiltà. Questa condizione ha luogo sopratutto
nella filosofia, la quale appunto per il suo carattere di *scienza prima* ed
universale, tocca ai principj supremi della cognizione, e con essi porge li
ultimi fondamenti a tutte le scienze. Non sarebbe difficile quindi a trovarle
qualche attinenza, prossima o remota, con le singole parti dell'intera enciclopedia;
ma volendo pur contenere il tema sotto cui riguardano questa o quello ma tutti in parte falsi, per li altri
rispelti da cui prescindono,e di cui non fanno caso. Primeggia fra esse la *religione*
cattolica, che ha con la filosofia medievale una tal affinità, da scusar quasi
l'errore assai commune di chi le confunde ambedue insieme. Ed infatti,
l'oggetto proprio di ambedue è in sustanza lo stesso; poichè si travagliano del
pari nello studio dell'ente infinito ed assoluto, e delle sue relazioni
metafisiche e morali con l'universo e con l'uomo. Diversificano bensi
profondamente nel metodo, onde ciascuna piglia rispetti vamente a trattarlo:
giacchè l'una procede per via di intuito, di sentimento, d'affetto; l'altra
invece per via di riflessione, d'analisi, e di raziocinio. Quella traduce l’ideale
in un *simbolo*, e questa in una formula. La prima ne fa un dogma di fede, e la
seconda un sistema di scienza. Tuttavia coteste differenze non tolgono punto,
anzi confermano li influssi scambievoli, che l'una deve esercitare nel corso
della storia su l'altra. La religione cattolica sta alla filosofia,come il sentimento
alla ragione; e nella guise medesima che questa prende da quello la materia
prima de'suoi concetti, la filosofia trae dalla religione cattolica il primo
abbozzo de' suoi teoremi. Vediamo infatti dovunque il simbolo cattolico andare
innanzi ai sistema filosofico; e la fede cattolica governare l'uomo prima che
la scienza; e i miti e le leggende pascere la sua fantasia lungo tempo prima
che il suo intelletto li sapia discernere dal reale e dal vero. E quando la
ragione, fatta adulta e robusta, comincia ad aver coscienza di sè ed a provare
il bisogno d'una cognizione più chiara, più pura, e più soda, non può pigliare
d'altronde le mosse che dallo stato mentale, a cui l'uomo è educato dalla sua
fede cattolica instintiva o tradizionale; si che i primi passi della filosofia
non sono altro che tentativo di tradurre una credenza religiose in un concetto
razionale. E siccome in quest'opera di semplice riduzione esso incontra
bentosto difficultà insuperabili, incontra cioè elementi al tutto fantastici e
ribelli ad ogni forma scientifica; cosi la filosofia perde in breve quel
carattere primitivo d'interpretazione del simbolo cattolico o dogma ne'suoi più
rigorosi confini, come mai si potrebbe disconoscere il mutuo vincolo, che lega
intimamente la filosofia con alcune dottrine ed instituzione della Chiesa
cattolica romana, nelle quali la ragione speculativa rinviene o i suoi più
importanti materiali,o le sue più solenni applicazioni religiosi, ed
assume per necessità, verso di essi, quello di critica, di scetticismo, di
negazione. Indi le prime lutte fra la leggenda e la storia, la mitologia e la scienza,
la fede e la ragione; e indi, per legge naturale e quasi organica
deli’intelletto umano, le prime vitlorie della verità schietta e positiva su i
pregiudizj idoleggiati dall'imaginazione o dal cuore. Disfatta però la prima
forma d'un simbolo non è già distrutta l'idea ch'esso adombra e preconizza; nè
tanto meno è eliminata la questione, ch'esso mirava a troncare, se non a risolvere.
La fede della chiesa cattolica è una funzione psicologica cosi con-naturata
all'umanità come la ragione: quella può e dee formare, riformare, e trasformare
il suo simbolo, come questa I suoi sistemi; ma nell'organismo mentale l'una è
cosi irreduttibile e indistruttibile come l'altra. Sotto il Martello della critica
adunque cadono e scompajono la credenza della Bibbia semita, mitologica e
leggendaria, che non rispondono più al grado superiore di cultura, cui un
popolo ha raggiunto; ma danno luogo ad altre credenze meno grossolane e
fantastiche, e più consentanee alle nuove idee, alle nuove dottrine, che la
ragione fa prevalere. E allora, su quei simboli rinovati la filosofia ripiglia
da capo il suo lavoro: in prima teoretico, finchè il pensiero speculativo
armonizza con essi, e cerca solo di interpretarli in guisa da cavarne, un
significato o costrutto razionale; e poscia critico, quando, grazie al
progresso del pensiero e all'incremento del sapere, quell'interpretazione
riesce vana, quell'armonia impossibile. Indi un'altra èra di conflitto, e
un'altra serie di teoriche e di critiche filosofiche, di riforme e di ricostruzioni
religiose, rispondenti ad un periodo superiore dell'educazione umana. E cotesta
vicenda non è cessata, ne cesserà, infino a che l'objetto ultimo della fede e
de’ suoi simboli, della ragione e de'suoi sistemi, che è l'assoluto, non sia adequatamente
conosciuto e compreso; e il subjetto commune di questi e di quelli, che è l'io,
non sia pervenuto a concertare e identificare tutte le sue facultà o funzioni
psicologiche in una si perfetta unità, da cancellare ogni specie di antagonismo
fra il cuore e la mente, fra il senso e l'intelletto, fra l'imaginativa e il
raziocinio, fra quei due elementi, insomma, uno animale e l'altro divino,
che in modo si misterioso e ad un tempo si manifesto concorrono a costituire
l'umanità. E vale a dire, che per quanto a noi è dato di conghietturare, quel
processo del pensiero, svolgentesi in una serie di azioni e di reazioni tra il
dogmatismo della religione e il criticismo della filosofia, è la sua condizion
naturale, e durerà finchè l'uomo sia uomo; poichè e il dualismo subjettivo
dell'io e l'incomprensibilità objettiva dell'assoluto sono due leggi, che hanno
il loro fondamento nella stessa natura umana, essenzialmente finita e limitata,
e come risultante di due forze, indefinitamente perfettibili e armonizzabili,
ma non capaci di acquistare giammai una perfezione infinita ed un'unità
perfetta. Simiglianti, per non dire identiche, sono le relazioni che ha la
filosofia con la poesia, presa nel suo più ampio significato di arte, e
rappresentata nella sua moltiforme varietà dai varj ge neri della letteratura.
La poesia, come la religione, precede alla metafisica. Nasce anch'essa dal
sentimento dell'infinito, che è innato ed immanente nell'uomo; anch'essa tenta
di ritrarre l'Assoluto, e i rapporti che seco hanno la natura e l'Umanità; e i
suoi canti primitivi sono teogonie e cosmogonie, poco differenti dai libri
sacri della Biggia. Anch'essa, come la religione, traduce l’Assoluto in un
Ideale simbolico; ma i simboli religiosi pigliano bentosto l'aspetto di dogmi
rivelati, che s'impongono alla fede; laddove i simboli poetici serbano il
carattere di imagini spontanee, la cui efficacia risiede nella loro idoneità
estetica à soddisfare la fantasia ed il cuore, senza offendere la ragione.
Quindi sotto l'inspirazione religiosa l'Ideale veste una forma o affatto impersonale,
o d'una persona como Gesu cosi posta al di fuori e al di sopra del mondo, che
apparisce al rivelatore stesso come un Ente sovrintelligibile e sovranaturale;
laddove sotto l'inspirazione poetica l'Ideale tiene sempre dell'umano, del
subjettivo, e ritrae della persona stessa dell poeta, che lo immedesima con sé,
mentre s'immedesima con esso.La filosofia pertanto, nelcorso deila sua storia,
s'intreccia col movimento letterario, quasi come col religioso. Trora pure nei
primitivi poemi l'addentellato della speculazione; incomincia a farne
l'esegesi, e poi la critica; e conduce l'arte a dover creare una nuova forma
dell'Ideale,che possa appagare il gusto di genti più culte, e più avvezze a non
iscompagnare il Bello dal Vero. Nascono cosi e si succedono via via
progressivamente le forme letterarie, a quel modo che i simboli sacri, sotto
l'influsso critico della filosofia; la quale, determinando in modo sempre più
razionale il concetto dell'Assoluto, prescrive all'arte, come alla fede, di
effigiare l'Ideale con imagini d'età in età più pure, più atte a conciliare il
sensibile con l'intelligibile, l'intuito con la riflessione, l'affetto col
pensiero. La qual conciliazione tuttavia, per quanto venga informando l’arte ad
un tipo gradualmente più filosofico, non può togliere via il carattere
differenziale, che distingue l'opera poetica dal sistema speculativo,come due
specie di cognizione, che muovono da facultà diverse, procedono con diverso
metodo, e mirano a diverso fine. L'arte è figlia principalmente dell'intuizione
e dell'imaginazione; la filosofia invece, dell'analisi'e del raziocinio. L'arte
riveste le idee di forme sensibili, fantastiche, dramatiche, le dispone con
libera scelta, le connette a suo gusto, non vincolata ad altre leggi che alle
convenienze estetiche, e licenziata ad abbandonarsi in grad parte all'impeto
spontaneo e quasi autonomo dell'inspirazione, dell'estro, del genio, che agli
antichi pareva il soffio prepotente d'un nume. La filosofia, all'incontro,
scevera dalle figure poetiche il concetto puro, passa l’ imagine sensibile al
suo crogiuolo per cavarne le idee, e con le idee costruisce un sistema
regolare, modellato rigorosamente su i canoni della logica, e ridutto ad unità
scientifica mediante quell'intreccio dialettico di principj, applicazioni, e
conseguenze, che è prestabilito dall'indole stessa del tema, deduttivo o indut ivo,
razionale o sperimentale che sia. La poesia ha per iscopo la rappresentazione
del bello; non esclude il vero, ma neppure il finto; subordina l'uno e l'altro
egualmente al suo disegno; e se ne vale come di mezzi per colorirlo con più di
varietà, di vivacità, di efficacia. La filosofia, all'opposto, ha per oggetto
la dimostrazione del vero; tiene il bello in conto di accessorio, e non di
principale; lo tratta da mezzo, e non da fine; e lo ammette solo in quanto non
repugni alle condizioni della scienza. La sua storia adunque non
potrebb'essere compiutamente descritta, se non avesse riguardo, come allo stato
religioso, così allo stato letterario di ciascun'epoca, per apprezzare
equamente liinflussi scambievoli della poesia su la speculativa e della
metafisica su l'arte, e per meglio dilucidare la legge progressiva che dirige
lo spirito umano nello svolgimento armonico delle sue facultà conoscitive. Se
non che, nelle sue attinenze verso della letteratura, la filosofia procede più
all'amichevole che non verso della teologia; perocchè il simbolismo estetico non
pretende mai all'impero dottrinale, che si arroga il simbolismo teologico; non
invoca per sè l'autorità di una rivelazione divina; non si usurpa nessun
privilegio d’infallibilità assoluta: canta, e non decreta; narra, e non
dogmatizza; inventa, instruisce, diletta, commuove, e non oracoleggia. La
filosofia pertanto può scorgere in esso un errore da emendare, ma non un nemico
da combattere; delpari che l'arte può rinvenire nella filosofia una censura un
po'se vera, ma non una guerra dichiarata ed implacabile. Le religioni adunque,
le letterature, e le scienze, come hanno contribuito per qualche rispetto
all'origine ed al progresso della filosofia, devono parimente fornirci utili
sussidi e schiarimenti per la sua storia. Ma non basta il porre mente alle sue
relazioni intrinseche con le varie discipline d'ordine dottrinale. Essa inoltre
ha moltiplici attinenze con quelle instituzioni d'ordine pratico, che si
comprendono sotto il nome di condizioni politiche e sociali di un'epoca o di
una nazione: attinenze estrin seche, è vero, ma non per ciò men necessarie ad
intendere e spiegare levicende storiche de'suoi sistemi. I quali, per trascendenti
che sieno, ritraggono pur sempre qualche cosa delle cre. Per quello poi che
spetta alle attinenze della filosofia con altre scienze, e particolarmente con
le scienze fisiche e naturali, e massime con quelle loro parti, che trattano
dei primi principj delle cose e delle leggi generali dell'universo, gli è un
fatto cosi per sè manifesto e notorio, che appena è mestieri di accennarlo per
sentire la necessità di farne gran caso in una storia del pensiero filosofico.
credenze e delle dottrine, che predominano nei tempi e nei luoghi, in cui vive
il loro autore; siccome questi, per novatore che sia, non può mai rompere ogni
communione intellettuale con la società, in mezzo a cui è nato, cresciuto,
educato; e il suo pensiero, esplicandosi in un dato ambiente mentale, dee imbe
versi più o meno delle idee communi e prevalenli. I filosofi stessi più
originali precorrono bensì per un verso alla loro generazione, ed anticipano il
futuro; ma rimangono, per l'altro, figli del loro secolo, e raccolgono,e
riassumono nel loro genio, in modo più chiaro, ordinato, e complessivo, tullo
quanto v'ha di più eletto, di più sodo e secondo nel suo sapere. Essi partecipano
della vita scientifica di due età, poichè sono alunni del presente e
institutori dell'avvenire. Laonde ciò che v'ha di nuovo no'loro sistemi, ha sempre
il suo germe nello stato intellettuale de’loro contemporanei; talchè questo è
la chiave della genesi di quello. Ora dello stato intellettuale di un secolo o
di un popolo qual documento v'è egli più reale ed autentico, più vi vente e
parlante che la sua costituzione politica e sociale, e i suoi costume domesticie
civili. Nei costume esso incarnai suoi principj di morale; nella costituzione,
i suoi principi di diritto: e con la notizia de'suoi principj di diritto e di
morale si ha la guida sicura per penetrare nei recessi della sua coscienza e
della sua ragione, e per delineare un quadro fedele delle sue cognizioni. La
storia politica e civile dovrà quindi porgere an ch'essa il suo ajuto alla
storia della filosofia; la quale appren derà tanto meglio a conoscere i grandi
filosofi ed a giudi care i loro grandiosi sistemi, quanto meglio avrà
conosciuto i tempi e i luoghi a cui appartenevano, e le idee e le instituzioni
che reggevano le genti, di cui erano dessi prima discepoli, e poi maestri.
Circoscritta in tali termini la materia, che direttamente e in direttamente
spetta alla storia della filosofia, vede ognuno da sé quanto sia vana e falsa
l'accusa di chi la spaccia a dirittura per un'arida e vuota farraggine di metafisicherie,
l'una più astrusa e stravagante ed incomprensibile dell'altra. Essa è invece il
racconto delle più eroiche lutte e delle più nobili conquiste del ל M acciocchè la contenga di fatto, bisogna dare a
quella materia, che è il corpo della storia, la forma conveniente, che ne sia
l'anima. Chi si contentasse di narrare la vita ed esporre la dottrina di
ciascun filosofo, ma separatamente, a guisa di fatti o eventi diversi,
sconnessi, indipendenti l'uno dall'altro, senza un principio organico che li
coordini, e riduca la loro varietà fenomenica ad un'unità sistematica, e mostri
il perchè ed il come l'uno sia causa dell'altro, e questo effetto di quello: fa
rebbe una cronaca,e non una storia della filosofia.Ilcompito della storia si è
di riprodurre i fatti nel loro intreccio origi nario. E siccome ogni serie di
fatti non è altro che l'atluazione successiva d'una legge naturale, ed ogni
legge della natura si riscontra con un principio della ragione; così il
racconto dei fatti od eventi filosofici non può acquistar il valore di
storia,se non in quanto li riordina, li classifica, li accentra sotto della
legge psicologica, che ne ha determinato l'origine, il processo, e la
trasformazione; di guisa che lo svariato contrasto di afferma zioni e negazioni,
di tesi e antitesi, di teoriche e critiche, o n 15 genio umano nel campo
del pensiero, che sovente,pur troppo ! ebbe a convertirsi in campo di
battaglia. Le questioni, venti late dai sistemi in essa esposti, toccano agli
affetti e ai desi derj più intimi, ai bisogni e agl'interessi più gravi
dell'animo: la cognizione di noi medesimi e delle nostre facultà, del mondo e
delle sue leggi; il criterio del vero e l'amore del bene; l'educazione dell'intelletto
e il persezionamento del cuore; l'os servanza del dovere e la rivendicazione
del diritto; le condizioni della felicità privata e della prosperità publica;
la missione della vita presente e la speranza della futura. Li autori, ch'essa prende
a commentare, sono l'ingegni più potenti e su blimi ed ardimentosi che vanti
l'Umanità: sono propriamente i legislatori del pensiero e li instauratori
dell'incivilimento. Ed infine, per le sue attinenze con tutte le vicende
religiose, let terarie, e scientifiche, con tutte le forme e le riforme
politiche e sociali, essa diviene lo specchio verace della vita interiore
dell'Umanità; onde può dirsi fondatamente, che la Storia della Filosofia
contiene in sustan.za la Filosofia della Storia. E il fondamento di
questa legge d'unità storica non è fitti zio o arbitrario, ma concreto e
positivo, siccome quello che ri posa su la doppia unità del subjetto conoscente
e dell'objetto conoscibile. Il subjetto è lo spirito umano, l'Io; il quale se
per rispetto agl'individui ammette infinite graduazioni e differenze, al pari
d'ogni altro essere, serba pure in riguardo alla specie tutta la unità e
identità di natura, che si osserva in ciascun altro tipo. Quindi,per diverse e
discordanti che sembrino le m a nifestazioni della sua attività individuale,
non escono però mai fuori del limite, che segna la cerchia delle sue funzioni
speci fiche; e vanno tutte comprese sotto certe categorie, le quali pure non
rappresentano altro che certi aspetti o rapporti di un unico principio attivo.
L'objetto poi è ilvero in genere,o quelle specie di vero che formano la materia
della filosofia. Ora che può egli mai concepirsi di cosi identico ed uno, come
il vero in sè stesso e nella sua forma universale ed assoluta? E quanto agli
ordini particolari di verità, che danno luogo alle singole parti della
filosofia, o si tratta dell'Io stesso, qual ente pensante; e allora l'unità
dell'objetto s'immedesima con quella del subjetto, ed è tanto una la
scienza,quanto uno è il pensiero: o si tratta invece di objetti esterni, della
società umana, del mondo, dell’Assoluto; e allora l'unità della scienza ha pure
il suo fondamento nell'unità del principio protologico, cosmologico, e morale,
di cui quelle dottrine sono rispettivamente una m e todica esplicazione. La
legge di unità adunque,che deve infun dere la vita, l'anima, la forma nella
storia della filosofia, sus 16 d'è intessuta la storia della filosofia,
apparisca, non quasi un caos informe e fortuito, ma come un mondo ideale, in
cui i varj sistemi tengon luogo di elementi o forze integranti, che
rappresentano nel loro complesso la moltiforme attività di un principio unico,
del pensiero; e producono col loro antagonismo un'armoniá simile a quella del
mondo reale. Indagare e veri ficare questa legge primitiva, che sotto
l'infinita varietà dei si stemi stabilisce l'unità di un organismo dottrinale,
e dirige la vita interna del pensiero, è dunque l’officio proprio d'una sto ria
della filosofia. A trovarla però occorre sopratutto di saperla
cercare; onde nella storia della filosofia, non altrimenti che in qualsiasi di
sciplina, ha un'importanza capitale il metodo. Or qual è il metodo da seguire
per giungere con maggior sicurezza al nostro scopo? chè v'è anche qui disparità
e contrarietà d'opinioni. In generale, li storici antichi, vale a dire quelli
dei due ultimi secoli scorsi, e dei primi anni del corrente procedevano con
metodo quasi affatto empirico edescrittivo; badavano solo a far la biografia
dei filosofi e il sommario delle loro dottrine, sen z'altro legame che la
successione cronologica, o la parentela etno grafica, o la classificazione
scolastica; raccoglievano la materia dellastoria,ma netrasandavanolaforma.Fra
imoderni,al cuni e de'più rinomati si gettarono nell'estremo opposto, e precut
ă tesero di costruire la storia della filosofiacon metodo specula- láhystal
tivo ed a priori. Costoro, ove mai fossero venuti a capo d'una simile
impresa,avrebbero disegnato una cotal forma idealedella storia, m a vuota di
contenuto reale; avrebbero mostrato ciò che, nel loro concetto, doveva essere
la filosofia, m a non mai cið che fu nella sua realtà; insomma avrebbero
costruita una teorica, ma non già narrata una storia. Perocchè oggetto della
storia sono i fatti; e i fatti si apprendono per via d'esperienza e d'os
servazione, di memorie e di documenti, e non già per opera di deduzioni
dialettiche e di evoluzioni metafisiche. Del resto, la scuola che tentò di
introdurre le costruzioni a priori anche nella storia, obediva necessariamente
al principio cardinale della sua filosofia, che identificando il pensiero con
l'essere, affer m a risolutamente, i fatti e le leggi della storia, della
natura, dell'universo doversi cercare nei fatti e nelle leggi del pensiero
stesso.Ma quando essa volle passare dalla teorica allapratica, e chiarire col
proprio esempio la superlativa bontà del suo m e todo, a che è riuscita? A
null'altro fuorchè a provare lavanità 17 siste non meno nel subjetto che
nell'objetto del pensiero spe culativo. Potrà in qualche caso riuscire malagevole
a scoprirsi e significarsi; potrà eziandio rimanere ancor ignota: m a sarà per
difetto nostro, e non per mancanza sua; e vorrà dire sol tanto, che non si è
ancora trovata, e non già che non esista. delle sue speculazioni; giacchè
tutto quanto v'ha di slorico noi suoi lavori, è attinto dai monumenti ordinarj,
e non fabricato a priori; è ciò che v'ha di propriamente dedutto a priori, è
ipotesi, poesia, romanzo, ogni cosa, fuorchè storia. Tra l'empirismo degli uni
e il trascendentalismo degli altri s'apre nondimeno una via di mezzo, che è
quella indicata dalla ragione, e battuta dalla scienzaUn metodo non è altro che
un mezzo di cognizione: il suo valore è dunque relativo,e con siste nella sua
rispondenza al fine, cui dee servire. L a sto ria della filosofia consta di due
elementi: d'una materia positiva. e d'una forma razionale; dunque il metodo di
studiarla vuol essere misto: positivo, quanto all'esposizione dei fatti; e
razio nale, quanto alla investigazione delle leggi. A questo metodo si potrebbe
meritamente appropriare il nome di critico; poiche esso è ilsolo,in cui una
critica sagace e sapiente riconosca mantenuti i suoi principj, ed osservate le
sue regole. Comunque però si chiami, esso è quello che noi ci studieremo di se
guitare costantemente. Le regole di questo metodo sono le stesse, che la logica
pre scrive generalmente negli studi storici. Le principali, per quanto spetta
in particolare al nostro tema, saranno. 2.° Equilà nel giudizio delle dottrine;
e perciò aver s e m pre riguardo alle condizioni de'luoghi e de'tempi, in cui
vivea l'autore; apprezzare le sue idee in relazione con quelle d'allora, e non
con quelle d'adesso; discernere accuratamente le veré. Fedeltà nel ragguaglio
dei fatti; - e quindi, anzitutto lasciare a ciascun autore la fisionomia sua
propria; non aggiungere, nè togliere nulla alla sua parola; riferire il suo
sistema tal quale piaque a lui di comporlo, e non come piacerebbe a noi di
rifarlo: chè primo officio della critica si è di non far dire ad alcuno nulla
più e nulla meno di quel ch'egli ha detto: officio, a cui mancano tutte le
scuole esclusive e parziali, che vanno a cercare nella storia della filosofia,
non una notizia del sistema altrui, m a una giustificazione del proprio; e in
luogo di farsi interpreti degli altri, costringono -li altri a farsi loro
apologisti. dalle false; non assolvere queste in grazia di quelle,
nè con danpar quelle in odio di queste; e cosi nell'approvazione come nella
riprovazione procedere con tutto il rigore, non so lamente della logica, ma
anche della giustizia:chè debito della critica si è di esercitare il diritto di
lode e di biasimo come una funzione non meno morale che letteraria: debito,a
cui fal liscono del pari e i panegiristi fanatici e i detrattori arrabiati;
poichè li uni, predisposti a lodar tutto, scambiano la storia in adulazione; e
li altri, prerisoluti a tutto biasimare, conver tono la critica in maldicenza:
e questi e quelli tanto più rei, in quanto che d'ordinario trattasi di giudicare
personaggi, che non partecipano più alle nostre dispute, e non sono più in
grado di difendersi nè dalle cortigianerie de’partigiani,nè dalle calun nie
degli avversarj. Terzo, Cautela nell'assegnazione delle leggi; - e però non in
durre da fatti particolari, nè dedurre da dozioni generali più di quel che
contengano; professare il dubio, dove ragioni pro e contro interdicono la
certezza; é confessare l'ignoranza, dove il difetto di notizie e di documenti
non lascia penetrare alcuna luce di scienza; tener conto dell'elemento
variabile, che la li bertà introduce nella storia; e non ostinarsi a
geometrizzare tutta la vita dell'Umanità, quasi che ilpensiero fosse suggetto
alla regolarità di una combinazione chimica o di una produzione b o tanica;
evitare con egual diligenza l'errore dell'empirismo, che non sa riconoscere
verun nesso causale tra li eventi umani, e rimette la storia in balia del caso;
e l'errore del trascendenta lismo, che vuole incatenare anche i fenómeni
volontarj all'im pero di una fatalità inesorabile, e ragguaglia tutti
liattimorali alla condizione di effetti fisici: che dovere della critica si è
di studiare la natura in sè stessa, e non di foggiarsela a proprio gusto; e
perciò di apprendere da essa le sue leggi, e non di det tare ad essa le
proprie. Ora, che il regno umano non sia inte ramente governato dalle forze
necessarie, a cui obediscono ine Juttabilmente lialtri regni della natura,ed in
quello operi una forza libera,che in questi non ha luogo:eglièun fatto,lacui
sussistenza ci è cosi nota e,certa, come la coscienza di noi stessi. Ben
si potrà disputare dell'essenza, dell'origine, della costitu zione di questa
potenza superiore, che crea il mondo morale; si potrà allargare o restringere
si la cerchia della sua compe tenza nella vita interna ed esterna del pensiero,
e si quella de'suoi rapporti con le altre funzioni della natura umana ed
universa: ma simili questioni, che riguardano la spiegazione teoretica del
fatto, non detraggono punto all'evidenza della sua positiva realtà, nè valgono
a revocare menomamente in dubio l'ingerenza, che spetta alla libertà
nell'andamento delle cose umane. E con la libertà entra nella storia un
principio,ilquale per rispetto agli altri elementi, tutti fatali ed
invariabili,assume ilcarattere di irregolare, anomalo, perturbativo,e dà
origine ad una serie particolare di fenomeni, assai più complessi, poichè ten
gono insieme del necessario e del libero, del fisico e del morale. Questa serie
pertanto, se è determinata per una parte, è indeterminabile per l'altra;
giacchè libertà e predeterminazione sono concetti, che scambievolmente si
escludono. La storia ammette dunque leggi fisse ed immutabili, in quanto essa
procede a tenore di cause fisiche e fatali; e ammette solo divinazioni,
conghietture, probabilità, più o meno plausibili e ragionevoli, m a non leggi
anticipatamente definibili e indecli nabilmente effettuabili, in quanto essa
dipende da cause m o rali e libere.E la sagacia della critica consisterà nel
raccogliere la maggior somma possibile di probabilità induttive, a fine di
trarre dal passato un qualche lume per rischiarare un po' l'avvenire; e non già
nel trascurare tutto ciò che non quadra alla simmetria preconcetta di un
sistema, per procacciarsi la vana soddisfazione di aver compassato ogni cosa
alla stregua del proprio cervello. Egli è quindi manifesto, come dicendo noi,
la storia della filo sofia,presa nell'ampio giro del suo
significato,convertirsi davvero in una filosofia della storia, non sia questa
da intendersi nel senso dogmatico degli aprioristi, secondo i quali applicar la
filo sofia alla storia equivale a trasformare la storia in una cotal metafisica
imaginaria, che fa dell'uomo un concetto astratto e dell'Umanità una formula
matematica. Un tal genere di specu 20 lazione potrà per
avventura intitolarsi ancor filosofia, m a certo non merita punto il nome di
storia; di quella disciplina, cioè, a cui non è lecito di acquistare un
carattere filosofico, fuorchè a palto di non ismettere mai il carattere
storico,che costituisce la sua stessa natura. E poichè, come storia, è una
dottrina es senzialmente positiva e sperimentale, dee 'pure, come filosofia,
serbare la forma medesima,e procedere con metodo sperimenlale e positivo. Essa,
in luogo di narrare i fatti particolari,ad uso della pretta storia descrittiva,
baderà a raccogliere da ciascuna serie di falli leleggi psicologiche,morali,e
sociali,che ne rampollano; m a le raccoglierà con quello stesso metodo
induttivo, onde le varie scienze naturali ricavano dall'osservazione e dalla
classifi cazione dei fenomeni fisici, chimici, fisiologici, le leggi dell'uni
verso. Solo a questa condizione ci sembra possibile di innestare la filosofia
nella storia, e sopratutto di effettuare l'innesto m e diante la storia della
filosofia. Alla quale ritornando ancora per poco, ci resterebbe da chia rirne
brevemente l'importanza, l'utilità, la necessità,così per sè stessa, come per
le sue atlinenze con le altre discipline. Ma bastano a tal uopo, in tesi
generale, li argumenti stessi, che ci valsero a stabilirne la materia,la forma,
ed ilmetodo;giacchè sono ben poche,per fermo, le scienze a pro delle quali si
possa no addurre titoli eguali per provarle importanti, utili,e necessarie. Per
altro, ciò che sarebbe al tutto superfluo sotto il rispetto teoretico ed in
astratto, può di leggieri tornare assai conveniente in qualche caso pratico e
concreto, che da un singolare con corso delle circostanze di tempo e di luogo
riceva un'impronta tutta sua propria. Ed è il caso nostro. Commendare lo studio
della filosofia colà, dove il pensiero filosofico è nel pien vigore del suo
esercizio, e fiorisce sotto tutte le sue forme, e si svolge largamente,
liberamente in tutta la svariata energia delle sue funzioni, saprebbe di
anacronismo o di paradosso. M a oggi, tra noi,- a che dissimularlo?— pon ècosì.
L’ITALIA, che s'ha primato in ogni genere di studj; CHE HA TANTA PARTE AL PROGRESSO DELLA FILOSOFIA per opera
delle scuole della Magna Grecia di CROTONE, GIRGENTI, VELIA, ecc. ; e che al
cadere del medio evo suscitò nel mondo intellettuale quel gran moto del risurgimento,
e con di esso rimise l'Umanità su la via di ogni riforma e di ogni sco- tu
perta: non occupa più da lungo tempo il seggio,che le pareva che assegnato
dalla natura medesima nel regno del sapere. Le cagioni, che le hanno rapita la
corona scientifica, possono ben vie tarci di imputarle a colpa la sua caduta;ma
non già disentire in questa caduta il peso di una tremenda sciagura. Si, la per
dita della libertà, le sette politiche, le persecuzioni religiose, dominazioni
straniere, le tirannidi nostrali, rendono più che sufficiente ragione delle
misere condizioni, a cui venne dannato negli ultimi tre secoli il pensiero
italiano; e spiegano abbastanza come il genio filosofico, perseguitato a morte
in questa regione che parea divenuta sua patria, dovesse emigrare in altre con
trade, e cercare ospitalità presso altre genti, che li avi nostri chiamavano
barbare, e che a noi tocca invece di salutare mae- al stre. Ma spiegare il
fatto non è distruggerlo; e sieno pur evi. di denti, necessarie, irrefragabili
le sue cagioni, sta sempre vero, che nella storia della speculativa moderna
l'Italia non occupa più, dinanzi alla culta Europa, uno de'primi, bensì uno
degli ultimi posti. Ed è tempo oggimai,
che una tanta umiliazione abbia fine. di Per lo passato potevamo sopportarla
senza troppo rossore,come ni una conseguenza fatale dell'oppressione, sotto di
cui il bel paese di gemeva; m a d'ora in poi la cesserebbe di essere una
sventura, e diventerebbe un'ignominia. Perocchè la massima parte delle fo
barriere, che divideano e smembravano l'italica famiglia, sono cancellate; li
spegnitoj, che l'arte o la violenza avea sovrapostizie
all'ingegno,sonocaduti:anche a noi siapre ilgloriosoarringo dei nobili e liberi
studj; e possiamo correrlo anche noi con ge- in nerosa gara e con nuovo e più
fortunato ardore. Sta dunque a noi di dar l'ultima mano a questo prodigioso
rinovamento d'I talia. Il valor militare e il senno civile l'hanno redenta
dalla servitù politica, e la van componendo a nazione indipendente, libera, e
forte; m a questo risurgimento stesso o non sarebbe d u raturo, o rimarrebbe
sterile e vano, ove non avesse il suo de N le a 20 210 zid Sg TO de SE gno
riscontro in una restaurazione scientifica e letteraria, capace & 1
in di redimerla pure della sua minoranza intellettuale, e di resti On tuirle
nel mondo delle idee il luogo corrispondente a quello, Ta che si è rivendicato
nel mondo degli Stati. -a Ed invero, la vita dei popoli, non altrimenti che
degli indi eu vidui, proviene dal complesso di un doppio ordine di fatti e di
re leggi: l'uno fisico, e l'altro morale, di cui ciascuno risponde ad una serie
di forze rispettivamente analoghe. E nella costituzione le sociale del genere
umano egli è fuori di dubio, che le forze he fisiche vanno subordinate alle
forze morali,siccome lo strumento 10 all'opera, il mezzo al fine. Che se da un
lato è verissimo,non alla ragione il suo impero; o sono esse medesime effello
d'un i disordine morale, produtto dall'ignoranza e dall'errore nelle co; 'scienze,
e il loro rimedio non può venire se non da un grado à superiore di educazione e
di cultura publica, cioè da un pro li gresso intellettuale. L'indipendenza, la
libertà, la grandezza dei popoli hanno dunque il fondamento della loro durata e
la ra B.;dice del loro incremento nelle idee,nelle credenze,nelle opi é nioni,
in cui sono essi allevati;vale a dire,insomma,nelle con je dizioni della loro
vita mentale. Ora l'alimento più sano, più sustanzioso del pensiero non è e
forse la filosofia? Non è dessa lo studio più idoneo ed efficace 0 a svelare, a
combattere,a distruggere i pregiudizj, le supersti tizioni, li errori d'ogni
fatta, che mantengono i popoli nello stato o di fanciullezza, e li conducono
troppo spesso ad esser vittime - infelici e strumenti inconsapevoli di servitù?
Non è dessa il ti a rocinio più sicuro per informare l'intelletto al
riconoscimento.del vero,la ragione al culto della scienza, l'ingegno al gusto a
del bello, l'animo all'annore del bene, la coscienza all'adempi mento del dovere
e al rispetto del diritto, e tutto l'uomo all'e sercizio delle virtù private e
publiche, domestiche e sociali?. Non è dessa la fonte viva, da cui tutte le
altre scienze attin za > sempre quest'ordine naturale reggere in effetto le
sorti delle n a nezioni, e non di rado prevalere la violenza al diritto e alla
giu 1 stizia; dall'altro però non è men vero, che o simili perturba rizioni
sociali sono temporanee, e alla lunga lasciano ripigliare 1,. e gono i
principj, i metodi, i criterj del loro insegnamento? Non è dessa
pertanto, in ogni periodo della storia, la misura più certa del grado di
potenza, di energia, e di fecondità, a cui per venga di mano in mano il pensiero?
Nella grand' opera della restaurazione scientifica d'un popolo spetlano dunque alla
filo sofia le prime parti; e sarà quella tanto più pronta,prospera, e
permanente, quanto più vasta e profonda sarà la cultura di questa. Laonde, oggi
che l'Italia, sciolto il voto di tante gene razioni, e raccolto il frutto di
tanti martirj, saluta finalmente l'alba di un'êra nuova, deve insieme provedere
alla sicurezza e stabilità del suo riscatto politico mercè di un rinovamento in
tellettuale e morale, cioè prima e sopra di tutto, filosofico. Del quale poi,
chi potrà mai e chi dovrà pigliarsi il carico precipuo, se non quell'eletta
gioventù che si consacra di pro fessione agli studj? Essa, che ha già pagato
eroicamente il d e bito suo alla patria col valore del braccio, si ricordi che
la p a tria stessa attende da lei altre prove di devozione,più pacifiche e
riposate, ma non meno ardue e magnanime,col valore dell’ ingegno. Essa, che ha
mostrat, fra l’ammirazione e d il plauso del mondo civile, come nel sangue
italiano sia ridesto il ge nio della guerra; s'accinga a provare, con egual
entusiasmo di fede e di sacrificio, come riviva é rifiorisca del pari nell’in
telletto ilaliano il genio della sapienza. E poichè le due grandi e culte
nazioni, che al di là delle Alpi ricingono l'Italia, hanno oggimai dovuto
persuadersi, che al di quà è risurto un popolo degno di star loro a fianco o di
fronte coll'armi; oh ! possano apprendere bentosto, che questo popolo stesso
intende di emu lare le loro glorie, non solo marziali, ma anche scientifiche;
intende di gareggiare con esse, non solo di coraggio e di p o tenza, ma anche
di studio e di sapere; intende che d'ora in nanzi,quando
essedescriverannoilmappamondo filosofico,non abbiano più a dividerlo, con
orgoglio purtroppo da lunga pezza non affatto temerario,in duesoleregioni: Franciae
Germania; ma debbano, buono o mal loro grado, disegnarvi una terza divisione, e
chiamarla Italia. Due parti essenziali del metodo: la
critica, e la teorica. Ordine tenuto dall'Autore nella pu blicazione de' suoi
scritti. Questione preliminare dei rapporti fra la filosofia e la religione.
pag. S 2. Sistema che nega il primo termine del rap porto, cioè la filosofia. -
Dottrina fondamentale del cristianesimo. Spoglia la filosofia d'ogni carattere
di scienza razionale. Circolo vizio Filosofia e cristianesimo son termini, che
si escludono a vicenda S3. Sistema che nega il secondo termine del rap porto,
cioè la religione. Dottrina degli Enci clopedisti. La scuola rivoluzionaria.
Esposizione della teoria di Lemaire, di FERRARIi, di Proudhon, di Feuerbach, di
Marx e Ruge. so. Critica di questo sistema. Vero stato della questione.
Universalità e perpetuità della re ligione. Non se ne può attribuire l'origine
al l'arbitrio degli individui. È un elemento natu rale dell'Umanità.
Testimonianze di 0. Müller, -di P. Leroux, e di Lamennais. Objezione di
Proudhon. - Risposta. - La religione si tras forma sempre, ma non muore mai.
Confessione di Feuerbach. Giudizio di G. Villeneuve Sistema che confunde i due
termini insieme. Alcuni riducono tutta la religione alla sola mo rale. Dottrina
di Kant, di Saint- Simon, d'altri Riformatori. Critica di tale sistema. -
Necessità d'una dot trina teoretica per la morale. La morale della. carità e
della fratellanza non fu un trovato dell'Evangelio. - Lo han confessato li
scrittori eccle siastici antichi. Documenti. Li Esseni ei Terapeuti. -
Parallelo di Reynaud. - Giudizio di De Potter. La carità e la fratellanza del
cristianesimo sono il rovescio del socialismo. Sentenza di Stern. Altri
immedesimano affatto la religione con la metafisica e la scienza. Esposizione e
critica dei sistemi di Leroux, di Reynaud, di La mennais, e di Comte. Sistema
che separa affatto i due termini l'uno dall'altro. Professione di fede
dell'ecletticismo. Contradizioni di E. Saisset, già ben notate da F. Génin. La
bandiera dell'ecletticismo di sertata. Altre contradizioni di E. Martin. Vani
tentativi per conciliare il razionalismo col sovranaturale. scenza. Conclusioni
che derivano dalla critica di questi sistemi. — Condizioni generali del
problema da risolvere. Significato preciso dei due termini: la religione come
dogmatica, e la filosofia come metafisica. Il rapporto d'unione fra loro è
nell'u nità del loro oggetto. Il rapporto di distinzione non può dedursi che da
una teorica della cono Conoscenza sensibile e razionale. Sensazioni,
imaginazioni, e sentimenti. Per cezioni, credenze, e concetti. Sentimento pri
mitivo dell'Assoluto. — Cognizione razionale, che ne proviene. La credenza,
propria della reli gione. Il concetto, proprio della filosofia. Simboli e
teoriche. Influenza reciproca della filosofia e della religione. Perpetuità di
am bedue. Giudizio di Strauss. Sistemi che mantengono tutti e due i termini; ma
pongono fra essi un rapporto inesatto. Ana lisi critica dei sistemi di Constant,
di Trul di Villeneuve, di Mamiani ROVERE. Filoso fia della religione di Hegel,
esposta da VERA.Varj significati, in cui si prende il razionalismo.
Razionalismo teologico. Dogmatismo. Ontologismo. Idealismo. Il solo sistema,
che il razionalismo escluda, è il dogma tismo. Caratteri positivi e negativi
del razio nalismo. Parte scientifica e parte critica, - lard, Carattere
objettivo della filosofia antica, e subjettivo della moderna. Necessità e
importanza della psi cologia. Classificazione incompleta delle facultà umane. =
Trascuranza del sentimento nelle scuole italiane Classificazione proposta dagli
autori scolastici » Sistema di GALLUPPI (si veda). Sistema del Mancino. Vizio
commune di questi due sistemi Analisi critica della teoria del Poli X -
Esposizione e censura della teoria di GIOBERTI (si veda). Pregio commune di
queste due teorie Analisi dei due sistemi del Rosmini SERBATI. Assurdità e
contradizioni. Rosmini confutato da Rosmini Saggio della sua modestia. Suoi
giudizj in torno alle scuole tedesche, alla filosofia moderna, e al nostro
secolo. — Il calculo degl'interessi mate riali. Come Rosmini intenda la storia
Danni, che recò alla filosofia la negligenza del sentimento. - Principio della
classificazione psi cologica. - Non si può riporre nel subjetto. E ne pure
nell'objetto Se il senso abbia un oggetto. Giochi di pa role del Rosmini.
Contradizioni e sofismi. Il principio della classificazione sta nel rapporto
del subjetto con l'objetto, cioè nella fun zione. La classificazione delle
funzioni deriva > » dai caratteri de' fenomeni conoscitivi, Metodo induttivo
di Bacone. Avvertenze e canoni di Garnier Tradizione filosofica su la divisione
delle facultà in senso e ragione Se fra il sentire e l'intendere passi una
differenza generica, o specifica soltanto. Strane contradizioni di Gioberti e
di Rosmini Non havvi una differenza generica ed essenziale fra il sentire ed il
conoscere. Prova filologica. Valore di certe locuzioni ammesse an che dai
filosofi. Il senso commune. Séguito delle contradizioni di Rosmini. Il buon
senso. Il senso intimo. Sofismi di Rosmini circa la natura della sensazione. Il
senso e l'intelletto si identi ficano nel genere, e si distinguono nella specie.
Dottrina d’AQUINO, e del Poli.. La funzione generica della conoscenza si divide
in due funzioni specifiche: il sentimento e la ragione. Tre serie di fenomeni
del sentimento. Sensazioni. Errore della scuola psicologica francese, Dottrina
di Matthiae. Imaginazioni. Sentimenti. Elemento proprio, ed elemento commune
dei varj modi della conoscenza sensibile. Sono spontanei, immediati, concreti
Tre serie di fenomeni della ragione. Percezioni. Credenze. Concetti. Elemento
proprio ed elemento commune dei varj modi della conoscenza razionale. Sono
riflessi, - mediati, - astrattivi. Assurdità del Rosmini su lo sviluppo cro
nologico della conoscenza. I bambini filosofi. La nipote di venti mesi. Curiosa
confessione Funzioni pra Unità dello spirito umano. Intimo nesso delle funzioni
conoscitive. tiche. Classificazione generale Analogie e differenze tra questo
sistema e quello di Franck, di Garnier, di Lamennais, di Leroux. Elogio e
critica della teoria di A. Martin. La divisione delle facultà in attive e pas
sive è falsa e contradittoria. Li atti attivi, e li atti passivi del Rosmini. È
erronea del pari la di visione in facultà objettive e subjettive. Sofismi del
Rosmini circa la subjettività del sentimento e l'objettività dell'idea. Quali
sieno le conoscenze reali ed oggettive, e quali le suggettive ed astratte.
Dottrina di FERRARI. Antitesi del dogma tismo Objezioni e risposte. Che cosa
sia la verità. S'ella esista in sè stessa, fuori della mente. Paralogismi del
Rosmini. Egli non si prende cura e timore delle conseguenze. · Non ha paura
dell'assurdo. Assurdità e contradizioni della sua teorica delle idee. Caratteri,
che differenziano l'uomo dal l'animale. Della cognizione delle essenze. Come il
Rosmini fa ragionare i moderni. Come ragionino davvero. Storchenau, Dmowski.
Scempiaggini che Rosmini affibbia agli antichi. Conoscere l'essenza d'una cosa,
per lui, vale saperne il nome. Origine delle idee. Confini della scienza umana.
Divisione delle scienze. Due specie diverse di credenza. Elogio di TESTA.
Saggio delle sue dottrine. Kant, Esame della teorica di BIANCHETTI. Şuoi
meriti. Critica delle sue objezioni contro la dottrina del sentimento. -Egli
stabilisce la que stione in termini contradittorj. - Equivoco dell'as soluto.
Se siano più mutabili i sentimenti, o le idee. Certezza della cognizione.
Conseguenze della teoria platonica delle idee. Guida sicura del | l'Umanità è
la natura. In qual senso la verità, la giustizia, e la bellezza sieno assolute.
Cognizione dell'io fenomeno e dell'io sustanza. Qual parte abbia il sentimento
nella morale. L'assoluto formale, e l'assoluto reale. La regola delle azioni.
Applicazione della teoria psicologica alla pedagogia, e alla storia. - Il
sentimento del Vero e la filosofia della conoscenza. Il sentimento del Bello e
la filosofia dell'arte. - Il sentimento del Bene e la filosofia della morale e
del diritto. Il senti mento
dell'Infinito e la filosofia della religione e del l'assoluto.. Critica degli
argumentidel Rosmini contro la teorica del sentimento religioso. Se possano
collocarsi tutte le religioni sotto una stessa cate goria. La prova rosminiana
è logicamente un so fisma. Storicamente è una falsità. Dottrine cristiane
anteriori al cristianesimo.- Carattere del l'Evangelio. Un filosofo inquisitore.
L'accusa d'empietà. –Logica buffonesca di Rosmini SERBATI- Sua storia
dell’empietà. Contradizioni ed assurdità del suo catechismo. Insulti
all'Umanità. Ca lunnie in luogo di ragioni. Verità assoluta e ve rità relativa
della religione. Il Dio vero e il Dio falso. - L'infallibilità del dogmatismo.
Rosmini - - dichiara bestia chi non pensa come lui. - Il fondo e le forme della
religione. Chi ammette il senti mento non lascia la via della ragione. La
ragione e il sentimento non sono contrarj. Subjettività della religione.
Trasformazioni dell'idea di Dio. - L'uomo ha una religione perchè è uomo. -Come
nella dottrina del sentimento vi sia la verità, la certezza, e la morale. I
motivi della fede. Con tradizioni del Rosmini intorno alla natura. Là legge e
l'obbligazione morale. Dove cominci l'im moralità delle religioni. –La credenza
non precede il sentimento. Avvertimento ai giovani stu diosi Programma d'un
corso di Filosofia. Il razionalismo e la fede. Distruttore d'ogni fede è il
dogmatismo. Differenze reali e pratiche fra il razionalista e il dogmatico. -
Analisi e critica dell'opera di NALLINO. Del Sentimento. Dottrina di C. Lemaire
intorno alla verità. C. Esame di una lettera del vescovo d'Annecy all'Armonia
su l'educazione. Legge storica del progresso, giusta il sistema di Comte e di
Ferrari. E. Inno di Cleanto a Giove tradutto da POMPEI. Dottrina di Franck
intorno alla fede. » Teorica del Sovranaturale Introduzione allo studio della
Filosofia. Della formula ideale. Del necessario e del contingente. -
Dell'intelli gibile. Della esistenza dei corpi. —Dell’individuazione. Dell'
evidenza e della certezza. Dell'origine delle idee. De' giudizj analitici e
sintetici. Della natura del raziocinio Della universalità scientifica della
formula ideale. -Della matematica. Della logica e della morale. Della co
smologia Della estetica Tavola delle trasformazioni ontologiche della formula
ideale, corrispondenti ai vari stati psicologici dello spirito umano Teorica
dei Primi.' – Della dialettica La grande innovazione, che GIOBERTI portò nella
filosofia, è quella dei vocaboli e delle locuzioni. - Il suo sistema però è
sempre il vecchio dogmatismo della scolastica. -Egli 1 s'era proposto di
ricondurre la scienza ideale alle credenze catoliche e all'obedienza della
chiesa, onde l'aveano sviata; il metodo, il principio, e il criterio della
filosofia moderna, e volea sostituire: I. Come metodo, l'ontologismo al
psicologismo. — Defi nizione dei due metodi. — Il psicologismo osserva, e l'on
tologismo viola il primo canone di una buona metodica, che è di procedere dal
noto all' ignoto; - parimente il secondo, che è di camminare dal certo
all'incerto. - Li miti del psicologismo. - Conseguenze, che il filosofo ne dee
tirare. Gioberti ba ragione contro i psicologisti dogmatici, e noncontro i
psicologisti critici. - Il processo psicologico non è ipotetico. L'ontologismo
invece non può essere che una ipotesi. L'uomo di Gioberti, e l'intuito diretto,
immediato della creazione. Come principio, la creazione al panteismo. –Che
valore debba attribuire la filosofia al panteismo, ed ai varj sistemi
ontologici e cosmogonici. Anche la creazione, nel sistema di Gioberti, è una
ipotesi. - Non la stabilisce su d'alcuna prova. Tutti i sistemi possono
appropriarsi il suo ragionamento. Gioberti non prova il fatto capi tale del suo
sistema, che è la notizia della creazione nel l'intuito primitivo. Anziquesto
fatto medesimo, in virtù de' suoi principj, non è ammissibile. Scambia la que
stione dell'esistenza con quella del modo. - In luogo di tre termini ne abbiamo
un solo. Differenza essenziale fra l'azione dell'Ente e quella degli esistenti
- Il sistema di Gioberti si risolve o in una contradizione formale, o in
un'asserzione gratuita Comecriterio, il sovranaturale al razionalismo. cosa
intenda Gioberti per sovrintelligenza.-Un commento favoloso di Mauri. – La sovrintelligenzaèuna facultà
contraditioria ed assurda. Stato della questione fra il razionalismo ed il
teologismo. Per la filosofia, la fede non può esser altro che una maniera di
cognizione. La distinzione dei sovranaturalisti fra la certezza o evi denza
estrinseca ed intrinseca non giova. Il sovrana turale o non è oggetto di
conoscenza, o il suo criterio è la ragione. I fatti sovranaturali, a cui
ricorre Gioberti, o non sono fatti, o non conchiudono punto. La crea zione. La
parola. La beatitudine. La rivelazione. Il sovranaturalismo consiste nel
fondare il noto su l'ignoto, o nel dedurre l'evidente dall' incomprensibile.
329 Una confutazione efficace del razionalismo non è pos sibile, fuorchè a
patto di ammettere due specie diverse e contrarie di verità e di ragione Come
risultato finale, la teologia alla filosofia. È un corollario. Gioberti stesso
lo ha dichiarato in mille luoghi.- Suamoltiforme definizione della filosofia. —
Saggio di commenti, con cui Gioberti laspiega. — Anche per lui, come per
Rosmini, la filosofia è la serva della teologia. Il signor Mauri lo nega
formalmente; formalmente lo afferma. Egli vede lucidamente il 'nulla. —E mostra
d'intendersi cosi bene di teologia, come di filosofia. - Ar gumento di Gioberti
per conciliare il primato della teo logia con la libertà della scienza. E un
controsenso. L'unico principio di ordine nel regno delle idee e la Gioberti con
la sua teorica del magisterio e della regola autorevole condanna il proprio
sistema. – Egli non credeva alla filosofia, non era filosofo. - Suoi impro bi.
E contro Descartes, como rappresentante di essa. Varie classi d' avversarj. -La
critica presente si rife risce ai soli avversarj delle dottrine filosofiche di
Gioberti. Nella questione del metodo, suoi avversarj naturali do vean essere i
psicologisti critici. -Ma'in Italia una scuola critica non esiste. TOMMASEO. MANCINO. Mamiani ROVERE. I psicologisti
rosminiani. Questione fondamentale tra Gioberti e Rosmini. La critica di
Gioberti distrusse la metafisica del psicologismo. E la critica de' rosminiani
disfece la metafisica dell'on tologismo. Il sistema di Kant riceve una nuova
conferma dal fatto stesso de' suoi detrattori. Lato comico della controversia
fra Gioberti Rosmini. Conclusione, che ne dee trarre la filosofia e l'Italia.
Pag. 88 Nella questione del principio, avversarj di Gioberti avrebbero dovuto
essere i panteisti. - Ma nella patria di Giordano Bruno il panteismo non ha una
scuola. Si levarono inyece contro Gioberti i difensori officiali della
creazione, e lo accusarono di panteismo. Mala fede di questiaccusatori. -
Protesta di GIOBERTI- Il panteismo é inevitabile nel sistema psicologico del
dogmatismo —La critica dei teologi era una cavillazione ed una sofistiche ria.
Gioberti non è panteista. Il che però non gli torna a lode Nella questione del
criterio, avversarj di Giobertinon furono i razionalisti, ma i teologi. E
l'accusarono di razionalismo. Favole, che un frate diede ad intendere a otto
vescovi degli Stati Romani. Gioberti ebbe il torto di prenderle sul serio, Sua
protesta. L'accusa non è giustificata dalla guerra, ch'egli mosse ai gesuiti.
Ma in virtù de suoi stessi principj egli non poteva lagnarsi della sentenza de'
teologi L'ordine degli avversarj, eziandio quanto al risultato ultimo della
controversia, apparvorovesciato. Gioberti non fu combattuto in nome della
filosofia. Vera filosofia, nel senso moderno, non esiste ancora in Italia.
Quivi regna tuttora la scolastica. Fu in quella vece combat tuto dai teologi. -
E con ragione. - Problema della con ciliazione fra la ragione e la fede.
Soluzione dei razio nalisti, o dei teologi. - Gioberti s'era condannato da sè
stesso con la sua professione di fede. Il catolicismo era la sua religione, e
lo trattavada catolico. Opposizione assoluta della fedee della ragione.-
0razionalismo, o teologismo: nessuna via di mezzo. L'esempio di Gioberti è una
conferma di questa verità o di questo fatto Opere postume di Gioberti. Riforma
catolica della chiesa Filosofia della rivelazione - Divisione del programma.
False accuse che Mamiani dà all'età nostra. Egli nega i fatti più notorj ed
evidenti. Afferma, che oggidi la mente umana ha perduta una sua facultà
naturale. Se ella sia diventata inetta a conoscere i sommi principj Mamiani
taccia l'età nostra d'inettitudine a conoscere le dottrine, che ogni pro
fessore insegna, ed ogni studente impara. Anche l'ac cusa di empirismo è vana.
- L'influenza dell'empirismo grosso e cieco non esiste. V' ha però un empirismo
no grosso, nè cieco, a cui la scienza rende omaggio. E una volta Mamiani lo
riconosceva anch'egli come il metodo naturale. Testimonianze del Rinovamento,
dell'Onto logia, e dei Dialoghi. Egli ora nega perfino i pro gressi
dell'industria. Per questo rispetto, lo scopo del Ľ Academia è inutile o
dannoso Il titolo dell' Academia. È un idiotismo. A che razza di patrioti possa
piacere, Abuso che Mamiani fa dell'espressioni di filosofia italica, e italiana
- L'antico moderno. Ritratto ch'egli fa di questa filosofia. È
un'amplificazione retorica da declamatore. Che Ma miani 'abbia inventato o
scoperto una nuova storia? Il suo giudizio è falso, o si riferisca alla scuola
pitagorica: Testimonianze diFréret, -Tennemann. Degerando, Ritter, e del
Dizionario delle scienze filosofiche. O s'intenda della scuola eleatica. O
anche delle dot trine de' nostri filosofi riformatori al principio dell' era
moderna. Conseguenze del giudizio di Mamiani intorno all'eccellenza della
filosofia antica. Risposta di Mamiani a Mamiani ROVERE. Discussioni non
filosofiche. Altre, di cui s'accenna il titolo solo o si fa un indice sommario.
Paragone, che Mamiani instituisce fra l'Academia di scienze morali e po litiche,
e la sua. Strana censura dell'Academia fran cese. I difetti del secolo e della
nazione. Se un'A cademia li possa correggere. A chi appartenga questo officio
educativo. Al carattere del secolo e della nazione partecipano paturalmente
l'individui. - E il Genio stesso, Se l'Academia francese dipendesse troppo dal
potere ministrativo. Fondazione Statuto. Soppressione, rinovazione, e stato
attuale, - Le moltitudini di Francia. -Mamiani rinfaccia loro ingiustamente la
preoccupazione dei materiali interessi. Che cosa farebbe il Conto della Rovere,
qualora si trovasse nel caso di quello moltitudini, Forma dell'intelligenza
francese. - Mamiani la taccia di poco idonea agli studi speculativi. Falsità o
calun nia. Se moltidell'Instituto seguilino ancoraledottrino superficiali del
secolo andato. L'Academia di Mamiani. Stato personale dei fondatori e socj
primarj. Sono tutti indipendenti d' un nuovo genere: impiegati. -Pro blema,
cheMamiani dovrebbe proporre a 'suoi colleghi. Un elogio degl' Italiani
peggiore d'ogni insulto. Nuove materie di filosofia italica antica. Mamiani ac
cusa di superficialità e leggerezza tutti i fisiologi. E liene per sodezza e
profondità l'ignoto e l'assurdo. Domanda di un illustre scrittore piemontese.
Risposta degna di un casista. - La religione di Mamiani e della sua Academia è
un enigma. - Questione della sovranità e del diritto. Teoria di Mamiani. Li
ottimati. Formula: Dio e la legge. Critica di questa teoria e di questa formula.
Doppio senso del problema intorno alla sovranità. Un fatto di natura, che non
s'è mai effet tuato. Il diploma d'ottimo e di sapiente. Dio e Dio. Anche Mamiani
crede alla favola, che di Tomaso d'A quino fa un dottore della democrazia. E
cita lopu scolo De regimine principum. -Ad ognuno il suo. Analisi del famoso
opuscolo. Mamiani dunque non l'avea letto. Un'impertinenza del segretario
Boccardo. II suo discorso su la filosofia della storia è un tessuto di
contradizioni, d’arzigogoli, e d'assurdità Discussioni che non meritano il nome
di filosofiche. Discorso proemiale di Mamiani.
Critica. La censura filosofica che Mamiani fa dei tedescbi è ingiusta ed
assurda. L'esperienzae l'Assoluto. Fede e temerità dei filosofi tedeschi. Così
ne avessero un po' l'ITALIANI. I tilosofi e la rivoluzione. - I Tedeschi e l'ITALICI.
Errori di Mamiani intorno allo scetticismo. È erro Se debbano querelarsene i
savj e li onesti. Quali siano i suoi confini. Chi reca guasti nelle
intelligenze e nei cuori è il dogmatismo, e non lo scetticismo. Nuova
descrizione, che Mamiani fa dello scetticismo. pea. Mamiani grida allo
scetticismo senza conoscerlo. Che cosa dee fare per circoscrivere la vera
signoria dello scetticismo. - Ideo confuse e stravolte circa la reli gione.
L'asserzione di Mamiani, che il secolo torna a religiosità per impulso di ragione,
è un doppio contro senso. Prove che non provano nulla. La pianta e le radici
della fede. Mamiani chiama religione ciò che tutte le religioni chiamano
empietà ed ateismo. Dev'essere un' ironia. La piaga © la peste dell'epoca
nostra è l'ipocrisia di certi scrittori. Sarebbe tempo che Mamiani ROVERE cessasse
dall'equivocazione e dall'anfibologia. E facesse una professione di fede chiara
e precisa. Almeno la gioventù conoscerebbe le sue guide. Dottrina di Mamiani su
la filosofia della storia. Qual mezzo rimanga ad un popolocorrotto per tornare
alla li bertà e alla virtù civile. Il popolo, Le politiche in stituzioni, - I
metodi educativi, L'incremento del sa pere commune, non pajono a Mamiani una
ragione sufficiente. Egli muoveda un'ipotesi assurda. E da un'enu merazione
incompiuta. Donde possa ricavarsi la soluzione delproblema. -Questione del
progresso – Definizione di Mamiani. Sommario del suo primo discorso. - Con
tradizione fondamentale. - Sommario del secondo discorso. Una conclusione che
rovescia le premesse Se Ma miani ammetta, o no, il progresso, è un mistero. Lo
affermae lo nega ad un tempo. Due grandi scoperte di GARELLI. Un'altra di TORRE.
Li applausi dell Academia. L'eletto parto d' un gio vine e raro ingegno. Altra
e più mirabile scoperta di BONGHI. Ê riescito a capire che i filosofi antichi
non erano teologi cristiani. Fuori della chiesa catolica l'anima catolica non
può trovarsi. Concetto ch'egli s'è formato della filosofia italiana. Le viscere
e le croste dei dogmi cristiani. L'estremo della loro possapza re stauratrice.
Bonghi lo hanno già restaurato perfettamente. Discorso proemiale di BONCOMPAGNI
su li officj civili della filosofia. Sommario. Diritti della ragione. Libertà
della filosofia. Libero esame. Lite fra li ettici e la umana generazione.
Origine e causa dello scetticismo. -Eccesso dei dogmatici edegli scettici. Me
todo di combattere lo scetticismo. Se la filosofia moderna lo posseda. La
filosofia e il paganesimo. Il
cristianesimo e la filosofia. Accordo della fede e della ragione. Torti del
secolo Filosofia scozzese e tedesca. La filosofia moderna non ha finora
adempiuto i suoi officj. Speranza fallace di un riposo. Dove si la vera, sana,
ed utile filosofia Critica di questo discorso.. Il figlio degno della madre. -
Il discorso di BONCOPAGNI è un paralogismo. Le premesse confutano la
conclusione. La conclusione rovescia le premesse - Diritti della filosofia
verso il cristia nesimo. Boncompagni dee riformare le premesse, o la
conclusione. L'esempio degl'instauratori della filosofia moderna non prova
nulla. Il metodo italianissimo dei filosofi italici ministri di Stato. Lo
scetticismo è la pie tra d'inciampo anche per Boncompagni. - Cinque affer
mazioni, che son cinquo falsità. Contro di chie di che combattano li scettici.
Di che dubitino. Se ricono scano il progresso del pensiero umano verso la
verità. Che verità e che scienza impugnino. Un altro discorso di Boncompagni su
la libertà d'inse gnamento. Perchè non se no facia l'analisi. Conci liazione
della libertà del pensiero con l'autorità. Tre parole convertite in principi
essenziali alla vita intellet iuale e morale dell'uomo Per Boncompagni la
massima parte degli uomini sono bestie. E l’Inquisizione è un Ufficio veramente
santo. – L'autorità veneranda dei birri. Che risposta e che trattamento
dovrebbe aspettarsi Boncompagni, se i suoi avversarj gli applicassero i suoi
stessi principj Discorso di SPAVENTA su i principj della filosofia pratica di BRUNO.
La prima e l'unica lodė data a chi la meritava. Quel dotto discorso è la
critica e la satira più acerba della
filosofia italica. Sommario. Il proe mio. Fondamento della filosofia pratica.
Forme della moralità e del diritto: la verità. La prudenza. La filosofia. La
legge. La giustizia pupitrice. Il governo. Il lavoro. La religione. Sviluppo
della idea di BRUNO nella storia della filosofia. Spinoza. Kant. Hegel. Il
principio essenziale del cristianesimo. L'identità della natura divina e della
natura umana è un'eresia e non un dogma. I dogmi cristiani della creazione e
del l'incarnazione l'escludono. Il cristianesimo avrebbe regnato per sedici
secoli, senza nè pur esistere. Ne seguirebbe che una religione nasce allorchè
muore. - Lo religioni orientali non avrebbero cominciato a trionfare che su la
fine del secolo passato. La rivoluzione francese e il cristianesimo. La
filosofia moderna e la rivoluzione non possono dirsi una realizzazione
dell'Evangelio. - I germi delle idee. Il criterio comparativo delle religioni
non è il germe o la sustanza dell'idea, ma la forma del sentimento. Analogia
del cristianesimo conle religioni antecedenti e con la democrazia moderna. Non
bisogna chiedere, nè attribuire ad un'instituzione ciò ch'essa non è destinata
a dare. Rapporto del razionalismo co ' l cri stianesimo. Legge di successione e
di progresso nella storia delle religioni. - Importanza d'una questione di
parole. Bandiera dell'autorità e della libertà Cicalata di un principe Torella.
E il segretario la chiama elegante. Giunta peggiore della derrata. La
moderazione dei sedicenti moderati. Origine e defini zione del socialismo,
secondo l'onesto e moderato principe TORELLA. Risposta per le rime. Mamiani con
la sua Academia non ha recato nessun vantaggio alla filosofia. Ha fatto grave
torto all'Italia. Patriotismo fanatico ed esaggerato. E un errore nelle
questioni politiche. On assurdo nelle scientifiche. Scambia l'amor della patria
con una vile piacenteria. L'Italia e la filosofia moderna. Il primato
dell'ignoranza. Quale dovrebb’ essere il programma filosofico di un ' Academia,
che volesse meritar bene del l'ITALIA. Ma in Italia non si potrebbe attuare.
Che cosa dovrebbero fare i politici e i filosofi patrioti. Occasione e
argumento dell'opera. Nuova genía di filosofanti. Vanità de' loro sforzi, e
consola zione della filosofia. Se la divisione de' giudizj in analitici e
sintetici fosse già fatta da Aristotele (Rosmini ), V. O d’AQUINO (Balmes), o
da Locke (GALLUPPI) o da Hume (Fischer ). Divario fra la teorica di Hume e di
Kant. Dichiarato da Kant stesso. Due edizioni della Critica della Ragione Pura.
Stato della questione. Valore della formula: A è B; la differenza tra i giudizj
analitici e sintetici non dipende dall'essere contenuto, o no, il predicato nel
subjetto Nè dall'essere identico, o no, il pre dicato co ' l subjetto. V. I
giudizj: Tutti i corpi sono estesi, e Tutti i corpi sono pesanti, non
differiscono formalmente tra loro. Il giudizio analitico di Kant è il giudizio
categorico in genere, ed il giudizio sintetico è un giudizio impossibile.
Relazioni dei concetti in ordine alla loro estensione e comprensione. Il
concetto di corpo include la nota della gra vità non meno che dell'estensione.
IX. Vale la stessa legge per i giudizj empirici e particolari. X. Con fusione
che fa Kant dell'analisi con la sintesi, e della forma sintetica con la forma
contingente del giudizio. Inesattezza del divario ch'egli stabilisce fra la
cognizione a posteriori, a priori, e pura. – Cognizione propriamente empirica,
propriamente pura, e mista; universalità e necessità del giudizio. quale classe
appartenga il giudizio: Tutti i corpi sono estesi. E della stessa classe è il
giudizio: Tutti i corpi sono pesanti. Erroneo commento che fa a Kant il suo
traduttore italiano. Determi ne del doppio processo intellettuale d'analisi e
sintesi. Carattere differenziale dei giudizj ana litici e sintetici; concetti e
giudizj primi. II carattere analitico e sintetico non può ridursi nè alla mera
conversione de' giudizj, nè ad una semplice diver sità di funzione del subjetto
e del predicato. Due testimonianze di Kant. Importanza della teorica del
giudizio sintetico per la questione dell'ori gine delle idee. Sorte diversa
ch'ebbero le due parti della dottrina kantiana. Officio dell'esperienza ne'
giudizj analitici e sintetici di Kant, III. Nella sintesi empirica e pura.
Valore del giudizio: Tutto ciò che avviene ha la sua causa; e necessità de'
giudizj sintetici a priori in tutte le scienze.Valore de'giudizj matematici: 7
+5 = 12; La linea retta è fra due punti la più breve; Il tutto è eguale a sè
stesso, e maggiore della sua parte. Carattere logico di tali giudizj. Principj
della fisica, X. E della metafisica. Il mistero de' giudizj sintetici. Il
problema universale della ragione pura: Come sono possibili i giudizj sintetici
a priori? Se da esso dipenda l'esistenza della metafisica COUsil, Seguaci e
spositori di Kant. Prima divisione che fa Cousin del giudizio; medesimezza
logica e psicolo gica delle due specie. Riduzione del giudizio ana litico al
categorico in genere e del sintetico all'im · possibile. Suddivisione del
giudizio sintetico. Errori di Cousin nell'interpretazione de' giudizj: Tutti i
corpi sono pesanti, e Ogni mutamento ha una - Non tutti i giudizj analitici
sono i priori. Due corollarj di Cousin su l'origine delle co gnizioni e su la
natura de' giudizj. VIII. Scambio che fa il Testa del giudizio sintetico con
l'empirico e dell' analitico co' l pur'o. Objezione e risposta; confusione del
carattere sperimentale con la contingenza, e del carattere puro con la
necessità. Pos sibilità de'giudizj sintetici a priori; principio di cau salita.
Le definizioni sono giudizj analitici sintetici. Definizioni geometriche e
costruzioni. Definizioni genetiche e concezioni. non Erronea nozione del
giudizio sintetico proposta da GALLUPPI con l'esempio: La nere è fredda.
Erroneo paragone di questo giudizio con l'altro: triangolo ha tre angoli;
assurdità del giudizio sintetico kantiano dimostrata dallo stesso Galluppi. ILa
divisione del giudizio in analitico e sintetico non può desumersi nè dalla
necessità o contingenza della relazione fra su bjetto e predicato, nè
dall'impossibilità o possibilità dell'opposto. Non v'ha differenza per questo
rispetto fra i giudizi empirici e puri. Altro pa ragone fallace tra il giudizio:
La nere è freddo, e Due quantità eguali ad una terza sono eguali fin loro. -
Tolto il predicato, può essere distrutta o no l'idea del subjetto cosi nei
giudizj empirici come nei puri. Erra il Galluppi non meno di Hune nel determi
nare quali sieno i giudizj, di cui è inconcepibile l'op posto. Confunde l '
intelletto speculativo con l'intelletto pratico. Fallacia della sua argumen
tazione contro la possibilità de ' giudizj sintetici a priori. S'aggira in un
circolo vizioso. Necessita fisica e necessità logica, repugnanza assoluta e
repu gnanza ipotetica o relativa. Contingenza del giu dizio; predicati di
qualità e predicati di azione. -Al giudizio sintetico non conviene propriamente
il ca rattere di necessità, Nè il carattere di contin genza. Ed al giudizio
analitico appartiene il ca rattere di necessità, e repugna quello di
contingenza. Fra i concetti di cavallo alato e di monte senza valle non c'è
differenza d'ordine razionale, ma d'ordine imaginativo. Le nozioni di possibi
lità ed impossibilità han valore logico e non fisico. Erronea dottrina del Galluppi su la natura
della definizione, E su ' l divario ch'egli fa tra de finizione e proposizione e
tra idea e segno dell'idea. Li esempj,
con cui Vacherot spiega la nozione kantiana del giudizio analitico e sintetico,
valgono a scalzarne il fondamento. Sua ridu zione di tutti i giudizj analitici
in puri e di tutti i sin tetici in empirici. Merito e difetto della cri tica
ch'egli fa del giudizio 7 + 5 = 12. Perspicacia nell'avvertire il difetto
capitale della teorica kantiana e il vero punto della questione. Erronea
tuttavia è la nozione che ha il Rosmini del giudizio sintetico empirico. - Sua
formula del problema dell'ideologia: Come si formino i concetti; e del giudizio
primitivo: Esiste ciò che io sento. Suoi giudizj con un subjetto -sensazione ed
un predicato -idea. Non sono un fatto della.coscienza, ma un'illu sione del
Rosmini; Nè possono dirsi giudizj sintetici. False supposizioni ch'egli imputa
vana mente a Kant. Teorica rosminiana della per cezione intellettiva de' corpi.
Strana distinzione fra subjetto e concetto del subjetto; E strane conclusioni
che Rosmini SERBATI ne trae. I giudizj,
con cui egli vuol risolvere il problema dell'ideologia, non sono nè primitivi,
nè sintetici, nè a priori. Condizioni del problema e della sua soluzione. Nozione
del giudizio sintetico, guasta dalla clau sula ch'esso debba avere per subjetto
un'idea sem plice. Applicazione che ne fa il Gioberti ai giu dizj matematici.
Valore del giudizio: A è eguale ad A. Eccezione del giudizio: L'essere è l ' es
V. Se la realtà de ' giudizj sintetici a priori di penda dalla struttura dello
spirito umano o dalla sin tesi objettiva del Gioberti. Sua tesi circa i giudizj
a priori, tutti analitici rispetto alla cognizione rifles sere.siva, e tutti
sintetici rispetto alla cognizione intuitiva; Contraria a' suoi principj, in
virtù de quali appartengono all'ordine della riflessione e non dell' in tuito
così i giudizj sintetici come li analitici. Analisi della percezione primitiva
fatta dal Reid e ri fatta da Kant. Spiegazione che dà il GIOBERTI del giudizio
primo; mistero sopra mistero. X. Sua divisione de' giudizj sintetici a priori
in assoluti e re lativi. Se il problema kantiano sia psicologica mente
insolubile. Fallacia dell' argumentazione giobertiana contro il processo
psicologico. Que stione dell'origine delle idee; differenza tra il fatto e la
sua spiegazione Principio della teorica.
Divisione che si fa del giudizio analitico, piena di repugnanze e inefficace
contro la teorica kantiana. Altra divisione del giudizio non meno inesatta. La
differenza tra le due specie non sussiste Nè quanto al carattere di necessità o
contingenza, nè quanto al riferimento dell'idea all'essere attuale o all'eterna
possibilità. La materia attuale e la materia possibile. Sequela di repugnanze,
che deriva dalla classificazione de' giudizj secondo che hanno objetto finito
od infinito.Critica infelice che Mamiani fa de' giudizj sintetici a pricri di
Kant con vernenti la matematica E la metafisica. Divisione ch'il filosofo fa
del giudizio e che disfà con li esempj. Fallacia della definizione
dall'accidente. Il carattere di essenzialità o accidentalità del predicato
verso del subjetto è d'ordine logico e rela tivo, non già d' ordine reale ed
assoluto. Si ri duce alla relatività dei concetti di genere e di specie. Il
giudizio sintetico di PEYRETTI è intrinsecanente falso e logicamente
impossibile. Non si può mai negare ciò che si afferma senza contradirsi.
Paralogismi del Peyretti a prova della tesi che tutti i giudizj empirici sono
sintetici; – E della tesi che tutti i giudizj analitici sono puri. Tesi
disdette dalla sua stessa teorica dell'opposizione de' giudizj. Caso di un
predicato non incluso nel subjetto. La teorica dell'analisi e della sintesi,
professata dal Peyretti, mal s'accorda con le sue teo riche dell'apprensione
analitica e sintetica; Del l'affermazione artificiale e naturale; del giudizio
primi tivo o intuitivo, e secondario o razionale; della distinzione intensiva
ed estensiva delle idee. Nozione dell'analisi e della sintesi e teorica della
definizione, con cui il Peyretti s' accosta alla vera idea del giudi-. zio
analitico e sintetico. La divisione anche del giudizio falso in analitico e
sintetico, Fondata in una differenza
affatto arbitraria e fallace tra due giudizj, Che paragonati a dovere fra loro
non differiscono punto Autori da omettersi. Errori circa la forma negativa del
giudizio analitico e sintetico ecirca il carattere spontaneo della sintesi e
riflesso dell'analisi. Critica ch'egli fa della dottrina di Kant su i giudizj
sintetici a priori E delle obje zioni mosse contro di quella dottrina da
GALLUPPI E da Rosmini. Teoria ontologica
del Toscano, condannata dal Gioberti E distrutta da gli esempj stessi, con cui
il Toscano crede d'illustrarla. Vanagloria della scuola degli ontologi. Dottrina
di ROMANO su i giudizj necessarj e contingenti; Su la necessità assoluta e
condizionale E su la sintesi e l'analisi. Assimilazione e dissimilazione
spontanea tra le percezioni. Erronea definizione dell'analisi e della sin tesi.
Esempj con cui il Corleo non chiarisce, ma distrugge la sua teorica
dell'assimilazione. Della. sintesi, E dell' analisi. Nesso ch'egli sta bilisce
fra l'analisi e la sintesi; E contempora neità delle due funzioni. Forme
principali della cognizione. Ordine di priorità e posteriorità fra la sintesi e
l'analisi. Dottrina del Corleo su la sintesi riflessa; disdetta da' suoi esempii
e da fatti d' esperienza commune. Differenza che si fa tra il giudizio e la
sintesi ed analisi. Giu dizj che per lui non sono veri giudizj. Censura ch'egli
muove alla maggior parte dei filosofi per aver confuso la sintesi ed analisi
riflessa co'l giudizio. Sua scoperta della conversione de' giudizj empirici in
necessarj. Analisi del giudizio: Ogni corpo è grave; E confronto coʻl suo
reciproco: Ogni grave è corpo. - Correzioni e giunte del Corleo alla teorica
kantiana de'giudizj analitici e sintetici, a priori ed a posteriori. Altra sua
scoperta della priorizzazione de' concetti. Effetti prodigiosi della quinta
percezione e conseguenze davvero nuove
della priorizzazione de'concetti. Critica delle definizioni del giudizio date
da varj filosofi; Da Mill e da Rosmini. Defi nizione che ne dà BARBERA. Sua
teorica del giudizio analitico Identità manifesta ed occulta. Esempio del
quadrato di 13.Teorica del giudizio sintetico. Officio della copula. Esempio
del campanile di Pisa. Teorica della for mazione delle idee. Risoluzione
dell'idea ne'suoi elementi mediante il giudizio. Attributi del su hjetto ideale
e del subjetio reale. Esempio del peso dei corpi. Teorica del giudizio
sintetico a priori. Vocaboli che dinotano l'ignoto. Subjetto ignoto ed
attributi noti. Esempio del yocabolo. Declinazione degli studj logici in
Inghilterra. - Nota di Stuart Mill su la questione de'giudizj analitici e sin
tetici. Condizione degli studj logici in Francia. Garnier e Bailly. Dottrina di
Re nouvier intorno al giudizio in genere, al giudizio cate gorico, e al
giudizio analitico e sintetico. Se ogni giudizio sia analitico e sintetico
insieme. Delbouf: sua teorica del giudizio sintetico e dell'ana litico. Confusione ch'egli fa dell'uno con l'altro,
Confermata da' suoi esempj. Una nuova riforina dell'insegnamento filosofico in
Italia. es guaci ed avversarj di Kant in Germania Que stione de’giudizj
analitici e sintetici ripigliata da Mill nella sua critica della Filosofia di
Hamilton. Sue objezioni contro la teorica commune del giu dizio. Teorica sua
propria; divario ch'egli am mette tra il concetto ed il fatto.Relazione tra
giudizi e concetti; come i fatti possano esser materia dei giudizj. Proposizioni
ch'egli trova nei fenomeni esterni; ed elementi o momenti della sua teorica del
giudizio. Giudizj nuovi e giudizj ripetuti; Co pernico e Tolomeo. Attributi che
racchiude il concetto. Attributi impliciti nel senso del nome; teorica della
definizione. Esempio del vocabolo Precisione del linguaggio filosofico di
Stuart Mill nella divisione del giudizio in analitico e sintetico. Objezioni
del Krug alla teorica kantiana; esposizione della teorica sua propria. II.
Contenenza originaria del predicato nel subjetto; astrazione della logica dal
pensiero sintetico. Altre definizioni del giudizio analitico e sintetico.
Relazione del concetto con l'objetto. Esempi che non confermano punto la tesi.
Differenza tra ' giudizj sintetici ed analitici mal fondata dal Krug
nell'opposizione fra objetti determinati e concetti già esistenti; E fra
objetto, idea del l'objetto, e nota della sua idea. Distinzione fra il valore
objettivo e subjettivo de'giudizj, male appli cata. Eposizione che si fa della
teorica, non guari migliore delle altre. Sistema. In luogo di correggere, si
aggrava l'inesattezza che riconosce nelle dottrine altrui. Valore teoretico e
pratico della sua divisione; forme vuote della logica e forme piene della
metafisica. Confusione del giudizio analitico con l'a priori. Teorica di
Twesten e di Braniss. Officio della sintesi e dell'analisi; giudizj
esistenziali ed essenziali; cognizione empirica e razionale; necessità assoluta
e relativa. Brevi e giuste ossservazioni
del Troxler su la classifi cazione kantiana del giudizio. Teorica del Krause:
nozione inesatta del giudizio sintetico,
E del l'analitico. Giunta del Tiberghien. Dottrina del Drobisch intorno
al giudizio categorico ed ipotetico. Classificazione del giudizio analitico e
sintetico fondata nell'opposizione arbitraria fra le note interne ed esterne de
concetti. Teorica del Trendelen burg. Sua critica del sistema kantiano; meca 1
nismo ed organismo, composizione e sviluppo. Valore materiale e formale del
giudizio. Errore del Trendelenburg nel fare analitici tutti i giudizi positivi,
e tanto più i negativi. Divario essenziale fra il giudizio positivo e negativo.
Carattere sin tetico attribuito erroneamente dal Trendelenburg ad ogni
giudizio. Sue variazioni circa la natura < lel giudizio sintetico.Giudizj
sintetici a priori; giudizj tetici ed esistenziali.Valore sintetico ed
analitico de'giudizj tétici. Doppio valore anche de' giudizj esistenziali. Oscurità
e confusione della teorica del Reinhold. Sistema del Beneke: differenza tra
subjetto e predicato del giudizio. INozione dell'analisi e della sintesi.
Contenenza qualitativa e quantitativa del predi cato nel subjetto. V. Aumento
della cognizione me riante il giudizio, determinato assai male dal Beneke.
Critica ch'egli fa della divisione. kantiana: enigmi sopra enigmi. Applicazione
del principio d'iden tità a' giudizj analitici e sintetici. VNon ogni giudizio
sintetico è fittizio. Lacuna nel sistema del Beneke. Teorica singolare e
stravagante della validità del giudizio esposta dallo Zimmermann. Applicazione
non meno strana ch ' egli ne fa al giudizio analitico e sintetico. Assurdità
della sua classi ficazione. Sistema
dell' Ulrici: sua tesi dell'iden tità de'giudizj analitici e sintetici. Ammessa
pure la differenza a parole, ma cancellata in effetto. Critica savia ch'egli
avea già fatta della dottrina kantiana. Nuova teorica dello Zimmermann. Sintesi
a priori ed a posteriori. For mazione di nuovi concetti mediante una nuova
osservazione. Soluzione del problema dei giudizj sin tetici a priori, Fondata
in falsi supposti. Conclusione che rinega il suo principio. Differenza che il
Ritter introduce fia proposizione e giudizio, fra giudizio e concetto, fra
concetto e rap presentazione. Significato de' vocaboli. Intelligibile diretto e riflesso; valore del
vocabolo e della proposizione. Se le proposizioni analitiche espri mano un solo
concetto. V. Proposizioni analitiche e sintetiche, le quali, secondo il Ritter,
non esprimono giudizj analitici e sintetici. Proposizioni analiti che e
abolizione de giudizj analitici. Bizzarra nozione del giudizio sintetico.
Censura che fa il Ritter de giudizj sintetici a priori di Kant. Va lore
objettivo e subjettivo de concetti; determinazione delle essenze individuali. Note
essenziali e neces sarie, e note accidentali e contingenti dell'individuo.
Diversità della forma analitica de' giudizj neces F 1 sarj e contingenti.
Autorità di Platone mal in vocata dal Ritter. Valore variabile delle sue
proposizioni sintetiche; negazione della scienza. - Teorica dell' Ueberweg.
Teorica del Lindner: giunte alla nozione kantiana de' giudizj analitici e sin
tetici.Se campo proprio della logica sia il giu dizio analitico e non il
sintetico. Altre definizioni 1 1 del Lindner, che sopprimono ogni differenza
logica fra i giudizj analitici e sintetici. Relatività naturale della sintesi e
dell'analisi. Questioni da trattare; criterio e divisione. II. Appli cazione
del carattere analitico e sintetico ai giudizj uni versali, particolari, e
singolari. Ai positivi e negativi. Agli
infiniti Ai categorici, ipo tetici, e disgiuntivi. Riduzione del giudizio ca
tegorico in ipotetico, e dell'ipotetico in disgiuntivo. Modalità de ' giudizj
secondo la scuola kantiana e secondo la scuola peripatetica. Esclusione del
carattere sintetico ed analitico da' giudizj modali. Origine, scopo, fondamenti
del criticismo kan tiano. Suè relazioni con li altri sistemi, e suoi pregi.
Suoi difetti: dualismo fra subjetto ed objetto della cognizione. Unità e
dualità ori ginaria della coscienza; identità e distinzione del su bjetto e
dell' objetto. Altre forme del dualismo kantiano; attinenze della ragione co '
l senso nell' unità dell' io. XV. Realtà ed objettività, materia e forma della
cognizione.Il criticismo kantiano e il problema capitale della filosofia. Esempio
del principio di causalità. From here both the hot and probably also the cold
water were conducted to the bath tub on the other side of the partition wall.
550 Since this wall between l and 20 is heavily
restored, no remains of the pipes or even openings for them have survived.
Whether these features were removed already in antiquity, either before the
eruption or soon after it by looters or in connection with the excavation is
unknown, due to the lack of reports. In corridor h² two concave
and parallel indentations from two round features such as pipes (diam.
0.04 m, preserved length 1.2 m) run in a north-south direction along the west
wall at a height of 1.1 m with a slight downward incline. The form and
dimension of these indentations indicate that they stem from two parallelly-
placed lead pipes, running along the west wall of the corridor. Since the wall
at both ends of these indentations shows modern repairs, the original length
and the starting and end points can no longer be established. But since the
repair to the south of these indentations covers the back side of the east wall
of kitchen l , it could be very probable that the pipes that made these
indentations came from the boiler in front of the north wall of the kitchen and
left that room through its east wall. The repaired area to the north
corresponds to the rear side of the niche for the schola labrum. To the
north of this 0.95 m wide repaired area of the wall, no indentations can be
found. Thus it seems probable that the supposed pipes led into
caldarium in the niche of the schola labrum to supply
this element of the bath with water as well.Ausonio Franchi. Cristoforo di Giovan Battista Bonavino. Cristoforo
Bonavino. Keywords: la filosofia delle scuole italiane, i due massoni,
giudizio, sentimento, storia della filosofia, storia della filosofia italiana,
risorgimento, rito italiano simbolico, name index in Austonio Franchi’s works. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bonavino” – The Swimming-Pool Library. Bonavino.
Grice
e Boniolo: l’implicatura conversazionale dell’atleta del vicolo -- le regole e
il sudore – filosofia del sudore -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Padova).
Filosofo italiano. Grice: “I like Boniolo; especially that he takes ‘antichita’
seriously – he is right on the emphasis on ‘argomentare’ but obviously the
balance shoud be between epagoge and diagoge – I would like to see more
diagoge! He has philosophised on other topics, too!” Cresciuto nel Petrarca
Basket, debutta in prima squadra diventando in quell'anno il più giovane
giocatore di Serie A. Giocò con il Petrarca Basket. Presidente. Laureato a
Padova, insegna a Padova, Roma, Milano, e Ferrara. Studia I fondamenti
filosofici della biomedicina e sulle loro implicazioni etiche, in
collaborazione con diversi istituti e fondazioni mediche milanesi. Svolge
ricerca in ambito filosofico, in particolare sulla filosofia della ricerca
biomedica e della pratica clinica, nonché di etica pubblica e individuale. Si è
occupato anche di filosofia della scienza di filosofia della fisica, di storia
della filosofia e della fisica contemporanee. Il suo lavoro è documentato da saggi pubblicati su riviste.
Membro dell'Accademia dei Concordi di Rovigo. Altre opere: “Mach e
Einstein. Spazio e massa gravitante” (Armando Editore); “Linguaggio, realtà,
esperimento” (Piovan); “Metodo e rappresentazioni del mondo. Per un'altra
filosofia della scienza” (Bruno Mondadori); “Filosofia della scienza” (Bruno
Mondadori); “Questioni di filosofia e di metodologia delle scienze sociali” (Borla);
Introduzione alla filosofia della scienza” (Bruno Mondadori); “Il limite e il
ribelle: etica, naturalismo, darwinismo” (Cortina);. Argomentare” (Bruno
Mondadori); “Individuo e persona. Tre saggi su chi siamo” (Bompiani); “Strumenti
per ragionare: logica e teoria dell'argomentazione” (Bruno Mondadori); “Il
pulpito e la piazza. Democrazia, deliberazione e scienze della vita” (Cortina);
“Le regole e il sudore. Divagazioni su sport e filosofia” (Raffaello Cortina);
“Strumenti per ragionare” (Pearson Italia spa); “Conoscere per vivere.
Istruzioni per sopravvivere all'ignoranza” (Meltemi); “Filosofia della fisica,
Bruno Mondadori, J. von Neumann, I fondamenti matematici della meccanica quantistica,
Il Poligrafo); Storia e filosofia della scienza. Un possibile scenario
italiano” (Le Scienze); “La legge di natura. Analisi storico-critica di un
concetto” (McGraw Hill); “Laicità. Una geografia delle nostre radici”
(Einaudi); “Filosofia e scienze della vita. Un'analisi dei fondamenti della biologia
e della medicina” (Bruno Mondadori); “Passaggi. Storia ed evoluzione del concetto
di morte cerebrale” (Il Pensiero Scientifico Editore); “Etica alle frontiere
della biomedicina. Per una cittadinanza consapevole” (Mondadori); Consulenza
etica e decision-making clinico. Per comprendere e agire in epoca di medicina
personalizzata” Pearson Italia spa,.Poincaré, Opere epistemologiche, Mimesis. Mimesis,.
Etica alle frontiere della biomedicina. Per una cittadinanza consapevole (Mondadori).
Apoxyómenos Apoxyomenos Pio-Clementino Inv1185.jpg Autore Lisippo Data Copia
latina dell'età claudia da un originale bronzeo circa Materialemarmo pentelico
Altezza205 cm UbicazioneMusei Vaticani, Città del Vaticano
Coordinate41°54′24.23″N 12°27′12.65″E L'Apoxyómenos (traslitterazione dal
participio grecoἀποξυόμενος, "colui che si deterge") è una statua
bronzea di Lisippo, databile al 330-320 a.C. circa e oggi nota solo da una
copia marmorea (marmo pentelico) di età claudia del Museo Pio-Clementinonella
Città del Vaticano. Si conoscono inoltre varie copie con varianti.
Dettaglio La testa Storia Modifica La statua bronzea
dell'Apoxyómenos, assieme ad un'altra statua di Lisippo che rappresentava un
leonegiacente, si trovò, in epoca successiva, ad abbellire e ornare le terme di
Agrippa in Roma. Tiberio, affascinato dall'opera, provò a portarla nel suo
palazzosul Palatino, ma dovette poi ricollocarla a posto per le proteste dei
Romani. Una versione marmorea fu rinvenuta nel 1849 nel quartiere romano
Trastevere, nel vicolo delle Palme, che da quel ritrovamento, prese poi il nome
di "vicolo dell'Atleta".Unitamente alla statua furono ritrovate anche
le statue del Toro frammentario e il Cavallo di bronzo. L'opera venne
esposta, quasi subito, nei Musei Vaticani[3] (Città del Vaticano), inizialmente
nella camera del Mercurio, nel cortile ottagonale, quindi fu rimossa e spostata
al Braccio Nuovo. Nel 1924 fece il percorso a ritroso e ritornò nella Camera
dell'Hermes, dove ci fu un nuovo, più accurato restauro effettuato dal Galli.
Questi, tra le altre cose, tolse il dado posto dal Tenerani nella mano destra,
provvide a rifare lo strigile, effettuò la sostituzione di vari perni esistenti
e infine, vi integrò molto accuratamente le dita distese. Nel 1932 la statua
trovò la sua collocazione definitiva nella stanza più propriamente detta
Gabinetto dell'Apoxyómenos. Nel 1994 la scultura fu oggetto di una profonda e
completa opera di pulitura. La statua fin dal suo ritrovamento ebbe
subito una grandissima notorietà mondiale: di essa fu diffuso il calco in
gesso, in numerose copie e in varie parti d'Europa. Una copia del calco, venne
richiesta anche dallo scultore Shakespeare Wood, al quale venne donata, per
essere poi collocata nell'Accademia di Belle Arti di Madras. In tale occasione
e per tale finalità fu realizzata una copia cosiddetta "forma buona",
vale a dire, una particolare matrice in gesso; di questa operazione, rimasero
visibili le tracce fino a quando fu effettuato l'ultimo restauro. Una
variante del tipo dell'Apoxyómenos è il cosiddetto Atleta di Lussino, un
originale bronzeo. Una più simile a quest'ultima, ma con le braccia reggenti un
vaso si trova nella galleria degli Uffizi. Descrizione Modifica
L'Apoxyómenos raffigura un giovane atleta nell'atto di detergersi il corpo con
un raschietto di metallo, che i Greci chiamavano ξύστρα e i Romani strigilis,
in italiano striglia. Era uno strumento dell'epoca, di metallo, ferro o bronzo,
che era usato solo dagli uomini e, principalmente, dagli atleti per pulirsi
dalla polvere, dal sudore e dall'olio in eccesso che veniva spalmato sulla
pelle prima delle gare di lotta.[1] L'atleta è quindi raffigurato in un momento
successivo alla competizione, in un atto che accomuna vincitore e
vinto.[4] La versione dei Musei Vaticani si presume sia stata eseguita in
un'officina romana di buona qualità, pure se, ad una più attenta analisi, resta
qualche piccola imperfezione e decadimento di livello; ne è un particolare
esempio la resa della zona interna del braccio sinistro. La statua risulta
nella sua totalità sostanzialmente completa e tuttora in condizioni molto
buone. Piccoli particolari rovinati si possono riscontrare nella punta del
naso, mancante, diverse scheggiature relative all'orecchio sinistro, ai
capelli, a una delle mascelle e anche allo zigomo sinistro. Esistono due
fratture sul braccio destro; una è situata alla metà circa del bicipite e una
seconda sopra il polso. Il braccio sinistro riporta una frattura alla spalla,
dove si possono anche notare piccole perdite di materiale e una seconda
frattura al polso. Su una vasta zona dell'avambraccio destro sono
evidenti le tracce di leggere corrosioni e di un'antica azione del fuoco. In una
delle mani mancano tutte le dita e si notano fori di perni che risalgono ad un
precedente restauro. Mancano anche il pene e una parte dei genitali nella
zona inferiore. La gamba sinistra rivela una frattura sotto l'anca. La gamba
destra rivela due fratture; sotto la caviglia e sotto il ginocchio. Stile
Modifica Col gesto di portare in avanti le braccia (tesa la destra e piegata la
sinistra), la figura segnò una rottura definitiva con la tradizionale
frontalità dell'arte greca: le statue precedenti avevano infatti il punto di
vista ottimale davanti (un retaggio delle collocazioni dei simulacri nelle
celle dei templi), mentre in questo caso per godere appieno del soggetto si
deve girargli intorno. Con tale innovazione l'opera è considerata la prima scultura
pienamente a tutto tondo dell'arte greca. La figura si muove ormai nello
spazio con una grande naturalezza, con una posizione a contrapposto che deriva
dal Doriforo di Policleto; in questo caso però entrambe le gambe sostengono
l'atleta e la sua figura è leggermente inarcata verso la sua sinistra, seguendo
quel gusto per la dinamica e l'instabilità maturato da Skopas qualche anno
prima. Esso si protende nello spazio con audacia, col peso caricato sulla gamba
sinistra (aiutata da un sostegno a forma di tronco d'albero) e con una lieve
torsione del busto, che spezza irrimediabilmente la razionalità del
chiasmopolicleteo, cosicché i pesi non sono più distribuiti con simmetria
sull'asse mediano. Il corpo dell'opera è percorso da una linea di forza ondulata
e sinuosa, che dà l'impressione allo spettatore che l'opera possa in qualche
modo andargli incontro. Il corpo è snello, con una testa più piccola del
tradizionale 1/8 dell'altezza del canone di Policleto, in modo da assecondare
un'innovativa visione prospettica, che tiene conto del punto di vista dello
spettatore piuttosto che della reale antropometria della figura. Scrisse a tale
proposito Plinio che Lisippo «soleva dire comunemente che essi [gli scultori a
lui precedenti] riproducevano gli uomini come erano, ed egli invece come
all'occhio appaiono essere» (Naturalis Historia). Apoxyomenos, su
museivaticani.va. URL consultato il 28 luglio 2017. ^ Vicolo dell'atleta, su
romasegreta.it. URL consultato il 28 luglio 2017. ^ a b Apoxyómenos, su
treccani.it, Treccani. URL consultato il 28 luglio 2017. ^ a b Lisippo di
Scicione: l’Apoxyomenos, su instoria.it. URL consultato il 28 luglio 2017. Voci
correlate Modifica Lisippo Policleto Scopas Atleta di Lussino Strigile
Borrelli, APOXYOMENOS, in Enciclopedia dell'Arte Antica, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana, 1958. Modifica su Wikidata Paolo Moreno,
APOXYOMENOS, in Enciclopedia dell'Arte Antica, Istituto dell'Enciclopedia
Italiana, 1994. Portale Scultura: accedi alle voci di Wikipedia che trattano di
scultura Ultima modifica 15 giorni fa di Botcrux. Doriforo scultura di
Policleto Atleta di Lussino scultura greca Eros con l'arco Il
contenutoGiovanni Boniolo. Keywords: le regole e il sudore, sweat, sudore,
instrument to oil, and get sweat off, strigila, strigil, cricket, golf,
football. Grice, captain of the football team at Corpus Christi. His philosophy
tutor taught him to play golf. Competed in cricketshire for Oxfordshire.
Founding member of the Demi-Johns, ‘philosopher and cricketer’, ‘cricketer and
philosopher’. Sluga learns cricket from Grice. References to cricket in THE
TIMES. ‘rules of games’ – “The conception of values” – rule, “we don’t like
rules, except rules in games and to keep quiet in colleges!” -- Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Boniolo” – The
Swimming-Pool Library. Boniolo
Grice
e Bonomi: l’implicatura conversazionale dei quattro elementi – filosofia
italiana – Luigi Speranza -- (Roma).
Filosofo italiano. Grice: “Bonomi is undoubtedly a Griceian – my favourite is
his account of the copula – as in ‘The wrestlers are good’ – in terms of what
Bonomi, after Donato, calls ‘aspetto’ – S is P, S was P, S will be P, Be P!,
and so on – Most of his philosophising is Griceian, such as his explorations on
what he calls ‘the ways of reference,’ ‘image’ and ‘name’ in terms of ‘significato,’ and ‘rappresentazione,’ – he
is a Griceian in that he respects ‘la struttura logica’ and leaves whatever
does not fit to the implicaturum!” Insegna
a Milano. Nei lavori di filosofia del linguaggio (“Le vie del riferimento” –
Milano, Bompiani – “Universi di discorso” – Milano, Feltrinelli) concentra il
proprio interesse verso il ruolo che l'apparato concettuale svolge nella
determinazione dei contenuti semantici grazie ai quali ci riferiamo a oggetti
ed eventi del mondo circostante. Il suo
saggi teoreticamente più impegnativo (“Eventi mentali”, Milano, Il Saggiatore)
tratta invece delle modalità logiche che sono alla base delle procedure con
cui, nel linguaggio, rappresentiamo i contenuti cognitivi di altri soggetti. Si
è poi occupato della struttura semantica degli universi narrativi,
concentrandosi in particolare sul ruolo che hanno le cosiddette espressioni
indicali nel determinare la struttura spazio-temporale di un testo (“Lo spirito della narrazione”,
Bompiani). Un saggio di semantica
formale è dedicato alla struttura degli enunciati temporali (“Tempo e
linguaggio. Introduzione alla semantica del tempo e dell'aspetto verbale”, Bruno
Mondatori). A metà strada fra realtà autobiografica e immaginazione si colloca
invece la opera narrativa (“Io e Mr Parky”, Bompiani), nella quale si
descrivono i mutamenti che intervengono nella vita di una persona che scopre di
essere affetta da una patologia neurodegenerativa. Altre opere: “Esistenza e struttura, saggio
su Merleau-Ponty, il Saggiatore, Milano); “Sintassi e semantica nella
grammatica tras-formazionale” (Milano, Il Saggiatore); “Le immagini dei nomi” (Milano,
Garzanti). “Gli analitici lo fanno meglio. Le ragioni di un successo crescente
anche tra i filosofi italiani cresciuti nella tradizione continentale, in La
Stampa. Scuola di Milano. A DARK and mysterious art, called
Alchemy, which originated with the Arabian sages about the seventh
century, was the parent of the brilliant and enchanting science of
Che- Baistay. Philosophers of the polemical schools
main- tained that Fire, Air, Earth, and Water, were the Four
Elements of Nature; but the disciples of Alchemy denied the validity of
this doctrine, and asserted that Salt, Sulphur, and Mercury, were
the Three Elements, from whose admixture or union emanated the various
productions of the a,nima.l, vegetable, and mineral kingdoms.
Both notions were erroneous, as the sequel will prove, but that of
the alchemists rapidly excited intense interest, because it led to
the performance of curious experiments, and to the observance of
strange phenomena attendant upon the mixture of adds, salts, spirits,
and metala B U im pROMB golci^ ami ieSd findk td hrrfr^
V>f»^^ duit tiie noe afl»adt»iiL of d (ftimdhf fA Salt, Salphur, and
Mercnrr of tl ^/r»#» ii^aS wr/tUd eaaase ite TraBSHntaciija ini
Th^» ffAvht^mt^f therefore, consfcroctei powe fifl f^rrirt^'^^
wvfmUid curious stills^ alembic I'i^.hdn, t^titf'^)tUmf and much costly
and con fillf'Mf^d h^pnmim for extractrug strong acid «nJlM, Mifid
w<ilvt»fif.«, from minerals and earths. A1jI»mI ljy llu^Mo tliny
(jommenced an arduox MhrtH'li llihiHwIuMd. mII Nature, for an
imaginai substance, which they named the Philosopher's stone;
a minute fragment of this miracle of art, when discovered, and thrown
upon molten lead, was destined to alter the proportions of its
three supposed elements, to cleanse it fix)m impurity and dross,
and transmute it into pure and effulgent gold From the laboratories of
Arabia, the principles of this seductive art soon spread over ITALIA, and
all ranks of society joined in wild pursuit of the golden phantom for a
long succession of ages; vain was their incessant toil and labour, it eluded
their anxious grasp, and instead of enjoying riches and splendour, they
invariably languished in poverty and misery. The alchemists,
baffled in the acquisition of metallic treasure, sought after a powerful
liquid for dissolving all things; but this was quickly abandoned,
because an Universal solvent could not be retained in their retorts or
crucibles. Ultiniately they dared to think Immortality within
their reach, and presumptuously endea- voured to prepare a medicine to
prevent the decay of nature, and prolong life to an indefinite
extent; but disease and death were the grim attendants upon the
operators, who trusted to obtain an Elixir of life amidst the poisozi fiimes
of the furnace. Such were the three grand objects of alchern art,
and though abortive in regard to their at:::;^ ticipated results, yet
productive of the good eflFec:of inducing philosophers to descend from
disput^-'^ upon words, to experiments upon things.
Accordingly, out of the vast mass of intricat^^ materials
accumulated by the alchemists, a fe^^' master minds were enabled to
select, examin and classify valuable facts, striking experimentsf^ and
wonderful phenomena, which had been either abandoned or forgotten during
the in- fatuated pursuits now briefly described. The gradual
introduction of metallic pre- parations into Medicine, as substitutes for
the drugs and simples of its ancient practice, and of others into
the arts and manufactures, conjoined with the publication of essays
concerning these and other experimental facts, eventually drew the
attention of civilized society to the utility of the labours of the
philosophers, who engaged upon the ruins of the once dearly cherished,
yet delusive art, and in an incredibly short time, like the fabled
Phoenix of Arabia, Chemistry soared from the ashes of
Alchemy. Chemistiy, guided by accurate experiment sound theory, has
attained its just rank in circle of the sciences, and has proved
the Unate connexion of its beautiful facts and trines, with the
wonderful phenomena of the d, and their great utility when
judiciously applied to the arts of life, in aid of the wants, orts,
and luxuries of mankind. The votary of Chemistry is not chained
to ^Q flaming furnace in fruitless labour after gold, ^or compelled
to invoke witchcraft and magic for the production of an universal
solvent, nor immured in the dark laboratory, amidst deadly
exhalations, to discover the art of prolonging life; no! in this happy
age, the fetters of ignorance and superstition are shattered by the
powerful hand of Truth, and he comes forth with freedom into the glowing
sunlight of Phi- losophy, as the servant and interpreter of Nature;
he looks abroad into the rich and mag- nificent Universe, calls the
delightful scenery all his own, the mountains, the valleys, the
oceans, the rivers, and the sky; through these wide bounds he is
free at will to choose Whate'er bright spoils the florid earth
contains, Whatever the* waters, or the ambient air. All present him
with perfect instances of tb^ consummate wisdom of the Almighty God, wb
created a World so fraught with beauty, and \K their examination he gains
materials for refle^^ tion and research, which, if properly applied
axx* pursued, not only enlighten and adorn, hv exalt and purify his
mind, teaching him to ap preciate the miraculous workings of an
Omid potent and Eternal Power. Chemisfay is the most
instructive and de lightfiil study that can be pursued, because it
i purely a science of Experiment; no anticipatioit can be formed as
to the results which will ensu^ upon the presentation of different
substances U each other. By making experiments with great
attentior and accuracy, and intently studying the results,
philosophers soon discovered the real nature oi the Four Ancient, and the
Three Alchemical Elements; a short account of the conclusiom which
are thus established will furnish a correct notion of the modem meaning
of the term Elements, which will frequently occur during the
present inquiry. Fire is not a peculiar or distinct
principle, but a result of intense attraction between
two i '- or Q^Qpe substancea Air is a mixture of
two S^^QB, called Oxygen and Nitrogen. Earth is a
ooQapound of Oxygen and numerous Metala " ^ter is a
compound of Oxygen and a gas * ^ed Hydrogen. Salt is a
compound of a vapour called Ohio- ^e, and a metal called Sodiimi;
but the com- P^xxents of Sulphur and Mercury are unknown,
"^^lefore these two substances are called Ele- °^^xits,
to denote that they have not been 8*Udysed, and in this acceptation
of the term C^Xygen, Nitrogen, Hydrogen, Metals, and several
^ther substances, are Elements; altogether there ^e Fifty
-six such Elements: their names are shown in the following list. Aluminum.
A metal thus named from the Latin dt/u/men, clay. Antdcont. a
metal thus named from the Greek am, agoMisty and imvos, movJc,
because several monks were poisoned by its preparations. Arsenic. A
metal thus named from the Qmk apcrsytKoy, powerful, on aoooont of
iti strengA aa a poison. Bariu^l a metal extracted from
Baiyta^ ft heavy mineral thus named frx>m the Gieekj
^apvs, weight. Bismuth. A metal said to be thus named byi he
German miners, from wiesarruitte, a Uoomr ing meadow, because
of the variegatied hues of its tarnish. Boron. A non-metallic
combustible, obtained from Borax, a substance so called from
the Arabic, burvJc, brillicmt, Bromink a non-metallic
incombustible liquid. Its name is derived from the Greek, Spufjoi, stench,
on account of the insupportable odour of its vapour. Cadmium.
A metal thus named from the Greek xaSjw.gia, cola/mine, an ore of
zinc. Calcium. A metal thus named from the Latin calx,
Ivme. Carbon. A non-metallic combustible, thus named from the
Latin carbo, coaL Cerium. A metal thus named in honour of the
planet Ceres. Chlorine. A non-metallic incombustible vapour, thus
called from the Greek yO^^pos, green, in aUusion to its colour.
HRomuM. A metal thus named from the Greek XP<»f^oC) colour, on
account of the varied hues which its compounds assume. OBALT.
A metal thus named after Kobold, a sprite or gnome of the German mines. OLUMBIUM.
A metal thus named from its dis- covery in a mineral from CoVwmbia,
DPPER A metal thus named from being ori- ginally wrought in
Cyprus. DDYMITJM. A metal thus named from SiJiz/Aoi, twins, on
account of its resemblance to Lantanum. LUORINK A non-metallic
iminflammable va- pour, extracted from fluor-spa/r, LUCINUM.
A metal extracted from a mineral named Glucina; a term derived from
the Greek yXvKv;, sweet, on account of such taste being
communicated by its compounds. DLD. A metal the etymology of whose
5tiame is uncertain. YDROGEN. A non-metallic inflammable-:
gas, and being an element of water, it is thus called from the
Greek if^cjp, water, t^d yBvcj, to generate. K Bume a
red colour; hence ite name tiOM ' the Greek ^ dSw», a
rose. Selenium. A non-metallic inflammable ela ment, thus named in
honour of the moOE from the Greek atMvn, the nwon. SrucRTM. A metal
thus named from the Latin SlLTXB. A metfd, ihe oii^ of whose name
is obecnra. SoDiuiL A metal obtained from the ashes oJ
a plant called the solaola «m2a. StbontiuU. a metal extracted from
a minera] discoTersd at j%vn<Ja«. Sdlphdb. a non-metaUio
cnmbustible, whoBC name is probably of Arabic eztntct^on.
Tbxlukium. a metal thus named in honour o: the Earth, from the
Latin TeUAia, the earth. Thobintju. a metal thus named in honour o:
the Saxon deitj Thor. Tin. a metal, the origin of whose name is
t matter of doubt TiTANiUH. A metal thus named in honour
o: the Tita/ns of heathen mythology, TtraGSTENUM. A metal
thus named from th< Swedish word tUTigaten, heavy-stone,
fron which it was extracted.
^Hanium. a metal thus named in honour of the planet
Uranus, ^Akadium. a metal thus najned in honour of Vcmadis, a
Scandinavian deity. TTranjM. A metal extracted from a mineral
found at Ytterby. ZlKa A metal supposed to be thus named from
the Grerman zi/nJcen, ruiUa. ZmcoKTCTM. A metal obtained from a
gem called zircoon, by the Cingalese, in allu- sion to its
four-cornered shape. By far the greater number of the above
host of elements have been elicited by chemical analysis; very few are
presented absolutely pure by Nature. The Elements may be thus
classed: L Forty-four Metals, Aluminum, Antimony, Arsenic, Barium,
Bismuth, Cadmium, Calcium, Cerium, Chromium, Cobalt, Columbium,
Cop- per, Didymium, Glucinum, Gold, Iridium, Iron, Lantanum, Lead,
Lithium, Magnesium, Manganesium. Mercury, Molybdenum, Nickel, Osmium,
Palladium, Platinum, Potassium, Rho- dium, Silicium, Silver, Sodium,
Strontium, Tel- lurium, Thorinum, Tin, Titanium,
Tungstenmn, Cnac^rcoL TjoimSizsl. YmrmB Zsnc, and 1 IL Tla^ie
Gaae&. HrdrQeoL Qo?ai. v IIL Two Vapcrais. CIjctom* awi FhuHin
V. fSx NoEHiXfcetallic s^aA^ Baran. Cuboi l^/ijlx*^;
Pb</«]>lKAi2£, Selfiimmi. zuA Solphur. Tl^ H*JpporteirE fA
combosdon are BromiiM CJU^^riuLtf;; FliK/nne, Iodine, and QxygtoL
Ti><<:; O/tnlHutibl^s are. Boron. CarlMMi, H]
dr'>g<^^ Vhf^hfjmu^ Selenium, and Snlphm: It miitst fie
particularly remembered that tli (itM^mhA doe« not affirm these
suhstances to I Um^ Ai/fmif^f or AWJute Elements of Xature ou
iiit', ^yyutrary, }kh d^r/^ms it extremely probabl tliiit th'ry rrjAy
}>^5 aiialysed or decomposed i the ^y;ijr«-r; of time, but until this
be effectei he «tyl<?« them Elements for convenience <
diw'.'ijwjion, and as a confession of the limits < hiii aiialyti/;al
skilL Tlie (yliemist investigatf^js the habitudes <
tlies^i KlefrK^itH, dis^^^ivers how they combine 1 form (Join(>oijndH,
and how these combine t form I)oubl(} compounds; he ascertains th
Weight in which tliesc Primary and Secondary combinations ensue, and how
the elements of all known compounds may be separated; he determines
the laws which preside over all these changes, and studies to apply such
know- ledge to the interpretation of natural pheno- mena, and to
useful purposes in the arts of life. Throughout these extensive
researches the Chemist depends entirely upon Experiment; and the
marvels which it reveals are referrible to the exertion of a power which
promotes union between elements and compounds, even though their
natures be strongly opposed. This power is called Chemical
Attraction, Attraction of Composition, or Chemical Affinity, the
latter term being used in a figurative sense, to suggest the idea of
peculiar attachments between different substances, under the influ-
ence of which they combine so that their indi- vidual characters are
totally changed and disguised. Thus, the Elements Hydrogen and
Oxygen, are gases viewless as air, the one combustible, the other incombustible,
and they are opposed in other respects, but they have mutual
affinity, and combine to form the liquid Compound called
Water. Quattro elementi Lingua Segui Modifica Il riferimento a quattro
elementi (aria, acqua, terra e fuoco) è comune a tutte le cosmogonie.
Tanto l'Oriente quanto l'Occidente hanno concepito una stretta connessione tra
il microcosmo umano e il macrocosmo naturale. Dall'equilibrio degli elementi
dipendeva la vita della specie umana e la sopravvivenza del cosmo: l'universo
ordinato, sorto dal caos, era governato da personificazioni divinizzate dei
quattro elementi. Tiziano Concerto campestre, Parigi, Museo del Louvre La
donna alla fonte è una personificazione dell'Acqua. Il suonatore di liuto
rappresenta il Fuoco. L'uomo con i capelli scompigliati dal vento simboleggia
l'Aria. La donna di spalle raffigura la Terra. Storia del concetto in Occidente.
Uno dei sette sapienti, Talete di Mileto, indicò nell'acqua il principio di
ogni cosa, Eraclito nel fuoco, i sacerdoti magi nell'acqua e nel fuoco,
Euripide nell'aria e nella terra. Pitagora in verità, Empedocle, Epicarmo e
altri filosofi della natura sostennero che gli elementi primordiali sono
quattro, aria fuoco terra acqua. VITRUVIO, De architectura) Nella tradizione
ellenica gli elementi sono quattro: il fuoco (Fire symbol (alchemical).svg), la
terra (Earth symbol (alchemical).svg), l'aria (Air symbol (alchemical).svg), e
l'acqua (Water symbol (alchemical).svg). Rappresentano nella filosofia
greca, nell'aritmetica, nella geometria, nella medicina, nella psicologia,
nell'alchimia, nella chimica, nell'astrologia e nella religione i regni del
cosmo, in cui tutte le cose esistono e consistono. Empedocle Modifica
Platone sembra che si riferisca agli elementi con il termine stoicheia,
rifacendosi alla loro origine presocratica. Essi infatti si trovano già
elencati dal filosofo ionico Anassimene di Mileto e poi da Empedocle di GIRGENTI,
il primo a proporre quattro elementi che chiama rizòmata (rizoma al plurale)
"radici" di tutte le cose, immutabili ed eterne. «Empedocle
occupa un posto a parte nella storia della filosofia presocratica. Se si
prescinde da quella figura poco conosciuta e per qualche verso mitica che è
Pitagora, egli appare in effetti il primo autore dell'Antichità a voler riunire
contemporaneamente in un solo e medesimo sistema concezioni filosofiche e
credenze religiose. nessun pensatore prima di lui aveva inserito all'interno di
un quadro filosofico questa corrente di idee mistiche delle quali si troverà
più tardi l'eco nelle iscrizioni funerarie dell'Italia meridionale e nei
dialoghi di Platone: per Empedocle, infatti, come per gli anonimi autori delle
iscrizioni funerarie, l'uomo, essendo di origine divina, non raggiungerà la
vera felicità che dopo la morte, quando si riunirà alla compagnia degli
dèi.» Afferma Empedocle di GIRGENTI. Conosci innanzitutto la
quadruplice radice Di tutte le cose: Zeus è il fuoco luminoso, Era madre della
vita, e poi Idoneo, Nesti infine, alle cui sorgenti i mortali bevono. Secondo
una interpretazione Empedocle indicherebbe Zeus, il dio della luce celeste come
il Fuoco, Era, la sposa di Zeus è l'Aria, Edoneo (Ade), il dio degli inferi, la
Terra e infine Nesti (Persefone), l'Acqua. Secondo altri interpreti i
quattro elementi designerebbero divinità diverse: il fuoco (Ade), l'aria(Zeus),
la terra (Era) e l'acqua (Nesti-Persefone). L'unione di tali radici
determina la nascita delle cose e la loro separazione, la morte. Si tratta
perciò di apparenti nascite e apparenti morti, dal momento che l'Essere (le
radici) non si crea e non si distrugge, ma è soltanto in continua
trasformazione. L'aggregazione e la disgregazione delle radici sono
determinate dalle due forze cosmiche e divine Amore e Discordia (o Odio),
secondo un processo ciclico eterno. In una prima fase, tutti gli elementi e le
due forze cosmiche sono riunite in un Tutto omogeneo, nello Sfero, il regno
dove predomina l'Amore. Ad un certo punto, sotto l'azione della Discordia,
inizia una progressiva separazione delle radici. L'azione della Discordia, non
è ancora distruttiva, dal momento che le si oppone la forza dell'Amore, in un
equilibrio variabile che determina la nascita e la morte delle cose, e con esse
quindi il nostro mondo. Quando poi la Discordia prende il sopravvento
sull'Amore, e ne annulla l'influenza, si giunge al Caos, dove regna la
Discordia e dove è la dissoluzione di tutta la materia. A tal punto il ciclo
continua grazie ad un nuovo intervento dell'Amore che riporta il mondo alla
condizione intermedia in cui le due forze cosmiche si trovano in nuovo
equilibrio che dà nuovamente vita al mondo. Infine, quando l'Amore si impone
ancora totalmente sulla Discordia si ritorna alla condizione iniziale dello
Sfero. Da qui il ciclo ricomincia. Il processo che porta alla formazione
del mondo è quindi una progressiva aggregazione delle radici. Tale unione,
lungi dall'avere un benché minimo carattere finalistico, è assolutamente
casuale. E tale casualità si evidenzia a proposito degli esseri viventi.
All'inizio infatti le radici si uniscono a formare arti e membra separati, che
solo in seguito si uniranno, sempre casualmente tra di loro. Nascono così
mostri di ogni specie (come ad esempio il Minotauro), che, dice Empedocle quasi
anticipando Charles Darwin, sono scomparsi solo perché una selezione naturale
favorisce alcune forme di vita rispetto ad altre, meglio organizzate e perciò
più adatte alla sopravvivenza. Le IV radici sono anche alla base della
gnoseologia di Empedocle. Egli infatti sostenne che i processi della percezione
sensibile (modificata dagli oggetti esterni) e della conoscenza razionale
fossero possibili solo in quanto esisteva una identità di struttura fisica e
metafisica tra il soggetto conoscente, ossia l'uomo, e l'oggetto conosciuto,
ossia gli enti della natura. Sia l'uomo che gli enti erano formati da analoghe
mescolanze quantitative delle quattro radici ed erano mossi dalle medesime
forze attrattive e repulsive. Questa omogeneità rendeva possibile il processo
della conoscenza umana, che si basava dunque sul criterio del simile, tesi
esattamente opposta a quella di Anassagora: l'uomo conosceva le cose perché
esse erano simili a lui. Infatti così affermò Empedocle: «noi conosciamo la
terra con la terra, l'acqua con l'acqua, il fuoco con il fuoco, l'amore con
l'amore e l'odio con l'odio»[8]. Ad ognuno di essi Platone associò nel
Timeo uno dei solidi platonici: il tetraedro al fuoco, il cubo alla terra,
l'ottaedro all'aria, l'icosaedro all'acqua. A questi IV elementi Aristotele ne
aggiungerà un V: la quintessenz che egli chiama etere e che costituisce la
materia delle sfere celesti. Per Pitagora di CROTONE la successione
aritmetica dei primi IV numeri naturali, geometricamente disposti in un tetrakys – argomento -- secondo un
triangolo equilatero di lato quattro, ossia in modo da formare una piramide,
aveva anche un significato simbolico: a ogni livello della tetraktys
corrisponde uno dei quattro elementi. Rappresentazione della tetraktys a
piramide. Livello I: Il punto superiore: l'Unità fondamentale, la compiutezza,
la totalità, il Fuoco. Livello II. I due punti: la dualità, gli opposti
complementari, il femminile e il maschile, l'Aria. Livello III. I tre punti: la
misura dello spazio e del tempo, la dinamica della vita, la creazione,
l'Acqua Livello IV. I quattro punti: la materialità, gli elementi
strutturali, la Terra La medicina e la psicologia ippocratiche Modifica
Magnifying glass icon mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio: Teoria
umorale. I quattro elementi della filosofia antica, base per lo sviluppo
della teoria umorale. Ippocrate di Coo elabora la teoria umorale, che
rappresenta nell'Occidente il più antico tentativo di fornire un'eziologia per
le malattie e una classificazione per i tipi psicologici e somatici.
Secondo Empedocle, ogni radice possiede una coppia di attributi: il fuoco è
caldo e secco; l'acqua fredda e umida; la terra fredda e secca; l'aria calda e
umida. Ippocrate tentò di applicare tale teoria alla natura umana definendo
l'esistenza di quattro umori base, ossia bile nera, bile gialla, flegma e
sangue (umore rosso): il fuoco corrisponderebbe alla bile gialla; la
terra alla bile nera (o melancolia, in greco Melàine Chole); l'aria al sangue;
l'acqua al flegma. Il buon funzionamento dell'organismo dipenderebbe
dall'equilibrio degli elementi, mentre il prevalere dell'uno o dell'altro
causerebbe la malattia. A questi elementi e umori corrispondono quattro
temperamenti, pertanto la teoria ippocratica è anche una teoria della
personalità. La predisposizione all'eccesso di uno dei quattro umori
definirebbe un carattere psicologico e insieme una costituzione fisica:
il malinconico, con eccesso di bile nera, è magro, debole, pallido, avaro,
triste; il collerico, con eccesso di bile gialla, è magro, asciutto, di bel
colore, irascibile, permaloso, furbo, generoso e superbo; il flemmatico, con
eccesso di flegma, è grasso, lento, pigro e sciocco; il tipo sanguigno, con
eccesso di sangue, è rubicondo, gioviale, allegro, goloso e dedito ad una
sessualità giocosa.[13] Secondo i racconti mitologici e folcloristici, ogni
elemento sarebbe inoltre animato da un suo specifico spirito elementare, detto
anche «elementale», che Paracelso riteneva realmente operante dentro di essi,
dedicando loro un trattato, il Liber de nymphis, sylphis, pygmaeis et
salamandris, così suddividendoli: le Salamandre che sono gli elementali
del fuoco; le Ondine gli elementali dell'acqua; le Silfidi gli elementali
dell'aria; gli Gnomi gli elementali della terra. L'etere, il pémpton
stoichêion, 'quinto elemento e un elemento che, secondo Aristotele, si anda a
sommare agli altri IV: il fuoco, l'acqua, la terra, e l'aria. Secondo gli
alchimisti, l'etere sarebbe il composto principale della pietra filosofale, fungendo
da matrice o materia prima degli altri elementi. La storia dell'etere inizia
con Aristotele, secondo il quale era l'essenza del mondo celeste, diversa dalle
quattro essenze (o elementi) di cui si riteneva composto il mondo terrestre:
terra, aria, fuoco e acqua. Aristotele credeva che l'etere fosse eterno,
immutabile, senza peso e trasparente. Proprio per l'eternità e l'immutabilità
dell'etere, il cosmo era un luogo immutabile, in contrapposizione alla Terra
sublunare, luogo di cambiamento. Lo stesso concetto venne espresso alcuni
secoli più tardi da Luca Pacioli, neoplatonico del XVI secolo, che coinvolge
anche le strutture matematiche e geometriche: secondo il Pacioli, infatti, il
cielo, il quinto elemento, aveva la forma di un dodecaedro, struttura perfetta
secondo lo studioso. «Successivamente gli alchimisti medievali indicarono
con l'etere o quintessenza la forza vitale dei corpi, una sorta di elisir di
lunga vita: Quella cosa che muta i metalli in oro possiede altre virtù
straordinarie: come, ad esempio, conservare la salute umana integra sino alla
morte e di non lasciar passare la morte (se non dopo due o trecento anni).
Anzi, chi la sapesse usare potrebbe rendersi immortale. Questo lapisnon è
certamente nient'altro che seme di vita, gheriglio e quintessenza dell'intero
universo, da cui gli animali, le piante, i metalli e gli stessi elementi traggono
sostanza.» (Komensky, da Labirinto del mondo e paradiso del cuore del
1631) I chimici supposero che la quintessenza non fosse altro se non un elisir
ottenuto dalla quinta distillazione degli elementi; da questa ultima accezione
la quintessenza ha anche assunto un significato più ampio di caratteristica
fondamentale di una sostanza o, più in generale, di una branca del
sapere. La raffigurazione dei quattro elementi (da sinistra) terra,
acqua, aria e fuoco, con le sfere alla base rappresentanti i simboli
dell'alchimia. La chimica Stato della materia. Secondo ODIFREDDI, i IV
elementi concreti: cioè terra, acqua, aria e fuoco, [...] oggi noi [li]
associamo rispettivamente agli stati solido, liquido e gassoso della materia, e
all'energia che permette di trasmutare uno nell'altro (ad esempio, il ghiaccio
in acqua, e l'acqua in vapore).[10][17]» La fisica Modifica I quattro
elementi in fisica sono associati agli stati solido (terra), liquido (acqua),
gassoso (aria) e plasma(fuoco), quest'ultimo definito il "quarto
stato" della materia, estende il concetto di fuoco, considerato gas
ionizzato della categoria dei plasmi terrestri, come anche i fulmini e le
aurore, nell'universo costituisce più del 99% della materia conosciuta: il
plasma è infatti la sostanza di cui sono composte tutte le stelle e le
nebulose[18]. L'astrologia Modifica I segni zodiacali suddivisi in
base al loro elemento: terra, fuoco, aria, acqua Segno zodiacalee Triplicità.
Nell'astrologia occidentale i segni sono divisi in: segni di fuoco
(Ariete, Leone, Sagittario) segni di terra (Toro, Vergine, Capricorno) segni
d'aria (Gemelli, Bilancia, Aquario) segni d'acqua (Cancro, Scorpione, Pesci) In
tal modo essi formano complessivamente le quattro triplicità. La rappresentazione simbolica del microcosmo
e del macrocosmo si ritrova nell'antico segno del pentacoloche combina cioè in
un unico segno tutta la creazione, ovvero l'insieme di processi su cui si basa
il cosmo. Le cinque punte del pentagramma interno simboleggiano i cinque
elementi metafisici dell'acqua, dell'aria, del fuoco, della terra e dello
spirito. Questi cinque elementi sintetizzerebbero i gruppi in cui si
organizzano tutte le forze elementali, spiritiche e divine
dell'universo[19]. Il rapporto tra i vari elementi rappresentati all'interno
del pentacolo è ritenuto una riproduzione in miniatura dei processi su cui si
basa il cosmo. Questo processo inizia dall'elemento dello spirito, il quale si
manifesta dando origine a tutto ciò che esiste. La creazione si verifica
partendo dalla divinità e scendendo verso la punta in basso a destra,
simboleggiante l'acqua, ovvero la fonte primaria e sostentatrice della vita
sulla Terra. Dall'acqua ebbero origine le primissime forme elementari di vita,
le quali poi evolsero con il passare dei millenni staccandosi dall'elemento
primordiale. Dall'acqua il processo creativo risale verso l'aria, la quale
rappresenta le forme di vita sufficientemente evolute da potersi organizzare da
sole, prendendo coscienza del proprio sé. Questi esseri, dalla loro innocenza
originaria, si evolvono e si organizzano moralmente e tecnologicamente,
procedendo lungo la linea orizzontale verso la terra a destra. La terra
simboleggia il massimo grado di evoluzione che un'epoca può supportare, quando
questo diviene troppo ingente avvengono delle ricadute, sotto vari punti di
vista, ma innanzitutto sotto il profilo spirituale. L'essere si allontana dallo
spirito, degradando verso il basso, il fuoco, simboleggiante l'apice della
degenerazione. In seguito alla depressione avviene però sempre una ripresa, un
ritorno alle origini, in questo caso allo spirito, l'essere umano riscopre la
spiritualità. Nella tradizione ebraica è ampia la letteratura sui quattro
elementi di cui se ne riportano tanto la simbologia tanto le corrispondenze nella
Creazione. Ricordando anche il testo di El'azar da Worms Il segreto dell'Opera
della Creazione, oltre allo Zohar, il testo più importante che ne tratta
l'argomentazione secondo l'interpretazione mistica ebraica è il Sefer Yetzirah,
la cui sapienza risale ad Avraham: questo testo argomenta il confronto tra le
Sefirot, i quattro elementi, le lettere ebraiche, i pianeti, i segni zodiacali,
i mesi e le parti del corpo umano. Se ne discute anche in altri testi di
Qabbalah ed è tra i principali oggetti di studio del percorso esoterico ebraico
definito Ma'asseh Bereshit, lo Studio dell'Opera della Creazione. Si ritiene
che il mondo sia stato creato con la Torah le cui parole sono formate da
lettere ebraiche che, permutate, sono il riferimento della Sapienza divina da
cui sorse la parola di Dio al fine di creare ogni cosa esistente. Derivando dal
significato delle lettere la loro corrispondenza con le creature e le create è
così possibile avvicinarsi alla sapienza della Qabbalah che permette di
cogliere il significato segreto proprio di esse. Lo Zohar afferma che i
quattro elementi fuoco, acqua, aria e terra corrispondono ai quattro metalli:
oro, rame, argento e ferro; un'ulteriore corrispondenza è quella del Nord, del
Sud, dell'Est e dell'Ovest. Dopo averne descritto i rapporti, lo Zohar continua
l'esposizione ammettendo che, come si contano così 12 elementi, si possono
contare 12 pietre preziose corrispondenti alle dodici tribù d'Israele, cosa
confermata poi dalle fattezze degli Urim e Tummim. Importante anche il
confronto con i quattro venti. I quattro elementi, uniti nel corpo
vivente, con la morte si separano. Con lo studio della Torah l'uomo si
eleva al di sopra dei quattro elementi dominandoli anche nel proprio corpo e
talvolta, in questo, si collega alle quattro figure metaforiche della
Merkavah Cristianesimo Modifica Il profeta Elia, di José de Ribera.
Secondo il primo libro dei Re, Elia sul monte Oreb « [...] entrò in una
caverna per passarvi la notte, quand'ecco il Signore gli disse: «Che fai qui, Elia?».
[...] Gli fu detto: «Esci e fermati sul monte alla presenza del Signore». Ecco,
il Signore passò. Ci fu un vento impetuoso e gagliardo da spaccare i monti e
spezzare le rocce davanti al Signore, ma il Signore non era nel vento. Dopo il
vento ci fu un terremoto, ma il Signore non era nel terremoto. Dopo il
terremoto ci fu un fuoco, ma il Signore non era nel fuoco. Dopo il fuoco ci fu
il mormorio di un vento leggero. (1Re 19, 9.11-12, su laparola.net. Per
l'esegesi biblica di Carlo Maria Martini, «Al versetto [11 e] 12
abbiamo i quattro segni: vento, terremoto, fuoco, mormorio di un vento leggero.
Non si dice che il Signore fosse in quest'ultimo ma si nega che fosse nei primi
tre. È un passo ricchissimo di simboli che rimandano a tante altre pagine bibliche,
un passo oscuro perché non riusciamo bene a capirlo: Jahvé era o non era nel
mormorio di un vento leggero? E perché altrove, nella Scrittura, Dio è nel
fuoco mentre qui non lo è?[22]» Sempre per Martini, «Anche
nel Nuovo Testamento troviamo i primi tre segni del racconto di Elia:
"rombo, come di vento che si abbatte gagliardo", "lingue come di
fuoco",[23] "quando ebbero terminato la preghiera, il luogo in cui
erano radunati tremò, e tutti furono pieni di Spirito santo".[24] Il
vento, il fuoco, il terremoto sono simboli ben noti in tutta la Scrittura;
hanno significato la presenza del Signore sul Sinai, nel cammino del deserto, e
sono stati ripresi dai Salmi. Non troviamo però il vento leggero.[25]»
Ciò significa che, tanto per l'ebraismo quanto per il cristianesimo, è dubbio
che le manifestazioni relative almeno ai primi tre dei quattro elementi
costituiscano una teofania, sia per Mosè ed Elia sul Sinai/Oreb sia per la
Pentecoste. Letteratura apocalittica § Uso del termine. Pensiero orientale
Modifica Pensiero hinduista Modifica Il pancha mahabhuta, o "cinque grandi
elementi", nell'Hinduismo[26] sono: khsiti o bhumi (terra) ap o jala
(acqua) agni o tejas (fuoco) marut o pavan (aria o vento) byom o akasha
(etere). Gli hindu credono che Dio usò l'aakasha per creare i restanti quattro
elementi, e che la conoscenza dell'uomo sia nell'archivio akashiko.
Pensiero del buddhismo antico Modifica Nella letteratura Pali, i mahabhuta
("grandi elementi") o catudhatu ("quattro elementi") sono
terra, acqua, fuoco e aria. Nel primo buddhismo, erano alla base per la
comprensione della sofferenza, e per la liberazione dell'uomo dalla
sofferenza. Gli insegnamenti del Buddha riguardanti i quattro elementi li
raggruppano come base delle reali sensazioni, più che un pensieri filosofici.
Gli elementi erano quindi intensi come "caratteristiche" o
"proprietà" di varie sensazioni: la coesione era una proprietà
dell'acqua. la solidità e l'inerzia erano proprietà della terra. l'espansione e
la vibrazione erano proprietà dell'aria. il calore era una proprietà del fuoco.
I suoi insegnamenti dicono che ogni cosa è composta da otto tipi di 'kalapas',
il cui gruppo principale è composto dai quattro elementi, mentre il gruppo
secondario è composto da colore, odore, gusto e alimento, derivati dai primi
quattro elementi. Gli insegnamenti del Buddha precedono quelli dei
quattro elementi nella filosofia greca. Questo può essere spiegato perché
furono inviati 60 arhat nel mondo conosciuto al tempo per diffondere i suoi
insegnamenti. Il pensiero
tradizione giapponese usa cinque elementi chiamati 五大 (go dai,
letteralmente "cinque grandi"). Gli elementi sono: terra, che
rappresenta le cose solide acqua, che rappresenta le cose liquide fuoco, che
rappresenta le cose distrutte aria, che rappresenta le cose mobili vuoto, che
rappresenta le cose che non sono nella vita quotidiana. Pensiero cinese
Modifica Magnifying glass icon mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio: Xing.
Si ritiene che anche la filosofia tradizionale cinesecontenga degli «elementi»
come nella filosofia grecaclassica: nel taoismo infatti sono presi in
considerazione tre termini affini a quelli occidentali, l'acqua il fuoco e la
terra, più altri due, il legno e il metallo, per un totale di cinque, wu xing
in cinese, sebbene più che di elementi si tratti di fasi in movimento
all'interno di un ciclo, come spiega Cheng: «La traduzione
convenzionalmente adottata di wuxing con "Cinque Elementi" presenta
innanzitutto l'inconveniente di non rendere conto dell'aspetto dinamico della
parola xing 行 ("camminare",
"andare", "agire"). Inoltre non vi è qui nulla in comune
con i quattro elementi o radici costitutivi dell'universo - fuoco, acqua,
terra, aria - individuati da Empedocle nel V secolo a.C., ma sembrano essere originariamente
concepiti in una prospettiva essenzialmente funzionale, più come processi che
come sostanze. (Cheng, Storia del pensiero cinese) Si tratta a ogni modo
di distinzioni storicamente poco accettate,[28] ad esempio i mongoli hanno
accolto nel novero degli elementi sia quelli cinesi che quelli occidentali.[29]
Analogie tra i due sistemi sono rinvenibili nel fatto che l'elemento cinese del
legno si avvicina maggiormente al concetto occidentale dell'aria, poiché
entrambi corrispondono alle qualità del punto cardinale est,[30] della
primavera, dell'infanzia e della crescita, mentre il metallo sembra inglobato
nelle proprietà occidentali della terra, quali l'ovest, l'autunno e il
declino.[31] La terra in Cina occupa propriamente il centro della rosa dei
venti, ed è più che altro la matrice degli altri quattro elementi,[32] come in
Occidente lo è la prima materia o etere.[33] La peculiarità della
concezione cinese consiste semmai nel carattere trasmutatorio dei suoi cinque
elementi,[34] da intendere come forze attive o facoltà dinamiche.[35] La loro
origine si perde nella preistoria cinese ed è difficilmente ricostruibile.[35]
La prima descrizione delle caratteristiche dei Wuxing la troviamo nello Shujing
(«Classico della Storia»): «L'acqua consiste nel bagnare e nello scorrere
in basso; il fuoco consiste nel bruciare e nell'andare in alto; il legno
consiste nell'essere curvo o diritto; il metallo consiste nel piegarsi e nel
modificarsi; la terra consiste nel provvedere alla semina e al raccolto. Ciò
che bagna e scorre in basso produce il salato, ciò che brucia e va in alto
produce l'amaro; ciò che è curvo o diritto produce l'acido; ciò che si piega e
si modifica produce l'acre; ciò che provvede alla semina e al raccolto produce
il dolce.[36]» (Shu-ching, Il grande progetto) Questi Cinque Agenti sono
in relazione tra di loro e danno vita a molte altre serie di cinque
combinazioni complementari ai Wuxing stessi: i punti cardinali ed il centro, le
note musicali, i colori, i cereali, le sensazioni, ecc. Sempre nello Shujing,
nella sezione detta "Grande Norma" si fanno seguire ai Wuxing Cinque
Funzioni: «Poi è quella delle Cinque Funzioni. La prima è il
comportamento personale; la seconda è la parola; la terza la visione; la quarta
l'udito; la quinta il pensiero. Il comportamento personale deve essere
decoroso, la parola ordinata; la visione chiara; l'udito distinto; il pensiero
profondo. il decoro dà solennità, e l'ordine dà regolarità, la chiarezza dà
intelligenza, la distinzione dà deliberazione; la profondità dà
saggezza.[37]» (Shu-ching, La grande norma) Rappresentazione dei
due cicli: in verde quello generativo che procede in senso orario dal padre al
figlio (in rosso quello inverso di riduzione o impoverimento); ed in blu le
linee dirette del ciclo di controllo con cui il nonno inibisce il nipote. I
cinque pianeti maggiori del nostro sistema sono associati e prendono il modo
degli elementi: Venere è oro (metallo), Giove è legno, Mercurio è acqua, Marteè
fuoco e Saturno è terra. In aggiunta, la Lunarappresenta lo Yin e il Sole lo Yang.
Lo Yin, lo Yang e i cinque elementi sono temi ricorrenti dello I Ching, il più
antico testo classico cinese, che descrive la cosmologia e filosofia
cinese. La dottrina delle cinque fasi descrive due cicli di equilibrio,
uno generativo e creativo (生, shēng), e l'altro dominante e
distruttivo (克, kè). Generativo il legno
alimenta il fuoco il fuoco crea la terra (cenere) la terra genera il metallo il
metallo raccoglie l'acqua l'acqua nutre il legno Distruttivo il legno divide la
terra la terra assorbe l'acqua l'acqua spegne il fuoco il fuoco scioglie il
metallo il metallo abbatte il legno Gli elementi nella cultura di massa. I
regista francese Luc Besson ha girato il film di fantascienza Il quinto
elemento. La Walt Disney Company Italia ha prodotto dei racconti a
fumetti e una serie di film a cartoni animati (W.I.T.C.H.) ideati da
Elisabetta Gnone dove le protagoniste incarnano i poteri degli elementi
naturali. Sempre nei fumetti, i superpoteri dei Fantastici 4, supereroi
della casa editrice Marvel Comics, sono basati sui quattro elementi
naturali. I Gormiti sono basati sugli elementi naturali e hanno poteri
collegati ad essi. La rock band italiana dei Litfiba negli anni novanta
ha pubblicato 4 album che compongono la "tetralogia degli elementi",
dedicando un disco ad ogni elemento naturale: El Diablo (rappresentante il
"fuoco"), Terremoto (la "terra"), Spirito
(l'"aria") e Mondi Sommersi (l'"acqua"). Marson,
Archetipi di territorio, Alinea Editrice, Battistini, Simboli e Allegorie, Milano,
Electa, O' Brien, Empedocle in Il sapere greco. Dizionario critico, Torino,
Einaudi, Empedocle, I presocratici, Gallimard, Kingsley, Misteri e magia nella
filosofia antica. Empedocle e la tradizione pitagorica, Il Saggiatore,
Tinaglia, Pensiero primario NPT, Lampi di stampa, Mariucci, Il Sapere degli
Antichi Greci, SteetLib, Empedocle, Reale, Per una nuova interpretazione di
Platone, Odifreddi, Le menzogne di Ulisse. L'avventura della logica da
Parmenide ad Amartya Sen, Milano, Longanesi, Milano, TEA, Corinne Morel,
Dizionario dei simboli, dei miti e delle credenze, Firenze, Giunti Editore,
Sala, Gabriele Cappellato, Viaggio matematico nell'arte e nell'architettura,
ed. Franco Angeli, Geymonat, Gianni Micheli, Corrado Mangione, Storia del
pensiero filosofico e scientifico, Volume 1, Garzanti, Paracelso, Liber de
nymphis, sylphis, pygmaeis et salamandris et de caeteris spiritibus, trad. it.
in Paracelso, Scritti alchemici e magici, pp. 17–32, Phoenix, Genova Magee,
Hegel e la tradizione ermetica, § 4.4, Mediterranee, Puliafito, Feng Shui:
armonia dei luoghi, pag. 49, Hoepli Editore, Abbri, Le terre, l'acqua, le arie.
La rivoluzione chimica del Settecento, Bologna, il Mulino, Rogoff, Ed., IEEE
Transactions on Plasma Science, Agrippa, Of Occult Philosophy, Book 3, Part 5,
su esotericarchives, trad. French, The Key of Solomon, Mathers. Spagnoli, Cabala e Antroposofia, NaturaSofia,
Martini, Il dio vivente. Riflessioni sul profeta Elia, Casale Monferrato,
Piemme, Cf. Atti At 2, 2-3, su laparola.net.. ^ Cf. Atti 4, 31, su
laparola.net.. Martini, Bertagni, La
teoria indù dei cinque elementi - Da Studi sull'Induismo (René Guénon) ^ Anne
Cheng, Storia del pensiero cinese, Vol I, Dalle origini allo studio del
mistero, Einaudi, Walters, Il libro completo dell'astrologia cinese, pag. 21,
Gremese, Walters, Puliafito, Feng Shui: armonia dei luoghi, Puliafito,
Leonardo, La Filosofia Cinese, Da Confucio a Mao Tse-tung, Biblioteca
Universale Rizzoli, Leonardo, La Filosofia Cinese, Da Confucio a Mao Tse-tung,
Biblioteca Universale Rizzoli, Yu-lan, Storia della filosofia cinese,
confucianesimo, taoismo, buddismo, Mondadori, Cles, Rigotti, Schiera, Aria,
terra, acqua, fuoco: i quattro elementi e le loro metafore, Bologna, Il Mulino.
Portale Antropologia Portale Astrologia Portale
Bibbia Portale Filosofia Portale Mitologia
Portale Religioni Fuoco (elemento) uno dei quattro elementi
classici Terra (elemento) uno dei quattro elementi tradizionali Wu
Xing Andrea Bonomi. Keywords: i quattro
elementi, “minimal use of transformations” (Grice), chronological logic,
time-relative identity, The Grice-Myro theory of identity, A. N. Prior,
Chomsky, ways of reference, referring, existence and structure, imagery and
naming, universe of discourse, mental event, psychological inter-subjectivity,
indicale, Grice on embedeed psychological attitudes Operator, Addressee,
Sender, propositional content. I want you to know that p, Iinform you that p, I
want you to want to do p, I force you to do P, etc. Symbols in “Aspects of
Reason”, Op1 Op2 Op3 Op4 judicative volitive indicative informative intentional
imperative interrogative reflective inquisitive reflective Refs.: Luigi
Speranza, “Grice e Bonomi” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Bontadini: l’implicatura conversazionale neo-classica –de-ellenizante –I
nazionalisti romani – Appio -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Milano).
Filosofo italiano. Grice: “I would call Bontadini a Griceian; first, he likes
sports, like I do; second he is a neo-classical (as I am) and a
anti-anti-metaphysicist, as I am!” -- “Se
Dio non ci fosse, il mondo sarebbe contraddittorio» (G. Bontadini, Saggio
di una metafisica dell'esperienza). Esponente di spicco del movimento neotomista,
che ebbe presso Milano uno dei suoi più importanti punti di riferimento e
diffusione. Iscrittosi presso Milano quando essa aveva iniziato le sue
attività, ma non era ancora riconosciuta dal governo italiano, egli fu il terzo
laureato assoluto dell'ateneo, presso il quale fu poi professore di filosofia
teoretica. Ha insegnato anche presso l'Urbino, Milano e Pavia. Pur rifacendosi
alla metafisica classica, quella aristotelica e tomistica, Bontadini si
dichiara "neoclassico" intendendo evidenziare il nuovo ruolo che
quell'antica metafisica può svolgere nella filosofia contemporanea. Egli
infatti definisce se stesso come «un metafisico radicato nel cuore del pensiero
moderno». Rifacendosi alla filosofia idealistica ne apprezza soprattutto
la «verità metodologica» che ha evidenziato il ruolo della coscienza, del
cogito cartesiano, nel cogliere il significato dell'essere pur considerandolo
come altro, diverso dalla soggettività della coscienza stessa, realizzando cioè
una identità tra il soggetto e l'oggetto, tra l'intelletto e la sensibilità che
riporta in luce l'antica teoria parmenidea dell'identità di Essere e
Pensiero. Un Parmenide, quello di Bontadini, che non esclude la
constatazione del divenire, da un lato, e la denuncia della sua
contraddittorietà, dall'altro. Due protocolli che fanno capo rispettivamente ai
due piloni del fondamento: l'esperienza e il principio di non contraddizione
(primo principio). I due protocolli sono tra loro in contraddizione, e tuttavia
godono entrambi del titolo di verità sono verità, però, che in quanto prese
nell'antinomia (antinomia dell'esperienza e del logo) si trovano a dover
lottare contro un'imputazione di falsità. Giacché l'esperienza oppugna la
verità del logo e il logo quella dell'esperienza». Il sapere Una nuova
concezione del sapere è alla base del pensiero di Bontadini che ne ribadisce
l'origine nell'esperienza che però va intesa non più come risultato delle
operazioni della ragione (razionalismo) o come ricezione passiva dei dati
empirici (empirismo), ma come "presenza": mentre la gnoseologia
contemporanea continua a concepirla nell'ambito di un dualismo dell'essere e
del conoscere, correlando così il problema metafisico a quello del conoscere e
facendo nascere la questione, di difficile soluzione, di quale correlazione
possa esserci tra il pensiero e la realtà. Ma ogni qual volta si
considera ciò che si ritiene sia "al di là" del pensiero, questo
inevitabilmente è nel pensiero, appartiene al pensiero stesso. Quindi
ogni esperienza come presenza è assoluta, perché non costruita, ed è totale,
poiché ogni singolo fatto empirico fa parte di essa. L'unità
dell'esperienza Si arriva quindi alla concezione di "unità
dell'esperienza" dove tra l'esperienza e il pensiero si sviluppa quel
rapporto di circolarità che costituisce il sapere. Ma secondo l'insegnamento
di Parmenide l'essenza dell'esperienza è il divenire che si presenta come
contraddittorio nella sua realtà di essere e di esistere inteso come opposto al
non essere. Come può il sapere allora basarsi su una struttura
contraddittoria di essere e divenire? «Il divenire si presenta cioè
contraddittorio; anzi come la stessa incarnazione della contraddittorietà
(l'identificarsi del positivo e del negativo), come la smentita alla suprema e
immediata identità: l'essere è. La soluzione in Dio creatore «L'ente, che è
temporale in quanto empirico, è eterno in quanto divino». La
contraddizione insita nel divenire cioè può essere superata nell'esistenza di
Dio creatore. La contraddizione del divenire è superata con la dottrina della
creazione, in quanto quella identificazione dell'essere e del non essere, che
riscontriamo nell'esperienza, è ora vista come il risultato dell'azione
dell'Essere, di Colui che crea dal non essere l'essere. Ma l'essere poi
non ricade, divenendo, nel nulla? Non si può, risponde Bontadini, pensare
assurdamente che l'essere sia distrutto dal nulla ma il mondo creato da Dio è
diverso da Lui ma insieme coincide nella sua creazione non alterando la sua
essenziale immutabilità. Severino, traendo le conclusioni dalla concezione
del suo maestro Bontadini in un saggio
pubblicato su la Rivista di filosofia neo-scolastica dal titolo “Ritornare a
Parmenide” elimina ogni differenza tra l'immutabilità di Dio e quella del mondo
soggetto al divenire per cui ogni cosa è eterna come è eterno Dio.
Rispose con toni duramente ironici Bontadini in un articolo dal titolo“Sozein
ta fainomena”. Io mi chiesi con quale barba si trovi, nel mondo dell'essere, il
mio alter ego immutabile. Giacché, da quando ero matricola venendo fino ad
oggi, di barbe io ne ho cambiate molte centinaia. Ora, se poniamo che tutte
sono immutabili, mi pare che non troverei abbastanza superficie sul mio
corpoquello fissato per l'eternitàper fare posto a tutte. Ribadì quindi la sua
concezione del principio di creazione che permette di superare la
contraddittorietà del divenire tramite l'azione creatrice di Di, «in quanto
quella identificazione dell'essere e del non-essere, che riscontriamo
nell'esperienza, è ora vista come il risultato dell'azione dell'essere (azione
indiveniente dell'essere indiveniente). Altre opere: “Saggio di una metafisica
dell'esperienza” (Milano, Vita e pensiero); “Studi sull'idealismo” (Urbino, Argalia);
“Dall'attualismo al problematicismo. Studi sulla filosofia italiana
contemporanea” (Brescia, Scuola); “Studi sulla filosofia dell'età cartesiana” (Brescia,
La scuola); “Dal problematicismo alla metafisica. Nuovi studi sulla filosofia
italiana contemporanea, Milano, Marzorati); “Indagini di struttura sul
gnoseologismo moderno” (Brescia, La scuola); Il compito della metafisica”
(Milano, Fratelli Bocca); “Studi di filosofia moderna, Brescia, La scuola); “Conversazioni
di metafisica” (Milano, Vita e pensiero); Metafisica e de-ellenizzazione”
(Milano, Vita e pensiero); “Appunti di filosofia, Milano, Vita e pensiero), “Metafisica
e de-ellenizzazione”; “Sull'aspetto dialettico della dimostrazione
dell'esistenza di Dio”. Espulso per le sue posizioni filosofiche dalla Cattolica
di Milano. Sembra qui tornare il Deus sive Natura di Spinoza. “Sozein ta
fainomena”. Dal diveniente all'immutabile. Studio sul pensiero di Gustavo
Bontadini, prefazione di Emanuele Severino, Venezia: Cafoscarina,. Bontadini e
la metafisica. L'Essere è Persona.
Riflessioni su ontologia e antropologia filosofica in Gustavo Bontadini,
Orthotes, Napoli-Salerno. Francesco Saccardi, Metafisica e parmenidismo. Il
contributo della filosofia neoclassica, Orthotes, Napoli-Salerno. Dizionario di
filosofia. SIEKE. APPIO. Historische disöertation, welche... ^M vi
"^r. eingereicht hat. Marburg, Thesis. Marburg. APPIÜS
CLAUDIUS CAECÜS CENSOR. HisTORiscFiE Dissertation, WELCHE ZUR ErLAKGUXG
DER DoCTüRWÜRDE BEI DER Philosophischen Facultät DER KÖNIGLICHEN
Universität Marburg EINGEREICHT HAT -- SIEKE. MARBURG. Der Censor APPIO
ist schon den Alten ein Problem gewesen. Die Quellenberichte, welche uns
vorliegen, geben uns keineswegs ein einheitliches und übereinstimmendes
Bild; wir werden vielmehr zwischen den einzelnen Gewährsmännern
sowohl in Bezug auf die Thatsachen, als auch auf das Urteil über den Censor
und seine politische Wirksamkeit die grössten Unterschiede und
Widersprüche finden. Von den alten Autoren haben sich, wie das natürlich
ist, die Differenzen auf die neueren Forscher übertragen. In
diesem Widerstreit der Meinungen galt es für mich, eine feste Grundlage
für alle Erörterungen zu finden. Und diese glaube ich in dem Satze sehen
zu müssen, dass der Bericht Diodors über die Censur der älteste, reinste
und beste ist, welcher uns überliefert ist. Von diesem Berichte
müssen wir bei jeder einzelnen Frage ausgehen, ihn überall zu
Grunde legen. Von keinem neueren Forscher scheint mir dieser
quellenkritische Grundsatz konsequent durchgeführt zu sein. Dies zu
versuchen, ist die Aufgabe der folgenden Abhandlung. Amtsantritt und
Amtsdauer des Censors App. Claudius. Die Quellen, aus denen fast
allein die Kenntnis von der Censur des APPIO und überhaupt seiner
Per- sönlichkeit und politischen Wirksamkeit fliesst, sind
Diodor und LIVIO. Verschiedener zu- fälliger Erwähnungen des Censors
bei anderen Schriftstellern sowie seines Elogiums (Corp. Inscr.
lat.), welches die Ämterlaufbahn giebt, werden wir im Gange der
Darstellung zu gedenken haben. Ich stelle die Berichte der beiden
Hauptquellen im Zusammenhang voraus. Diod. lautet: 'Ev dt
"Fotfifi xartx lomov tot iviamov ri^n^rai; «Aovto xai rovTViv o
eteQOi: '^titiio^ K'/Mudiog inmoov l%on' tov avvctiixoyTa yUvxiov
Ilkuriiov tio'A/m nur ^GTituiiav vo/ulfiMv ixivf^ae, xat n^onov fih to
xaloö^ttrov ^'ATiTtiOvvÖMQ and atadiiov oydoi-xoma xmi-yayfv dg rijv
'Piofn;v xai TiolXd Tiov dt]/iWaio)r xQ^Jf^ckm' eig lavrr^r n]v
xazaaxevfjv dvi^kcjasv av€v doyitiatog rijc; aiyxh'^iov. fif-uc dt ravta
lijg a^'avTOv xh^&eiat^g ''AnTiiag oöov rd 7cktov fitQOi; d^oig
areQeoig xartarQwaev and 'Pio/iit^g f^x^i^ Kanvi^g ovroi: tov
öiaöTrjltiaTOi; aradiviv Tiltiown'*' i^dnon' rovi; /.dv vnsQtxovTai;
öiaüxcci^fag roug dt (paQayyviöfig ?} xoilovg dvalrifi^iaaiv d^iohlyotg
iSiocooccg xaravi^hoatv dnaöag rag ör^liwalag n()oa6dovgy auzod de
juvi^juelov d&dvarov xaTehnev dg xoivrjv evx{)j]aTiav
cpiloTifiT^d^eig' xatejiii^t dt xai rijv auyxh]TOv ov tovg evyevslg xai
nQOtxovTag xdig a'^uofiaac 7i()ogyiid<pcov ^lovovg, uig r^v si^oS,
dlkd nollovg xai rtov d7iBXtvd^i{)iov vlovg dvt^u^B^ i(f olg ßaQtojg
tfSQOv oi xavx^o/nevoi Tijg eoyeveiag* edioxe dt Toig noUTaig xai ti]y
t^ovalav onoi TiQoaiQoh'TO rifii^- aaa^ar ro dt okov dQclt'
rtOrjaavQiafutvov xax" avrov TiaQa rolg iTiKpavtatdioig rdv
<p^dvov i^txhve rd Tt^oaxomHy^iöi tiov dllojv Tiohtviv dvTiiay^ia
xaTaoxevd^on' rjj rwv svyevdjv dkko- TQiozr^Tt TTJv 7ia(td lioY nokhov
evvoiav xai xaid fitv T?jv tiov Innkiiv doxijtiaaiav ovdevdg dcfsü.eTO
rdv 'innov, xard dt r?}v TcJv avvtdQtJv xatayQaipi]}' oudtva tiov
ddo^ovvTon' avyxh]TixLov t^tßakevj onti) j}y td^og noielv rolg rifirjaJg,
a^' oi fih vnaTOi did TOV (fO^drov xa) duc rd ßovltotha Tolg
tniffareOTaTOig x«- ()U€Gi)^ai oimy/or n)v Oüyyh]TOv ov ti)v vrid toütov
xaraleyelöav, dlld T}]v und Ttr7v n()oyty€V7^^itru)v tifirjiör
xcaayqacptlöav o dt di^jiwg jOiTOig fitv dvTi7T()dTTiov, Tift dt ^AnnUi*
ov/ii(pikoTt jitovuti'og Xia f/;r nor dcoytTtor 7ii)oay('tyt]r ßtßcucoaai
ßov?,6fitrog dyo()dvofior tiktio trg tniifartaititag dyoi>avoftiag
vidv dnelevd^iiiov rralov 0/Mßiov, og n^onog ' FiD^ialuv TavTrjg
Trjg di)xrjg f-V<7« naiodg vh'
dtdov'/.tixoTog.ddt^'AnniogzijgdQyrjg dno/.v&e}g xai tov andTijg
avyxlrjtovip^ovov 8vkaßr;^€lg nQoaenoiijO^r^ rvcpkdg elvai xai xar oixiav
ejAeivsv. LIVIO: Et censura clara eo anno APPIO et C. Plautii fuit,
memoriae tarnen felicioris ad posteros nomen Appi, quod viam munivit et
aquam in urbem duxit, eaqüe unus perfecit, quia ob infamem atque
invidiosam senatus lectionem verecundia victus collega magistratu se
abdicaverat: APPIO iam inde antiquitus insitam pertinaciam familiae
gerendo solus censuram obtinuit Itaque consules, qui eum annum
secuti sunt, C. Junius Bubulcus tertium et Q. Aemilius Barbula
iterum, initio anni questi apud populum deformatum ordinem prava
lectione senatus, qua potiores aliquot lectis praeteriti essent,
negaverunt eam lectionem se, quae sine recti pravique dis- crimine ad
gratiam et libidinem facta esset, observaturos, et senatum extemplo
citaverunt eo ordine, qui ante censores App. Claudium et C. Plautium
fuerat. Permulti iam anni erant, cum inter patricioa magistratus
tribunosque nulla certamina fuerant, cum ex ea familia, cui velut fato
lis cum tribunis et plebe erat, certamen oritur. App. Claudius censor
circumactis decem et octo man- sibus, quod Aemilia lege finitum censurae
spatium temporis erat, cum C. Plautius collega eius magistratu se
abdicasset, nulla vi compelli, ut abdicaret, potuit. P. Sempronius
erat tribunus plebis, qui finiendae censurae intra legitimum tempus
actionem susceperat, non populärem magis quam iustam nee in vulgus quam
optimo cuique gratiorem (Schluss): Haec taliaque cum dixisset,
prendi censorem et in vincula duci iussit. adprobantibus sex
tribunis actionem collegae tres appellanti Appio auxilio fuerunt, summaque
invidia omnium solus censuram gessit. APPIO censorem petisse consulatum,
comi- tiaque eius ab L. Furio tribuno plebis interpellata, donec se
censura abdicarit, in quibusdam annalibus invenio. creatus
consul, Ceterum Flavium dixerat aedilem fore nsis factio, App. Claudii
censura vires nacta, qui senatum primus libertinorum filiis lectis
inquinaverat et, posteaquam eam lectionem nemo ratam habiiit, nee in
curia adeptus erat, quas petierat opes urbanas, humilibus per omnes
tribus divisis forum et campum corrupit ex eo tempore in duas partes
discessit civitas: aliud integer populus fautor et cultor bonorum,
aliud forensis factio tenebat, donec Q. Fabius et P. Decius censores
facti, et Fabius, simul concordiae causa, simul ne humillimorum in manu
comitia essent, omnem forensem turbam excretam in quattuor tribus
coniecit urbanasque eas appellavit. adeoque eam rem acceptam gratis
animis fcrunt, ut Maximi cognomen, quod tot victoriis non pepererat, hac
ordinum tem- peratione pareret .... Diodor berichtet
die Wahl des APPIO zum Censor zu Ol.
Er erzahlt, man habe in diesem Jahre den APPIO und Lucius (sie!)
Plautius zu Censoren gewählt. Es ist dies das Jahr der Varronischen
Zählung oder das Jahr v. Chr., das
Jahr der Consuln Q. Fabius und C. Marcius (Diod. XX, 17). Zugleich
erzählt er an dieser Stelle alles, was er von der Censur zu berichten
hat; nur noch einmal erwähnt er späterhin den App. Claudius,
nämlich als Consul des Jahres Ol. 118 d. i. des Jahres aer. V. V. Chr. Livius,
welcher die Nachrichten über den Censor anna- listisch zersplittert,
setzt den Amtsantritt der Censoren App. Claudius und Gaius (!) Plautius
unter das Consulat des M., 1 TL 44* Ä6r. VÄrr. Valerius und P.
Decius (IX, 29), d. h. m das Jahr 312 v. chr. Zum Jahre ^ berichtet er,
dass App. Claudius nach Verlauf von IS Monaten, welches nach der lex
Aemilia die gesetz- mässige Dauer der Censur war, sein Amt nicht
niedergelegt, sondern es, obwohl sein College C. Plautius abgedankt habe,
bis zur Bewerbung um das Consulat 1. J. -^ fortgeführt habe (IX, 42,
3). Es besteht also im chronologischen Ansatz der Censur
zwischen Diodor und Livius eine Differenz von zwei Jahren. Die neueren
Forscher schliessen sich sämtlicii, olnie die Differenz zu erörtern, dem
Livius an (vgl. Xiebuhr, K. G. Mommsen, R. G.R. Forsch, Wir w^erden jedoch den
Ansatz Diodors als den richtigen erkennen. Schon das
allgemeine Quellenverhältnis der beiden Autoren, ihr Wert und ihre
Glaubwürdigkeit, wird bei der Entscheidung der Frage von Bedeutung
sein. Es ist eine seit Niebuhr feststehende Thatsache, dass die bei
Diodor erhaltenen Berichte über die ältere römische Ge- schichte eine
weit bessere und glaubwürdigere Tradition sind als die livianisclien
(Xiebuhr, R. G. Kissen, Rhein. Museum XXV, 27; vgl. dagegen Schwegler, R.
G. 11, 22. III, 199). Während diese von Fälschungen völlig durchsetzt sind, bis
in das geringste Detail durch die Tendenz rhetorischer
Ausschmückung und Erweiterung und patriotischer Verherrlichung
entstellt sind und infolge dessen eine sehr trübe Quelle bieten, so
weisen die Berichte Diodors, so wenig ihrer sind, und so knapp und
lücken- haft diese wenigen auch sind (vgl. jNFommsen, R. Forsch. Chron.
Niebuhr, R. G. Volquardsen, Quelle Diodors 11) eine fast reine und unver-
fälschte Tradition auf. Die Quelle, aus der Diodor geschöpft hat,
reicht eben in relativ alte Zeit hinauf. Freilich lä^st sich sein
Gewährsmann nicht mit Bestimmtheit nachweisen ; es ist nicht erwiesen,
dass Fabius, der älteste römische, noch griechisch schreibende
Annalist, Diodors Quelle sei (Petavius, Doctr. Tempi. Lib. IX, C. 55.
Wesseling zu Diodor XI, 1. Xiebuhr, R. G. II 192 A. 629 if., wo aber das
13, und 14. Buch Diodors aus- genommen ist. Mommsen, Chron. 221. R.
Forsch. Fabius und Diodor." Vgl. dagegen Schwegler, R. Gesch. Peter, Zur
Kritik der Quellen der ältesten römischen Geschichte, 118 f. Nitzsch,
Rom. Annalistik, 227. Niese, Hermes XIII, 412 f. Thouret, Fleckeisens
Jahrbücher, Splb. 1880. Meyer, Rhein. Museum); es ist leere
Hypothese, dass Diodor aus der angeblich ältesten Redaktion der
römischen Annalen, welche der Schützling und Parteigenosse unseres
App. Claudius, derÄdil Gn.Flavius, bewerkstelligt haben soll,
geschöpft habe (Nitzsch, R. Annalistik, 229 if. ; vgl. Momnisen, Chronol.
R. G. I, 467. R. Forsch. Schwegler, R. G.); ebenso hypothetisch ist die
Behauptung, dass L. Piso, ein Annalist aus der Grachenzeit, Diodors
Quelle sei (Clason, Heidelberger Jahrbücher 1872 S. 35. R. G. I, 17.
Klimke, Diodor und die röm. Annalistik. Colni, Philologus 1883. S.
1 bis 22; vgl. Mommsen, R. Forsch. 11, 338 A); ganz in der Luft
aber schwebt die neueste Ansetzuug Matzats, der in L. Cincius Alimentus,
neben Fabius dem ältesten römischen Annalisten, Diodors Gewährsmann sieht
(Matzat, R. Chronol. I, 288; vgl. Niese, Piniol. Anzeiger 1884 S. 554
f.). Aber wenn auch alle diese Versuche, die Quelle Diodors mit
Sicher- heit zu ermitteln, misslungen sind, so ist dieselbe dennoch
in relativ alte Zeit hinaufzusetzen (vgl. Rhein. Museum 37, 617).
Dagegen gehören die Quellen des Livius fast nur der sullanischen und
nachsullanischen Zeit oder sogar der cicero- nischen und augusteischen
an, wo der Fälschungs- und Aus- schmückungsprozess der Annalistik in
vollem Gange war. Zuweilen nennt Livius zwar ältere Gewährsmänner, den
Fabius, Cincius, Piso; aber sehr wahrscheinlich hat er diese nur aus
zweiter Hand benutzt oder höchstens an dieser oder jener Stelle kurz
eingesehen. Meistens nennt Livius als Gewährs- männer Namen wie Lic.
Macer, Val. Antias, Aelius Tubero, von deren ersterem es z. B. feststeht,
dass er ein Geschichts- fälscher im verwegensten Sinne des Wortes war
(Mommsen, R. Forsch. I, 1 ff. II, 315 f. Seeck, Kalendertafeln der
Pon- tifices S. 42 ff.). Alle Fälschungen darf man freilich nicht
diesen Männern zuschreiben, es giebt Anhaltspunkte, dass die Ausschmückung
der Annalen selbst zu Ciceros Zeiten fort- geführt wurde (Niese,
Observationes de annalibus Romanis^ Marburg 1885 L 13). Im einzelnen
lassen sich die livianischen Berichte nicht auf bestimmte Quellen
zurückführen. Man hat ^s zwar, wie für die 3., 4. und 5. Dekade (Nissen,
Kritische Untersuchungen über die Quellen der 4. und 5. Dekade des
Livius. Böttcher, Quellen des Livius im 21. und 22. Buch), «o auch für die
1. Dekade zu thun versucht (Nitzsch, Röm. Annalistik; Clason, R. G.);
aber die Mittel, die man dabei -angewandt hat, leisten keine Bürgschaft
für die Wahrheit der Resultate (vgl. Peter, Zur Kriiik der Quellen S. ü
ff. Mommsen, R. Forsch). Das dargelegte Quellenverhältnis
zwischen Diodor und Livius, wonach Diodor eine weit ältere und getreuere
Ueber- lieferung giebt als LIVIO, lässt sich für die
Kriegsgeschichte, Verfassungsgeschichte sowie auch für die Zeitrechnung
und die Fasten, auf denen die Chronologie beruht, nachweisen.
Mommsen hat an schlagenden Beispielen die Güte der diodo- rischen
Tradition gegenüber der sonstigen , namentlich der livianifcchcn,
nachgewiesen (R. Forsch. II, 222 fl'.). Zwei der Mommsenschen Beispiele
betreffen die Fasten (die Consuln des Jahres 433, die
Consulartribunenliste a. a. O.). Selbst bei chronologischen
Einzelan?ätzen ist derjenige Diodors, wenn €r von dem des Livius
abweicht, immer der richtige. Gerade in der Zeit des sog. zweiten
Samnterkrieges, in welche die Censur unseres App. Claudius fällt, können
wir mehrfach bei Livius Verschiebungen von Ereignissen um mehrere
Jahre finden, so berichtet Livius den Waffenstillstand des Jahres 320 zu
318 (IX, 20 vgl. Rhein. Museum 25, 34;, so setzt er den Anfang des
Etruskerkrieges schon ins Jahr 312 (LIVIO, Diodor Fleckeisens
Jahrb. Splb.). Das allgenn'ine QuellenverhälMiis, wie wir es
dargestellt haben, weist darmif hin. 'lass wii in Betreff des
Zeitansatzes der Censur unseres Ajjp. Claudius bei Livius eine
Verschie- bung anzunehmen und dem Diodor zu folgen haben
werden. Zudem lassen sich hierfür eine Reihe von sachlichen Gründen
geltend machen. Zunächst ist zu erwähnen, dass sich in des Livius eigener
Erzählung Spuren von der ünwahrscheinkeit seines Ansatzes finden. Wenn
nämlich Livius den Amts- antritt des Censors in das Jahr 312 setzt
und zum Jahre 310 berichtet, dass die 18 Monate, in welchen App.
Claudius nach der lex Aemilia gesetz- mässiger Censor war, abgelaufen
seien, so folgt daraus, dass sich die 18 ]\Ionate auf ;> Jahre
erstreckt liätten, und dass App. Claudius seine Censur in der zweiten
Hälfte des Jahres 312 angetreten habe. Nun aber ist nach allem, Avas wir
von diesen Verhätnissen wissen, ziemlich sicher, dass die Censoren
gewöhnlich kurz nach dem Amtsansritt der ihre Wahl leitenden Oberbeamten,
der Consuln, d. i., um hier nur eine allgemeine Bestimmung zu geben, im
Frühjahr gewählt wurden i]\Iommsen, Str. II, 324 ff.)? sodass also die 18
Monate jedes Mal schon im nächsten Jahre abliefen. Eine Erstreckung der
Censur über 3 Jahre ist nirgends bezeugt, vielfach aber ist
überliefert, dass das Lustrum, der Abschluss der censorischen
Thätigkeit, im folgenden Jahre stattfand (De Boor, fasti censorii
S. 9., LIVIO De Boor, S. 10, Liv. X, 47, 2. i. J. 209. De Boor S. 15,
Liv. XXVII, 36, 6 cf. 11, 7 u. s. w.). So wird auch die Censu des
App. Claudius, solange sie rechtmässig war, t^ich nicht über 3 Jahre
erstreckt haben. Vielmehr wird durch diese Angabe des Livius sein
chronologischer Ansatz sehr unwahr- scheinlich gemaclit. De
Boor (fasti censorii) hat die zwischen Diodor und Livius bestehende
Differenz zu Gunsten des livianischen An- satzes so auszugleichen
versucht, da^s er annimmt, Diodor habe die Censur deswegen zum Jahre 310
behandelt, weil er unter diesem Jahre in seiner Quelle die wichtigsten
Ereignisse der Censur, die Zwietracht des App. Claudius mit seinem
Collegßn C. Plautius und die Uebertretung des über die Dauer der Censur
gegebenen Gesetzes (lex Aemilia) von Seiten des App. Claudius, berichtet
gefunden hätte. Diese Annahme hebt aber einerseits nicht das Bedenken,
welches über die Ausdehnung der Censur oben geltend gemacht ist,
und dann widerspricht sie direkt den Worten Diodors, dessen Bericht so
beginnt: tv <)t ' Pv'tiii] zcaa rovrov iny triavrov /444 \ ^ f
',' t f " # 1f -J Tiiirini^ hi/.inro y.ca lovntv o fTfooc, ^iTTcrio^
hhxv- tho^ etc. — Man könnte nun für den livianischen Ansatz
anführen, dass sowohl die Capitolinischen Fasten, als auch Frontin
und Cassiodor mit Livius übereinstimmen. Frontin (de aquis 5) und
Cassiodor setzen die Censur unter das Consulat des M. Valerius und P.
Decius d. h. in das Jahr 312. Aber dies hat unserer Ansicht nach absolut
keine Bedeutung; denn die gesamte nachlivianische Geschichtschreibung
über die römische Republik ruht auf den Schultern des Livius, alle
Historikei*^ nach Livius gebrauchen ihn als Gewährsmann, so haben
auch sor.der Zweifel Frontin und Cassiodor diese chronologische
Angabe aus Livius geschöpft. Von grösserer Bedeutung schon könnte
es sein, dass die Capitolinischen Fasten gleichfalls mit Livius
übereinstimmen, indem sie berichten (C. J. L, I, 432 z. J. ^, De Boor, a.
a. O. S. 8), dass im Jahre 312 App. Claudius und C. Plautius das
2ß. Lustrum gefeiert hätten. Es pflegen nämlich die Capitolinischen
Fasten zum Antrittsjahr der Censoren die Lustration zu berichten, obwohl
das Lustrum doch als Schluss- akt der censorischen Thätigkeit gegen Ende
der Censur, also im 2. Jahre der Censur, abgehalten wurde (Mommsen, Str.
11^ 326 A.). Aber auch diese Uebereinstimmung des Livius mit
den Capitolinischen Fasten kann nichts für den livianischen Ansatz
beweisen. Es ist zwar sicher, dass die Fasten des Livius^ obwohl die
Capitolinischen Fasten, als Livius schrieb, schon auf dem Forum standen
(Mommsen, R. Forsch), doch von den letzteren unabhängig sind, und dass
zwischen beiden die grundsätzlichen Differenzen bestehen, welche
überhaupt die Fasten der Jahrtafel (Fasti Capitolini, Chronograph v.
J. 354, Idatius, Paschalchronik) von denen der Chroniken <Diodor,
Dionys, Livius, Cassiodor) trennen, deren wesent- lichste die ist, dass
die Jahrtafel die sog. 4 Diktatorenjahre <v. Chr.) der chronologischen
Aus- gleichung wegen eingefügt hat, während die Chroniken -dieselben
weder nennen noch zählen (Mommsen, R. Chronol. 110 ff.). Aber ebenso
sicher ist, dass die Capitolinischen Fasten, wie die gesamte Jahrtafel,
aus keiner besseren und früheren Quelle geflossen sind als die des
Livius, während <iie Fasten und die Chronologie des Diodor auf
derselben guten, alten Quelle beruhen, aus denen seine Berichte ge-
flossen sind (vgl. Rhein. Museum). Es giebt eine Menge Beispiele dafür,
dass, während Livius und die €apitolinisclien Fasten gefälschte oder
entstellte Fasten und falsche Chronologie haben, Diodor die echten Fasten
bewahrt und die richtige Chronologie giebt (vgl. Mommsen, R. Forsch
II, 222 u. passim). Deshalb geben wir auch hier dem diodorischen
Ansatz den Vorzug. Es bedarf noch der Untersuchung, wie derselbe in
die Reihe der Lustren und Censoren, die uns, obzwar nicht von
'Quellen ersten Ranges überliefert ist, passt. Die Vorgänger des App.
Claudius in der Censur traten ihr Amt i. J. 318 an. Darin stimmen die
Capitolinischen Fasten mit Diodor und Livius überein (C. J. L. I, 432 z.
J. ^f, Diod. XIX, 10 Liv. IX, 20, 5). Wenn die beiden letzten dies
auch nicht ausdrücklich sagen, so berichten sie doch, dass in
diesem Jahre die Tribus Falerna und Ufentina neu eingerichtet seien.
Die Neueinrichtung der Tribus war aber ein censorisches Geschäft (LIVIO, cf.
Mommsen, Str. II, 361 m. A. 1.) Zwischen dem Amtsantritt, und füglich
auch dem Lustrum, dieser Censoren und demjenigen des App. Claudius
und C. Plautius lagen demnach, wenn wir dem Livius und den
Capitolinischen Fasten folgen, 6 Jahre (318—312); wenn wir mit Diodor den
Amtsantritt des App. Claudius ins Jahr 310 setzen, 8 Jahre (318—310). Die
nächsten Censoren, M. Valerius und C. Junius, wurden im Jahre 307
gewählt <fasti Capit. C. J. L. I, 432 z. J. ^J^ Liv. IX, 43,25).
Das Lustrurn des App. Claudius und C. Plautius ist also nach Livius
vierjährig (312—307), nach Diodor zweijährig; das Jahr 309 ist nämlich
als Diktatorenjahr nicht zu berechnen^ Die Nachfolger in der
Censur, Q. Fabius u. P. Decius, bind nach dem Zeugniss des Livius (IX,
46, 13,) und der Ca- pitolinischen Fasten ((J. J. L. z. J. ~) i. J. 304
gewählt; efv liegen also zwischen ihrem Amtsantritt und dem ihrer
Vor- gänger drei Jahre. Das Lustrum des Q. Fabius^ u. P. Decius war
dreijährig; die folgenden Censoren traten nämlich ihr Amt i. J. 300 an,
wie ^loramsen aus den Resten der Capitolinischen Fasten eruiert hat (C.
,1. L. I, 566 z. J. ~) ; das Jahr 303 ist dabei als Diktatorenjahr nicht
zu rechnen. Schon aus dieser Reihe der Lustren, welche dem
des- App. Claudius und C. Plautius unmittelbar vorangingen und
folgten, geht hervor, dass das Lustrum kein bestimmter Zeit- raum damals
gewesen sein kann. In der späteren Zeit, seit dem hannibalischen Kriege,
wurde als regelmässige Frist des- Lustrums 5 Jahre festgesetzt und es ist
lange so durchgeführt worden (De Boor, fasti censorii S. 15 — 20), bis
die beginnende Revolution das Institut erschütterte und bald ganz
zerstörte (Mommsen, Chronol. 161. Str. II, 318). In der früheren
Zeit waren die Lustrenintervalle ganz imbestimmt ; es werden Lustren von
3, 4, 5 und mehr Jahren überliefert (De Boor, a. a. 0. S. 1 — 14), ja
eins wird ausdrücklich als siebzehn- jährig bezeichnet (Dionys XI, 63).
Eine solche Unregel^ mässigkeit kann doch offenbar nicht erklärt werden,
wenn man nicht für die frühere Zeit auf die Annahme des Lustrums^
als einer festen Zeitfrist verzichtet; falsch ist es, wenn Mommsen meint,
das Lustrum sei, wie die griechische Olym- piade, ursprünglich ein
vierjähriger Zeitraum gewesen, aber es sei dies nur als Minimaldauer
festgesetzt worden (Chronol. 158. Str. II, 316): es sind ja doch mehrere
dreijährige Lustren sicher bezeugt ; unbewiesen ist ferner, wenn De
Boor als anfängliche Minimaldauer des Lustrums drei Jahre ansetzt
(a. a. 0. S. 43 f.). Die Dauer des Lustrums war ohne Zweifel von der
all- gemeinen Lage des Staates abhängig, je nach den Bedürfnissen
war das Lustrum länger oder kürzer. Für mehrere Lustren ist es bezeugt,
dass sich ihre Kürze aus der Lage der Zeit erklärt z. B. für die des
Jahres 89 u. 92 v. Chr. (vgl. Rhein. Museum 25, 487). Da nun
das Lustrum ursprünglich kein fester Zeitraum war, so widerspricht dem
die Annahme des appianischen Lustrums als eines zweijährigen (310—307)
nicht, obgleich kein anderes von solcher Kürze nachweisbar ist. Diese
aber erklärt sich aus den Zeitverhältnissen von selbst : Die
Patrizier waren durch die Anordnungen des Censors App. Claudius,
seine senatus lectio und Tribusänderung, hart getroffen und suchten so
schnell als möglich dieselben zu nichte zu machen (s. unten, vgl.
Niebuhr, R. G. III, 374. Mommsen, Chronol.). Deshalb wählten sie schon zwei
Jahre nach dem Amtsantritt des App. Claudius, also gleich im Jahre
nach des Appius Lustration, i. J. 307, neue Censoren, den M. Valerius u.
C. Junius. Da aber diese Censoren nichts erreichen konnten — wir wissen
nicht, aus welcher Ursache, da von ihrer Amtsführung nichts überliefert
ist (Liv. IX, 43, 25. VALERIO MASSIMO) — so wurden schon nach
weiteren drei Jahren, i. J. 304, neue Censoren in den Personen des
Q. Fabius u. P. Decius gewählt, welche alsbald die Tribus- verteilung des
App. Claudius rückgängig machten oder wenigstens umänderten (s. unten).
Auch die anstössige Senats- liste des App. Claudius (s. unten) wurde von
den Patriziern sogleich umgestossen, u. zwar sofort von den Consuln
des folgenden Jahres. Dies waren, wenn wir, wie es richtig ist, mit
Diodor den Amtsantritt des App. Claudius in das Jahr 310 setzen — das
Jahr 309 ist Diktatorenjahr — die Consuln d. J. 308, Q. Fabius u. P.
Decius (Diod., LIVIO). Also haben, wenn wir der guten Quelle Diodors
folgen, dieselben Männer, welche als Censoren i. J. 304 die
Tribusänderung des App. Claudius rückgängig gemacht haben,^ als Consuln
i. J. 308 die Senalsliste des App. Claudius umgestossen. Und es ist diese
Thatsache in sich sehr wahr- scheinlich: denn nachdem die ersten
Nachfolger des App. Claudius in der Censur die Abschaffung der
Tribusänderung des App. Claudius nicht hatten erreichen können, ist es
sehr natürlich, dass die Patrizier nun die Männer, welche schon als
Consuln so energisch gegen die Neuerungen des App. Claudius vorgegangen
waren, zu Censoren wählten. Dies von der Kritik hergestellte
Zusammentreffen scheint mir unsere Ansiclit, dass Diodors chronologischer
Ansatz der richtige sei, wesentlich zu stützen. In den
Quellen des Livius ist also die Censur von 310 auf 312 verschoben: der
Grund dieser Verschiebung hängt mit der Ansiclit des Livius über die Amtsdauer
des APPIO zusammen, worüber wir nun zu sprechen haben. Die Censur
ist nach der Ueberlieferung (Liv. IV, 8, Dion. XI, 63, Zonaras VII, 19,
Val. Max IV, 13, Frontin, de aquis 5) bei ihrer Einsetzung (443 v. Chr.)
als fünfjährige Magistratur bestimmt worden. Die lex Aemilia d. J.
434 V. Chr. soll sie dann auf 18 Monate beschränkt haben (Liv. IV,
24). Wahrscheinlich aber ist sie überhaupt erst i. J. 434 V. Chr.
eingesetzt worden u. von Anfang an auf 18 Mo- nate beschränkt gewesen
(Mommsen, Chronol. 91, Str. II, 322, vgl. dagegen Rhein. Museum 25, 480
ff.). Die angeführte lex Aemilia nun hat APPIO, so erzählt
Livius, eigenmächtig übertreten, indem er nach Ver- lauf von 18 Monaten
sich das Amt selbst prorogierte (LIVIO). Betrachten wir die Angaben
des Livius hierüber, so müssen wir zunächst das Resultat einer
Mommsenschen Abhandlung berücksichtigen: „Die patrizischen Claudier"
(Rom. Forsch.). Mommsen hat darin nachgewiesen, dass in den jüngeren
römischen Annalen, bei Livius u. Dionysius u. bei den aus diesen
schöpfenden Sueton u. Tacitus alle Glieder der alten und hochadligen gens
Claudia eine ähnliche oder dieselbe Rolle spielen, indem sie
sämtlich vom höchsten Adelstolz und höchster Feindseligkeit gegen
die Plebs beseelt sind. Nicht bloss wird dies häufig von der geiiB
Claudia im allgemeinen ausgesagt (gens superbissima in plebem Romanam LIVIO),
sondern man lässt alle Claudier, welche auf dem politischen Schauplatz
auftreten, harte Kämpfe mit der Plebs und den Volkstribunen auskämpfen.
Ja, es^ kehren sogar häufig Reden von Claudiern gegen die Plebs
oder umgekehrt claudierfeindliche Reden von Volkstribunen wieder,
worin sich offenbar die Erfindung ausdrückt. Dass Livius oder Dionysius
die Erfinder seien, wird Niemand annehmen. Mommsen meint, die Fälschung
sei in politischer Tendenz ge- schehen, ein wütender Claudierfeind zur
Zeit der Bürger- kriege habe die Annalen in solch claudierfeindlichem
Smne gefälscht: und zwar sei dies L. Macer gewesen. Die letzte
Behauptung ist völlig unbewiesen, und was die Erfindung selbst angeht, so
glaube ich nicht, dass sie in politischer Tendenz geschehen ist ; sie
scheint vielmehr aus der rlietorischen Strömung, welche die römische
Geschichtschreibung beherrscht, geflossen. Man suchte nach allen Mitteln,
die Erzählung aus- schmückend zu erweitern, und wie so vieles in den
Annalen, z. B. die meisten Schlachtberichte, nach feststehenden
Mustern erzählt wurde, so wurden, da vielleicht ein Claudier ein
adelstolzer Junker war, alle Claudier schablonenhaft als Volks- feinde
behandelt. Dieselbe Rolle ist nun auch unserm Censor
übertragen, was wir zunäclist und besonders aus der Erzählung von
der ungesetzlichen Fortführung der Censur ersehen. Livius be- richtet
hierüber zuerst, App. Claudius, heisst es da, vollendete die Bauten
allein, weil sein College C. Plautius aus Scham über die ruchlose und
gehässige Senatsliste ab- dankte, während Appius mit dem alten
Claudiertrotze die Censur weiterführte. Daraus muss geschlossen werden,
dass C. Plautius abgedankt habe, ohne die senatus lectio zu
billigen, oder wenigstens gleich nach ihrer Vollendung. Da aber die
Censoren die senatus lectio kurz nach dem Amts- antritt vornahmen
(Mommsen, Str. II, 3i)6, Lange, Alter- thümer, Willems, le senat de la
republique Romaine), was auch nach der Ordnung der Erzählung bei Diodor
und Livius in der Censur des App. Claudius ge- schehen zu sein scheint,
so müsste C. Plautius vor Ablauf der 18 Monate abgedankt haben (vgl.
Weissenborn, Livius zu IX, 29, 7. Willems, a. a. 0. I, 186). Dies hat
schon Frontin (de aquis) aus Livius' Worten gefolgert; er sagt: sed
quia is (Plautius) intra annum et sex menses deceptus a collega . . .
abdicavit se censura. Aber an einer späteren Stelle sagt Livius selbst,
dass C. Plautius nach Verlauf von 18 Monaten vom Amte abgetreten sei.
Er widerspricht sich also ausdrücklich. Von dem Verhältnis des App.
Claudius zu seinem Collegen wissen wir nur, dass letzterer alles that oder
thun musste, was Appius wollte (Diodor a. a. O. : VTitjxoov f/wv tov
avvcc()xovTCi Aevy.iov nkavTiov)^ also eine untergeordnete Rolle spielte.
Er hätte ja die senatus lectio durch seinen Widerspruch vernichten
können. An das Verliältnis des App. Claudius zu C. Plautius hat die
Fälschung des Livius offenbar angeknüpft. Sie ist gemacht, um den Censor,
den Claudier, als ungesetzlich handelnden Mann darzustellen, dass er
gegen das Gesetz der Collegialität (Mommsen, Str. IT, 312) die Censur
allein fortgeführt habe. Aber damit begnügte sich der Fälscher noch
nicht. Er erdichtete auch noch eine Fortführung des Amtes über die
gesetzmässige Dauer hinaus. „Viele Jahre, so beginnt Livius hierüber zu
erzählen, waren schon vergangen, seit zwischen den patrizischen
Magistraten und den Volkstribunen keine Streitigkeiten stattgefunden
hatten, als aus der Familie, quae velut fatalis ad lites cum tribunis ac
plebe erat, sich ein Kampf erhob. App. Claudius konnte nach Ablauf
der gesetzmässigen Frist der Censur nicht bewogen werden, sein Amt
niederzulegen. Der Volkstribun P. Sempronius übernahm die Aufgabe, ihn
zur Abdankung zu zwingen. Livius setzt selbst hinzu, dass diese actio
ebenso populär als gerecht und auch dem Volke angenehm gewesen sei, w^ie
den Optimaten; dennoch rechnet er sie zu den Streitigkeiten, welche
den Claudiern mit der Plebs und ihren Tribunen gleichsam vom
Schicksal beschieden gewesen seien. Der Tribun Sempronius erinnerte nun
den Ap]). Claudius ener-iscli an die lex Aemilia. Dieser erwiderte, dnss
dies Gesetz nur für die beim Erlass desselben amtierenden Censoren
bindend gewesen wäre, während alle danach gewählten Censoren und also
auch er selbst nicht von ihm betroffen würden ; denn, sagt er, id
quod postremum popuhis iussisset, ius ratumque esse. Wie
sophistisch dieses Zwölftafelgcsetz hier angewandt wird, liegt auf der
Hand. Eine rechtliche Begründung für die Amts- verlängernng, die dem App.
Claudius in den l\lund gelegt werden könnte, fehlt völlig; aber darauf
kam es auch den Fälschern nicht an, sie wollten eben den Claudier als
einen jedes Gesetz verachtenden Mann darstellen. Alsdann lä&st
Livius den Tribun Sempronius eine längere Rede lialten, in welcher der gens
Claudia ein langes Sündenregister vorgehalten ^'ird. Es kehren, wie
erwähnt, solche claudier- feindliche Reden oder auch Reden von Claudiern
gegen die Plebs sehr häufig bei Livius wieder (vgl. II, 56, 57. IV,
48. Y 3 — 6. VI, 40, 41 u. a.) u. sie stehen sämtlich auf dem-
selben Niveau, d. h. sie sind sämtlich erdichtet, entstanden aus dem
rhetorischen Bedürfnis der Annalisten ihre Erzählung auszuschmücken.
Dennoch, so erzählt Livius weiter, stehen dem App. Claudius sechs
Volkstribunen bei, und er führt summa invidia omnium ordinum die Censur
allein w^elter. Die inneren Unwahrscheinlichkeiten, die wir in
diesem Berichte dargelegt haben, machen uns sehr misstrauisch gegen
denselben. Dazu kommt aber noch eine ganze Reihe von Gründen, durch
welche der ganze Bericht als völlig un- historisch erwiesen wird.
Zunächst ergeben sich einige aus Livius selbst. Wenn Livius den Tribun
Sempronius sagen lässt: „Satis est aut diem aut mensem censurae
adicere? triennium, inquit, et sex menses ultra quam licet Aemilia
lege censuram et solus geram% so folgt daraus, dass Livius annimmt, APPIO
habe das Amt fünf Jahre beibehalten wollen, und da er ausser einer
Andeutung (s. unten) nichts weiter hierüber sagt, so scheint er auch
anzunehmen, App. Claudius habe dies durchgeführt. Der Verfasser von
„de viris illustribus" hat dies offenbar aus der Angabe des Livius
gefolgert, wenn er sagt: censuram solus omnium quinquen- nis obtinuit.
Von der Abdankung des Censors sagt Livius selbst nichts, er führt nur
eine Version an, dass nämlich Appius Claudius noch als Censor sich um
das Consulat ])eworben hätte, aber vom Tribun L. Furius ge- zwungen
sei, die Censur niederzulegen, und dann zum Consul gewählt sei: Livius
scheint sich dieser Version anzuschliessen. Danach hat also App. Claudius
seine Censur am Ende d. J. 308 niedergelegt; das konnten die Annalisten
nicht ändern, weil 307 neue Censoren und Appius Claudius selbst für
dieses Jahr als Consul in den Magistratsfasten verzeichnet
waren. Nun liegen nach den Capitolinischen Fasten
zwischen 312 und 307 zwar 5 Jahre, nicht aber so bei Livius, da er
ja das Diktatorenjahr 309 nicht kennt und zählt: seine An- sicht, App.
Claudius habe die Censur 5 Jahre hindurch be- hauptet, wird also durch
seine eignen Angaben widerlegt. Dass App. Claudius sich noch als
Censor um das Con- sulat beworber habe, ist eine Erfindung eines
Annalisten, der dem Censor ausser den genannten Ungesetzlichkeiten
noch ^as Streben nach der Cumulierung zweier hoher Amter an-
dichtete, um ihn noch schärfer als Verächter aller Gesetze
darzustellen. Bei dieser ganzen Erdichtung von der gewaltsamen
Proro- gation der Censur durch App. Claudius hat man ohne Zweifel
nach Analogie dessen verfahren, was von dem Ahnen unseres Oensors, dem
Decemvirn gleichen Kamens, überliefert ist, der decemvir in annum
creatus, altero anno se ipse creavit, tertio nee a se nee ab ullo creatus
fasces et imperium obtinuit (LIVIO). Nach unserer Ansicht ist
demnach der Bericht des Livius über die gesetzwidrige Amtsverlängerung
des Censors von Anfang bis Ende erfunden. Dafür spricht ausser der
oben gegebenen Kritik des Berichtes . entscheidend folgende Er-
w^ägung : App. Claudius hat nach der guten Nachricht Diodors i. J.
310 die Censur angetreten, wir Laben das als historisch nachgewiesen. Am
Ende des Jahres 308 muss er aber ab- gedankt haben, einmal weil 307 neue
Censoren in den Ma- gistratslisten erscheinen (Liv. IX, 43, 25. C. J. L.
I, 432 z. J. ^), und dann weil App. Claudius selbst i. J. 307 zum
Con- 307 ' ' sul gewählt wurde (Diod. XX, 45. Liv. IX,
42, 3. C. J. L. I, 432 z. J. ^). Zwischen 310 und 307
liegen aber nur zwei Jahre, also kann die Censur kaum länger als 18
Monate gedauert haben. Dennoch halten die meisten neueren Forscher,
obwohl sie zugeben, dass in der Erzählung des Livius Vieles er-
dichtet und übertrieben sei, an der Annahme der Prorogation, der Censur
fest. Ja Niebuhr (R. G. III, 356), Lange (Alterth. I, 85 ff.), Siebert
(Appius Claudius S. 67 ff.) u. a. folgen dem Livius fast in dem ganzen,
offenbar erfundenen Detail, dass er die Censur 5 Jahre habe beibehalten
wollen, dass er das Con- sulat der Censur habe cumulieren wollen u.
a. Nur stellen sie, wovon nichts überliefert ist, eine Hypo-
these über den Zweck der Amtsfortführung auf. App. Clau- dius, meinen sie,
habe sich deshalb sein Amt verlängert, um seine grossartigen Bauten zu
Ende zu führen, und damit keinem andern die Ehre der Vollendung
zufalle. Mommsen schliesst sich dieser Hypothese an, nur ver-
mutet er, es sei keine ungesetzliche Prorogation gewesen. Es bestand nämlich
in der That die Einrichtung, dass die Censur, wenn 18 Monate nicht
genügten, prorogiert wurde „ad opera, quae censores locassent, probanda
et ad sarta tecta exigenda^' (LIVIO, cf. Mommsen, Str. II, 324 m.
Anm. 1, 2.). Es sei nun, wenn man alles Incriminieren und Moti-
vieren, welches den Claudiererzählungen anzuhaften pflege, ausscheide,
sehr wahrscheinlich, dass auch des App. Claudius Amtsverlängerung nur
eine solche gesetzmässige Prorogation sei (ähnlich Madvig, Verfassung und
Verwaltung I, 396. Herzog, Geschichte und System l, 273). Aber dagegen
ist zu sagen, dass grade die Ungesetzlichkeit in dem Berichte
<ias Wesentliche ist, dann, dass die kolossalen Bauten,
die des Censors Namen tragen , auch schliesslich in vier oder fünf
Jahren nicht vollendet werden konnten , woran schon Niebuhr erinnert (R.
G.). Ausserdem ist wohl bei einer solchen gesetzmässigen Prorogation (ex
instituto) immer beiden Censoren das Amt verlängert, weil, wie
Mommsen selbst sagt, (Str. II, 312 m. Anm, 6), das Prinzip der
CoUe- gialität bei der Censur mit besonderer Strenge gehandhabt
wurde. Und wenn nun Mommsen dennoch meint (a. a. 0.), dass die
appianische Prorogation diesem Prinzip nicht wider- streite, so scheint
mir das keineswegs ein bindender Schluss zu sein. Endlich liegen, was das
Entscheidende ist, zwischen dem Amtsantritt des App. Claudius und dem
seiner Nach- folger überhaupt nur zwei Jahre (310 — 307 s. oben);
die Censur kann ihm also kaum, jedenfalls nicht 4 oder 5 Jahre
prorogiert sein. Wiederholen wir kurz unsere Resultate: App.
Claudius trat seine Censur i. J. 310 v. Chr. an und behielt sie ganz
ge- setzmässig 18 Monate lang mit seinem Collegen C. Plautius, der
ihm völlig zu Willen war {vTir/.oog), Wir kommen nun zu den Thaten
des Censors. Cap. 2. Die Bauthätigkeit des App.
Claudius. Eine Hauptseite der censorischen Thätigkeit war die
Re- gulierung der Gemeindeeinnahmen (mit Ausnahme der persön-
lichen, directen Vermögenssteuer, des Tributums) und der Ge-
meindeausgaben. Nach der römischen Finanzpraxis wurden die
indirecten Staatseinnahmen von jeglichem ertragsfähigen Staatsgut
(Zölle, Gemeindeland, Ausbeutung von Flüssen, Seen, Bergwerken
u.a.) nicht direct vom Staate erhoben, sondern an einzelne Unter-
nehmer zur Ausnutzung gegen eine bestimmte Entrichtung an die Staatskasse
verpachtet. Ebenso Hess der Staat die Lieferungen, die er
brauchte, und die Arbeiten, die er vornehmen Hess, an Private
verdingen (locare opera publica od. sarta tecta od. ultro tributa).
99 Die Censoren waren es, welche mit diesen
Verpachtungen beider Art betraut waren. Aber sie standen dabei unter
der Oberaufsicht des Senates. Neue Zölle konnten sie z. B. nur mit
Bewilligung des Senates anordnen, der Senat konnte cen- sorische
Verpachtungen rückgängig machen, die Pachtsumme ^rmässigen u.
a. Bei vielen Ausgabeposten wurde den Censoren nicht bloss
die Verdingung, sondern auch die Überwachung, Leitung und schliessliche
Übernahme der Arbeit übertragen (Polyb. 6, 17 Liv. 42, 3 faciendum oder
reficiendum curare C. J. L. I,. p. 177, n. 605). Dies
geschah namentlich bei den öfFentlichen Bauten, bei Reparaturen (z. B.
des Circus Liv. 41, 27, der Mauern Liv. 6, 32, der Strassen Liv. 29, 37.
41, 47, Wasserleitungen, Frontin. aq. 95 u. a.) wie bei Neubauten (z. B.
bei Tempeln, Basiliken, Theatern, Brücken, Heerstrassen, u. a.).
Nach dieser Seite hin wird die censorische Competenz gradezu als
Fürsorge für die Bauten aufgefasst. Aber auch hierbei waren sie vom Senat
abhängig. Vor allem musste der Senat die- Gelder verwilligen; nur wenn
und insoweit es der Senat ge- stattete, konnten die Censoren das
aerarium in Anspruch nehmen,, und zwar durch Vermittlung der
Quästoren, welche als Ver- walter der Staatskasse die Gelder einnahmen
und auszahlten. Der Senat bewilligte den Censoren eine Bauschsumme
(pe- cunia decreta Liv. 39, 44. Polyb. G), jedoch als certa pe-
cunia, und zwar gewöhnlich eine gewisse Quote der Staats- einnahmen
(vectigal annuum Liv. 40, 46. 44, 16). Was die Censoren im einzelnen
damit anfangen wollten, war ihre Sache. Inwieweit sie darin vom Senat
abhängig waren, ob sie z. B. zu Neubauten die Einwilligung des Senates
einholen mussten (cf. Liv. 36, 36), lässt sich nicht bestimmen.
Soviel musste ich im allgemeinen über diese Seite des censorischen
Amtes vorausschicken, um die Thätigkeit des- App. Claudius in dieser
Hinsicht richtig zu würdigen. Die Censur des App. Claudius ist
nämlich die erste, bei der uns dies censorische Geschäft in der
Überlieferung entgegeniritt, und APPIO nacht von dieser Seite semes Amtes
in so grossartiger und zugleich von der gewöhnlichen und späteren
Handhabung dieses Rechtes verschiedentlich in so abweichender Art
Gebrauch, wie es kaum wieder ge- schehen ist. . Über
die Bauthätigkeit des Censors App. Claudius sind ausser den Notizen bei
Diodor und Livius noch die Angaben des S. Julius Frontinus in seiner
Schrift „de aquis Romae" zu benutzen. Ohne Zweifel beruhen die
Angaben Frontins, der unter dem Kaiser Nerva 97 n. Chr. curator aquarum
war (Fronün 1. c. Einleitung), auf eigener Erfahrung und Anschauung.
Ausführ- lich und klar beschreibt er auch die aqua Appia, berichtet,
wo- her sie kommt, wie lang sie ist, welchen Weg sie nimmt etc. Was
er sonst über die Censur des App. Claudius beibringt, ist offenbar aus
den Hvianischen ähnlichen Quellen geschöpft. Auch Diodors Angaben sind
relativ ausführlich, und mit Recht nimmt Mommsen an, dass der
vielgereiste Verfasser (Diodor 1, 4) hier aus eigener Anschauung spricht
(Mommsen, Rom. Forsch. II, 284 A. 90). LIVIO berührt
die Bauten des Appius nur ganz kurz; doch ist bemerkenswert, dass er,
während er im allgemeinen sowohl in dem Sachlichen als in der Beurteilung
sehr von Diodor abweicht, im Lobe der Bauthätigkeit des Censors mit
ihm übereinstimmt. Er sagt (IX, 29,6): et censura clara eo anno App.
Claudii et C. Plautii fuit, memoriae tamen felicioris apud posteros quod
viam munivit et aquam in urbem duxit, und bei Diodor heisst es: caror d^
^nriiehn' c^Jcaarov Die Bauwerke, welche des App. Claudius Censur
ver- ewigen, sind die Wasserleitung und die Heerstrasse, welche
beide seinen Namen tragen, die via und aqua Appia. Es war nämlich
das Recht des bauleitenden Beamten, den öffentlichen Gebäuden, natürlich
mit Ausnahme der Tempel, seinen Namen beizulegen; seit App. Claudius ist
dies wenig- stens zumeist geschehen, und es scheint sein Beispiel dies
Recht hervorgebracht zu haben, da sich vor ihm keine solche
Fälle nachweisen lassen. Die grossartigen Bauwerke der Republik in
der Stadt Rom sind fast alle nach ihren Erbauern genannt, die mit wenigen
Ausnahmen Censoren sind (Beispiele : basilica Porcia, Aemilia-Fulvia ,
Sempronia; circus Flaminius. Die Erbauer der Bauten ausserhalb Roms sind
nicht Censoren, ausgenommen von zwei Heerstrassen, der via Appia
und Flaminia). Die aqua Appia ist der älteste und erste
Trinkwasser- aquadukt Roms, deren es später so viele gab. Bis zur
Zeit des Appius hatte man sich mit dem Wasser mehrerer Quellen und
Brunnen (Frontin I, 4: putei, worunter auch Cisternen bejrriften werden
können. Kiebuhr, R. G. III, 359 A. 24) begnügt, ja man hatte Tiberwasser
getrunken (Frontin a. a. O.j. Der Ruhm, die Quellen gefunden zu haben,
aus denen die aqua Appia gespeist wurde, wird dem Collegen des
Appius, L. Plautius, zugeschrieben, der deshalb den Beinamen Venox
(von Vena) erhalten haben soll (Frontin I, 5. Fasti Capit. C. J. L. I,
432 ad a. 442: qui in hoc honore Venox appel- latus est). Das Bedenken
Drumanns, dass dies Cognomen nicht von vena abgeleitet sei, da hiervon
besser Venosus ge- bildet werde, sondern mit dem häufig in der gens
Plautia wiederkehrenden Cognomen Venno oder Veno (vgl. Liv. VIII,
19, IX, 20) identisch sei, scheint in der That begründet. Die Quellen,
welche diese etymologische Ableitung geben, leisten nicht hinlänglich
Gewähr für die Richtigkeit derselben ; es scheint nur ein Versuch der
Erklärung des Cognomens zu sem, wie wir von dem des Appius selbst mehrere
finden werden. Den Lauf der aqua Appia beschreibt Frontin (I, 5)
fol- gendermaassen : Concipitur Appia in agro Lucullano via Prae-
nestina inter milliarium septimum et octavum deverticulo sinis- trorsus
passuum septingentorum octoginta; ductus eius habet longitudinem a capite
usque ad Salinas, qui locus est ad por- tam Tergeminam, passuum undecim
millium centum nonaginta: ex eo rivus est subterraneus — offenbar
absichtlich unter- irdisch, damit das Wasser nicht abgeschnitten würde
(Nie- buhr, R. G. III, 361) — passuum undecim millium centum triginta
: supra terram substructio et opus arcuatum proximum portam Capenam — ein
Mauerwerk, welches wahrscheinlich die sog. XII portae bildete (vgl.
Siebert, APPIO S. 63). Jungitur ei ad Spem veterem in confinio
hortorum Torquatianorum ramus Augustae ab Augusto in supple- mentum eius
additus hie via Praenestina ad milliarium sextum deverticulo sinistrorsus
passuum nongentorum octoginta proxime viam Collatiam accipit fontem,
cuius ductus usque ad Gemellos efficit rivo subterraneo passuum sex
millia tre- centos sexaginta. Incipit distribui Appia imo Publica
clivo ad portam Trigeminam (Frontin, de aq. I, 5. cf. Kiebuhr, R.
G. III, 356 ff\ Siebert, App. Claud. S. 62 f. Becker, Handbuch I, 702.
Jordan, Topogr. der Stadt Rom I, 456. <jf. „Auetor de viris
illustr." 34, der die aqua „Anienem'^ nennt, was oifenbar ein
Schreibfehler ist. Eutrop II, 4 nennt sie „aqua Claudia", die erst
von Kaiser Claudius ausge- führt ist). Wie Frontin angiebt
(s. oben) hatte man in dem Thal zwischen dem Caelius und Aventinus ein
Mauerwerk von nur 60 Schritt nötig; daraus zieht Kiebuhr mit Recht den
Schluss, dass die Gänge nicht eben sehr tief gelegt waren (R. G.
III, 361). Die aqua Appia war von den 9 Wasserleitungen,
die €s zur Zeit des Kaisers Claudius gab, die zweitniedrigste (Siebert
a. a. O. 62). Sie konnte daher nur den niedrigsten Stadtteilen, der
Vorstadt, dem Circus, dem Velabrum, dem Vicus Tuscus, vielleicht noch der
Subura, Wasser zuführen und selbst diesen kaum in ausreichendem Maasse
(Kiebuhr, R. G. III, 361). — Das grössere der Bauwerke
des Censors ist jene Heer- strasse, welche gleichfalls seinen Kamen
trägt. Es scheint aber nicht die älteste ihrer Gattung zu sein ; bei
der via Latina und Salaria weist der Käme auf höheres Alter hin,
(Kiebuhr, R. G. III, 359). Die späteren Heeresstrassen, welche in Italien
censorische Bauten (Flaminia, Aemilia) , in den v" r . -a
i. "a > < 4 4 ~ 26 Provinzen und im cisalpinisclien Gallien
consularisclie Baute» sind (Aemilia in Gallia cisalpina, Postmnia ebenda,
Doniitia in iS^arbonensis u. a.), sind alle nach ihren Erbauern
genannt;, die via Appia wäre also die erste, bei der dies geschehen
ist, sodass also allgemein das Beispiel des App. Claudius das Recht der
Eponymie für die bauleitenden Beamten hervor- gebracht zu haben
scheint. Es führte die via A])i)ia an der ]\[eeresküste
entlang durch die Städte Terracina, Fuudi, lAIola bis nach Capua.
Durch die pomptinischcn Sümpfe hat erst Trajan die Strasse gebaut. App.
Claudius hat durch dieselben wahrscheinlich, nur einen Damm gelegt,
während man als lleeresstrasse durch die Sümpfe von Velitrae nach
Terracina damals die- via Setina benutzte (Niebuhr, R. G. III,
358). Diodor berichtet, dass App. Claudius die via Appia von-
Rom bis Capua mehr als 1000 Schritte weit zum grössten Teil mit festen
Steinen gepflastert habe (//^o/c; ateoeolg- yxalöTQOJüev), Nissen
(Pompejanische Studien S. 519) meint, dies sei nicht recht: Diodor und
seine Gewährsmänner hätten ihre eigene Zeit vor Augen, wenn sie von
der Pllasterung der via Appia sprächen (ebenso der Verfasser von
„de viris illustribus" 34 und Procop, bell. got. I, 14). Denn erst
i. J. 29G sei die erste Strecke der via Latina saxo quadrato
(Peperinplatten, Kiebuhr, Nissen, a. a. O.) gepflastert, und zwar eine
semita von der porta Ca- pena bis zum Marstempel, so berichte LIVIO..
Dann hätten i. J. 293 die curulischen Aedilen die Chaussee von dort
bis nach Bovillae silice (Lavapolygonen, s. Niebuhr und Nissea a. a. 0.)
zu pflastern fortgefahren (Liv. X, 47). ]\lir scheint aber durch diese
Notizen des Livius das Zeugnis Diodors noch nicht aufgehoben zu werden.
Es ist zwar zuzugeben,, dass App. Claudius die Chaussee nicht schon mit
der Kunst und in der herrlichen Weise gepflastert habe, wie die
römi- schen Heerstrassen später gepflastert wurden. Aber der Aus-
druck Diodors {yMCtocQtoü'F — bedecken, bestreuen) braucht o-ar nicht von
einer eigentlichen Pflasterung verstanden zu werden; und dann sagt Diodor
auch nur, dass Appius de» grösseren Tlieil (n> 'ixUmy uioog) der
Strasseso ausgeführt habe. Worin die wesentliche Arbeit beim Bau dieser
Chaussee bestand, sagt Diodor mit deutlichen Worten: 7('7r rorrtüv
riwg fdr v7ie()tyoviic^ (hanyMif^as, tov^ (>^ ijcyir/ytodets K y.inhw^
<}vah;ufia(JLV u'^io/jr/oii: fif/rRr^W.c yaniW/AOüF etc... Dass das
Terrain, über welches die Strasse führen sollte, ge- ebnet wurde, Anhöhen
abgetragen und Thäler ausgefüllt wur- den, dass der Grundbau solid und
bequem hergestellt wurde, - darin bestand zunächst die Hauptarbeit, darin
das Ver- dienst des App. Claudius. Deshalb konnte er mit Repht die
Heerstrasse als sein Werk betrachten, und derselben sein Name beigelegt
werden. Keineswegs aber kann sie App. Clau- dius schon ganz in der grossartigen
Weise vollendet haben,, in der sie später den Namen regina viarum
erhielt. Mitten in den pomptinischcn Sümpfen, unmittelbar an
der via legte App. Claudius das forum Api)ii an, das jetzt noch als
Foro Appio existiert (vgl. IMommsen, U. Forsch., Niebuhr, 11. G. HL 358. Lange,
Alterth. II, 87). Hier scheint er sich selbst eine statua diademata
gesetzt zu haben,. woraus das Gerücht entstanden ist, dass er sich
Italien per clientelas habe unterwerfen wollen. Denn was Sueton (Tib. 2>
über einen gewissen Claudius Drusus sagt, bezieht sich, wie Mommsen
überzeugend dargethan hat (R. Forsch. II, 305 ff. vgl. Niebuhr, R. G. HI,
355 ff. und Strebe, xM. L. Drusus, Diss. Marburg 1889), auf unsern App.
Claudius. Diodor setzt beim Bericht über die aqua Appia hinzu r
xcd TioUix TOJV dj;iioouov yorjuucor fig icwn.r T/;r yMiaüxevy- ccn-hoaev
avev d(r/itcaü^ zi^g ücyyhpov; und weiter unten beim Bericht über die via
Appia: xtaco7;/.oKJ6v c^tJüc^c,- 7«^* (5';.«o<^'W nooooöov^ Wir
bemerkten, dass in späterer Zeit die Censoren. in Bezug auf ihre Ausgaben
ganz vom Senat abhängig waren^ indem ihnen eine pecunia certa angewiesen
wurde. Wenn nun Diodor sagt, dass App. Claudius die Staatsgelder
urfir düyftcnog Tr^s; övyyli[iov verwandt habe, so kann er entweder
me'i'nen, dass zur Zeit des Appius lür die censorischen Aus- -jviibcii
tlas ^)uyitlc iP^^ ar/yli\inv noch nicht nötig gewosen sei, oder, was
nilher liegt, dass APPIO venuüge seiner energischen Persönlichkeit sicli
von der Abhängigkeit vom Senate in seinen Geldausgabcn zum öftcntlichen
Nutzen trei- gemaclit habe. Jedenfalls folgt aus der Thatsache, das
App. •Claudius das öoyficc des Senates ganz übergehen konnte, die
weitere, dass die Grenze der Befugnis des Senats und des Zensors bei den
Staatsausgaben nicht gesetzlich scharf ge- zoecen war, und dass das
Schalten der Censoren zu dieser Zeit freier war als später.
Ein drittes Bauwerk, welches App. Claudius ausführte, ist der
Tempel der Bellona d. i. der griechischen 'Evvu) (Liv. X, 19. Ovid,
fasti, 6, 203. C. J. L. I, 287: Elogium des Appius Claudius); es fällt
dies aber erst in seine spätere Lebenszeit. Ap]-). Claudius ist es aber
entgegen der Mommsenschen An- nahme (K. Forsch. I, 308) nicht gewesen,
der in diesem Tem- . pel die Ahnenbilder seiner Vorfahren autgestellt hat
(vergl. Starck, Verhandlungen der dtsch. rhilologenversammlung zu
Tübingen, Lpz..). Auf diese Fragen jedoch brauche ich, da sie sich nicht
auf die Ccnsur beziehen, füglich nicht einzugehen. Jn der gewaltigen
Bautliätigkcit drückt sich sehr prägnant •der politische Charakter dos
Ccnsors und seine politischen Ten- denzen aus. „Er warf^', sagt
]\Ionnnscn treifend, „das veraltete Bauernsystem des Si)arschatzsammeln
bei Seite und lelirtc seine ]\Iitbüvger die ölfentlichen jNIittel in
würdiger V\Visc zu gebrauchen'' (R.- G.). App. Claudius war, wie wir
bei allen seinen politischen Maassnahmen sehen werden, ein De-
mokrat, und zwar förderte er besonders die Verkehrsinteressen, die der
städtischen Bevölkerung; dazu passt vortrefflich, dass wir ihn als Beförderer
des griechischen Einflusses in Kom kennen lernen, was sich sclion in dem
Bau eines Tempels zu Ehren einer rein griechischen Gottheit
ausdrückt. Vortrefflich passt zu solchen politischen Tendenzen
die Bauthätigkeit des App. Claudius .und die Richtung, in der er
.sie entfaltete. Cap. 3. Die Senatsliste und die Rittermusterung
des App. Claudius. Die senatus lectio des App. Claudius ist die
erste, über •welche uns etwas Bestimmtes überliefert ist. Es ist
dcshalb- von liohem Wert, dass wir grade über sie den Bericht eines
80 alten und bewährten Autors, wie ihn Diodor benutzt hat,, besitzen.
Schon zur Zeit des App. Claudius, das sagt Diodor deutlich, war es Sitte
{i}v tO-o^), die euyerelg und u^uoftuöt nqohyfivieg in den Senat
zuzuschreiben {7Toni:'/ou(fetr). Von- dieser Gewohnheit nun, erzählt
Diodor, sei App. Claudius in- sofern abgewichen, als er nicht bloss diese
hinzuschrieb,- sondern auch viele Freigelassenensöhne darunter
niischte- (avtfu^e jToAAotv ycd ich' dTiF?.8i)0^t()0)v tiovi;),
Livius erzählt zwar zu dem Jahre der Censur selbst nur, dass die
senatus lectio infamis und invidiosa gewesen sei, dass^ sie sine recli
pravique discrimine geschehen sei, dabei potiores- aliquot übergangen
seien. Offenbar berichteten seine Quellen an dieser Stelle nichts
Spezielles von der Senatsliste; und diese hatten die Wahl von
Libertinensöhnen in den Senat ohne Zweifel übergangen, weil eine solche
Maassregel dem hocharistokratischen Charakter, welchen sie dem App.
Clau- dius beilegen, widers])rochcn hätte. Livius selbst aber fügt
an einer späteren Stelle, die, wie wir darthun werden, aus einer anderen
und besseren Quelle geschö])ft ist, hinzu,, dass App. Claudius den Senat
zuerst durch Libertinensöhne befleckt habe. Auch von
anderen Geschichtschreibern wird die senatus lectio des App. Claudius
erwähnt. Sueton sagt im Leben des Claudius (24) : (Claudius imperator)
Appium Caecum cen- sorem generis sui proauctorem libertinorum tilios in
senatum adlegisse docuit, ignarus temporibus Appii et deinceps ali-
quamdiu libertinos dictos non ipsos qui manu mitterentur sed ingenuos ex
his pracreatos. Aus welcher Quelle Sueton diese Nachricht hat,
wisse» wir nicht; manche neuere Forscher halten sie für richtig; sie „,cineu
also, dass u,>tcr libcrtini ursi,rü,.glich nicht Frei- gelassene, d.
h. ge^-esene Sklaven, sondern deren ^öhne ver- standen seien (Momnisen,
Str. I, 387 f. m. Ann,. Madvg, \ erf. u Verhalt. I, 137. Siel.crt, Ap,..
Claud. 23 ft. A\ os.senborn. zu Liv IX, 4C, 1 u. 10). Mommsen, der
frülier auch diese Ansicht vertrat, hat neuerdings seine Meinung etwas
geändert (Str III 422 m. Anm. 2 u. 3). In späterer Zeit hicssen
libcrtini diejenigen, welche Servituten, servierunt oder manu missi
.sunt. Wenn nun Sucton sagt, früher seien als l.bevt.n. die Sühne solcher
Freigelassenen bezeichnet, so schen.t er zu meinen, dass die
Freigelassenen selbst liberti genannt seien.. Dies ist aber sprachlich
unmöglich, was durch die Analogien divus - divinus, masculus - masculinus
bewiesen wird (W lUenis, le sönat, I, 184 ,n. A. 3). Ausserdem
widerspricht einer solchen Annahme der feststehende Unter-schicd der
beiden Be- zeichnungen : beide bez-eichnen nämlich allein den
gewesenen Sklaven, nur dass bei libertinus derselbe nach seiner
allge- meinen bürgerlichen Stellung, bei libertus aber nach dem
Verhältniss zu seinem Herrn verstanden wird (Mommsen, Str. III,
423). . c . A So kann also die Stelle Suetons nicht gefasst
werden. Ernesti meint, Sueton wolle sagen, zur Zeit des App.
Claudius seien nicht bloss die Freigelassenen, sondern auch ihre
Sühne libcrtini genannt. Diese Interpretation setzt allerdings eine
ungenaue Ausdrucksweisc bei Sueton voraus; aber sie kann ja richtig sein,
obwohl auch dies noch unbewiesen bleibt. Es ist ohne jeden Zweifel, dass
alle andern Schriftsteller unter libcrtini nur die Freigelassenen, und
zwar für alle Zeiten, verstehen. Alle beziehen die senatus lectio unseres
Censors auf die Söhne gewesener Sklaven. Diodor nennt die von App.
Claudius in den Senat Aufgenommenen c}Tre).i'^ii>iov wotv, und von dem
i. J. 304 zum curulischen Aedil gewählten An- lönger unseres Censors, dem
Cn. Flavius, sagt er direkt, er sei der Sohn eines gewesenen Sklaven
gewesen (rr«ro<.,- «» dsdov/.suxöms). Hiermit stimmen alle andern
Gewährsmänner überein: Livius (IX, 46), der Kaiser Claudius (Sueton 1.
c), l Tacitus (ann. XI, 24), Plutarch (Pomp.
13). Wir werden -also mit diesen Autoren annehmen müssen, dass Söhne von
Freigelassenen, niclit Enkel, wie Sueton meint, von App. Clau- <lius
in den Senat aufgenommen seien. Wertlos ist die Angabe des
Verfassers von „de viris illustribus" (34), dass App. Claudius
Libertinen selbst in den Senat aufgenommen habe. Die
Freigelassenen selbst wie ihre Söhne waren eben, ^a sie mit dem Makel der
Knechtschaft behaftet waren, ob- Äwar nicht durch Gesetz, sondern nur
durch das Herkommen Tom Senat wie von der l\Iagistratur ausgeschlossen
(Mommsen, Str. l, 459 f.)» während die Enkel der Freigelassenen zu
allen Zeiten zu den ingenui gehört haben (Mommsen, Str. III, 422),
und von den plebejischen Geschlechtern, deren Glieder im Senat sassen ,
stammen sicher manche von Libertinen ab (Willems, le s^nat, I, 188).
Indem nun App. Claudius I.iber- tinensöhne in den Senat wählte, warf er
den staatsrechtlichen Usus, wonach sie vom Senat und von der Magistratur
aus- geschlossen waren, um. Und dies ist der Grund, weshalb die
senatus lectio unseres Censors für so schimpf lieh galt und den Adel aufs
äusserste erbitterte (Diod. 1. c. : i(p' olg ßaQtvf^ i'(feQOV oi
yMVXiouaroi 7a/> Fvyeveiai;). Il2in hat nun die von App.
Claudius in den Senat auf- genommenen Libertinensöhne näher bestimmen zu
können ge- glaubt. Willems meint, es seien solche Libertinensöhne
ge- wesen, welche seit dem .1. 318 v. Chr. Volkstribunen gewesen
.seien (le senat, I, 185 m. Anm. 5). In dieses Jahr ungefähr setzt
nämlich Willems die lex Ovinia, durch welche bestimmt wurde, dass optimus
quisque ex omni ordine — d. h. nach Willems omni ordine magistratuum et
curulium et plebeiorum in den Senat gewählt werden sollte. Nach
diesem Gesetze * hätten, meint Willems, nicht bloss gewesene
Consuln, Prätoren, <>urulische Aedilen, sondern auch Volkstribunen
und plebejische Aedilen gewählt werden müssen. Dass die von App. Claudius
in den Senat gewählten Libertinensöhne gewesene Volkstribunen seien,
glaubt Willems daraus folgern zu können, dass
zu diesem Amte welches zehn Männer jedes Mal zusammen bekleideten, d,e
L.bertmensohne leichteren Zutritt hatten als zu irgend einem andern
Wir wissen niehts darüber, dass in dieser Zeit schon em L.ber-
tinensohn zum Volkstribunat gelangt sei; L. Macer L.v IX, 46, 3), dessen
Zeugnis sehr wenig gilt, überliefert allem dass Cn. Fiavius vor seiner
Aedilität (i. J. 304) sclK,n Volkstnbun gewesen sei. Es ist dies aber
sehr unwahrschemhch, da vor ier Tribusänderung des App. Claudius das
St.mmrecht d r niedri-en Bürger in den Tributcomitien wenig Gewicht
hatte (s. unten). ,. ^ , xj„„;i Wie hypothetisch dieser
Schluss ist, liegt auf der Hand.. Und dass überhaupt die gewesenen
Tribunen hätten in der. Senat gewählt werden müssen, ist nichts als
Vemmtung. Willems behauptet es nach seiner Auslegung der lex
Ovinia. Ich habe mich auf diese Frage, weil sie memem Ziele fern
liegt, nicht einzulassen, will nur erwähnen, dass m der lex Ovinia unter
omnis ordo, aus dem optimus quisque m den Se- „at gewählt werden sollte,
nicht omnes ordines magis ra uum et curulium et plebeiorum (Willems a. a.
OO, auch nicht blos. ordines magistratuum curulium (Lange, R. Alterth. I,
«U de plebiscito Ovinio et Atinio. Progr. 7 ff.) zu vers eben sind
sondern dass die Worte am einfachsten und natürlichsten als der gesamte
Bürgerstand zu fassen sind (Hotmann, der rom. Senat S 7 ff., Becker,
Handbuch, II, 2, 300 .Herzog Gesch. u. System 1,882 f. Mommsen, Str. H,
39o, 397 -• Anm^ 1). Die senatus lectio des App. Claudius war nicht
bloss wecen der Aufnahme von Libertinensöhnen anstössig, sondern
auch deshalb, weil App. Claudius nicht, wie es die Censoren zu thun
hatten, die anrüchigen Senatoren ausstiess (Diod. 1. c. o,]J^m rc.>
döo^ocvTcov avyy2rjry.ä^v tS^ßale), Beachten wir aber den Grund, welchen
Diodor für diese Maassregel angiebt: Weil App. Claudius, sagt er, sich bei
den Patriziern äusserst verhasst gemacht habe, so mied er es, bei irgend
einem an- dern Bürger anzustossen, und in dieser Absicht unterliess
er auch die Reinigung der Senatsliste von anrüchigen
Personen VeOTUTOL^ TÜV (fd^üVOV^ i^l'xklVF TO TlQOOXÜTlTeiVTlVt liOV
tikXcüV tioXltwv .... xai xaia rtiv riov owtö^icüv xarayQatfr^v
ovdh'ct etc. Diod. 1. c). In demselben Gedanken nahm er auch
bei der Rittermusterung (equitum recognitio oder census) keinem sein
Ritterpferd (Diod. : xa) xara Trjv tcüv ltitifhov doxLf.iaolav ovdh'a
difFiXero Tov 'iTtJiov), Es ist dies die einzige Notiz, welche wir
über die Rittermusterung des App. Claudius haben. Sein Auftreten
dabei steht aber im Einklang mit seiner politischen Stellung, die Diodor
mit den Worten bezeichnet: ccvTiTayf^a xaxaaxF vciCiov Die
Senatsliste unseres Censors ist aber bald wieder um- gestossen worden.
Die Consuln beriefen, so erzählt Diodor, aus Hass und zugleich um sich
dem Adel gefällig zu zeigen, den Senat nach der früheren Liste, {sid^"
ol fih v^raTot did zov (fMvov xal did to ßovkEöd^ai rolg sTiKpavsaTaTOic;
/«(»/Led^ar övvijyov irjv GvyxXr^cov etc. Diod. 1. c.) Damit
stimmt Livius über ein (IX, 30, 1,2): Consules negaverunt eam lectionem
observaturos esse et senatum ex- templo citaverunt eo ordine, qui ante
censores App. Claudium et C. Plautium fuerat. Diodor erzählt
die Zurückweisung der appianischen Senats- liste zu demselben Jahr, wo
App. Claudius sein Amt antrat (310 V. Chr.). Daraus darf man aber nicht
schliessen, dass es von den Consuln dieses selbigen Jahres geschehen sei.
Das war nicht der Fall, nicht sowohl, weil Livius, der den Amtsantritt
des App. Claudius in das Jahr 312 setzt, die Zurückweisung der
Senatsliste zum folgenden Jahr 311 erzählt und den Con- suln d. J., C.
Jun. Bubulcus und P. Aem. Barbula, zuschreibt, als deshalb, weil die
Censoren nach den Consuln und zwar unter ihrem Vorsitz gewählt wurden, im
ersten Jahr der Cen- sur also immer der Senat schon in der früheren
Ordnung zu- sammen getreten war (Mommsen, Str. II, 396). Und diese
Annahme widerstreitet dem Diodor keineswegs, da er öfters Ereignisse, die
sich auf mehrere Jahre verteilen, zusammen erzählt, wofür die Erzählung
der Gallierkriege (Diod. XIV, 113 ff) ein klares Beispiel giebt. Diodor
deutet d,es an unserer Stelle klar genug an, indem er die
Zurückwe.sung der Senatsliste zugleich mit der ebenfalls nieht m das
Jahr 310 .gehörenden Wahl des Cn. Flavius zum Aedden am Schlüsse
seines Berichtes erzählt und mit dra anknüpft. Wenn wir nun mit
Diodor den Amtsantritt des App. Claudius h. d. J. 310 setzen, so müssen
-- J"-'™-: ^^^JJ die Senatsliste von den Consuln des Jahres 308
-oO.» ^ em Diktatorenjahr - umgestossen ist. D.ese waren (f 1 abms
und P Decius (Diod. XX, 37). Es sind d.es dieselben Manner, welche als
Censoren i. J. 304 die Tribusänderung des App. Claudius rückgär>gig
machten (s. unten). Wir sähe,, m d.esem von der Kritik hergestellten
Zusammentreften emen kratt.gen Beweis für die Richtigkeit des
chronologischen Ansatzes Aus den Angaben Diodors folgt, dass schon
die Vor- gänger des App. Claudius und C. Plautius in der Censur
eine lenatsliste aufgestellt haben; er sagt ausdrücklich, dass die
Consuln den Senat berufen hätten o*^ ir:v vm> tinnov y.ara- }a^^8lmv
dl/M t^v vn.) u^n' .r^oy. /fr^7'^ rrn- xt//yo>r yaia^'oaifeiaar. Diese
unzweideutige Angabe scheint mir ent- scheidend für eine weitere
Streitfrage , welche sich an die Senatsliste des App. Claudius knüpft. Es
ist nämhch die An- Sicht aufgestellt worden, dass die senatus lectio des
App. Claudius überhaupt die erste censorische sei, und dass die lex
Ovinia, welche das Amt der Senatswahl von den Consuln auf die Censoren
übertragen hat, im Jahre der Censur des App. Claudius oder kurz vorher
gegeben worden sei. Die lex Ovinia ist uns von Festus an einer etwas
verderbten stelle überliefert (ed. Müller: praete riti senatores
quondam in opprobrio non erant, quod ut reges sibi legebant
sublege- bantque, quos in consilis publico haberent, ita post
exactos eos consules quoque et tribuni militum c. p.
coniunctissimos sibi quosque patriciorum et deinde plebeiorum legebant,
donec Ovinia tribunicia intervenit, qua sanctum est, ut censores
ex omni ordine optimum quemque legerent, quo factum est, ut >qui
praeteriti essent et loco moti haberentur ignominiosi"). Über die
vielen Streitfragen in Bezug auf dies Plebiscit vgl. Hofman, der röm.
Senat S. 3 if. Willems, le senat, 153 ff. u. a. Uns geht nur die Frage
nach der Datierung an. Dieselbe ist nicht überliefert. Man
bringt nun die lex Ovinia in engen Zusammenhang mit der senatus lectio
des App. Claudius (Mommsen, Str. II, 395 m. A. 1. Willems, le senat, I,
185 ff.). Es gebe, so meint man, kein anderes Beispiel dafür, dass eine
censorische senatus lectio von den Consuln umgestossen sei. Und
wenn die Censoren schon lange diese Befugniss gehabt hätten, so
hätten die Consuln nicht gewagt, die appianische Senatsliste zu
ignorieren. Wenn man dagegen annehme, dass App. Clau- dius und C.
Plautius zum ersten Male als Censoren den Senat zusammengesetzt haben, so
erkläre es sich leicht, dass die Consuln, zu deren Amtskreis bis dahin
die Senatswahl gehörte, die Liste des App. Claudius hätten umstossen
können, zumal dieselbe gegen Gesetz und Herkommen Verstössen habe.
Es ist diese Deduction reine Hypothese; von unsern Quellen w^ird
als Grund der Verwerfung der appianischen senatus lectio ganz allein ihre
Ungesetzlichkeit oder vielmehr ihr Verstoss gegen das Herkommen angegeben
; und es scheint dies zur Erklärung auch völlig zu genügen.
Zudem sagt ja Diodor mit klaren Worten, dass schon die früheren
Censoren den Senat gewählt hätten, und diesem •bestimmten und guten
Zeugnis glaube ich mehr Gewicht bei- legen zu müssen als den unbestimmten
Worten des Livius (IX, 33 senatum citaverunt eo ordine qui ante censores
App. Claudium et C. Plautium fuerat). Wir werden also den Er- lass
der lex Ovinia jedenfalls vor das Jahr 318, wo die Amts- vorgänger des
App. Claudius Censoren wurden, setzen. Ge- nauer dem Datum nachzuforschen
ist nicht meine Aufgabe. Allerdings können wir in der Umstossung
der appiani- schen senatus lectio von Seiten der Consuln noch einen
Nach- klang eines ehemals senatorischen Rechtes bemerken. Die
Consuln vom J. 308 werden sich bei ihrer That ohne Zweifel darauf berufen
haben, dass die Senatswahl ursprünglich ein consularisches Recht
war. Was ist nun von der Senatsliste unseres Censors zu ur-
teilen? Welche politische Absicht verfolgte er bei der Ein- wahl von
Libertinensöhnen? Auch hierüber bestehen die grössten Differenzen
zwischen den neueren Forschern. Nie- buhr (R. G. III, 344 ff".) und
mehrere Anhänger (Lange, R. Alterth. II, 78, 79. Herzog, Gesch. u. Syst.
I, 271. Siebert, App. Claudius 44, 45) halten an dem Grundcharakter
fest, welcher der Politik des App. Claudius von Livius bei- gelegt wird,
d. h. sie meinen, App. Claudius sei ein strammer Aristokrat gewesen und
habe nur die hohe und höchste No- bilität mit allen seinen censorischen
Maassregeln fördern wollen. Diesem politischen Charakter widerspricht nun
off'enbar die senatus lectio, durch welche die niedrigste
Bevölkerungsklasse der Libertinen begünstigt wurde, sowie auch die
Tribusänderung des App. Claudius. Auf eigenthümliche Weise suchen die
ge- nannten Forscher diesen Widerspruch zu lösen. Der Adel, so
führt Niebuhr aus, und also auch der Senat zerfalle damals in zwei
Klassen, die patrizische Kobilität, welche schon sehr ab- genommen habe,
und die plebejische Nobilität, welche jene zu überflügeln drohe. App.
Claudius nun, selbst aus einem alt- und hochadligen Geschlecht stammend,
habe seine ganze poli- tische Thätigkeit in den Dienst des alten
patrizischen Adels gestellt und den plebejischen Adel herabdrücken
wollen. Dies erkenne man aus seinen späteren Thaten: J. J. 299 v.
Chr. habe er gegen die lex Ogulnia gestimmt (Liv. X, 7), als
Kandidat für das Consulat (Liv. X, 15) i. J. 295 und als interrex (Cic.
Brutus XIV, 55) habe er mit aller Macht da- nach gestrebt, dass die
Patrizier die beiden Consulnstellen wieder erlangten (Niebuhr, R. G.
353). Durch die Aufnahme von Libertinensöhnen in den Senat, dessen
grösster Teil schon damals dem plebejischen Adel angehört habe, habe er
diesen nur insultieren und sich dafür rächen wollen, dass er bis
jetzt, eben durch die Verhinderung des plebejischen Adels,
noch nicht zum Consulat gelangt sei (R. G. III, 345). Andere
fingieren eine sog. „Coalitionspartei" (Siebert, a. a. O. 45), deren
Ziel gewesen sei, eine enge Verbindung zwischen der patrizischen und
plebejischen Nobilität im politischen Leben herzustellen. Gegen diese sei
besonders die politische Thätig- keit unseres Censors gerichtet gewesen.
Um sie herabzu- drücken, habe er die Libertinensöhne in den Senat
aufge- nommen, damit sie die Zahl der Anhänger der alten Nobilität
vergrössern sollten. Die UnWahrscheinlichkeit steht dieser Ansicht
an der Stirn geschrieben. Sie könnte sich allein stützen auf zwei
Angaben des Livius, wo dieser den App. Claudius nach seiner Censur
altpatrizische Standesvorrechte vertreten lässt. Dass diese aber
Dichtungen sind, erfunden nach der bekannten Claudier- schablone, werden
wir in anderm Zusammenhange nachweisen (s. unten). Wir fassen die
politische Bedeutung der Senats- liste in dem positiven Sinne, dass App.
Claudius Libertinen- söhne in den Senat aufnahm, weil er das
libertinische Element und überhaupt die niederen Volksschichten
begünstigte und in ihren politischen Rechten fördern wollte. Die
Demagogie, die sich in der appianischen senatus lectio, wie in der
ge- sammten censorischen Thätigkeit ausdrückt, ist in dem Berichte
Diodors klar gesagt, was selbst die Gegner zugeben müssen {Siebert, a. a.
0. 21). C a p. 4. Die Tribusänderung des App. Claudius
und ihre Verwerfung durch die Censoren d. J. 304 v. Chr., Q. Fabius und
P. Decius. Die Änderung, welche App. Claudius mit der Tribus-
ordnung vornahm, gilt allgemein als die wichtigste und ein- schneidendste
seiner censorischen Maassregeln. Sie wurde schon von den zweiten
Nachfolgern des App. Claudius und O. Plautius, den Censoren Q. Fabius und
P. Decius d. J. 304 V. Chr., umgestossen; daher ist diese Censur
in den Rahmen unserer Betrachtung mit hinein zu ziehen. Über
die Tribusänderung des App. Claudius liegen un& drei Berichte vor :
Diodor XX, 36. Livius IX, 46. Plutarch, Popl. 7. Die Gegenmassregel des
Fabius erwähnen: Liv. IX^ 46. Val. Max. II, 2, 9 und der Auetor de viris
illustribus 32^ von denen die beiden letzten Angaben wertlos sind.
Diese Berichte sind aber weder hinlänglich ausführlich und klar,
noch stimmen sie so überein, dass sie, aus einander ergänzt, ein genaues
und deutliches Bild von des Appius Claudius Tribusänderung geben. Zudem
wissen wir im übrigen vom Wesen der Tribus, ihrer Bedeutung und
praktischen Ver- wendung im Staat äusserst wenig. Es kann daher
nicht Wunder nehmen, dass dies Edikt des App. Claudius von seiner
gesamten censorischen Thätigkeit am meisten umstritten ist. Vieles
freilich, was von den Gelehrten zur Begründung ihrer Ansichten über die Tribusänderung
des App. Claudius vor- gebracht wird, ist lediglich Vermutung; und wenn
derselben auch bei der Knappheit der Überlieferung Raum gegeben
wird, so scheint mir doch das, was vermutet und aus der Überlieferung
gefolgert wird, von dem, was wirklich unzwei- deutig überliefert wird,
streng geschieden werden zu müssen. In Bezug auf die Überlieferung
unseres Gegenstandes ist die Grundfrage, welchem Berichte wir das
Hauptgewicht beilegen sollen, ob dem diodorischen oder dem livianischen.
Nach unsern Erörterungen im ersten Kapitel über den Wert und das
Verhältnis der beiden Quellen ist die Frage für uns schon dahin
entschieden, dass wir von Diodors Berichte auszugehen und ihn zu Grunde
zu legen haben. Wenn seine Angabe auch äusserst kurz ist, so werden w^ir
doch finden, dass sie, genau und wortgetreu ausgelegt, das Edikt des
Censors über die Tribusänderung in der knappsten Weise, vielleicht
mit den Worten des Ediktes selbst, richtig wiedergiebt, ohne frei-
lich seine Bedeutung oder Wirkung auch nur zu berühren. Den Bericht des
Livius glauben wir zur Ergänzung heran- ziehen zu dürfen, wir haben
Gründe dafür, dass er da, wo er von der Tribusänderung des App. Claudius
und ihrer Ver- werfung durch Q. Fabius spricht, aus einer besseren
Quelle schöpft, als sein hauptsächlicher Gewährsmann dieses ganzen
Abschnittes ist (s. unten), und wir werden sehen, dass seine Angaben in
Bezug auf die Wirkung der appianischen Tribus- änderung mit den
Schlüssen, die wir aus Diodors Worten ziehen müssen, wohl übereinstimmen;
daher werden wir auch seinen Angaben über die Censur des Fabius, wo er
die einzige Quelle ist, und w^elche er offenbor von demselben
Gewährs- mann hat, in gewissem Grade Vertrauen entgegen bringen.
Erörtern wir zunächst kurz, was wir von der Tribus- ordnung vor der
Censur des App. Claudius, ihrem Wesen und ihrer Bedeutung weissen, weil
dies notwendig zum Ver- ständnis der appianischen Änderung ist.
Die Tribus sind von Haus aus lokale Bezirke. Das be- weisen viele
Quellenbelege (Dionys IV, 14. Liv. I, 43. Verrius Flaccus b. Gellius
XVIII, 7. Laelius Felix b. Gelhus XV, 27), die ich in anderm
Zusammenhang, wo ich erörtere, wie die lokale Grundlage der Tribusordnung
zu fassen ist, behandeln werde. Das beweisen vor allem die Namen
der einzelnen Tribus. Zunächst haben die 4 städtischen Tribus
örtliche Namen: Die Sucusana von der Sucusa (Subura) (Jordan, Topogr. v.
Rom I, 185 f. 199), die Esquilina vom mons Esquilinus (Jordan I, 183 f.),
die Palatina vom mons Palatium (Jordan, I, 182 f.), die Collina vom
collis sc. Qui- rinalis (Jordan, I, 180 f.). Alsdann ist die lokale
Grundlage evident für alle in historischer Zeit seit 389
errichteten Tribus, deren Namen von Seeen, Flüssen, Städten ge-
nommen sind oder sonstigen örtlichen Ursprungs sind (vgl. Moramsen, Str.
III, 171 A. 1—8. 172 A. 1—9. Kubit- schek, de Rom. tribuum origine et
propagatione bei Be- handlung der einzelnen Tribus). Wenn die ältesten
sechszehn Tribus auch nach alten patrizischen Geschlechtern genannt
sind, so gilt für sie dennoch dasselbe örtliche Prinzip: es wird z. B.
neben der Tribus Pupinia der ager Pupinius ge- nannt (s. Kubitschek a. a.
O. S. 10). Grotefend vermutet, dass erst i. J. 495 mit der Tribus
Crustumina die Lokaltribus ein- gerichtet sei (Imp, Rom. trib. descr. S.
3). Aber dem ist entgegen zu halten, dass doch die tribus urbanae, welche
nach der Überlieferung zuerst geschaffen sind, schon Namen ört-
lichen Ursprungs tragen. Die Benennung von 16 Tribus nach
patrizischen Ge- schlechtern erklärt man so, dass die Tribus von der
gens, deren Grundbesitz der Tribusbezirk umfasste, den Namen er-
halten habe (Mommsen, Str. III, 168). Das die Geschlechter im frühesten
Gemeindeleben Roms von grosser Bedeutung gewesen sind, ist ohne Zweifel,
und es kann leicht sein, dass, als das damals noch kleine römische Gebiet
in Tribus zerlegt wurde, die einzelnen Tribus nach den Geschlechtern
genannt wurden, deren Grundbesitz hauptsächlich den Tribusbezirk
bildete. Aber es kann ja auch möglich sein, dass die gentilizischen
Namen erst später erfunden sind. Genug, der Grundsatz, dass die Tribus
ursprünglich Territorialbezirke sind, wird allgemein anerkannt. Nur ist
man uneinig, in welcher Weise die lokale Grundlage der Tribus zu fassen
ist. Damit hängen aufs engste die verschiedenen Ansichten von der
Tribusänderung des App. Claudius zusammen. Mommsen fasst die
lokale Grundlage der Tribus in eigen- tümlichem Sinne, er meint, dass die
Tribuseinteilung anfangs nur eine Einteilung des römischen
Privatgrundbesitzes (ager privatus) gewesen sei (Rom. Trib. 17, 151 ff.
Rom. Forsch.). „Die Tribus, sagt er bei der neuesten und ausführ-
lichsten Auseinandersetzung dieser seiner Ansicht (Rom. Staatsr. III,
164), kommt nur dem Grundstück zu, welches im quiri- tischen Eigentum
steht oder stehen kann. Die Einzeichnung von Grundstücken in die Tribus
ist nicht Folge der Grenz - erweiterung , sondern der Ausdehnung des
Privateigentums, mag diese nun erfolgen durcii die Adsignation von
Gemeinde- land an römische Bürger, wohin namentlich die Gründung
der Bürgerkolonien gehört, oder durch Aufnahme von Halb- bürger- oder
Nichtbürgergemeinden in das Vollbürgerrecht." Der ursprüngliche
Privatbodenbesitz ist nach Mommsens Ansicht der an Haus und Garten (Str.
III, 24). Dann wurde das personale Eigentum ex iure Quiritium auf
den Orundbesitz überhaupt übertragen, was dasselbe ist als die
Erstreckung der Tribus von der Stadt auf die Flur (Str. III, 166, 168).
Demnach hat sich die Tribuseinteilung anfangs (bei der Giündung durch
Servius TuUius) nur auf die Stadt bezogen (Str. III, 166) und ist erst,
als die Flur quiritisches Eigentum ward, auf sie bezogen worden. Diese
Übertragung ivird ausgedrückt durch die Einrichtung der 16 ältesten Tribus,
ivelche ihre Namen von den Geschlechtern, deren Grundbesitz sie
umfassten, erhielten: die Flur war ja Anfangs lediglich Geschlechtsbesitz
und zerfiel in Geschlechtsäcker, deren Auf- teilung eben die Einrichtung
der ältesten ländlichen Tribus bedeutet (Str. III, 168, 170).
Aus der Bodentribus ist die personale abgeleitet ; und da «ich die
Bodentribus anfangs nur auf den ager privatus bezog, so folgt für Mommsen
daraus, dass ursprünglich nur die Römer die Tribus hatten, welche am ager
privatus ex iure <5uiritium partizipierten d. h. anfangs standen nur
die An- sässigen (adsidui-adsidentes, locupletes = qui in loco sunt)
in den Tribus, einerlei ob dies Patrizier oder Plebejer waren (Rom.
Forsch. I, 151 f. 154. Rom. Trib. 151 ff. Str. II, ^71 f. Str. III, 182
ff.). Der Besitzer von Privatgrund- stücken stand in der Tribus, in
welcher sein Grundstück lag ; und mit dem Grundstück ist die personale
Tribus von dem jedesmaligen Besitzer gewonnen und verloren worden.
Die Personaltribus ist also wandelbar (Str. II, 372), während die
Bodentribus unwandelbar ist, indem das einer Tribus zuge- schriebene
Grundstück späterhin nicht in eine andere über- tragen werden kann (Str.
II, 371; III, 162). Die Tribus in personaler Hinsicht umfassen also
die ge- samte Bürgerschaft, Patrizier wie Plebejer, welche am ager
privatus partizipieren. Aber dies ist keineswegs die Gesamt- bürgerschaft
(R. Str. III, 182. R. Forsch. 154). Alle nicht ansässigen Bürger stehen
eben ausserhalb der Tribus.Die personale Tribus ist nun der Inbegriff aller
Pflichten ' und Rechte, welche dem Bürger aus der Bodentribus er-
wachsen ; sie ist das Zeichen desjenigen Bürgers, der zur Be- steuerung
und Aushebung fähig ist und das Stimmrecht be- sitzt. Steuer-, Heer- und
Stimmordnung beruhen auf der Tribusordnung, sodass die Tribulen, d. h.
die Ansässigen, und nur diese, nach Tribus diesen ihren Pflichten und
Rechten nachkamen. Was zunächst die Kriegspflicht imd das Stimm- |
recht betrifft, so gilt für beides die Tribus als Qualifikation^ nur mit
dem Unterschied, dass diese schlechthin an den Grund- besitz,
Dienstpflicht und Stimmrecht dagegen an einen Minimal- satz von
Grundbesitz geknüpft ist (III, 247). Denn wenn auch die 5 Abstufungen,
welche König Servius in Heer- und Stimmordnung geschaffen hat, in
Geldansätzen überliefert sind^ so sind diese doch anfangs vermutlich in
Landmaass aus- gedrückt (s. Gründe Mommsens Str. III, 247): die 1.
Klasse hat den Besitz einer Hufe (wahrscheinlich c. 20 iugera) und
die vier niederen den Besitz einer Dreiviertel-, Halb- Viertel- und
Kleinstelle (c. 20 jug.) erfordert, während Eigentümer von kleinerem
Grundbesitz nicht zu den Grund- besitzern gezählt sind (Str. III, 248).
Innerhalb dieser Grenze war die Bürgerschaft, von den Censoren in Centurien
formiert und zwar nach dem Prinzip der gleichmässigen Verteilung
der Tribulen einer jeden Tribus in sämtliche Centurien, zu Waflendienst
und Abstimmung berechtigt. Die Nichtgrund- besitzer und Vermögenslosen
gehörten in eine Zusatzcenturie (accensi velati), deren Stimmrecht aber
bei ihrer Masse illu- sorisch war (Str. III, 284), und die zwar in der
Ordnung des exercitus centuriatus ihre Stelle hatten, aber vom
Waffendienst ausgeschlossen waren (Str. III, 281, 82). Zwischen der
Heer- und Stimmordnung einerseits und der Steuerordnung anderer-
seits bestehen nach Mommsen keine inneren Beziehungen (III, 230). In
älterer Zeit ist nur Grund und Boden und das, was wesentlicher
Bestandteil der Ackerwirtschaft ist (Sklaven, Zug- und Lastvieh),
steuerpflichtig. Indessen gilt dies nur für die Grundbesitzer, d. h. die
Tribulen. Ihnen entgegengesetzt sind die Aerarier „die
Steuerpflichtigen" im eminenten Sinn, diesehaben nämlich nach Mommsen von
Haus aus Steuern vonL sämtlichen Mobiliarvermögen entrichtet, während
sie, wie wir erwähnten, in Heer- und Stimmordnung nur scheinbar
berück-^ sichtigt waren. Späterhin, es scheint ziemlich früh, setzt
Mommsen hinzu, wurde das tributum allgemein, also auch für die
Grundbesitzer, zur Vermögenssteuer; so war also der Gegensatz zwischen
Grundbesitzern (= Tribulen) und Arariern in Frage gestellt (Str. II, 262
ff.). Unmittelbar hieran knüpft Mommsen seine Ansicht über die
Tribusänderung des Censors Appius Claudius. / Bleiben wir
zunächst hier stehen. Wir haben das System Mommsens von dem Wesen und der
ursprünglichen Bedeutung^ der Tribus kurz in seinem Zusammenhang
dargelegt, um zu zeigen, wie der Grundgedanke des Systems, dass der
Grund- besitz ursprünglich das Requisit für den römischen
Vollbürger gewesen ist, zwar consequent, aber zu sehr schematisch
und doktrinär durchgeführt ist , und um nun unsere Kritik der
Mommsenschen Ansicht anzureihen und unsere eigene ab- weichende Ansicht
zu entwickeln. In den späteren Zeiten der römischen Geschichte, seit
dem Bundesgenossenkrieg, war der lokale Zusammenhang der Tribus, welcher
bei einer Bodeneinteilung jedenfalls ur- sprünglich vorauszusetzen ist,
völlig zerstört. Nach dem ge- nannten Kriege, durch welchen die meisten
bisher bundes- genössischen italischen Städte und Staaten das
römische Vollbürgerrecht und damit die Tribus erlangten, verteilte
man die neuen Vollbürgergemeinden in die bestehenden 35 Tribus,
sodass nun die einzelnen Tribus, lokal gefasst, aus zerstückelten, über
ganz Italien verbreiteten Landcomplexen bestanden. Eine Zusammenstellung
der zu den einzelnen Tribus gehörigen Ge- meindeterritorien ergiebt die
Italia tributim descripta (Cic. de pet. cons. 8, 30), welche Grotefend
mustergültig, soweit es möglich, rekonstruiert hat („Imperium Romanum
tributim descriptum" Hannover 1863 vgl. Kubitschek, de
Romanarum tribuum origine et propagatione. Abhdl. des arch. -
epigr^ Seminars. Wien 1882). Schon in Italien schrieb man grössere
Territorien einer bestimmten Tribus zu (wie z. B. Calabrien der Fabia,
Campanien der Falerna, u. a. vgl. Kubitschek 1. c. S. 74) *, und in der
Kaiserzeit, als der Zuwachs des römischen Gebietes immer grösser wurde,
pflegte man oft ganze Länder- massen einzelnen Tribus einzuverleiben (so
wurden die neuen Vollbürgergemeinden von Spanien der Quirina und
Galeria, die von Gallia Narbonensis der Voltinia zugeteilt vgl.
Kubit- schek S. 199). Indem eine Gemeinde in das
Vollbürgerrecht aufge- ] nommen wurde, wurden alle in ihr
heimatsberechtigten frei- gebornen Bürger einer bestimmten Tribus
zugewiesen. Sie ist also der Ausdruck der Zugehörigkeit 1. zur
communis patria Roma und 2. zur Sonderheimat, der domus (origo) und
der aus dieser Zugehörigkeit erwachsenden politischen Pflichten und
Rechte; sie ist das Zeichen der Heimatsberechtigung in einer römischen
Vollbürgergemeinde. Es ist dies inschriftlich so ausgedrückt und sehr
vielfach belegt, dass hinter den Namen die Bezeichnung der Ingenuität,
der Tribus und des Heimatsortes gesetzt wird. (Z. B.: L. Cornelius. L. F.
Vel. Secundinus. Aquileia. Grotefend. S. 31.) Die Qualifikation für
die Tribus ist die Ingenuität: Jeder Freigeborne in einer neuen
Vollbürgergemeinde erhält die Tribus seiner Heimat und damit eine
persönliche und erbliche Rcchtsqualität, die nicht durch Adoption
(Grotefend S. 23) noch durch den In- <iolat, selbst wenn der
Übergesiedelte zu Magistratswürden in ,€einem neuen Wohnort gelangte
(Grotefend 21), affiziert wurde. Kur bei Aussendung einer römischen
Colonie (colonia <5ivium Romanorum) mussten die Ausgesandten ihre
ange- stammte Tribus mit der Tribus der Colonie vertauschen (Grote-
fend, S. 15). In der Auff'assung dieser Bedeutung der jüngeren
Tribus, wie wir sie hauptsächlich aus den Inschriften kennen,
herrscht im allgemeinen Übereinstimmung (Grotefend. Vorbemerkungen.
Mommsen, R. Forsch. I, 151 fl". R. Str. HI, 178 ff*. 780 fF.).
Mommsen, der als Qualifikation für die Tribus älterer Form den
Grundbesitz annimmt , giebt nun selbst zu , dass die spätere Tribus vom
Grundbesitz unabhängig gewesen sei. Er hat also die Pflicht zu erklären,
wie und wann sich diese radikale Veränderung im Wesen der Tribus
vollzogen haty. dass aus der Tribus, welche das Zeichen der
Ansässig- keit ist, die Tribus geworden ist, welche die origo, die
Heimatsberechtigung in einer Vollbürgergemeinde ausdrückt. Staatsrecht
II, 341 A. 2 nennt er dieselbe eine ebenso bekannte und sichere wie in
ihrer Entstehung schwierig zu erklärende Umgestaltung. Er giebt zu, dass
über das Auf- kommen der theoretisch wie praktisch gleich tief
einschneiden- den Änderung nichts berichtet werde (Str. III, 781).
Aber sie stimme so vollkommen mit der Tendenz des Bundes-
genossenkriegs, dass sie mit voller Sicherheit auf ihn zurück- geführt
werden könne. Er beschreibt dann die Änderungen^ welche seit Einführung
des neuen Prinzips mit den Tribus- verhältnissen in lokaler und
personaler Hinsicht vorgenommen sein müssten (Str.). Was die Stadt Rom
selbst angehe, so sei auch für ihre Bürger, die füglich keine
Sonder- heimat und also keine Ortsangehörigkeit hätten, irgend
einmal durch Gesetz die Tribus als eine persönliche und erbliche
vom Grundbesitz unabhängige Rechtsqualität fixiert worden, sodass jeder
Bürger diejenige Tribus, die er infolge seines dermaligen Grundbesitzes
eben inne hatte, als persönliche über- kam und auf seine Nachkommen
vererbte (R. Forsch. I, 153). Die Patrizier hätten sich die Tribus selbst
gewählt bei dem Eintreten der neuen Ordnung: daher komme es, dass
zwei der ältesten Patriziergeschlechter, die Aemilier und Manlier,
in der Palatina erschienen, die ihrem Adelstolz durch diese Tribus des
königlichen Rom hätten Ausdruck geben wollen. (Str. III, 789.)
Die Auff'assung Mommsens von der lokalen Grundlage der Tribus ist
also die, dass dieselbe sich anfangs auf den ager privatus Romanus, und
personal auf die Ansässigen bezogen habe, später dagegen auf das
Territorium einer Vollbürger- gemeinde und personal auf alle freigeborne
in diesem Territorium Heimatsbereclitigten ; die Entwicklung vom ersten
zum letzten Prinzip liabe sich im Bundesgenossenkrieg vollzogen.
Abgesehen davon, dass die jüngere und ältere Tribus nach dieser
Auffassung nicht die geringste Verwandtschaft mit ein- ander haben,
sondern etwas ganz und gar Fremdes, Ver- schiedenes, ja Entgegengesetztes
ausdrücken, würde es doch äusserst merkwürdig sein, wenn eine solche
gänzliche Um- wandlung der rechtlichen Bedeutung der Tribus auch
nicht die geringste litterarische Spur hinterlassen hätte, zumal
sie doch in ziemlich später Zeit geschehen sein soll. Und dass «ie
absolut unbezeugt ist, muss Mommsen selbst zugeben. Die Erklärung
einer solchen radikalen Umwandlung fehlt zudem bei Mommsen völlig. Denn
was er über die allmäh- liche Einwirkung der Ortsangehörigkeit auf die
Personaltribus (Str. III, 779 f.) und über das Verhältnis beider (Str.
III, 782 ff.) sagt, wird man doch nicht als Erklärung gelten lassen
können. Es erheben sich aber überhaupt gegen eine solche Umwandlung der
Tribus die gewichtigsten Bedenken. Zu- nächst wäre, vorausgesetzt einmal,
dass aus der Tribus der Grundsässigkeit die des Territoriums einer
Vollbürgergemeinde entstanden sei, der Zweck einer solchen Umwandlung
absolut nicht abzusehen. Bei der Aufnahme einer Vollbürgergemeinde
wies man die gesamten Bürger derselben, einerlei ob Grund- besitzer oder
nicht, einer bestimmten Tribus zu. Warum zeichnete man denn z. B. bei der
Aufnahme Tusculums nicht bloss den ager Tusculanus und die Eigentümer an
demselben in die papirische Tribus? So wäre ja das alte Prinzip ge-
wahrt worden. Ein weiterer Widerspruch ist folgender: Auf die
Stadt Rom selbst ist das neue Prinzip nicht vom Anfang seines
Aufkommens an bezogen worden: denn aus der Zunahme der
Vollbürgergemeinden hat es sich ja erst entwickelt. Wenn also für Rom
noch die alte Ordnung bestand, d. h. nach Mommsen, wenn nur die
Grundbesitzer in den ländlichen Tribus standen, während die nicht
Grundansässigen in den 4 tribus urbanae zusammengedrängt waren, so
standen die Bürger einer Vollbürgergemeinde sämtlich in einer
ländlichen Tribus, sodass z. B. ein nichtansässiger Tuskulaner vor
dem nichtansässigen Römer ein Vorrecht hatte, indem jener in der
Papiria stand, dieser aber in eine der städtischen Tribus ge- hörte.
Welches Missverhältnis dies bei dem Dignitätsunter- :schiede der tribus
urbanae und rusticae (s. unten) gewesen wäre, liegt auf der Hand.
Der entscheidende Grund ergiebt sich aus folgender Er- wägung : Dass
die Tribus der späteren Form vom Grundbesitz unabhängig ist, giebt auch
Mommsen zu. Kun aber bezieht sich die Hauptquellenstelle (Cic. pro Flacco
32, 80), auf welche Mommsen seinen Grundsatz, dass die Tribus -
Distrikte des ager privatus Romanus seien, stützt (Mommsen, Str. II,
360 mit A. 2 u. 3. Rom. Trib. 3), auf die Zeit Ciceros, wo, auch nach
Mommsen, die neue Tribusordnung schon bestand. Wenn Cicero den Decianus
fragt: sintne ista praedia censui censendo ... in qua tribu denique ista
praedia censuisti? fio geht doch daraus mit Evidenz hervor, dass noch
damals der Grundbesitz in der Tribus stand. Und dass er dies stets
sethan hat and der Grundbesitz stets für die Tribus von Be- deutung
gewesen ist, werden wir in anderm Zusammenhang erörtern. Keinesfalls aber
kann die angeführte Stelle dazu benutzt werden, um die Ansicht, dass die
Tribus sich ur- sprünglich lediglich auf den ager privatus bezogen
habe, zu stützen. Alle diese Erwägungen führen zu dem Resultate,
dass eine Entwicklung, wie sie Mommsen annimmt, von einer Tribus,
welche die Grundansässigkeit ausdrückte, zu einer solchen, welche, vom
Grundbesitz unabhängig, die Zugehörigkeit zu einer Vollbürgergemeinde
bezeichnete, nicht stattgefunden haben kann. Da nun das Wesen der
späteren Tribus fest- steht, so muss die Mommsensche Auffassung von der
ursprüng- lichen Tribus falsch sein. Und in der That ist der
Satz, dass die Tribus sich ur- sprünglich lediglich auf den Grundbesitz
b^ogen habe, den Mommsen freilich stets als quellenmässig belegt
bezeichnet und in seinen Consequenzen darlegt, gänzlich unbewiesen.
Zunächst ist scharf zu betonen, dass er keineswegs in dei> Quellen
bezeugt ist und ledighch eine kühne Hypothese ist. ,| Nirgends findet
sich bei den alten Autoren, so oft sie auch die Tribuseinteilung
erwähnen, eine Angabe, dass die An- sässigkeit die Grundbedingung für das
Stehen in der Tribute sei. Und es wäre dies doch sehr zu verwundern, wenn
ein so klares Prinzip so scharf durchgeführt wäre, wie ea Mommsen
annimmt, zumal dasselbe, wenigstens für die tribu& rusticae, bis in
die späte historisch helle Zeit gegolten haben soll.
Welches war aber die lokale Grundlage der Tribusord- nung? Was
sagen die Alten darüber? Unserer Ansicht nach war die Tribuseinteilung
eine geographische Distriktseinteilung des gesamten römischen Gebietes,
eine nackte Zerlegung in Bezirke, und zwar war sie von Haus aus dazu
bestimmt, eine Volks einteilung zu sein mit dem Zwecke, im
Staatsleben praktisch verwandt zu werden. Die Tribus wurde also vom
Lokal auf die Person übertragen und zwar, wie das natürlich ist, in der
Weise, dass alle, die in dem Bezirke einer Tribus wohnten, dieser Tribus
angehörten, um in ihr ihre politischem Pflichten und Rechte zu erfüllen.
Das Domizil bestimmte also ursprünglich die Tribus. Eine
Reihe direkter Quellenbelege lassen sich für diese unsere Auffassung
geltend machen. Wenn Laelius Felix (b. Gellius XV, 27) die Tributcomitien
so definiert, dass in ihnen ex regionibus et locis abgestimmt würde, so
kann das- nicht anders aufgefasst werden, als dass nach Bezirken
und Wohnsitzen abgestimmt werde. Mit regiones meint er offen- bar
die lokalen Tribusbezirke, nach denen geordnet die Bürger- schaft
abstimme, und mit loca die Wohnsitze der Einzelnen. Durchaus müsste, wenn
der Grundbesitz das notwendige Re- quisit für das Stehen in der Tribus
also das Stimmen in den Tributcomitien wäre, dies possessorische Prinzip
in einer De* finition der Tributcomitien ausgedrückt sein. Dionys
erwälint direkt die Beziehung zwischen Tribus und Domizil. Nacli ihm (IV,
14) richtete König Servius die Tribus ein rjf-jnom^ Hfiyxcoij^^
dTrodf-i'^ca^' ()ruuo()ic{^ vjü'Tre(i ül/.iuY {-'yMüH}^ üiy.rl ;
ausserdem lässt Dionys (IV, 14) den König Servius demjenigen , der in
eine bestimmte Tribus eingeschrieben sei, verbieten '/Mitßari-ti' uh^ku
oiy.rüiv. Wenn diese Angaben auch keineswegs im einzelnen zu
glauben sind, so folgt doch daraus, dass Dionys meint, der Wohnort habe
die Zugehörigkeit zur Tribus bestimmt. Und das ist unserer Ansicht nach
sicher der Fall gewesen. Wenn Avir in diesem Sinne die lokale
Grundlage der Tribus auflassen, lässt sich das, was uns vom
Verhältnis der Tribulen unter einander überliefert ist, sehr einfach
und. natürlich erklären. Es was ein nachbarlicher Geist, so wird
uns mehrfach berichtet, der sie verband. Freilich wäre dies ja auch
denkbar, wenn die Tribus nur die Grundbesitzer um- fasst hätten. Aber es
ist mehrfach bezeugt, dass grade zwischen den niederen und höheren Tribulen
einer Tribus dies Nahver- hältnis bestand (der geringe Mann wird von
seinem vornehmen Tribusgenossen zu Tisch gezogen Horaz ep. I, 13, 15
und beschenkt Sueton, Aug. 4 und anderes; vgl. Mommsen, Str. III,
197 f.). Es war das gemeinsame Interesse des Wohnbezirks (Cic. pro Roscio
IG, 47: tribules vel vicinos meos), welches die Tribulen mit einander
verband (so z. B. wie die Censoren i. J. 204 in einigen Tribus den
Salzpreis erhöhten). Und dies weist eben darauf hin, dass die
Tribus rein lokale Bezirke sind. Wie viel leichter
lassen sich bei dieser Auffassung der lokalen Grundlage der Tribus die
anderen Quellenstellen ver- stehen, welche die Lokalität der Tribus
erwähnen! Die Worte des Livius (I, 4o): (Servius Tullius) quadrifariam
urbe divisa regionibus collibusque partes eas tribus appellavit sind
doch, meine ich, viel naturgemässer so auszulegen, dass S. Tullius
das gesamte Stadtgebiet in vier rein lokale Bezirke teilte, als so, dass
der im Stadtgebiet gelegene ager privatus in vier Tribus zerlest sei.
Dasselbe gilt von dem Ausdruck des Dionys, dass S. Tullius die Stadt in 4
to.-ax«, <fcm zerlegt habe. Dionys sagt selbst, wie er
ro.-r,.o,aufgefasst wissen will, und auch Livius hat nach den ob.gen
Worten die lokale Bedeutung der Tribus nicht anders aufgetasst.
Schliess- lich führe ich noch die Erklärung der Tribus an, welche
Verrius Flaccus (b. Gellius XVIII, 7) giebt: tribus d.c. et pro loco et
pro iure et pro hominibus. Auch hier ist locus einfach und natürlich als
Wohnort zu fassen. Wenn also Mommsens Anschauung von dem Wesen der Tnbus
einer- seits auf einer gezwungenen Quelleninterpretation beruht, so
erheben sich anderseits dagegen auch viele sachliche Be- Der
Tribule. d. h. nach Mommsen der Grundbesitzer, hat diejenige persönliche
Tribus, in deren lokalem Bezirk sein Grundbesitz lag. Wie aber war es,
wenn Jemand in mehreren Tribusbezirkcn Grundstücke besass? Persönlich
konnte doch Jeder nur in einer Tribus stehen (Mommsen, Str. 111,
1»^), und in der Steuerrolle konnte Jeder nur einmal seinen Platz
finden In einem solchen Falle, vermutet Mommsen, habe die Wahl der
Personaltribus und die EinSchätzungssumme vom Censor besthumt werden
müssen. Die Willkür, die in einer solchen Sachlage liegt, giebt Mommsen
selbst zu (11, d7 J t.;. So hätte es also Grundstücke gegeben, deren
Tribus sich nicht auf den Eigentümer übertrug. Dasselbe trat
ein, wenn Personen, die nicht Bürger sein konnten, - etwa Frauen oder
Ausländer - römischen ager privatus erwarben. Auch dann sei, meint
Mommsen (Str. 111 18;]) die Übertragung der Bodentribus auf die Personen
tort- gcfallen, so dass also für die Tribus in diesem Falle der Um-
stand, dass Jemand nicht aktiver römischer Bürger sein konnte, wichtiger
war als der Grundbesitz. Wie sich gegen die Auffassung des Tribulen
Bedenken erheben, so auch' gegen die des Nichttribulen, des
Arariers. Die Annahme, es seien die Ärarier eine den Tribulen
absolut entgegengesetzte Bürgerklasse, sie seien ohne Stimmrecht
und Heerespflicht und nur stärker besteuert, ist lediglich Hypo-
these ; sie beruht allein auf der häufig wiederkehrenden Formel der
censorischen nota „tribu movere et aerarium facere". Aus derselben
geht allerdings hervor, dass das aerarium facere häutig mit tribu movere
verbunden war, aber nicht, dass es identisch ist. Dies kann es vielmehr
nicht gewesen sein. Das folgt deutlich aus einem Bericht des Livius, wo
er erzählt, der Censor M. Livius habe 34 Tribus zu Arariern gemacht (Liv.
29, 37). Da nach Mommsen tribu movere in späterer Zeit gleich einer
Versetzung in die tribus urbanae ist, so müssten also damals alle
Tribulen in die städtischen Tribus versetzt sein, was Unsinn ist. Tribu
movere kann nicht dasselbe sein wie aerarium fa- cere ; dazu stimmt, dass
letzteres mehrfach allein genannt wird (Liv. 9, 34. 27, IL Gellius 4, 12
u. a.). Wer Ärarier war, brauchte noch nicht tribu motus zu sein ; das
folgt gleich- falls aus dem angeführten Bericht des Livius. Der
tribu motus war aber immer aerarius: also ist der eine Begriff weiter
als der andere. Tribu movere heisst die Tribus ändern lassen (Liv.
45, 15 : tribu movere nihil aliud est quam mutare iubere tribum).
Was dies für Nachteile mit sich brachte, wissen wir absolut nicht. Die
Ärarier aber sind nichts als eine Art Strafklasse, die höher besteuert
war. Livius deutet die Art dieser will- kürlichen Straf besteuerung an,
wenn er berichtet (IV, 24), Mam. Aemilius sei zum aerarius octuplicato
censu gemacht, d. h. zum Ärarier unter Erhöhung seiner Steuerpflicht
um das Achtfache (vgl. Soltau, Volksversamml. 535 ff., Madvig,
Verf. u. Verw. 122). Hiermit ist der absolute Gegensatz auf- gehoben,
welchen Mommsen zwischen Tribulen und Arariern annimmt, als seien alle
Ärarier Nichttribulen. Das Resultat dieser Erörterungen besteht
darin, dass die Mommsensche Theorie von der Tribusordnung, als sei sie
an- fangs lediglich eine Einteilung des ager privatus, und als
ständen nur die Grundbesitzer in den Tribus, nicht recht sein kann. Die
lokale Grundlage besteht vielmehr, wie wir aus den Quellen gefolgert
haben und jetzt noch weiter erörternd beweisen werden, darin, dass die
Tribuseinteilung eine einfache geographische Distriktseinteilung des
gesamten römischen Ge- bietes war. Diese lokale Grundlage ist stets
dieselbe geblieben: deutlich lässt sie sich noch in der späten Zeit er-
kennen, wo Mommsen einen völligen Umschwung im Wesen der Tribus annimmt.
Denn nachdem man zu dem Grundsatz ge- kommen war, keine neuen
Tribusbezirke mehr einzurichten, konnte man füglich das angegebene lokale
Prinzip nur wahren, wenn man das ganze Gebiet einer neuen
Vollbürgergemeinde einer der bestehenden Tribus zuwies. Und so geschah
es: nach demselben einfachen lokalen Prinzip, nach welchem das
gesamte römische Gebiet in Tribusbezirke zerlegt war, schrieb man die
späteren neuen Vollbürgerterritorien einem jener Ur- bezirke zu. Nur der
örtliche Zusammenhang, welcher für die Urbezirke bestand, ward dadurch
aufgehoben ; das war aber eine notwendige Folge davon, dass man keine neue
Bezirke seit d. J. 241 v. Chr. stiftete. Es liegt nicht in meinem
Plane, zu erörtern, aus welchen Gründen man zu diesem Grundsatz kam, die
Zahl der Tribus nicht mehr zu vermehren, noch auch, nach welchen
Prinzipien man später die neuen Vollbürgerterritorien an die einzelnen
Tribus verteilte. Darin dass man bei der Neuaufnahme einer
Vollbürgergemeinde ihr ganzes Territorium einer Tribus zuschrieb, zeigt
sich dasselbe lokale Prinzip, welches wir von Anfang an anzunehmen
haben. Von dem Lokal wurde die Tribus auf die Person übertragen. In
späterer Zeit gehörte derjenige zum Verbände einer Voll- bürgergemeinde,
also in die Tribus dieser Gemeinde, der in ihrem Territorium
heimatsberechtigt war. Dass die Heimats- berechtigung in der Regel mit
dem Domizil zusammenfiel, liegt in der Natur der Sache; aber es ist
ausdrücklich be- zeugt, dass solche, welche in andere Städte
übersiedelten, die Tribus ihrer Heimat behielten (Mommsen, R. Forsch. I,
153). In früherer Zeit war in dieser Hinsicht das Domizil ent- scheidend.
Wer in dem Bezirke einer Tribus wohnte, hatte persönlich diese Tribus,
und mit dem Wechsel des Wohn- sitzes ward auch die Tribus gewechselt. Die
Personaltribu& ist also auch nach unsrer Ansicht wandelbar. IMit
diesen Unterschieden der Personaltribus in späterer und früherer
Zeit, werden wir sehen, hängt das Edikt des App. Claudius eng
zusammen. Die lokale Grundlage der Tribus in dem Sinne, wie
wir entwickelt haben, nimmt schon Niebuhr an (R. G. I, 458). Wenn
wir auch in allem andern, was er über die Tribus und ihre ursprüngliche
Bedeutung annimmt, ihm widersprechen müssen, so hat er doch das lokale
Prinzip, auf dem die Tribusordnung beruht, richtig erkannt, dass sie
nämlich eine einfache Distriktseinteilung ist und in persönlicher
Hinsicht alle in dem Distrikte einer Tribus Wohnenden umfasst. Von
Niemanden ist diese Ansicht angenommen, nur Clason (Kritische
Erörterungen über den röm. Staat. II. S. 1 ff.) vertritt sie, leitet sie
aber weder beweisend ab, noch verfolgt er ihre Consequenzen in der
politischen Verwendung der Tribusord- nung. Die Übertragung der Tribus
vom Lokal auf die Per- son geschah in der Weise, dass, grade wie später
die Per- sonen, welche dem Territorium einer Vollbürgergemeinde an-
gehörten, der Tribus derselben zugeschrieben wurden, auch früher die
Tribus auf die Personen, welche ihrem Bezirke an- gehörten, übertragen
wurde. Doch war dazu eine bestimmte Qualifikation notwendig. Diese war in
späterer Zeit die In- genuität. Wann dies Prinzip aufgekommen, habe ich
nicht zu erörtern; es scheint erst sehr spät (Mommsen, R. Staatsr.
III, 439 ff.j. In früherer Zeit und ursprünglich bestand diese
Grenze nicht. Vielmehr haben ursprünglich alle in dem Be- zirke einer
Tribus wohnenden römischen Bürger auch personal diese Tribus gehabt. Die
Qualifikation für die Personaltribus war also ursprünglich das
Bürgerrecht, und zwar das Bürger- recht schlechthin und
unbeschränkt. Die Ansicht Niebuhrs (R. G. I, 457 f.), dass
ursprüng- lich nur die Plebejer in den Tribus gestanden hätten,
wird schon dadurch widerlegt, dass die 16 ältesten ländlichen
Tribus ^atrizische Geschlechtsnamen tragen. Die Schriftsteller
bezeichnen ausdrücklich die 35 Tribu» als identisch mit dem ganzen
römischen Volke (z. B. Cic. de leg. III, 19 populus fuse in tribus
convocatus und viele andere Stellen), und nirgends schliessen sie einen
Teil der Gesamt- bevölkerung aus, was bei der Annahme einer
distriktartigen Einteilung des gesamten Gebietes sehr erklärlich und
natur- gemäss ist. Selbst die Freigelassenen haben
ursprünglich in den Tribus gestanden. Denn wenn Dionys und Zonaras
über- liefern, dass S. Tullius den Libertinen das Bürgerrecht ge-
geben habe und sie in die Tribus (Zon. VII, 9), und zwar in die 4 tribus
urbanae (Dion. IV, 22) aufgenommen habe, so besagt dies jedenfalls
soviel, dass das römische Staatsrecht, indem es die Tribus der
Freigelassenen auf S. Tullius, den mythischen Urheber des römischen
Verfassungslebens, zurück- führt, keine Zeit kannte, wo die Freigelassenen
nicht in den Tribus gestanden hätten. Die Freigelassenen haben ja
von Haus aus das Bürgerrecht, wenn auch ein zurückgesetztes. Und da
sie deshalb dem Staate gegenüber Pflichten und Rechte, wenn auch in
geringerem Masse, hatten, so mussten sie auch in den Abteilungen der
Bürgerschaft Platz linden, welche dazu bestimmt waren, damit die
Bürgerschaft nach ihnen ihren Pflichten und Rechten dem Staate gegenüber
ge- nüge (vgl. über die Tribus der Libertinen Becker, Hdb. II, 1,
96 ff. Madvig, Verf. u. Verw. I, 203. Clason, App. Claud.
80). In der politischen Bedeutung nämlich liegt das weitere
wesentliche Moment der Bedeutung der Tribusordnung. Sie ist dazu
geschaffen, und dieser Zweck ist ihr von Haus aus eigentümlich, dass sie
im Staatsleben praktisch zu politisch- administrativen Zwecken verwandt
werde. Denn was hätte eine solche geographische Distriktseinteilung für
einen Wert, wenn sie nicht von Anfang an dazu bestimmt gewesen
wäre, eine Volkseinteilung zu sein, dass die Bürgerschaft, nach
diesen Distrikten geordnet, ihren politischen Pflichten und Rechten
nachkomme? Die Tribusordnung ist von Anfang an die Voraussetzung der
Steuerordnung, Heerordnung und Stimm- ordnung. Die Alten selbst
betrachten diese politisch - admi- nistrative Verwendung der Tribus als
ihren Zweck. Dionys sagt vom König Servius (IV, 14) : Ta^ y.cauyoaifd^
tlov oya- Tivncov ycci nc^ Fi^7ii>a§F.i^ n^n' y^njicktov rag yivofihag
etg ra oroaTiomyi} vmi rag aUag /of/c.,-, ag ^yaorov ^'ösi toj
y.oivco Tiuolyeiv, inyÄTi yard rag iQflg cfr/Mg rag yerimg, (k tcqoteqov,
cWm 'xard rag rhra^ag rag romy^g rag v(f' kwnw diarayßeiaag tTCOulro.
Dasselbe ergiebt sich aus den Etymologien, welche von dem Worte tribus
gegeben werden. Varro (d. 1. 1. V, 181) sagt: tributum dictum a tribubus
quod ea pecunia, quae populo imperata erat, tributim a singulis pro
portione census exigebatur, und Livius umgekehrt (I, 43): (Servius)
partes urbis tribus appellavit, ut ego arbitror, a tributo. Diese
Ety- mologien haben selbstverständlich als solche keinen Wert; sie
beweisen nur, dass sich die Schriftsteller die Steuerordnung und die
Tribuseinteilung als unzertrennlich dachten; ebenso haben auch ohne
Zweifel Heer- und Stimmordnung von Anfang an auf der Tribusordnung
beruht. Ich kann, wenn ich die politische Bedeutung der ur-
sprünglichen Tribus darlegen will, selbstverständlich nicht alle die
einzelnen Fragen, die zum Teil äusserst schwierig sind, und über die noch
lange nicht die Akten geschlossen sind, sowie über die politischen und
administrativen Institute, bei denen die Tribuseinteilung praktisch
verwandt worden ist, handeln : ich habe mich lediglich darauf zu
beschränken, dar- zulegen, in welchem Verhältnis die Tribus zu Steuer-,
Heer- und Stimmordnung stehen. Der Akt, welcher eine allgemeine
Zählung der Bürger bezweckte, um nach ihren eidlichen Aus- sagen über
ihre Verhältnisse ihre Bürgerpflichten und Bürger^ rechte zu bestimmen,
ist der Census, die Schätzung (vgl. Mommsen, Str. H, 333 ff".
Madwig, Verf. u. Verw. I,^ 399 ff".). Diese nun beruht unmittelbar
und allein auf der Tribusein- teilung. Denn tributim mussten alle
römischen Bürger auf dem Marsfelde vor dem Censor erscheinen und ihre
eidlichen Angaben über Namen, Alter, Vermögen machen. (Dionys, IV,
15. V, 75). Darin dass beim Census durchaus alle Bürger
mcldungspfliclitig waren (Ladungsbefehl b. Varro 1. 1. 6, 86: omnes
Quirites, Liv. 1, 44: lex de incensis etc. Cic. pro Cluent. 34. Dion. IV,
15), und dies tributim geschah, sehe ich einen neuen Fingerzeig dafür,
dass die Tribus auch alle Bürger umtasst haben: von einer Schätzung, die
nicht tributim geschehen wäre, erfahren wir absolut nichts. Momm-
sen hilft sich, indem er für seine ausser der Tribus stehenden Ärarier
eine besondere Schätzung, welche derjenigen der Tribulen folgte, annimmt
(Str. II, 343). Auf dem Census beruht zunächst die Bestimmung des
Tributum, der direkten Vermögenssteuer (Mommsen, Str. III, 228. Madvig,
Verf. u. Verw. II, 387 f.). Der Bürger musste sein Vermögen de-
klarieren, und der Censor hatte es abzuschätzen zum Zweck der
Besteuerung. Als steuerpflichtig werden die verschieden- sten Gegenstände
bezeichnet (cf. Mommsen, Str. II, 363 m. A. 1). Das hauptsächlichste
steuerpflichtige Objekt ist, zumal vor dem Aufkommen der Geldwirtschaft,
der Grundbesitz: m Grundbesitz hat Anfangs wohl allein, wie das
natürlich ist und allgemein angenommen wird, der Pwcichtum
bestanden, und auch später ist dies vielfach der Fall gewesen. Da
nun die o-esamte Schätzung und also auch die Deklarierung des
steuerfähigen Vermögens tributim geschah, so musste auch der Grundbesitz
tributim zum Zweck der Besteuerung ab- geschätzt werden d. h., wenn man
will, auch der ager pri- vatus stand in der Tribus. Es ist dabei
natürlich, dass an- fangs, wo die Personaltribus an das Domizil gebunden
war, dies in der Tribus geschah, in dessen Bezirk der Grund-
besitzer wohnte, mochte sein Grund])esitz oder Teile desselben auch in
den Bezirken andrer Tribus liegen. So allein, glaube ich, können die Quellenstellen,
die von agri censui censendo oder der Tribus von Grundstücken sprechen,
ausgelegt werden. (Festus, epit. p. 58. Cic. pro Flacco 32, 79). Dies ist
das Verhältnis von tribus und ager privatus, welches, wie Cic. pro
Flacco 32, 79 beweist, stets so geblieben. Auf dem Census beruht
ferner die gesamte sog. servianische Klasseneinteilung und Centurienverfassung.
Da der Census nach Tribus geschah, so folgt, dass zwischen Tribus-
einteilung und der Centurienverfassung ein Zusammenhang be- stehen muss.
Für die sog. reformierte Centurienverfassung, welche seit der Mitte des
dritten vorchristlichen Jahrhunderts bestand (vgl. Mommsen, Str. III,
280), steht das Verhältnis ziemlich fest, schon seit Pantagathus (vgl.
die neusten Ab- weichungen Mommsens vom bekannten Schema Str. III,
274 ff.). Aber damit habe ich mich nicht zu befassen. Auch für die ältere
sog. servianische Centurienverfassung ist ein Verhältnis zur
Tribusordnung anzunehmen, wenngleich nichts <lavon überliefert ist.
Mommsen hat das wahrscheinliche Ver- hältnis nachgewiesen (Trib. 132 ff.
Str. III, 267 f.). Sein Resultat ist dies, dass das leitende Prinzip bei
der Centuriation ^die gleichmässige Verteilung der Tribulen einer jeden
Tribus in sämtliche Centurien, also die Zusammensetzung einer jeden
Centurie aus gleich vielen Tribulen aller Tribus" gewesen sei. Aber
mehr als approximativ hätte diese Gleichmässigkeit im besten Falle nicht
sein können. Ganz so wie Mommsen das Prinzip der Centuriation annimmt,
kann es unmögUch gegolten haben. Denn wenn eine jede Centurie aus gleich
vielen Tribulen aller Tribus zusammengesetzt worden wäre, so würde
dadurch vorausgesetzt, dass in jedem Tribusbezirk gleich viel Bürger
einer jeden Censusklasse gewohnt hätten, dass also alle Tribus an
Kopfzahl und Vermögen sich einander gleich gewesen wären, was, selbst
approximativ, unmöglich der Fall gewesen sein kann, wie Polyb. VI, 20 (s.
unten die Inter- pietation) beweist. Das Prinzip der
gleichmässigen Centuriation ist wohl nur auf die Angehörigen einer Tribus
von gleichem Census zu beziehen, sodass die in einer Tribus wohnenden
Bürger mit gleichem Census in die Centurien ihrer Censusklasse
gleich- massig verteilt wurden. Und selbst so eingeschränkt, kann
das Prinzip keineswegs als Gesetz gegolten haben, sondern ist vielfach,
wie Mommsen sehr wahrscheinlich macht (Str. III, 269), der
Machtvollkommenheit der Censoren überlassen : vielleicht sind auch noch andere
Dinge bei der Centuriation be- rücksichtigt (s. unten). Für die nicht klassischen
Tribulen d. h. die Bürger, deren Census den Satz der untersten Klasse
nicht erreichte, kam die Centuriation überhaupt nicht in Frage ;
sie standen in einer Zusatzcenturie. Wenn sich auch kein be-
stimmtes Verhältnis zwischen der Tribusordnung und der älteren Centurienverfassung
nachweisen lässt, so müssen sie doch in notwendigem Zusammenhang stehen ;
es folgt die& eben schon daraus, dass die Centurienordnung auf dem
Census^ und dieser auf den Tribus beruht. Direkt auf der Tribusordnung
ruhten die Tributcomitien, Sie waren diejenige Volksversammlung, in
welcher unmittelbar nach Tribus, Mann für Mann, viritim, ohne Rücksicht
auf Census oder Unterschied des Standes und der Stellung ab-
gestimmt wurde (Dionys VII, 59 Cic. de leg. III, 19 Liv. 39,^ 15 u. a.).
Wir haben das Wesen der Tribus dahin festgestellt, das» sie
lediglich einfache, lokale Bezirke sind, dass alle römischen Bürger,
welche in dem Bezirke einer Tribus wohnen, auch persönlich dieser Tribus
angehören, und zwar, um in derselben . ihre politischen Pflichten und
Rechte auszuüben. So können wir zur Erörterung der Tribusänderung des
App. Claudius übergehen. Wir gehen aus von der besten
Überlieferung Diodors. Wenngleich seine Angabe äusserst knapp ist und
vielleicht mehrfache Auslegung zulassen könnte, so glaube ich
doch,, dass sie, wortgetreu aufgefasst, klar, deutlich und wahr
ist. Diodor sagt (XX, 36): i^dioite rolg Tio/Ajai^ ij]v e^ovaiav
otiol TiQoaiQolvTO xif.uaaal>ca d. h. er gab den Bürgern die Erlaub-
nis, sich schätzen zu lassen, wo d. h. in welcher Tribus sie wollten. Mit
Recht hat Dindorf die Worte, welche in einigen Handschriften folgen: 'Acd
iv unoia Tig ßov/.8Tai cpv/,fi TccTzea- d^ai gestrichen, da sie dasselbe
bedeuten wie die vorhergehen- den. Wenn Siebert (App. Caudius S. 50) die
Worte otiol tt^^o- aiQolvTO TifojaaaS^ta auf die Klassen bezieht, während
die folgenden iv oTioia iig ßauXerat (fvXfi TaTTeoO^at nach seiner
'i!- Meinung die Tribus bezeichnen, so ist die Tautologie,
die in dem Zusatz läge, noch nicht aufgehoben, weil, wer in der
Tribus stand, auch nach dem Census in die Klassen aufge- nommen werden
musste; zudem widerspricht Sieberts Aus- legung den Worten Diodors; denn
er -giebt selbst zu, das& der Census bei der Bestimmung der Klasse massgebend
war : die Bürger konnten sich also die Klasse nicht wählen
{7i()oaL~ QohTo), sondern der Censor hatte sie nach dem Census in
die bestimmte Klasse zu setzen. Noch willkürlicher ist der Versuch
Gerlachs („Griechischer Einfluss in Rom" Basel 1872. S. 36 ff. 40),
die Worte iv OTioirf rtg ßovkeTai (fvl^ Tcareoü^ca als echt zu
erweisen. Appius Claudius gab nach Diodors Worten den Bürgern
die Erlaubnis, sich in der Tribus, in welcher sie wollten^ schätzen zu
lassen. Der Ton liegt auf den Worten oTiot TiQOaiQoh'TO, und es folgt aus
ihnen, dass vor App. Claudius die Bürger sich nicht in jeder beliebigen
Tribus schätzen lassen durften, sondern, so fahren wir nach unseren
obigen Erörte- rungen fort, in der Tribus, in deren lokalem Bezirke
sie wohnten. Es stimmt dies so genau und klar zusammen, dass
Diodors Worte nicht anders ausgelegt werden können, wenn man ihnen nicht
Gewalt anthun will. Diodor bezieht die Ände- rung, die Appius Claudius
mit den Tribus vornahm, zunächst auf die Schätzung {jL^irfiaad^ai)', da
aber auf dem Census^. der eben nach den Tribus vorgenommen wurde,
Steuer-^ Heer- und Stimmordnung, wie wir sahen, beruhte, so musste
das Edikt des App. Claudius natürlich und notwendig auf alle diese
Verhältnisse zurückwirken. Die Änderung des App. Claudius bestand also
darin, dass er die Personal- tribus von dem Wohnsitz löste, dass er den
Zwang be- seitigte, nach welchem der römische Bürger für die Aus-
übung seiner politischen Pflichten und Rechte an den Bezirk seines
Wohnortes geknüpft war; an Stelle des früheren Domizilzwangs für die
Ausübung der Bürgerpflichten und Bürgerrechte setzte App. Claudius also
die Freizügigkeit. Absoluter Domizilzwang hat wohl nie bestanden, obwohl
dies Dionys vom König Servius einführen lässt (IV, 14); also ist
wohl auch Tribuswechsel gestattet gewesen: aber vor Appius <^laudius
konnte letzterer nur die Folge des ersteren sein, nur wer sein Domizil in
einen andern Tribusbezirk verlegte, erhielt auch personal diese andere
Tribus und kam in ihr seinen politischen Obliegenheiten nach. Seit der
Censur des App. Claudius konnte jeder Bürger in jeder beliebigen
Tribus sich schätzen lassen und seinen politischen Pflichten und
Rechten nachkommen, jeder im Bezirk einer städtischen Tribus wohnende
Bürger in jeder beliebigen städtischen und länd- lichen und
umgekehrt. Den Zweck, welchen App. Claudius mit seinem Edikte
verfolgte, seine Wirkung und Bedeutung werden wir, soweit und was sich
darüber festsetzen lässt, unten erörtern; sehen war zunächst, w^as die
anderen Berichte über die Tribusände- rung des App. Claudius sagen.
Livius übergeht in dem Jahre, in welches er die Censur <les App.
Claudius setzt, die Tribusänderung desselben vöUig. Ohne Bedenken kann
man annehmen, dass seine Quelle, der «r an dieser Stelle folgt,
gleichfalls davon schwieg. Und es scheint dies bei dem Standpunkt, den
die Quellen des Livius dem App. Claudius und überhaupt der gens Appia
gegenüber einnehmen, nicht wunderbar. In anderm Zusammenhang haben
wir bereits erwähnt, dass der gens Claudia in der späteren römischen
Annalistik eine merkwürdige, durchweg erkennbare Rolle angedichtet ist:
alle Appii Claudii werden seit Livius und besonders von ihm als
ultraconservative Vertreter des Adelsregimentes dargestellt. Nach
demselben Schema ist auch unser Censor geschildert (9, 34). Es hätte nun
die Massregel der Tribusänderung, welche, wie wir noch genauer
betrachten -werden, durchaus demagogisch ist, mit dem politischen
Cha- rakter, den die spätere Annalistik dem App. Claudius beilegt,
keineswegs übereingestimmt: so überging man dieselbe eben. Zu einem
späteren Jahre jedoch, dem Jahre der Adilität des €n. Flavius (304),
berührt Livius kurz die Tribusänderung des App. Claudius, und es ist höchst
wahrscheinlich, dass er an dieser Stelle (9, 4G von ceterum bis Schluss)
aus einer andern, und zwar bessern, Quelle geschöpft hat. Er
berichtet nämlich in diesem Kapitel (9, 46) zunächst die Wahl des
Cn. Flavius zum Ädilen, alsdann dessen Amtsführung und kehrt schliesslich
mit ceterum wieder zur Wahl zurück, um noch neues Detail über dieselbe
beizubringen. Es ist dies offenbar ein Compositionsfehler, der sich am
besten so erklärt,. dass man annimmt, Livius habe nach Abschluss seiner
Er- zählung in einer neuen Quellle andere Angaben gefunden über die
Wahl des Cn. Flavius, die er nun anhangsweise bei- fügte (cf. Seeck,
Kalendertafel der Pontifices S. 5 f.). Dass diese Quelle eine bessere ist
als die, welcher Livius sonst über App. Claudius folgt, geht daraus hervor,
dass er die Massregeln des App. Claudius erwähnt, welche als dema-
gogische dem ihm sonst von Livius beigelegten politischen Charakter
widersprechen, und das Demagogische derselben sogar ohne Hehl
ausdrückt. Es heisst bei Livius a. a. 0.: Ceterum Flavium
dixerat aedilem forensis factio Appii Claudii censura vires nacta,
qui senatum primus libertinorum filiis lectis inquinaverat et
postea- quam eam lectionem nemo ratam habuit nee in curia adeptus
erat quas petierat opes urbanas humilibus per omnes tribus divisis forum
et campum corrupit. Den Gedanken, dass App. Claudius, weil er nach dem
Scheitern seiner senatus lectio nicht die erstrebten opes urbanas
erreicht hatte, dies nun durch seine Tribusänderung bezweckt habe, werfen
wir weg: es ist offenbar eine causale Verbindung der beiden Massregeln,
die Livius selbst hergestellt hat, und die aus der allgemeinen
Auffassung des Livius von dem politischen Streben des App. Claudius
geflossen ist. Nach Livius besteht die Tribusände- rung des App. Claudius
darin, dass derselbe die humiles über alle Tribus verbreitet habe und so
die Tributcomitien (forum) und die Centuriatcomitien (campum sc. Martium)
verschlechtert, heruntergebracht habe. Unter humiles
versteht Livius nie eine bestimmte Bürger- klasse, es ist bei ihm nur der
Gegensatz von nobilis, potens opuleritus, bedeutet also im allgemeinen niedrig,
an Geburt, Stand oder Macht und Vermögen (I, 8, 39. III, 36, 53,
56. VI, 41. XXII, 25. XXIII, 3. XXVI, 31 cf. Siebert, 1. c. 49).
Zuweilen versteht Livius darunter auch die ärmeren Plebejer (III, 19, 65.
V, 32). Und ein solcher allgemeiner Begriff, den Livius stets mit humilis
verbindet und daher sicher auch hier, passt vortrefflich zu unserer
Auffassung von des App. Claudius Tribusänderung. Es ist naturgemäss
anzunehmen, dass die Bewohner der Stadt Rom dichter zusammenwohnten als
die des umliegenden flachen Landes, ferner dass die Stadtbewohner zum
grössten Teil zu den mittleren und unteren Volksschichten gehörten,
seien es Kaufleute, Handwerker oder ein sonstiges städtisches \ Gewerbe
Treibende. Zu den Reichen werden die Stadtbe- i wohner in ihrer grossen
Masse nicht zählen können, zumal in ältester Zeit nicht, wo der
Grundbesitz der alleinige Reich- tum war. Dabei ist nicht ausgeschlossen,
dass reiche Grund- besitzer in der Stadt wohnten und umgekehrt
Nichtgrund- besitzer auf dem Lande, wie für die spätere Zeit der
Repu- blik es vielfach bezeugt ist, dass Grundbesitzer in der Stadt
wohnten (s. unten). Ihrer grossen ]\Iasse nach waren aber die Städter
einmal dichter zusammengedrängt und dann ärmer als die Masse der
Landbewohner. Zur Ausübung ihrer poli- tischen Pflichten und Rechte waren
sie nun an die Tribus ihres Wohnplatzes gebunden, und es ist nicht
zweifelhaft, dass sie in diesem d. h. ni den tribus urbanae von
jeher das Übergewicht gehabt haben. Aber es standen den städ-
tischen Tribus von jeher eine grössere Anzahl ländlicher gegenüber, in
denen ohne Zweifel die Reicheren und Reichsten die Überzahl ausmachten. Zur
Zeit des App. Clau- dius standen 21 ländliche gegen die 4 städtischen
Tribus. Vermöge der Überzahl der Bezirke der ländlichen Tribulen
hatte diese also stets, vor allem in den Tributcomitien, die Oberhand,
während das Stimmrecht der ärmeren und ärmsten Tribulen, die in der Stadt
zusammengedrängt waren, ziemlich illusorisch war, da nur die Abstimmung
der 4 tribus urbanae — 63 — .precLde
Macht in den Comitien m we chen d- Kopfzahl entschied, zu erlangen, sich
über d.e l^^^^f ^ Jj \^ ;;;„ breiteten und so vern,öge ihrer Masse
'" -«1^ "/^^ J" ^^^ „meisten ländlichen Tribus das
Übergewicht -lang -Und dies sagt ia eben Livius mit nicht
misszuverstehenden Worten (ipp C humilibus per on,nes tribus divisis
forun, corrup.t . Ltht so leicht erklärbar ist der Zusatz des Livius,
dass durch JSicht so leiciii. Stimmrecht in den Centuriatcomitien
diese Massregel auch das Stimmrecht m ae verschlechtert sei (eampum
sc. Martmm corrupit). Denn de Erklärung Clasons (1. c. S. 104), -'»^r
campus se. d^ u. .eine ländliche Tribus, unter forum d.e S;-";-J
'^;;. comitien zu verstehen, wird doch schon aus dern g'-f J^^J
fällig weil darin eine Tautologie läge, mdem das Ubei gewicht Tln
gesamten Tributcomitien dasjenige - /-.-f"/;^ Tribusbezirken
voraussetzt. Wenn bei der Centunafon das Szt dir gleichmässigen
Verteilung der TrlbtUen em. jeden Tribus auf alle Centurien Gesetz
gewesen wäre, so hatten schon n; Claudius die hunüles auf die Centurien
der d.em^.us entsprechenden Klasse gleichmässig verteil --d- ^^Tg
Aber dass dem nicht so gewesen ist, wird d-h die Wnkun des appianischen
Ediktes bewiesen. Liyius sagt, dass durch die Verteilung der humiles auf
alle Tribus auch das Stimm thl il den Lturiatcomitien verschlechtert
worden sei ; als gewannen die humiles, indem sie sich auf alle T"bus
zer Eeuten, auch mehr Geltung in den C-turi^-— ^^^^ ^ ,. je
mehr Tribus sie -;^ VklTsiorl^Tu: aTf t langten sie auch von da aus. Ls
kann sicn u ■ letzte höchstens vorletzte Censusklasse beziehen, da
de dltber Stehenden wohl nicht mehr zu den humiles gezahlt werden
können. So liegt hier das Verhältnis zwisciien Tribus und Cen-
turien; aber wie es zu erklären ist, ist mir unmöglich zu finden. Die
]\[achtvollkommenheit der Censoren, die dies zu regeln hatte, genügt auf
keinen Fall zur Erklärung (vgl. Mommsen, Str. III, 269). Sei ihm, wie es
wolle, wir dürfen dem Livius glauben, dass die Wirkung des
appianischen Ediktes sich nichi bloss auf die Tribut-, sondern auch auf
die Centuriatcomitien geäussert hat. Aber damit hören auch
unsere Nachrichten über die Wirkung des Ediktes auf. Ob es und welchen
Einfluss es auf Steuererhebung und Aushebung geübt hat, ist kaum zu
er- mitteln. Die Zahl der Steuer- und aushebungspÜichtigen Bürger
wurde durch dasselbe nicht vergrössert, sondern es trat durch die
Massregel nur eine andere Verteilung der Tribulen über die Tribus ein.
Also trat wohl eine Veränderung der Tribulen- anzahl in den meisten
Tribus ein, indem sich viele Bürger nicht in ihrer Heimattribus sondern
in einer andern schätzen Hessen; aber das Gesamtresultat der Aushebung
und Steuer- erhebung musste, da die Zahl der zu beiden
Verpflichteten nicht vermehrt wurde, füglich dasselbe bleiben. Das
Edikt hatte wesentlich nur die oben ausgeführte, von Livius über-
lieferte politische Wirkung, dass es durch die Freistellung der
Tribuswahl das Stimmrecht der humiles verbesserte. Und wenn hierin der
hauptsächlichste, wenn nicht ehizige, Zweck des Censors selbst beim
Erlassen des Ediktes bestanden hat, so stimmt dies vortrefflich mit
seinem gesamten politischen Charakter. Er war Neuerer und Demagog,
begünstigte die niederen Volksschichten und besonders die städtische
Be- völkerung. Ohne Zweifel ist der Samniterkrieg, der ja unter der
Censur des App. Claudius geführt wurde, auf die demokratische Massregel
von Einfluss gewesen. Die W^ehr- kraft des römischen Volkes musste in
diesen Jahren aufs höchste gespannt werden, und da die unteren Schichten
die meisten Krieger stellten, so war es zeitgemäss, wenn unser
volksfreundlicher Censor deren politischen Rechte förderte. Die
Tribusänderung des App. Claudius ist sehr wohl denkbar mit der alleinigen
Wirkung auf die Comitien, be- sonders die Tributcomitien. Alles, was
sonst von neueren Gelehrten über die Wirkung der appianischen Massregel
auf Steuerordnung und Aushebung aufgestellt ist, ist unbeglaubigt;
besonders gilt dies von Mommsens Ausführungen, die aller- dings
consequent mit seiner Ansicht über das ursprüngliche Wesen der Tribus und
die Tribusänderung- des App. Clau- dius zusammenhängen. Anfangs steuerten
nach Mommsen die Tribulen d. h. die Grundbesitzer nur vom
Grundbesitz, während die Ararier von jeher vom ganzen Vermögen
steuerten. Bald aber ward auch für die Tribulen aus der Grund-
steuer eine Vermögenssteuer. Und hieran consequent an- knüpfend, verband
App. Claudius die persönliche Tribus statt mit dem Grundbesitz mit dem
Vermögensbesitz schlecht- hin oder vielmehr mit dem Bürgerrecht, indem er
die Ararier in die Tribus aufnahm, sie also den Tribulen
gleichstellte (Str. II, 375). In Folge des Ediktes, dass sich jeder
Bürger, in welcher Tribus er wolle, schätzen lassen dürfe, konnte^
während früher nur der Ansässige in der Tribus seines Grund- besitzes
gestanden hatte, jetzt sowohl der Ansässige in eine andere als auch der
Nichtansässige, der bisher ausserhalb der Tribus gestanden hatte, in jede
beliebige Tribus eintreten. Die natürliche Wirkung des Erlasses sei die
gewesen, dass sich die besitzlose, in Rom zusammengedrängte Menge über
alle Tribus verteilt habe (Rom. Trib. 153 f.) : es habe sich diese
Wirkung geäussert auf Stimm-, Heer- und Steuerordnung, in Bezug auf die
erstere sowohl in den Tribut- als den Cen- turiatcomitien. Für die
Tributcomitien sei es klar , ebenso für die (Centuriatcomitien, da jeder,
der in die Tribus neu aufgenommen werde, auch in die Centurien gelangen
müsse je nach dem Census. (Rom. Trib. 154. Str. III, 248). Da nun
die Centurien sowohl dem Zwecke der Abstimmung als dem des lleerdienstes
dienten, so hätten die Nichtansässigen seit App. Claudius auch ihre
Stellung in der Wehrordnung. Nur sei das letztere an einen Minimalsatz
von Vermögen ge- knüpft. Dieses, das ursprünglich, wie alle Censussätze,
in Bodenmass ausgedrückt sei, könne in der Epoche des App. Claudius nur
in schweren Ass angesetzt sein, grade wie die gesamten Censussätze
(40,000, 30,000, 20,000, 10,000, 4400 Ass, letzteres der Miniraalsatz.
Str. III, 249.) In Bezug auf die Steuerordnung sei durch die
Censur des Appius der Vermögensbesitz schlechthin auch für die
Tribulen d. h. die Grundbesitzer als Objekt der Besteuerung festgesetzt
worden (Str. III. 249). Grade dieser Punkt ist 1^ geeignet, um mit der
Kritik der Mommsenschen Ansicht ein- zusetzen. Mommsen macht nämlich
selbst den Zusatz, dass die Censur des App. Claudius nicht wohl denkbar
sei, wenn nicht damals schon das Tributum allgemein zur Ver-
mögenssteuer geworden wäre, d. h. wenn nicht damals schon auch die
grundsässigen Leute vom ganzen Vermögen gesteuert hätten (Str. II, 363 A.
4). Appius Claudius habe nur die Consequenz daraus gezogen, indem er die
Ärarier auch an Rechten den Tribulen gleichstellte. Mommsen erkennt
also an, dass der faktische Gegensatz, der nach seiner Ansicht
zwischen Ärariern und Tribulen bestand, dass jene vom ganzen Vermögen
steuerten, diese nur vom Grundbesitz und also die bessere Steuerklasse
waren, schon vor der Censur des Appius Claudius aufgehoben sei.
Mindestens müsste man doch beides als gleichzeitig ansetzen; denn die
Gleichstellung in den Pflichten gegenüber dem Staate hätte doch
naturgemäss die Gleichstellung in den Rechten zur notwendigen und
sofortigen Folge gehabt. Aber überiiaupt steht diese
Ansicht von der Tribusände- rung des App. Claudius auf schwachen Füssen.
Wie ge- zwungen ist zunächst die Interpretation der Quellenstellen,
wenn man sie in Mommsens Sinne auflassen will. Sagt denn Diodor oder
Livius ein Wort oder liegt in ihren Notizen auch nur eine Andeutung, dass
die Massregel des App. Claudius in der Neuaufnahme von Nichttribulen
bestanden hätten? Vv'arum hätten diese Schriftsteller, wenn sie die
appianische Massregel so aufFassten, wie Mommsen meint, nicht
deutlich gesagt, dass App. Claudius viele bisherige Nichttribulen
in <lie Tribus aufnahm und dann allen Tribulen das Recht gab,
«ich in einer beliebigen Tribus schätzen zu lassen? Diodor und Livius
selbst können also die Massregel unmöglich in Mommsens Sinne gefasst
haben, denn sonst hätten sie ja, müsste man annehmen, das Wesentliche
derselben, die Neu- aufnahme bisheriger Nichttribulen, nicht gesagt.
Nein! Beide sprechen nur von einer anderen Verteilung der Tribulen.
Es hängt diese Ansicht Mommsens, die von vielen Seiten, nur hier und da
mit nebensächlichen Abweichungen vertreten wird (Niebuhr R. G. I, 477, ITI,
346 f. 349 — 52. Alterth. 70, 98, ist darin Mommsens Vorgänger, hat die
Ansicht nur nicht im einzelnen so genau ausgeführt. Herzog, Gesch.
und System I, 269 fl*. Ihne, Rom. Gesch. I, 366 fl*. u. a.) eng zusammen
mit seiner Auflassung vom ursprünglichen Wesen der Tribusordnung, die wir
oben widerlegt zu haben glauben. Wie unwahrscheinlich ist es, um den oben
ausgeführten Grün- den noch eine hierhin gehörende Erwägung vom
historischen Standpunkt aus hinzuzufügen, dass eine ganze
Bevölkerungs- klasse mit einem Male in die Rechte der Vollbürger
eingesetzt sei. Denn es umfassten doch nach Mommsen die Ararier d.
h. die Nichtgrundbesitzer die ganze gewerbetreibende und die „ganze
in Rom zusammengedrängte besitzlose Menge" (R. Trib. 153), deren
Gesamtzahl doch sehr gross gewesen sein muss, da sie durch die Verteilung
auf alle Tribus in der Mehrzahl der Tribus die Majorität erlangt hat,
sodass sie z. B. die noch nicht dagewesene Wahl eines Libertinensohnes
zum Curulaedilen durchsetzen konnte. Diese Nichtgrund- besitzer müssen
demnach nach Mommsen, da doch Centuriat- und Tributcomitien den populus
(„die patriizisch - plebejische Bürgerschaft") ausmachen, bis auf
App. Claudius aus dem Begrifl* des populus ausgeschieden werden. Die
ganze grosse Bevölkerungsklasse der Nichtansässigen lebte also
Jahrhunderte lang bis zum Jahre 310 v. Chr. ohne jede Teilnahme an
den politischen Rechten der Bürger lediglich als Steuerzahler. Und
nirgends wird von einem Versuche dieser grossen Be- ^ölkerungsklasse,
sich die politischen Vollbürgerrechte zu erringen, berichtet, wie es doch die
plebs gethan hat. Erst da& Machtedikt eines Schatzungsbeamten setzte
sie in die Voll- bürgerrechte ein. Ziehen wir hinzu, dass nirgends in
unser» Quellen weder von einer ursprünglichen Ausschliessung der
Nichtgrundbesitzer aus den Tribus, d. h. den VoUbürgerrechten^ noch von
einer Neu aufnähme derselben durch Appius Clau- dius auch nur eine
Andeutung gemacht wird, so kann man wohl das gesamte System Mommsens als
hinfällig bezeichnen, zumal wenn dessen Consequenzen, wie wir bei der
Erörterung, der Censur des Fabius darthun werden, bestimmten, von
Quellen ersten Ranges überlieferten Thatsachen widersprechen. Ausser
Diodor imd Livius erwähnen noch einige alte Autoren die Tribusänderung
des App. Claudius: Plutarch,. Popl. 7. Val. Max. II, 2, 9. Valerius
Maximus hat, wie man auf den ersten BHck erkennt, aus Livius geschöpft
und kann, da er nichts neues beibringt, übergangen werden. Plu-
tarch sagt a. a. O. : (Ova/Joio^) rov Orndlxior t.iJ>}](pioc(ro
ngviTOv tmekevd^eimv ty,elr<n' tv 'Piöur yeviO&ai TToUxr.v xal
(fl^etv ifjijffov I] ijOv'/MiTO (f>(ita()iH :TO(K;rfiit;0ivTa. Tol^;
dt aklot^ ccTislecdiooii; oipf- y.ca uem riolvv yomov tiovoiav
Diese Stelle ist der Ausgangspunkt für die von manchen Neueren, in
einigen Variationen, vertretene Ansicht, dass die Massregel des App.
Claudius sich lediglich auf die Frei- gelassenen bezogen habe, indem man
meint, der präciseren Angabe Plutarchs über die vom appianischen Edikt
Betroffenen vor den ungenaueren des Diodor und Livius den Vorzug
geben zu dürfen. Madvig lässt die Freigelassenen mit der
übrigen besitz- losen hauptstädtischen Einwohnermasse von Anfang an
auf die 4 tribus urbanae beschränkt sein (Verf. u. Verw. 1, 202
f.),. während die übrigen Bürger je nach der Lage ihres Grund-
besitzes in die Tribus eingezeichnet wären (a. a. 0. lOO), In den
städtischen Tribus hätten die Libertinen seit Ser- vius Tullius, wie
Dionys (IV, 22) überliefere, das Stimm recht gehabt (a. a. O. 203). Zwar
sei diese Beschränkung: in und wieder durchbrochen, aber immer wieder zur
Geltung gekommen und habe bestanden, so lange es Volksversamm-
lungen gegeben habe. Die erste Aufhebung dieser Beschrän- kung sei eben
das Edikt des App. Claudius, welches den Freigelassenen den Zutritt zu
allen Tribus gestattet habe <a. a. 0. 203). Siebert
fasst den Begrift der Leute, auf welche sich das Edikt des App. Claudius
bezogen habe, noch enger. Er meint, es seien davon nur die grundsässigen
Libertinen betroifen; das Prinzip der Ansässigkeit für die ländlichen
Tribus habe der Censor nicht aufgehoben, sondern nur die
grundsässigen Libertinen den ingenui gleichgestellt, indem er sie und
ihre ISöhne, welche beide mit den nichtansässigen Freigelassenen
und nichtansässigen Freigebornen bisher auf die städtischen Tribus
eingeschränkt waren (S. 23 ff.), in die ländlichen Tribus aufnahm, und
zwar in diejenige, in welcher sie ansässig waren ; in Folge dessen habe
er sie auch in die Klassen und Cen- turien aufgenommen, während sie
vorher von diesen ausge- schlossen waren und in der letzten
Zusatzcenturie gestimmt hatten. In diesem Sinne interpretiert Siebert in
äusserst ge- zwungener Weise die Angaben aller Autoren über App.
-Claudius (l. c. S. 50 ff.). Ausgehend von der Auffassung ;Niebuhrs über
den politischen Charakter des App. Claudius als eines streng patrizischen
Politikers bringt nun Siebert die Tribusändrung in der Weise mit den
angeblich patrizischen Tendenzen in Einklang, dass er annimmt, App.
Claudius habe die Libertinen begünstigt, um sich auf sie gegen die
plebejische Nobilität und die „Coalitionspartei", deren Ziel die
Verbindung ^er patrizischen und plebejischen Nobilität gewesen sei,
zu stützen. Nach Lange sind unter den humiles, welche
das Edikt <les Censors betraf, sowohl die nichtansässigen
Freigeborenen als die gesamten Freigelassenen, einerlei ob ansässig
oder nicht, zu verstehen. Diese habe App. Claudius, wenn sie es
wünschten, in die Tribus des Landes eingezeichnet. Das Prinzip der
Grundsässigkeit sei also für die Tribus aufgehoben nicht aber für die
discriptio classium et centuriarum. Diese sei von App. Claudius' Edikt
nur insofern berührt, als die^ ansässigen Freigelassenen auch in die
Klassen und Cen- turien gelangt seien (Lange, Altert. II, 79 fF.). Soltau,
nach dessen Ansicht das Prinzip der Grundsässigkeit zur Zeit der
Decemvirn durchbrochen ist (Entstehung u. Zusammensetzung der altröm.
Volksversammlungen S. 477 ff.) lässt den App. Claudius nur die Libertinen
in die Tribus aufnehmen (a. a, O. 404 ff. 606). Diesen
Ansichten gegenüber muss zunächst die Frage aufgeworfen werden, ob der
einzige Plutarch, der für gewöhn- lich seine Nachrichten über römische
Geschichte aus späten» Quellen schöpft, das Gewicht hätte, dem Diodor und
Livius vorgezogen zu werden. Letztere können nämlich sicher nicht
die Tribusändrung des App. Claudius allein auf die Frei- gelassenen
bezogen haben. Denn es wäre doch wahrlich wunderbar, wenn sie diese
allein als vom appianischen Edikt betroffen angenommen hätten und sich
dabei so unbestimmt ausgedrückt hätten (Diodor: ol Tiollxm. Liv.
humiles), während sie doch bei der senatus lectio des Censors die von
Appius in den Senat Aufgenommenen ganz bestimmt als Libertinen -
söhne bezeichnen. Aber sagt denn Plutarch wirklich, das& sich die
Tribusändrung des Censors allein auf die Freigelassenen, bezogen habe?
Vindicius, so berichtet er, erhielt zur Be- lohnung von Valerius
Poplicola das Bürgerrecht und die Erlaubnis, sich eine Tribus, welcher er
angehören wolle, zu wählen ; daran knüpft er die Bemerkung : col^ (U
ttlloi^ dne- ^evd^'ciioig e^ovoiar ffi/^ipou ör^(.it(yioytov vöioi^e
^'ATiTTiot^, Das kaim doch nicht heissen, dass App. Claudius den
Freigelassenen^ das Bürgerrecht gegeben habe, da dies doch noch mehr
als das Stimmrecht umfasst, sondern es bezieht sich auf das, was-
Plutarch vom Stimmrecht des Vindicius gesagt hat; Plutarch meint also
ohne Zweifel, dass App. Claudius den Libertinen dasselbe Stimmrecht
gegeben habe, wie Valerius dem Vin- dicius, d. h. das Recht, die Stimme
in der Tribus, in welchei?. sie wollen, abzugeben. Und so gefasst
enthalten die Worte Plutarchs offenbar Wahrheit. Denn dass die
Freigelassenen zum grössten Teile von städtischem Gewerbe lebten und
unter den humiles urbam eine grosse, wenn nicht die grösste, Anzahl
ausmachten, ist an sich schon wahrscheinlicli und folgt auch daraus, dass
eme der wichtigsten Wirkungen der appianischen Tribusänderung die
Wahl eines Libertinensoimes zur curulischen Aeddität gewesen ist (s.
unten), dass also die vom appianischen Edikt Betroffenen vom
libertinischen Element dominiert wurden. Aber allein können die
Freigelassenen nicht diejenigen gewesen sein, auf welche sich das Edikt
bezog. Das sagt kein Schriftsteller, selbst Plutarch nicht, und es wird
be- sonders dadurch bewiesen, dass erst im 6. Jahrhundert der Stadt
ein rechtlicher Unterschied zwischen libertini und ingenui festgesetzt
wurde, indem um das Jahr 220 v. Chr. die liberum auf die 4 tribus urbanae
beschränkt wurden (Liv. Ep. 20. cf. Mommsen, Str. III, 436 ff Madvig,
Verf. und Verw. I, 203 f.). Auch Mommsen lässt die Freigelassenen nur
einen Teil derer sein, auf welche sich die Massregel des App. Claudius
bezog, und zwar hätten sie unter den Bürgern, denen sie vor allem zum
Vorteil gereichte, an Zahl besonders hervorgeragt. Die Libertinen, meint
er (R. Trib. 153 f. Str. III, 43o), hätten unter den nicht grundsässigen
ohne Zweifel die erste Stelle eingenommen, weil es ihnen bei „der noch
ungebrochenen Erbgutsqualität ^ unmöglich, wenngleich nicht verboten,
ge- wesen sei, Grundbesitz zu erwerben. Deshalb hätte die That des
Appius, die Aufhebung des Prinzipes der Grundsässigkeit für die Personaltribus
, allenfalls als Verleihung des Stimm- rechtes an die Freigelassenen
bezeichnet werden können, wie es Plutarch thue. Es hängt diese Ansicht,
wie man sieht, eng mit der allgemeinen Auffassung Mommsens von der
Tribus- ändrung des App. Claudius zusammen. Recapitulieren
wir kurz unsere Resultate: Die Tribus- ändrung war eine lokale
Distriktseinteilung, sie war von Haus aus dazu bestimmt, eine politische
Volkseinteilujig zu sein, d. h. sie hatte den Zweck, dass die Bürger nach
ihr geordnet ihre Ptlichten und Rechte gegenüber dem Staate
erfüllten. Sie umfasste daher die gesamte Bürgerschaft (mit
P]inschluss der Freigelassenen): die Tribus in personaler Beziehung
be- zeichnete also das Bürgerrecht schlechtliin. Der Bürger war in
Bezug auf die Ausübung der Rechte, welche ihm die Tribus gewährte, an die
Tribus seines Wohnortes gebunden. Diesen Domizilszwang für die
Tribusordnung hob App. Claudius auf. Es hatte dies die natürliche
Wirkung, dass sich die in der Stadt zusammengedrängte Masse der niedrigen
Volksschichten über alle Tribus verbreiteten, um einen ihrer Kopfzahl
ent- sprechenden Einfluss in den einzelnen Tribus zu gewinnen; sie
erhielten so' in den Tributcomitien die Oberhand und auch in den
Centuriatcomitien gewannen sie grössere Geltung. Es haben sich
Spuren in der Überlieferung erhalten, dass die humiles von ihrem neuen
Rechte, in jede beliebige Tribus eintreten zu dürfen, ausgiebig und
leidenschaftlich Gebrauch gemacht haben, vielleicht dass sie sich
planmässig über die einzelnen Tribusbezirke verteilt haben, um in
möglichst vielen oder allen Tribus vermöge ihrer Kopfzald — und diese
muss gross gewesen sein — die Majorität zu erlangen. Livius sagt
(IX, 46, 13) : ex eo tempore (vgl. Weissenborn z. d. St.: seit der Censur
des Appius Claudius) in duas partes discessit civitas: aliud integer
populus fautor et cultor bonorum, aliud forensis factio tenebat, doncc
etc. ; es sind hier unter der forensis factio die Leiter der Bewegung zu
verstehen, welche bezweckte, auf Grund der appianischen Tribusänderung
die humiles möglichst planmässig über die Tribus zu verteilen, um
ihnen in den meisten Tribus die Majorität zu verschaffen, während der
integer populus diejenigen bezeichnet, welchen nichts daran lag oder
liegen wollte, dass die humiles so in ihren Rechten gefördert wurden, und
welche sich daher an der Bewegung nicht beteiligten. Die humiles, zu
deren Nutzen A.pp. Claudius sein Edikt der Tribusändrung erlassen
hat, scheinen also ihr neues Recht energisch benutzt zu haben.
Einen grossen Erfolg erreichten sie sechs Jahre nach dem Erlass des
Ediktes: sie setzten nämlich in den Tributcomitien ciie Wahl eines
Libertinensohnes, des Cn. Flavius, zum curu- lischen Aedilen durch. Dass
diese Wahl mit der Censur des App. Claudius zusammenhängt, ist sicher
bezeugt (s. unten). Diodor sagt a. a. O.: o di- drjuo^ TOthoig f-dv
dvTi7TQdTT0)v (d. i. rolg iTiKpaveOTcnoig) t(;7 di- ^Atttiui) o i luf i
/.OTijiiObuerog y.a) t/]v tlov dtoyerolr TFQOayioyj]}' ßsßcatoaai
ßoch^ievog^ dyn^aroiwr eilezo ^rjg tTiKfarearFnag ccyooavoiiiag vlor
uTte/.rvd^H^no FvaTov 0l(xßiov etc. ; und Livius : ceterum Flavium
dixerat aedilem forensis factio App. Claudii censura vires nacta . .
. Die Nobilität hatte zwar sogleich im folgenden Jahr nach
der Abdankung des App. Claudius (d. i. im J. 307) neue Censoren, M.
Valerius und C. Junius , gewähl t, offenbar so schnell, um die
Tribusändrung des App. Claudius rückgängig zu machen. Aber diese
erreichten nichts, wir wissen nicht, warum. Kach sehr kurzem Lustrum,
drei Jahren, wählten sie nun zwei Männer zu Censoren, welche schon als
Consuln d. J. 308 energisch gegen eine Neuerung des App. Claudius
vor- gegangen waren, den Q. Fabius und P. Decius. Diesen
gelang es auch, die Tribusändrung des App. Clau- dius umzustossen.
Über die Censur des Q. Fabius und P. Decius ist allein der Bericht
des Livius (IX, 46) von Wert. Wir haben er- örtert, dass der Abschnitt,
in welchem Livius hiervon berichtet (IX, 46 von ceterum bis Schluss) ,
aus einer andern und besseren Quelle geschöpft ist. Valerius Maximus (II,
2, 9) kann, weil er den Livius benutzt hat und nichts neues bei-
bringt, bei Seite gelassen werden ; ganz wertlos ist wegen ihrer
Nachlässigkeit die Angabe des Auetor de viris illustribus 32: censor
libertinos tribubus amovit. Es heisst bei Livius a. a. O. : Fabius
simul concordiae causa simul, ne humillimorum in manu comitia essent,
omnem forensem turbam excretam in quatuor tribus coniecit urbanas-
que eas appellavit; adeoque eam rem acceptam gratis animis ferunt, ut
Maximi cognomen, quod tot victoriis non pepererat, hac ordinum
temperatione pareret. Dieser Bericht wird von den Forschern je nach
ihrem verschiedenen Standpunkt, den sie der Massregel des App^
Claudius gegenüber einnehmen, ausgelegt. Mommsen nimmt an, dass Fabius
für die seitdem sogenannten ländliclien Tribu» den Zustand wieder
eingeführt habe, der vor Appius war, d. h. dass für sie ländlicher
Grundbesitz wieder das Requisit wurde. Die vier städtischen dagegen , in
deren lokalem Be- reich die forensis turba domiziliert war, habe er den
nicht ansässigen Bürgern überlassen und habe sie, die nicht minder
ländliche gewesen waren , deshalb die städtisclien genannt. (R. Trib.
154.) Von Ansässigen seien vermutlich mir die nicht zahlreichen Hausbesitzer
ohne Landbesitz in den städti- schen Tribus geblieben (Str. III, 186).
Dass so in den Tribut-^ comitien das Übergewicht der ansässigen Bürger
w^ieder her- gestellt wurde, sei klar; und dafür, dass die
Nichtansässigen sich nicht aus den vier städtischen Tribus über alle
Centurien verbreiteten, habe die Machtvollkommenheit der Censoren
sorgen müssen. (R. Trib. 155. Str. III, 184 f. 269 f.). Es
steht und fällt diese Ansicht mit der Auffassung vom Wesen der Tribus und
der Änderung, die App. Claudius damit vornahm. Aber gerade an dieser
Stelle erheben sich noch einige gewichtige Bedenken, welche das ganze
Mommsensche System treffen. Mommsen meint, dass in den
städtischen Tribus nur Nichtansässige und höchstens w^enige städtische
Hausbesitzer, also zumeist die ärmeren und ärmsten Bürger, ständen.
Es müssen aber in ihnen Bürger aller Censusklassen gestanden haben.
Das geht deutlich aus dem Ausliebungsbericht des Polybius (VI, 19, 20) hervor.
Von der Aushebung sind nach Polybius überhaupt au.sgeschlossen die
Libertinen und alle, deren Census 4000 Ass nicht erreichte. Nach dem
Berichte des Polybius werden nun die einzelnen Tribus nach dem
Loose vorgerufen imd dann für 4 Legionen je 4 und 4 ausgewählt. Da
die Dienstpflicht und die Ausrüstung sich nach dem Census abstufte, so
muss innerhalb der einzelnen Tribus die Aushebung nach den Censusklassen
stattgefunden haben. Also müssen doch alle Censusklassen in allen Tribus
vertreten sein, also auch in den städtischen (vgl. Niese, Göttinger
gelehrte An- zeigen 1888, No. 25, S. 959). Auch in den
städtischen Tribus müssen demnach die höchsten Censusklassen vertreten
gewesen sein. Für die spätere Zeit ist dies wirklich nachgewiesen.
Senatoren erscheinen mehrfach in städtischen Tribus: Ein Aemilier (C. J.
L. II, 3837), ein Manlier (C. J. L. VI, 2125), ein Nummier (C. J. L. V,
4347> in der Palatina, ein Sestius (Bull, de corr. hellen. XI,
225), ein Coponius (Josephus, Archäol. XIV, 8, 5), ein Matius^ (C.
J. L. V, 1872), welches sämtlich Senatoren sind (vgL Mommsen Str. III,
788 f. Niese, Gott. Gel. Anz. a. a. O.). Mommsen übersieht dies freilich
nicht, er weiss es auch zu erklären: In der späteren Zeit, so sagt er,
sei die Bedeutung^ der Tribus ganz anders geworden, und zwar seit dem
Sozial- krieg ; sie habe seitdem eine persönliche und vom
Grundbesitz unabhängige, nur die origo d. h. die Heimatsberechtigung
in einer Vollbürgergemeinde ausdrückende Rechtsqualität be-
zeichnet. Auch auf Rom selbst sei diese neue Bedeutung^ übertragen; und
als dies geschehen sei, da hätte sich ein jeder seine Tribus wählen
können oder seine frühere behalten können. So seien die genannten
Patrizier in die städtischen gelangt: und die altadligen Manlier und
AemiHer hätten füg- lich ihrem Adelstolz durch die Wahl der Tribus des
könig- lichen Rom Ausdruck geben wollen (Str. III, 789). Die Un-
wahrscheinlichkeit steht dieser Erklärung an der Stirn geschrieben. Wozu
nimmt man eine solche Wandlung in der Bedeutung der Tribus an, die so
künstlich erklärt werden muss, und die zu dem ganz und gar unbezeugt ist.
Nach unserer Ansicht erklärt sich der Umstand, dass später auch die
ersten Censusklassen in den städtischen Tribus vertreten sind, einfach
so, dass sie auch in früherer Zeit und von Anfang: an darin haben stehen
dürfen und gestanden haben. Diejenigen Forscher, welche die
Tribusändrung des App^ Claudius allein auf die Libertinen beziehen,
müssen dasselbe^ auch von der Massregel des Fabius behaupten; sie
meinem also, dass die Libertinen von Fabius auf die 4 städtischen
Tribus beschränkt seien. Auf die einzehien Variationen dieser Ansicht
(Madvig, Verf. u. Verw. I, 203. Lange, Altert. II, 92 f. Siebert, App.
Claud. 79) und ihre Widerlegung brauche ich nicht einzugehen, nachdem wir
nachgewiesen, dass des Appius Massregel nicht allein die Libertinen
betroffen haben kann. Wie nun hat Q. Fabius die
Tribuaiindrung des App. Claudius rückgängig gemacl\t?
Die wichtigste und den Optimaten so unangenehme Wirkung des
appianischen Edikts war die gewesen, dass die urbani Jiumiles sich über
alle Tribus verteilten und besonders die Abstimmungen der Tributcomitien
völlig in ihre Gewalt be- kamen. Diese Wirkung musste nun ausgeglichen
werden. Und Fabius bewirkte dies dadurch, dass er den humiles nicht
mehr alle Tribus, sondern nur eine kleine Anzahl frei Hess. Omnem
forensem turbam excretam in quatuor tribus coniecit urbanasque eas
appellavit, sagt Livius. Fabius schied also die forensis turba, die
humiles aus, d. h. er schied sie aus <ler Zahl der übrigen Tribulen
und den Gesetzen, welche für diese galten, aus, nahm ihnen das Recht,
sich in jeder beliebigen Tribus zu schätzen, und beschränkte sie auf vier
Tribus, und zwar, wie sich das natürlich ergab, auf die ihres Wohnsitzes,
die städtischen. Der Domizilszwang für die Ausübung der Rechte, welche
mit der Tribus verbunden waren, blieb nach wie vor aufgehoben. Nur auf
die humiles bezog sich das Edikt des Fabius, während für alle andern
Bürger die An- ordnung des App. Claudius auch weiterhin zu Rechte
bestand, sodass sich dieselben also in jeder beliebigen ländlichen
oder städtischen Tribus schätzen lassen konnten , welches letztere aber
kaum vorgekommen ist, da es wertlos war. Die Massregel bezweckte nur das
Übergewicht der humiles urbani ^u brechen, welches diese nach dem Edikt
des App. Claudius vermöge ihrer Kopfzahl in den Tributcomitien erlangt
hatten, und dies wurde dadurch erreicht, dass den humiles die vier
«tädtischen Bezirke angewiesen wurden, in welchen sie allein ihre
politischen Rechte ausüben durften. Innerhalb derselben wird dem
Einzelnen die Wahl der Tribus überlassen sein^ sodass also auch für sie
nicht wieder der alte Domizilszwang für die Ausübung der politischen
Rechte eingesetzt wurde. Das Edikt des Fabius bezog sich demnach
ledighch auf die humiles urbani, deren Vorteil App. Claudius mit
seiner Tribusänderung bezweckt hatte. Aber Fabius kann unmög- lich
als die, welche sein Edikt betraf, nur ganz unbestimmt die humiles
genannt haben, er muss eine bestimmte Grenze gezogen haben für die,
welche in der Folge nur in den städtischen Tribus ihre politischen Rechte
ausüben durften. Es ist darüber nichts überliefert. Kahe liegt die
Vermutung^ dass die Beschränkung sich auf diejenigen bezog, welche
den Minimalcensus nicht erreichten. Doch ist das eine blosse
Vermutung. Wenn Livius sagt: urbanas eas appellavit, so heisst
das nicht, dass diese Tribus vorher noch nicht bestanden hätten^
oder dass die Bezeichnung tribus urbanae von Fabius er- funden wäre. Da
aber jetzt durch ein Gesetz der in der Stadt wohnenden niederen
Volksmasse die vier städtischen Tribus speziell angewiesen wurden, so
verband sich mit dem Begriff der tribus urbanae seitdem der Begriff der
geringer geachteten Tribus gegenüber den rusticae; und so scheint
Livius den obigen Ausdruck zu fassen: Fabius habe die Tribus urbanae
zuerst so in dem geringschätzigen Sinn ge- nannt. Damit ist nicht
ausgeschlossen, dass nicht Patrizier oder sonstige reiche Grundbesitzer
in den städtischen Tribut nach Fabius stehen konnten. Gestattet war es
nach unserer Auffassung der Massregel des Fabius, und es ist nach
den angeführten Beispielen sicher. Vielleicht sind es solche,
welche in der Stadt wohnten und es vorzogen, ihre politischen Rechte am
Wohnort zu üben oder aus einem andern Grund. Wie durch die
Massregel des Fabius das Uebergewicht der humiles in den Tributcomitien
gebrochen wurde, ist klar. Aber auch in weniger Centurien müssen sie verteilt
sein, da. "sie in weniger Tribus standen. Doch dies ist
eben ein völlig unbekannter Punkt (s. oben). Die Bedeutung und der
Zweck der Massregel des Fabius lag darin, dass sie das Uebergewiclit der
humiles in den meisten Tribus brach. Und dies war eine grosse
That, seitdem dieselben schon sechs Jahre lang ihr neues Recht, sich in
allen Tribus schätzen zu lassen, gebraucht hatten. Fabius erhielt
davon den Namen des Grossen (Liv. a. a. O.). Cap. 5.
Sonstiges über den Censor App. Claudius Caecus und
Schlussurteil. Der Neuerungssinn unseres Censors hat sich auch
auf andern Gebieten bethätigt. Ich erwähne kurz, dass er sich auch
mit litterarischen Dingen, Eloquenz, Poesie, Grammatik, Orthographie,
befasst haben soll (Cic. Tusc. 4, 2. Priscian 8, 18. Dig. 1, 2, 36. Hart.
Cap. 1, 3, 261. vgl. Mommsen, Rom. Forsch. 1, 303). Alsdann
habe ich zwei Anordnungen des App. Claudius über sakrale Dinge zu nennen.
Die erste ist die Austreibung der Pfeifergilde aus dem Tempel des
Jupiter. Livius (X, 30) erzählt diese heitere Geschichte genauer (vgl.
Censorin. d. d. n. 12. Ovid, fasti, VI, 653-92. Val. Max. II, 5, 4);
man kann aber nicht wissen, in wie weit sie historisch ist (vgl.
Mommsen, R. Forsch. 1, 303. Lange, Alterth. II, 78). Eine zweite Änderung
des App. Claudius im Götterkult ist die Uebertragung des Herkuleskult von
der gens der Potitier auf Gemeindesklaven (Liv. IX, 29. cf. I, 7. Festus,
pag. 237. Varro, 1. 1. VI, 54. Val. Max. I, 1, 17. Macrob. Saturn.
III, 6). Historisch scheint daran die Uebernahme des Her- kuleskult von Seiten
des Staates zu sein, der ihn dann durch Staatssklaven ausüben Hess
(Preller, Mjthol. 651. Marquardt, Staatsalterth. VI, 422. Niebuhr, III,
362. Schwegler, R. G. I, 69.). Mit der Potitierlegende steht in
unserer Ueberlieferung unseres Censors Beiname Caecus im Zusammenhang.
Die Götter seien durch jene Massregel erzürnt , erzählt Livius
<^IX, 29), und hätten ihn einige Jahre nach seiner Censur mit
Blindheit geschlagen. Daher habe er seinen Beinamen er- halten. Aber
diese Annahme wird schon dadurch widerlegt, •dass App. Claudius in den
Fasten noch zwei Mal, i. J. 307 und 296, als Consul erscheint (Diod. XX,
45). Es ist diese Erzählung ohne Zweifel nur ein Versuch , das Cognomen
zu erklären, der aber durch die angegebene Thatsache als falsch
"bewiesen wird; denn was Cicero (Tusc. disp. V, 38, 112) sagt, App.
Claudius habe sich, obwohl er blind gewesen sei, keinem Amte entzogen,
ist doch nicht zu glauben. Ein eben- so zu beurteilender Erklärungsversuch
des Beinamens ist die Nachricht Diodors, dass App. Claudius ^iji; di)yf^g
diioi.v^tig xal lor icTTO r/;s' avyy.hWov ifih'.vov ev'Ucßr.^rt)^ tc oo^-
tTTOirOrj TV(fi/Mg elvai y.u) xar^ oiy.iar iiietrer. In Diodors eignen
Fasten erscheint App. Claudius i. J. 307 bereits wieder als Consul
(Nitzsch, Rom. Annal. 233. Mommsen, Forsch. II, 362). Die
natürlichste Erklärung des Beinamens ist die , dass man annimmt, App.
Claudius sei im Alter erblindet; einige Autoren melden dies (Liv. ep.
XIII. Cic. de senect. 6, 16. Plut. Pyrrh. 18. Appian, Samn. X, 2. Dionys.
16, 6); und viele neuere Forscher folgen ihnen (vgl. dagegen
Mommsen, R. Forsch. I, 302). Sicher nachweisen lässt es sich nicht,
denn in den ältesten Annal en ist es nicht überliefert. Das geht daraus
hervor, dass der alte Gewährsmann Diodors eine so falsche und merkwürdige
Erklärung des Beinamens geben konnte. Die Aemter, welche App.
Claudius ausser der Censur bekleidet hat, führt sein Elogium (C. J. L. I,
S. 287 N. XXVIII) auf, welches auch einige Thaten berichtet. Es
lautet: Appius Claudius C. F. Caecus Censor. cos. bis dict. interrex III.
Pr. II. aed. cur. IL Q. Tr. mil. III complura oppida de Samnitibus cepit,
Sabinorum et Tuscorum exerci- tum fudit, pacem iieri cum Pyrrho
prohibuit, in censura viam Appiam stravit et aquam in urbem adduxit, aedem
Bellonae facit. Ich komme nun zu einer wichtigeren Frage, zur
Erörte- rung des Zusammenhangs der Censur des APPIO mit der Ädihtät
des Cn. Flavius im J. 304 (über die Schwierig, keiten des chronologischen
Ansatzes der Adilität vgl. Liv. IX. 46. Plin. n. h. XXXIII, 1. 17—20.
Mommsen, Chron. 193, 388. Matzat, Chron. I, "266. Seeck,
Kalendertafeln 20, 22 f. Soltau, Prolegomena zu einer röm. Chron. 4
ff.). Cn. Flavius war der Sohn eines Freigelassenen (Diod:
TiuT{id^ (oy ()8dov'/.evy,(hü^). Als solcher ist er zuerst zu einem
curulischen Amte gelangt. Bald scheint dies öfter vorge- kommen zu sein ;
in einem Briefe Philipps V. von Makedonien an die Larisäer (Hermes 17,
469) heisst es, dass die Römer im Unterschiede von den Griechen die
freigelassenen Sklaven zum Bürgerrecht und zu den Amtern zulassen. Cn.
Flavius verdankte seine Wahl der Tribusänderung des App. Clau-
dius. Die curulischen Adilen wurden in den Tributcomitien gcAvählt, was
bei dieser Gelegenheit zuerst erwähnt wird (Pisa b. Gellius VII, 9.
Livius IX, 40, 1 — 2, der aus Piso wört- lich geschöpft hat). Wir haben
erörtert, dass durch die appia- nische Tribusänderung die niederen
Bevölkerungsklassen das Übergewicht in den Tributcomitien erhalten haben,
sodass sie einen solchen Erfolg, wie die Wahl eines
Libertinensohnes^ zum curulischen Ädilen, erzielen konnten. Diodor und
Livius erwähnen klar genug den Zusammenhang der Tribusänderung des
App. Claudius mit der Wahl des Cn. Flavius zum Ädilen (Diod.: o ()i-
()/;/i()s" f^;^ \i7i7iUi) oi\u(fi'/.OTtfiouf.i€vOi; xui Ttjv
diayev(^)i' 7r{iüir/vr/i]r ßeßati'lGai ßou/.uuerOi^ cr/OQm'ojnor eilfjo
etc. Liv: ceterum Flavium dixerat aedilem forensis factio Appii Claudii
censura vires nacta). App. Claudius und Cn. Flavius haben überhaupt
wahrscheinlich in nähern Be- ziehungen zu einander gestanden. Eine
Nachricht lässt den Flavius vor seiner Aedilität Schreiber des App.
Claudius sein (Plin. a. -a. O.j. Cn. Flavius führte sein Amt ganz im
Sinne seines Meisters, des App. Claudius. Das beweisen seine
Thaten, auf die ich aber nicht einzugehen habe. Die Forscher shid sich
noch nicht einig darüber (vgl. Liv. IX, 46, 5. Cic. pro Murena 11, 25. PLINIO.
n. h., Mommsen, Röm. Forsch. I, 304. Seeck, Kalendertafeln 32 ff.).
Ohne Zweifel ist, dass die Thaten des Cn. Flavius den- selben
demokratischen Neuerungssinn zeigen als diejenigen des App.
Claudius. Über App. Claudius hat schon der gute Gewährsmann
Diodors dieses Urteil, tioIICc toIv TtaT^ycliov voiiliicor ly.ivr^ae.
sagt Diodor von unserm Censor. Dem gegenüber haben einige Notizen
jüngerer Autoren, woraus folgen würde, dass App. Claudius speziell
hocharistokratische Tendenzen in seiner Po- litik verfolgt habe, kein
Gewicht. Die Nachrichten des Livius, App. Claudius habe i. J. 299 die lex
Ogulnia, wonach vier Pontifices und fünf Augurn aus der Plebs
hinzugewählt werden sollten, mit allen Mitteln zu vereiteln gesucht, er
habe als Kandidat für das Konsulat (nach Cic. Brut. XIV, 55 als interrex,
was er i. J. 399 (Liv. X, 11) war,) die zweite Konsulstelle den
Patriziern zurückzugewinnen versucht, diese Nachrichten sind, was Mommsen
(R. Forsch, I, 311 f.) dar- gethan hat, erfunden: wer wird es glauben,
dass ein Mann wie App. Claudius, nachdem er als Censor die niederen
Volks- schichten mit seinen Massnahmen begünstigt hat, nun einige
Jahre später extrem aristokratische Tendenzen verfolgen konnte? Offenbar
sind diese Nachrichten erfunden nach dem Schema, nach welchem alle
Claudier als Volksfeinde in der jüngeren Annalistik dargestellt sind.
/ Unserer Ansicht nach war unser Censor ein demo- kratischer
Neuerer, ein Urteil, welches schon, wie gesagt, der Gewährsmann Diodors
gehabt hat. Er begünstigte und förderte die niedrigen und niedrigsten
Volksschichten, be- sonders die städtische Bevölkerung^klasse , den
Handelsstand und das in ihm am meisten vertretene libertinische
Element. Dazu passt vortreff'lich , dass wir ihn als Beförderer des
griechischen Einflusses kennen lernen; und schliesslich lässt sich in
diesem Zusammenhange recht klar sein letztes politisclies Auftreten, seine
bekannte Senatsrede gegen den Gresandten des Pyrrlms, verstehen. Nur in dieser
Auffassung lässt sich ein harmonisclies Bild von dem politischen
Charakter unseres Censors, von seinen politischen Absichten und
Zielen herstellen. Lebenslauf. I Icli, Theodor Ludwig Carl
Sieke, Solin des Volksschulllehrers Friedrich Sieke zu Marburg, bin geboren zu
Mengringhausen im Fürstentum Waldeck; Ich bekenne mich zur evangelischen
Confession. Die erste Ausbildung erhielt ich von meinem Vater, trat
Ostern in die Quarta des Marburger
Gymnasiums, welches icli Ostern mit dem Zeugniss der Reife verliess. Ich
bezog als- dann die Universität Marburg, um mich dem Studium der
'^eschichte, germanischen und klassischen Piiilologie zu idmen. Ich hörte
Vorlesungen bei den Herren Professoren Bergmann, Birt, Caesar, Cohen,
Fischer, Justi, Koch, -enz, Lucae, Niese, Varrentrapp, Schmidt,
beteiligte mich nehrere Semester an den Uebungen der historischen Semi- liare,
des althistorischen unter Leitung des Herrn Professor Niese, des
neuhistorischen unter Leitung der Herren Professoren nz und Varrentrapp,
war Mitglied des germanistischen Semi-lars des Herrn Professor Lucae und wohnte
den pliilo- Bophischen Uebungen des Herrn Professor Bergmann bei.
fm Sommer-Semester besuchte ich die Universität Berlin md hörte dort
Vorlesungen bei den Herren Professoren Delbrück, Kiepert, Koser,
Roediger, Scherer, v. Treitschke md Zeller. Allen diesen Herren
spreche ich an dieser Stelle meinen iefsten Dank aus, besonders den
Herren Professoren Niese and Varrentrapp. I>ruck von Gebrüder
Gotthelft in Casael. Gustavo Bontadini. Keywords: la neoclassica, neoclassico
come concetto contradittorio o ironico -- storia della filosofia, storia della
filosofia italiana, de-ellenizzazione”, appio primo filosofo romano in lingua
Latina -- “conversazioni metafisiche”, “conversazione metafisica”, “gnoseologia”,
“gnoseologismo”, “problematicismo”, “metafisica dell’esperienza”, ens,
essential, l’essere, essere, verbo, nome, sostantivo, copula, parmenideismo,
severino, la porta di Velia, Grice Vx, x izz x. Grice, RAA, Reductio ad
absurdum. Refs.: Luigi Speranza, “Grice
e Bontadini” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Bontempelli: l’implicatura conversazionale del sintomo – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Pisa). Filosofo italiano. Grice: “Bontempelli knows
that the Romans never liked the Greek ‘symptom,’ but ‘coincidence’ seems weak:
x means y if y coincides with x, or if x is a symptom of y.’ (‘those spots mean
measles’ – and ‘dog’ means that there is a dog.”” -- “I suppose my favourite
Bontempelli is his section on Roman philosophy in his history of philosophy
series!” -- There is the other Massimo Bontempelli, nato a Como. Como-born
Massimo Bontempelli had a son, called Massimo Bontempelli. Massimo Bontempello
ha un cugino, nipotte di Massimo Bontempelli: Alessandro Bontempelli. Nato a
Pisa, dopo il conseguimento della laurea in filosofia, Bontempelli
dedica all'insegnamento negli istituti superiori, alla realizzazione di
manuali scolastici di storia e filosofia e alla stesura di saggi di argomento
filosofico. Storico di impostazione marxiana, e originale pensatore filosofico
di orientamento neoidealista, realizza i suoi più importanti contributi
imperniando lo studio dei processi storici attorno alla categoria di "modo
di produzione". Tematizza con attenzione le strutture sociali entro i modi
di produzione neo-litico, nomade-pastorale, prativo-campestre,
antico-orientale, asiatico, africano, meso-americano, schiavistico, colonico,
feudale e capitalistico, elaborando su queste basi una ri-costruzione della
genesi sociale dei fenomeni filosofici. Rilevante è la sua interpretazione
della figura storica di Gesù, ricostruita entro una totalità sociale a partire
dalla analisi dell'economia pianificata del modo di produzione antico-orientale
palestinese, sulla scorta di una prospettiva metodologica storico-scientifica
nei confronti dei vangeli. Come storico della filosofia ha studiato in
particolare il pensiero platonico, neo-platonico e la dialettica hegeliana.
Come pensatore filosofico originale viene collocato da Costanzo Preve all'interno
della corrente del neo-idealismo italiano, essendo il suo pensiero fortemente
influenzato dalla Scienza della Logica hegeliana. Muove dalle profonde critiche
al nichilismo contemporaneo e al relativismo anti-metafisico per approdare ad
un tentativo di rifondazione onto-assiologica degli orizzonti di senso
dell'esistenza umana sulla scorta di una indagine della natura trascendentale
dell'uomo, alla luce di un superamento della polarità dualistica empiria/trascendenza.
Si dedica alla critica serrata della sinistra politica e allo sviluppo del tema
della decrescita. Altre saggi: “Il senso della storia antica. Itinerari e
ipotesi di studio” (Milano, Trevisini); “Antiche strutture sociali mediterranee”
(Milano, Trevisini), “Storia e coscienza storica” (Milano, Trevisini); Per il
triennio; “Civiltà e strutture sociali dall'antichità al medioevo” (Milano,
Trevisini); “Antiche civiltà e loro documenti” (Milano, Trevisini); “Civiltà
storiche e loro documenti” (Milano, Trevisini, Per il triennio); “Filosofia:
Il senso dell'essere nelle culture occidental” (Milano, Trevisini); Filosofia, Napoli,
Istituto Italiano per gli Studi Filosofici PRESS,. [riedito nel in versione aggiornata dalle edizioni
Accademia Vivarium Novum] “Eraclito e noi”” (Milazzo, Spes); “Percorsi di
verità della dialettica antica” (Milazzo, Spes); “Nichilismo, verità, storia” (Pistoia,
CRT); “Gesù. Uomo nella storia, Dio nel pensiero” (Pistoia, CRT); “La
conoscenza del bene e del male, Pistoia, CRT); “La disgregazione futura del
capitalismo mondializzato, Pistoia, CRT); “Tempo e memoria, Pistoia, CRT); “Il
concetto di realtà e il nichilismo contemporaneo, Pistoia, CRT); “L'agonia
della scuola italiana” (Pistoia, CRT); “Un sentiero attraverso la foresta
hegeliana, Pistoia, CRT); “Eraclito e noi. La modernità attraverso il prisma
interpretativo eracliteo, CRT, Diciamoci la verità, "Koiné" n.6,
Pistoia, CRT, Le sinistre nel capitalismo globalizzato, Pistoia, CRT, Un nuovo
asse culturale per la scuola italiana, CRT, Pistoia, L'arbitrarismo della
circolazione autoveicolare, Pistoia, CRT, -- very Griceian: Grice: “D. K. Lewis
drew his example of the arbitrariness of a convention from Massimo
Bomtempelli.” Il sintomo e la malattia. Una riflessione sull'ambiente di Bin
Laden e su quello di Bush” (Pistoia, CRT, -- cf. Grice: “I took the example,
‘those spots mean measle’ from Bontempelli, “Il sintomo e la malattia” – “Il
sintomo” -- [ristampato nel dalla casa
editrice Petite Plaisance] Diciamoci la verità, CRT, Pistoia); “Il respiro del
Novecento. Percorso di storia del XX secolo. 1914-1945” (Pistoia, CRT, Il mistero
della sinistra’ (Genova, Graphos, La
Resistenza Italiana. Dall'8 settembre al 25 aprile. Storia della guerra di liberazione,
Cagliari, CUEC, La sinistra rivelata” (Bolsena, Massari, Il Sessantotto. Un
anno ancora da scoprire, Cagliari, CUEC [ristampato nel ] Civiltà occidentale” Genova,
Il Canneto,. Marx e la decrescita, Trieste, Abiblio,. Platone e i preplatonici.
Morale in Grecia, introduzione di Antonio Gargano, Napoli, Istituto Italiano
per gli Studi Filosofici PRESS); “Un pensiero presente: scritti su Indipendenza, Roma, Indipendenza Editore
Francesco Labonia,. Capitalismo globalizzato e scuola, Roma, Indipendenza Editore
Francesco Labonia, La sfida politica della decrescita, Roma, Aracne,. Gesù di
Nazareth, Pistoia, Petite Plaisance; “Il respiro del Novecento, "Koiné"
n.6, Pistoia, CRT); “Metamorfosi della scuola italiana, "Koiné" n.4,
Pistoia, CRT, Visioni di scuola. Buoni e cattivi maestri, "Koiné"
n.5, Pistoia, CRT, Scienza, cultura, filosofia, "Koiné" n.8, Pistoia,
CRT, 2002. I cattivi maestri, in I Forchettoni Rossi, Roberto Massari, Bolsena,
Massari. Addio al professor Massimo Bontempelli, Il Tirreno. Bontempelli individua, in diverse epoche, un
feudalesimo ario, cinese, indiano, iranico del regno dei Parti, del Vicino
Oriente islamico, del Ghana e infine il feudalesimo occidentale. Gesù uomo nella storia, Dio nel pensiero
(uaar) Costanzo Preve, Ideologia
italiana. Saggio sulla storia delle idee marxiste in Italia, Milano,
Vangelista, 1993 (p. 201 sgg.) Marxismo
modo di produzione. Una vita semplice, una mente scintillante,Le idee forti di
Massimo Bontempelli. Il bene come processo possibile concreto: natura umana e
ontologia sociale. u a be US (2 Se Um %. Pr pn d Der sd g,’ fr Ben
= Ri » e Wu sIGM FREUD Hemmung, Symptom
und Angst re et. Van A 1.1 ee ne ia
he Hemmung, Symptom und Angst von Siem.
Freud Internationaler Psychoanalytischer Verlag Leipzig u RE ai
Zürich Alle Rechte vorbehalten, insbesondere die der
Übersetzung in alle Sprachen bv „Internationaler Psychoanalytischer
Verlag, Ges. m. b. H., Wien Druck: Elbemühl Papierfabriken und Graphische
Industrie A.G. Wien, Rüdengasse ıı I Unser Sprachgebrauch läßt
uns in der Beschreibung pathologischer Phänomene Symptome und
Hemmungen unterscheiden, aber er legt diesem Unterschied nicht viel
Wert bei. Kämen uns nicht Krankheitsfälle vor, von denen wir aussagen
müssen, daß sie nur Hem- mungen und keine Symptome zeigen, und wollten
wir nicht wissen, was dafür die Bedingung ist, so brächten wir kaum
das Interesse auf, die Begriffe Hemmung und Symptom gegeneinander
abzugrenzen. Die beiden sind nicht auf dem nämlichen Boden
erwachsen. Hemmung hat eine besondere Beziehung zur Funktion und bedeutet
nicht notwendig etwas Pathologisches, man kann auch eine normale
Ein- schränkung einer Funktion eine Hemmung derselben nennen.
Symptom hingegen heißt soviel wie Anzeichen eines krankhaften Vorganges.
Es kann also auch eine Hemmung ein Symptom sein. Der Sprachgebrauch
verfährt dann so, daß er von Hemmung spricht, wo eine einfache
Herabsetzung der Funktion vorliegt, von 6 Siem.
Freud Symptom, wo es sich um eine ungewöhnliche Abänderung derselben oder
um eine neue Leistung handelt. In vielen Fällen scheint es der Willkür
überlassen, ob man die positive oder die negative Seite des
pathologischen Vorgangs betonen, seinen Erfolg als Symptom oder als
Hemmung bezeichnen will. Das alles ist wirklich nicht interessant und die
Fragestellung, von der wir ausgingen, erweist sich als wenig fruchtbar.Da
die Hemmung begrifflich so innig an die Funktion geknüpft ist, kann:man
auf die Idee kommen, die verschiedenen Ichfunktionen daraufhin zu
unter- suchen, in welchen Formen sich deren Störung bei den
einzelnen neurotischen Affektionen äußert. Wir wählen für diese
vergleichende Studie: die Sexual- funktion, das Essen, die Lokomotion und
die Berufs- arbeit.Die Sexualfunktion unterliegt sehr mannigfaltigen
Störungen, von denen die meisten den Charakter einfacher Hemmungen
zeigen. Diese werden als psychische Impotenz zusammengefaßt. Das
Zustande- kommen der normalen Sexualleistung setzt einen sehr
komplizierten Ablauf voraus, die Störung kann an jeder Stelle desselben
eingreifen. Die Hauptstationen der Hemmung sind beim Manne: die
Abwendung der Libido zur Einleitung des Vorgangs (psychische
Unlust), das Ausbleiben der physischen Vorbereitung (Erektionslosigkeit),
die Abkürzung des Aktes (Eja- culatio praecox, die ebensowohl als
positives Symptom Hemmung, Symptom und Angst beschrieben werden
kann), die Aufhaltung desselben vor dem natürlichen Ausgang
(Ejakulationsmangel), das Nichtzustandekommen des psychischen Effekts
(der Lustempfindung des Orgasmus). Andere Störungen erfolgen durch die
Verknüpfung der Funktion mit besonderen Bedingungen, perverser oder
fetischistischer Natur. Eine Beziehung der Hemmung zur Angst
kann uns nicht lange entgehen. Manche Hemmungen sind offenbar
Verzichte auf Funktion, weil bei deren Aus- übung Angst entwickelt werden
würde. Direkte Angst vor der Sexualfunktion ist beim Weibe häufig;
wir ordnen sie der Hysterie zu, ebenso das Abwehr- symptom des
Ekels, das sich ursprünglich als nach- trägliche Reaktion auf den passiv
erlebten Sexualakt einstellt, später bei der Vorstellung desselben
auf- tritt. Auch eine großse Anzahl von Zwangshandlungen erweisen
sich als Vorsichten und Versicherungen gegen sexuelles Erleben, sind also
phobischer Natur. Man kommt da im Verständnis nicht sehr
weit; man merkt nur, daß sehr verschiedene Verfahren verwendet
werden, um die Funktion zu stören: die bloße Abwendung der Libido, die am
ehesten zu ergeben scheint, was wir eine reine Hemmung heißen, die
Verschlechterung in der Ausführung der Funktion, die Erschwerung
derselben durch besondere Bedingungen und ihre Modifikation durch
Ablenkung auf andere Ziele,ihre Vorbeugung durch Sicherungsmaßregeln, ihre
Unterbrechung durch Angstentwicklung, sowie sich ihr Ansatz nicht
mehr verhindern läßt, endlich eine nachträgliche Reaktion, die dagegen
protestiert und das Geschehene rückgängig machen will, wenn die Funktion
doch durchgeführt wurde. Die häufigste Störung der Nahrungsfunktion
ist die Efunlust durch Abziehung der Libido. Auch Steigerungen der
Eßlust sind nicht selten; ein Eß- zwang motiviert sich durch Angst vor
dem Verhungern, ist wenig untersucht. Als hysterische Abwehr des
Essens kennen wir das Symptom des Erbrechens. Die Nahrungsverweigerung
infolge von Angst gehört psychotischen Zuständen an
(Vergiftungswahn). Die Lokomotion wird bei manchen neurotischen
Zuständen durch Gehunlust und Gehschwäche gehemmt, die hysterische
Behinderung bedient sich der motorischen Lähmung des Bewegungsapparates
oder schafit eine spezialisierte Aufhebung dieser einen Funktion
desselben (Abasie). Besonders charakteristisch sind die Erschwerungen der
Lokomotion durch Ein- schaltung bestimmter Bedingungen, bei deren
Nicht- erfüllung Angst auftritt (Phobie). Die Arbeitshemmung, die so
oft als isoliertes Symptom Gegenstand der Behandlung wird, zeigt
uns verminderte Lust oder schlechtere Ausführung oder
Reaktionserscheinungen wie Müdigkeit (Schwindel, Er- brechen), wenn die
Fortsetzung der Arbeit erzwungen wird. Die Hysterie erzwingt die Einstellung
der Arbeit durch Erzeugung von Organ- und Funktionslähmungen, deren
Bestand mit der Ausführung der Arbeit unver- einbar ist. Die
Zwangsneurose stört die Arbeit durch fortgesetzte Ablenkung und durch den
Zeitverlust bei eingeschobenen Verweilungen und Wiederholungen.
Wir könnten diese Übersicht noch auf andere Funktionen ausdehnen,
aber wir dürfen nicht erwarten, dabei mehr zu erreichen. Wir kämen nicht
über die Oberfläche der Erscheinungen hinaus. Entschließen wir uns
darum zu einer Auffassung, die dem Begriff der Hemmung nicht mehr viel
Rätselhaftes beläßt. Die Hemmung ist der Ausdruck einer Funktions-
einschränkung des Ichs, die selbst sehr ver- schiedene Ursachen haben
kann. Manche der Mecha- nismen dieses Verzichts auf Funktion und eine
allge- meine Tendenz desselben sind uns wohlbekannt. An den
spezialisierten Hemmungen ist die Tendenz leichter zu erkennen. Wenn das
Klavierspielen, Schreiben und selbst das Gehen neurotischen Hemmungen
unter- liegen, so zeigt uns die Analyse den Grund hiefür in einer
überstarken Erotisierung der bei diesen Funk- tionen in Anspruch
genommenen Organe, der Finger und der Füße. Wir haben ganz allgemein die
Einsicht gewonnen, dafs die Ichfunktion eines Organs geschädigt
wird, wenn seine Erogeneität, seine sexuelle Bedeutung, zunimmt. Es
benimmt sich dann, wenn man den einigermaßen skurrilen Vergleich wagen
darf, wie eine Köchin, die nicht mehr am Herd arbeiten will, weil
der Herr des Hauses Liebesbeziehungen zu ihr ange- knüpft hat. Wenn das
Schreiben, das darin besteht, aus einem Rohr Flüssigkeit auf ein Stück
weißes Papier fließen zu lassen, die symbolische Bedeutung des
Koitus angenommen hat, oder wenn das Gehen zum symbolischen Ersatz des
Stampfens auf dem Leib der Mutter Erde geworden ist, dann wird
beides, Schreiben und Gehen, unterlassen, weil es so ist, als ob
man die verbotene sexuelle Handlung ausführen würde. Das Ich verzichtet
auf diese ihm zustehenden Funktionen, um nicht eine neuerliche
Verdrängung vornehmen zu müssen, um einem Konflikt mit dem Es
auszuweichen. Andere Hemmungen erfolgen offenbar im Dienste
der Selbstbestrafung, wie nicht selten die der be- ruflichen Tätigkeiten.
Das Ich darf diese Dinge nicht tun, weil sie ihm Nutzen und Erfolg
bringen würden, was das gestrenge Über-Ich versagt hat. Dann
verzichtet das Ich auch auf diese Leistungen, um nieht in Konflikt mit
dem Über-Ich zu geraten. Die allgemeineren Hemmungen des Ichs
folgen einem einfachen anderen Mechanismus. Wenn das Ich durch eine
psychische Aufgabe von besonderer Schwere in Anspruch genommen ist, wie
z. B. durch eine Irauer, eine großartige Affektunterdrückung, durch
die Nötigung, beständig aufsteigende sexuelle Phantasıen niederzuhalten, dann
verarmt es so sehr an der ihm verfügbaren Energie, dafs es seinen Aufwand
an vielen Stellen zugleich einschränken muß, wie ein Spekulant, der
seine Gelder in seinen Unternehmungen immobilisiert hat. Ein lehrreiches
Beispiel einer solchen intensiven Allgemeinhemmung von kurzer Dauer
konnte ich an einem Zwangskranken beobachten, der in eine lähmende
Müdigkeit won einbis mehrtägiger Dauer bei Anlässen verfiel, die offenbar
einen Wutausbruch hätten herbeiführen sollen. Von hier aus mufß
auch ein Weg zum Verständnis der Allgemeinhemmung zu finden sein,
durch die sich die Depressionszustände und der schwerste derselben, die
Melancholie, kenn- zeichnen. Man kann also abschließend über
die Hemmungen sagen, sie seien Einschränkungen der Ichfunktionen,
entweder aus Vorsicht oder infolge von Energie- verarmung. Es ist nun
leicht zu erkennen, worin sich die Hemmung vom Symptom unterscheidet.
Da Symptom kann nicht mehr als ein Vorgang in oder am.Ich
beschrieben werden. Die Grundzüge der Symptombildung sind längst
studiert und in hoffentlich unanfechtbarer Weise aus- gesprochen worden.
Das Symptom sei Anzeichen und Ersatz einer unterbliebenen
Triebbefriedigung, ein Erfolg des Verdrängungsvorganges. Die Verdrängung
geht vom Ich aus, das, eventuell im Auftrage des Über- Ichs, eine
im Es angeregte Triebbesetzung nicht mitmachen will. Das Ich erreicht durch die
Verdrängung, daß die Vorstellung, welche der Träger der unliebsamen
Regung war, vom Bewußtwerden abgehalten wird. Die Analyse weist oftmals
nach, daß sie als unbewußste Formation erhalten geblieben ist. So weit
wäre es klar, aber bald beginnen die unerledigten
Schwierigkeiten. Unsere bisherigen Beschreibungen des Vorganges bei
der Verdrängung haben den Erfolg der Abhaltung vom Bewußtsein nachdrücklich
betont, aber in anderen Punkten Zweifel offen gelassen. Es entsteht die
Frage, was ist das Schicksal der im Es aktivierten Triebregung, die auf
Befriedigung abzielt? Die Antwort war eine indirekte, sie lautete, durch
den Vorgang der Verdrängung werde die zu erwartende Befriedigungs-
lust in Unlust verwandelt, und dann stand man vor dem Problem, wie Unlust
das Ergebnis einer Triebbefriedigung sein könne. Wir hoffen den
Sachverhalt zu klären, wenn wir die bestimmte Aussage machen, der
im Es beabsichtigte Erregungsablauf komme infolge der Verdrängung
überhaupt nicht zustande, es gelingt dem Ich, ihn zu inhibieren oder
abzulenken. Dann entfällt das Rätsel der Affektverwandlung bei der
Verdrängung. Wir haben aber damit dem Ich das Zugeständnis gemacht, daß
es einen so weitgehenden Einfluß auf die Vorgänge im Es äußern kann,
und sollen verstehen lernen, auf welchem Wege ihm diese
überraschende Machtentfaltung möglich wird. Ich glaube, dieser
Einfluß fällt dem Ich zu infolge seiner innigen Beziehungen zum
Wahrnehmungssystem, die ja sein Wesen ausmachen und der Grund
seiner Differenzierung vom Es geworden sind. Die Funktion dieses
Systems, das wir W-Bw genannt haben, ist mit dem Phänomen des
Bewußstseins verbunden; es empfängt Erregungen nicht nur von außen,
sondern auch von innen her und mittels der Lust-Unlustempfindungen,
die es von daher erreichen, versucht es, alle Abläufe des seelischen
Geschehens im Sinne des Lustprinzips zu lenken. Wir stellen uns das Ich
so gerne als ohn- mächtig gegen das Es vor, aber wenn es sich
gegen einen Triebvorgang im Es sträubt, so braucht es blof3 ein
Unlustsignal zu geben, um seine Absicht durch die Hilfe der beinahe
allmächtigen Instanz des Lust- prinzips zu erreichen. Wenn wir diese
Situation für einen Augenblick isoliert betrachten, können wir sie
durch ein Beispiel aus einer anderen Sphäre illustrieren. In einem Staate
wehre sich eine gewisse Clique gegen eine Mafsregel, deren Beschluß den
Neigungen der Masse entsprechen würde. Diese Minderzahl bemächtigt
sich dann der Presse, bearbeitet durch sie die souve- räne „Öffentliche
Meinung“ und setzt es so durch, daf$ der geplante Beschluf3
unterbleibt. An die eine Beantwortung knüpfen weitere Frage-
stellungen an. Woher rührt die Energie, die zur Erzeugung des Unlustsignals
verwendet wird? Hier weist uns die Idee den Weg, daß die Abwehr eines
un- erwünschten Vorganges im Inneren nach dem Muster der Abwehr
gegen einen äußeren Reiz geschehen dürfte, daß das Ich den gleichen Weg
der Verteidi- gung gegen die innere wie gegen die äußere Gefahr
einschlägt. Bei äußerer Gefahr unternimmt das organische Wesen einen
Fluchtversuch, es zieht zunächst die Besetzung von der Wahrnehmung des
Gefährlichen ab; später erkennt es als das wirk- samere Mittel, solche
Muskelaktionen vorzunehmen, dafs die Wahrnehmung der Gefahr, auch wenn
man sie nicht verweigert, unmöglich wird, also sich dem
Wirkungsbereich der Gefahr zu entziehen. Einem solchen Fluchtversuch
gleichwertig ist auch die Verdrängung. Das Ich zieht die (vorbewußte) Besetzung
von der zu verdrängenden Triebrepräsentanz ab und verwendet sie für die
Unlust-(Angst-)Entbindung. Das Problem, wie bei der Verdrängung die Angst
entsteht, mag kein einfaches sein; immerhin hat man das Recht, an
der Idee festzuhalten, daß das Ich die eigentliche Angststätte ist, und
die frühere Auffassung zurück- zuweisen, die Besetzungsenergie der
verdrängten Regung werde automatisch in Angst verwandelt. Wenn ich
mich früher einmal so geäußert habe, so gab ich eine phänomenologische
Beschreibung, nicht eine meta- psychologische Darstellung.
Aus dem Gesagten leitet sich die neue Frage ab, wie es ökonomisch
möglich ist, daß ein bloßer Abziehungs- und Abfuhrvorgang wie beim Rückzug
der vorbewufßsten Ichbesetzung Unlust oder Angst erzeugen könne,
die nach unseren Voraussetzungen nur Folge gesteigerter Besetzung sein
kann. Ich antworte, diese Verursachung soll nicht ökonomisch erklärt
werden, die Angst wird bei der Verdrängung nicht neu erzeugt,
sondern als Affektzustand nach einem vorhandenen Erinnerungsbild
reproduziert. Mit der weiteren Frage nach der Herkunft dieser Angst, wie
der Affekte überhaupt, verlassen wir aber den unbestritten
psychologischen Boden und betreten das Grenzgebiet der Physiologie. Die
Affektzustände sind dem Seelen- leben als Niederschläge uralter
traumatischer Erlebnisse einverleibt und werden in ähnlichen Situationen
wie Erinnerungssymbole wachgerufen. Ich meine, ich hatte nicht Unrecht,
sie den spät und individuell erwor- benen hysterischen Anfällen gleichzusetzen
und als deren Normalvorbilder zu betrachten. Beim Menschen und ihm
verwandten Geschöpfen scheint der Geburts- akt als das erste individuelle
Angsterlebnis dem Aus- druck des Angstaffekts charakteristische Züge
geliehen zu haben. Wir sollen aber diesen Zusammenhang nicht
überschätzen und in seiner Anerkennung nicht über- sehen, daß ein
Affektsymbol für die Situation der Gefahr eine biologische Notwendigkeit
ist und auf jeden Fall geschaffen worden wäre, Ich halte es auch
für unberechtigt anzunehmen, daß bei jedem Angst- ausbruch etwas im
Seelenleben vor sich geht, was einer Reproduktion der Geburtssituation
gleichkommt. Es ist nicht einmal sicher, ob die hysterischen
Anfälle, die ursprünglich solche traumatische Reproduktionen sind,
diesen Charakter dauernd bewahren. Ich habe an anderer Stelle
ausgeführt, daß die meisten Verdrängungen, mit denen wir bei der
therapeutischen Arbeit zu tun bekommen, Fälle von Nachdrängen sind. Sie setzen
früher erfolgte Urverdrängungen voraus, die auf die neuere
Situation ihren anziehenden Einfluß ausüben. Von diesen Hintergründen und
Vorstufen der Verdrängung ist noch viel zu wenig bekannt. Man kommt
leicht in Gefahr, die Rolle des Über-Ichs bei der Verdrängung zu
überschätzen. Man kann es derzeit nicht beurteilen, ob etwa das Auftreten
des Über-Ichs die Abgrenzung zwischen Urverdrängung und Nachdrängen
schafft. Die ersten, sehr intensiven, Angstaus- brüche erfolgen jedenfalls vor
der Differenzierung des Über-Ichs. Es ist durchaus plausibel, daß
quantitative Momente, wie die übergroße Stärke der Erregung und der
Durchbruch des Reizschutzes, die nächsten Anlässe der Urverdrängungen
sind. Die Erwähnung des Reizschutzes mahnt uns wie ein
Stichwort, daß die Verdrängungen in zwei unter- schiedenen Situationen
auftreten, nämlich wenn eine unliebsame Triebregung durch eine äußere
Wahr- nehmung wachgerufen wird, und wenn sie ohne solche
Provokation im Innern auftaucht. Wir werden später auf diese
Verschiedenheit zurückkommen. Reizschutz gibt es aber nur gegen äußere
Reize, nicht gegen innere Triebansprüche. Solange wir den
Fluchtversuch des Ichs studieren, bleiben wir der Symptombildung ferne.
Das Symptom entsteht aus der durch die Verdrängung beeinträch-
tisten Triebregung. Wenn das Ich durch die Inan- spruchnahme des
Unlustsignals seine Absicht erreicht, die Triebregung völlig zu
unterdrücken, erfahren wir nichts darüber, wie das geschieht. Wir lernen
nur aus den Fällen, die als mehr oder minder mißglückte
Verdrängungen zu bezeichnen sind. Dann stellt essich im Allgemeinen
so dar, dafs die Triebregung zwar trotz der Verdrängung einen Ersatz
gefunden hat, aber einen stark verkümmerten, ver- schobenen, gehemmten.
Er ist auch als Befriedigung nicht mehr kenntlich. Wenn er vollzogen
wird, kommt keine Lustempfindung zustande, dafür hat dieser Vollzug
den Charakter des Zwanges angenommen. Aber bei dieser Erniedrigung des
Befriedigungs- ablaufes zum Symptom zeigt die Verdrängung ihre
Macht noch in einem anderen Punkte. Der Ersatz- vorgang wird wo möglich
von der Abfuhr durch die Motilität ferngehalten; auch wo dies nicht
gelingt, mufS er sich in der Veränderung des eigenen Körpers
erschöpfen und darf nicht auf die Außenwelt übergreifen; es wird ihm verwehrt,
sich in Handlung um- zusetzen. Wir verstehen, bei der Verdrängung
arbeitet das Ich unter dem Einfluß der äußeren Realität und
schließt darum den Erfolg des Ersatzvorganges von dieser Realität
ab. Das Ich beherrscht den Zugang zum Bewußtsein wie den
Übergang zur Handlung gegen die Außen- welt; in der Verdrängung betätigt
es seine Macht nach beiden Richtungen. Die Triebrepräsentanz
bekommt die eine, die Triebregung selbst die andere Seite seiner
Kraftäußerung zu spüren. Da ist es denn am Platze, sich zu fragen, wie
diese Anerkennung der Mächtigkeit des Ichs mit der Beschreibung
zusammen- kommt, die wir in der Studie „Das Ich und das Es“ von der
Stellung desselben Ichs entworfen haben. Wir haben dort die Abhängigkeit
des Ichs vom Es wie vom Über-Ich geschildert, seine Ohnmacht und
Angstbereitschaft gegen beide, seine mühsam aufrecht erhaltene
Überheblichkeit entlarvt. Dieses Urteil hat seither einen starken
Widerhall in der psychoanaly- tischen Literatur gefunden. Zahlreiche
Stimmen betonen eindringlich die Schwäche des Ichs gegen das Es,
des Rationellen gegen das Dämonische in uns und schicken sich an, diesen
Satz zu einem Grund- pfeiler einer psychoanalytischen Weltanschauung zu
machen. Sollte nicht die Einsicht in die Wirkungs- weise der Verdrängung
gerade den Analytiker von so extremer Parteinahme zurückhalten?
Ich bin überhaupt nicht für die Fabrikation von Weltanschauungen.
Die überlasse man den Philosophen, die eingestandenermafßsen die
Lebensreise ohne einen solchen Baedeker, der über alles Auskunft
gibt, nicht ausführbar finden. Nehmen wir demütig die Verachtung
auf uns, mit der die Philosophen vom Standpunkt ihrer höheren
Bedürftigkeit auf uns herabschauen. Da auch wir unseren narzißtischen
Stolz nicht verleugnen können, wollen wir unseren Trost in der
Erwägung suchen, daß alle diese Lebensführer rasch veralten, daß es gerade
unsere kurzsichtig beschränkte Kleinarbeit ist, welche deren
Neuauflagen notwendig macht, und daß selbst die modernsten dieser
Baedeker Versuche sind, den alten, so be- quemen und so vollständigen Katechismus
zu ersetzen. Wir wissen genau, wie wenig Licht die Wissenschaft
bisher über die Rätsel dieser Welt verbreiten konnte; alles Poltern der
Philosophen kann daran nichts ändern, nur geduldige Fortsetzung der
Arbeit, die alles der einen Forderung nach Gewißheit unter- ordnet,
kann langsam Wandel schaffen. Wenn der Wanderer in der Dunkelheit singt,
verleugnet er seine Ängstlichkeit, aber er sieht darum um nichts
heller. Um zum Problem des Ichs zurückzukehren: Der Anschein des
Widerspruchs kommt daher, daf wir Abstraktionen zu starr nehmen und aus
einem kom- plizierten Sachverhalt bald die eine, bald die andere
Seite allein herausgreifen. Die Scheidung des Ichs vom Es scheint
gerechtfertigt, sie wird uns durch bestimmte Verhältnisse aufgedrängt.
Aber anderseits ist das Ich mit dem Es identisch, nur ein besonders
differenzierter Anteil desselben. Stellen wir dieses Stück in Gedanken
dem Ganzen gegenüber, oder hat sich ein wirklicher Zwiespalt zwischen den
beiden ergeben, so wird uns die Schwäche dieses Ichs offenbar. Bleibt das
Ich aber mit dem Es verbunden, von ihm nicht unterscheidbar, so zeigt
sich seine Stärke. Ähnlich ist das Verhältnis des Ichs zum Über-Ich;
für viele Situationen fließen uns die beiden zusammen, meistens
können wir sie nur unterscheiden, wenn sich eine Spannung, ein Konflikt
zwischen ihnen hergestellt hat. Für den Fall der Verdrängung wird die
Tatsache entscheidend, daß das Ich eine Organisation ist, das Es aber
keine; das Ich ist eben der organi- sierte Anteil des Es. Es wäre ganz
ungerechtfertigt, wenn man sich vorstellte, Ich und Es seien wie
zwei verschiedene Heerlager ; durch die Verdrängung suche das Ich ein
Stück des Es zu unterdrücken, nun komme das übrige Es dem Angegriffenen
zu Hilfe und messe seine Stärke mit der des Ichs. Das mag oft
zustande kommen, aber es ist gewifs nicht die Eingangssituation der
Verdrängung; in der Regel bleibt die zu verdrängende Triebregung isoliert.
Hat der Akt der Verdrängung uns die Stärke des Ichs gezeigt, so
legt er doch in einem auch Zeugnis ab für dessen Ohnmacht und für die
Unbeeinflußbarkeit der einzelnen Triebregung des Es. Denn der
Vorgang, der durch die Verdrängung zum Symptom geworden ist,
behauptet nun seine Existenz außerhalb der Ichorganisation und unabhängig
von ihr. Und nicht er allein, auch alle seine Abkömmlinge genießen
das- selbe Vorrecht, man möchte sagen: der Extraterritorialität, und wo
sie mit Anteilen der Ichorganisation assoziativ zusammentreffen, wird es
fraglich, ob sie diese nicht zu sich herüberziehen und sich mit
diesem Gewinn auf Kosten des Ichs ausbreiten werden. Ein uns längst
vertrauter Vergleich betrachtet das Symptom als einen Fremdkörper, der
unaufhörlich Reiz- und Reaktionserscheinungen in dem Gewebe
unterhält, in das er sich eingebettet hat. Es kommt zwar vor, daß
der Abwehrkampf gegen die unliebsame Triebregung durch die Symptombildung
abgeschlossen wird; soweit wir sehen, ist dies am ehesten bei der
hysterischen Konversion möglich, aber in der Regel ist der Verlauf ein
anderer; nach dem ersten Akt der Verdrängung folgt ein langwieriges oder
nie zu beendendes Nachspiel, der Kampf gegen die Trieb- regung findet
seine Fortsetzung in dem Kampf gegen das Symptom. Dieser
sekundäre Abwehrkampf zeigt uns zwei Gesichter — mit widersprechendem
Ausdruck. Einer- seits wird das Ich durch seine Natur genötigt,
etwas zu unternehmen, was wir als Herstellungs- oder Versöhnungsversuch
beurteilen müssen. Das Ich ist eine Organisation, es beruht auf dem
freien Verkehr und der Möglichkeit gegenseitiger Beeinflussung unter
all seinen Bestandteilen, seine desexualisierte Energie bekundet ihre
Herkunft noch in dem Streben nach Bindung und Vereinheitlichung und
dieser Zwang zur Synthese nimmt immer mehr zu, je kräftiger sich das Ich
entwickelt. So wird es verständlich, daß das Ich auch versucht, die
Fremdheit und Isolierung des Symptoms aufzuheben, indem es alle
Möglichkeiten ausnützt, es irgendwie an sich zu binden und durch solche
Bande seiner Organisation einzuverleiben. Wir wissen, daß ein
solches Bestreben bereits den Akt der Symptom- bildung beeinflußt. Ein
klassisches Beispiel dafür sind jene hysterischen Symptome, die uns als
Kompromifszwischen Befriedigungs- und Strafbedürfnis durchsichtig
geworden sind. Als Erfüllungen einer Forderung des Über-Ichs haben solche
Symptome von vorneherein Anteil am Ich, während sie anderseits Positionen
des Verdrängten und Einbruchsstellen desselben in die
Ichorganisation bedeuten; sie sind sozusagen Grenz-stationen mit gemischter
Besetzung. Ob alle primären hysterischen Symptome so gebaut sind,
verdiente eine sorgfältige Untersuchung. Im weiteren Verlaufe
benimmt sich das Ich so, als ob es von der Er- wägung geleitet würde: das
Symptom ist einmal da und kann nicht beseitigt werden; nun heißt es,
sich mit dieser Situation befreunden und den größtmög- lichen
Vorteil aus ihr ziehen. Es findet eine Anpassung an das ichfremde Stück
der Innenwelt statt, das durch das Symptom repräsentiert wird, wie sie
das Ich sonst normalerweise gegen die reale Außenwelt zustande
bringt. An Anlässen hiezu fehlt es nie. Die Existenz des Symptoms mag
eine gewisse Behinde- rung der Leistung mit sich bringen, mit der man
eine Anforderung des Über-Ichs beschwichtigen oder einen Anspruch
der Außenwelt zurückweisen kann. So wird das Symptom allmählich mit der
Vertretung wichtiger Interessen betraut, es erhält einen Wert für
die Selbstbehauptung, verwächst immer inniger mit dem Ich, wird ihm
immer unentbehrlicher. Nur in ganz seltenen Fällen kann der Prozeß der
Einheilung eines Fremdkörpers etwas ähnliches wiederholen. Man
kann die Bedeutung dieser sekundären Anpassung an das Symptom auch
übertreiben, indem man aussagt, das Ich habe sich das Symptom überhaupt
nur ange- schafft, um dessen Vorteile zu genießen. Das ist dann so
richtig oder so falschh wie wenn man die Ansicht vertritt, der
Kriegsverletzte habe sich das Bein nur abschießen lassen, um dann arbeitsfrei
von seiner Invalidenrente zu leben. Andere
Symptomgestaltungen, die der Zwangs- neurose und der Paranoia, bekommen
einen hohen Wert für das Ich, nicht weil sie ihm Vorteile, sondern
weil sie ihm eine sonst entbehrte narzißtische Befriedigung bringen. Die
Systembildungen der Zwangs- neurotiker schmeicheln ihrer Eigenliebe durch
die Vorspiegelung, sie seien als besonders reinliche oder
gewissenhafte Menschen besser als andere; die Wahn- bildungen der
Paranoia eröffnen dem Scharfsinn und der Phantasie dieser Kranken ein
Feld zur Betätigung, das ihnen nicht leicht ersetzt werden kann. Aus
all den erwähnten Beziehungen resultiert, was uns als der
(sekundäre) Krankheitsgewinn der Neurose bekannt ist. Er kommt dem Bestreben
des Ichs, sich das Symptom einzuverleiben, zu Hilfe und verstärkt
die Fixierung des letzteren. Wenn wir dann den Ver- such machen, dem Ich
in seinem Kampf gegen das Symptom analytischen Beistand zu leisten,
finden wir diese versöhnlichen Bindungen zwischen Ich und Symptom
auf der Seite der Widerstände wirksam. Es wird uns nicht leicht gemacht,
sie zu lösen. Die beiden Verfahren, die dasIch gegen das Symptom
anwendet, stehen wirklich in Widerspruch zu einander. Das
andere Verfahren hat weniger freundlichen Charakter, es setzt die Richtung
der Verdrängung fort. Aber es scheint, daß wir das Ich nicht mit
dem Vorwurf der Inkonsequenz belasten dürfen. Das Ich ist
friedfertig und möchte sich das Symptom einverleiben, es in sein Ensemble
aufnehmen. Die Störung geht vom Symptom aus, das als richtiger Ersatz
und Abkömmling der verdrängten Regung deren Rolle weiterspielt,
deren Befriedigungsanspruch immer wieder erneuert und so das Ich nötigt,
wiederum das Unlust- signal zu geben und sich zur Wehre zu setzen.
Der sekundäre Abwehrkampf gegen das Symptom ist vielgestaltig,
spielt sich auf verschiedenen Schau- plätzen ab und bedient sich
mannigfaltiger Mittel. Wir werden nicht viel über ihn aussagen können,
wenn wir nicht die einzelnen Fälle der Symptombildung zum
Gegenstand der Untersuchung nehmen. Dabei werden wir Anlaß finden, auf
das Problem der Angst einzugehen, das wir längst wie im Hintergrunde
lauernd verspüren. Es empfiehlt sich, von den Symptomen, welche die
hysterische Neurose schafft, auszugehen; auf die Voraussetzungen der
Symptombildung bei der Zwangsneurose, Paranoia und anderen Neurosen
sind wir noch nicht vorbereitet. IV Der erste Fall, den wir
betrachten, sei der einer infantilen hysterischen Tierphobie, also z.B.
der gewifs in allen Hauptzügen typische Fall der Pferdephobie des ‚
Kleinen Hans‘. Schon der erste Blick läßt uns erkennen, daß die
Verhältnisse eines realen Falles von neurotischer Erkrankung weit
komplizierter sind als unsere Erwartung, solange wir mit
Abstraktionen arbeiten, sich vorstellt. Es gehört einige Arbeit
dazu, sich zu orientieren, welches die verdrängte Regung, was ihr
Symptomersatz ist, wo das Motiv der Verdrängung kenntlich wird. Der
kleine Hans weigert sich, auf die Straße zu gehen, weil er Angst vor dem
Pferd hat. Dies ist der Rohstoff. Was ist nun daran das Symptom:
die Angstentwicklung, die Wahl des Angstobjekts, oder der Verzicht
auf die freie Beweglichkeit, oder mehreres davon zugleich? Wo ist die
Befriedigung, die er sich versagt? Warum muß er sich diese
versagen? Siehe: Analyse der Phobie eines fünfjährigen Knaben. (Ges.
Schriften, Bd. VII.) Es liegt nahe zu antworten, an dem Falle sei
nicht so viel rätselhaft. Die unverständliche Angst vor dem Pferd ist das
Symptom, die Unfähigkeit, auf die Straße zu gehen, ist eine
Hemmungserscheinung, eine Einschränkung, die sich das Ich auferlegt,
um nicht das Angstsymptom zu wecken. Man sieht ohne weiteres die
Richtigkeit der Erklärung des letzten Punktes ein und wird nun diese
Hemmung bei der weiteren Diskussion außer Betracht lassen. Aber die
erste flüchtige Bekanntschaft mit dem Falle lehrt uns nicht einmal den
wirklichen Ausdruck des vermeint- lichen Symptoms kennen. Es handelt
sich, wie wir bei genauerem Verhör erfahren, gar nicht um eine
unbestimmte Angst vor dem Pferd, sondern um die bestimmte ängstliche
Erwartung: das Pferd werde ihn beifsen. Allerdings sucht sich dieser
Inhalt dem Bewußt- sein zu entziehen und sich durch die unbestimmte
Phobie, in der nur noch die Angst und ihr Objekt vorkommen, zu ersetzen.
Ist nun etwa dieser Inhalt der Kern des Symptoms? Wir kommen
keinen Schritt weiter, so lange wir nicht die ganze psychische Situation
des Kleinen in Betracht ziehen, wie sie uns während der
analytischen Arbeit enthüllt wird. Er befindet sich in der eifersüchtigen
und feindseligen Ödipusein- stellung zu seinem Vater, den er doch, so
weit die Mutter nicht als Ursache der Entzweiung in Betracht kommt,
herzlich liebt. Also ein Ambivalenzkonflikt, gut begründete Liebe und
nicht minder berech- tigter Haß, beide auf dieselbe Person
gerichtet. Seine Phobie muß ein Versuch zur Lösung dieses Konflikts
sein. Solche Ambivalenzkonflikte sind sehr häufig, wir kennen einen
anderen typischen Ausgang derselben. Bei diesem wird die eine der beiden
mit- einander ringenden Regungen, in der Regel die zärt- liche,
enorm verstärkt, die andere verschwindet. Nur das Übermaß und das
Zwangsmäßige der Zärtlichkeit verrät uns, daf3 diese Einstellung nicht
die einzig vorhandene ist, daß sie ständig auf der Hut ist, ihr
Gegenteil in Unterdrückung zu halten, und läßt uns einen Hergang
konstruieren, den wir als Verdrängung durch Reaktionsbildung (im Ich)
beschreiben. Fälle wie der kleine Hans zeigen nichts von solcher
Reaktionsbildung; es gibt offenbar verschiedene Wege, die aus einem
Ambivalenzkonflikt herausführen. Etwas anderes haben wir unterdes mit
Sicherheit erkannt. Die Triebregung, die der Verdrängung unter-
liegt, ist ein feindseliger Impuls gegen den Vater. Die Analyse lieferte
uns den Beweis hiefür, während sie der Herkunft der Idee des beifßenden
Pferdes nachspürte. Hans hat ein Pferd fallen gesehen, einen
Spielkameraden fallen und sich verletzen, mit dem er Pferd gespielt
hatte. Sie hat uns das Recht gegeben, bei Hans eine Wunschregung zu
konstruieren, die gelautet hat, der Vater möge hinfallen, sich
beschädigen wie das Pferd und der Kamerad. Beziehungen zu einer beobachteten
Abreise lassen ver- muten, daß der Wunsch nach der Beseitigung des
Vaters auch minder zaghaften Ausdruck gefunden hat. Ein solcher Wunsch
ist aber gleichwertig mit der Absicht, ihn selbst zu beseitigen, mit der
mör- derischen Regung des Ödipuskomplexes. Von dieser verdrängten
Triebregung führt bis jetzt kein Weg zu dem Ersatz für sie, den wir in
der Pferdephobie vermuten. Vereinfachen wir nun die psychische
Situation des kleinen Hans, indem wir das infantile Moment und die
Ambivalenz wegräumen; er sei etwa ein jüngerer Diener in einem
Haushalt, der in die Herrin verliebt ist und sich gewisser
Gunstbezeugungen von ihrer Seite erfreue. Erhalten bleibt, dafß er den
stärkeren Hausherrn haßt und ihn beseitigt wissen möchte; dann ist es die
natürlichste Folge dieser Situation, daß er die Rache dieses Herrn
fürchtet, daß sich bei ihm ein Zustand von Angst vor diesem einstellt —
ganz ähnlich wie die Phobie des kleinen Hans vor dem Pferd. Das heißt,
wir können die Angst dieser Phobie nicht als Symptom bezeichnen;
wenn der kleine Hans, der in seine Mutter verliebt ist, Angst vor dem
Vater zeigen würde, hätten wir kein Recht, ihm eine Neurose, eine Phobie,
zuzu- schreiben. Wir hätten eine durchaus begreifliche affektive
Reaktion vor uns. Was diese zur Neurose macht, ist einzig und allein ein
anderer Zug, die Ersetzung des Vaters durch das Pferd. Diese Verschiebung
stellt also das her, was auf den Namen eines Symptoms Anspruch hat. Sie
ist jener andere Mechanismus, der die Erledigung des Ambivalenz-
konflikts ohne die Hilfe der Reaktionsbildung gestattet. Ermöglicht oder
erleichtert wird sie durch den Um- stand, daß die mitgeborenen Spuren
totemistischer Denkweise in diesem zarten Alter noch leicht zu
beleben sind. Die Kluft zwischen Mensch und Tier ist noch nicht
anerkannt, gewif3 nicht so überbetont wie später. Der erwachsene, bewunderte,
aber auch gefürchtete Mann steht noch in einer Reihe mit dem großen
Tier, das man um so vielerlei beneidet, vor dem man aber auch gewarnt
worden ist, weil es gefährlich werden kann. Der Ambivalenzkonflikt
wird also nicht an derselben Person erledigt, sondern gleich- sam
umgangen, indem man einer seiner Regungen eine andere Person als
Ersatzmann unterschiebt. Soweit sehen wir ja klar, aber in einem
anderen Punkte hat uns die Analyse der Phobie des kleinen Hans eine
volle Enttäuschung gebracht. Die Entstellung, in der die Symptombildung
besteht, wird gar nicht an der Repräsentanz (dem Vorstellungsinhalt) der
zu verdrängenden Triebregung vorgenommen, sondern an einer davon
ganz verschiedenen, die nur einer Reaktion auf das eigentlich Unliebsame
entspricht. Unsere Erwartung fände eher Befriedigung, wenn der
kleine Hans an Stelle seiner Angst vor dem Pferd eine Neigung entwickelt
hätte, Pferde zu mißshandeln, sie zu schlagen, oder deutlich seinen
Wunsch kundgegeben hätte, zu sehen, wie sie hinfallen, zu Schaden
kommen, eventuell unter Zuckungen verenden (das Krawallmachen mit den
Beinen). Etwas der Art tritt auch wirklich während seiner Analyse auf,
aber es steht lange nicht voran in der Neurose und — sonderbar —
wenner wirklich solche Feindseligkeit, nur gegen das Pferd, anstatt gegen
den Vater gerichtet, als Hauptsymptom entwickelt hätte, würden wir
gar nicht geurteilt haben, er befinde sich in einer Neurose. Etwas
ist also da nicht in Ordnung, entweder an unserer Auffassung der
Verdrängung oder in unserer Definition eines Symptoms. Eines fällt uns
natürlich sofort auf: Wenn der kleine Hans wirklich ein solches
Ver- halten gegen Pferde gezeigt hätte, so wäre ja der Charakter
der anstößigen, aggressiven Triebregung durch die Verdrängung gar nicht verändert,
nur deren Objekt gewandelt worden. Es ist ganz sicher, daß es
Fälle von Verdrängung gibt, die nicht mehr leisten als dies; bei der
Genese der Phobie des kleinen Hans ist aber mehr geschehen. Um
wieviel mehr, erraten wir aus einem anderen Stück Analyse.
Wir haben bereits gehört, daß der kleine Hans als den Inhalt seiner
Phobie die Vorstellung angab, vom Pferd gebissen zu werden. Nun haben
wir.später Einblick in die Genese eines anderen Falles von Tier-
phobie bekommen, in der der Wolf das Angsttier war, aber gleichfalls die
Bedeutung eines Vaterersatzes hatte." Im Anschluß an einen Traum,
den die Analyse durch- sichtig machen konnte, entwickelte sich bei
diesem Knaben die Angst, vom Wolf gefressen zu werden, wie eines
der sieben Geifjlein im Märchen. Daß der Vater des kleinen Hans
nachweisbar ‚‚Pferdl‘‘ mit ihm gespielt hatte, war gewiß bestimmend für
die Wahl des Angsttieres geworden; ebenso lief3 sich wenigstens
sehr wahrscheinlich machen, daf3 der Vater meines erst im dritten
Jahrzehnt analysierten Russen in den Spielen mit dem Kleinen den Wolf
gemimt und scherzend mit dem Auffressen gedroht hatte. Seither habe
ich als dritten Fall einen jungen Amerikaner gefunden, bei dem sich zwar
keine Tierphobie aus- bildete, der aber gerade durch diesen Ausfall
die anderen Fälle verstehen hilft. Seine sexuelle Erregung hatte
sich an einer phantastischen Kindergeschichte entzündet, die man ihm
vorlas, von einem arabischen Häuptling, der einer aus eßbarer Substanz
bestehenden Person (dem Gäingerbreadman), nachjagt, um ihn zu
verzehren. Mit diesem eßbaren Menschen identifizierte er sich selbst, der
Häuptling war als Vaterersatz leicht kenntlich und diese Phantasie wurde
die erste Unterlage seiner autoerotischen Betätigung. Die Vorstellung,
vom Vater gefressen zu werden, ist aber typisches uraltes Kindergut; die
Analogien aus der Bd. VIIL) Mythologie (Kronos) und dem Tierleben
sind allgemein bekannt. Trotz solcher Erleichterungen ist
dieser Vorstellungs- inhalt uns so fremdartig, daß wir ihn dem Kinde
nur ungläubig zugestehen können. Wir wissen auch nicht, ob er
wirklich das bedeutet, was er auszusagen scheint, und verstehen nicht,
wie er Gegenstand einer Phobie werden kann. Die analytische Erfahrung
gibt uns aller- dings die erforderlichen Auskünfte. Sie lehrt uns,
daß die Vorstellung, vom Vater gefressen zu werden, der regressiv
erniedrigte Ausdruck für eine passive zärtliche Regung ist, die vom Vater
als Objekt im Sinne der Genitalerotik geliebt zu werden begehrt. Die
Ver- folgung der Geschichte des Falles läßt keinen Zweifel an der
Richtigkeit dieser Deutung aufkommen. Die genitale Regung verrät freilich
nichts mehr von ihrer zärtlichen Absicht, wenn sie in der Sprache
der überwundenen Übergangsphase von der oralen zur sadistischen
Libidoorganisation ausgedrückt wird. Handelt es sich übrigens nur um eine
Ersetzung der Repräsentanz durch einen regressiven Ausdruck oder um
eine wirkliche regressive Erniedrigung der genital- gerichteten Regung im
Es? Das scheint gar nicht so leicht zu entscheiden. Die Krankengeschichte
des russischen Wolfsmannes spricht ganz entschieden für die
letztere ernstere Möglichkeit, denn er benimmt sich von dem
entscheidenden Traum an schlimm, quälerisch, sadistisch und entwickelt
bald darauf eine richtige Zwangsneurose. Jedenfalls gewinnen wir die
Einsicht, daf3 die Verdrängung nicht das einzige Mittel ist, das dem Ich
zur Abwehr einer unliebsamen Triebregung zu (sebote steht. Wenn es ihm gelingt,
den Trieb zur Regression zu bringen, so hat es ihn im Grunde
energischer beeinträchtigt, als durch die Ver- drängung möglich wäre.
Allerdings läßt es manchmal der zuerst erzwungenen Regression die
Verdrängung folgen. | Der Sachverhalt beim Wolfsmann und der
etwas einfachere beim kleinen Hans regen noch mancherlei andere
Überlegungen an, aber zwei unerwartete Ein- sichten gewinnen wir schon
jetzt. Kein Zweifel, die bei diesen Phobien verdrängte Triebregung ist
eine feindselige gegen den Vater. Man kann sagen, sie wird verdrängt
durch den Prozeß der Verwandlung ins Gegenteil; an Stelle der Aggression
gegen den Vater tritt die Aggression, die Rache, des Vaters gegen
die eigene Person. Da eine solche Aggression ohne- dies in der
sadistischen Libidophase wurzelt, bedarf sie nur noch einer gewissen
Erniedrigung zur oralen Stufe, die bei Hans durch das Gebissenwerden
ange- deutet, beim Russen aber im Gefressenwerden grell ausgeführt
ist. Aber außerdem läßt ja die Analyse über jeden Zweifel gesichert
feststellen, daß gleich- zeitig noch eine andere Triebregung der
Verdrängung erlegen ist, die gegensinnige einer zärtlichen passiven
Regung für den Vater, die bereits das Niveau der genitalen (phallischen)
Libidoorganisation erreicht hatte. Die letztere scheint sogar die für das
Endergebnis des Verdrängungsvorganges bedeutsamere zu sein, sie
erfährt die weitergehende Regression, sie erhält den bestimmenden Einfluß
auf den Inhalt der Phobie. Wo wir also nur einer Triebverdrängung
nachgespürt haben, müssen wir das Zusammentreffen von zwei solchen
Vorgängen anerkennen; die beiden betroffenen Triebregungen — sadistische
Aggression gegen den Vater und zärtlich passive Einstellung zu ihm —
bilden ein (Gegensatzpaar, ja noch mehr: wenn wir die Geschichte
des kleinen Hans richtig würdigen, erkennen wir, daß durch die Bildung
seiner Phobie auch die zärtliche Objektbesetzung der Mutter
aufgehoben worden ist, wovon der Inhalt der Phobie nichts verrät.
Es handelt sich bei Hans — beim Russen ist das weit weniger deutlich — um
einen Verdrängungsvorgang, der fast alle Komponenten des Ödipuskomplexes
betrifft, die feindliche wie die zärtliche Regung gegen den Vater
und die zärtliche für die Mutter. Das sind unerwünschte
Komplikationen für uns, die wir nur einfache Fälle von Symptombildung
infolge von Verdrängung studieren wollten und uns in dieser Absicht
an die frühesten und anscheinend durch- sichtigsten Neurosen der Kindheit
gewendet hatten. Anstatt einer einzigen Verdrängung fanden wir eine
Häufung von solchen vor und überdies bekamen wir es mit der Regression zu
tun. Vielleicht haben wir die Verwirrung dadurch gesteigert, daß wir die
beiden verfügbaren Analysen von Tierphobien — die des kleinen Hans
und des Wolfsmannes — durchaus auf denselben Leisten schlagen wollten.
Nun fallen uns gewisse Unterschiede der beiden auf. Nur vom kleinen
Hans kann man mit Bestimmtheit aussagen, daß er durch seine Phobie die
beiden Hauptregungen des Ödipuskomplexes, die aggressive gegen den
Vater und die überzärtliche gegen die Mutter, erledigt; die
zärtliche für den Vater ist gewif) auch vorhanden, sie spielt ihre.Rolle
bei der Verdrängung ihres Gegensatzes, aber es ist weder nachweisbar, daß
sie stark genug war, um eine Verdrängung zu provozieren, noch dafs
sie nachher aufgehoben ist. Hans scheint eben ein normaler Junge mit sog.
„positivem‘‘ Ödipuskomplex gewesen zu sein. Möglich, daß die Momente, die
wir vermissen, auch bei ihm mittätig waren, aber wir können sie
nicht aufzeigen, das Material selbst unserer eingehendsten Analysen ist
eben lückenhaft, unsere Dokumentierung unvollständig. Beim Russen ist
der Defekt an anderer Stelle; seine Beziehung zum weib- lichen
Objekt ist durch eine frühzeitige Verführung gestört worden, die passive,
feminine Seite ist bei ihm stark ausgebildet und die Analyse seines
Wolfs- traumes enthüllt wenig von beabsichtigter Aggression gegen
den Vater, erbringt dafür die unzweideutigsten Beweise, daß die
Verdrängung die passive, zärtliche Einstellung zum Vater betrifft. Auch
hier mögen die anderen Faktoren beteiligt gewesen sein, sie treten
aber nicht vor. Wenn trotz dieser Unterschiede der beiden Fälle, die sich
nahezu einer Gegensätzlichkeit nähern, der Enderfolg der Phobie nahezu
der nämliche ist, so muß uns die Erklärung dafür von anderer Seite
kommen; sie kommt von dem zweiten Ergebnis unserer kleinen vergleichenden
Untersuchung. Wir glauben den Motor der Verdrängung in beiden Fällen zu
kennen und sehen seine Rolle durch den Verlauf bestätigt, den die
Entwicklung der zwei Kinder nimmt. Er ist in beiden Fällen der nämliche,
die Angst vor einer drohenden Kastration. Aus Kastrationsangst gibt
der kleine Hans die Aggression gegen den Vater auf; seine Angst,
das Pferd werde ihn beißen, kann zwanglos ver- vollständigt werden, das
Pferd werde ihm das Genitale abbeißßen, ihn kastrieren. Aber aus
Kastrationsangst verzichtet auch der kleine Russe auf den Wunsch,
vom Vater als Sexualobjekt geliebt zu werden, denn er hat verstanden,
eine solche Beziehung hätte zur Voraussetzung, daß er sein Genitale
aufopfert, das, was ihn vom Weib unterscheidet. Beide Gestaltungen
des Ödipuskomplexes, die normale, aktive, wie die invertierte, scheitern
ja am Kastrationskomplex. Die Angstidee des Russen, vom Wolf gefressen zu
werden, enthält zwar keine Andeutung der Kastration, sie hat sich
durch orale Regression zu weit von der phallischen Phase entfernt, aber
die Analyse seines Traumes macht jeden anderen Beweis
überflüssig. Es ist auch ein voller Triumph der Verdrängung, daß im
Wortlaut der Phobie nichts mehr auf die Kastration hindeutet.
Hier nun das unerwartete Ergebnis: In beiden Fällen ist der Motor
der Verdrängung die Kastrations- angst; die Angstinhalte, vom Pferd
gebissen und vom Wolf gefressen zu werden, sind Entstellungsersatz
für den Inhalt, vom Vater kastriert zu werden. Dieser Inhalt ist es
eigentlich, der die Verdrängung an sich erfahren hat. Beim Russen war er
Ausdruck eines Wunsches, der gegen die Auflehnung der Männlich-
keit nicht bestehen konnte, bei Hans Ausdruck einer Reaktion, welche die
Aggression in ihr Gegenteil umwandelte. Aber der Angstaffekt der Phobie,
der ihr Wesen ausmacht, stammt nicht aus dem Verdrängungsvorgang, nicht
aus den libidinösen Besetzungen der verdrängten Regungen, sondern aus dem
Verdrängenden selbst; die Angst der Tierphobie ist die unverwandelte
Kastrationsangst, also eine Realangst, Angst vor einer wirklich drohenden
oder als real beurteilten Gefahr. Hier macht die Angst die Verdrängung,
nicht, wie ich früher gemeint habe, die Ver- drängung die Angst.
Es ist nicht angenehm, daran zu denken, aber es hilft nichts, es zu
verleugnen, ich habe oftmals den Satz vertreten, durch die Verdrängung
werde die Triebrepräsentanz entstellt, verschoben u. dgl., die
Libido der Triebregung aber in Angst verwandelt. Die Untersuchung der
Phobien, die vor allem berufen sein sollte, diesen Satz zu erweisen,
bestätigt ihn also nicht, sie scheint ihm vielmehr direkt zu
widersprechen. Die Angst der Tierphobien ist die Kastrationsangst
des Ichs, die der weniger gründlich studierten Agora- phobie scheint
Versuchungsangst zu sein, die ja genetisch mit der Kastrationsangst
zusammenhängen muß. Die meisten Phobien gehen, so weit wir es heute
übersehen, auf eine solche Angst des Ichs vor den Ansprüchen der Libido
zurück. Immer ist dabei die Angsteinstellung des Ichs das Primäre und der
Antrieb zur Verdrängung. Niemals geht die Angst aus der verdrängten
Libido hervor. Wenn ich mich früher begnügt hätte zu sagen, nach der
Verdrängung er- scheint an Stelle der zu erwartenden Äußerung von
Libido ein Maß von Angst, so hätte ich heute nichts zurückzunehmen. Die
Beschreibung ist richtig und zwischen der Stärke der zu
verdrängenden Regung und der Intensität der resultierenden Angst
besteht wohl die behauptete Entsprechung. Aber ich gestehe, ich glaubte
mehr als eine bloße Be- schreibung zu geben, ich nahm an, daß ich
den metapsychologischen Vorgang einer direkten Um- setzung der
Libido in Angst erkannt hatte; das kann ich also heute nicht mehr
festhalten. Ich konnte auch früher nicht angeben, wie sich eine solche
Umwandlung vollzieht. Woher schöpfte ich überhaupt die Idee
dieser Umsetzung? Zur Zeit, als es uns noch sehr ferne lag, zwischen
Vorgängen im Ich und Vorgängen im Es zu unterscheiden, aus dem Studium
der Aktualneurosen. Ich fand, daß bestimmte sexuelle Praktiken, wie
Coitus interruptus, frustrane Erregung, erzwungene Abstinenz
Angstausbrüche und eine allgemeine Angstbereitschaft erzeugen, also
immer, wenn die Sexualerregung in ihrem Ablauf zur Befriedigung gehemmt,
aufgehalten oder abgelenkt wird. Da die Sexualerregung der Aus-
druck libidinöser Triebregungen ist, schien es nicht gewagt, anzunehmen,
daf die Libido sich durch die Einwirkung solcher Störungen in Angst
verwandelt. Nun ist diese Beobachtung auch heute noch gültig;
anderseits ist nicht abzuweisen, daß die Libido der Es-Vorgänge durch die
Anregung der Verdrängung eine Störung erfährt; es kann also noch immer
richtig sein, daß sich bei der Verdrängung Angst aus der Libido-
besetzung der Triebregungen bildet. Aber wie soll man dieses Ergebnis mit
dem anderen zusammen- bringen, daß die Angst der Phobien eine Ich-Angst
ist, im Ich entsteht, nicht aus der Verdrängung hervor- geht,
sondern die Verdrängung hervorruft? Das scheint ein Widerspruch und nicht
einfach zu lösen. Die Reduktion der beiden Ursprünge der Angst auf
einen einzigen läft sich nicht leicht durchsetzen. Man kann es mit
der Annahme versuchen, daß das Ich in der Situation des gestörten Koitus,
der unterbrochenen Erregung, der Abstinenz, Gefahren wittert, auf die
es mit Angst reagiert, aber es ist nichts damit zu machen.
Anderseits scheint die Analyse der Phobien, die wir vorgenommen haben,
eine Berichtigung nicht zuzulassen. Von liguet! V Wir
wollten die Symptombildung und den sekun- dären Kampf des Ichs gegen das
Symptom studieren, aber wir haben offenbar mit der Wahl der Phobien
keinen glücklichen Griff getan. Die Angst, welche im Bild dieser
Affektionen vorherrscht, erscheint uns nun als eine den Sachverhalt
verhüllende Komplikation. Es gibt reichlich Neurosen, bei denen sich
nichts von Angst zeigt. Die echte Konversionshysterie ist von
solcher Art, deren schwerste Symptome ohne Bei- mengung von Angst
gefunden werden. Schon diese Tatsache müßte uns warnen, die Beziehungen
zwischen Angst und Symptombildung nicht allzu fest zu knüpfen. Den
Konversionshysterien stehen die Phobien sonst so nahe, daß ich mich für
berechtigt gehalten habe, ihnen diese als ‚Angsthysterie anzureihen.
Aber niemand hat noch die Bedingung angeben können, die darüber
entscheidet, ob ein Fall die Form einer Konversionshysterie oder einer
Phobie annimmt, niemand also die Bedingung der Angstentwicklung bei
der Hysterie ergründet. Die häufigsten Symptome der
Konversionshysterie, eine motorische Lähmung, Kontraktur oder
unwillkür- liche Aktion oder Entladung, ein. Schmerz, eine Hallu-
zination, sind entweder permanent festgehaltene oder intermittierende
Besetzungsvorgänge, was der Erklärung neue Schwierigkeiten bereitet. Man
weiß eigentlich nicht viel über solche Symptome zu sagen. Durch die
Analyse kann man erfahren, welchen gestörten Erregungsablauf sie
ersetzen. Zumeist ergibt sich, daß sie selbst einen Anteil an diesem
haben, so als ob sich die gesamte Energie desselben auf dies eine
Stück konzentriert hätte. Der Schmerz war in der Situation, in welcher
die Verdrängung vorfiel, vor- handen; die Halluzination war damals
Wahrnehmung, die motorische Lähmung ist die Abwehr einer Aktion,
die in jener Situation hätte ausgeführt werden sollen, aber gehemmt
wurde, die Kontraktur gewöhnlich eine Verschiebung für eine damals
intendierte Muskel- innervation an anderer Stelle, der Krampfanfall
Aus- druck eines Affektausbruches, der sich der normalen Kontrolle
des Ichs entzogen hat. In ganz auffälligem Maße wechselnd ist die
Unlustempfindung, die das Auftreten der Symptome begleitet. Bei den
perma- nenten, auf die Motilität verschobenen Symptomen, wie
Lähmungen und Kontrakturen, fehlt sie meistens gänzlich, das Ich verhält
sich gegen sie wie unbe- teiligt; bei den intermittierenden und den
Symptomen der sensorischen Sphäre werden in der Regel deutliche
Unlustempfindungen verspürt, die sich im Falle des Schmerzsymptoms zu
exzessiver Höhe steigern können. Es ist sehr schwer, in dieser
Mannigfaltigkeit das Moment herauszufinden, das solche Differenzen
ermöglicht und sie doch einheitlich erklären läßt. Auch vom Kampf des
Ichs gegen das einmal gebildete Symptom ist bei der Konversionshysterie
wenig zu merken. Nur wenn die Schmerzempfindlichkeit einer
Körperstelle zum Symptom geworden ist, wird diese in den Stand gesetzt,
eine Doppelrolle zu spielen. Das Schmerzsymptom tritt ebenso sicher auf,
wenn diese Stelle von außen berührt wird, wie wenn die von ihr
vertretene pathogene Situation von innen her assoziativ aktiviert wird,
und das Ich ergreift Vor- sichtsmaßregeln, um die Erweckung des
Symptoms durch äußere Wahrnehmung hintanzuhalten. Woher die
besondere Undurchsichtigkeit der Symptombildung bei der
Konversionshysterie rührt, können wir nicht erraten, aber sie gibt uns
ein Motiv, das unfrucht- bare Gebiet bald zu verlassen. Wir
wenden uns zur Zwangsneurose in der Erwartung, hier mehr über die
Symptombildung zu erfahren. Die Symptome der Zwangsneurose sind im
allgemeinen von zweierlei Art und entgegengesetzter Tendenz. Es sind
entweder Verbote, Vorsichtsmaß- regeln, Bußen, also negativer Natur, oder
im Gegen- teil Ersatzbefriedigungen, sehr häufig in symbolischer Verkleidung.
Von diesen zwei Gruppen ist die negative, abwehrende, strafende, die ältere;
mit der Dauer des Krankseins nehmen aber die aller Abwehr spotten-
den Befriedigungen überhand. Es ist ein Triumph der Symptombildung, wenn
es gelingt, das Verbot mit der Befriedigung zu verquicken, so
daß das ursprünglich abwehrende Gebot oder Verbot auch die
Bedeutung einer Befriedigung bekommt, wozu oft sehr künstliche
Verbindungswege in Anspruch genommen werden. In dieser Leistung zeigt
sich die Neigung zur Synthese, die wir dem Ich bereits zuerkannt haben.
In extremen Fällen bringt es der Kranke zustande, daß die meisten
seiner Symptome zu ihrer ursprünglichen Bedeutung auch die des direkten
Gegensatzes erworben haben, ein Zeugnis für die Macht der Ambivalenz,
die, wir wissen nicht warum, in der Zwangsneurose eine so große
Rolle spielt. Im rohesten Fall ist das Symptom zweizeitig, d. h. auf die
Handlung, die eine gewisse Vorschrift ausführt, folgt unmittelbar eine
zweite, die sie aufhebt oder rückgängig macht, wenngleich sie noch
nicht wagt, ihr Gegenteil auszuführen. Zwei Eindrücke ergeben sich
sofort aus dieser flüchtigen Überschau der Zwangssymptome. Der
erste, daß hier ein fortgesetzter Kampf gegen das Verdrängte unterhalten
wird, der sich immer mehr zu ungunsten der verdrängenden Kräfte wendet,
und zweitens, daß Ich und Über-Ich hier einen besonders großen
Anteil an der Symptombildung nehmen. Die Zwangsneurose ist wohl das
interessanteste und dankbarste Objekt der analytischen Untersuchung,
aber noch immer als Problem unbezwungen. Wollen wir in ihr Wesen tiefer
eindringen, so müssen wir eingestehen, daß unsichere Annahmen und
unbe- wiesene Vermutungen noch nicht entbehrt werden können. Die
Ausgangssituation der Zwangsneurose ist wohl keine andere als die der
Hysterie, die not- wendige Abwehr der libidinösen Ansprüche des
Ödipus-komplexes. Auch scheint sich bei jeder Zwangsneurose eine unterste
Schicht sehr früh gebildeter hysterischer Symptome zu finden. Dann aber
wird die weitere Gestaltung durch einen konstitutionellen Faktor
ent- scheidend verändert. Die genitale Organisation der Libido
erweist sich als schwächlich und zu wenig resistent. Wenn das Ich sein
Abwehrstreben beginnt, so erzielt es als ersten Erfolg, daf3 die
Genitalorgani- sation (der phallischen Phase) ganz oder teilweise
auf die frühere sadistisch-anale Stufe zurückgeworfen wird. Diese
Tatsache der Regression bleibt für alles folgende bestimmend. Man
kann noch eine andere Möglichkeit in Erwägung ziehen. Vielleicht ist die
Regression nicht die Folge eines konstitutionellen, sondern eines
zeit- lichen Faktors. Sie wird nicht darum ermöglicht werden, weil
die Genitalorganisation der Libido zu schwächlich geraten, sondern weil
das Sträuben des Ichs zu frühzeitig, noch während der Blüte der
sadi- stischen Phase eingesetzt hat. Einer sicheren Entscheidung getraue
ich mich auch in diesem Punkte nicht, aber die analytische Beobachtung
begünstigt diese Annahme nicht. Sie zeigt eher, dafs bei der
Wendung zur Zwangsneurose die phallische Stufe bereits erreicht ist. Auch
ist das Lebensalter für den Ausbruch dieser Neurose ein späteres als das
der Hysterie (die zweite Kindheitsperiode, nach dem Termin der
Latenzzeit), und in einem Fall von sehr später Entwicklung dieser
Affektion, den ich studieren konnte, ergab es sich klar, daß eine reale
Entwertung des bis dahin intakten Genitallebens die Bedingung für
die Regression und die Entstehung der Zwangs- neurose schuf."
Die metapsychologische Erklärung der Regression suche ich in einer
„Triebentmischung“, in der Ab- sonderung der erotischen Komponenten, die
mit Beginn der genitalen Phase zu den destruktiven Besetzungen der
sadistischen Phase hinzugetreten waren. Die Erzwingung der
Regression bedeutet den ersten Erfolg des Ichs im Abwehrkampf gegen
den Anspruch der Libido. Wir unterscheiden hier zweck- mäßig die
allgemeinere Tendenz der „Abwehr“ von der „Verdrängung“, die nur einer
der Mechanismen ist, deren sich die Abwehr bedient. Vielleicht noch
klarer als bei normalen und hysterischen Fällen erkennt man bei der
Zwangsneurose als den Motor der Abwehr Be an 2 n S. Die
Disposition zur Zwangsneurose. (Ges. Schriften, den Kastrationskomplex,
als das Abgewehrte die Strebungen des Ödipuskomplexes. Wir befinden
uns nun zu Beginn der Latenzzeit, die durch den Unter- gang des
Ödipuskomplexes, die Schöpfung oder Kon- solidierung des Über-Ichs und
die Aufrichtung der ethischen und ästhetischen Schranken im Ich
gekenn- zeichnet ist. Diese Vorgänge gehen bei der Zwangs- neurose
über das normale Maß hinaus; zur Zerstörung des Ödipuskomplexes tritt die
regressive Erniedrigung der Libido hinzu, das Über-Ich wird besonders
strenge und lieblos, das Ich entwickelt im Gehorsam gegen das
Über-Ich hohe Reaktionsbildungen von Gewissen- haftigkeit, Mitleid,
Reinlichkeit. Mit unerbittlicher, darum nicht immer erfolgreicher Strenge
wird die Versuchung zur Fortsetzung der frühinfantilen Onanie
verpönt, die sich nun an regressive (sadistisch-anale) Vor- stellungen
anlehnt, aber doch den unbezwungenen Anteil der phallischen Organisation
repräsentiert. Es liegt ein innerer Widerspruch darin, dafs gerade im
Interesse der Erhaltung der Männlichkeit (Kastrationsangst) jede Betätigung
dieser Männlichkeit verhindert wird, aber auch dieser Widerspruch wird
bei der Zwangsneurose nur übertrieben, er haftet bereits an der
normalen Art der Beseitigung des Ödipuskomplexes. Wie jedes Übermaß
den Keim zu seiner Selbstaufhebung in sich trägt, wird sich auch an der
Zwangsneurose bewähren, indem gerade die unterdrückte Onanie sich
in der Form der Zwangshandlungen eine immer weiter gehende Annäherung an die
Befriedigung erzwingt. Die Reaktionsbildungen im Ich der
Zwangsneuro- tiker, die wir als Übertreibungen der normalen Cha-
rakterbildung erkennen, dürfen wir als einen neuen Mechanismus der Abwehr
neben die Regression und die Verdrängung hinstellen. Sie scheinen bei
der Hysterie zu fehlen oder weit schwächer zu sein. Rückschauend
gewinnen wir so eine Vermutung, wodurch der Abwehrvorgang. der Hysterie
ausge- zeichnet ist. Es scheint, daß er sich auf die Ver- drängung
einschränkt, indem das Ich sich von der unliebsamen Triebregung abwendet,
sie dem Ablauf im Unbewußstten überläßt und. an ihren Schicksalen
keinen weiteren Anteil nimmt. So ganz ausschließend richtig kann das zwar
nicht sein, denn wir kennen ja den Fall, daf$ das hysterische Symptom
gleichzeitig die Erfüllung einer Strafanforderung des Über-Ichs
bedeutet, aber es mag einen allgemeinen Charakter im Verhalten des Ichs
bei der Hysterie beschreiben. Man kann es einfach als Tatsache
hinnehmen, daß sich bei der Zwangsneurose ein so strenges Über-Ich
bildet, oder man kann daran denken, daß der funda- mentale Zug dieser
Affektion die Libidoregression ist, und versuchen, auch den Charakter des
Über-Ichs mit ihr zu verknüpfen. In der Tat kann ja das Über- Ich,
das aus dem Es stammt, sich der dort einge- tretenen Regression und Triebentmischung
nicht entziehen. Es wäre nicht zu verwundern, wenn es seinerseits
härter, quälerischer, liebloser würde als bei normaler Entwicklung.
Während der Latenzzeit scheint die Abwehr der ÖOnanieversuchung als
Hauptaufgabe behandelt zu werden. Dieser Kampf erzeugt eine Reihe von
Symptomen, die bei den verschiedensten Personen in typischer Weise
wiederkehren und im allgemeinen den Charakter des Zeremoniells tragen. Es
ist sehr zu bedauern, daß sie noch nicht gesammelt und systematisch
analysiert worden sind; als früheste Leistungen der Neurose würden sie
über den hier verwendeten Mechanismus der Symptombildung am ehesten
Licht verbreiten. Sie zeigen bereits die Züge, welche in einer späteren
schweren Erkrankung so verhängnisvoll hervortreten werden : die
Unterbringung an den Verrichtungen, die später wie automatisch
ausgeführt werden sollen, am Schlafengehen, Waschen und Ankleiden, an der
Lokomotion, die Neigung zur Wiederholung und zum Zeitaufwand. Warum das
so geschieht, ist noch keineswegs verständlich; die Subli- mierung
analerotischer Komponenten spielt dabei eine deutliche Rolle. Die
Pubertät macht in der Entwicklung der Zwangsneurose einen
entscheidenden Abschnitt. Die in der Kindheit abgebrochene
Genitalorganisation setzt nun mit großer Kraft wieder ein. Wir wissen
aber, daß die Sexualentwicklung der Kinderzeit auch für den
Neubeginn der Pubertätsjahre die Richtung vorschreibt. Es werden also
einerseits die aggressiven Regungen der Frühzeit wieder erwachen,
anderseits muß ein mehr oder minder großer Anteil der neuen libidinösen
Regungen — in bösen Fällen deren Ganzes — die durch die Regression
vorgezeichneten Bahnen einschlagen und als aggressive und destruktive
Absichten auftreten. Infolge dieser Verkleidung der erotischen Strebungen
und der starken Reaktions- bildungen im Ich, wird nun der Kampf gegen
die Sexualität unter ethischer Flagge weitergeführt. Das Ich
sträubt sich verwundert gegen grausame und gewalttätige Zumutungen, die
ihm vom Es her ins Bewufßstsein geschickt werden, und ahnt nicht, daß
es dabei erotische Wünsche bekämpft, darunter auch solche, die
sonst seinem Einspruch entgangen wären. Das überstrenge Über-Ich besteht
um so energischer auf der Unterdrückung der Sexualität, da sie so
abstoßende Formen angenommen hat. So zeigt sich der Konflikt bei der
Zwangsneurose nach zwei Rich- tungen verschärft, das Abwehrende ist
intoleranter, das Abzuwehrende unerträglicher geworden ; beides
durch den Einfluß des einen Moments, der Libido- regression.
Man könnte einen Widerspruch gegen manche unserer Voraussetzungen
darin finden, daß die unlieb- same Zwangsvorstellung überhaupt bewußt
wird. Allein es ist kein Zweifel, daß sie vorher den Prozeß
der Verdrängung durchgemacht hat. In den meisten ist der eigentliche
Wortlaut der aggressiven Triebregung dem Ich überhaupt nicht. bekannt. Es
gehört ein gutes Stück analytischer Arbeit dazu, um ihn bewußt zu
machen. Was zum Bewußtsein durchdringt, ist in der Regel nur ein
entstellter Ersatz entweder von einer verschwommenen, traumhaften
Unbestimmtheit, oder unkenntlich gemacht durch eine absurde Ver-
kleidung. Wenn die Verdrängung nicht den Inhalt der aggressiven
Triebregung angenagt hat, so hat sie doch gewiß den sie begleitenden
Affektcharakter beseitigt. So erscheint die Aggression dem Ich
nicht als ein Impuls, sondern, wie die Kranken sagen, als ein
bloßer ‚„‚Gedankeninhalt‘, der einen kalt lassen sollte. Das Merkwürdige
ist, daß dies doch nicht der Fall ist. Der bei der Wahrnehmung
der Zwangsvorstellung ersparte Affekt kommt nämlich an anderer Stelle
zum Vorschein. Das Über-Ich benimmt sich so, als hätte keine
Verdrängung stattgefunden, als wäre ihm die aggressive Regung in ihrem
richtigen Wortlaut und mit ihrem vollen Affektcharakter bekannt, und
behandelt das Ich auf Grund dieser Voraussetzung. Das Ich, das sich
einerseits schuldlos weiß, muß anderseits ein Schuldgefühl verspüren und
eine Verantwortlichkeit tragen, die es sich nicht zu erklären weiß. Das
Rätsel, das uns hiemit aufgegeben wird, ist aber nicht so groß),
als es zuerst erscheint. Das Verhalten des Über-Ichs ist durchaus:
verständlich, der Widerspruch im Ich beweist uns nur, daß es sich mittels
der Ver- drängung gegen das Es verschlossen hat, während es den
Einflüssen aus dem Über-Ich voll zugänglich geblieben ist.‘ Der weiteren
Frage, warum das Ich sich nicht auch der peinigenden Kritik des
Über-Ichs zu entziehen sucht, macht die Nachricht ein Ende, daf
dies wirklich in einer großen Reihe von Fällen so geschieht. Es gibt auch
Zwangsneurosen ganz ohne Schuldbewußtsein; soweit wir es verstehen, hat
sich das Ich die Wahrnehmung desselben durch eine neue Reihe von
Symptomen, Bußhandlungen, Einschrän- kungen zur Selbstbestrafung,
erspart. Diese Sym- ptome bedeuten aber gleichzeitig Befriedigungen
ma- sochistischer Triebregungen, die ebenfalls aus der Regression
eine Verstärkung bezogen haben. Die Mannigfaltigkeit in den
Erscheinungen der Zwangsneurose ist eine so großartige, daß es noch
keiner Bemühung gelungen ist, eine zusammenhängende Synthese aller ihrer
Variationen zu geben. Man ist bestrebt, typische Beziehungen
herauszuheben und dabei immer in Sorge, andere nicht minder
wichtige Regelmäßigkeiten zu übersehen. Die allgemeine
Tendenz der Symptombildung bei der Zwangsneurose habe ich bereits
beschrieben. Sie geht dahin, der Ersatzbefriedigung immer mehr Raum
ı) Vgl. Reik, Geständniszwang und Strafbedürfnis, 1925, SEHE.
u auf Kosten der Versagung zu schaffen. Dieselben Symptome, die
ursprünglich Einschränkungen des Ichs bedeuteten, nehmen dank der Neigung
des Ichs zur Synthese später auch die von Befriedigungen an, und es
ist unverkennbar, daf3 die letztere Bedeutung all- mählich die wirksamere
wird. Ein äußerst einge- schränktes Ich, das darauf angewiesen ist, seine
Befriedigungen in den Symptomen zu suchen, wird das Ergebnis dieses
Prozesses, der sich immer mehr dem völligen Fehlschlagen des anfänglichen
Abwehr- strebens nähert. Die Verschiebung des Kräfteverhält- nisses
zugunsten der Befriedigung kann zu dem gefürchteten Endausgang der
Willenslähmung des Ichs führen, das für jede Entscheidung beinahe
ebenso starke Antriebe von der einen wie von der anderen Seite
findet. Der überscharfe Konflikt zwischen Es und Über-Ich, der die
Affektion von Anfang an beherrscht, kann sich so sehr ausbreiten, daf
keine der Verrichtungen des zur Vermittlung unfähigen Ichs der
Einbeziehung in diesen Konflikt entgehen kann. VI Während dieser
Kämpfe kann man zwei symptom- bildende Tätigkeiten des Ichs beobachten,
die ein besonderes Interesse verdienen, weil sie offenbare
Surrogate der Verdrängung sind und darum deren Tendenz und Technik schön
erläutern können. Viel- leicht dürfen wir auch das Hervortreten dieser
Hilfs- und Ersatztechniken als einen Beweis dafür auffassen, dafs
die Durchführung der regelrechten Verdrängung auf Schwierigkeiten stößt.
Wenn wir erwägen, dafs bei der Zwangsneurose das Ich soviel mehr
Schauplatz der Symptombildung ist als bei der Hysterie, daß dieses
Ich zähe an seiner Beziehung zur Realität und zum Bewußtsein festhält und
dabei alle seine intellek- tuellen Mittel aufbietet, ja, daß die
Denktätigkeit überbesetzt, erotisiert, erscheint, werden uns solche
Variationen der Verdrängung vielleicht näher gebracht. Die beiden
angedeuteten Techniken sind das Ungeschehenmachen und das Isolieren.
Die erstere hat ein großes Anwendungsgebiet und reicht weit zurück.
Sie ist sozusagen negative Magie, sie will durch motorische Symbolik
nicht die Folgen eines Ereignisses (Eindruckes, Erlebnisses),
sondern dieses selbst „wegblasen“. Mit der Wahl dieses letzten
Ausdruckes ist darauf hingewiesen, welche Rolle diese Technik nicht nur
in der Neurose, sondern auch in den Zauberhandlungen, Volksgebräuchen
und im religiösen Zeremoniell spielt. In der Zwangsneurose begegnet
man dem Ungeschehenmachen zuerst bei den zweizeitigen Symptomen, wo der
zweite Akt den ersten aufhebt, so, als ob nichts geschehen wäre, wo
in Wirklichkeit beides geschehen ist. Das zwangsneu- rotische Zeremoniell
hat in der Absicht des Unge- schehenmachens seine zweite Wurzel. Die
erste ist die Verhütung, die Vorsicht, damit etwas Bestimm- tes
nicht geschehe, sich nicht wiederhole. Der Unter- schied ist leicht zu
fassen; die Vorsichtsmafßregeln sind rationell, die „Aufhebungen‘ durch
Ungeschehen- machen irrationell, magischer Natur. Natürlich muß man
vermuten, daß diese zweite Wurzel die ältere, aus der animistischen
Einstellung zur Umwelt stam- mende ist. Seine Abschattung zum Normalen
findet das Streben zum Ungeschehenmachen in dem Ent- schluß ein
Ereignis als ‚»on arrive“ zu behandeln, aber dann unternimmt man nichts
dagegen, kümmert sich weder um das Ereignis noch um seine Folgen,
während man in der Neurose die Vergangenheit selbst aufzuheben, motorisch
zu verdrängen sucht. Dieselbe Tendenz kann auch die Erklärung des in
der Neurose so häufigen Zwanges zur Wieder- holung geben, bei dessen
Ausführung sich dann mancherlei einander widerstreitende Absichten
zu- sammenfinden. Was nicht in solcher Weise geschehen ist, wie es
dem Wunsch gemäß hätte geschehen sollen, wird durch die Wiederholung in
anderer Weise ungeschehen gemacht, wozu nun alle die Motive hin-
zutreten, bei diesen Wiederholungen zu verweilen. Im weiteren Verlauf der
Neurose enthüllt sich oft die Tendenz, ein traumatisches Erlebnis
ungeschehen zu machen, als ein symptombildendes Motiv von erstem
Range. Wir erhalten so unerwarteten Einblick in eine neue, motorische
Technik der Abwehr oder, wie wir hier mit geringerer Ungenauigkeit sagen
können, der Verdrängung. Die andere der neu zu beschreibenden
Techniken ist das der Zwangsneurose eigentümlich zukommende
Isolieren. Es bezieht sich gleichfalls auf die moto- rische Sphäre,
besteht darin, daß nach einem unlieb- samen Ereignis, ebenso nach einer
im Sinne der Neu- rose bedeutsamen eigenen Tätigkeit, eine Pause
ein- geschoben wird, in der sich nichts mehr ereignen darf, keine
Wahrnehmung gemacht und keine Aktion ausgeführt wird. Dies zunächst
sonderbare Verhalten verrät uns bald seine Beziehung. zur Verdrängung.
Wir wissen, bei Hysterie ist es möglich, einen trau- matischen Eindruck
der Amnesie. verfallen zu lassen, bei der Zwangsneurose ist dies oft
nicht gelungen, das Erlebnis ist nicht vergessen, aber es ist von
seinem Affekt entblößt und seine assoziativen Bezie- hungen sind
unterdrückt oder unterbrochen, so daß es wie isoliert dasteht und auch
nicht im Verlaufe der Denktätigkeit reproduziert wird. Der Effekt
dieser Isolierung ist dann der nämliche wie bei der Ver- drängung
mit Amnesie. Diese Technik wird also in den Isolierungen der
Zwangsneurose reproduziert, aber dabei auch in magischer Absicht
motorisch verstärkt. Was so auseinandergehalten wird, ist gerade das,
was assoziativ zusammengehört, die motorische Isolierung sol eine
Garantie für die Unterbrechung des Zusammenhanges im Denken geben. Einen
Vorwand für dies Verfahren der Neurose gibt der normale Vorgang der
Konzentration. Was uns bedeutsam als Eindruck, als Aufgabe erscheint,
soll nicht durch die gleichzeitigen Ansprüche anderer
Denkverrichtun- gen oder Tätigkeiten gestört werden. Aber schon im
Normalen wird die Konzentration dazu verwendet, nicht nur das
Gleichgültige, nicht Dazugehörige, sondern vor allem das unpassende
Gegensätzliche fernzuhalten. Als das Störendste wird empfunden, was
ursprüng- lich zusammengehört hat und durch den Fortschritt der
Entwicklung auseinandergerissen wurde, z. B. die Äußerungen der
Ambivalenz des Vaterkomplexes in der Beziehung zu Gott oder die Regungen
der Ex- kretionsorgane in den Liebeserregungen. So hat das Ich
normalerweise eine große Isolierungsarbeit bei der Lenkung des
Gedankenablaufes zu leisten, und wir wissen, in der Ausübung der
analytischen Technik müssen wir das Ich dazu erziehen, auf diese sonst
durchaus gerechtfertigte Funktion zeitweilig zu ver- zichten.
Wir haben alle die Erfahrung gemacht, daß es dem Zwangsneurotiker
besonders schwer wird, die psychoanalytische Grundregel zu befolgen.
Wahr- scheinlich infolge der hohen Konfliktspannung zwischen seinem
Über-Ich und seinem Es ist sein Ich wach- samer, dessen Isolierungen
schärfer. Es hat während seiner Denkarbeit zuviel abzuwehren, die
Einmengung unbewußter Phantasien, die Äußerung der ambi- valenten
Strebungen. Es darf sich nicht gehen lassen, befindet sich fortwährend in
Kampfbereitschaft. Diesen Zwang zur Konzentration und Isolierung
unterstützt es dann durch die magischen Isolierungsaktionen, die
als Symptome so auffällig und praktisch so bedeut- sam werden, an sich
natürlich nutzlos sind und den Charakter des Zeremoniells haben.
Indem es aber Assoziationen, Verbindung in Gedanken, zu verhindern
sucht, befolgt es eines der ältesten und fundamentalsten Gebote der
Zwangsneu- rose, das labu der Berührung. \Wenn man sich die Frage
vorlegt, warum die Vermeidung von Berührung, Kontakt, Ansteckung in der
Neurose eine so große Rolle spielt und zum Inhalt so
komplizierter Systeme gemacht wird, so findet man die Antwort, daß
die Berührung, der körperliche Kontakt, das nächste Ziel sowohl der aggressiven
wie der zärt- lichen Objektbesetzung ist. Der Eros will die Berüh-
rung, denn er strebt nach Vereinigung, Aufhebung der Raumgrenzen zwischen
Ich und geliebtem Objekt. Aber auch die Destruktion, die vor der
Erfindung der Fernwaffe nur aus der Nähe erfolgen konnte, muß die
körperliche Berührung, das Handanlegen, voraussetzen. Eine Frau berühren
ist im Sprach- gebrauch ein Euphemismus für ihre Benützung als
Sexualobjekt geworden. Das Glied nicht berühren ist der Wortlaut des
Verbotes der autoerotischen Befrie- digung. Da die Zwangsneurose zu
Anfang die ero- tische Berührung, dann nach der Regression die als
Aggression maskierte Berührung verfolgte, ist nichts anderes für sie in
so hohem Grade verpönt worden, nichts so geeignet, zum Mittelpunkt eines
Verbotsystems zu werden. Die Isolierung ist aber Aufhebung der
Kontaktmöglichkeit, Mittel, ein Ding jeder Berührung zu entziehen, und
wenn der Neurotiker auch einen Eindruck oder eine Tätigkeit durch eine
Pause isoliert, gibt er uns symbolisch zu verstehen, daß er die
Gedanken an sie nicht in assoziative Berührung mit anderen kommen lassen
will. So weit reichen unsere Untersuchungen über die
Symptombildung. Es verlohnt sich kaum, sie zu resu- mieren, sie sind
ergebnisarm und unvollständig ge- Siem. Freud blieben, haben
auch wenig gebracht, was nicht schon früher bekannt gewesen wäre. Die
Symptombildung bei anderen Affektionen als bei den Phobien, der
Konversionshysterie und der Zwangsneurose in Betracht zu ziehen, wäre
aussichtslos ; es ist zu wenig darüber bekannt. Aber auch schon aus der
Zusammenstellung dieser drei Neurosen erhebt sich ein
schwerwiegendes, nicht mehr aufzuschiebendes Problem. Für alle drei
ist die Zerstörung des Odipuskomplexes der Ausgang, in allen, nehmen wir
an, die Kastrationsangst der Motor des Ichsträubens. Aber nur in den
Phobien kommt solche Angst zum Vorschein, wird sie einge- standen.
Was ist bei den zwei anderen Formen aus ihr geworden, wie hat das Ich
sich solche Angst erspart? Das Problem verschärft sich noch, wenn
wir an die vorhin erwähnte Möglichkeit denken, daß die Angst durch
eine Art Vergährung aus der im Ablauf gestörten Libidobesetzung selbst
hervorgeht, und weiters: steht es fest, daß die Kastrationsangst der
einzige Motor der Verdrängung (oder Abwehr) ist? Wenn man an die Neurosen
der Frauen denkt, muß man das bezweifeln, denn so sicher sich der
Kastrations- komplex bei ihnen konstatieren läßt, von einer
Kastrationsangst im richtigen Sinne kann man bei bereits vollzogener
Kastration doch nicht sprechen. Kehren wir zu den infantilen Tierphobien
zu- rück, wir verstehen diese Fälle doch besser als alle anderen.
Das Ich muf also hier gegen eine libidinöse Objektbesetzung des Es (die
des positiven oder des negativen Odipuskomplexes) einschreiten, weil
es verstanden hat, ihr nachzugeben brächte die Gefahr der
Kastration mit sich. Wir haben das schon erörtert und finden noch Anlaß,
uns einen Zweifel klar zu machen, der von dieser ersten Diskussion
erübrigt ist. Sollen wir beim kleinen Hans (also im Falle des posi-
tiven Odipuskomplexes) annehmen, daß es die zärt- liche Regung für die
Mutter oder die aggressive gegen den Vater ist, welche die Abwehr des
Ichs heraus- fordert? Praktisch schiene das gleichgültig, besonders
da die beiden Regungen einander bedingen, aber ein theoretisches
Interesse knüpft sich an die Frage, weil nur die zärtliche Strömung für
die Mutter als eine rein erotische gelten kann. Die aggressive ist wesent-
lich vom Destruktionstrieb abhängig, und wir haben immer geglaubt, bei der
Neurose wehre sich das Ich gegen Ansprüche der Libido, nicht der
anderen Triebe. In der Tat sehen wir, daf$ nach der Bildung der
Phobie die zärtliche Mutterbindung wie ver- schwunden ist, sie ist durch
die Verdrängung gründ- lich erledigt worden, an der aggressiven Regung
hat sich aber die Symptom- (Ersatz-) Bildung vollzogen. Im Falle
des Wolfsmannes liegt es einfacher, die ver- drängte Regung ist wirklich
eine erotische, die feminine Einstellung zum Vater, und ah ihr
vollzieht sich auch die Symptombildung. Es ist fast
beschämend, daß wir nach so langer Arbeit noch immer Schwierigkeiten in
der Auffassung der fundamentalsten Verhältnisse finden, aber wir
haben uns vorgenommen, nichts zu vereinfachen und nichts zu
verheimlichen. Wenn wir nicht klar sehen können, wollen wir wenigstens
die Unklarheiten schart sehen. Was uns hier im \Wege steht, ist
offenbar eine Unebenheit in der Entwicklung unserer Trieb- lehre.
Wir hatten zuerst die Organisationen der Libido von der oralen über die
sadistisch-anale zur genitalen Stufe verfolgt und dabei alle Komponenten
des Sexual- triebs einander gleichgestellt. Später erschien uns der
Sadismus als der Vertreter eines anderen, dem Eros gegensätzlichen
Triebes. Die neue Auffassung von den zwei Iriebgruppen scheint die
frühere Konstruktion von den sukzessiven Phasen der Libidoorganisation
zu sprengen. Die hilfreiche Auskunft aus dieser Schwierigkeit brauchen
wir aber nicht neu zu erfinden. Sie hat sich uns längst geboten und
lautet, daß wir es kaum jemals mit reinen Triebregungen zu tun
haben, sondern durchwegs mit Legierungen beider Triebe in
verschiedenen Mengenverhältnissen. Die sadistische Objektbesetzung hat
also auch ein Anrecht, als eine libidinöse behandelt zu werden, die
Organisationen der Libido brauchen nicht revidiert zu werden, die
aggressive Regung gegen den Vater kann mit dem- selben Anrecht Objekt der
Verdrängung werden wie die zärtliche für die Mutter. Immerhin setzen wir
als Stoff für spätere Überlegung die Möglichkeit beiseite, daf3 die
Verdrängung ein ProzefS ist, der eine beson- dere Beziehung zur
Genitalorganisation der Libido hat, daß das Ich zu anderen Methoden der
Abwehr greift, wenn es sich der Libido auf anderen Stufen der
Organisation zu erwehren hat, und setzen wir fort. Ein Fall wie der des
kleinen Hans gestattet uns keine Entscheidung; hier wird zwar eine
aggressive Regung durch Verdrängung erledigt, aber nachdem die Genitalorganisation
bereits erreicht ist. Wir wollen diesmal die Beziehung zur
Angst nicht aus den Augen lassen. Wir sagten, so wie das Ich die
Kastrationsgefahr erkannt hat, gibt es das Angstsignal und inhibiert
mittels der Lust-Unlust- Instanz auf eine weiter nicht einsichtliche
Weise den bedrohlichen Besetzungsvorgang im Es. Gleichzeitig
vollzieht sich die Bildung der Phobie. Die Kastrations- Freud:
Hemmung, Symptom und Angst 5 66 Sigm. Freud angst
erhält ein anderes Objekt und einen entstellten Ausdruck: vom Pferd
gebissen (vom Wolf gefressen), anstatt vom Vater kastriert zu werden. Die
Ersatz- bildung hat zwei offenkundige Vorteile, erstens, dafß sie
einem Ambivalenzkonflikt ausweicht, denn der Vater ist ein gleichzeitig
geliebtes Objekt und zweitens, daf3 sie dem Ich gestattet, die
Angstentwicklung ein- zustellen. Die Angst der Phobie ist nämlich
eine fakultative, sie tritt nur auf, wenn ihr Objekt Gegen- stand
der Wahrnehmung wird. Das ist ganz korrekt; nur dann ist nämlich die Gefahrsituation
vorhanden. Von einem abwesenden Vater braucht man auch die
Kastration nicht zu befürchten. Nun kann man den Vater nicht wegschaffen,
er zeigt sich immer, wann er will. Ist er aber durch das Tier ersetzt, so
braucht man nur den Anblick, d. h. die Gegenwart des lieres zu
vermeiden, um frei von Gefahr und Angst zu sein. Der kleine Hans legt
seinem Ich also eine Einschränkung auf, er produziert die Hemmung,
nicht auszugehen, um nicht mit Pterden zusammenzutreffen. Der
kleine Russe hat es noch bequemer, es ist kaum ein Verzicht für ihn, daß
er ein gewisses Bilderbuch nicht mehr zur Hand nimmt. Wenn die
schlimme Schwester ihm nicht immer wieder das Bild des auf-
rechtstehenden Wolfes in diesem Buch vor Augen halten würde, dürfte er
sich vor seiner Angst gesichert fühlen. Ich habe früher
einmal der Phobie den Charakter FHTemmung, Symptom und Angst
67 einer Projektion zugeschrieben, indem sie eine innere
Triebgefahr durch eine äußere Wahrnehmungsgefahr ersetzt. Das bringt den
Vorteil, daß man sich gegen die äußere Gefahr durch Flucht und Ver-
meidung der Wahrnehmung schützen kann, während gegen die Grefahr von
innen keine Flucht nützt. Meine Bemerkung ist nicht unrichtig, aber sie
bleibt an der Oberfläche. Der Triebanspruch ist ja nicht an sich
eine Gefahr, sondern nur darum, weil er eine richtige äußere Gefahr, die
der Kastration, mit sich bringt. So ist im Grunde bei der Phobie doch nur
eine äußere Gefahr durch eine andere ersetzt. Daß das Ich sich bei
der Phobie durch eine Vermeidung oder ein Hemmungssymptom der Angst
entziehen kann, stimmt sehr gut zur Auffassung, diese Angst sei nur
ein Affektsignal und an der ökonomischen Situation sei nichts geändert
worden. Die Angst der Tierphobien ist also eine Affekt-
reaktion des Ichs auf die Gefahr; die Gefahr, die hier signalisiert wird,
die der Kastration. Kein anderer Unterschied von der Realangst, die das
Ich normaler- weise in Gefahrsituationen äußert, als daf3 der
Inhalt der Angst unbewußt bleibt und nur in einer Entstellung
bewußt wird. Dieselbe Auffassung wird sich uns, glaube ich,
auch für die Phobien Erwachsener giltig erweisen, wenngleich das
Material, das die Neurose verarbeitet, sehr viel reichhaltiger ist
und einige Momente zur Symptombildung hinzukommen. Im Grunde ist es das
nämliche. Der Agoraphobe legt seinem Ich eine Beschränkung auf, um
einer Triebgefahr zu entgehen. Die Triebgefahr ist die Versuchung, seinen
erotischen Gelüsten nachzu- geben, wodurch er wieder wie in der Kindheit
die Gefahr der Kastration, oder eine ihr analoge, herauf-
beschwören würde. Als Beispiel führe ich den Fall eines jungen Mannes an,
der agoraphob wurde, weil er befürchtete, den Lockungen von
Prostituierten nach- zugeben und sich zur Strafe Syphilis zu holen.
Ich weiß wohl, daf viele Fälle eine kompliziertere Struktur zeigen
und dafs viele andere verdrängte Trieb- regungen in die Phobie einmünden
können, aber diese sind nur auxiliär und haben sich meist nachträglich
mit dem Kern der Neurose in Verbindung gesetzt. Die Symptomatik der
Agoraphobie wird dadurch kompli- ziert, daßß das Ich sich nicht damit
begnügt, auf etwas zu verzichten; es tut noch etwas hinzu, um der
Situation ihre Gefahr zu benehmen. Diese Zutat ist gewöhnlich eine
zeitliche Regression in die Kinderjahre (im extremen Fall bis in den
Mutterleib, in Zeiten, in denen man gegen die heute drohenden Gefahren
geschützt war) und tritt als die Bedingung auf, unter der der Verzicht
unter- bleiben kann. So kann der Agoraphobe auf die Straße gehen,
wenn er wie ein kleines Kind von einer Person seines Vertrauens begleitet
wird. Dieselbe Rücksicht mag ihm auch gestatten, allein auszugehen, wenn
er sich nur nicht über eine bestimmte Strecke von seinem
Haus entfernt, nicht in Gegenden geht, die er nicht gut kennt und wo
er den Leuten nicht bekannt ist. In der Aus- wahl dieser Bestimmungen
zeigt sich der Einfluß der infantilen Momente, die ihn durch seine
Neurose be- herrschen. Ganz eindeutig, auch ohne solche infantile
Regression, ist die Phobie vor dem Alleinsein, die im Grunde der
Versuchung zur einsamen Önanie aus- weichen will. Die Bedingung der
infantilen Regression ist natürlich die zeitliche Entfernung von der
Kindheit. Die Phobie stellt sich in der Regel her, nachdem
unter gewissen Umständen — auf der Straße, auf der Eisenbahn, im
Alleinsein — ein erster Angstanfall erlebt worden ist. Dann ist die Angst
gebannt, tritt aber jedesmal wieder auf, wenn die schützende Be-
dingung nicht eingehalten werden kann. Der Mechanismus der Phobie tut als
Abwehrmittel gute Dienste und zeigt eine große Neigung zur Stabilität.
Eine Fort- setzung des Abwehrkampfes, der sich jetzt gegen das
Symptom richtet, tritt häufig, aber nicht notwendig, ein. Was wir
über die Angst bei den Phobien erfahren haben, bleibt noch für die
Zwangsneurose verwertbar. Es ist nicht schwierig, die Situation der
Zwangsneurose auf die der Phobie zu reduzieren. Der Motor aller
späteren Symptombildung ist hier offenbar die Angst des Ichs vor seinem
Über-Ich. Die Feindseligkeit des Über- Ichs ist die Gefahrsituation, der
sich das Ich entziehen muß. Hier fehlt jeder Anschein einer Projektion,
die Gefahr ist durchaus verinnerlicht. Aber wenn wir uns fragen,
was das Ich von seiten des Über-Ichs befürchtet, so drängt sich die
Auffassung auf, dafs die Strafe des Über-Ichs eine Fortbildung der
Kastrationsstrafe ist. Wie das Über-Ich der unpersönlich gewordene
Vater ist, so hat sich die Angst vor der durch ihn drohenden
Kastration zur unbestimmten sozialen oder Gewissens- angst umgewandelt.
Aber diese Angst ist gedeckt, das Ich entzieht sich ihr, indem es die ihm
auferlegten Gebote, Vorsichten und Bußhandlungen gehorsam aus-
führt. Wenn es daran gehindert wird, dann tritt sofort ein äußerst
peinliches Unbehagen auf, in dem wir das Äquivalent der Angst erblicken
dürfen, das die Kranken selbst der Angst gleichstellen. Unser Ergebnis
lautet also: Die Angst ist die Reaktion auf die Gefahr- situation;
sie wird dadurch erspart, daß das Ich etwas tut, um die Situation zu
vermeiden oder sich ihr zu entziehen. Man könnte nun sagen, die
Symptome werden geschaffen, um die Angstentwicklung zu ver- meiden,
aber das läßt nicht tief blicken. Es ist richtiger zu sagen, die Symptome
werden geschaffen, um die Gefahrsituation zu vermeiden, die durch die
Angst- entwicklung signalisiert wird. Diese Gefahr war aber in den
bisher betrachteten Fällen die Kastration oder etwas von ihr
Absgeleitetes. Wenn die Angst die Reaktion des Ichs auf die
Gefahr ist, so liegt es nahe, die traumatische Neurose, welche sich so häufig
an überstandene Lebensgefahr anschliefst, als direkte Folge der Lebens-
oder Todes- FIemmung, Symptom und Angst 71 angst mit
Beiseitesetzung der Abhängigkeiten des Ichs und der Kastration
aufzufassen. Das ist auch von den meisten Beobachtern der traumatischen
Neurosen des letzten Krieges geschehen, und es ist triumphierend
ver- kündet worden, nun sei der Beweis erbracht, dafs eine
Gefährdung des Selbsterhaltungstriebes eine Neurose erzeugen könne ohne
jede Beteiligung der Sexualität und ohne Rücksicht auf die komplizierten
Annahmen der Psychoanalyse. Es ‘ist in der Tat aufserordentlich zu
bedauern, daß nicht eine einzige verwertbare Analyse einer traumatischen
Neurose vorliegt. Nicht wegen des Widerspruches gegen die ätiologische
Bedeutung der Sexualität, denn dieser ist längst durch die
Einführung des Narziffmus aufgehoben worden, der die libidinöse
Besetzung des Ichs in eine Reihe mit den Objekt- besetzungen bringt und
die libidinöse Natur des Selbst- erhaltungstriebes betont, sondern weil
wir durch den Ausfall dieser Analysen die kostbarste Gelegenheit zu
entscheidenden Aufschlüssen über das Verhältnis zwischen Angst und
Symptombildung versäumt haben. Es ist nach allem, was wir von der
Struktur der simpleren Neurosen des täglichen Lebens wissen, sehr
unwahrscheinlich, daß eine Neurose nur durch die objektive Tatsache der
Gefährdung ohne Beteiligung der tieferen unbewufßten Schichten des
seelischen Apparats zustande kommen sollte. Im Unbewußsten ist aber
nichts vorhanden, was unserem Begriff der Lebens- vernichtung Inhalt
geben kann. Die Kastration wird sozusagen vorstellbar durch die tägliche
Erfahrung der Trennung vom Darminhalt und durch den bei der
Entwöhnung erlebten Verlust der mütterlichen Brust; etwas dem Tod
Ähnliches ist aber nie erlebt worden oder hat wie die Ohnmacht keine
nachweisbare Spur hinterlassen. Ich halte darum an der Vermutung
fest, dafs die Todesangst als Analogon der Kastrationsangst aufzufassen
ist, und dafß die Situation, auf welche das Ich reagiert, das
Verlassensein vom schützenden Über- Ich — den Schicksalsmächten — ist,
womit die Sicherung gegen alle Gefahren ein Ende hat. Außer- dem
kommt in Betracht, daf3 bei den Erlebnissen, die zur traumatischen
Neurose führen, äußerer Reizschutz durchbrochen wird und übergroße
Erregungsmengen an den seelischen Apparat herantreten, so dafs hier
die zweite Möglichkeit vorliegt, daß Angst nicht nur als Affekt
signalisiert, sondern auch aus den ökono- mischen Bedingungen der
Situation neu erzeugt wird. Durch die letzte Bemerkung, das Ich sei
durch regelmäßig wiederholte Objektverluste auf die Kastration
vorbereitet worden, haben wir eine neue Auffassung der Angst gewonnen.
Betrachteten wir sie bisher als Affektsignal der Gefahr, so erscheint sie
uns nun, da es sich so oft um die Gefahr der Kastration handelt,
als die Reaktion auf einen Verlust, eine Trennung. Mag auch mancherlei,
was sich sofort ergibt, gegen diesen Schluß sprechen, so muß uns doch
eine sehr merkwürdige Übereinstimmung auffallen. Das
erste Angsterlebnis des Menschen wenigstens ist die Geburt und diese
bedeutet objektiv die Trennung von der Mutter, könnte einer Kastration
der Mutter (nach der Gleichung Kind — Penis) verglichen werden. Nun wäre
es sehr befriedigend, wenn die Angst als Symbol einer Trennung bei jeder
späteren Irennung wiederholt würde, aber leider steht einer Verwertung
dieses Zu- sammenstimmens im Wege, daß ja die Geburt subjektiv
nicht als Trennung von der Mutter erlebt wird, da diese als Objekt dem
durchaus narzifßstischen Fötus völlig unbekannt ist. Ein anderes Bedenken
wird lauten, daß uns die Affektreaktionen auf eine Trennung bekannt
sind, und daß wir sie als Schmerz und Trauer, nicht als Angst empfinden.
Allerdings erinnern wir uns, wir haben bei der Diskussion der Trauer
auch nicht verstehen können, warum sie so schmerzhaft ist.
VII Es ist Zeit, sich zu besinnen. Wir suchen offenbar nach
einer Einsicht, die uns das Wesen der Angst erschließt, nach einem
Entweder—Oder, das die Wahrheit über sie vom Irrtum scheidet. Aber das
ist schwer zu haben, die Angst ist nicht einfach zu erfassen.
Bisher haben wir nichts erreicht als Widersprüche, zwischen denen ohne
Vorurteil keine Wahl möglich war. Ich schlage jetzt vor, es anders zu
machen; wir wollen unparteisch alles zusammentragen, was wir von
der Angst aussagen können, und dabei auf die Erwartung einer nahen
Synthese verzichten. Die Angst ist also in erster Linie etwas Empfundenes.
Wir heißen sie einen Affektzustand, obwohl wir auch nicht wissen, was ein
Affekt ist. Sie hat als Empfindung offenbarsten Unlustcharakter, aber das
erschöpft nicht ihre Qualität; nicht jede Unlust können wir Angst
heifßen. Es gibt andere Empfindungen mit Unlust- charakter (Spannungen,
Schmerz, Trauer) und die Angst mufS außer dieser Unlustqualität andere
Besonder- heiten haben. Eine Frage: Werden wir es dazu bringen, die
Unterschiede zwischen diesen verschiedenen Unlust- affekten zu verstehen?
Aus der Empfindung der Angst können wir immer- hin etwas entnehmen.
Ihr Unlustcharakter scheint eine besondere Note zu haben; das ist schwer
zu beweisen, aber wahrscheinlich; es wäre nichts Auffälliges. Aber
außer diesem schwer isolierbaren Eigencharakter nehmen wir an der Angst
bestimmtere körperliche Sensationen wahr, die wir auf bestimmte Organe
beziehen. Da uns die Physiologie der Angst hier nicht interessiert,
genügt es uns, einzelne Repräsentanten dieser Sensa- tionen
hervorzuheben, also die häufigsten und deut- lichsten an den Atmungsorganen
und am Herzen. Sie sind uns Beweise dafür, dafß motorische Inner-
vationen, also Abfuhrvorgänge an dem Granzen der Angst Anteil haben. Die
Analyse des Angstzustandes ergibt also ı) einen spezifischen
Unlustcharakter, 2) Abfuhraktionen, 3) die Wahrnehmungen derselben.
Die Punkte 2) und 3) ergeben uns bereits einen Unterschied gegen
die ähnlichen Zustände, z. B. der Trauer und des Schmerzes. Bei diesen
gehören die motorischen Äußerungen nicht dazu; wo sie vor- handen
sind, sondern sie sich deutlich nicht als Bestand- teile des Ganzen,
sondern als Konsequenzen oder Reaktionen darauf. Die Angst ist also ein
besonderer Unlustzustand mit Abfuhraktionen auf bestimmte Bahnen.
Nach unseren allgemeinen Anschauungen werden wir glauben, daß der Angst
eine Steigerung der Erregung zugrunde liegt, die einerseits den
Unlustcharakter schafft, andererseits sich durch die genannten
Abfuhren erleichtert. Diese rein physiologische Zusammenfassung
wird uns aber kaum genügen; wir sind versucht, anzunehmen, dafß ein
historisches Moment da ist, welches die Sensationen und Innervationen der
Angst fest an einander bindet. Mit anderen Worten, daß der
Angstzustand die Reproduktion eines Erlebnisses ist, das die Bedingungen
einer solchen Reizsteigerung und der Abfuhr auf bestimmte Bahnen
enthielt, wodurch also die Unlust der Angst ihren spezifischen
Charakter erhält. Als solches vorbildliches Erlebnis bietet sich
uns für den Menschen die Geburt, und darum sind wir geneigt, im
Angstzustand eine Reproduktion des Greburtstraumas zu sehen.
Wir haben damit nichts behauptet, was der Angst eine
Ausnahmsstellung unter den Affektzuständen ein- räumen würde. Wir meinen,
auch die anderen Affekte sind Reproduktionen alter, lebenswichtiger,
eventuell vorindividueller Ereignisse und wir bringen sie als
allgemeine, typische, mitgeborene hysterische Anfälle in Vergleich mit
den spät und individuell erworbenen Attacken der hysterischen Neurose,
deren Genese und Bedeutung als Erinnerungssymbole uns durch die Analyse
deutlich geworden ist. Natürlich wäre es sehr wünschenswert, diese
Auffassung für eine Reihe anderer Afiekte beweisend durchführen zu
können, wovon wir heute weit entfernt sind. Die Zurückführung der
Angst auf das Geburts- ereignis hat sich gegen naheliegende Einwände
zu verteidigen. Die Angst ist eine wahrscheinlich allen Organismen,
jedenfalls allen höheren zukommende Reaktion, die Geburt wird nur von den
Säugetieren erlebt, und es ist fraglich, ob sie bei allen diesen
die Bedeutung eines Traumas hat. Es gibt also Angst ohne
Geburtsvorbild. Aber dieser Einwand setzt sich über die Schranken
zwischen Biologie und Psychologie hinaus. Gerade weil die Angst eine
biologisch unent- behrliche Funktion zu erfüllen hat, als Reaktion
auf den Zustand der Gefahr, mag sie bei verschiedenen Lebewesen auf
verschiedene Art eingerichtet worden sein. Wir wissen auch nicht, ob sie
bei dem Menschen ferner stehenden Lebewesen denselben Inhalt an
Sen- sationen und Innervationen hat wie beim Menschen. Das hindert
also nicht, daf3 die Angst beim Menschen den Geburtsvorgang zum Vorbild
nimmt. Wenn dies die Struktur und die Herkunft der Angst ist,
so lautet die weitere Frage: Was ist ihre Funktion? Bei welchen
Gelegenheiten wird sie reprodu- ziert? Die Antwort scheint naheliegend
und zwingend zu sein. Die Angst entstand als Reaktion auf einen
Zustand der Gefahr, sie wird nun regelmäßig reprodu- ziert, wenn sich ein
solcher Zustand wieder einstellt. Dazu ist aber einiges zu
bemerken. Die Inner- vationen des ursprünglichen Angstzustandes
waren wahrscheinlich auch sinnvoll und zweckmäßig, ganz a ——
so wie die Muskelaktionen des ersten hysterischen An- falls. Wenn
man den hysterischen Anfall erklären will, braucht man ja nur die
Situation zu suchen, in der die betreffenden Bewegungen Anteile einer
berech- tigten Handlung waren. So hat wahrscheinlich während der
Geburt die Richtung der Innervation auf die Atmungsorgane die Tätigkeit
der Lungen vorbereitet, die Beschleunigung des Herzschlags gegen die
Ver- giftung des Blutes arbeiten wollen. Diese Zweckmäßig- keit
entfällt natürlich bei der späteren Reproduktion des Angstzustandes als
Affekt, wie sie auch beim wiederholten hysterischen Anfall vermißt wird.
Wenn also das Individuum in eine neue Gefahrsituation gerät, so
kann es leicht unzweckmäßig werden, daß es mit dem Angstzustand, der
Reaktion auf eine frühere Gefahr antwortet, anstatt die der jetzigen
adäquaten Reaktion einzuschlagen. Die Zweckmäßigkeit tritt aber
wieder hervor, wenn die Gefahrsituation als heran- nahend erkannt und
durch den Angstausbruch signa- lisiert wird. Die Angst kann dann sofort
durch ge- eignetere Maßnahmen abgelöst werden. Es sondern sich also
sofort zwei Möglichkeiten des Auftretens der Angst: die eine,
unzweckmäßige, in einer neuen Gefahr- situation, die andere, zweckmäßige,
zur Signalisierung und Verhütung einer solchen. Was aber ist
eine „Gefahr‘‘? Im Geburtsakt besteht eine objektive Gefahr für die
Erhaltung des Lebens, wir wissen, was das in der Realität
bedeutet. Aber psychologisch sagt es uns gar nichts. Die Gefahr der
Geburt hat noch keinen psychischen Inhalt. Sicherlich dürfen wir beim
Fötus nichts voraussetzen, was sich irgendwie einer Art von Wissen um
die Möglichkeit eines Ausgangs in Lebensvernichtung an- nähert. Der
Fötus kann nichts anderes bemerken als eine großartige Störung in der
Ökonomie seiner narzißtischen Libido. Große Erregungssummen dringen
zu ihm, erzeugen neuartige Unlustempfindungen, manche Organe erzwingen
sich erhöhte Besetzungen, was wie ein Vorspiel der bald beginnenden
Objektbesetzung ist; was davon wird als Merkzeichen einer ‚Grefahr-
situation‘ Verwertung finden? Wir wissen leider viel zu wenig von
der seelischen Verfassung des Neugeborenen, um diese Frage direkt
zu beantworten. Ich kann nicht einmal für die Brauch- barkeit der eben
gegebenen Schilderung einstehen. Es ist leicht zu sagen, das Neugeborene
werde den Angst- affekt in allen Situationen wiederholen, die es an
das Geburtsereignis erinnert. Der entscheidende Punkt bleibt aber,
wodurch und woran es erinnert wird. Es bleibt uns kaum etwas
anderes übrig, als die Anlässe zu studieren, bei denen der Säugling
oder das ein wenig ältere Kind sich zur Angstentwicklung bereit
zeigt. Rank hat in seinem Buch „Das Irauma der Geburt‘ einen sehr
energischen Versuch gemacht, I) Otto Rank, Das Trauma der Geburt
und seine Bedeutung für die Psychoanalyse. Internat. Psychoanalyt.
Bibliothek XIV, 1924. die Beziehungen der frühesten Phobien des Kindes
zum Eindruck des Geburtsereignisses zu erweisen, allein ich kann ihn
nicht für geglückt halten. Man kann ihm zweierlei vorwerfen: Erstens,
dafs er auf der Vor- aussetzung beruht, das Kind habe bestimmte
Sinnes- eindrücke, insbesondere visueller Natur, bei seiner Geburt
empfangen, deren Erneuerung die Erinnerung an das Greburtstrauma und
somit die Angstreaktion hervorrufen kann. Diese Annahme ist völlig
unbewiesen und sehr unwahrscheinlich; es ist nicht glaubhaft, dafs
das Kind andere als taktileund Allgemeinsensationen vom Geburtsvorgang
bewahrt hat. Wenn es also später Angst vor kleinen Tieren zeigt, die in
Löchern ver- schwinden oder aus diesen herauskommen, so erklärt
Rank diese Reaktion durch die Wahrnehmung einer Analogie, dieaber dem
Kinde nicht auffällig werden kann. Zweitens, daß Rank in der Würdigung
dieser späteren Angstsituationen je nach Bedürfnis die Erinnerung an
die glückliche intrauterine Existenz oder an deren trauma- tische
Störung wirksam werden läßt, womit der Willkür in der Deutung Tür und Tor
geöffnet wird. Einzelne Fälle dieser Kinderangst widersetzen sich direkt
der Anwendung des Rank schen Prinzips. Wenn das Kind in Dunkelheit
und Einsamkeit gebracht wird, so sollten wir erwarten, dafs es diese
Wiederherstellung der intrauterinen Situation mit Befriedigung aufnimmt,
und wenn die Tatsache, daß es gerade dann mit Angst reagiert, auf
die Erinnerung an die Störung dieses Glücks durch die Geburt zurückgeführt
wird, so kann man das Gezwungene dieses Erklärungsversuches:nicht
länger verkennen. Ich muf3 den Schluß ziehen, daß die
frühesten Kindheitsphobien eine direkte Rückführung auf den
Eindruck des Geburtsaktes nicht zulassen und sich überhaupt bis jetzt der
Erklärung entzogen haben. Fine gewisse Angstbereitschaft des Säuglings
ist unver- kennbar. Sie ist nicht etwa unmittelbar nach der Geburt
am stärksten, um dann langsam abzunehmen, sondern tritt erst später mit
dem Fortschritt der seelischen Entwicklung hervor und hält über
eine gewisse Periode der Kinderzeit an. Wenn sich solche
Frühphobien über diese Zeit hinaus erstrecken, er- wecken sie den
Verdacht einer neurotischen Störung, wiewohl uns ihre Beziehung zu den
späteren deutlichen Neurosen der Kindheit keineswegs einsichtlich
ist. Nur wenige Fälle der kindlichen Angstäufßserung sind uns
verständlich; an diese werden wir uns halten müssen. So, wenn das Kind
allein, in der Dunkelheit, ist und wenn es eine fremde Person an Stelle
der ihm vertrauten (der Mutter) findet. Diese drei Fälle reduzieren
sich auf eine einzige Bedingung, das Vermissen der geliebten (ersehnten)
Person. Von da an ist aber der Weg zum Verständnis der Angst und zur
Vereinigung der Widersprüche, die sich an sie zu knüpfen scheinen,
frei. Das Erinnerungsbild der ersehnten Person wird
Freud: Hemmung, Symptom und Angst 6 GB ., Siem. Freud
gewif) intensiv, wahrscheinlich zunächst halluzinatorisch besetzt. Aber
das hat keinen Erfolg und nun hat es den Anschein, als ob diese Sehnsucht
in Angst um- schlüge. Es macht geradezu den Eindruck, als wäre
diese Angst ein Ausdruck der Ratlosigkeit, als wüßte das noch sehr
unentwickelte Wesen mit dieser sehn- süchtigen Besetzung nichts Besseres
anzufangen. Die Angst erscheint so. als Reaktion auf das Vermissen
des Objekts und es drängen sich uns die Analogien auf, daf®? auch die
Kastrationsangst die Trennung von einem hochgeschätzten Objekt zum Inhalt
hat, und daß die ursprünglichste Angst (die „Urangst“ der Geburt) bei
der Trennung von der Mutter ent- stand. Die nächste
Überlegung führt über diese Betonung des Objektverlustes hinaus. Wenn der
Säugling nach der Wahrnehmung der Mutter verlangt, so doch nur
darum, weil er bereits aus Erfahrung weiß, daß sie alle seine Bedürfnisse
ohne Verzug befriedigt. Die Situation, die er als „Gefahr“ wertet, gegen
die er versichert sein will, ist also die der Unbefriedigung, des
Anwachsens der Bedürfnisspannung, gegen die er ohnmächtig ist. Ich meine,
von diesem Gesichtspunkt aus ordnet sich alles ein; die Situation
der Unbefriedigung, in der Reizgrößen eine unlustvolle Höhe erreichen,
ohne Bewältigung durch psychische Verwendung und Abfuhr zu finden, muß
für den Säug- ling die Analogie mit dem Geburtserlebnis, die Wiederholung
der Gefahrsituation sein; das beiden Gemein- same ist die ökonomische
Störung durch das Anwachsen der Erledigung heischenden Reizgrößen, dieses
Moment also der eigentliche Kern der „Gefahr“. In beiden Fällen
tritt die Angstreaktion auf, die sich auch noch beim Säugling als
zweckmäßig erweist, indem die Richtung der Abfuhr auf Atem- und
Stimmuskulatur nun die Mutter herbeiruft, wie sie früher die
Lungentätigkeit zur Wegschaffung der inneren Reize anregte. Mehr als
diese Kennzeichnung der Gefahr braucht das Kind von seiner Geburt nicht
bewahrt zu haben. Mit der Erfahrung, daß ein äußeres, durch
Wahr- nehmung erfaßbares Objekt der an die Geburt mahnenden
gefährlichen Situation ein Ende machen kann, ver- schiebt sich nun der Inhalt
der Gefahr von der öko- nomischen Situation auf seine Bedingung, den
Objekt- verlust. Das Vermissen der Mutter wird nun die Gefahr, bei
deren Eintritt der Säugling das Angst- signal gibt, noch ehe die
gefürchtete ökonomische Situation eingetreten ist. Diese Wandlung
bedeutet einen ersten großen Fortschritt in der Fürsorge für die
Selbsterhaltung, sie schließt gleichzeitig den Über- gang von der
automatisch ungewollten Neuentstehung der Angst zu ihrer beabsichtigten
Reproduktion als Signal der Gefahr ein. In beiden Hinsichten,
sowohl als automatisches Phänomen wie als rettendes Signal, zeigt
sich die Angst als Produkt der psychischen Hilflosigkeit des
Säuglings, welche das selbstverständliche Gegenstück seiner biologischen
Hilflosigkeit ist. Das auffällige Zusammentreffen, daß sowohl die
Geburtsangst wie die Säuglingsangst die Bedingung der Trennung von
der Mutter anerkennt, bedarf keiner psychologischen Deutung; es
erklärt sich biologisch einfach genug aus der Tatsache, daf3 die Mutter,
die zuerst alle Bedürf- nisse des Fötus durch die Einrichtungen ihres
Leibes beschwichtigt hatte, dieselbe Funktion zum Teil mit anderen
Mitteln auch nach der Geburt fortsetzt. Intrauterinleben und erste
Kindheit sind weit mehr ein Kontinuum, als uns die auffällige Zensur des
Geburts- aktes glauben läßt. Das psychische Mutterobjekt ersetzt
dem Kinde die biologische Fötalsituation. Wir dürfen darum nicht
vergessen, daf3 im Intrauterin- leben die Mutter kein Objekt war, und daß
es damals keine Objekte gab. Es ist leicht zu sehen, daß es
in diesem Zusammen- hange keinen Raum für ein Abreagieren des
Geburts- traumas gibt, und daß eine andere Funktion der Angst als
die eines Signals zur Vermeidung der Gefahrsituation nicht aufzufinden
ist. Die Angst- bedingung des Objektverlustes trägt nun noch ein
ganzes Stück weiter. Auch die nächste Wandlung der Angst, die in der
phallischen Phase auftretende Kastrationsangst, ist eine Irennungsangst
und an die- selbe Bedingung gebunden. Die Gefahr ist hier die Irennung
von dem Genitale. Ein vollberechtigt scheinender Gedankengang von
Ferenczi läßt uns hier die Linie des Zusammenhanges mit den
früheren Inhalten der Gefahrsituation deutlich erkennen. Die hohe
narzifßtische Einschätzung des Penis kann sich darauf berufen, daß der
Besitz dieses Organs die Gewähr für eine Wiedervereinigung mit der Mutter
(dem Mutter- ersatz) im Akt des Koitus enthält. Die Beraubung
dieses Gliedes ist soviel wie eine neuerliche Trennung von der Mutter,
bedeutet also wiederum, einer unlust- vollen Bedürfnisspannung (wie bei
der Geburt) hilflos ausgeliefert zu sein. Das Bedürfnis, dessen
Ansteigen gefürchtet wird, ist aber nun ein sSpezialisiertes, das
der genitalen Libido, nicht mehr ein beliebiges wie in der Säuglingszeit.
Ich füge hier an, daf3 die Phantasie der Rückkehr in den Mutterleib der
Koitusersatz des Impotenten (durch die Kastrationsdrohung
Gehemmten) ist. Im Sinne Ferenczis kann man sagen, das Individuum,
das sich zur Rückkehr in den Mutter- leib durch sein Genitalorgan
vertreten lassen wollte, ersetzt nun regressiv dies Organ durch seine
ganze Person. Die Fortschritte in der Entwicklung des
Kindes, die Zunahme seiner Unabhängigkeit, die schärfere Sonderung
seines seelischen Apparats in mehrere Instanzen, das Auftreten neuer
Bedürfnisse, können nicht ohne Einfluß auf den Inhalt der
Gefahrsituation bleiben. Wir haben dessen Wandlung vom Verlust des
Mutterobjekts zur Kastration verfolgt und sehen den nächsten Schritt
durch die Macht des Über-Ichs verursacht. Mit dem Unpersönlichwerden der
Eltern- instanz, von der man die Kastration befürchtete, wird die
Gefahr unbestimmter. Die Kastrationsangst ent- wickelt sich zur
Gewissensangst, zur sozialen Angst. Es ist jetzt nicht mehr so leicht
anzugeben, was die Angst befürchtet. Die Formel: „Trennung,
Ausschluß aus der Horde‘, trifft nur jenen späteren Anteil des
Über-Ichs, der sich in Anlehnung an soziale Vorbilder entwickelt hat,
nicht den Kern des Über-Ichs, der der introjizierten Elterninstanz
entspricht. Allgemeiner aus- gedrückt, ist es der Zorn, die Strafe. des
Über-Ichs, der Liebesverlust von dessen Seite, den das Ich als
Gefahr wertet und mit dem Angstsignal beantwortet. Als letzte Wandlung
dieser Angst vor dem Über-Ich ist mir die Todes-(Lebens-)Angst, die Angst
vor der Projektion des Über-Ichs in den Schicksalsmächten
erschienen. Ich habe früher einmal einen gewissen Wert auf
die Darstellung gelegt, daß es die bei der Verdrän- gung abgezogene
Besetzung ist, welche die Verwen- dung als Angstabfuhr erfährt. Das
erscheint mir nun heute kaum wissenswert. Der Unterschied liegt
darin, daß ich vormals die Angst in jedem Falle durch einen
ökonomischen Vorgang automatisch entstanden glaubte, während die jetzige
Auffassung der Angst als eines vom Ich beabsichtigten Signals zum Zweck
der Beeinflussung der Lust-Unlustinstanz uns von diesem ökonomischen
Zwange unabhängig macht. Es ist natürlich nichts gegen die Annahme zu
sagen, daß das Ich gerade die durch die Abziehung bei der Verdrängung
frei gewordene Energie zur Erweckung des Affekts verwendet, aber es ist
bedeutungslos geworden, mit welchem Anteil Energie dies geschieht.
Ein anderer Satz, den ich einmal ausgesprochen, verlangt nun nach
Überprüfung im Lichte unserer neuen Auffassung. Es ist die Behauptung,
das Ich sei die eigentliche Angststätte; ich meine, sie wird sich
als zutreffend erweisen. Wir haben nämlich keinen Anlaß, dem Über-Ich
irgendeine Angstäußerung zuzu- teilen. Wenn aber von einer „Angst des Es
die Rede ist, so hat man nicht zu widersprechen, sondern einen
ungeschickten Ausdruck zu korrigieren. Die Angst ist ein Affektzustand,
der natürlich nur vom Ich verspürt werden kann. Das Es kann nicht
Angst haben wie das Ich, es ist keine Organisation, kann
Gefahrsituationen nicht beurteilen. Dagegen ist es ein überaus häufiges
Vorkommnis, daß sich im Es Vor- gänge vorbereiten oder vollziehen, die
dem Ich Anlaß zur Angstentwicklung geben; in der Tat sind die
wahrscheinlich frühesten Verdrängungen, wie die Mehrzahl aller späteren,
durch solche Angst des Ichs vor einzelnen Vorgängen im Es motiviert. Wir
unter- scheiden hier wiederum mit gutem Grund die beiden Fälle, daß
sich im Es etwas ereignet, was eine der 88 Siem. Freud
Gefahrsituationen fürs Ich aktiviert und es somit bewegt, zur
Inhibition das Angstsignal zu geben, und den anderen Fall, daß sich im Es
die dem Geburts- trauma analoge Situation herstellt, in der es
automatisch zur Angstreaktion kommt. Man bringt die beiden Fälle
einander näher, wenn man hervorhebt, daf der zweite der ersten und
ursprünglichen Gefahrsituation entspricht, der erste aber einer der
später aus ihr abgeleiteten Angstbedingungen. Oder auf die wirklich
vorkommenden Affektionen bezogen: daß der zweite Fall in der Ätiologie
der Aktualneurosen verwirklicht ist, der erste für die der Psychoneurosen
charakteri- stisch bleibt. Wir sehen nun, daf wir frühere
Ermittlungen nicht zu entwerten, sondern bloß mit den neueren
Einsichten in Verbindung zu bringen brauchen. Es ist nicht abzuweisen,
daß bei Abstinenz, mißbräuchlicher Störung im Ablauf der Sexualerregung,
Ablenkung derselben von ihrer psychischen Verarbeitung, direkt
Angst aus Libido entsteht, d. h. jener Zustand von Hilflosigkeit des Ichs
gegen eine übergroße Bedürfnis- spannung hergestellt wird, der wie bei
der Geburt in Angstentwicklung ausgeht, wobei es wieder eine
gleich- gültige, aber nahe liegende Möglichkeit ist, daß gerade der
Überschuß an unverwendeter Libido seine Abfuhr in der Angstentwicklung
findet. Wir sehen, daß sich auf dem Boden dieser Aktualneurosen
besonders leicht Psychoneurosen entwickeln, das heißt wohl, daß
Femmung, Symptom und Angst 89 das Ich Versuche macht, die
Angst, die es eine Weile suspendiert zu erhalten gelernt hat, zu ersparen
und durch Symptombildung zu binden. Wahrscheinlich würde die
Analyse der traumatischen Kriegsneurosen, welcher Name allerdings sehr
verschiedenartige Affektionen umfaßt, ergeben haben, daf3 eine
Anzahl von ihnen an den Charakteren der Aktualneurosen Anteil
hat. Als wir die Entwicklung der verschiedenen Gefahr-
situationen aus dem ursprünglichen Geburtsvorbild darstellten, lag es uns
ferne zu behaupten, dafs jede spätere Angstbedingung die frühere einfach
außer Kraft setzt. Die Fortschritte der Ichentwicklung tragen
allerding dazu bei, die frühere Gefahrsituation zu entwerten und beiseite
zu schieben, so daf man sagen kann, einem bestimmten Entwicklungsalter
sei eine gewisse Angstbedingung wie adäquat zugeteilt. Die Gefahr
der psychischen Hilflosigkeit pafst zur Lebenszeit der Unreife des Ichs,
wie die Gefahr des Objektverlustes zur Unselbständigkeit der ersten
Kinder- jahre, die Kastrationsgefahr zur phallischen Phase, die
Über-Ichangst zur Latenzzeit. Aber es können doch alle diese
Gefahrsituationen und Angstbedingungen nebeneinander fortbestehen bleiben
und das Ich auch zu späteren als den adäquaten Zeiten zur Angst-
reaktion veranlassen, oder es können mehrere von ihnen gleichzeitig in
Wirksamkeit treten. Möglicher- weise bestehen auch engere Beziehungen
zwischen der wirksamen Gefahrsituation und der Form der auf sie
folgenden Neurose.' Als wir in einem früheren Stück dieser
Unter- suchungen auf die Bedeutung der Kastrationsgefahr 1)
Seit der Unterscheidung von Ich und Es mußte auch unser Interesse an den
Problemen der Verdrängung eine neue Belebung erfahren. Bisher hatte es
uns genügt, die dem Ich zugewendeten Seiten des Vorgangs, die Abhaltung
vom Bewußtsein und von der Motilität und die Ersatz- (Symptom-) Bildung
ins Auge zu fassen, von der verdrängten Triebregung selbst nahmen wir an,
sie bleibe im Unbewußten unbestimmt lange unverändert bestehen. Nun
wendet sich das Interesse den Schicksalen des Verdrängten zu, und
wir ahnen, daß ein solcher unveränderter und unveränderlicher Fort-
bestand nicht selbstverständlich, vielleicht nicht einmal gewöhnlich ist.
Die ursprüngliche Triebregung ist jedenfalls durch die Ver- drängung
gehemmt und von ihrem Ziel abgelenkt worden. Ist aber ihr Ansatz im
Unbewußten erhalten geblieben und hat er sich resistent gegen die
verändernden und entwertenden Einflüsse des Lebens erwiesen? Bestehen
also die alten Wünsche noch, von deren früherer Existenz uns die Analyse
berichtet? Die Antwort scheint naheliegend und gesichert: Die verdrängten
alten Wünsche müssen im Unbewußten noch fortbestehen, da wir ihre
Abkömmlinge, die Symptome, noch wirksam finden. Aber sie ist nicht
zureichend, sie läßt nicht zwischen den beiden Möglichkeiten entscheiden,
ob der alte Wunsch jetzt nur durch seine Abkömmlinge wirkt, denen
er all seine Besetzungsenergie übertragen hat, oder ob er außerdem selbst
erhalten geblieben ist, Wenn es sein Schicksal war, sich in der Besetzung
seiner Abkömmlinge zu erschöpfen, so bleibt noch die dritte Möglichkeit,
daß er im Verlauf der Neurose durch Re- gression wiederbelebt wurde, so
unzeitgemäß er gegenwärtig sein mag. Man braucht diese Erwägungen nicht
für müßig zu halten; vieles an den Erscheinungen des krankhaften wie des
normalen Seelenlebens scheint solche Fragestellungen zu erfordern. In
meiner Studie über den Untergang des Ödipuskomplexes bin ich auf
den Unterschied zwischen der bloßen Verdrängung und der wirklichen
Aufhebung einer alten Wunschregung aufmerksam geworden. bei mehr
als einer neurotischen Affektion stießen, erteilten wir uns die Mahnung,
dies Moment doch nicht zu überschätzen, da es bei dem gewiß mehr
zur Neurose disponierten weiblichen Geschlecht doch nicht ausschlaggebend
sein könnte. Wir sehen jetzt, daf3 wir nicht in Gefahr sind, die
Kastrationsangst für den einzigen Motor der zur Neurose führenden
Abwehr- vorgänge zu erklären. Ich habe an anderer Stelle
auseinandergesetzt, wie die Entwicklung des kleinen Mädchens durch den
Kastrationskomplex zur zärtlichen Objektbesetzung gelenkt wird. Gerade
beim Weibe scheint die Gefahrsituation des Objektverlustes die
wirksamste geblieben zu sein. Wir dürfen an ihrer Angstbedingung die
kleine Modifikation anbringen, daß es sich nicht mehr um das Vermissen
oder den realen Verlust des Objekts handelt, sondern um den Liebes-
verlust von seiten des Objekts. Da es sicher steht, daß die Hysterie eine
größere Affinität zur Weiblich- keit hat, ebenso wie die Zwangsneurose
zur Männlich- keit, so liegt die Vermutung nahe, die Angstbedingung
des Liebesverlustes spiele bei Hysterie eine ähnliche Rolle wie die
Kastrationsdrohung bei den Phobien, die Über-Ichangst bei der
Zwangsneurose. IX Was jetzt erübrigt, ist die Behandlung der
Be- ziehungen zwischen Symptombildung und Angst- entwicklung.
Zwei Meinungen darüber scheinen weit verbreitet zu sein. Die eine
nennt die Angst selbst ein Symptom der Neurose, die andere glaubt an ein
weit innigeres Verhältnis zwischen beiden. Ihr zufolge würde alle
Symptombildung nur unternommen werden, um der Angst zu entgehen; die
Symptome binden die psychi- sche Energie, die sonst als Angst abgeführt
würde, so dafß® die Angst das Grundphänomen und Haupt- problem der
Neurose wäre. | Die zumindest partielle Berechtigung der zweiten
Behauptung läßt sich durch schlagende Beispiele er- weisen. Wenn man
einen Agoraphoben, den man auf die Straße begleitet hat, dort sich selbst
überläßt, produziert er einen Angstanfall; wenn man einen
Zwangsneurotiker daran hindern läßt, sich nach einer Berührung die Hände zu
waschen, wird er die Beute MHemmung, Symptom und Angst 93
einer fast unerträglichen Angst. Es ist also klar, die Bedingung
des Begleitetwerdens und die Zwangs- handlung des Waschens hatten die
Absicht und auch den Erfolg, solche Angstausbrüche zu verhüten. In
diesem Sinne kann auch jede Hemmung, die sich das Ich auferlegt, Symptom
genannt werden. Da wir die Angstentwicklung auf die Gefahr-
situation zurückgeführt haben, werden wir es vor- ziehen zu sagen, die
Symptome werden geschaffen, um das Ich der Gefahrsituation zu entziehen.
Wird die Symptombildung verhindert, so tritt die Gefahr wirklich
ein, d. h. es stellt sich jene der Geburt analoge Situation her, in der
sich das Ich hilflos gegen den stetig wachsenden Triebanspruch findet,
also die erste und ursprünglichste der Angstbedingungen. Für unsere
Anschauung erweisen sich die Beziehungen zwischen Angst und Symptom
weniger eng als angenommen wurde, die Folge davon, daß wir zwischen beide
das Moment der Gefahrsituation eingeschoben haben. Wir können auch
ergänzend sagen, die Angstentwicklung leite die Symptombildung ein, ja
sie sei eine not- wendige Voraussetzung derselben, denn wenn das
Ich nicht durch die Angstentwicklung die Lust-Unlust- Instanz wachrütteln
würde, bekäme es nicht die Macht, den im Es vorbereiteten,
gefahrdrohenden Vorgang aufzuhalten. Dabei ist die,Tendenz unverkennbar,
sich auf ein Mindestmaß von Angstentwicklung zu be- schränken, die
Angst nur als Signal zu verwenden, 94 Sigm. Freud denn
sonst bekäme man die Unlust, die durch den Triebvorgang droht, nur an
anderer Stelle zu spüren, was kein Erfolg nach der Absicht des
Lustprinzips wäre, sich aber doch bei den Neurosen häufig genug
ereignet. Die Symptombildung hat also den wirklichen Erfolg,
die Gefahrsituation aufzuheben. Sie hat zwei Seiten; die eine, die uns
verborgen bleibt, stellt im Es jene Abänderung her, mittels deren das Ich
der Gefahr entzogen wird, die andere uns zugewendete zeigt, was sie
an Stelle des beeinflußten Triebvorganges geschaffen hat, die
Ersatzbildung. - Wir sollten uns aber korrekter ausdrücken,
dem Abwehrvorgang zuschreiben, was wir eben von der Symptombildung
ausgesagt haben, und den Namen Symptombildung selbst als synonym mit Ersatzbildung
gebrauchen. Es scheint dann klar, daß der Abwehr- vorgang analog der
Flucht ist, durch die sich das Ich einer von außen drohenden Gefahr
entzieht, daß er eben einen Fluchtversuch vor einer Triebgefahr
darstellt. Die Bedenken gegen diesen Vergleich werden uns zu weiterer
Klärung verhelfen. Erstens läßt sich ein- wenden, daß der Objektverlust
(der Verlust der Liebe von seiten des Objekts) und die
Kastrationsdrohung ebensowohl (Gefahren sind, die von außen drohen,
wie etwa ein reißsendes Tier, also nicht Triebgefahren. Aber es ist
doch nicht derselbe Fall. Der Wolf würde uns wahrscheinlich anfallen,
gleichgültig, wie wir uns gegen ihn benehmen; die geliebte Person würde
uns aber nicht ihre Liebe entziehen, die Kastration uns nicht
angedroht werden, wenn wir nicht bestimmte Gefühle und Absichten in
unserem Inneren nähren würden. So werden diese Triebregungen zu
Bedingungen der äußeren Gefahr und damit selbst gefährlich, wir
können jetzt die äußere Gefahr durch Maßregeln gegen innere Gefahren
bekämpfen. Bei den Tierphobien scheint die Gefahr noch durchaus als eine
äußerliche empfunden zu werden, wie sie auch im Symptom eine
äußserliche Verschiebung erfährt. Bei der Zwangsneurose ist sie
weit mehr verinnerlicht, der Anteil der Angst vor dem Über-Ich, der
soziale Angst ist, repräsentiert noch den innerlichen Ersatz einer
äußeren Gefahr, der andere Anteil, die Gewissensangst, ist durchaus
endopsychisch. Ein zweiter Einwand sagt, beim Fluchtversuch
vor einer drohenden äußeren Gefahr tun wir ja nichts anderes, als daß wir
die Raumdistanz zwischen uns und dem Drohenden vergrößern. Wir setzen uns
ja nicht gegen die Gefahr zur Wehr, suchen nichts an ihr selbst zu
ändern, wie in dem anderen Falle, daß wir mit einem Knüttel auf den Wolf
losgehen oder mit einem Gewehr auf ihn schießen. Der Abwehr-
vorgang scheint aber mehr zu tun, als einem Flucht- versuch entspricht.
Er greift ja in den drohenden Triebablauf ein, unterdrückt ihn irgendwie,
lenkt ihn von seinem Ziel ab, macht ihn dadurch ungefährlich.
Dieser Einwand scheint unabweisbar, wir müssen ihm 96 Siem.
Freud Rechnung tragen. Wir meinen, es wird wohl so sein,
dafß es Abwehrvorgänge gibt, die man mit gutem Recht einem Fluchtversuch
vergleichen kann, während sich das Ich bei anderen weit aktiver zur
Wehre setzt, energische Gegenaktionen vornimmt. Wenn der Vergleich
der Abwehr mit der Flucht nicht überhaupt durch den Umstand gestört wird,
dafs das Ich und der Trieb im Es ja Teile derselben Organisation sind,
nicht getrennte Existenzen, wie der Wolf und das Kind, so daf jede Art
Verhaltens des Ichs auch abändernd auf den Triebvorgang einwirken
muß. Durch das Studium der Angstbedingungen haben wir das
Verhalten des Ichs bei der Abwehr sozusagen in rationeller Verklärung
erblicken müssen. Jede Gefahr- situation entspricht einer gewissen
Lebenszeit oder Entwicklungsphase des seelischen Apparats und er-
scheint für diese berechtigt. Das frühkindliche Wesen ist wirklich nicht
dafür ausgerüstet, große Erregungs- summen, die von außen oder innen
anlangen, psychisch zu bewältigen. Zu einer gewissen Lebenszeit ist
es wirklich das wichtigste Interesse, daß die Personen, von denen
man abhängt, ihre zärtliche Sorge nicht zurückziehen. Wenn der Knabe den
mächtigen Vater als Rivalen bei der Mutter empfindet, seiner
aggressiven Neigungen gegen ihn und seiner sexuellen Absichten auf
die Mutter inne wird, hat er ein Recht dazu, sich vor ihm zu fürchten,
und die Angst vor seiner Strafe kann durch phylogenetische Verstärkung
sich als Kastrationsangst äußern. Mit dem Eintritt in soziale
Beziehungen wird die Angst vor dem Über-Ich, das Gewissen, zur
Notwendigkeit, der Wegfall dieses Moments die Quelle von schweren
Konflikten und Gefahren usw. Aber gerade daran knüpft sich ein
neues Problem. Versuchen wir es, den Angstaffekt für eine
Weile durch einen anderen, z. B. den Schmerzaffekt, zu ersetzen.
Wir halten es für durchaus normal, daß das Mädchen von vier Jahren
schmerzlich weint, wenn ihm eine Puppe zerbricht, mit sechs Jahren, wenn
ihm die Lehrerin einen Verweis gibt, mit sechzehn Jahren, wenn der
Geliebte sich nicht um sie bekümmert, mit fünfundzwanzig Jahren
vielleicht, wenn sie ein Kind begräbt. Jede dieser Schmerzbedingungen hat
ihre Zeit und erlischt mit deren Ablauf; die letzten, defini-
tiven, erhalten sich dann durchs Leben. Es würde uns aber auffallen, wenn
dies Mädchen als Frau und Mutter über die Beschädigung einer Nippsache
weinen würde. So benehmen sich aber die Neurotiker. In ihrem
seelischen Apparat sind längst alle Instanzen zur Reizbewältigung
innerhalb weiter Grenzen aus- gebildet, sie sind erwachsen genug, um die
meisten ihrer Bedürfnisse selbst zu befriedigen, sie wissen längst,
daß die Kastration nicht mehr als Strafe geübt wird, und doch benehmen
sie sich, als bestünden die alten Gefahrsituationen noch, sie halten an
allen früheren Angstbedingungen fest. Die Antwort hierauf wird etwas
weitläufig aus- fallen. Sie wird vor allem den Tatbestand zu
sichten haben. In einer großen Anzahl von Fällen werden die alten
Angstbedingungen wirklich fallen gelassen, nach- dem sie bereits
neurotische Reaktionen erzeugt haben. Die Phobien der kleinsten Kinder
vor Alleinsein, Dunkelheit und vor Fremden, die beinahe normal zu
nennen sind, vergehen zumeist in etwas späteren Jahren, sie ‚wachsen sich
aus‘, wie man von manchen anderen Kindheitsstörungen sagt. Die so
häufigen Tierphobien haben das gleiche Schicksal, viele der
Konversionshysterien der Kinderjahre finden später keine Fortsetzung.
Zeremoniell in der Latenzzeit ist ein ungemein häufiges Vorkommnis, nur
ein sehr geringer Prozentsatz dieser Fälle entwickelt sich später
zur vollen Zwangsneurose. Die Kinderneurosen sind überhaupt — soweit
unsere Erfahrungen an den höheren Kulturanforderungen unterworfenen
Stadt- kindern weißer Rasse reichen — regelmäßige Episoden der
Entwicklung, wenngleich ihnen noch immer zu wenig Aufmerksamkeit
geschenkt wird. Man vermißt die Zeichen der Kindheitsneurose auch nicht
bei einem erwachsenen Neurotiker, während lange nicht alle Kinder,
die sie zeigen, auch später Neurotiker werden. Es müssen also im Verlaufe
der Reifung Angst- bedingungen aufgegeben worden sein und Gefahr-
situationen ihre Bedeutung verloren haben. Dazu kommt, daß einige dieser
Gefahrsituationen sich da- Femmung, Symptom und Angst 99
durch in späte Zeiten hinüberretten, daß sie ihre Angstbedingung
zeitgemäß modifizieren. So erhält sich z. B. die Kastrationsangst unter
der Maske der Syphilisphobie, nachdem man erfahren hat, daß zwar
die Kastration nicht mehr als Strafe für das Gewähren- lassen der
sexuellen Gelüste üblich ist, aber daß dafür der Triebfreiheit schwere
Erkrankungen drohen. Andere der Angstbedingungen sind überhaupt
nicht zum Untergang bestimmt, sondern sollen den Men- schen durchs
Leben begleiten, wie die der Angst vor dem Über-Ich. Der Neurotiker
unterscheidet sich dann vor den Normalen dadurch, dafs er die Reak-
tionen auf diese Gefahren übermäßig erhöht. Gegen die Wiederkehr der
ursprünglichen traumatischen Angstsituation bietet endlich auch das
Erwachsensein keinen zureichenden Schutz; es dürfte für jedermann
eine Grenze geben, über die hinaus sein seelischer Apparat in der
Bewältigung der Erledigung heischen- den Erregungsmengen versagt.
Diese kleinen Berichtigungen können unmöglich die Bestimmung haben,
an der Tatsache zu rütteln, die hier erörtert wird, der Tatsache, daf$ so
viele Menschen in ihrem Verhalten zur Gefahr infantil bleiben und
verjährte Angstbedingungen nicht über- winden; dies bestreiten, hieße die
Tatsache der Neu- rose leugnen, denn solche Personen heifst man
eben Neurotiker. Wie ist das aber möglich? Warum sind nicht alle
Neurosen Episoden der Entwicklung, die mit Erreichung der nächsten Phase
abgeschlossen werden?. Woher das Dauermoment in diesen Reak- tionen
auf die Gefahr? Woher der Vorzug, den der Angstaffekt vor allen anderen
Affekten zu geniefsen scheint, daß er allein Reaktionen hervorruft, die
sich als abnorm von den anderen sondern und sich als unzweckmäßig
dem Strom des Lebens entgegen- stellen? Mit anderen Worten, wir finden
uns unver- sehens wieder vor der so oft gestellten Vexierfrage,
woher kommt die Neurose, was ist ihr letztes, das ihr besondere Motiv?
Nach jahrzehntelangen analy- tischen Bemühungen erhebt sich dies Problem
vor uns, unangetastet, wie zu Anfang. Die Angst ist die Reaktion
auf die Gefahr. Man kann doch die Idee nicht abweisen, daß es mit
dem Wesen der Gefahr zusammenhängt, wenn sich der Angstaffekt eine
Ausnahmsstellung in der seelischen Ökonomie erzwingen kann. Aber die
Gefahren sind allgemein menschliche, für alle Individuen die näm-
lichen; was wir brauchen und nicht zur Verfügung haben, ist ein Moment,
das uns die Auslese der Indi- viduen verständlich macht, die den
Angstaffekt trotz seiner Besonderheit dem normalen seelischen
Betrieb unterwerfen können, oder das bestimmt, wer an dieser
Aufgabe scheitern muß. Ich sehe zwei Versuche vor mir, ein solches Moment
aufzudecken; es ist begreif- lich, daß jeder solche Versuch eine
sympathische Aufnahme erwarten darf, da er einem quälenden Be-
dürfnis Abhilfe verspricht. Die beiden Versuche ergänzen einander, indem
sie das Problem an ent- gegengesetzten Enden angreifen. Der erste ist
vor mehr als zehn Jahren von Alfred Adler unternommen worden; er
behauptet, auf seinen innersten Kern reduziert, daf3 diejenigen Menschen
an der Bewältigung der durch die Gefahr gestellten Aufgabe
scheitern, denen die Minderwertigkeit ihrer Organe zu große
Schwierigkeiten bereitet. Bestünde der Satz Simplex sigillum veri
zurecht, so müßte man eine solche Lösung wie eine Erlösung begrüßen.
Aber im Gegenteile, die Kritik des abgelaufenen Jahrzehnts hat die
volle Unzulänglichkeit dieser Erklärung, die sich überdies über den
ganzen Reichtum der von der Psychoanalyse aufgedeckten Tatbestände
hinaussetzt, beweisend dargetan. Den zweiten Versuch hat Otto
Rank 1923 in seinem Buch ‚Das Trauma der Geburt‘ unternommen. Es
wäre unbillig, ihn dem Versuch von Adler in einem anderen Punkte als dem
einen hier betonten gleichzustellen, denn er bleibt auf dem Boden
der Psychoanalyse, deren Gedankengänge er fortsetzt und ist als
eine legitime Bemühung zur Lösung der ana- Iytischen Probleme
anzuerkennen. In der gegebenen Relation zwischen Individuum und Gefahr
lenkt Rank von der Organschwäche des Individuums ab und aut die
veränderliche Intensität der Gefahr hin. Der Geburtsvorgang ist die erste
Gefahrsituation, der von ihm produzierte ökonomische Aufruhr wird das
Vor- bild der Angstreaktion;, wir haben vorhin die Ent- wicklungslinie
verfolgt, welche diese erste Gefahr- situation und Angstbedingung mit
allen späteren verbindet, und dabei gesehen, daß sie alle etwas Ge-
meinsames bewahren, indem sie alle in gewissem Sinne eine Trennung von
der Mutter bedeuten, zuerst nur in biologischer Hinsicht, dann im Sinn
eines direkten Objektverlustes und später eines durch in- direkte
Wege vermittelten. Die Aufdeckung dieses großsen Zusammenhanges ist ein
unbestrittenes Ver- dienst der Rankschen Konstruktion. Nun trifft
das Trauma der Geburt die einzelnen Individuen in ver- schiedener
Intensität, mit der Stärke des Traumas variiert die Heftigkeit der
Angstreaktion, und es soll nach Rank von dieser Anfangsgröße der
Angst- entwicklung abhängen, ob das Individuum jemals ihre
Beherrschung erlernen kann, ob es neurotisch wird oder normal.
Die Einzelkritik der Rankschen Aufstellungen ist nicht unsere
Aufgabe, bloß deren Prüfung, ob sie zur Lösung unseres Problems brauchbar
sind. Die Formel Ranks, Neurotiker werde der, dem es wegen der
Stärke des Geburtstraumas niemals gelinge, dieses völlig abzureagieren,
ist theoretisch höchst anfechtbar. Man weiß nicht recht, was mit dem
Abreagieren des Traumas gemeint ist. Versteht man es wörtlich, so
kommt man zu dem unhaltbaren Schluß, daß der Neurotiker sich um so mehr
der Gesundung nähert, je häufiger und intensiver er den Angstaffekt
repro- duziert. Wegen dieses Widerspruches mit der Wirk- lichkeit
hatte ich ja seinerzeit die Theorie des Abreagierens aufgegeben, die in der Katharsis
eine so große Rolle spielte. Die Betonung der wechselnden Stärke
des Geburtstraumas läßt keinen Raum für den berechtigten ätiologischen
Anspruch der hereditären Konstitution. Sie ist ja ein organisches
Moment, welches sich gegen die Konstitution wie eine Zu- fälligkeit
verhält und selbst von vielen, zufällig zu nennenden Einflüssen, z. B.
von der rechtzeitigen Hilfeleistung bei der Geburt abhängig ist. Die
Rank- sche Lehre hat konstitutionelle wie phylogenetische Faktoren
überhaupt außer Betracht gelassen. Will man aber für die Bedeutung der
Konstitution Raum schaffen, etwa durch die Modifikation, es käme
viel mehr darauf an, wie ausgiebig das Individuum auf die variable
Intensität des Geburtstraumas reagiere, SO hat man der Theorie ihre
Bedeutung geraubt, und den neu eingeführten Faktor auf eine Nebenrolle
ein- geschränkt. Die Entscheidung über den Ausgang in Neurose liegt
dann doch auf einem anderen, wiederum auf einem unbekannten Gebiet.
Die Tatsache, daß der Mensch den Geburtsvor- gang mit den anderen
Säugetieren gemein hat, während ihm eine besondere Disposition zur
Neurose als Vorrecht vor den Tieren zukommt, wird kaum günstig für
die Ranksche Lehre stimmen. Der Haupt- einwand bleibt aber, daß sie in
der Luft schwebt, anstatt sich auf gesicherte Beobachtung zu stützen.
Es gibt keine guten Untersuchungen darüber, ob schwere
Aemmung, Symptom und Angst und protrahierte Geburt in unverkennbarer Weise
mit Entwicklung von Neurose zusammentreffen, ja, ob so geborene
Kinder nur die Phänomene der frühinfantilen Ängstlichkeit länger oder
stärker zeigen als andere. Macht man geltend, daf präzipitierte und für
die Mutter leichte Geburten für das Kind möglicher- weise die
Bedeutung von schweren Traumen haben, so bleibt doch die Forderung
aufrecht, dafS Geburten, die zur Asphyxie führen, die behaupteten Folgen
mit Sicherheit erkennen lassen müßten. Es scheint ein Vorteil der
Rankschen Ätiologie, daß sie ein Moment voranstellt, das der Nachprüfung
am Material der Erfahrung zugänglich ist; solange man eine solche
Prüfung nicht wirklich vorgenommen hat, ist es unmöglich, ihren Wert zu
beurteilen. Dagegen kann ich mich der Meinung nicht an-
schließen, daß die Ranksche Lehre der bisher in der Psychoanalyse
anerkannten ätiologischen Bedeutung der Sexualtriebe widerspricht; denn
sie bezieht sich nur auf das Verhältnis des Individuums zur Gefahr-
situation und läßt die gute Auskunft offen, dafs, wer die anfänglichen
Gefahren nicht bewältigen konnte, auch in den später auftauchenden
Situationen sexueller Gefahr versagen muß und dadurch in die
Neurose gedrängt wird. Ich glaube also nicht, daß der
Ranksche Versuch uns die Antwort auf die Frage nach der Begründung
der Neurose gebracht hat, und ich meine, es läfst sich noch nicht
entscheiden, einen wie großen Beitrag zur Lösung der Frage er doch
enthält. Wenn die Unter- suchungen über den Einfluß schwerer Geburt auf
die Disposition zu Neurosen negativ ausfallen, ist dieser Beitrag
gering einzuschätzen. Es ist sehr zu besorgen, daß das Bedürfnis nach
einer greifbaren und einheit- lichen ‚letzten Ursache‘‘ der Nervosität
immer un- befriedigt bleiben wird. Der ideale Fall, nach dem sich
der Mediziner wahrscheinlich noch heute sehnt, wäre der des Bazillus, der
sich isolieren und reinzüchten läßt, und dessen Impfung bei jedem
Individuum die nämliche Affektion hervorruft. Oder etwas weniger
phantastisch: die Darstellung von chemischen Stoffen, deren Verabreichung
bestimmte Neurosen produziert und aufhebt. Aber die Wahrscheinlichkeit
spricht nicht für solche Lösungen des Problems. Die
Psychoanalyse führt zu weniger einfachen, minder befriedigenden
Auskünften. Ich habe hier nur längst Bekanntes zu wiederholen, nichts
Neues hinzu- zufügen. Wenn es dem Ich gelungen ist, sich einer
gefährlichen Triebregung zu erwehren, z. B. durch den Vorgang der
Verdrängung, so hat es diesen Teil des Es zwar gehemmt und geschädigt,
aber ihm gleichzeitig auch ein Stück Unabhängigkeit gegeben und auf
ein Stück seiner eigenen Souveränität ver- zichtet. Das folgt aus der
Natur der Verdrängung, die im Grunde ein Fluchtversuch ist. Das
Verdrängte ist nun „vogelfrei‘, ausgeschlossen aus der
großen Organisation des Ichs, nur den Gesetzen unterworfen, die im
Bereich des Unbewußten herrschen. Ändert sich nun die Gefahrsituation, so
daß das Ich kein Motiv zur Abwehr einer neuerlichen, der
verdrängten analogen Triebregung hat, so werden die Folgen der
Icheinschränkung manifest. Der neuerliche Triebablauf vollzieht sich
unter dem Einfluß des Automatismus, — ich zöge vor zu sagen: des
Wiederholungszwanges, — er wandelt dieselben Wege wie der früher
ver- drängte, als ob die überwundene Gefahrsituation noch bestünde.
Das fixierende Moment an der Verdrängung ist also der Wiederholungszwang
des unbewufsten Es, der normalerweise nur durch die frei bewegliche
Funktion des Ichs aufgehoben wird. Nun mag es dem Ich mitunter gelingen,
die Schranken der Ver- drängung, die es selbst aufgerichtet, wieder
ein- zureißßen, seinen Einfluß auf die Triebregung wieder-
zugewinnen und den neuerlichen Triebablauf im Sinne der veränderten
Gefahrsituation zu lenken. Tatsache ist, daß es ihm so oft mißlingt, und
daß es seine Verdrängungen nicht rückgängig machen kann. Quanti-
tative Relationen mögen für den Ausgang dieses Kampfes maßgebend sein. In
manchen Fällen haben wir den Eindruck, daf die Entscheidung eine
zwangs- läufige ist, die regressive Anziehung der verdrängten
Regung und die Stärke der Verdrängung sind so groß, daß die neuerliche Regung
nur dem Wiederholungs- zwange folgen kann. In anderen Fällen nehmen
wir den Beitrag eines anderen Kräftespiels wahr, die An- ziehung des
verdrängten Vorbilds wird verstärkt durch die Abstoßung von Seiten der
realen Schwierigkeiten, die sich einem anderen Ablauf der neuerlichen
Trieb- regung entgegensetzen. Dafß dies der Hergang der
Fixierung an die Ver- drängung und der Erhaltung der nicht mehr
aktuellen Gefahrsituation ist, findet seinen Erweis in der an sich
bescheidenen, aber theoretisch kaum überschätz- baren Tatsache der
analytischen Therapie. Wennwir dem Ich in der Analyse die Hilfe leisten,
die es in den Stand setzen kann, seine Verdrängungen aufzu- heben,
bekommt es seine Macht über das verdrängte Es wieder und kann die
Triebregungen so ablaufen lassen, als ob die alten Gefahrsituationen
nicht mehr bestünden. Was wir so erreichen, steht in gutem Einklang
mit dem sonstigen Machtbereich unserer ärztlichen Leistung. In der Regel
muß sich ja unsere Iherapie damit begnügen, rascher, verläßlicher,
mit weniger Aufwand den guten Ausgang herbeizuführen, der sich
unter günstigen Verhältnissen spontan ergeben hätte. Die
bisherigen Erwägungen lehren uns, es sind quantitative Relationen, nicht
direkt aufzuzeigen, nur auf dem Wege des Rückschlusses faßbar, die
darüber entscheiden, ob die alten Gefahrsituationen festgehalten
werden, ob die Verdrängungen des Ichs erhalten bleiben, ob die
Kinderneurosen ihre Fortsetzung finden oder nicht. Von den Faktoren, die
an der Verursachung der Neurosen beteiligt sind, die die
Bedingungen geschaffen haben, unter denen sich die psychischen Kräfte mit
einander messen, heben sich für unser Verständnis drei hervor, ein
biologischer, ein phylogenetischer und ein rein psychologischer.
Der biologische ist die lang hingezogene Hilflosigkeit und
Abhängigkeit des kleinen Menschenkindes. Die Intrau- terinexistenz des
Menschen erscheint gegen die der meisten Tiere relativ verkürzt; es wird
unfertiger als diese in die Welt geschickt. Dadurch wird der Ein-
fluß der realen Aufßenwelt verstärkt, die Differen- zierung des Ichs vom
Es frühzeitig gefördert, die Gefahren der Außenwelt in ihrer Bedeutung
er- höht und der Wert des Objekts, das allein gegen diese Gefahren
schützen und das verlorene Intrau- terinleben ersetzen kann, enorm
gesteigert. Dies bio- logische Moment stellt also die ersten
Gefahrsituationen her und schafft das Bedürfnis, geliebt zu werden,
das den Menschen nicht mehr verlassen wird. Der zweite,
phylogenetische, Faktor ist von uns nur erschlossen worden; eine sehr
merkwürdige Tat- sache der Libidoentwicklung hat uns zu seiner An-
nahme gedrängt. Wir finden, daß das Sexualleben des Menschen sich nicht
wie das der meisten ihm nahestehenden Tiere vom Anfang bis zur
Reifung stetig weiter entwickelt, sondern daß) es nach einer ersten
Frühblüte bis zum fünften Jahr eine energische Siem. Ireud
Unterbrechung erfährt, worauf es dann mit der Pubertät von neuem
anhebt und an die infantilen Ansätze anknüpft. Wir meinen, es müßte in
den Schicksalen der Menschenart etwas Wichtiges vorge- fallen sein,
was diese Unterbrechung der Sexualent- wicklung als historischen
Niederschlag hinterlassen hat. Die pathogene Bedeutung dieses Moments
ergibt sich daraus, dafß die meisten Triebansprüche dieser kind-
lichen Sexualität vom Ich als Gefahren behandelt und abgewehrt werden, so
daf die späteren sexuellen Regungen der Pubertät, die ichgerecht sein
sollten, in Gefahr sind, der Anziehung der infantilen Vorbilder zu
unterliegen und ihnen in die Verdrängung zu folgen. Hier stoßen wir auf
die direkteste Ätiologie der Neu- rosen. Es ist merkwürdig, daß der frühe
Kontakt mit den Ansprüchen der Sexualität auf das Ich ähnlich
wirkt, wie die vorzeitige Berührung mit der Aufßen- welt. Der
dritte oder psychologische Faktor ist in einer Unvollkommenheit unseres
seelischen Apparates zu finden, die gerade mit seiner Differenzierung in
ein Ich und ein Es zusammenhängt, also in letzter Linie auch auf
den Einfluß der Außenwelt zurückgeht. Durch die Rücksicht auf die
Gefahren der Realität wird das Ich genötigt, sich gegen gewisse
Triebregungen des Es zur Wehre zu setzen, sie als Gefahren zu be-
handeln. Das Ich kann sich aber gegen innere Trieb- gefahren nicht in so
wirksamer Weise schützen wie Flemmung, Symptom und Angst III
gegen ein Stück der ihm fremden Realität. Mit dem Es selbst innig
verbunden, kann es die Triebgefahr nur abwehren, indem es seine eigene
Organisation ein- schränkt und sich die Symptombildung als Ersatz für
seine Beeinträchtigung des Triebes gefallen läßt. Er- neuert sich dann
der Andrang des abgewiesenen Triebes, so ergeben sich für das Ich alle
die Schwierig- keiten, die wir als das neurotische Leiden kennen.
Weiter muß ich glauben, ist unsere Einsicht in das Wesen und die
Verursachung der Neurosen vorläufig nicht gekommen. Im Laufe dieser
Erörterungen sind verschiedene Themen berührt worden, die vorzeitig
verlassen werden mußten und die jetzt gesammelt werden sollen, um
den Anteil Aufmerksamkeit zu erhalten, auf den sie Anspruch haben.
A MODIFIKATIONEN FRÜHER GEÄUSSERTER ANSICHTEN a)
Widerstand und Gegenbesetzung Es ist ein wichtiges Stück der
Theorie der Ver- drängung, daß sie nicht einen einmaligen Vorgang
dar- stellt, sondern einen dauernden Aufwand erfordert. Wenn dieser
entfiele, würde der verdrängte Trieb, der kontinuierlich Zuflüsse aus
seinen Quellen erhält, ein nächstes Mal denselben Weg einschlagen, von
dem er abgedrängt wurde, die Verdrängung würde um ihren Erfolg gebracht
oder sie müßte unbestimmt oft wiederholt werden. So folgt aus der
kontinuierlichen Natur des’ Triebes die Anforderung an das Ich,
seine Abwehraktion durch einen Daueraufwand zu versichern. Diese
Aktion zum Schutz der Verdrängung ist es, die wir bei der therapeutischen
Bemühung als Wider- stand verspüren. Widerstand setzt das voraus,
was ich als Gegenbesetzung bezeichnet habe. Eine solche
Gegenbesetzung wird bei der Zwangsneurose greifbar. Sie erscheint hier
als Ichveränderung, als Reaktionsbildung im Ich, durch Verstärkung jener
Ein- stellung, welche der zu verdrängenden Triebrichtung
gegensätzlich ist (Mitleid, Gewissenhaftigkeit, Reinlich- keit). Diese
Reaktionsbildungen der Zwangsneurose sind durchwegs Übertreibungen
normaler, im Verlauf der Latenzzeit entwickelter Charakterzüge. Es ist
weit schwieriger, die Gegenbesetzung bei der Hysterie auf-
zuweisen, wo sie nach der theoretischen Erwartung ebenso unentbehrlich
ist. Auch hier ist ein gewisses Maß von Ichveränderung durch Reaktionsbildung
un- verkennbar und wird in manchen Verhältnissen so auf- fällig,
daß es sich der Aufmerksamkeit als das Haupt- symptom des Zustandes
aufdrängt. In solcher Weise wird z. B. der Ambivalenzkonflikt der
Hysterie gelöst, der Haß gegen eine geliebte Person wird durch ein
Übermaß von Zärtlichkeit für sie und AÄngstlichkeit um sie
niedergehalten. Man muß aber als Unter- schiede gegen die Zwangsneurose
hervorheben, daß solche Reaktionsbildungen nicht die allgemeine
Natur 8 Freud: Hemmung, Symptom und Angst von
Charakterzügen zeigen, sondern sich auf ganz spezielle Relationen
einschränken. Die Hysterika z. B., die ihre im Grunde gehafstten Kinder
mit exzessiver Zärtlichkeit behandelt, wird darum nicht im ganzen
liebesbereiter als andere Frauen, nicht einmal zärt- licher für andere
Kinder. Die Reaktionsbildung der Hysterie hält an einem bestimmten Objekt
zähe fest und erhebt sich nicht zu einer allgemeinen Dis- position
des Ichs. Für die Zwangsneurose ist gerade diese Verallgemeinerung, die
Lockerung der Objekt- beziehungen, die Erleichterung der Verschiebung
in der Objektwahl charakteristisch. Eine andere Art der
Gegenbesetzung scheint der Eigenart der Hysterie gemäfßser zu sein. Die
verdrängte Triebregung kann von zwei Seiten her aktiviert (neu
besetzt) werden, erstens von innen her durch eine Verstärkung des Triebes
aus seinen inneren Erregungs- quellen, zweitens von außen her durch die
Wahr- nehmung eines Objekts, das dem Trieb erwünscht wäre. Die
hysterische Gegenbesetzung ist nun vor- zugsweise nach außen gegen die
gefährliche Wahr- nehmung gerichtet, sie nimmt die Form einer
beson- deren Wachsamkeit an, die durch Icheinschrän- kungen
Situationen vermeidet, in denen die Wahr- nehmung auftreten müßte, und
die es zustande bringt, dieser Wahrnehmung die Aufmerksamkeit zu
ent- ziehen, wenn sie doch aufgetaucht ist. Französische Autoren
(Laforgue) haben kürzlich diese Leistung der Hysterie durch den besonderen
Namen ‚Skoto- misation ausgezeichnet. Noch auffälliger als bei
Hysterie ist diese Technik der Gegenbesetzung bei den Phobien, deren
Interesse sich darauf konzentriert, sich immer weiter von der Möglichkeit
der gefürch- teten Wahrnehmung zu entfernen. Der Gegensatz in der
Richtung der Gegenbesetzung zwischen Hysterie und Phobien einerseits und
Zwangsneurose ander- seits scheint bedeutsam, wenn er auch kein
absoluter ist. Er legt uns nahe anzunehmen, dafs zwischen der
Verdrängung und der äußeren Gegenbesetzung, wie zwischen der Regression
und der inneren Gegen- besetzung (Ichveränderung durch
Reaktionsbildung) ein innigerer Zusammenhang besteht. Die Abwehr
der gefährlichen Wahrnehmung ist übrigens eine allgemeine Aufgabe
der Neurosen. Verschiedene Gebote und Verbote der Zwangsneurose sollen
der gleichen Ab- sicht dienen. Wir haben uns früher einmal
klargemacht, dafs der Widerstand, den wir in der Analyse zu über-
winden haben, vom Ich geleistet wird, das an seinen Gegenbesetzungen
festhält. Das Ich hat es schwer, seine Aufmerksamkeit Wahrnehmungen und
Vorstel- lungen zuzuwenden, deren Vermeidung es sich bisher zur
Vorschrift gemacht hatte, oder Regungen als die seinigen anzuerkennen,
die den vollsten Gegensatz zu den ihm als eigen vertrauten bilden. Unsere
Bekämp- fung des Widerstandes in der Analyse gründet sich auf eine
solche Auffassung desselben. Wir machen den Widerstand bewufst, wo er,
wie so häufig, infolge des Zusammenhanges mit dem Verdrängten
selbst unbewußt ist; wir setzen ihm logische Argumente ent- gegen,
wenn oder nachdem er bewußt geworden ist, versprechen dem Ich Nutzen und
Prämien, wenn es auf den Widerstand verzichtet. An dem Widerstand
des Ichs ist also nichts zu bezweifeln oder zu be- richtigen. Dagegen
fragt es sich, ob er allein den Sachverhalt deckt, der uns in der Analyse
entgegen- tritt. Wir machen die Erfahrung, daß das Ich noch immer
Schwierigkeiten findet, die Verdrängungen rück- gängig zu machen, auch
nachdem es den Vorsatz gefaßt hat, seine Widerstände aufzugeben, und
haben die Phase anstrengender Bemühung, die nach solchem löblichen
Vorsatz folgt, als die des ‚„Durcharbeitens“ bezeichnet. Es liegt nun
nahe, das dynamische Moment anzuerkennen, das ein solches Durcharbeiten
notwendig und verständlich macht. Es kann kaum anders sein, als
dafß® nach Aufhebung des Ichwiderstandes noch die Macht des
Wiederholungszwanges, die Anziehung der unbewußstten Vorbilder auf den
verdrängten Trieb- vorgang, zu überwinden ist, und es ist nichts
dagegen zu sagen, wenn man dies Moment als den Wider- stand des
Unbewußten bezeichnen will. Lassen wir uns solche Korrekturen nicht
verdrießen; sie sind erwünscht, wenn sie unser Verständnis um ein
Stück fördern, und keine Schande, wenn sie das frühere nicht
widerlegen, sondern bereichern, eventuell eine Allgemeinheit
einschränken, eine zu enge Auffassung erweitern. Es ist nicht
anzunehmen, daß wir durch diese Korrektur eine vollständige Übersicht
über die Arten der uns in der Analyse begegnenden Widerstände gewonnen
haben. Bei weiterer Vertiefung merken wir vielmehr, daß wir fünf Arten
des Widerstandes zu bekämpfen haben, die von drei Seiten
herstammen, nämlich vom Ich, vom Es und vom Über-Ich, wobei sich
das Ich als die Quelle von drei in ihrer Dynamik unterschiedenen Formen
erweist. Der erste dieser drei Ichwiderstände ist der vorhin behandelte
Ver- drängungswiderstand, über den am wenigsten Neues zu sagen ist.
Von ihm sondert sich der Über- tragungswiderstand, der von der gleichen
Natur ist, aber in der Analyse andere und weit deutlichere
Erscheinungen macht, da es ihm gelungen ist, eine Beziehung zur
analytischen Situation oder zur Person des Analytikers herzustellen und
somit eine Ver- drängung, die blof3 erinnert werden sollte, wieder
wie frisch zu beleben. Auch ein Ichwiderstand, aber ganz anderer
Natur, ist jener, der vom Krankheitsgewinn ausgeht und sich auf die
Einbeziehung des Symptoms ins Ich gründet. Er entspricht dem Sträuben
gegen den Verzicht auf eine Befriedigung oder Erleichterung. Die
vierte Art des Widerstandes — den des Es — haben wir eben für die
Notwendigkeit des Durcharbeitens verantwortlich gemacht. Der fünfte
Wider- stand, der des Über-Ichs, der zuletzt erkannte, dunkelste,
aber nicht immer schwächste, scheint dem Schuldbewußtsein oder
Strafbedürfnis zu entstammen; er widersetzt sich jedem Erfolg und demnach
auch der Genesung durch die Analyse. 6) Angst aus Umwandlung
von Libido Die in diesem Aufsatz vertretene Auffassung der
Angst entfernt sich ein Stück weit von jener, die mir bisher berechtigt
schien. Früher betrachtete ich die Angst als eine allgemeine Reaktion des
Ichs unter den Bedingungen der Unlust, suchte ihr Auftreten
jedesmal ökonomisch zu rechtfertigen und nahm an, gestützt auf die
Untersuchung der Aktualneurosen, daß Libido (sexuelle Erregung), die vom
Ich abge- lehnt oder nicht verwendet wird, eine direkte Abfuhr in
der Form der Angst findet. Man kann es nicht übersehen, daß diese
verschiedenen Bestimmungen nicht gut zusammengehen, zum mindesten nicht
not- wendig aus einander folgen. Überdies ergab sich der Anschein
einer besonders innigen Beziehung von Angst und Libido, die wiederum mit
dem Allgemeincharakter der Angst als Unlustreaktion nicht
harmonierte. Der Einspruch gegen diese Auffassung ging von der
Tendenz aus, das Ich zur alleinigen Angststätte zu machen, war also eine
der Folgen der im ‚Ich und Es‘ versuchten Gliederung des seelischen
Apparates. Der früheren Auffassung lag es nahe, die Libido der
verdrängten Triebregung als die Quelle der Angst zu betrachten; nach der
neueren hatte vielmehr das Ich für diese Angst aufzukommen. Also Ichangst
oder Trieb-(Es-)Angst. Da das Ich mit desexualisierter Energie
arbeitet, wurde in der Neuerung auch der intime Zusammenhang von Angst
und Libido gelockert. Ich hoffe, es ist mir gelungen, wenigstens den
Wider- spruch klar zu machen, die Umrisse der Unsicherheit scharf
zu zeichnen. Die Ranksche Mahnung, der Angstaffekt sei, wie
ich selbst zuerst behauptete, eine Folge des Geburtsvorganges und eine
Wiederholung der damals durchlebten Situation, nötigte zu einer
neuerlichen Prüfung des Angstproblems. Mit seiner eigenen Auf-
fassung der Geburt als Trauma, des Angstzustandes als Abfuhrreaktion
darauf, jedes neuerlichen Angst- affekts als Versuch, das Trauma immer
vollständiger „abzureagieren“, konnte ich nicht weiter kommen. Es
ergab sich die Nötigung, von der Angstreaktion auf die Gefahrsituation
hinter ihr zurückzugehen. Mit der Einführung dieses Moments ergaben
sich neue Gesichtspunkte für die Betrachtung. Die Geburt wurde das
Vorbild für alle späteren Grefahrsituationen, die sich unter den neuen
Bedingungen der veränderten Existenzform und der fortschreitenden
psychischen Entwicklung ergaben. Ihre eigene Bedeutung wurde aber
auch auf diese vorbildliche Beziehung zur Gefahr Siem. Freud
eingeschränkt. Die bei der Geburt empfundene Angst wurde nun das
Vorbild eines Affektzustandes, der die Schicksale anderer Affekte teilen
mußte. Er reprodu- zierte sich entweder automatisch in Situationen,
die seinen Ursprungssituationen analog waren, als unzweck- mäßige
Reaktionsform, nachdem er in der ersten Gefahrsituation zweckmäßig
gewesen war. Oder das Ich bekam Macht über diesen Affekt und
reproduzierte ihn selbst, bediente sich seiner als Warnung vor der
Gefahr und als Mittel, das Eingreifen des Lust-Unlust- mechanismus
wachzurufen. Die biologische Bedeutung des Angstaffekts kam zu ihrem
Recht, indem die Angst als die allgemeine Reaktion auf die
Situation der Gefahr anerkannt wurde; die Rolle des Ichs als
Angststätte wurde bestätigt, indem dem Ich die Funk- tion eingeräumt
wurde, den Angstaffekt nach seinen Bedürfnissen zu produzieren. Der Angst
wurden so im späteren Leben zweierlei Ursprungsweisen zuge- wiesen,
die eine ungewollt, automatisch, jedesmal öko- nomisch gerechtfertigt,
wenn sich eine Gefahrsituation analog jener der Geburt hergestellt hatte,
die andere, vom Ich produzierte, wenn eine solche Situation nur
drohte, um zu ihrer Vermeidung aufzufordern. In diesem zweiten Fall
unterzog sich das Ich der Angst gleichsam wie einer Impfung, um durch
einen abge- schwächten Krankheitsausbruch einem ungeschwächten
Anfall zu entgehen. Es stellte sich gleichsam die Ge- fahrsituation
lebhaft vor, bei unverkennbarer Tendenz, FAemmung, Symptom und
Angst dies peinliche Erleben auf eine Andeutung, ein Signal, zu
beschränken. Wie sich dabei die verschiedenen Grefahrsituationen
nacheinander entwickeln und doch genetisch mit einander verknüpft
bleiben, ist bereits im einzelnen dargestellt worden. Vielleicht gelingt
es uns, ein Stück weiter ins Verständnis der Angst ein- zudringen,
wenn wir das Problem des Verhältnisses zwischen neurotischer Angst und
Realangst angreifen. Die früher behauptete direkte Umsetzung der
Libido in Angst ist unserem Interesse nun weniger bedeut- sam
geworden. Ziehen wir sie doch in Erwägung, so haben wir mehrere Fälle zu
unterscheiden. Für die Angst, die das Ich als Signal provoziert, kommt
sie nicht in Betracht; also auch nicht in all den Gefahr-
situationen, die das Ich zur Einleitung einer Ver- drängung bewegen. Die
libidinöse Besetzung der ver- drängten Triebregung erfährt, wie man es am
deut- lichsten bei der Konversionshysterie sieht, eine andere
Verwendung als die Umsetzung in und Abfuhr als Angst. Hingegen werden wir
bei der weiteren Dis- kussion der Gefahrsituation auf jenen Fall der
Angst- entwicklung stoßen, der wahrscheinlich anders zu
beurteilen ist. c) Verdrängung und Abwehr Im Zusammenhange
der Erörterungen über das Angstproblem habe ich einen Begriff — oder
beschei- dener ausgedrückt: einen Terminus — wieder auf- Siem.
Freud genommen, dessen ich mich zu Anfang meiner Studien vor
dreißig Jahren ausschließend bedient und den ich späterhin fallen
gelassen hatte. Ich meine den des Abwehrvorganges.” Ich ersetzte ihn in
der Folge durch den der Verdrängung, das Verhältnis zwischen beiden
blieb aber unbestimmt. Ich meine nun, es bringt einen sicheren Vorteil,
auf den alten Begriff der Abwehr zurückzugreifen, wenn man dabei
festsetzt, daß er die allgemeine Bezeichnung für alle die Techniken
sein soll, deren sich das Ich in seinen eventuell zur Neu- rose
führenden Konflikten bedient, während Verdrän- gung der Name einer
bestimmten solchen Abwehr- methode bleibt, die uns infolge der Richtung
unserer Untersuchungen zuerst besser bekannt worden ist. Auch eine
bloß terminologische Neuerung will gerechtfertigt werden, soll der
Ausdruck einer neuen Betrachtungsweise oder einer Erweiterung unserer
Ein- sichten sein. Die Wiederaufnahme des Begriffes Ab- wehr und
die Einschränkung des Begriffes der Ver- drängung trägt nun einer
Tatsache Rechnung, die längst bekannt ist, aber durch einige neuere Funde
an Bedeutung gewonnen hat. Unsere ersten Erfahrungen über Verdrängung
und Symptombildung machten wir an der Hysterie; wir sahen, daß der
Wahrnehmungs- inhalt erregender Erlebnisse, der Vorstellungsinhalt
pathogener Gedankenbildungen vergessen und von der 1) Siehe: Die
Abwehr-Neuropsychosen, Ges, Schriften, Bd. 1. Reproduktion im Gedächtnis ausgeschlossen
wird, und haben darum in der Abhaltung vom Bewußtsein einen
Hauptcharakter der hysterischen Verdrängung erkannt. Später haben wir die
Zwangsneurose studiert und gefunden, daß bei dieser Affektion die
pathogenen Vorfälle nicht vergessen werden. Sie bleiben be- wußt,
werden aber auf eine noch nicht vor- stellbare Weise ‚isoliert‘, so daß
ungefähr der- selbe Erfolg erzielt wird wie durch die hysterische
Amnesie. Aber die Differenz ist groß genug, um unsere Meinung zu
berechtigen, der Vorgang, mittels dessen die Zwangsneurose einen
Triebanspruch be- seitigt, könne nicht der nämliche sein wie bei
Hysterie. Weitere Untersuchungen haben uns gelehrt, daß bei der
Zwangsneurose unter dem Einfluß des Ichsträubens eine Regression der
Triebregungen auf eine frühere Libidophase erzielt wird, die zwar
eine Verdrängung nicht überflüssig macht, aber offenbar in
demselben Sinne wirkt wie die Verdrängung. Wir haben ferner gesehen, dafß
die auch bei Hysterie an- zunehmende Gegenbesetzung bei der
Zwangsneurose als reaktive Ichveränderung eine besonders große
Rolle beim Ichschutz spielt, wir sind auf ein Verfahren der
„Isolierung‘‘ aufmerksam worden, dessen Technik wir noch nicht angeben
können, das sich einen direkten symptomatischen Ausdruck schafft, und auf
die magisch zu nennende Prozedur des „Ungeschehenmachens‘, über
deren abweisende Tendenz kein Zweifel sein kann, die Sigm. Freud
aber mit dem Vorgang der ‚Verdrängung‘ keine Ähnlichkeit mehr hat.
Diese Erfahrungen sind Grund genug, den alten Begriff der Abwehr wieder
einzu- setzen, der alle diese Vorgänge mit gleicher Tendenz —
Schutz des Ichs gegen Triebansprüche — umfassen kann, und ihm die
Verdrängung als einen Spezialfall zu subsumieren. Die Bedeutung einer
solchen Namen- gebung wird erhöht, wenn man die Möglichkeit erwägt,
daf3 eine Vertiefung unserer Studien eine innige Zu- sammengehörigkeit
zwischen besonderen Formen der Abwehr und bestimmten Affektionen ergeben
könnte, z. B. zwischen Verdrängung und Hysterie. Unsere Erwartung
richtet sich ferner auf die Möglichkeit einer anderen bedeu samen
Abhängigkeit. Es kann leicht sein, daßß der seelische Apparat vor der
scharfen Sonderung von Ich und Es, vor der Ausbildung eines
Über-Ichs, andere Methoden der Abwehr übt als nach der Erreichung dieser
Organisationsstufen. Der Angstaffekt zeigt einige Züge, deren
Unter- suchung weitere Aufklärung verspricht. Die Angst hat eine
unverkennbare Beziehung zur Erwartung; sie ist Angst vor etwas. Es haftet
ihr ein Charakter von Unbestimmtheit und Objektlosigkeit an; der
Femmung, Symptom und Angst 125 korrekte Sprachgebrauch
ändert selbst ihren Namen, wenn sie ein Objekt gefunden hat, und ersetzt
ihn dann durch Furcht. Die Angst hat ferner außer ihrer Beziehung
zur Gefahr eine andere zur Neurose, um deren Aufklärung wir uns seit
langem bemühen. Es entsteht die Frage, warum nicht alle
Angstreaktionen neurotisch sind, warum wir so viele als normal
aner- kennen; endlich verlangt der Unterschied von Real- angst und
neurotischer Angst nach gründlicher Wür- digung. Gehen wir
von der letzteren Aufgabe aus. Unser Fortschritt bestand in dem
Rückgreifen von der Re- aktion der Angst auf die Situation der Gefahr.
Nehmen wir dieselbe Veränderung an dem Problem der Realangst vor,
so wird uns dessen Lösung leicht. Realgefahr ist eine Gefahr, die wir
kennen, Realangst die Angst vor einer solchen bekannten Gefahr. Die
neurotische Angst ist Angst vor einer Gefahr, die wir nicht kennen. Die
neurotische Gefahr mufs also erst gesucht werden; die Analyse hat uns
gelehrt, sie ist eine Triebgefahr. Indem wir diese dem Ich unbe-
kannte Gefahr zum Bewußtsein bringen, verwischen wir den Unterschied
zwischen Realangst und neuro- tischer Angst, können wir die letztere wie
die erstere behandeln. In der Realgefahr entwickeln wir zwei
Reaktionen, die affektive, den Angstausbruch, und die Schutz-
handlung. Voraussichtlich wird bei der Triebgefahr dasselbe geschehen. Wir
kennen den Fall des zweck- mäfßligen Zusammenwirkens beider Reaktionen,
indem die eine das Signal für das Einsetzen der anderen gibt, aber
auch den unzweckmäfßligen Fall, den der Angstlähmung, daß die eine sich
auf Kosten der anderen ausbreitet. Es gibt Fälle, in denen
sich die Charaktere von Realangst und neurotischer Angst vermengt
zeigen. Die Gefahr ist bekannt und real, aber die Angst vor ihr
übermäßig groß, größer als sie nach unserem Urteil sein dürfte. In diesem
Mehr verrät sich das neurotische Element. Aber diese Fälle bringen nichts
prinzipiell Neues. Die Analyse zeigt, daß an die bekannte Real-
gefahr eine unerkannte Triebgefahr geknüpft ist. Wir kommen weiter,
wenn wir uns auch mit der Zurückführung der Angst auf die Gefahr nicht
be- gnügen. Was ist der Kern, die Bedeutung der Gefahrsituation?
Offenbar die Einschätzung unserer Stärke im Vergleich zu ihrer Größe, das
Zugeständnis unserer Hilflosigkeit gegen sie, der materiellen Hilf-
losigkeit im Falle der Realgefahr, der psychischen Hilf- losigkeit im
Falle der Triebgefahr. Unser Urteil wird dabei von wirklich gemachten
Erfahrungen geleitet werden; ob es sich in seiner Schätzung irrt, ist
für den Erfolg gleichgültig. Heißen wir eine solche erlebte
Situation von Hilflosigkeit eine traumatische; wir haben dann guten
Grund, die traumatische Situation von der Gefahrsituation zu
trennen. Es ist nun ein wichtiger Fortschritt in unserer
Selbstbewahrung, wenn eine solche traumatische Situa- tion von
Hilflosigkeit nicht abgewartet, sondern vorher- gesehen, erwartet, wird.
Die Situation, in der die Be- dingung für solche Erwartung enthalten ist,
heiße die Gefahrsituation, in ihr wird das Angstsignal gegeben.
Dies will besagen: ich erwarte, daß sich eine Situation von Hilflosigkeit
ergeben wird, oder die gegenwärtige Situation erinnert mich an eines der
früher erfahrenen traumatischen Erlebnisse. Daher antizipiere ich
dieses Trauma, will mich benehmen, als ob es schon da wäre, solange
noch Zeit ist, es abzuwenden. Die Angst ist also einerseits Erwartung des
Traumas, anderseits eine gemilderte Wiederholung desselben. Die
beiden Charaktere, die uns an der Angst aufgefallen sind, haben
also verschiedenen Ursprung. Ihre Beziehung zur Erwartung gehört zur
Gefahrsituation, ihre Unbe- stimmtheit und ÖObjektlosigkeit zur
traumatischen Situation der Hilflosigkeit, die in der
Grefahrsituation antizipiert wird. Nach der Entwicklung der
Reihe: Angst — Gefahr — Hilflosigkeit (Trauma) können wir zusammen-
fassen: Die Gefahrsituation ist die erkannte, erinnerte, erwartete
Situation der Hilflosigkeit. Die Angst ist die ursprüngliche Reaktion auf
die Hilflosigkeit im Trauma, die dann später in der Gefahrsituation als
Hilfssignal reproduziert wird. Das Ich, welches das Trauma passiv
erlebt hat, wiederholt nun aktiv eine abgeschwächte 128 Sigm.
Freud Reproduktion desselben, in der Hoffnung, deren Ab-
lauf selbsttätig leiten zu können. Wir wissen, das Kind benimmt sich
ebenso gegen alle ihm peinlichen Ein- drücke, indem es sie im Spiel
reproduziert; durch diese Art von der Passivität zur Aktivität
überzu- gehen, sucht es seine Lebenseindrücke psychisch zu
bewältigen. Wenn dies der Sinn eines „Abreagierens des Traumas‘ sein
soll, so kann man nichts mehr dagegen einwenden. Das Entscheidende ist
aber die erste Verschiebung der Angstreaktion von ihrem Ur- sprung
in der Situation der Hilflosigkeit auf deren Erwartung, die
Gefahrsituation. Dann folgen die weiteren Verschiebungen von der Gefahr
auf die Bedingung der Gefahr, den Objektverlust und dessen schon
erwähnte Modifikationen. Die „Verwöhnung‘“ des kleinen Kindes
hat die uner- wünschte Folge, daß die Gefahr des Objektverlustes —
das Objekt als Schutz gegen alle Situationen der Hilflosigkeit — gegen
alle anderen Gefahren über- steigert wird. Sie begünstigt also die
Zurückhaltung in der Kindheit, der die motorische wie die
psychische Hilflosigkeit eigen sind. Wir haben bisher keinen
Anlaß gehabt, die Realangst anders zu betrachten als die
neurotische Angst. Wir kennen den Unterschied; die Realgefahr droht
von einem äußeren Objekt, die neurotische von einem Triebanspruch.
Insoferne dieser Trieb- anspruch etwas Reales ist, kann auch die
neuro- Hemmung, Symptom und Angst tische Angst als real begründet
anerkannt werden. Wir haben verstanden, daß der Anschein einer be-
sonders intimen Beziehung zwischen Angst und Neu- rose sich auf die
Tatsache zurückführt, daß das Ich sich mit Hilfe der Angstreaktion der
Triebgefahr ebenso erwehrt wie der äußeren Realgefahr, daß aber
diese Richtung der Abwehrtätigkeit infolge einer Unvollkommenheit des
seelischen Apparats in die Neurose ausläuft. Wir haben auch die
Überzeugung gewonnen, dafs der Triebanspruch oft nur darum zur
(inneren) Gefahr wird, weil seine Befriedigung eine äußere Gefahr
herbeiführen würde, also weil diese innere Gefahr eine äußere
repräsentiert. Anderseits muß auch die äußere (Real-) Gefahr
eine Verinnerlichung gefunden haben, wenn sie für das Ich bedeutsam
werden soll; sie muf3 in ihrer Beziehung zu einer erlebten Situation von
Hilflosigkeit erkannt werden." Eine instinktive Erkenntnis von
aufSen drohen- der Gefahren scheint dem Menschen nicht oder nur in
sehr bescheidenem Ausmaf3 mitgegeben worden zu 1) Es mag auch oft
genug vorkommen, daß in einer Gefahrsituation, die als solche richtig
geschätzt wird, zur Realangst ein Stück Trieb- angst hinzukommt. Der
Triebanspruch, vor dessen Befriedigung das Ich zurückschreckt, wäre dann
der masochistische, der gegen die eigene Person gewendete
Destruktionstrieb. Vielleicht erklärt diese Zutat den Fall, daß die
Angstreaktion übermäßig und unzweckmäßig, lähmend, ausfällt. Die
Höhenphobien (Fenster, Turm, Abgrund) könnten diese Herkunft haben; ihre
geheime feminine Bedeutung steht dem Masochismus nahe.
Freud: Hemmung, Symptom und Angst Siem. Freud sein. Kleine
Kinder tun unaufhörlich Dinge, die sie in Lebensgefahr bringen, und
können gerade darum das schützende Objekt nicht entbehren. In der
Beziehung zur traumatischen Situation, gegen die man hilflos ist,
treffen äußere und innere Gefahr, Realgefahr und Triebanspruch zusammen.
Mag das Ich in dem einen Falle einen Schmerz, der nicht aufhören will,
erleben, im. anderen Falle eine Bedürfnisstauung, die keine
Befriedigung finden kann, die ökonomische Situation ist für beide Fälle
die nämliche und die motorische Hilflosigkeit findet in der psychischen
Hilflosigkeit ihren Ausdruck. Die rätselhaften Phobien der
frühen Kinderzeit verdienen an dieser Stelle nochmalige Erwähnung.
Die einen von ihnen — Alleinsein, Dunkelheit, fremde Personen —
konnten wir als Reaktionen auf die Gefahr des Objektverlusts verstehen;
für andere — kleine Tiere, Gewitter u. dgl. — bietet sich
vielleicht die Auskunft, sie seien die verkümmerten Reste einer
kongenitalen Vorbereitung auf die Realgefahren, die bei anderen Tieren so
deutlich ausgebildet ist. Für den Menschen zweckmäßig ist allein der
Anteil dieser archaischen Erbschaft, der sich auf den Objektverlust
bezieht. Wenn solche Kinderphobien sich fixieren, stärker werden und bis
in späte Lebensjahre anhalten, weist die Analyse nach, daf ihr Inhalt
sich mit Trieb- ansprüchen in Verbindung gesetzt hat, zur
Vertretung auch innerer Gefahren geworden ist. Zur Psychologie der
Gefühlsvorgänge liegt so wenig vor, daf$ die nachstehenden schüchternen
Bemer- kungen auf die nachsichtigste Beurteilung Anspruch erheben
dürfen. An folgender Stelle erhebt sich für uns das Problem. Wir mufsten
sagen, die Angst werde zur Reaktion auf die Gefahr des Objektverlusts.
Nun kennen wir bereits eine solche Reaktion auf den Objektverlust,
es ist die Trauer. Also wann kommt es zur einen, wann zur anderen? An der
Irauer, mit der wir uns bereits früher beschäftigt haben,’ blieb
ein Zug völlig unverstanden, ihre besondere Schmerz- lichkeit. Daß die
Trennung vom Objekt schmerzlich ist, erscheint uns trotzdem
selbstverständlich. Also kompliziert sich das Problem weiter: Wann
macht die Trennung vom Objekt Angst, wann Trauer und wann
vielleicht nur Schmerz? Sagen wir es gleich, es ist keine Aussicht
vor- handen, Antworten auf diese Fragen zu geben. Wir werden uns
dabei bescheiden, einige Abgrenzungen und einige Andeutungen zu
finden. Unser Ausgangspunkt sei wiederum die eine Situation,
die wir zu verstehen glauben, die des Säug- lings, der anstatt seiner
Mutter eine fremde Person erblickt. Er zeigt dann die Angst, die wir auf
die ı) S. Trauer und Melancholie, Ges. Schriften, Bd. V. 193
Siem. Freud Gefahr des Objektverlustes gedeutet haben. Aber
sie ist wohl komplizierter und verdient eine eingehendere
Diskussion. An der Angst des Säuglings ist zwar kein Zweifel, aber
Gesichtsausdruck und die Reaktion des Weinens lassen annehmen, daß er
außerdem noch Schmerz empfindet. Es scheint, daß bei ihm einiges
zusammenflieft, was später gesondert werden wird. Er kann das zeitweilige
Vermissen und den dauernden Verlust noch nicht unterscheiden; wenn er die
Mutter das eine Mal nicht zu Gesicht bekommen hat, benimmt er sich
so, als ob er sie nie wieder sehen sollte, und es bedarf wiederholter
tröstlicher Erfahrungen, bis er gelernt hat, daf3 auf ein solches
Verschwinden der Mutter ihr Wiedererscheinen zu folgen pflegt. Die
Mutter reift diese für ihn so wichtige Erkenntnis, indem sie das bekannte
Spiel mit ihm aufführt, sich vor ihm das Gesicht zu verdecken und zu
seiner Freude wieder zu enthüllen. Er kann dann sozusagen Sehnsucht
empfinden, die nicht von Verzweiflung begleitet ist. Die
Situation, in der er die Mutter vermißt, ist infolge seines
Mißverständnisses für ihn keine Gefahr- situation, sondern eine
traumatische, oder richtiger, sie ist eine traumatische, wenn er in
diesem Moment ein Bedürfnis verspürt, das die Mutter befriedigen
soll; sie wandelt sich zur Gefahrsituation, wenn dies Bedürfnis
nicht aktuell ist. Die erste Angstbedingung, die das Ich selbst einführt,
ist also die des Wahr- Memmung, Symptom und Angst 133
nehmungsverlustes, die der des Objektverlustes gleich- gestellt wird. Ein
Liebesverlust kommt noch nicht in Betracht. Später lehrt die Erfahrung,
dafs das Objekt vorhanden bleiben, aber auf das Kind böse geworden
sein kann, und nun wird der Verlust der Liebe von seiten des Objekts zur
neuen, weit beständigeren Gefahr und Angstbedingung. Die
traumatische Situation des Vermissens der Mutter weicht in einem
entscheidenden Punkte von der traumatischen Situation der Geburt ab.
Damals war kein Objekt vorhanden, das vermifst werden konnte. Die
Angst blieb die einzige Reaktion, die zu- stande kam. Seither haben
wiederholte Befriedigungs- situationen das Objekt der Mutter geschaffen,
das nun im Falle des Bedürfnisses eine intensive, „sehn- süchtig‘
zu nennende Besetzung erfährt. Auf diese Neuerung ist die Reaktion des
Schmerzes zu beziehen. Der Schmerz ist also die eigentliche Reaktion
auf den Objektverlust, die Angst die auf die Gefahr, welche dieser
Verlust mit sich bringt, in weiterer Verschiebung auf die Gefahr des
Objektverlustes selbst. Auch vom Schmerz wissen wir sehr wenig.
Den einzig sicheren Inhalt gibt die Tatsache, dafßß der Schmerz —
zunächst und in der Regel — entsteht, wenn ein an der Peripherie
angreifender Reiz die Vorrichtungen des Reizschutzes durchbricht und
nun wie ein kontinuierlicher Triebreiz wirkt, gegen den die sonst
wirksamen Muskelaktionen, welche die gereizte Stelle dem Reiz entziehen,
ohnmächtig bleiben. Wenn der Schmerz nicht von einer Hautstelle, sondern
von einem inneren Organ ausgeht, so ändert das nichts an der
Situation; es ist nur ein Stück der inneren Peripherie an die Stelle der
äufseren getreten. Das Kind hat offenbar Gelegenheit, solche
Schmerzerlebnisse zu machen, die unabhängig von seinen Bedürfnis-
erlebnissen sind. Diese Entstehungsbedingung des Schmerzes scheint aber
sehr wenig Ähnlichkeit mit einem Objektverlust zu haben, auch ist das für
den Schmerz wesentliche Moment der peripherischen Reizung in der
Sehnsuchtssituation des Kindes völlig entfallen. Und doch kann es nicht
sinnlos sein, dafs die Sprache den Begriff des inneren, des
seelischen, Schmerzes geschaffen hat und die Empfindungen des
Objektverlusts durchaus dem körperlichen Schmerz gleichstellt.
Beim körperlichen Schmerz entsteht eine hohe, narzißßtisch zu
nennende Besetzung der schmerzenden Körperstelle, die immer mehr zunimmt
und sozusagen entleerend auf das Ich wirkt. Es ist bekannt, daf
wir, bei Schmerzen in inneren Organen, räumliche und andere
Vorstellungen von solchen Körperteilen bekommen, die sonst im bewußten
Vorstellen gar nicht vertreten sind. Auch die merkwürdige Tatsache,
dafs die intensivsten Körperschmerzen bei psychischer Ablenkung
durch ein andersartiges Interesse nicht zu- stande kommen: (man darf hier
nicht sagen; unbewußt FHemmung, Symptom und Angst 135
bleiben), findet in der Tatsache der Konzentration der Besetzung auf die
psychische Repräsentanz der schmerzenden Körperstelle ihre Erklärung. Nun
scheint in diesem Punkt die Analogie zu liegen, die die Übertragung
der Schmerzempfindung auf das seelische (sebiet gestattet hat. Die
intensive, infolge ihrer Unstillbarkeit stets anwachsende Sehnsuchtsbesetzung
des vermißten (verlorenen) Objektes schafft die- selben ökonomischen
Bedingungen wie die Schmerz- besetzung der verletzten Körperstelle und
macht es möglich, von der peripherischen Bedingtheit des Körper-
schmerzes abzusehen! Der Übergang vom Körper- schmerz zum Seelenschmerz
entspricht dem Wandel von narzißtischer zur Objektbesetzung. Die vom
Be- dürfnis hochbesetzte Objektvorstellung spielt die Rolle der von
dem Reizzuwachs besetzten Körperstelle. Die Kontinuität und Unhemmbarkeit
des Besetzungs- vorganges bringen den gleichen Zustand der psychi-
schen Hilflosigkeit hervor. Wenn die dann entstehende Unlustempfindung
den spezifischen, nicht näher zu be- schreibenden Charakter des Schmerzes
trägt, anstatt sich in der Reaktionsform der Angst zu äußern, so
liegt es nahe, dafür ein Moment verantwortlich zu machen, das sonst von
der Erklärung noch zu wenig in Anspruch genommen wurde, das hohe Niveau
der Besetzungs- und Bindungsverhältnisse, auf dem sich diese zur
Unlustempfindung führenden Vorgänge voll- ziehen. 136 Siem.
Freud Wir kennen noch eine andere Gefühlsreaktion auf den
Objektverlust, die Trauer. Ihre Erklärung bereitet aber keine
Schwierigkeiten mehr. Die Trauer entsteht unter dem Einfluß der
Realitätsprüfung, die kate- gorisch verlangt, daß man sich von dem
Objekt trennen müsse, weil es nicht mehr besteht. Sie hat nun die
Arbeit zu leisten, diesen Rückzug vom Objekt in all den Situationen
durchzuführen, in denen das Objekt Gegenstand hoher Besetzung war. Der
schmerz- liche Charakter dieser Trennung fügt sich dann der eben
gegebenen Erklärung durch die hohe und un- erfüllbare Sehnsuchtsbesetzung
des Objekts während der Reproduktion der Situationen, in denen die
Bindung an das Objekt gelöst werden soll. Kö @ “s NET
5) a r pn nn > FRI 4 > Ak er nicr 4
i n mn; Pan be En ‚ — ® Pe u “
2, ” 0 ’3 ni - ww." A
% ’ > > „„ 7 5 # - 2
“ MH 4 9 | & e- i P .
‚ » = D a ’ ’ - ie
u; i D h 5 - & Er 3 a % 0 Pr r . r.. ’ ) n I
F j u er en ur . Bi i + 2 Le £ > . "u i We ü ‚v i en u j 2
Br 5 er A = hr Eh 5 Ra IE ION ZUR) Br. f = en k er u WR LD 1 i ’ „.
N # Dar. . h Pa r r . za & 12 7 Be N A Nr Ra Sl NV hi DE
* im . r „* Ei ne. ' ae Bd N 5 De) u 4 e = I wer “ er p > j 5 Ye
= - ee £ di P a An 2 ar Eu w „e I 4
= N 2, 4. “ Mr ..h 7
x " \ r [> BHaSHerere
ER eins: 23 witsıkeitsreigghrn ir * =
ee ran nien tere BRSEH 2 i2 ZEH * 2 H Hg 2 ae
Heer ars re SEIEN Ser Ent ern Bere +2 Bee Bir ER ERSE EEE:
KEEHInIEtEessserersatsEreBLtLsFarks BesssraeaTbkrindie gt EEE Si Sfe: -
Eee Renee Eeeelieheen r = BeEHupEeNe a BEHHEEN ten
FEIERT ir: er mes Sen marmaseher ne = Preen sp ertets 22
Bar ree re SEI ELF er - 3 me eat rt - az ee Erst 435
Eehriee x tree Par tatar ze Bam nee u ser : Eeermnm Surueh een
Eiritstsete TE Demut = FERIEN, ze erg =; zeeszr2r 2 MIET ei .anaes=
cr Er = are tree = Perser ee habersietn euere etkiehei test
SAsPSSSUTInHIIRtSERLecsEENUG Henn pEmmgeraeL ern saHtrEheger m eeriesee Sn:
ERHREEHESERHEN Eur age steeE FREE: Brenner en RE eHSESEHHRREn HOHES ISSES
EHER ee een Keteee 3 Re este u = tet Sarg > B \ SEE Selzasrceaer
Erieere Fr Fear 67772 Vene iricstrerereeeettegee *
new enseistassurhmes Eueebeksscstuehrrehabe rent Seaaup ine ee
ngEe rer urnehges BecShehslubsteenenge iteer SEReSE HEISE HTerahgen
Le eR isst spsssersuenErmetinenssger Hagstssaczeariere = on zen ee
DET ern Le re er een re rege rue EHER ET Sarspateegee tere ehe
atenetz GET TELSUSTtLEIeeraBER ERBE Feareeten Sese tet : £
HER SE PTeE aa een es e ae IHERESEEETe a EIEFES ER FE EHRE
RSHREREEE age Ki Seree en! ER a & BeSIBESE He SeEssssepee Sehne
een egarargsiche Eee HEN : HE = ITSNGSRIEE-VHEALITE ELSE
RRSTTETICRETREHEESFeFHERT thrssssc gen Suesslrtn BIHHScHESEeE: : Et et -
ro RaHcHH ‚euhausensuanıhare ArpwiperteGrtegHegnEStSSETSSTIERSE Er
SEnEeEs ER she en oSFHEschg rege peete er er EST OHEHTHTE Bee ES EC Hee SS
STHEFLIEFerETep Set eeRtEnTer SurSSELiet: EHRE TER EEHSEESSHER EENEER
rLIRLHIISRApH SCHE EGHSEHLSIGFERFAREEIERRE Herpsaperjer BEIEBEE Kae ee REES E
PHESHESSER FO HEFERBIIPBOR DS PBEISERSSEERISC EHER SEE ee FH erregen ieh
5 * ee Seren mt a8 eirsearteeeee Sp ranteire Se dern, et E Hi BEHREIEREE
REEL ES IE PITSHICHFRREN auseestz ern Pirerirekpieere :
eraber « atztıtet HR EHHHIREEN + Pessan
green rerene var Ja erben Par
zer weran - az Aprpsazare samurre
2er Fe2 2 = re eretger = $ +7 En ERNTERER ie HERüH IrHE HH EEn P:
HirRHENHHRRER BEER EUERERNTTF Eigen BEER EIER SEHE Ferne Eee Eee HH
v rn ee Sta Pers Ser : Bee =
I Bee steeE Eure GaIEeEe ea SE ERST SER LESS SS ERSLEEe ee mag
Leetemag Here, EEE tee BObESEIgSFErIg CIE SEMBIIESTEHÜITERRSTEHTFERSERESSFISRSERGEHiERN
HerrepereesgeIEiFetSgER Fer BAHR Sen re Hrkreee, Seen Bestes = Base Bee
era en SHE SE RGEH FASER HEHE IE FErSeRs HEHFEEESSSSSESÄEES ir st BrcHe z
ER EHEHER HEERES HEN HHERHEHBEEEG Basar ereahe ante T SaHIECHII SS EHESPeIEg
gestern BerRERe Fehgersgs Bas ana Eaee ge Pa ae ee a En reprae Tanne tem
aCErU RE BeanngmerTe En FersmeMenpseraBugersnsersenepeen est sEre tn ese
Hrzfersh es: zer areraer Ei IDEE Ser HeE reinen EHE Y
.. ze ee Beeren = rR Hasen en =
HEIREHHHTSIHeN a ee = = Beeren EHE
su erdnsnPzaEzngEerRnE ee 2 SrarEirened = PRRERHEHER EHE HEREHSE
BER SE Sure N Fr: re - IITIHERER: == Bee 5 {4 I
THehereT zernaner HEERES HP NIS ER BIER SL SEE STE EHEN Gera EHER
eR SEHUnHT he: = ARSRHIEREEEE FA Peegr ers ee esse e En are nn
ötgfrtrsrnp meer Sr ug ete rar £ Here en IT ten Fitststsr rt» = aeeeFree
Same Duett SILEnSrEE re pHaneb see sent er erercheenE Bapsreheeprenaen
zopLeomhsete zes eeeerne ;E EEepEISHe HH HET HEseFrEes BE a
ERHEBEN BE \ it u %
Al N j iR r I
H 3 i Hi BE EHE REIST = H
= = x x eI2aTt w --—.. u. ERERREHEEE: EHE EESSHEHE ehe Dee ame une
z = E 2 BISLEEE . .—— * « - ! HE Ee: =; ee Mergmereteeee .-
eig Late} Pe Ze HEHE ee renn = Hier Here Pre ete ee Bee ee a Eee THE
TEHRLERRER te ze ee ee Er erg Fam 1 Er Ferr rar Hisser
BE Er IE pe serie n. nn: un. 2 er mesrereTer ein Ehe PHREcHER Erbe
A ae HESSREt: ee EHER area erinne EHE IERENSEESERENT er ReeHen PERLE HE
GEHE pe HEHE = 2 Fe HE FERuERER Er en HERE Hr DeRmERperS RES Etar
ge sesEre tur seeeeeen = baren arte taisen are Seelen
remsstersreenee ah E a EHRE EEE IE EEE ES IE nERBEHERE $ :=
f x _. IT rt * z "TE He wehrt 1 Sa 10Ee 200
Zergr3ce Beer Kieser =? SE Miami Berse SFER Eirgeetet ? = = Btassetee an
rat En, SERRTHEREEN erar Inn een Karen rzzere ne 2 ” rar re
Bergstrasse PaaaHaE PS EITerITIRe er ErRIHE een TrLree SEE TERN TEE SH
rss zEngE Fee FenSBe Er SHiEETeeE PEERSERRE REES HH HERE Hanauer FE
rseineeie 2 Aaspaze : re Be br tes Hirn STEHE Fe we3:
ke} = Br Britt etitetet Fit Fette Mergrae Beast
rasen z Er rer ee eH were e grersrniunmene er 3 r
BrerEe er Saeseekesees Ei rerEr er = >= =uts
"epRe=> >: Er errere zum ae ger reed SEITE rear
tree rer In Bam m en See ee KUrISETHSRSAEEFRR en = BESTSEgZeEeTEe
Betr 8 Raarerer? b i eu BERIESSTERIGSEITRSFFFERSASBFESEIEI TI ErEEE
H Fre en Te BIaTTTHFEIESAFRsTE ET Irre = ee Tateeedgen B Satafstetrrreege
EacHiIeFReE - 277 — ... 9 mE ApEEIeE rGEIH
Beer I al Kr LE Hi HR HereeHebe
Et SSIESHOEST ESF Fer EHER BE es Sir 22 &=3 - ? ee
Barzere ERRIEERE EIS TH 22 2 = Sara emmme> MorsegIereRer EM eeGE
Eessstararer Fr - = f Fang In see rer er 7= Feseree ns man Aaiisnsase er sr
r Besen Wergrange malen rare Se ag ESTER RE He rti23 dr Fee Sp Era h He
Be EG EEE HEE EoEn BRIEEES Sr EEE Et Peer eig eigen BerBLäGT FEHHAFHRRTRESG EN
GPEITESLEC HEHE EGSEcHGSHHERGFeI SER RER En erHeIreteeree Hape H 1 . e En
Bad us pm pre ar wermeaer EIESSSE ES Tyerach a sreeiesegenermatneenee eirr:
228 EA rt AR en ange me ng an mans
merurn am nut un erSeemnge bene Penn en srazams Era H
v er Hr 2 . - 47, else He = ron HET: FREI Hera
ee — .t- ZaRE re EZ er a ee Tr wesen nennen ans er ses - Pikhienker
ch an Baee PENIRTEHSS HE THEIR a TEE BESTE SSHHEe ER eher = 2
miyErn Den gungen en rise ne en = re 2 ee er TEr Eee eeENeerErE Ee EEE
LEERE REHESTHEHTHTRT TEL Ee et Fer eieEr tete gern EHEHERES Seen aaa aea
En sp Erg seme ra abe SE era nigsers Das rarnoH eos etpratere Heriee
BEFFICHEHN SHE eHEEeHZäntes - x rc Bee re sets
geperehherperzenr BE Ense TRIER FEIN 25 1 res Par 4er Ren INT
Fä 5 = Srehap tn eree ame ee Beer eranseret > en = Bar ag a De en!
= Fey irn area =, Saenn en ner Te tr naeh peuebe sen
ernussereher TISLSSREFEStELGERFEF STETS SEES STET ea Bere het
Frrsensr 22722 222 te nr ERST a. ma Bee
PrrEIeN HRRaRe: IH a ae
EeCHrerremearentes rer te et a eerteeig Pe are i
et SE Furmrennee rn po 6 area Darm
reonen nenn ai . et Be B Ferse Bere
beten tern nkiegee a I TRETEN ERPBEURHH SHE
Mrcegestteeree ER ee EHEN EHRE IH N BE ge: HERE Eee
BR E HERRHERHERHINGTE H H Hi
ii i Pi u EEE SEHE
rest seere Eurem ae Ense rer EagursetS re rBae ge Beeren
aerere SmeTreige essen H 5 Hi
jun M Hi 5 2 sus 75 Dei tel „rar eb: 7 nr
Sul ausser zuah: 7 Peerrser tere Hrige? an z= wir“ on. er ze
Schersreserrzerteeree € 3 I E Ssiaettrenger air Sicher metecien a
ES TER EHERR Ka EE TER ES HESE re HERE 23: Fakıt er LTE TFT Te lamaumnr
er Sn Beta rene ne amt saun ne ni e2E Sarg Es ine rsschagese set rger
zarten mer EIER FT ET = RE Pe Sarnen Fee are BER HISCHNE
tzirererefamrireterersieeernierse Sesubuhrrmerswe rate Serge Errper Fe
Serra ntse see BESEIHSEIEHigEHer ei Tore Banane eat Pau Terre SEeh res
Frete = .)—urmmin ren »4 ’ Bere ==: se PeraEsarkrgscheipe este se
een z = vera Iautorenete Bash eine: Perser eher tenier : Sopmrze
Bee see Her Freie spa fEriperagtgr er Be tEizS SEE HEarEe Ser eStErerek ernst
E SEetHeReFer ; ui TeasesIer ASS arE SSH HE SEE PETE ga ra hate For
Eger PaDALTFIPAIREICernFLTTIe ten: ‚Ponnesrtenseg te ray Sea TEST TTS ER
ET Grbssiuraragsr erster neh Fe ee IPRESEFErZraFSE PEee en stSe res
treeseraet, ie Fee EEE erden a rel arhessprähse rese Taass Faser z
Er ITEN fersestegtssrere aupesspiase Fern the Fame SsBaFerässTe Peer srl
mar irre rer ee a ES SEE ern Fer hen ser SUP FE HET ESHE => rc EEE rar
Eee Asa Deere m rrnägr re ar Hunt Segttperessesene HE re Kor iteree
POHBSs LE NEE seaE Erbin ren n eis Toben eereguee rer
SESSHESSHEFIyUFEIETeSrESEER rer Strehäiehtr Gurte FEHrSSLa BE REF Era gb
HI en erste ten ariesenerre SER HEREHHeRSgeHee re: arme: aha I m mt pa rn
St SEE Sarnen hg Hr Irre Wleskerereen STE RR Fe krgserireeer rm
seseirteee = were st Inserenten eErranrensie 212 = Prater Teenie eat tere
Bert el Fresse EEE = ee BEIrSTI EEE SIE En Pa rest res einen äten sure
en a gegen IR, aeetaturesatafsmigereter sparen ner ree sg gegrFegreg
Smarzsıree Beasc hg sn armer ea sassisnigeeedrng Pre rag pe He Erupe per
RR Shen en sera gr Ei EHRE; Zul nseree er rer Bespreeen ss rereE let: SE
Etzrietti Eethnerıse FEB EEERREHEREHERRE te Fre B = Frrttie mas mr
- 2 ee Er EI Fi Er Er eier ee par et ee Fa rt rt SerT-ErTe ereraree en
rigen NertrH PRamate rien res rasagn nee ersetreutegtg H 2 mee2 aaszer BE HHtEH
ie u; >: else een ro, Surteitstäs see enat anne ter EESrSIEEEN PERTTT
> Bags wattbteeer Sep hIrereeE Peer Bar SEE Fe Fee SUHEETT SFT E HT RT
SyaegeseHa lege pe ee mer 7 Pieersraeere Re Ferer EEE HrE Eee HERE REp FT derpeERETET
enen m mn Pe EP ae Ferrara Er SH RSSSE ER FR SE NIIH ES TepESepbee rang
Se pa urahtern eher en ir IHRER EHRE Eee ses Tarekgeee aussseren Hug: =
=$ 3 ET ir 2 Ser Pe pam Een ars ange en BE Lug Ba SS BER a Sen Erle STE a
era re BE Er EEE cn erraten STE rer HiehstrcHereearie ee res Efrepergsrsgern 25
RE IHENGENE Basta tntg Feraeee Besttrnesrssrtuggre Be an Rn gl De am Bm
SE In Beh Zuaa haha tn ah IP SEE Te SE EEE Eee gets Pre IF PaBe tie ts abSS Tr
ER er eE a rer nee heise Term Er zesrr Hans parpene re eeeger RE Ta HER
tue BO THES HOFER FE Tre PT TR CE ER EI EEE N FE FT ee er ekrbreg keit Pure
meirges str HEHHHRNEHHERIFHENTER Bispeeresere et Per a Ta Fe I I IE FH I
RS HH TFT E, zpirapIrbesperterr BEIFSrEFErT. ErSSSpHSPAT I U pa tere res s rar
Era re en Er ST STIESSEN ESTEGE MErLSERISTeTEree Trees te nraersebere em
str be Bea pe van Fa men ae rn ea ar me rer ne ra armen Ahmet ne re re naar mer
a TE EHE I I Fir SaSStER HS serEr EEE werten easserer ma Tr ir Bst: Dre
ee oe ame ee en rear Tann a Fer Nr GES HET EcH Ir rn Ban aa mass ae rn
SISSPBSSWELTEr Sein Eu rin e sie erher tieren SermEsHieEnTEeTE RER! ere
rs are ar nt TFT a en Peses iriete} ser erarrrie ee FE FErrn essen; menu
man. ——. anne men tn > tree eo Pan ee . =. je ee Tel Baugesteg sm tete
Eggs 2 Va IT TR RER = vr re ne Fesarsoh te rjre Pays sep pe per -
BESFIEGESFERTUTEERE terre, Ermessen a el Eee eehTeRU Ess mer age ber
eesbens tEnr seen es eczenrn PEgREITESG EI Sn een re HE SIE SB rer reretergseta
Fette SIiSeSE ges or SE EIS Fr Een ae ER FR Fr fap eher: ar EEE EI Fer Bu
ENITUT an Am re Ein EEE Van Zu FF a ne 2757 ea ba tete 2 Paz RRAIRFFFHHRTIEE ee
ne ne ne zus rg eng Er Tr BEE Are HE ee a PET ee ERS re nanssa ne re ParaBrere
ir era nrzeh Taaraga rer en Höyrreie Bupsatesten =; un Set z: SORTE :H =
E Eis: HHARSHHHOheneee Bere Ser EHER En Fa HB 1213 are HER SEHE
FRIHEEISEREFRSEFEFSTTRE Eatsstorges Ferse a re ae SEES FEPE THE HERR U
ESEPCHELSHERERNRrE re BEEHRES HRS REIHE HE eSEISHRrE FE Fe er ershet
reiste a EI HameltlEen ter Inesnabe rar mäher I ab en sR SLRRTTER BERGE
erbtarpr ernennen SRor Bir 7 en nn Ei 2032,22 7250 Deren er. arziz: un —
1, 25 3232122 rt, Zum eEp0r 22325 2 173 >e. Baer an on na nn Den parat
en Sb Erste re erraten HESSHHESE ri Hee Era tert ZESELPEISEC ER HEFSFTESFERErBER
LET EEHemurnn ri2 = = Kerr ers ir ee Zermsssep rue ittnrtesreher = regen
32 Zenenst ee ger testirrasee = > HN a a ee eat ge Escher Barnnenn ET
TE IT TEILTE : a Ba ee Er Fr ? = RL TFT wege re BFiE er ee FE rei re RR
ET EINS ESESTHER ITS EEE Kaereterrer dehnen meer 23 Bares) gb ar I a Fo
et EEE SEI Eger FrEr ers ereb ie deren messe retten. CHessr une See HER
Bere rss Hs Puppe rerrIe es rere FatH Er HER, HERRESSE SR “3
SHesiersrressFrmereg Zraere dar2$ tn keine ee EL ErRTUpSEFrELFARERE
STEGEHERLTESS ERTEILEN > mans eriee Eeterpee ee BEISE SIBEESESTRS SL
IL SIE Terre ae Bra a I a EB Peer tgl teratetEetehetetetete SEIT ? re
SERmIeNIEITENE Inbabp EA Tr Erin te Brit EI IE Dinar IRRE reis Ertl ea
tch EL SLITELTEITSTEIHSLLHOISTEREESRSERSRDEHEHELHEERRERLEER ES Hietakeginie Tg
ER PERHerm ger: -—-. .— am an m nm — Es g nn E25 r - - _ = Ber merteshe a Er er rate
Te et are et Fr SE ea ee eh Et re Pr enmmsr ern aeg rer rn Ha era
merrrner ra ee 2 Apr msn Erettteegee eis a a ha aa a newer Ar han an Erna
en But ee Atmen vn arms Aeaartere apeettsr = u rn a a a nr Dr Sm PEILPA
See Pe mac Papa San de ve Frin sn ee Bern Pech Se TOR 7 = =a2 Bene >
ame En ea a TI HET TE EEE Er Tr Er ge Re Fer te FE ad Eee re a BE Feet
Arme Sarasin erregte A ET = rg] pe rer er See 3: ser Zegstertg pn
ielsrc ie stars “ Bert ernste = weemeee nen Freier are Fepirr Seren
mairıreharz apare ErEnT Eereet Fer =: NRFARTHTINTIT- ze ge3E Swiss Hl pr
ereib bereereigschre ee ea essgeererg En ArsHHSsterEere ir SEHE Ran pa sE
re BESeSE BIT FE er SE DE ee Far irren a RA et Sara ng ee ee er ein nme
=: = 7: Beeren EEE SE LIE LESS EIRTIESESEERSEENEFELTTSERTD hehe 2,
Sirziirett He Tun an nee En a a fer Br TenTT ErcH +73 er zen. ‚a
IE. neEmsertarer ger taten ee re re eher era reeTe EEE Bra ST ag Tee
ArTee PER ESS Een sr Een Hann ve es Para ee tere eb a Pag re Fa a le oe
peta ee He rare? ee IT essen ah Sale teekrere IT Eiüketzrirtaemschsuetr
rer eumstrs> ae a mera Inne Fate Sasse gerete tere Air Baker STH
Fareeee 3: = = mreeeenrenT ag a RI TI T DTE E a E a a ar Be EEE er
re ee ee ae re Hs “ Te I »% een - wenderännr yersiess see Bere er
ee - S22752 are nn an Tanne ame, RSETIEIH nr ee FEERFL een 5 err nes
more a ELITE I hr HT er Enkerser EFT Seesen GB n Te en I TS
ae FI ee Se zu mptom Sigm. Freud und Angst
En un on = In = E u. Massimo
Bontempelli. Keywords: il sintomo, “la filosofia pre-platonica secondo
Diogene”, “il viaggio di Platone in Italia”, “Il parricidio parminedeo di
Platone”, “il platonismo latino” “Boezio e l’aristotelismo”, “ficino”, “telesio
e campanella”, “galilei”, “storia e ragione in Vico” “Hegelianismo italiano”
“Vera”, “Spaventa” “Jaja” – “idealism italiano” “Croce” “Gentile” “il concetto
di stato in Gentile” “Severino e il neo-parmenedismo”, Vattimo e l’implicatura
debole, la debolezza della communicazione in Eco”, implicatura sintomatica,
sintoma. “feudalesimo ario” --. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bomtempelli” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Bonvecchio: l’implicatura conversazionale di Dumezil e Marte – la scoperta di
1992 dei delinquenti – al Quirinale -- guerriero – la triada Giove Marte Giano
-- marziale – filosofia italiana – Luigi Speranza (Pavia). Filosofo italiano. Grice: “Bonvecchio is a good
one; of course, he has philosophised on what Italian philosophers have
philosophised most: ‘e amore’ – only he calls it eros --.” “This is strange: this Italian fascination
with the Hellenism: one BAD thing about the Hellenic or Grecian lingo is that
they have FOUR words for ‘love’: philos, eros, agape, charitas – Cicero
followed William of Ockham’s razor, ‘do nott multiply words’ – and translated
them all by ‘amore’ – Now, with Bonvecchio, it’s not just, as with Tonny
Bennett, just ‘amore,’ – iit’s amore ‘come simbolo’, that is, as used in
communication – as per Socrates with Alcebiades – the daemon, Amore, is the
metaxu – so there is a communication of Apollo and Dioniso via love – all VERY
philosophical, and actually very Oxonian – vide Walter Pater!” Laureatosi in
Filosofia Teoretica presso l'Pavia inizia la sua carriera accademica come
borsista, contrattista e ricercatore presso la Facoltà di Lettere e Filosofia
della stessa Università. Insegna "Filosofia della Politica" nella
Facoltà di Lettere e Filosofia dell'Università degli Studi di Palermo. Nello
stesso ambito dottrinale insegna nel 1990 nell'Università degli Studi di
Trieste sino al 2001. Da questo stesso anno è Professore di Filosofia delle
Scienze Sociali nel Corso di Laurea di Scienze della Comunicazione della
Facoltà di Scienze MM. FF. NN. dell'Università degli Studi dell'Insubria dove
dal 2003 diviene vicedirettore del Dipartimento di Informatica e Comunicazione. Claudio Bonvecchio è stato iniziato alla
Massoneria presso la loggia del Grande Oriente d'Italia Cardano di Pavia, dove
ha ricoperto varie cariche. Grande Oratore del Grande Oriente d'Italia in seno
alla Giunta guidata dal Gran Maestro Stefano Bisi, nel è stato eletto Gran Maestro aggiunto. Dal 5 dicembre è componente del Cda della Fondazione Luigi
Einaudi Onlus. Altre opere: Particolarmente
dedito agli studi sulla simbologia e sulla mitologia politica. “Immagine del
politico. Saggi su simbolo e mito politico” (Milani, Padova); “Imago imperii
imago mundi” (Milani, Padova); “L'ombra del potere. Il lato oscuro della
società: elogio del politicamente scorretto” (Red, Como); “La lanza di Marte; o
il simbolico nella guerra” (Milani, Padova). “La spada e la corona: studi di
simbolica politica” (Barbarossa, Milano); Gli’arconti di questo mondo. Gnosi:
politica e diritto” (Edizioni Trieste, Trieste); “Il pensiero forte, Settimo
Sigillo, Roma); “Apologia dei doveri dell'uomo” (Terziaria, Milano); “La
maschera e l'uomo” (Franco Angeli, Milano); “Il coraggio di essere” (Dadò, Lugano);
“Europa degli Eroi Europa dei mercanti. Itinerari di ribellione” (Settimo
Sigillo, Roma); “Inquietudine e verità” (Giappichelli, Torino); “Dove va l'idea
di Tradizione” (Settimo Sigillo, Roma); “Il sacro e la cavalleria” (Mimesis
Edizioni, Milano); “Esoterismo e Massoneria, Mimesis Edizioni, Milano); “I
Viaggi dei Filosofi” (Mimesis Edizioni, Milano); “La Filosofia del Signore
degli Anelli” (Mimesis Edizioni, Milano); “Ripensare l'identità. Per una geopolitica
dell'anima europea” (Settimo Sigillo, Roma); “Il Cavaliere, la Morte e il
Diavolo. Un percorso nella post-modernità” (ScriptaWeb, Napoli); “La Magia e il
Sacro: saggi Inattuali” (Mimesis Edizioni); “Eros come simbolo” (Amore,
Cupido). AlboVersorio, Milano); L'orologio dell'Apocalisse. La fine del mondo e
la filosofia” (AlboVersorio, Milano,. Scritti in onore Simboli, politica e
potere. Scritti in onore di Claudio Bonvecchio, Paolo Bellini, Fabrizio Sciacca
ed Erasmo S. Storace, AlboVersorio, Milano. Università
dell'Insubria[collegamento interrotto]
Grande Oriente d'Italia Convegno
a Matera: Europa, Libera muratoria, cultura
Claudio Bonvecchio scheda nel sito dell'Università degli Studi
dell'Insubria. Filosofia Filosofo del
XX secoloFilosofi italiani Professore1947 20 gennaio PaviaMassoni. The
Archaic Triad is a hypothetical divine triad, consisting of the three allegedly
original deities worshipped on the Capitoline Hill in Rome: Jupiter, Mars and
Quirinus.[1] This structure was no longer clearly detectable in later times,
and only traces of it have been identified from various literary sources and
other testimonies. Many scholars dispute the validity of this
identification. Description Edit Georg Wissowa, in his manual of the
Roman religion, identified the structure as a triad on the grounds of the
existence in Rome of the three flamines maiores, who carry out service to these
three gods. He remarked that this triadic structure looks to be predominant in
many sacred formulae which go back to the most ancient period and noted its
pivotal role in determining the ordo sacerdotum, the hierarchy of dignity of
Roman priests: Rex Sacrorum, Flamen Dialis, Flamen Martialis, Flamen Quirinalis
and Pontifex Maximus in order of decreasing dignity and importance. He remarks that
since such an order no longer reflected the real influence and relationships of
power among priests in the later times, it should have reflected a hierarchy of
the earliest phase of Roman religion. Wissowa identified the presence of such a
triad also in the Umbrian ritual of Iguvium where only Iove, Marte and Vofionus
are granted the epithet of Grabovius and the fact that in Rome the three
flamines maiores are all involved in a peculiar way in the cult of goddess
Fides. However Wissowa did not pursue further the analysis of the meaning and
function of the structure (which he called Göttersystem) he had
identified. Dumézil's analysis Edit Georges Dumézil in various works,
particularly in his Archaic Roman Religion advanced the hypothesis that this
triadic structure was a relic of a common Proto-Indo-European religion, based
on a trifunctional ideology modelled on the division of that archaic society.
The highest deity would thus be a heavenly sovereign endowed with religious,
magic and legal powers and prerogatives (connected and related to the king and
to priestly sacral lore in human society), followed in order of dignity by the
deity representing braveness and military prowess (connected and related to a
class of warriors) and lastly a deity representing the common human worldly
values of wealth, fertility, and pleasure (connected and related to a class of
economic producers). According to the hypothesis, such a tripartite structure
must have been common to all Indoeuropean peoples on accounts of its widespread
traces in religion and myths from India to Scandinavia, and from Rome to
Ireland. However it had disappeared from most societies since prehistoric
times, with the notable exception of India. In Vedic religion the
sovereign function was incarnated by Dyaus Pita and later appeared split into
its two aspects of uncanny and awe inspiring almighty power incarnated by
Varuna and of source and guardian of justice and compacts incarnated by Mitra.
Indraincarnated the military function and the twins Ashvins(or Nasatya) the
function of production, wealth, fertility and pleasure. In human society the
raja and the class of the brahmin priests represented the first function (and
enjoyed the highest dignity), the warrior class of the kshatriya represented
the second function and the artisan and merchant class of the vaishya the
third. Similarly in Rome Jupiter was the supreme ruler of the heavens and
god of thunder, represented on earth by the rex, king (later the rex sacrorum)
and his substitute, the Flamen Dialis, the legal aspect of sovereignty being
incarnated also by Dius Fidius, Mars was the god of military prowess and a war
deity, represented by his flamen Martialis; and Quirinus the enigmatic god of
the Roman populus ("people") organised in the curiae as a civilian
and productive force, represented by the Flamen Quirinalis. Apart than
from the analysis of the texts already collected by Wissowa, Dumezil stressed
the importance of the tripartite plan of the regia, the cultic centre of Rome
and official residence of the rex. As recorded by sources and confirmed by
archeological data it was devised to lodge the three major deities Iupiter,
Mars, and Ops, the deity of agricultural plenty, in three separate rooms.
The cult of Fides involved the three Flamines Maiores: they were carried to the
sacellum of the deity together in a covered carriage and officiated with their
right hand wrapped up to the fingers in a piece of white cloth. The association
with the deity that founded divine order (Fides is associated with Iupiter in
his function of guardian of the supreme juridical order) underlines the mutual
interconnections among them and of the gods they represented with the supreme
heavenly order, whose arcane character was represented symbolically in the
hidden character of the forms of the cult. The spolia opima were
dedicated by the person who had killed the king or chief of the enemy in
battle. They were dedicated to Jupiter in case the Roman was a king or his
equivalent (consul, dictator or tribunus militum consulari potestate), to Mars
in case he was an officer and to Quirinus in case he was common soldier.[6] The
sacrificial animals too were in each case the ones of the respective deity, i.
e. an ox to Jupiter, solitaurilia to Mars and a male lamb to Quirinus.
Besides Dumézil analysed the cultural functions of the Flamen Quirinalis to
better understand the characters of this deity. One important element was his
officiating on the feriae of the Consualia aestiva ( of the Summer), which
associated Quirinus to the cult of Consus and indirectly of Ops (Ops Consivia).
Other feriae on which this flamen officiated were the Robigalia, the Quirinalia
that Dumezil identifies with the last day of the Fornacalia, also named
stultorum feriae because on that day the people who had forgot to roast their
spelt on the day prescribed by the curio maximus for their own curia were given
a last chance to make amends, and the Larentalia held in memory of Larunda.
These religious duties show Quirinus was a civil god related to the
agricultural cycle and somehow to the worship of Roman ancestry. In
Dumézil's view the figure of Quirinus became blurred and started to be
connected to the military sphere because of the early assimilation to him of
the divinised Romulus, the warring founder and first king of Rome. A coincident
facilitating factor of this interpretation was the circumstance that Romulus
carried with himself the quality of twin and Quirinus had a correspondence in
the theology of the divine twins such the Indian Ashvins and the Scandinavian
Vani. The resulting interpretation was the mixed civil and military, warring
and peaceful personality of the god. A detailed discussion of the sources
is devoted by Dumézil to showing that they do not support the theory of an
agrarian Mars. Mars would be invoked both in the Carmen Arvale and in Cato's
prayer as the guardian, the armed protector of the fields and the harvest. He
is definitely not a deity of agricultural plenty and fertility. It is
also noteworthy that according to tradition Romulus established the double role
and duties, civil and military, of the Roman citizen. In this way the
relationship between Mars and Quirinus became a dialectic one, since Romans
would regularly pass from the warring condition to the civil one and vice
versa. In the yearly cycle this passage is marked by the rites of the Salii,
they themselves divided into two groups, one devoted to the cult of Mars (Salii
Palatini, created by Numa) and the other of Quirinus (Salii Collini, created by
Tullus Hostilius). The archaic triad in Dumézil's view was not strictly
speaking a triad, it was rather a structure underlying the earliest religious
thought of the Romans, a reflection of the common Indoeuropean heritage. This
grouping has been interpreted as a symbolic representation of early Roman
society, wherein Jupiter, standing in for the ritual and augural authority of
the Flamen Dialis (high priest of Jupiter) and the chief priestly colleges,
represents the priestly class, Mars, with his warrior and agricultural
functions, represents the power of the king and young nobles to bring
prosperity and victory through sympathetic magic with rituals like the October
Horse and the Lupercalia, and Quirinus, with his source as the deified form of
Rome's founder Romulus and his derivation from co-viri ("men
together") representing the combined military and economic strength of the
Roman people. According to his trifunctional hypothesis, this division
symbolizes the overarching societal classes of "priest" (Jupiter),
"warrior" (Mars) and "farmer" or "civilian"
(Quirinus). Though both Mars and Quirinus each had militaristic and
agricultural aspects, leading later scholars to frequently equate the two
despite their clear distinction in ancient Roman writings, Dumézil argued that
Mars represented the Roman gentry in their service as soldiers, while Quirinus
represented them in their civilian activities. Although such a distinction is
implied in a few Roman passages, such as when Julius Caesar scornfully calls
his soldiers quirites ("citizens") rather than milites
("soldiers"), the word quirites had by this time been dissociated
with the god Quirinus, and it is likely that Quirinus initially had an even
more militaristic aspect than Mars,[citation needed] but that over time Mars,
partially through synthesis with the Greek god Ares, became more warlike, while
Quirinus became more domestic in connotation. Resolving these inconsistencies
and complications is difficult chiefly because of the ambiguous and obscure
nature of Quirinus' cult and worship; while Mars and Jupiter remained the most
popular of all Roman gods, Quirinus was a more archaic and opaque deity,
diminishing in importance over time. References Edit ^ Ryberg, Inez Scott
"Was the Capitoline Triad Etruscan or Italic?". The American Journal
of Philology. Festus s.v. ordo sacerdotum p. 299 L 2nd. ^ Wissowa cited the
following sources as supporting the existence of this triad: Servius ad
Aeneidem VIII 663 on the ritual of the Salii, priests who use the ancilia in
their ceremonies and are under the tutelage of Jupiter, Mars and Quirinus;
Polybius Hist. III 25, 6 in occasion of a treaty stipulated by the fetials
between Rome and Carthage; Livy VIII 9, 6 in the formula of the devotio of
Decius Mus; Festus s.v. spolia opima, along with Plutarch Marcellus 8, Servius
ad Aeneidem on the same topic. Wissowa Religion und Kultus der Roemer Munich. Dumézil,
La religion romaine archaique, Paris. Festus s.v. spolia opima; L 2nd
who has Ianus Quirinus, which let it possible an identification of Quirinus as
an epithet of Ianus. ^ G. Dumézil La religion romaine archaique Paris; It. tr.
Milano. Quirinus Roman deity Flamen
Priest in ancient Rome Flamen Quirinalis High priest of Quirinus in
ancient Rome Wikipedia Content is available under CC BY-SA 3.0 unless
otherwise noted. Palazzo del Quirinale ospiterà nelle sale della Palazzina
Gregoriana la mostra L’arte di salvare l’arte. Frammenti di storia d’Italia,
curata dal Prof. Francesco Buranelli. L’esposizione è realizzata in occasione
dell’anniversario dell’istituzione del Comando Carabinieri Tutela Patrimonio
Culturale, un reparto specializzato dell’Arma dei Carabinieri istituito per
contrastare i crimini a danno al nostro patrimonio storico artistico. E’
davvero un onore ed un emozione per noi guidoniani partecipare alla mostra
“L’Arte di Salvare l’arte”. Con un pizzico d’orgoglio siamo lieti di annunciare
che è stata esposta la nostra “Triade Capitolina”, fiore all’occhiello del
Museo di Montecelio, presente anche sull’homepage del sito del Quirinale
all’interno della sezione in cui viene presentata la mostra.
Ringraziamo il Generale dei Carabinieri Fabrizio Parrulli, Comando
Carabinieri di Tutela del Patrimonio Culturale, per l’invito a questo
prestigioso evento. Una presenza davvero gradita nell’inaugurazione è stata
quella della signora Ena, vedova del Generale Roberto Conforti il quale, con la
sua instancabile opera all’interno dell’Arma dei Carabinieri, riuscì a
recuperare la Triade Capitolina sottraendola alla criminalità. La
presenza della Triade al Quirinale rappresenta un volano importantissimo per la
crescita culturale e turistica della nostra Guidonia su cui tutta
l’Amministrazione punta tantissimo. Per tutte le informazioni sulla
mostra è possibile visitare il sito: http://palazzo. quirinale.it/…/_art…/arte-salva_home.html Claudio
Bonvecchio. Keywords: marziale, simbolo della repubblica romana, simbolo
dell’impero, imago impero, imago mundi, Romolo, primo re, la corona del re. La
spada, il guerriero. Guerra, longobardo, guerra ostrogoto, bellum romanum,
bellum civile, etimologia di ‘mascara’, il concetto di eroe, Europa degl’eroi,
italia degl’eroi, gl’eroi, Bruno, furore eroico, Vico, eta eroica, equites,
cavalleria, massima stirpe guerriera romana, Mars, Marte, marziale, Marte,
padre di Romolo, Marte, emblema della guerra, marziale, campo marzio, Marte,
l’archeologia di Boni, mistica fascista, imago imperi, guerriero, Romolo re
corona, emblem della republica, eta degl’eroi, fascism, fascist imagery. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bonvecchio” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Bordoni: l’implicatura conversazionale della grammatica al mio figlio – Luigi
Speranza – filosofia italiana (Rocca di
Riva, Riva di Garda). Filosofo italiano. Grice: “Bordon is a genius; my
favourite tract is his ‘ludi romani,’ in a piece he philosophised for Silvio’s
figlio, whoever he is – but he also philosophised on ‘communication’ – and
surely a game is a kind of communication – cf. my ‘conversation-as-game’!” Figlio
di Benedetto. L’imperatore Massimiliano I d'Asburgo lo nominò suo pagge. Si
dstinguendosi come soldato. Nella
battaglia di Ravenna, in cui padre e suo fratello sono uccisi, mostra grandi doti
di coraggio. Riceve i più alti onori della cavalleria dal suo imperiale cugino che
gli conferì con le proprie mani l'Ordine dello Speron d'oro, aumentato con il
collare e l'aquila d'oro. Lascia la corte. Dopo un breve impiego presso il duca
di Ferrara, decise di abbandonare la vita militare, e s'iscrisse come studente di
filosofia a Padova. Laureato, reside al castello di Vico Nuovo, in Piemonte,
come ospite dei Della Rovere, dividendo il suo tempo tra spedizioni militari in
estate e la filosofia in inverno. Ha quindici figli, tra i quali Giuseppe Giusto
Scaligero Bordone. Stampa una invettiva contro Erasmo da Rotterdam, in difesa
di Cicerone e dei Ciceronianus. È un pezzo di invettiva vigorosa, che mostra una
retorica brillante, anche se carica dell'abuso del volgare, che forse non
inquadrava affatto la vera essenza dei ciceroniani di Erasmo. Una seconda
invettiva, più violenta e abusive. Un trattato “De comicis dimensionibus”
(Delle dimensioni comiche) e “De causis linguae Latinae” (“Delle cause della
lingua”) lo resero il primo grammatico che segue principi e metodo scientifici.
Ha acute critiche basate sulla Poetica di Aristotele, “imperator noster; omnium
bonarum artium dictator perpetuus”. Considera Virgilio moltissimo superiore ad
Omero. Lode le tragedie di Seneca. I suoi saggi sono tutti sotto forma di
commenti. Considera “De insomniis” di Ippocrate. Stampa “De plantis”. Stampa
“Exercitationes” su De subtilitate di Cardano. Altre opere: “Commentari su Teofrasto
De causis plantarum” “Commenti alla storia degli animali di Aristotele”. Combina
autentica conoscenza, ragionamento acuto, e osservazione dei fatti e dei dettagli.
Anticipa il ragionamento induttivo del metodo scientifico. Non si può mettere in discussione che non
abbia anticipato in qualche maniera il ragionamento induttivo del vero metodo
scientifico, anche se i suoi studi di botanica non lo condussero a qualche
forma di idea su un sistema naturale di classificazione. Rigetta la scoperta di
Copernico. Rimase ancorato ai dogmi di Aristotele nella metafisica e nella
storia naturale, così come a quelli di Galeno. Corregge alcune dichiarazioni di
Aristotele utilizzando i principi aristotelici. Le sue Exercitationes
basate sul libro De subtilitate di Cardano è il libro che dà a Scaligero la sua
notorietà come filosofo. Si lo riconoscoe come il migliore esponente della
fisica e metafisica di Aristotele. “Poetices libri septem”.“Oratio pro
Cicerone contra Erasmum” nel quale liquidava Erasmo come un parassita letterario,
un mero correttore di bozze. In queste Scaligero analizza il corretto stile di
CICERONE e indica 634 errori commessi da Valla e i suoi predecessori umanisti. "Imperatore
nostro, dittatore perpetuo di ogni buona qualità nelle arti". Dizionario biografico degli italiani. Quem ad modum natura frescante nascir non uno
modo circa unam cine isina soubine verfaturrem, ita nec ars. Na sicuti solis vis
quercum educit, atque firmat aqua putrefacit ignis absumit. Sic faber eidem
quercui formam abaci imponit: statuarius, lovis: architectus; tigni. Par item
ratio in scientiis est. Hominem contemnplatur philosophus naturalis ut movetur:
Geometra quatenus eum metiri debet. Medicus que a morbis aut vindicet aut
tueatur. Natura enim est ut es tartifex quasi quidam eorum quæ molitur: ita
artifex tanquam natura quædam eorum, quæ Ampalaya figurat. Hoc igitur quod est materia
prima naturæ vt ei formam imponat, id est artifici naturalis vogures cui
figuram indat. Res autem quum duplices mralint: aut materiales aut
immateriales. Et immate n'arece riales aut extra intellectu ut deus, aut
inintelle etu ut notions. Notiones appello rerum species mente comprehensas,
Quod utique manus agit in materiam, hoc intellectus agit in notiones. Ergo, ut
manibus subiectam materiam habet, aurum faber. Ita, intelleettu notiones
philosophus moderatur. Et enim quo pacto manus instrumentorum instrumentum est.
Sic ratio scientiarum. Est autem ratio vis animæ, qua id, quod ea præditum est,
boncinema comprehendit universalia. Comprehedimus au cinst tem vel per
inventionem vel per disciplinam. Ac per inventionem quidem paucis darum est ut
divinitus fierent sapientes. Per disciplinam autem pluribus. Sane disciplina
est scientia acquisita in Sdiscete. Discimus vero ab alio per auditu tanqua per
instrumentum, et per voces tanquam per nostas. Est enim vox nota caru notionu,
quæ in ani voce coulmasunt. Vocis affectiones tres: formatiositio, compositio,
et veritas. Veritas est orationis æquatio cum re cuius est nota. Compositio est
unio partium procarum proportione. Formatio est creation et figuratio. Itaque
orationem eiusque partes duo artifices diversis modis conteplantur. Dialeetticus
sub *ratione* veritatis tanquam subsine. Grammaticus sub figurationis et compofitionis
modo, vocarunt conitructionem, tanquam materiam. Nam tamet si grammaticus etiam
considerat si- gold move gnificatum, qui quasi forma quædam est, non ta men
propter se id agit, sed ut veritatis indagatori subministret. Accidit autem ei
postea ornatus ab oratore, et numerus a Poeta. Nam historia parum ab utroque
differt, sed ex utroque potius mista est. Grammatici igitur unus finiset, recte
grammas loqui. Quare in duo intendit: in partes ut parios tienen una funt, et
in easdem ut interferes pondincat compositione. Nam quod addunt, creía vitedi arte
esse: bis peccant. Neque enim ars est, sed scientia neque necesse habet scribere.
accidit. Scriptura voci. Neque aliter scribere debemus, quam loqua mur.Illa quo
que tertia parte, qua afribunt, iudicandi, non recte attribuêecncque na ettio
distinguitur a potestate per differentias forma costitutas. Et enim eo de modo,
quo scio, iudico. Fostre mo quod cfficiu interpretando ruautothandu merar ut,
id sane grammatici non est, sed lapietis procuiusque rei captu. Est enim
oratoru poetarumque, atque historicorus lectio disserta variis artibus, atque
scietiis non ad ipsos literatores potius qua in ad veros artifices pertiner. Na
quod ad interpretationem ipsam atrinei eadem ratio est; et componendi et composita
cognoscendi. Quippe orationem qui interpretatur codem modo eam resolvit in
partes quomodo eam qui construxit ex iisdem partibus comparavit. Tresigitur cum
sint rationes literaturæ. Prima figurandi. Secundaria significandi. Tertia
componendi. Prima quidem diligentissimi viri receviores exactiflimetra
ettarunt. Secundam non ita plane. Tertiam exautorum observationibus satis
admodum sunt assecuti. Verum quunon solum vsu, atque autoritate partes hæc
onftenç sed etiam ratio ipsa naturalis magna multaque loca sibi vindicet. Quæ illi
ipsi diligenter sunt executi, nullius nostrum opera indigere arbitrabamur. Quæ
vero rationes ab his sunt omislæ vel quasi ignoratæ vel quasi relictæ nobis,
necessario hoc opere erunt perscrutandæ. Non solum materia opus est, certify
limitibus, sed etiam ordine atque instrumentis. Ordinem duplicem esse. Unum ab
elementis ad composita, alterum huic contrarium. Instrumenta item duplcra:
altera naturæ notiora, nobis vero mie nous nota: altera bis contraria. Anale
Hitler imptam materiam certisque limitibus cir per se ettenosse possimus. Duo
sunt docedi, totidem queii dem discendi modi. Alter quo quid suas in partes
resolvimus, ut si navim ignoranti cuipiam, primum nome edam. Deinde quid sit
edifferam: postremo cuius rei causa structa sit, ostedam, partibus enumeratis.
Hæc via resolutoria ab Aristotele dicta est. Is modus nobis notior est, quippe moim
totum ipsum repræsentatum specie primum in note scit, a quo ad partes
indagandas ipsas possea fya ducimur. Alter modus huic cotrarius est, naturæ ha
infille quidem notus atque certus, quem componentem dicimus. Propter ea quod
acceptis partibus totum ipsum ex ædificamus. Galenus frustra ad didit tertium
quem definitivum vocat. Cum ta men a resolutorio nihil differat resolvimus enim
totum res est ipsa definita, definitio autem notio speciei. Præstantior autem
via utique cela ea est, quæ componere docet: tum quia naturam imitatur, tum quod
excellentiam tradentis ostendit ingenii, quod necesse est omnia habeat in numerato
atque ordine disposita ante, quam ani mum ad dicendum appellat. Ad hoc, nisi a
primoribus elementis ordinare, necessfario cogêris idem, sæpius repetere. Universus
igitur docendi ordo rls is quum lit, singulæ partes quo consilio quamperte se
et iffime recenferi tractarique possint videamus. Discere dicimur cum ignotum
per *indicia* quædam percipimus animo. Hoc bifariam esse potest. Nanque *indicium*
illud interdum est po-Apossterius co, quoddiscimus, veluti cum significatio
vocis huius, gloriosus intelligitur posse accipi in bonam partem per exempla
lumpta de Cicerone. At sane id prius significavit quam sic Cicero utendum
sumeret. Et tamen per Ciceronem ita mihi notum fit. Est alterum in diciorum
genus A hun natura prius. Et caussa quasi quædam eiuscerei thi quam discimus, ut cum per gloriæ
significatum acper flexum illius vocis descendo ab origine ad usu meum, quem in
Ciceronis libris deprehendi ac prior quidem notior ac facilior est. Alter ut
paulo obscurior, ac minus sæpe notus nobis, ita excellentior tanto quanto
certius scimus quum per causam quam per accidentia cognoscimus. Hoc igitur duce
abipfa philosophia in Latinarum vocum naturam, ad rationes investigandas, deducamur.
Duplices partes: alie ex quibus vox constituitur ut ex materia. Ab a tangu
species sub genere perfectam scientiam, non definusone acquire sed etiam ex
affectuum cognitione. page Sligitur est a partibus incipiendum, propter ea quod
causæ sint iplius totius, quodnunc tractanas: 11offeinter est, earum rationem
duplicem esse. Et enim cum dicimus, in, Dictione, partes esse alias simplices,
cuiusmodi literæ func, ar lias compositas quales videmus syllabas. Ex his
iudico elementis integram vocem fieri, atque coalescere. Cum vero dicimus.
Dictiones aliæ sunt nomina, aliæ verba. Non has altendo partes Wycius eile modi
ut per eas concrescat nomen, sed quæ ipso genere tanquam re universali quadam
comprehendantur inde recte pronuciamus, tam nomen, quam verbum dicttionem esse.
Cum aute PH*2.poilim genus ipsum intelligere etiam seclufss par mi ne tibus
his, quasi pecies appellanimus. Necessario fatebimur, inapte natura i pecies
esse illas post genus. Si quidem genus materia quasi quædam spe cieru v cít. Contra,
quoniam genus ipsum animo perfecte capere nequeamus, niii partes, quibus
constat, perspexerimus. Necesse erit ut primua de his partibus, deinde de
genere, hoccli de diction quæ est materia nostræ operæ subie et ta, tumde
speciebus fermo noster instituatur. Videndum igitur, quid litera: mox quid
syllaba. Tertio quid diction. Postremo quæ species dictionis. Quoniam vero
perfecta Scientia non ex sola ha si betur definitione, sd omnes quoque rei affecttus cognoscere
oportet: de ipsis affectibus cuiusque partis quid veteres prodiderint quid nos
sentiamus, perspiciendum erit. Definituro litera, nominis prius originem
querendam. More peripatetico inde errures multos ecolligit igo corrigit. Ante
vero quam literam definimus, sicuti sie ce in omni definitione, nomen ipsum
estex- Nimm an plicandum. Quippe ex cuius interpretatione facilius rei ratio
nota sit. Togam.n. definiturus, cam si norim ategendo dietam, sane vestigando
cius genus sic inveniemus. Esse lana text ad tegendo, ita de litera acturi,
vera eiusce nominis rationem ex figura emergere căperiemus, quu eas certis lia
Ale! neis contineri videbimus exeptis nanq; cx prisca mily nominis origine
aliquor elementis, quu primum di ettæ essent lincaturæ, literæ possea fa ettæ
sunt. Scut apud græcos redivirala otlew sexuuris. Euenitde inde ut quoniam
album nigre dinea spergeretur, atquei quasi officeretur, ut ea sgnificatio
latius fufa fit, et litura inde etiam macula diceretur. Obliterare autēverbum
no a literis ut dixere sed a lituris deductu est, versa scilicet vocali. Quem ad
modu a fænus fæneror et a pignus pigneror, et a têpustepero: fica lincando,
linere, unde lineaturæ, et literæ, etlituræ, ex code fonte æque omnia. Neq enim
alituris literæ quiade lerentur. Prius enim factæ, quam deletæ sunt. At formæ
potius atque cueras rationem, quam intea ritus habeamus. Ex his constat eosdem
veteres, non recte quasi legiteram commentos esse:vtex crema pars vocis ab itinere
fingatur. Atque id A iiij. que Huskha Om quoque non geminata consonante ut
consueue re, scribendum esse: sub sux nanque originis for ma produxit primam
natura. Si igitur a lineis di eta est, et linea minima corporis dimensio est. Erit
profecto litera minima pars dictionis. Accidit enim dictioni cuipiam, unica ut
litera contineatur, ibi enim est pars et totum idem. Sed sicuti ex elementis
constant mista naturalia, sic ex lite mlaliris dictions, unde elementorum
quoque no men fortitæ merito sint. Simul ut hinc refellatur veterum sentential,
qui falso literas notas dixere, elementa autem pronunciationes. Nam ut litera
sola nota sit, satis habemus at
elementum et i plum hoc sit quod pronunciatur non autem ipsa pronunciation et
ipla nota æque, siquidem est pars dictionis ipsam constituens sicuti ignis, aer,
aqua, terra, corpora naturalia hæc nostratia. Sed et par corūdem error in
literæ definitio. Primo nan que partem vocis dixere quare aut non eruntli teræ,
quæ script nõdum pronunciantur, aut falso definierint vocem, esse aerem percussum.
Sed neque recte neque necessario adducut vocis de carregare finitionem. Neque
enim ad literatorem sed ad mus philosophum spe ettathoc, aquo id quod ipse sta
tuat accipere debemus. Quin ipse quoque vocem in libro de interpretation non
definivit: quum alioqui et coniunctior esset pars illa cum cætera philosophia,
et interpretatio vocem habeat pro instrumento, itaque divinus ille vir per
vocem definitiones attulit, vocis contemplationem ad philosophum naturalem
retulit. Quod si quis pertinacius contendat, necessario definiendam vocem esse
in literæ definitione, quasi genus quoddam: cogetur idem fane, quid aer sit
quid, percussio, definire, atque porro, quemad modum frat auditus, ostendere.
Verum ii ignorarunt, no omnia principia discutienda esse, sed quibusdam eorum
certis in scietiis simplici intellectione acquiescendum, ipsam que principiorum
rationem ad solum metaphysicum pertinere. Quam obrem grammaticus hic fatis
habet vocis tantum nos se significatum: non est igitur necessaria. Non est item
vera quum dicit aerem tenuissimum: te a dor Larmes nuenet crassum significat
partium positionem. Samorato tenue enim quum opponitur crasso significatrarum.
Sic dicimus crassum aerem, raru aerem esse nuem. In aere igitur Bæotio non
pronunciabitur litera quem aerem crassum fuisse proverbio quoque circunfertur.
Sed illi ut minimam pare name tem literam esse ostenderent eius materiam
scilicet aerem, tenuissimu esse voluere ut minimum significarent. Sed tenue non
excludit longitudinem. Itaque non erit aer minimus. Præterea in codem genere
nullum minimum minus alio minimo est: at litera alia aliis minor quædam enim
unico tempore fluit alia pluribus constat, et quædam dimidium alterius est. Nam
1 est duplex ad 0, et ipsa interdum sui ipsius, cuius modi sunt communes vocales
apud græcos. Ad hæc aiunt definitionem esse a substantia: at eer vocis
substantia non est, sed materia subiecta. Accidit enim vox aeri. Hic enim
substantiam pro essentia capiunt at essentia vocis non est aer: neque enimgenus
fius est, aut differentia: sed percussio, aut elisio ge AV. nu IvL. nys est
summum proximum autem genus, est fo nusis enim ordo est. Sonus e percussione
corpo vor a wheru, vox, sermo. Est enim sermo dispositio vocu articulataram ad interpretandum
animum.Vox, sonus ex ore animalis. Sonus qualitas obiecta au ditui ex occursu
corporu. Ita que n eid quide re et e, strepitum vocem esse inarticulate. Strepitus
es nim est sonis pecies, sicut et vox. Neq divisio proba est, cum dicutin
articulatas voces eas, quæ nul con lo proferutur affectu: nãomnis vox est ab
animi affectu. Est enim data animalibus ad expressione voluntatis ut in quinto
historiaru latius disputa uimus. Et multæ voces ab esse et u proficiscuntur quæ
sunt inarticulatæ, ut gemitus et sibilus venatorum. Sed neque recte a brutis
excludut articulatas: ouiu enim voces adeo clare scribe possunt ut ab ipsis
verbum apud nos formatum sit, balare. Literatas aute voces aut illiteratas perinde
atque scribi possent vel no possent, etia do et iores dixe re, ut est apud GELLIO
lib.xi. Non decreto, inquit, iussoque, sed tacito, illiteratoque atheniensium
consensu. Quare articulata sit quæ scripto excipi atque exprimi valeat. Inarticulata,
quæ no. Possit Vorige meo autem quis dubitare, an necessaria sit definitio
dimisour ettionis syllabæ, literæ per vocem: præfertim cum philosophus in libro
siegulweias sic egerit. Quibus respodemus id eu fecisse quonia de elocutione
feribebat, qua vocat interpretationem, Sic nos vocem in his libris, prodictiöe scripta
accipimus, quoniam vox esse possit: idque ex usu vetera Latinorum. Atisti vocis
partem cum dicantlitera, voce ma; acrem percussum litera tantum in aere ponunt.
Ergo cum scripta erit non ei competer definition neq; cum in intelle et um
recipietur. Poteste nim nunquam fuisse in pronunciationc. Litere definitio.
Differentie generica, quibus species litera rum constituuntur. Affecttus
generice proprio communes. Quid primum horum natura fa, quid primo loco tradedum.
Itera igitur est pars dictionis indiviisibilis comuni Nam quanquam sunt literæ
quæ de duplices una tamen tantum litera est sibi quæque certum sonum unum servans.
Ita 12 magnum dietum est non autem compositum neque enim duo parva cotinettanqua
partes sed duabus temporibus v pas tra et us indivisibilis. Litera ergo genus
quoddam est, cuius specics primariæ duæ, vocalis et consonans, quarum natura et
constituțio non potest percipi, nisi prius cognoscantur differetiæ forma Eles, quibus
factum est, vtinter se non convenirent. Quire de ipsis differentiis in communi,
deq affectibus prius dicendum est. Litere differentia generica est, potestas quam
nimis rudi consilio veteres accidens appellarunt, est enim forma quæ dami
plefexus in voce quasi in materia propter quem flexum sit ut vocalis per se
possit pronunciari, muta non possit. Ex hac potestate ortūno men est, qui est affectas
proprius, cuiusque literæ, ce consequens cam vim quæin pronuntiatione sita est.
Figura autem cít accidens ab arte inftitutum: potestenim etle litera sine
figura: pote itque attributa mutari, acque solum per nationcs sed etiam eidem cidem
genti aliam atque aliam diversis seculis in usu suifle. Neque vero quod veteres
fecere, hæ Olyfolæaffe et iones assignandæ sunt literis sed etor do. Quædam
enim natura sua aliis priores sunt neque hac ferie qua eas accepimus ab
antiquis Ordgaut ortæ, aut disponendæ. De potestat cigitur pri ha trasmum
deinde de aliis scribendum esset. Veru quia a facilioribus semper est
incipiendum a figuris, notulis que ipsi spingendis auspicabimur quaru causas
possea explicare instituemus simul et numerum et ordinem ex priscis historiis
narrabimus quem suo loco tandem corrigemus. Historia literarum, Figura, Numero,
Ordine. Iteræ primum fuere sexdecim numero, a more on spiciis receptæ: his
notulis, A, B, C, D, E, I, K, L, M, N, O, P, Q, R. Palamedem autem duas
adieciffe bello Troiano Duabus ab Epicharmoaudu numerum: 0 Duæ ad Simonidem,
tanquam ad autorem, referutur: Alii autem aliter fen sere, duasque eiusdem
inuento appositas: Z, Latinæ haud
magnopere ab his abhorrent, his notis -- A, B, C, D, E, F, G, I, L, M, N, O, P,
Q, R, S, T, V, X, Y, Z. Summari adiuifio literarum. Nomina singularun.
Arumquæper feipfas possent pronunciari, vocales appellarunt: quæ non, nisi cu
aliis, consonantes. Ita que etiam vocalium nomina, simplici sono nec differente
a potestate, statuerut, at consonantibus, quæ egerent adminiculo, appel- osa'
lationes mistas ex ipsarum fono, et ex certo adminiculo indidere. Itaque
vocales sic nominarunt, cu ut scribebant: “A”, “E”, “I”, “O”, et “V”. At consonantes
additis vocalibus. Idque non uno modo quibusdam enim præ-posuere aliis post-posuere.
Sunt autem hægt “A”, “BE”, “CE” DE, “E” “EF”, “GE”, “I”, “EM”, “EN”, “PE”,
“QV”, “ER”, “ES”, “TE”, “IX”. Duas autem reliquas “Y” et “Z”, propte rea quod
non, nisi in græcis vocibus scriberent, non mutarunt earum figuram neque aliud
no men impofuerunt. Item duabus vocalibus “I” et “V” cum fiunt confonantes, nullum est nomen factu
a Latinis sed a Græcis. Æolicum elementum appellatum est: et vau:habuitquefiguram
hanc, 1, Claudio inventam, inuerla, r, atque duplicata. Verum nominis rationem
(“di-gamma” enimin denominarunt cum ipsa nominis potestate non conuenire, suo
loco dictum est. Ex his constat, quare in verbo Des, necessario inter priorem
et posteriorem consonantem interponi debeat e vocalis: cum tamen nomen et mutæ
in fine, et sibili in principio eam habeant vocalem. Nequce nim nomina ingrediunturc
ompositionem sed potestas tantum. Sola “Q” eadem et poteftate et nomine semper
est. Semper enim et pronunciatur, et nominatur fociata obscuræ vocali: sic, pv.
Eftigitur proprium tam figuræ, quam no - smo minis, nunquam mutari, potestatis
autem mu- poem tari, vt mox videbimus. Hoc autem dico apud veteres tum Latinos
tum Græcos. Nam nostra tempestate certis notulis malunt inchoare et ducere
dictionem aliis autem terminare. Hebræi autem chaldæique et armenii, et arabes
sema per aliquot literarum figuras mutarunt, quibus clauderêt voces suas. A
nominum ratione porro diviserunt Consonantes in mutas, atque Semi vom, vocales vt
quarum nomen inciperet a consorante; cx Muta essent: quarum a vocali, essent
Semi-vocales (“V”, “I”). Quam sententiam
qui essent auto resipfi, nihilo prudentius corrupere. Ita vt mutis ascriberent “EF”
quum tamen inciperet a vocalis verum et
hanc fuo loco explodimus, ethicillam emendamus. Principio, non a nominibus
species fa ettæ sunt, sed a potestate,a qua etiam nomina fluxere. Igitur iam
fundamentum destructum est. Præterea quo modo fregere se ipsos quum rin mutas
abiccerunt, ita ctiam sibi luntaduer fati, quum hac cadcm sua regula cogurtur ean
dem literam quæ apud græcos sit Muta, apud fe facere semi-vocalem. Nam îi verum
est, mutas effe, quarum nomina incipianta conionaia te: E1 græca muta erit ea
ratione, quæ tamen apud nossitsemiuocalis: fi quidem huius figurr; qua vtimur,
x, pro, cil, nomen Latinis cit, is, Immo vero fi a nomine petas argumentum,
multo sint Motæ clariores, quam Scmiuocaics. Quis enim ncfciat clarius
pronunciari posse, EE, quam en, aut EL? Ucrum ita faetum eit, vt MuTra
tædicerentur, quarum poteftas fine vocali focia, nulla effet. Neque enim
quisquam aut, “B” aut, €, aut alias mutas, nulla vocali addita, clare possit
one pronunciare: Contra semi-vocales, propterea quod aliquam haberent
pronunciationem. Vocalium enim fecutæ integritatem nominis dimi dium obtinuere:
nemo enim interposito inter labia spiritu ipsum “F”. nequeat efflare: item sibi
lumins, et mistuminx: linguæ autem vibratio nem in r:leniorem autem atque
hærentem in “N”. longeleniorem, et libiloaffinem,in “Z”, mugitum vero vel
facilimum, atque craffiffimum in ipfo m. Ex his patet error alius corundem
quifcripfe re- x, abi, vocali nomen feum apud nosincho are propterea, quod apud
Græcos eadem vocali Fillorum proferatur. Etenim fi ea ratio fatisef- Crop set,
etiam im, et IN, etif, dixiffemus, qua has vocali græci nominant. Sediccirco fa
et um est, ut a præpositione Ex, differret. K, autem lite ram quare is præsentia
omiserimus, suo loco di sputainus. Ex his fatis constat, prudentius, quam aut
Græci, aut Syri fecerint, fecisse nos; quum vo calium nomina simplicissimo fono
eduxerimus, quasi fuo fibi fatu ortæ effent: neque confo nantium fublidiis
indigere, ad suas opes decla. fandas, quas consonantes ipfæ fane sua fouerent
autoritate. Singularum literarum potestates. Rebus suas species constituebat s
affectiones genericas, rationem fpecierum conditaru diximus: superest, vt
vnicuiusque literæ vim deinceps ex vsu, atque ratione, eiufque causas
ftatuamus: quod negotium non sine magno labore, variaq; controversia expediri
potest. Adeo enim dege ' nerauimus a prisca pronuciandi ratione, vt etvix
extentipfoin vfu vestigia: etfiquid afferas, quod emendet vulgus,tanto vero
ipfipertinacius obfi ftant.Acfuit quidem tempus, quum vsui dabatur aliquid:erat
enim inter Latinos. Nunc vero, cum etiam Itali ipfi in patria sua peregrini
sintadeo, vt etiam studiose inuenta noua a prisca detor queant Latinitate. Nihil
aut Barbaris dandum, aut nobi sindulgendum esse cenfeo. A vocalibus autem
incipiamus. Singularum literarum potestates labioru maxime conformatione
dignoscuntur. Quemadmo dum non folum ex Martiani ac Prisciani, Victorini, GELLIO,
Quintiliani, VARRONE, Nigidii, CICERONE præceptionibus, verum etiam variarum usu
nationum aliqua ex parte percipi potest. Duobus autem modis potestas
variatur,velsonus ipse, vt quum “I” vocalisaliter in voce “Ira”, aliter in voce
Optimus,pronunciatur: vel soni modus, veluti quæ exempla a veteribus
adducuntur, quibus deni modi eidem vocalis sono attribuuntur: qui ni afpiratæ,
et totidem tenui. Brevi fub acuto, et graui:longæ sub iisdem, et fub
circunflexo: ex empla sunt hæc: “Hamus, Hamorum, Hami: Arae, Ararum,Ara: Habeo,
Habemus: Abed, Abimus. Sed efttertius quoque modus, quum in fine clausulæ aut
verlus longam breuemque in differenti sono accipiturita, ut etiam prolongis
breues habeantur: etfi auribus suis aliter respondere, dixit Quintilianus. Ac
de fecundomodo in historia syllabarum scriptum satis est. de primo is mo autem sic agendum est. A, non eodem
semper apud græcos fuisse via the name detur fono: fiquidem Æolenses iplum pro,
Hypo fuere,vixa. contra, Iones pro eo, h, menyua. Ve- Inha rum mihi videtur apud
latinos eius literæ sem per idem sonus extitisse, qui etiam nunc auditur vulgo
Romæ. Atnon ficcæteræ. Namquee, latius sonat in aduerbio, Bene, quam in
aduerbio, Here: huius enim posteriorem vocalem exilius pronuntiabant, ita vt
etiam in maxime exilein tranfierit sonum, Heri. Id quod latius in multis quoque
patet:vt cum ab Eo, verbo, deducis Irc. Et in eodem casu. dicimus enim, et lis,
et Eis: ficut et “diis” et “deis”; “turrim” et “turrem”, “priore” et “priori”. Sicutiigitur
hæc inter se com mutabant, fic et v, cum eorum altero habuit af.2 "
finitatem: quod est animaduersum in illis vocibus, Optimus, Maximus, Monimentum.
Quæ ni hilominus etiam per v, scriberentur. Igiturha buit 1, vocalis sonos
tres, suum exilem alterum, latiorem, propioremque ipsi £, et tertium obscu
riorem iplius v.inter quæ duoy, Græcæ vocalis sonus continetur, ut non
inconsulto Victorinus ambiguam illam, quam adduximus vocem, per “Y”, scribendam
esse putarit “Optymus”. Quem so num etiam agnouere veteres græcæ prolatio
nis,poft, 1, velv, consonantes, et ante “D”, “M”, “R”, “T”, x,cuius rei exempla
sint “video”, “vim”, “virtus”, “vitium”, “vix”. Cæterum neque id nunc
deprehendi mus ex vfu noftro, neque illi afferre exemplum possunt, in quo “I”
vocalis sequatur 1, consonantem, ante eas literas quas in propofito apote 1. lesmate
constituebant: sed de v; accipiendurte eft: cuius erunt exempla “iudex”,
“iumentum”, “iuro”, “iuturna”. Verum ante x, non habeas: ne que enim præpositio
Iufta, per laanc duplicem scribenda eft: et puto, si Iuro certum fibisonum
habuit, Ius, quoque eundem habiturum. Ne “V” que tamen semper codem sono
profertur v, sed aliquando pleniore obscuritate, quo modo vulgus italicum dicit
“dux”. Interdum hiatu rotun diore, vt in verbo Columna, et Alumnus. quidam sunt
ex Umbra et Etruria qui propius o ad ipfius o, accedunt mollitiem. Omnino autem
latini cum græcos casus verterent, consiteri coegere nos,fonos illos esse
cognatos, au, Priamus. Quo etiam modo nunc pronunciant romani. Quare, quod illi
I lEds, noslu ba, Æoles secuti, qui ou oux,wvvia dicebant. Ita que o, duplicem
quoque fonum habuit: latio rem, et exiliorem, ut cum ipfo y, conueniret.
Productis enim labiis et cohærentibus, “Y” est pronuntianda, quomodo gallorum
quidam pro ferunt aduerbium, Nunc. Graca enim vox est yuŰge. Sic etiam in
multis aliis, quorum v, breue est, ea prolatio feruari debet, ut Numa, w uãs:
Romulus, puur G. Habet igiturv, tot fo nos,exilein ipfius 1, latiorem ipsius o,
obscurio rem fuum et medium quendam ipfius y, Græcæ. Quamobrem cumfuum fonum
feruare il li volebant veteres, addebant o, ne in exilita tem illam Græcæ
vocalis degeneraret: fic enim scribebant, Oufentina: autor Feftus eft. Restat
Ali etiam sonusalius, poft G, et Q. et s, a superiori bus valde diuersus, implens
scilicet confortan tium illarum vim, Lingua, Aqua, Suadeo. quan quam poft
fibilum hoc tertio exemplo etiam a prioribus distet fane: auditur enim
aliquantum, ac propius accedit ad consonantis lineamenta'. In prioribusautem
exemplis, aut nihil, aut vis auditur: fed craffitudineñ quandam apponit
duntaxat: aliter enim dicas Tingo, aliter Tin guo. Germani noftrates pene per
digamma Æolicam proferunt, fufpenfo ipso 'c, parum per: Rhenani, et qui in
Belgio funt, longe mollius, et fatis Romane.' At Erasmus in libro pri de
pronunciatione falso putauit v, eodem ino dolubiiciipfi c, ficPomba ipfit, in
exemplo pro nominis cv I. eft enim ibi y, vera vocalis: 1, au tem consonans, vt
suo loco dictum eft.' Illud quoque igitur falfum erit, quod veteres prodi dere
v, cum pofta, velo,præcedit, aut E, aut 1, aut 2, Græcæ vocalis.Y, vim obtinere
ne que enim vllum sonum fimilem gerit. Si eniin ita effet, Græci ipfinon tam
laborarent: 'habe rent enim ad manus fuam literam, et fcriberent KTINTOE, quod
apud nos eft,Quintus. Sedip fi et fcribunt, KONTOL et pronunciationem il lam
nullo modoqueuntaffequi. Quemadmo dum autem i, et v,fiantconfonantes,fuo loco
dia ctum eft. Diphthongoru quoq;ratio non constat:ho-cu's die nullam enim ex
pronuciatu noftro percipias: lego neque tamen fruftra inucetæ funt. verum non
est nunc laborandum; yt ora distorqueantur, ad Bij. ciuf 1 i IvL. I. 1 ciusmodi
explendam ambitionem. Satis tamen $ ex constat, “Æ” proximam fuiffc Græcæ “AI” et
oe, an vocaliv. Nam et Maros, et Muros, legimus, AV, autem non vt nunc
pronuntiant Itali, a quibus audias sonos duarum explicatum, sed declinauit olim
ado, quomodo Franci nunc re et iffimey tuntur. Quorum siquis dicat Caurum,
etiam Co rum audias. Græci nescio an bene pronuncient: a quibus intelligas
priorem vocalem:alteram au tem fono fimiliore consonantis Æolicæ, Sic et WEY, iidem.
Nosæquemale,atqueipfam av.Græ cam vero oy,ridicule Galli pene per o,proferüt,
them et ineptius adhucmagis cum diphthongos diui dunt ac diffoluunt,earum vt
fonus audiarur. Nec defucre qui Græcam inueherent in Latinos, quo niam veteres
licenunciabant,Terrai,Frugiferai. Item alteram, EL, iis in vocibus sono tum
e,tum 1, ederentur, vt Treis, Parte is: Verum priscos vnica adidlitera
contentos fuisse idem NIGIDIO autor est. quæ vtriufuis Origo etcauffa,quare 1, etv, e vocalibus
faettæ fintconfonantes. Vanquam igitur mutantur soni, manet il lis tamen
priftinæ genus potestatis: at tam 1, quam v, penitus amiffa priori vi, in aliam
cefunt transmutata. Nam cum fequente vocali vellenteas pronunciare difundim,
fic, Viet or, Iųftus,fubist fane vocalis illa, ac præcedentismu tauit vim.
Quorum altero vt Græci carentsci, 12 licet 1, ita ipsum multæ nationes
retinuere hebraica, arabica, germanica, scythica, armeniea, illyrica. Quod
iccirco a Græcis factam non est, quia longiore femper tractu vterentur, in
pronunciando,ipfoque in hiatu confifterent: quod vel ex eo declaratur, fiquis
animaduertat la eam literam etiam ante vocales frequentisfime contra communem
cæterarum naturanaprodu ci: quare non potuit in alium sonum spurium degenerare.
At Latini paruo posito momento obToni gracilitatem facilimeinfubeuntem pro
ximam transiliere, vt non penitus abesset ab sono ipfius G, a qua tamen quantum
distet,** falo loco videbimus. Quemadmodum illud quo que, An Græci alteram
habeant: v, scilicet. ne que enim hîc de his cognofcere possumus ante, i quam
etipfius G, cui estı, proxima: et ipfarum 0, acPH, atque a naturam
perspexerimus. Hoc i igitur'iam agamus. Consonantium potestates. ACB; quidem
Græci hodicaliter,aliter pro «« nunciant Latini. Nam pressislabisLatini, at
Græci laxiore labro fuperiore, et inferiore ap plicato dentibus
fuperioribus;quanquam veteres Græcos non aliter, quam nos vtimur, vfos effe
palam est. Varro nanque cum noftrum balare, verbum magis commendat, quam
Græcorum peñdo, fane vtrunque fa ettitium a sono pecudum contendit: ostenditque
cos debuifle imitari. Biij. VOS??1P 22 AN vocem auis Balantis, vt Bínov, non
uñaov nomen įmponerent. Quod fi vt ipsi loquuntur nunc, nonvtnos proferimus,
olim pronuntiaffent, sic quali propemodum per Æolicum digairma, na recte
corrigeret eos Varro: nequeenim valant tace Semente pecudes,fed balant.
Vafconibusquoquehoc eft vitium peculiare, vt eo modo pronuncient B, quo et
Græcos dicimus. Itaque lusimus in cos epigrammate,vt eorum “vivere” “bibere” fit.
Con tra quædam nationes nimis crafse pronunciant per p, vt Puliam, praco quod
effedeberet, Bull lam, dicant. Multo diuerfior vsus est ipsius c, idque non
folum in diuerfis nationibus, fed etiam ipfa in I elktalia. Ac laneidem effe
noftrum c, quodGræco rum fitx,iam receptum est:explosaquecorû fen gêtia,qui
aliter autumarent. Tantaq magis Scau cow hari Grammatici, qui putarit nomina,
in quibusA, scamm secunda effet statim fede, perk, scribenda effe: fic:
Kalendæ, Karus. Etenim fi propterea fiat quod Kappa, nomen includit vocalem
illam, fa nenulla eiufmodi vocalisaddaturin contextu di et ionis: aut ca
consonans nulli præterea voci ab aliis vocalibus incipienti apponerur. Họcautem
falsum effe vel ipli oftendunt Græci. præterea ipfum c, eadem ratione non
apponeretur nis fequenti E, vt Cepe,cæterorumque elemen torum par item effet
ratio. Quin Kappa no men maius eft, quam quanta fit hæcpotestas, ad quam
arctare conatur ipsum.Aliiita censuere, em Græcis tantum vocibus attribuendam,
qui æ que falfi sunt. Etenim id fi verum esset, etiam Chremetem, per x, Græcum
scriberent. Quod sola afpiratione ab ipfok, distat. Nulla igitur ra tio
eft.Ipfius ergo sonus c, cum fit idem cu sono ipsius k, cauendum nobis maxime
est,neaddatur volan aspiratio (id quod Thuscorum non paucifaciut: sed ii
frequentius, qui Arnum flumen accolunt) sed ficcissime eft pronunciandum,non
mucrone, sedlatiore parte linguæ interioris adducta ad pa latum,atque
aftrietta,vt quamtenuissimus quam que expeditissimus fonus transabeat. Galli
turer, alle piffimeper fibilum edunt: vtnon discernas, Cel-tali lamne, an
Sellam, audias. Germani noftrates non tam crasso sibilo: at Germani Belgæ, et
Hi spani,non aliter,quam galli Circumpadani, et Veneti, et Flaminii, et
Ligures, libilo tenuissimo, et balbo. Qui omnes redarguuntur eo, quod in fine
di et ionum Græcum seruari fonum fatis patet: ut Hic, Nec, Ac, Alec: nequeenim
fi bilo terminantur, fed in ficciorem sonum, qui apposita vocali debuit
perpetuari. Acquirit ta- Crayon men craffiorem sonum pro vocalium ratione:
çrassius enim dicas, Carus, Collum, Cuma, pro pter latiorum vocalium hiatum,
quam Cera, Cippus, propter exilitatem. Eandem inibimus imme "rationem
addita aspiratione, ut crațiusaliquan- lagimens to pronuncies zuers xep, quam
xew.xic. In tem diphthongos prout ad vocalium certarum sonum propius accedent.
Si autem “s”, præcedat se ipsum c, vulgo non audias: atqui yoluntcose mendare,
etiam ineptis conatibus vastant pro nunciationem,quamtu e Thuscorum consuetum
dinecommodiustemperabis. Şiini 4. 3 B iiij. Similima huic eft, atque adeo, vt
ineptiuf cule quidam eandem essecontenderent. " Galli nihilo fecius eam
proferunt, atque ipfum, at que etiam craffius, horumque imitatores Ligue res
Taurini.Qui vero caste atque integre in pro uincia verfantur pronunciationis, includuntali
quantum potestatis ipfius,v, sine quo ca de cauf fa Q, nunquam scribitur. Non
minor aliorum error, qui cum hujus vim fimilem esse prode rent potestati ipfius
C, male cauffam afsignarunt, menim propterea quod mutuo inter se conuerterentur:
hb w quoniam diceremus, “coquus”, “coci” et Arcus, Arquites, et “cum”, “quum”, et
Sequor, Secu tus. Etenim mutationis ratio fallaciffima eft, Omittoflexionum
terminationes, quibus in m, s,mutarividcas, “Titus”, “Titum” et in D, “Paris”,
“Paridis”. hoc enim factum sit discriminis gra tia in cafibus. At pro R,s:pros,
t,inuenias: appavy a coev, Jeasanos, Jetlonos. Non igitur a muta tione, fed a
fono ducendum eft argumentum. Sed neque, yt ex Varronis authoritate conten
r:Aldunt, e, erit a literis potius excludenda, quam aliæ literæ quærendæ: Nam
in elementis ita c uenit, quemadmodum in rebus: vt plures ef sent foni, quam
corum notæ. Quæ fuit cauffa, vt etiam diphthongos comminiscerentur. Ita que
frustra litigant, sıc: fi alia eft, ab ipfoc, propterea quod v, fequente alium
percipimus sonum: ergo erit G, quoque alia a seipfa,vel cum necessario sequatur
v, vel fi fortuito. Intelligo neceffario propter ipsam, vt Lingua: fortui to,
propter vocem, vt Ligus. Hic enim dicimus nos, consultius quærendam aliam figu
sam, ipfi, qua hanc capiamus potestatem, quam prudentiffime inuentum, excluden
dum. Fatemur enim,, aliud, atque aliud effo non minus, quamipsum v, cum
fequitur vel's vel g, aut alias consonantes.Non erit igituridem cum c. Nam si
sit: ergo alterum pro altero pona tur. idem igitur erit et Qui, et Cui. cum
tamen vtrunque sit monofyllabum: et alterum clauda tur vocali, posterius autem
consonante. in priore non audiatur secundi sonus elementi, in altero autem
audiatur. Neque vero potiffimus autor Catullus initio statim pulcherrimi, ac
diuini poc matis,fiçsçripfiffet, Peliaco quondamprognata vertice pinus. neque enim
idem fonat ac fi dicas, Peliaco collissurgitde vertice. Eftautem lonusis et
Græcis, et Gallis inimicus. Hispaninon femper, Vascones semper, Itali fa cilime
obseruant, Proximum ipfi c, est. Itaque Cneum et Gneum,dicebant;fic Curgulionem
et Gurgulio nem. appulfa enim ad palatum lingua, modicello relicto
interuallo,fpiritu tota pronunciatur. At Calabri, et Campani, Vmbrigue,
atquealiieius tractus, etiam fibilo cius fonum faciunt craffio rem: Contra
Flaminii., et extremaPicenorum pars, ac togata Gallia versus z, vt quantum
distat Lombardorum c,abipfoc, Thuscorum,tantum Flaminiorum, ab ipfog, aliorum:
medio inter vtrofque nos proferimus rectiffime. D, tam Græci, quam Vascones,
atqueetiam B V Ara G I Iul. I. Arabesaspiratius pronunciant, subdita fcilicet,
dentibus lingua. Nos ficcius, vix appofita ac ce T'leriterabduđa. Huic affinis
est t,pertinaciusap $ pulla lingua.at Græca cu his coniun ettae,non ve Galli
proferunt,excito degutture fpiritu craffio re,fed vt Græciipfi interpofito
fuauiore flatu sub ieet a lingualaxiorespatio dentibus, quamin D. F, PH, V,
quum est consonans, tressonos, fuum quæque edunt:fed ita,vt et
cõgeneresintelligas, et non vnu. Acdigamma quidem Æolicu, quod noftrum eftv, ab
ipfa differre palam eft. Æoles enim, qui haberent, etiam digammaquæli gere. Ita
f,ab ipfo o, distare videamus, cum ante F,, ponamus N, atante, et PH, noftrum
pona musM. etM. Tullius irrisit Græcum testem, qui primam literam Fundanir,
nesciret exprimere. Itaque no defucre, qui Phamam, quam Famam fcribere mallent,
propterea quod Græca effet $***vox. Puto autem fuisse F, validiflimum aftrieta
fuperioribus dentibus labio inferiore. Mox sequi, dilutiore vi. Quo more etiam
in præ fentia vtuntur Græci ipsi. Tertio locomollifli mum v, quomodo nunc
quoque dicimus, aut non multo attentius. Par enim eft: vt retincat etiamnum
quippiam veteris vocalis, vnde or tum habuit.Quare notat Viętorinus fic
fcriptum inueniffe, Seras: quasi duplicis wv, nota elet,ve SERVVS, diceretur.
Sed multamarmora barban, riffima fuere innouantibus.posteris in veterum? ram
contemptum. Quod autem aiunt v,femper effe fimplicem, nunquam duplicem
consonantem, fiuein principio, liucin medio fit: et ipfis habere debeemus
fidem, qui tucincorruptas pronuncia: di tenebantleges: et facit ad id, quod
statuebamus mollifimofono esse. Quod fi quis obiiciat, præ terițum Audiui, dịcamusmediam
fyllabam illam sua, non consonantis natura produci: fic enim 1- Audire,ficOuum
quoniam av. Itaque non pro, duxit primam in Que,quoniã non potuit: fuerat enim,
šis. quaresonus no fuit multus interpofitæ. L, geminant atque aspirant etiam
cum solum er est, Gabali,Aruerni, et Ligures Taurinilocisali o quot. cotra
nostrum vulgus vix adducipoteft, vt geminent.Græcinuncsic pronuciant, vt
aliquid et aliud intelligas, quali fuccedati, consonans ipfi 1, etsequente
præeat vocalem:qua pronuciatia. ņem audias hodie apud Thuscos, quum dicunta !
Gli: et apud Vascones, quum postpanunt aspira tionem:apudHispanos,quu
geminant.Sicigitur sebep Græcus,xinasa: Tuscus,Agliada: Vasco,Alhada..
Hispanus. Allada:omnesæquemale,fi ad Latini, tatem sofe conferant. Sed Græcis
hoc corrupte dici puto. Quin veteres obseruabant exiliuseffe 46 quum
geminaretur, Mella: plenius quum finit fyllabam, aut ante sein eadem syllaba habet
cona sonanțem,vt Sol, Flavius:medio sono esse,quum inchoat,vtLux, Cælius,
Huicaliquo modo similis estr,fed longinqua com tamen: codeenim oris modo
editur. Sed vda est “L” at R, spirituosa: illa simplicifertur tra ettu,hæc
vibratur. Itaque ob ea vibrationeaspirationeaca cepit a Græcis,exit enim quasi
bulliente voce.A pudnostrate vulgus vix duplicata vsquam audias, Quidă distenta
acrigida lingua ignauius efferüt. Inma IvL. LIB.‘L minne Inm,nullam vocem
Græciaterminauit: Bar baris, nobisquc modusnullus.Tres sonos habere
animaduerterunt: craffiffimum in principio,
mi nimum in medio, mediocrem in fine. Sitom nium vnicum exemplam,Mimum:
et figemina ta mutatur, Mammam. Initio enim collecta Vox adinteriora narium,
mugit;in medio penitus fal lit,obsessa scilicet ac ftipata vocalibus: in fine
au ditur mediocriter,abeunteiam voce: etquum ge minatur, prior implet aures
etiamnum magis, quam quum est in fine di et ionis. Eft et aliusro nus quum
terminat diettionem,et altera di ettio fe qyens incipita vocali: vt, Equidem
cgo:neque e Barcnim aut Galli,autLombardireettetum proferut: ita enim
proferunt, vt firiem alterius cum initio sequentis coniungant. Nos mediocri
sono, et fa nedimidiato,vt intelligas, fi voles, poffeelidi: percipiasque
differentiam si dicas Multum ille: et, Multaille. neque enim totum fonum
abolebant: neque enim intelligeres, sitne, Multum, an Mul ta,an Multi, an
Multæ,anMulto, an Multam, Ita quelibato tantum sono, ftatim transabit yox, et
in fubeuntem sese dat. * Nabm, differt gracilitate: claufo enim ore, et
effufofono in nares m conformatur: at N, aperto ore, etlingua in palatum repercutiente
vocem. BriffSplendidiflimo sono estin fine, et fubtremulo, pleniore in
principiis,mediocriin medio, Nino. præcedes aüt feipfum penedimidio minor eft:
vt Brenus, etfequete,vel c, fiue exili, fiue aspirato, longe adhucmutilatior,Ancile,
Angustum, An çhora. ita vero, yt etiam diuersam literam puta BE rent: nec
dignarentur vulgari figura,sed aliam · quærerent, exemploGræcoru: qui vtaliam
often derent,inepte alienifsimi soni figura substituere, ipfius fcilicecr. Hæcigitur
cum G,aut c, præcedi tur: atquum pręceduntipfum N, optime aGræcis i
pronunciatur. Redea Germanis, a Gallismale: fic enim proferunt, vt
nihilinterfit,vtrum dicas, Magnus, an Mannus. Itali hoc committuntinn, quod
Græciin 1, suo:vt nescio quid fpuriiinue xerint, quod literis exprimi
nonpoffit. Videntur cnim omittereipsum G, et aspirare ipsum n: ficuti Infulani
Græci faciunt vulgo, fequenter, aut II, autor, auty.Nam Bysantios ego ita
loquentes audiui,vt nos pronuntiamus. S,facitima omniu literaru, neq; enim sineipfa
eflare posfimus. Quare non estmeritavt a Pin daro diceretur Lavxibdynor.
Dionysius quoq; ca Rygenerosissimam vocat,at ipfums, expellit,re-, ïcitg; ad
serpentes, maluit canem irritatam imi tari, quam arborum naturales susurros
sequi. Pro nunciada vero eft mafculo ac coftanti tenore, no dimidiato, vt
Itali, etGalli, quiper z,proferunt. Idem.n.sonus eftin Misi,qui in Miffus:sed
duplo maior: non cftigitur alia vis, sed duplicata:distat enim no substantia,
sed quantitate. Itaqueipfum x, Latinum male pronuntiant, præsertim Itali in
Flaminia, vt parum distet az. Quin iidem pessimo consilio atque vsu adduntiņ
pronunciationc, posts,in quoddesinat diet io, et postx. AnT fempercodem fit
fono. Acde C de literarum quidem potestatibus hæc Quonia autê quæda funt controuerfæ,
eas seorsum tra et arecommodius visum est nobis. As primum quidem de t.Eius,vt
diximus, fonus fit Vam appulla lingua ad radices dentium quemsonum apudGræcos
receptum est variare cum fequitur N, vt ANTONINO 2. emollitur e nim
atqueaccedit ad D, noftrum. Eius rei caufla eft, quiafufpeditur pronuciatio in
ipfon, ad pa latum, vt lingua non ita cito demittaturad deti tes: ita potius
D,quam T.exprimitur.Sicetiam no 2 tam plene efferatur, quum lequituripfum, Al tus.
Ergo quum non semper eodemsono vsuisit; At ayon quæsitum eft, quum præcedit
vocalem Ì, atque hanc alia fequitur vocalis, an recte cõsuetudo te neat, vt aut
Galliper integrum libilum, aut Itali per dimidiatum edant: vt in exemplis,
Iustitia, bo Amicitia. Igitur quimutari contendunt,nitun tur consuetudine, ac
præterea Grammatico rum quorundam autoritate, qui Litium, et vi tium, obliquos
a Lite, et vite, finefibilo iubent pronunciari, vt a rectis duobus Vitius, et
Li. cium differant. Vtuntur præterea argumento de Græcis fumpto: Nam fiillini,
suum in 8, fo ni fleatunt polt m: fi apud cofdem r, esttransa aliud formatur:
li denique t,ipsum apud Græcoś poft Nfonum mutata poterit et hic mutare.
Poterant etiam fubtilius addere: fic, et Ć, crassius ante A, 0, v: exilius ante
e, et 1, editur: eodem modo Con etiam t. Contra aliqui ita sentiunt,vsum nunc
minimi esse et precii; et autoritatis, multaque 2 > mini 31 ud 4 ). 100 ! 4
minimeintegra haberi.M.quoque Tullium CICERONE, cum vsui quidda dedit,id
iccirco fecisse, quoniã apud populum dicebat quem sibi attentum,non recla
mantem volebat: atquenihilominus sibi scien tia reseruaffe. Neque enim, quæ
barbaries admi fit,foueda: fed quæ omisit vindicada. Neque nuc extare vfum
quempia nobis: Barbaros enim om nes esse nos:atque,vtminimum dicant, peregrinos.
Consuetudine,quæ legem habeatreclaman tem,corruptelam effe,non
confuetudinem.Non jü, negare fese tenuiorem esse sonum ipfius T, ante 1,quam
ante A, auto: sed eundem tamen fonum. effe. Nunc vero nullam effe rationem,
quare in fibilum transeat: neque proba esse argumenta superiora. Consonantes
enima sequenti vocali au mai nullas mutari, fed a præcedentibus consonanti
bus,aut a fequentibus ob sonorum diffimilitudi nem.ficutilonicrassitie quæ in
B, et P,fit,effici venjin M, mPombaur. Græcos quoque habuiffe au tores linguæ
noftræ nos, quinihileiusmodicom autto menti fint: sed a Gotthis,Vandalis,
Longobardis. inuectum sibilum illum. Præterea pudere vehe menter debere
illosquiquum alios veniuntop pugnatum, ipfi vitiofa arma afferunt; quorum culpa
conuincantur. Licium enim a ligando di et um GcPomba Lictorem, nõ iisdem
literis quibus obliqui huius vocis, Lis,scribuntur,scribi.Ratio nem autem huius
prauitatis esse, propterea quod Barbari omni in pronunciatione multum po nunt
spiritus,ita vt pleraque insibilum degenen rent necessario. Quoerrore ctiam
ipfum c,dixi mus ab ipfispronunciari.Hy 1 ma:: ) • 32 IvL. Cas. Scal. I.
Cenice. De I, confonante. Consonantem 1, semper in principio fimpli cem effe
obferuarunt: in medio autem non femper duplicem: nam in Periurus, simplex eft, in
aliis autem multis pro duplici accipitur: Maius, Pompeius. Adducunt argumentum
ab antiqua scriptura, pergeminum enim 11, scribebantur, Mailus, Pompeilus,
quoru prius priorem claudat fyllabam: quomodo etiamnuncquidam pronun ciant
Lombardi: fic etiam, vt supra di et um eft, claudit tertium casum relatiui Cui:
alterum au tem sequens fequentem inchoabat. Igiturnoso lum quumincipit ab eo
fyllaba,vt dixere,confo nanserit:sed etiam,quod omisere,quum termi nabit,esse
possit. Quin etiam fequenteconfona. te vtin pronomine Huic.neq; enim v. hic est
co fonans,afpiratur.ni.neque est diphthongus, et eft monofyllabum, atqueidem
Iest, quodpriusfuit in fecundo casu,Huius,sicut in Cuiest,quod erat in Cuius.
Ad hanc autem naturam non potuit v, aspirare, sed transiit in pleniorem,
scilicetin B, celebs. neque enim temere a cælo et vita dedu xit Caius,minimemeritushoc,qui
a Quintiliano notaretur:sed sibilussequensincausa fuit:quem admodum e cotrario
in eiussonum aliquemmu tatumeftipsum B, Aufero,Abstuli.Proprium au Filipotem eft
ipfius Inconfonantis, in pristinam vocalis care formam redigi: etaugere numerum
fyllabarum. Hocque communehabet cum v, consonante,vt diximus. Martialis verfus
eft: sed Tum rum. Sed norunt cuiseruient. Leones. Ftin obfcæno farmine ita
pofitü eft: fed detestadu nõ meruitre citari.In Virgiliano auteversu etiã
omissum est, Tityrepascentes a fluminereice tapellas. Fecit enim verbum illud
Tribachum extrita A, quæ fueritin origine simplici, lacio. qua sublata,
neceffario in veterem vocalis naturam reftitu tum fuit I, quo exemplo etiam in
Bilugo, et Quadrisugo,idem euenit. Non recte igitur an- Rajce tiqui,cum
Reilce,ita legunt, vt primam cor - quab. pripiant, ftatuuntque i, simplicem ibi
consonan tem effe: redarguutur enim quum aliorum, tum ciufdem poetæ autoritatee
tertio Georgicon, v rad bi producitur illa fyllaba:consonantis igitur ra com
tione duplicis,nam fuapte natura breuiseft: Rejcene maculis infufcet vellera
pullis. die Inuenias etiam, quumnatura media quasi quali dam sit inter
consonantem, et vocalem:legimus enim Stellio apud poetam bisyllabum, et apud
Terentium Iniuria, trisyllabum:item Oppressio, et Beneficio, quadrisyllabum,
aliaque talia ple taque,oppresso sono ipfius I, ficut etiam in voce illa
Dies,facta monofyllaba. Accidit autem hoc aliis quoq; vocalibus. Ea, Mea,
Tua,Sua, mono fyllaba apud eosdem comiços facere cogimur: et apud alios poetas:
Unoeodemque tulit partu. Et Propertium: Eofdemhabuit fecum, quibusest elata,
capillosa I,indifferens eft nunc consonans, nunc vocalis apud Comicos in aduerbio,
lam. 7 tona cel us TlUSE hodk OIL CA a di pleine ma VOC CAP. XIII. Affeettus
finalisapoteftate. с Quo ante 34 IYL. 1. Q Voniam vero literarum finis eft,
constitues rediet ioncs,iccirco secundum earum pote ftatem factum eft, VT
CERTIS SIGNIFICATIONIBVS aliæ Sparemmaliis potius seruirent:in metu enim,ac
doloreef flamus:itaque A,A, dictum est,multum enim hi atum præstat:eadem
decauffa,etiam afpirationes interie et ionib.afcitæ funt, affe ettum enim
notat, confertus enim fpiritus editur. Ita consonantib. fietitia nomina suis
quæque facta sunt.Quid.n. mollius,quam vox ipla hoc significans:quid im
peditius,quam Bambalio, habes, et Baubare? paffiua voca quum protulit
Lucretius, etiam plus tumultusexcitauit, Baubantur.s, valde fer, uit ad
spiritus elifionem: - Salefaxa fonabant. R,autem rudiotem atquo asperiorem,
vtMurmur. vtrunque coniun et tum implent valde, Stridere. et magis cum
terminant diâionem, Stridor. Aspiratæ consonantes mul to acrius vrgent his
adiunctæ, Fragor.quippe er tiam molliffimam omnium literarum etiam ex asperant,
orcio6os, Praw,za01@ {w.Cyseruit hæfi. tantiæ. T, timori, AT, AT. M, vafticati,
Malum, Mons, Mirum. etiam fonumipfum audias,quafi præsentem, in quibusdam
vocibus,nízze. et apud. Virgilium cuius diligentiam non affectatam, ac diuinum
iudicium nemo est affequutus omni um ynquampoetarum: percipies enim lignato rum
operamillis vocibus: --fonat i£ta fecuribus ilex.etillud quantumeft
--tremitietibus area puppis. Illa autem etiam cum naui dilabuntur. Labitur
vnela vadis abies.- $ R 1 Tinni. 35 o Tinnitui fefe datn, Canere,Hinnire.Sed
omnia exequi non eft præfentisoperæ, nequein omni u bus hoc inuenias: fortuitæ
enim multæ funt vo ces;vtin yltimo libro est disputatum. Vitia potestatum
allata vocalibus, aut confonantibus. TOn solum id, quod recteatque ex officio
fa ciundum eft, cognoscere oportet,fed etiam quod prauum est cauere: ita in
scientiis quoque perfeette proficimus. Ergo postqua meras pote fates
perscrutati sumus; ipsa quoquevitia, quæ vitemus ex antiquoru obseruatione, fed
moreno fro, hoc est,Peripatetico,sunt declaranda.Depra queste uantur aut
vocales, aut consonantes singulæ,aut coniunctæ. Omneautem vitium fit
autDefcctu, aut Excessu, autMutatione.Mutatio duplex,aut i literarum, aut
locorum. Ita fit peccatum, aut in ubstantia, cum altera pro altera ponitur: aut
in quantitate,cum maior,minorve efficitur: autin i qualitate, cumsono suo
defraudatur, detorque E turq.in degenerē,aut peregrinū:autin loco, cum
trasfertur,vt odayavor, Ox'oryavov.Igitur cum alia spalia subditur,quod
faciuntParisienses,comuni » nomine, non proprio, Rusticitatem veteres Latini, Barbariem
Græciappellarunt. In quantitate autem error per excessum, Labdacismus: cum ***
craffius ponitur, ýt diximus, L Locus, pro Low e cus: fic Metacismus, cum m,
mugiunt: fiçin voca libus Platyasmus, quum hiatu vasto putantgraui tatem
afferri actioni.Huius eftgeneris etiã,lota cismus.cum ipsū I, exiliter
maximeproferüt:atq; C2 21 ed CO ita,vtetiam fupercilia collat: eftenim exceffus
in Sono: ac quanquam exilitas sit defectus,tameetiã defeetus capit incremetu.
Sic cu alias cosonantes aspirant,aut crassius edunt,dicitur Saouras, Cra
tes,pro Grates: Bibo, pro Viuo,aut etiam 'Fifo,, sic etproillo, Pipo. Contraria
huic io xorysscum defectu peccamus: fice,et o, exiliter nimis pro munciant quidam
Germani,quum tamen 1, ver fus et.deuoluant. Eftautem excessuset ille, quum
addunt literarn, quemadmodum E,addunt Hil pani,et Valconesipfis, fi coniunctum
fir, Escri bere, Esperare,Estare:vt vitarens overyuov; quod vitiuni est cum
ipfum s, craffisfimum, ac pene fibilantcs cdimus. Eftetiam in defectu,kond6Wocy
id eft,mutilatio, quum aliquid omittimus: quod Galli faciunt, qui multas
literas inculcant, vto riginem, vnde deprauatum eft verbum, repræ fentent:
paucas autem exprimunt. Contra est Battologia,quiet Battarismus, a Barto, qui
Cy renas condidit,hominelinguæ impeditioris.Ge minant enim aut initia, fic,
Popons pro Pons. aut fines, Paulala, pro Paula. hoc etiam dicitur jyros, et
nouos ab Echo.Vitium autem initio rum vocaturab Erafino Titubantia:commodius
Hälitantiam dicastu: hærent enim primæ fta tim consonanti: falso ab eodem
rsauriouds.qua-, imf litatisenim vitium eft tecunotu-,fiuc osaurouess cum
cauts,non quimus recte efferre: sicutnob. femper defuit linguaadipfius R,
asperitatem. hi Latine Balbi diet ifunt: quo vitio laborauit Ari ftoteles. Et
Alcibiadcs qui R,in L, detorquebat quanquain substantia poffis etia peccata
dicere. X v. UN 10 =2 Sed hi Balbi ab Erasmo male appellantur Blæsi. Eft.n.
Blæsıtas vitium oris, ficut et Xo11o5ouía: sed blæsidiftorquet literas, exoris
tortura: xoirosopoz aute e palato loquuntur aut e naribus. Brasoos au tēet
wbos, funt vitia cruru distortoru, valgiorum etvacciorum, vt apud Galenum
videreelt. СА Ртт Vtrum F,fimula, aniemiuoralis. Poftquam vidimus
poteftatem,quæ eftforma dicare iarn poterimus F, mutane sit, an semiuoca lis:
sic enim Galenus quoque tlw zeciarpriorem mol Toćnepyeżą dicit. Ac mutam quidem
effe, veteres med at ficpote contendunt: Principio,inquiunt,nome ! habet tantum
semiuocalis, at noinen non mutat fubftantiam: Item si esset semiuocalis, di
ettionem 2.. į quampiam clauderet, at nullam claudit: Præte-, 1:a
reanullasemiuocalis ante I, aut R, in eadem fyl- **** laba ponipoteft,fed
f,ponitur. Quarto,nulla se - t miuocalis ante L, aut R, pofita communem facit fyllabam,
at F,facit.Ad hæc, Græcisidem esto, 95 nobis F: fed o apud illosmuta est:igitur
et apud nos F. Sextum argumentum, præteritorum ini tia finesque non geminari
nisi a muta incipiant: quare cum Fallo geminetfic, Fefelli, non erit
femiuocalis. Poftremo F, pro p, et aspiratione acy cipitur,vt olim Phuga,
Phama:at P,mutaeft: igi tur et F. Hæcargumenta fepte numero, vtqualia sint
videamus,meinoria eft repetendum, quod fupra diet umeft:Murasnon inde
appellatas, quod pa-ssou rum sonarent,fed quod nihilnullo: cnim conatuta? ad 11
باز C3 38 IVL. I. adduciqueas, vt B, nulla addita vocali proferas. Neque quod
pro ratione adducunt,ratio est:Mu » liere informediettã,pro deformi: est. n. in
eo voca bulo, Forma,çquiuoca vox: Nam et prospecicac cipitur, et procerta
partium proportione, quib. figura constituitur perfe et ior. Hanc igitur negat
præpofitio non illa. Sic formosu, a formato aliud eit:fic locutus eit
Euripides: 1īpötov refieidas dēžiov Tupevvidos, Açmutæ nomen penitusvocem
tollit, Græcoru fane imitatione, qui d Owe,nõlvoQwva dixere: nό κακόφωνα, non
μικρόφωνα, quonia nul lam fibi retinerent vocem. Ea enim funt natura, yt magna
pars, nisi clausis labiis, aur dentibus, aut vtrinque conformentur, vox edi
nequeat: Idque declarat Mato quoque in Theæteto: αι βήτα,inquit, 'τε
Φωνη,δεψάφος, επ των πλείσων stani hysoig eiw. Semiuocales autem fclo eduntur
fpiri metodentu:adducta nanque ad palatum,vti diximus,lin gua solo fpiritu
pronuciatur:tremula,atquevi brata paulo inferius, R: si spiritus ad nares af
cendat introrsum, vt idem vult PLATONE in CRATILO, n, pronūciatur: fimplici
mugitu editurm: i. psum vero fibilum, fatis constat,nullius ope vo calis
indigere', quare factum est,vt etiam afpira tionis loco poneretur, leos, sedes.
Ex quibus in fumma illud constat, spiritu pene solo enunciari semiuocales,
ficut vocales fane solo, a quibus hoc illæ differant: quoniam vocales hiatu
simplici, ferniuocales operosiuscula efflatione pronun çiențur, mutę nulla.Hanc
autem horum nominū aptissimam cauffam,noftręscientię magistra au toritas
Græcorum ostcdit, Nasi propterea essent semiuocales, quodincipiant a vocalibus:
pfe et o cum a vocalibus non incipiant apud Græcosea rum nomina, non erut
semiuocales. Igitur Latini priscicum animaduerterent P, quiděnullu pe nitus
habere fonu, nifi vocalis addatur: addita ve ro aspiratione,haberevel maximum,
intellexere: quippeinferioribus dentibus ad labia leniter ap: plicatis exiens
spiritus, libilum imitatus, ipsius F, imaginereddidit:quo fa et um eft, yt
propter:oni sui facilitate, obiret plerunque munera, quæipli s,debebantur. Id
quod ite agnofcimus in semiuo calibus: Siquidē paspiratione quoq.positüfuit,,,
vt Felena, pro Helena. Atque iccirco etiam, etx, a Græcis semiuocalium in
numerü suntre latæ: quarum tamen tenues essent mutæ. Aspira tio enim tenuium
literarum naturam animarat ita, vt nullius indigensadiumentisonusappofi tusin
aliam speciem ad sese traheret. Eft enim aspiratio quali vocalis quædam, aut
etiam vo calium anima ipfa: quare mutæ appofita femisse consonantis illi
reliquit, alterum semissem fibi vindicauit, vnde et semiuocaliu nomē fit
fecutu. Soluuntur ex his argumenta: Ac primum ato afferuntnon debere vim a
nomine mutari: tantu ”, abest,vt,
negemus vt affeuerem antiquos ppen sa huiusliteræ potestate, summostudio nomen,
quod a Græcis acceperant,inuertisse:ídque indi diffe fecudum vim,quä сompertam
habuere. Ne que talem putaffe, quia ficappellaretur: sed no. men impofitum
propterea,quod talis effet, Aduerfus secundu argumentu: negamus necef Atz fe
efle,omnia nomina omnib.claudi lemiuocalib, Neque vero re ette fic
cosargumetari: Cæteræfe miuocales claudunt nomina:igitur fi F, est semi
uocalis,clandereitem debet. Neque.n. dictiones efficiunt vt litcræ semiuocaliu
aut mutarum natu ra foitiantur: fcd literæ faciuntvtdictiones fint: partes cnim
totius caufla funt. Neque fiquali tcra non claudat continuo no fit
femiuocalis.Sed caregula constituta eft abijs, qui hanc mutam pu tab-it effe.
Præterea hoc eodem argumento a mutis excludam: Cæterarum pleræque mutæ claudunt
Lac, Adad, Volup,Caput:at F non clau dit: non estigitur muta. Quid, quod
priscorum testimonia aduerfantur neganţibus nomina clau di ipfok.nam vt omitta
eos ysosesseAf pae præ politione: ipfius sane literæ nomen suo libifono F,
claufere,etia cotra quam a Gręcis acccpiffent, * Tertia ratio negabat vllam
semiuocalem ante I aut r in eadem fyllaba ponipolle. At hoc tibi negamus nos:
quis enim hoc fibi persuasit, nifi quimutam putaret F? petitigitur,quod proba
re debet. Sed et hoc falsum est: scmiuocales enim Græcianteposucre Sadw zepce, Quartü
argumentu quo aiunt, Nulla femiuo #calem antelet R pofitam cfficere syllabam
com * muneridiculum est. Si nanquefuperius argume tuin verum eft,hoc erit
falsum: hoc.n.abilio tolli tur, nam et ibinegabant,nunchicponunt. Quo eniin
modo communem fyllabam efficit, quæ ne syllabam quidem facit? Quid? li
femiyocalis fa çilitas in cauffa eft,vtmutæ postposita, mora tain pofilla
trahatur in fyllaba, vt etiam corripi por tiç, in qua tamen muta sit; quanto
aptius atque comin commodius id inter duas semiuocales fiat? Mu tarum enim
rationeminimefiericonstat: liqui dem vbi duæ funt mutæ,non id euenit, vtin ver
bo, Tracto,quod natura sua dibrachum eft. Sed v bi muta cumsemiuocali vtin
verbo, Agrum. aut duæ feruiuocales, vt in verbo ourvui. Quintam rationem, ex
iis, quæ diximus,solu-,Asy tam videmus:?,nanquesemiuocalis eit,immuta: ta
ipsius P, per spiritum potestate. Sicut etiam, etx, cum tamen T, et K, mutæ
fint, vt diceba mus. Quoinstitutoinalias quoque species eædē mutanturmutæ.
Addito enim sibilo ipfis C, D, P, fiunt semiuocales, præfertim cum fateantur
ip: fius Y, quam ipforum Ps; esse sonum faciliorem. Sexta obiectio seipsam
damnat: nam sumpta regula hac, Non geminari præterita, nisiid per 486 mutas
fiat: cocludit per, Fefello,mytam esse F, cu tamen
inueniamus,Šteti,Spopondi,Scicidi, quæ incipiunt a semiuocali. Nequevero ad id
confu giendum eft, vts, nullam ibivim habere dica mus: liquidem eius sibili
tanta est vis, etiam ipsis in præteritis Græcis,a quibus hic fluxit mos,at- p?
que adeo in verborum initiis ita viget, vtiplam impediat geminationem s«
{wěscexd.Atlis,nul lum erat,vtique eo abiectogeminatio admiffa fuisset. Sed
quid agunt hi? nonne Momordi,ge minauit? quid enim aliud eftm, hic dicere,mutæ
vice fungi, vt aiuntipfi;quam dicerem, mutam non esse sed semiuocalem? Quæ quia
diruebat i sum canonem, ad mutæ functiones,atqucvices eos miserrime compulit.
Quaresi eis neges verű effeillud apotelesma,probandum erit ea ratione: quia CS
42 Ivl. I. > quia non admittit femiuocales. At ego contra, non folum
Momordi, hoc obiiciam: fed illud ip fum etiam, Fefelli. Igiturid, per quod
probauit, maiore estin controuersia, quam hoc, quod quæ rimus: vt omittamus
Græcorum et prudentiam, etinstitutum, a quibus morem noftrum induxi. mus, quiσε
σηπε, dicunt, et λέλαπε, et μέμηνε, et vevu qe, atque alia eiusmodi. puerile
enim est abducere a geminandi poteftate semiuocales, mutífque alperioribus
attribuere: cum aspe riores literæ prohibcant in quibusdam gemi nationem.
AlyPoftrema pertinacia,vtcum quinta cohæret, ita cum illa quoque foluitur
spiritu mutatum, in F, etmutatam fpeciem, argumento etiam ip se ordo eft coniun
et arum in diet tionibus: quippe ipsum r., ante senon patitur N: at F, patitur,
ita vt etiam ipsum m, in fe mPomba, Anfractus, erate nim AM, abuol. Ludicrum
quiddam additum ne res quidem meretur, vt diluamus: Audentenim fingere mo som
dum nescio quem,vndeF,geminetur:scilicet per albumutationem:vt Offendo.at
semiuocales non per, mutationcm, fed fuapte natura geminari, Olla, Flamma,
Ennius, etalia. Quafi verointerfit po testatis per mutationemne,an per naturam
gemi netur: geminatur enim, quia eius natura ita fert. Quali vero non cæteræ
quoq.mutægeminentur: Obba, Acca, Reddo, luppiter, Rettulit: qua fi vero ipsum
quoque F, non idem patiatur, Offa. Quafi vero omnibus femiuocalibus idem
eueniat ylu: Non enim duplicibus, Quali vero E half somewea la veteres vllam
consonantem geminarint. Hoc enim negat cum Feftus, tum Varro: et ta men eo
quoque tempore et mutæ erant, et fe miuocales. Viram,, an, H, fit longior, O
Vanquam 2, et, Græcæ funt:tamen quią nostratium dietionum aliquæ ab illis profe
ettæ, harum vocalium femina retinent: feftiua, nobis quæstio tractanda eft,
vtra scilicet longior 9 fit. Duas fententias constituamus: alteram ab origine,
philofophice: alteram ab focietate, mathematice. Aborigine, fic: Quæ proportion
| materiæ ad alterius proportionem, eadem et compositiad compositum: sed e, est
materia ip * fush: et o, ipfius i: ergo fi o, est longius quam E, ita, quamH.
Quod autem o, lit longius, quam e, probantper regulam: Quinti cafus fyl.: labam
vltimam aut eandem effe cum poftrema - Reetti fyllaba, aut minorem. Igitur
wioge, cum non siteadem cum nogos, minor erit. Ratioau, tem
Mathematicaestcontra hanc,a proportio- oefening I ne societatis: Quæ est
proportio totiusad to en tum, eadem est partium ad partes: fi æqualia in
æqualibusdemas, quæremanent, sunt inæqua [ lia:Ergo cum ei, diphthongus sit
longior quam 01: exempta vtrobiques, communi vocali; erit: quod remanet E, longiusquamo.
Quod autem F1, sit longior quam oIs patet ex'accentu. Nam.p fine polyra Er,
nunquam aut antepenultima acuetur, autpenultimacircumfleet etur:at fi o 1,
sitin fine,vtrunque fiet. oixos, Pinorogol, Afferre etiam illud poffumus,E,
ante L, apud Homerum produetumali quando, uenwserwera. O autem nu quam:
repugnat enim naturæ eius productio. Sole Hæcargumenta etsi sunt magis
exercitatoria, quam neceffaria:tamen etiam pertinent ad veri tatem:neque enim
illud Quintiliani recipiendu eft: Grammatico expedire etiam fi quædam ne sciat.
Nam quem tandem ille fingite quadriuio extra encyclopædian? Dicamusigitur, e,
esse breuius, quam o,plus enimtemporisin hac poni zur proferenda. Diphthogorum
autem obie et tio illa nulla eft. Nemoenim ignorat, A, esse longius, 1 quam o,
ettamen idem eucnit ipsi a i,quodipfi * 01, eucnire dicebant, pofita enim in
fineacuitur antepenultima. Præterea eidem o 1, non id con tingit femper:non
enim Aduerbiis, non Optati uis, cikol, a novo.Et in fecundo libro vsus is repro
batus eft: nam si iccirco non acuitur antepenulti ma, cum poftremaeft longa,
quia refolui potest: igitur accentus acutus in quartam a fine recipere tur:
quod eft absurdum: fic, turlygues participio fæminino in quarto cafu: idem
monstrum se quetur etiam si penultima longa resoluatur, fic 3uTlx00, Nec tamen
ad id refpexere. Vfustamen Atticorum, fiaccentu rem metiare, huic fenten tiæ
aduerfatur, et fauet priori: dicunt enim, μενέλεως. Locorum affe et u a
poteftatibus inueftigantur. Hacferefunt poteftates cuiusque fonifin gulares: ex
quibus fi quid præterea in me dium afferatur, pofsit tolli controversia. Neque
enim optimi artificis est (vt ait Galenus) omnia persequi. Nunc fecundum loca
sedes cuiquede- Loui bitas videamus.estenim potestatispars, comitem aut vicinam
literam aut pati,aut nonpati.Igitur efftemed 7 literx'aut funt in dictionibus,
aut no funt. Ti sunt, patiuntur mutationem aut in substantia, autin loco. In
substantia bifariam: nanque autabolen tur a principio,amedio,a fine.Sic nomina
triain uenta sunt, Aphæresis, Latineablatio:Syncope, Latine concilio: Apocope,
Latine abscisso.Aut. transmutaturin aliam, Græce,uel Gonne Patiun 1. turin
loco. Latine translatio, Græce MetJ8075, transpositio. Si non funt,addunt,
autprincipiis, Desaters, Latine appolitio: autmediis,ervers Latine
interpositio:autfini, Græci dixerunt hac abgerywoles, productionem. Hæc funt
genera. Species autem, fic:Nartque aut sunteiusdem no tæ, et poteftatis, autdiuerfæ.
Item a numero:vna, aut plures, Affectus autem non omnibus iidem, aut
æquales:neque enim eiusdem generis conso aans aut principiis,aut finibus
additur:nequedu ptices geminantur, vt nunc vsurpantItali,vt ex primant vitia
linguæ degeneris a Latina:ponunt enim duplexzz. Acciduntautem hæc; aut ex v-
Aca " fu:vt quafe, quafi: aut ex arte, et hocautex infle xione:vt,
ago,egi:aut ex deductionc, et hîc bifa siam:naaut a peregrina, vt Patroclus,
margoxiosa Auo, 31 Space kus ) 46 IvL. Cæs. SCAL·Io Auo, Punicum, vnde noftrum,
Aue: Marathi Hebræum, vnde Mare, noftrum: aut a Lati nos et hincdupliciter:
autenim simplex fluxits vt, a Titulo, Tutus:non, vt aitVarro, e con trario:nam
Titulus, age' the rule, vnde et tiey. aut compositum,a luisparţibus,vtabigo.
Dequi bus suo quoqueordine, agendum est. Sed quia transpositio facilior est, ab
ipfa;cumvenią, inci piamus: nihil enim nocet. Transpositio. Ranspofitione fane
interest ytrum intelli pages gas, relatas in prioressedesliteras, an dila tas
in posteriores. Nam fi dicas Fretum, quafi Fertum, a Feruendo: vtrum intelligas
R, ante latum ipfi E,an E, postpositum ipfi r? Sed omit tamus exemplum: fortaffe
enim fuit Feruetum, atque inde nulla transpositione, sed extritio ne, fa et um
Fretum. In rem ipfam intenda iusvocalisne,an confonans transponatur. Re etius
fane iudicemus, consonantem, non voca lem transferri. Differuntur enim
difficilia: difs ficultas autem in consonantibus:quare qui fta tim non
poffent,moxin proximam sedem tran ftulere. Eft etiam a Græcis exemplum, opa jev
dicimus, vnde Qayavov. quare cum cac gyavov dicatur,consonans, non vocalis
tranflata videtur, Abolitio, Ablatio,
Concifio, Abscisso. Propofitio, Interpo fitio; Appofitia Bolitie est,
cumtollitur litera.genushoc #beli A ho prius tractandafunt, quam Præpositio,
Interpolitio, Appofitio: propterea quod tollimusquod Oro eft: at quod est,
prius eft, quam quod non eft:est enim habitus prius priuatione. Si autem ita
con. sideres,iam ablatas effe: tuncecotrario et Synco pametalias primo
tractesloco.Nesitigiturfrau di, fiue quali ablatas, siue quasi auferendas con
templemur. Additur ergo diuersa in principio:Aals Edurus,apud poetam, pro Durus."
In medio, Mederga. quæ cuitandi hiatus cauffa inuenta V eft. maximeque pertinet
ad V, vocalem: Alcu · mena, Aesculapius, Hercules. I, quoque eius 1 vsus sit
particeps: Nauita, Nautris, Nauta enim C primum fuit. et, C, consonans, Sicubi,
Combu ro. et 'aspiratio vehemeris: Mihi, Prehendo. et # ante medium, poft
principium: Loumen,,P Lumen.et in fine: vt, Comperior, pro Comperio.
Additurautem fimilis, A HI AM, in principio:in medio, Reddo: in fine Nausicaa.
Quod autem ve teres adducunt pro exemplo ex ORAZIO: Reducet in sedem vice.
itemex Terent. Phormione, Sectari in ludum: ducere, acreducere. hoc est,
librariorum manum, non autoris fidem implorare, neque crim in his iambicis
velin illo dimetro; yel j hoc tetrametrozneceffaria spodco fedes eft. Sed e
Lucretii libro primo poterad afferre: Redducit Venus: aut redductum Dadala
tellus. Quemadmodum autem s s,etR R, et L L, ge minata debeantur superlatiuis,
suo loco dictum est: contra quam recentiores deprauarunt. Con iner tra autem
tolliturab initiis: vt Natus. fuit enim Gnatus, Generor. De medio: vt,
Periculum.de loco ante medium qui est:Pratum,quod fuit Pa ratu. Hæc a NIGIDIO Figulo
Intercilio diet ta fuit poteft etiam Concisio dici, vt, fermo breuis, qu
vocabitur concisus. Rationc carminis interdum fa et um eft,vtapud Homerum,
qums, pro aique πος. etαγροτητα, pro ανδρότητα. etapud Oppiani, μόλυβος, pro
μόλυβδος. Ιnterdum ob tedium pro lixæ diet ionis: Periculum. Aliquando ob
difficul tatem:vt, eonos, quodaliis eftesãos.Alias ob vtru que:Bruma,ßpoczurua.
Aufertur a fine: vt in ple risque verbis, etlusit Ausonius: Qui reminisco
putatse dicere poffe Latinė: Hic,vbi Co, fcriptüeft,faceret Corficorhaberet.
Sed etin vsu communi a fiiciebantM, et appella batxantar, extritionem. Items,
Multi modis. Sed in scribendo. nanque aiunt M Catonem fic fcripfiffe: Die
hanc,pro Diem. Pindarus poeta non folum eligit, s, fedetiam eiecit exulem: cum
poematium condidit, in quo nullus penitus fi bilus reperiebatur. Mutatio in
communi. Vtatio est parte incolumi vel manifefta, 10 qui* M ptioque extranei:
neque enim mutaretur fine fymbolo. Appello nunc symbolum, quod FILOSOFI,
communem quandam rem anatura colla tam. Quanqua enim elementum indiuiĝbile eft:
tamen quia fonos quofdam latentes inter fe affi nes habent:iccirco ea foni
parte incolumi, altera inducta eft. Ac manifesta quidem eftin duplici- nani
bus. Etenim, 2, cum fit exs, et D, in Medentio,D, fila remanfit: fibilus abiit
hæcmutatio per ablatio. nem, non per transmutationem facta est. At ve riorin
verbo Plautino, Siciliffo,s, remanet: Din alterum s, abit.osenicacia Occulta
autemia Cari circon - santra, ex Cassandra.communis nanquesonuseft quidam D, T.
neque differunt,nisi mollitie qua dam,autexilitate. Alia unutario, ex infle et
endi Ja fleiri modo, haud ita vera eft. Cum mutantur ea, quæ habent inter se
cognationem, aut genericam: vt vocalis in vocalem, consonantisin consonan
tem:aut quæ secundum fpeciem fit: vt,certa vo calis in certam. At participium
aetiuum præsen tis temporis a præterito perfeet o cum deduci mus: duas diuerfas
consonantes recipi,vocalem que transmutari conftat. Mutatio, qua fit ex
consuetudine. Vocales. G.Enerica mutatio hæc,atquehuiusmodi eft: cætcras nunc
fecundum fpecies exequa-, mur: ac primum cam, quæex vlufacta est: cer tissimis
enim fonis cognationem oftenderunt: nam quod veteribus fuit,
Magefter,Amecus,Me- 1 derua, Quase Misc.Sibe Here:puncper1,Magi D fter,; so
Ivl. I ster, et reliqua. Sic olim Leparenfes, postea Li zparenses, autor
Feftus. Contra 1, ponebant,vbi nose:Niapud Plautum,et VIRGILIO, quodnos Ne. et
E,prov:Auger,nosAugur: illi Hemona, nos Humana. et pro o,illicompes, nos Comjos:
Eolummore,vttoties diximus:qui Sortu, quod Attici, isívtz. Siceriam Hilus,
proHolus.et He Pmone,pro Homine. Vbi etiam o, pro i, quo niain Homonem,
dicebant: NuncHomincm. € etiam E, quod nos, A, Cato enim Dicem, Fa o ciem: quæ
poft illum Dicam, Faciam. Item o, in A,vt iam oftendimus. Hemona, pro Humana Et
pro e, Amplođi, pro Amplecti: nam eiuf dem fontis eft texa, et wazr. Sed etiam
in a liis. Voftris, Vorti,nunc Vestris,Verti: vt primus omnium Africanus
emolliuit: nam quod erat Vortex, et Vorfus: ipse Vertex, et Versus, ma luit.
Sic etiam in 1, Olli, nunc illi. Item quod Isthuc, nos Isthoc. contra il li
Voltis, nos Vultis. illi e contrario Fulguri bus, vt apud Lucretium, nos
Fulgoribus, Cun cha, Gungrum, Fretu, Lauru, Huminem, Fruns, Acheruns: nos hæc
omnia per o. Dev, et 1, fatis fupra di etum est: aiunt enim €. Cæ farem primum
omnium Optimum, et Maxi mum, quod erat apud priscos Optumum Maxu mum
pronunciaffe. o, Thuscos, Vmbrosque caruiffe,memoriæproditum est. Quarequi Epi
fulam, et Adulescentesmaluntdicere, Vmbros fese, non Romanos profitentur. Nam
contra Romani Polchrum, et Hercolem, etDauom, et Scruom,protulere. Ex
diphthongis autem, illi oe, nos v, Moeri, o aosMuri. adhuc antiquitatis
vestigia remanent in Mænia, pofteritatis autem in Munus. origo autem erat ab
or: uchege, rata fcilicet cuiusque mouletto civis pars. Apud eosdem Æ,
integramanfit,quam nos ini, mutauimus: Exquære, apud Plautuma nos Exquire. Av,
in o, ete contrario: Claudius, AV Clodius:Aula, Qila:Plostrum, Plaustrum. Mutatio
Consonantium ess confuetudine." Onsonantes autem veterum fic mutauitp.
fus: posuiteoim b, prod, Duonum, Bow 3 { num: Duellum, Bellum. quod etin Græcis
no I tauimus, dis, Bis. et eandem,pro f:illi AF,nos AB: (illi Sifilum, nos
Sibilum. Sicut e contrario, illi Bruges, nos Fruges. 1 D.posuimuspro R, illi
Aruena, nos Aduena: illi s Aruocati, nos Aduocati. et eandem pros:illi Af
uerfa,nosadversa. Fypofuimus pro PH,Fama, quodfuit Phama. * et Fuga, quad
fuit,Phuga. 6, posuimuspro R, Argerilli, nos Agger. il- G. li Argrego, nos
Aggrego. Itali die Arger dicunt.curiosenimisVictorinus, vt diximus, Anger:sicut
contra, Agchora,non An M,posuimuspro s.Committere,quod illiCofam. mittere. R,
posuimus prod, Meridies, olim Medidies..R D 2 quia quoque ho chora. $ IvL. CAS
SCAL. L quia uteo, et uloor, et mcdium, cognata crant. Elifimus, Carmena,
Camena. et candem pros Odor, Vapor,atque eiusmodi: olim Odos. Sed et abillis
Passes,di ettum fuit: quod nos Passer. Vul gatum quoqueillud
eft,Valesius,Fufius:nos Va ferius. Item illi Carmena, quod poftea Carme na,
quod retinuimus in carmine. ItemUfrcna, posteri Orrena, Æolensium imitatione
qui non dicunt opw egw; fed pow. S ś pofuimus pro C.Suscepit, olim Succepit:
sed ita puto, a veteri voce pofteros deduxisse, quæ fuerit Sus: priscos autem a
communi Sub. Et eandem pro aspirationc: nam quod est no bis mufa, illis fuit
Muha. Etpro M, Prorsus,quod eratProrsum. Etiam elifimus: nam illi Calmil
la,Celna,Dulmus: nos detraximus sibilum. In quibufdam tamen manfit folus,
Strenna: fed cum aliis, Stlites, Stlatum, pon manfit: Litics, Latumi. T,
posuimus prop. Adqueilli dixere, nosAt que. fane melior priscorum ratio: nam et
mollior fonus eft, etorigo seruatur. præpofitionis enim vis adhuc manet, ut
dicamus, Tu atque ego: et sit, Tu et ad teego. Sed voluere discrimen effein ter
præpofitionem, etconiun et ionem. Eiusdem modifuit,Sed:nam e contrario olim
erat, SeEt: difiungit enim, Tucurris,Se Et ego sedeo. Sepa rata enim efta et io
meaab operetuo. adversatur cnim vox illa,Se, ut seorsum, fecurus, segrego,
separo, et aliainnumera.Etiam Aud, non aut, et illi dixere, et nos dicere
deberemus: nam fi negatiux Haud, addita cft afpiratio differentia cauffa: sane
cætera elementa ad quærendum di fcrimen non funt mutanda. quin fortasse potius
vtrunque ficciore elemento scribendum fit, Aut, Haut. Græcum enim fuit, art.
Omnis autem difiun et io vim obtinet negationis. v,pofuimus, pror, Seruus. at
Æolice ficleri - V bebant, Serfus. Aspirationem supposuimus: illi,
Belena:noszl. Helena, detraxinus autemmultis, Charum scri bebant,nos
Carum,vndeet Carere:quoniam de ficiente annona carebant, atque ibitum illa cara
erat, Aiunt remanfiffe in tribus, Orchus, Pul cher, Lurcho. Orchus tota Græca fuerat,
et trans lata aspiratione a vocali ad consonantem špxos.vi. detur ex epitaphio
Næuii poetæ, aspirate preto, nunciatum: Poftquam est Orchio traditusthefauro.
Lurcho, contra analogiam afpiratum fuit: nam Mucco, a muccis: et Bucco, a
buccis: ita Lur co, a lura, ob ingluuiem: fed ratio significatio ais
potiorfuit, ob fonitum voratoris. Sic Quốir, aspirationem admißt. At quare
pulcher aspi retur, ratio declarat: fuitenim Græcum10 auxere, id est, fortis:
fic omnium do et iffimus poeta. --fatns Hercule pulchre. PulcherAuentinus.
Igitur Romani qui omnia ponerent in fortitu dine, cum demum bonum, et formosum
puta runt, qui effet fortis. Itaque fortis quoque pro pulchro positum eft apud
Plautum in Milite:AC que sine ratione: exemplo enim Græcorum fa, et um est, qui
nænor, æque et formofum, et bonum fignificarunt. at bonus fortis eft: malus au
tem, caxos, imbellis: vnde Caculæ, quiin numero militum non effent,age' to
xaltats; quod eft ce dere. χαζεο τυδείδη. lidem veteres multa inuertêre: CATAMITA
pro GANIMEDE: Melonem, pro Nilo:Lubedon tem, pro Laomedonte. etiam inueni vbi
Sagun tum pro Zacyntho dixerint: quæ nos omnia funditus euertimus,non solum
elementa immu tauimus. Mutatio per inflexionem. Vocales. Oteramus fine
flagitio, non exequi partem hancabinflexionibus:nequeenim certa niti. tur
ratione, etpuri Grammatici interest. Sed ne quidomitteremus,appofuimus: non tam
vt om sia comple etteremur, quam vt principia ipfa fta tueremus. ز A. Igitur A,
breue in longum mutatur, ve Re et us fert primæ declinationis, et sextus cafus:
e contrario longum in breue, Par, Paris. A, breue in, breue, Parco, Peperci:
nam parco eft, partem arceo: id eft, continco: Pars autem nagura corripitur, a
nop @, quoniam pars præ cedit totum: fumptum nomen a mefforibus, et
vindemiatoribus, et lignatoribus, et paftori bus. A, breue in e, longum, Facio,
Feci. A, lon gumine, longum, Fallo, Fefelli. A, longum in E, breue, Stas,
Steti. A, breue in 1, breue, Ca do, Cecidi. A, breue in 1, longum, Peccata,Pec
catis. A, longum ini, longum, liasexto fingu- i 1 " Iari 51 EN T 1 lari
primæ deducas sextum pluralem, Bona, Bo nis. E,breuein E, longum, Scro,Seui. e,
longum E in E, breue, Fides, Fidei. E, longum in a, bre ue, etlongum Anchises,
Anchifa, fexto casu, et Anchisa quinto. E, in 1, breue, Culinen,Culmi nis: ini,
longum, Eo, lui., breuein v, breue, • Pello, Pepuli. i breve in 1, longum,
Audio, Audiui.1,lon- g. gumin i, breue, Ainbire ambitus. I, breue in A, breue,
Siquis, Siqua, rectus fæmininus: in A, longum, Siqua,aduerbium. 1, longum in A,;
longum, Qui, Quas aduerbium: fuere enimo lim casus quarti, posteafacti
suntaduerbia. I,bre ue in e, breue, Rapio,Rapere:in E, productum, Turris,
Turres. 1 breuein v,breue, Rapio,Ra pui: fic enim volunt: nam nos putamus
fuiffe olim Rapiui. Sed sunt alia exempla, Alitis, ali tum: in v,longum,
Quis,Cuius. 1,longumin v, longum, Qui, Cuius. Sed et in o, quod etprius
fuit,Quoius. o, breue in longum, Pulmo, Pulmonis. O, 1 breue in A, longum, Amo,
Amaui: in Aj bre =; ue, Do, Dare: in E,produ ettum, et correptums Lego, Legere,
Legerunt: in i.correptum, Hon mo, Hominis: in 1, productum, Scindo, Scia di: in
v, correptum, Domo, Domui, in v, pro du ettum, Sequor, Sequutus. 0, productum
in v produetum, Erato, Eratus: in 1, breue agni 1 * 3 I tum. 7. V 2 v, breucin
longum, Domus, Domu.v, logum in v,breue, Penu, Penuris. Sicenim fcripfere pri D
4 mun, s 56 IvL. I. mum, quod nos Penoris. Sed eft et aliud exem plum, Cornu, Cornua.
v, breue in A, breue, Cor aum, Corna: in 1, correptum,Genus, Generis: in
1,longum, Bonus,Boni: in breuc, Caput, Ca pitis: in o,breue, Fenus, Fænoris: in
o,longum, “bonus”, “bono”. Mutatio Dephthongorum ex inflexione. FOOrtasse
etaliæ quædam sint mutationes, quæ addentur, fiquis inueniat: fed fi quæsunt,
non Epi multæ superlint. Diphthongi autem fic trans eunt: et in A, Quæ,
Quarum:in 1,longum Cædo,, Cecidi,diphthonguscnimibi fuit, a Græco kai ww.
Contra ex 1,factumestoe,Incipio, Incæpi: quoniam fuit, Cæpio. Inuenias autem
etiam interiplas mutationes, fi Nigidium fequare,cui re ettuspluralis fuit,
Bonei, ad differentiam fe. cundicafus fingularis Boni.et fecit l'urreis quar
tum pluralem,neesset, Turris vnuse singulari bus. Quod fi ita debuit, debuit et
variari quar tus pluralis fic, Domous, ne esset vnus e singu faribus, Domus.
Sed nos præclara ingenia ad miramur, confuetudinem fequimur. Sic etiam
relatiuum variabis: re et us fingularis, Qui: ter tius cafus, Quoi: reetus
pluralis, Quei. Vete tes autem etiam tertium fimplicissimefcripfe re, Qui,non
Quoi. sic enim legimus illud Ver gilianum: --qui non rifere parentes: Nec
Deushíc mensa,Dea necdignata cubili est. eft enim pofitum pro, Quoi fiue Cui.
Scriptura autem communis etiam reco, fecit vt etfenfum inuerterent Grammatici,
et peffime Hiftoriam, aut fabulain, quam afferunt, adaptarent. Mutatioconfonantium
exinfexione. Aior adhuc reftat labor: sed fane sit cum venia,figratia carebit.
Boni enim artificis partes funt, quam paucissima possit, omittere.B, B lemi C,
D, G, M, N, Q,R, T,mutanturins. lubeo,lulli: Pard co, Parsi: Lædo,Læsi:Spargo
Spars: Premo.Pref fi:Pono,Pofui: Torqueo,Torsi:Vro, V ffi:Fle et o, Flexi.
Videretur autem etiam aspiratioin s,muti tari in ' I rabo, Traxi: sed
acutiusinfpicienti par lam erit, aspirationem in gutture mansisse, at que
induiffc proximi elementi pronunciatio nem, ipfius fcilicet c, additumque
potius effeli bilum, sicutin,Prefli,m, mutatum, libilum addi tum: in Torqueo
autem q.ablatum, atque in cæ teris alia. Contra,s,in D:Paris,Paridis.Item fic
di xere: quemadmodum B,ingeminum ss, Iubeo, luffi:ita et D, Cedo,Cefli: et
T,Concutio, Concus fi. Scd profe et o prudentius contemplabimur,
cosonantesillas in simplexs,mutatas, alterum au tem esse præteriti ipsius. Ita
G, mutatur in suam - comparem: vt, l'ingo, Pioxi:nam in ct, mutari quod
aiunt,falsumeft,in verbo, Agor, A ettus.Sed eadem proportione affinitatis in C,
mutata as fumit t: ficut faciebatin verbo Fingo, in præte rito assumebat s, in
supino T, Finxi, Fiet um. apparet id e contrario: namque c, in G, “grex’,
“gregis”. Quod autem ftatuunt, c, in v, coe - xemplo, Pasco, Paui, abie et o
fibile, puto E DS nou 58 I'vL. I. nonita effe: sed verbum vetus fuit now, quod
fi gnificauit et fequi, et assequi: vnde etiam satws: quafi iuwi, vt org: yes.
Æoles enim et decurta bant, et tollebant aspirationem: iidem vero adde bant
onw, indefactum eftnoftrum Pasco. Eiur dem originis fuit etToo', quoniam in
pacato, non in hoftico pascebant:vnde etiam Pax. Aby trouis autem præteritum
illud fluxit: neque e nim Palco, fuit primigenium: ficutincqueNo
sco,Noui:fedqoxu, fuitgrow,grão Sic ncque in T,mut:tur, vtputabant in verbo,
Irascor, Iratus: Fuic enim iralcitus,quod poftca deficum est: etab iecit
fibilum, quiretcncuscft alio verbo, Pascor, Partus. Non clt igiturs, quod mPombaur
in T, vt prodidere:in conanque verbo mansitincolume: a neque c,in t,mutatum:
etenim fuit Pascitus. N, abiicitur, Scindo, Scidi. neque mutatur in v, vt
scripsere,in verbo Sino, Siui. Aliquadoenim fuit, 27Siniu.Q in suagermanam,
ScquorSecutus.Nec trasitin x,vtvoluere,in Coquo,coxi:sed assumit K fibilum.
NequeR,in v, quodaiunt, in Sero, Seui: fuit enim Serui: quodextritu est,ad
differentiam eiusdem verbiin alio significatu: vix enim muta tam eam literam
inuenias inflectendo. Ats,mu. tatur in n.Sanguis, Sanguinis: quoniam fuit San-,
guen. In D, ycdiximus, Paris,Paridis. abiicitur ex duplici remanente altera
parte, Perdix, Perdicis. Trastin R,Flos, Floris:in T,Nepos,Nepotis.Sed non eft
verum, quod profitentur,in v.confonan temmutarisibilum eo exemplo, Bos,Bouis:
as fumpsit enim Æolicum digamma, vt in Oue, et Quo. Nequemutariia I, in verbo
Paciscor, Pa et tusy etus,vt sensere,jam colligi poteft ex iis, quæ fupra.
diximus, fed t, eft peculiaris ipsi participio, Ama tas, Doctus, Lectus,
Auditus, Latus: fedin Pos Poris, t,in x,tranfire, üidem male docuerunt, illor
exemplo, Fle et o, Flexi,fed in fibilu,vt fupra dixi mus: quod coaluit cumc, et
fccit duplice,xin vox confonatem æque male mutari arbitrantur,in ca
voceNix,Niuis: Verum vietw, et Denis, ogTo vína, vnde etiam nostrum
Neptunus:non,vtCi cero prodidit, a nando. Inde noftrum,Ninguo,et.. Ninguis in reeto:
et niuis,concisum: et aliud con cisum,Nix, mutato in c, etconcreto cum fibi •
loin x, in obliquis autem mansirprisca vox. Ne- H: quercetesen scre,
afpirationem in CT,transferri, Veho, Vecum: fed ita fuit,vt diximus. Habetaf
piratio aliquid fimile cum c: itaq; alicubi in Va fconia quod alii
Hodiedicunt,ipfi fua linguaGo die. Ergo Veho, facerer Vehfi, affumto libilo, vt
Ć Duco, Ducli.postea,Vecfi: et fupinomutatofi bilo in c, vt diximus, Veettum.
v,quoqueabiici v notauere. Citant Solinum in colle et aneis: quali vero is fit
antor veteris Latinitatis: eius verba · funt: Tatius hominem exiit,quasi vero
apud pro bariffinum quenque Kedilt, Exilt, Adilt, Pre-. " terilt,
desideretur. et fortaffe apud Solinu Exuit, 1 legendum est. Mutatur quoque in
feipfam, rece į pra vocalis pristina natura: et econtrario, Gau deo, Gauiius:
et Persoluiffe apud Tibullum:quo niam Soluo, fuit örovava. Mollescit vero adeo,
vt ctiam abeat, vt apud Catullum eundem, Nonita me dini, vera
gemunt.iuerint,pro Iuuc rint. quemadmodum etiam in libro de Camicis s
dimensionibus obseruauimus 1 1 Pres IvL.Proprium trium liquidarum L,R, N,C,
T,non Ligmamutari in quibusdam nominibus: Sal,Salis: Ci cur, cicuris: Tita,
Titanis:Halec,Halecis:Caput, LR.Capitis. Proprium et l, et Raffumere fibi alte
c ram:Mel,Mellis,Far, Farris. Ipfius autem c, assu mr.sme etiam t:
vt,Lac,Laettis: nisi lita reeto pri sco:dicebant enim Lađe, a Græco, amputatis
duabus litcris, ranentos. Obfervarunt etiam id, EDO 1.,2,5,x,in præteritisnon
mutari: Caelo,Caclaui: Stupeo, Stupui:Laffo,Laffaui: Laxo Laxavi. Sed his
adderentetiam R, Torquco, Torli.et c, Dico, Dixi:coaluitenim,non autem mutatum
est. et P, Scalpo,Scalpfi: pam si duplicis literæ figuramha beremus in hoc, vt
habuimus in Dixi, poluifle Bmus.B autem non mansit semper, ledig compa rem suam
mutatum eft:Scribo,Scripfi. X Proprium x, quod mutatumfuerit in compo fitione
in declinatione elidi: Effero, Elatus:quo niam verbum quoquemutatum eft. 1
costs » Q que Mutasio in deductis Gracis. Vocales. VæaGræcisdeducuntur, in
iisita fiunt vo calium mutationes: Breues autlongæin en æquales:aut in
inæquales: contra natura commu nes in illas. Igitur longæ Græcæ in longas no
ftras, woy, Quum:breues in breues švos, onus:bre ues in longas,me,ab eo quod
fuit ue.longæin bre ues,opoinaAxov, orichalcum: rgra crepida:origo FERA: in
natura comunes, qul.Corripitur ma ximæ parti poetarum: producitur Statio,Gatul
lo, Cornelio Gallo.Item verba dyw. Communes natura in natura comunes: vt,
Pharfalia,Sicania. Eædem in breues perpetuo, Humus, ab i'w.vua' et in longas
perpetuo,Vdus,ab eadem origine.sic Whou,sputuin. Idque non solum ob vsum,fedet
iam obpartes, nanq; positioneinterdum fithoc: vt co a qua In, natura
breuis,aliquando fit pofi tione longa: vt Indigena. aliquando fit natura,
propter naturam pofitæ consonantis: vt, Infelix, infolens:abs, aut
F,incipientibusquum coniun gitur. Hæfuntin communi præceptiones:sigilla tim
autem fic recenfeas. Ain A mutatur,κάλαθος Calathus: in 1, κανατρον, Α
caniftrum: in o, fi Copo,azarnos venit:in v,9şi au6ss, Triumphus:
payyanilev,stragulare: xpære many, Crapula:non,vtdixere, quod caput graua
ret.Quodautem aiunt a, in y, apud Græcos verti co exemplo, savuno, qualionos
naufw, falli sunt, eftenimότι όλων πόδας, 3λιτρις, montis nomenob altitudinem:
quem quum afcenderent, interro gati quoirent,dicebat,in cælum,vndecæloco
municata yox, A, etiam sibi assumit I. more Æo lico, φαισιν, φασίν. Ιta
αίσκηπιός,nos Efculapium. E,in e,breue, feos,Deus:in longum,ido Sedes: et per
abscissionem.dew,De:fic enun dicunr cixos, "Subir deivtov: nos
duodeuiginti. In 1,ryyu, Tin go: In o, et uw, Vomo: in v,dvos, Vnus.Abiicitur
#polyw, Rudo: fed puto Erudo, fuiffe fimplex non compositum. H, vt diximus in
sui dimidium.xennis,Crepida: H news,Herus.In se totam,tlwenom,Penelope.Nun quam
autem h, in I, transit, vt barbari invertere,. atq; etiam corripuerein
Paracletus, Eleeson, E leemo 1 IvL. I. 1 leemofyna,Iordanes.Nequequod poffent
suspi cari,Vestis ab iis, fed ab Vae, et vuota, Græca origine,Latina
terminatione. Male corripuitlu uenalis in Satyra xun CALPE: neque enim fuit vt
zpeurs. In Æ, diphthongum nonmutatur Ħ,vt dixcre,fedin E, illo exemplo, ozler,
SCENA: si enim dipthongum quispiam comminiscatur, id nulla faciat ratione. fed
in A, frequens eius tranfirus est apud Dorienses, et nos folcnsium imitatores,
xiboensn's, Citharista. 1, in A, 9.ygoeves, Tango:in e, cx diphthongo, suivr',
Pæna: etiam folum:? apriva, Cancer, in I, longū,ai liuidus, Qi G, Filius:
etvoce vsitata malit, omnix, Homilia:falso enim transmutandu iudicarunt.fic
notes,Litus,quod effet terra tenuis: etnoftrum mitto, au tov wizer, quoniã qui
mit tit elongat. Abiicitur, quaesia, Norma,emedio: fic etiam a fine, ei, Per.
Additur rau't, Nauita. ' o, in feipfam breue ci,ouis:in logam, G-, So
las:in,decreov.Aratrum, ve voluere: fed commo dius a sup. Aratū:ficut
Rutrūaruendo.neq;bonu cstexemplum, ab iļus,acus:fed acus, ab a žueor, ta pro
arista excuffa, Acus, Aceris proprie, quam metaphorice pro instrumento sutorio.
In e, joriy Genu, Æolum more, qui idrs, quod aliiodx.fic Euander, l'avdeo: In
1934620,Imber.in vibles, Iuba: rozpoxa, Patroclus:.ivaseus, Vlyffes.Sicin
principio,medio,fine.In vlongum, Boords, Bru tus. In Avdiphthongum, opeixa
Axor,Aurichalcũ. Abiicitur ab initiis, odi's,Dens. A fine,Si,AB. Y Y,in v,
rusplevos, Turrhenus: Truppos,Purrus: in Avend, Illurius: duw,duo: duw, verbũ,
Dumus, tam brevem, quam longum cthis exõplis.In o,cyniex, Anchora: Duici,
Folium.In E, zAwue's, Aicedo.in 2,brcue, 270,vimen,vnde no?rum Ligae,non a
legendo, vt Varro.In a, muo,Canis. s, in fe totam,woy, Quum, inuidimidium.de
fyc.;Ego. In vlongum,oue, Fur: non ve Varosa Furuo. In Ave, Æolicum, scommunc,
Aurs, Latinc. In v,brcucije Herus.In e, fparu, F12 tcr: fic
enimmutaruntXolcs,quod erat Dp, integrum, Deizturpinon autem plagiariorum fal
fæ etymologiæ. Dithehongorum mutationes. A Gracis. AL Æ,cencia ', Ænças. In A,
longu, repertuan,Cra At pula,extritor,more Æolensium:ficute contrario quoque,
vt diximus. In e, breue,faire,venio.Im perite nanque verbum hocita
funtinterpretati, quasi versus nos eo. Habes deductionis noftræ exemplum, in
Fenestra,adTo Calvetar. autmu tata,aut abscissa, faltem ab e povov. Non licin
Ple gethonte, et Phaethonte. nequc enim ab GeoJo's, diphthongum traxere, fed
agese feer, vt ex Cra tylo Platonis, et Ariftotelein primodecoelo, et M. Tullii
multis locis diximus in libris de infom niis: neque diphthongum illam redigiad
sonum breuem: quippe dai,dixere: sicut etiam 9: etgea, Gcut gaia. Abiccta a,
remanet i longum, quo niam Æolenfium more facta est diphthongus.er: a
Xands,Achiuus:Æoles enim aze, vndeetiam fine digamma inuenias Acheus.quod ego
non per diphthongum scripferim Latinis Ar, fed per, E,exdiphthongo Æolensium,
vt Lyceum, que xtos:cos caim maximefequimur. AY, 64 IvL. 1. A ' Ay, manet in
Taurus, turīgo:mutaturin v.cau. pec,Surus:qucm et lacertum piscem vocant. Abii
citur, haipos, Parum: nisi a parteducatur: nam Pauluin, inde venit omning. E1 E
I, ante consonantem,semper in I, filit naru ralis verbo, inces, Thefidcs.at
Beveowono fic, nifi Græce loquamur fyllabæ gratia,vtnosin he decafyllabo
dactylum fecimus Xeinia.hæcautem mutatio femper fit fequente consonante, non
autem L,tantum,vt dixere,illo exemplo, Nilus, Eing. Diximus autem literam
naturalem, quæ effer ipsius dictionis, onrai,Grociên: nam in zettw, aduentitia
etsiccirco non feruatur a Latinis. An te vocalem ipsum isolitariuin nunquam
muta tur,Sophia,Comedia:nequediphthongus sem. per, 1 halia, Alexandria,
Nicomedia, Langia, Lampia, Argia,Lycius: sunt enim Goemmel, et ciur. modi: et
nuxeios, li Lycie apud Statium scriptum eft: nam ctiam Lycee, legimus. At
fæpius in E, productum, vtin Acheus, dicebamus. Dareus, Penelopea, Adrastea, et
Seruius Thaleam, dici debere autumat. Eft auteme,longum Æolen fium imitatione,
qui Snuosterns pro imposterer din cunt, et nde!, pro idei,et uñov, pro ucior.
vnde et her sexinterpretatione Platonis: ettrov,pro W16 ox. Interdum mutatur in
E,correptum,more Do rico,expuncto 1: To vixsov,Puniceũ,vt apud Ver gilii
πυφωέα,Typhoea, pro τυφώeια, et φοινίκειον, in fine vocum quoque vnica litera
scriptum fuit in vetustissimis codicibus,Orphi Calliopea:et V lyffi,quod erat
őPeñaduasti. Horatius diuisit, Laboriof nec cohors Vlyfsei. Itaque etiam in
meris Latinis pronunciandum monent, Idem, Eidem:lfdem,pro Eisdem,eorundem niore
Aco lenfium. Ey, manet, Qeü heu.Abiicity,Achilles,axona v acus. Itaque etiam
Achilleus legitur, cuius obli. quum secundum posuit Horatius. Heu peruicacis ad
pedes Achillei. Neque e nim verum est, vtaiunt, in v, mutari, illius ver-
ym biexemplo, Peuzw, fugio:nam ab aoristo ductum fuit Ouzov.lic epau
yw,Ructo,dempto E, etpofito frequentatiuo. oi, inoć, naivino Poena. Patitur
autem multa di- 0 phthongus hæc:diuidunt eam Aeolenses,rorov, zoinov. Eorum
legib. nos Troia reoło, sicut Maia, z wała, Aiax, sas. Interdum mutatur eius
pars,in terdum aufertur, arbitrio eorüdem,month,Poe ta.Vertiturin Ei, vt of
her: in v, Poivixetov, Puni 19 14 ceum, 1 and 71 oy, in vnostrum, Musa, uolls.
In v, breue, Bu s bulcus.In olongum more Aeolensium,38,3ūsy Bos.In breue,
Borqu.co Volo:abiccto y, moreco 4. rundem, qui αμπέλος, dicunt pro αμπέλες.
dico, ei abieeto in mora,non in scriptura.nam oynon est illis consonans.Sicenim
dicunt Asgatup, sicut lo. nies Buzoriupo Quiautem putant hanc diphthon gum ad
Gallos manaffe ex us, et Tou: non femel ineptiunt.Eorundem enim in aliis vitium
est, E, vocalem ficdeprauare. Sic enim corrupêre no mina mutarum:fic vulgo quum
voluntinterro gare Quid?aut Quæ?sic Rex,Fides, Vicem etalia infinita pene o y
eademin E, '885, Dens it's ' Pes, etiam aliquo modo mutata est, cum ex 18'w, E
Lauo lu L.E. B Lauo factum est. 121, diphthongus spuria in legitimam o ujxclien
Mesidía. Comedia.In o, w8, Ude. 71 T.eiufdem nocæ atque ordiniseft. recipitur
in vocibus Græcis integra Harpyia, d'oc. Y sr,Latinivalde distortam, ionib.
r'eliquera. Confonantium mutatioin deductisa Gracis. B Græcorum et facile et
legitime tranfit: idem enim effe fupra oftendimusBwi, Bos. In v, di gamma,
z36x, Auus.In affinem huiusPH: 9play Goss Triumphus. ryingi,zorvs Genu: aut in
fimilem'vt Työss, Cam ius. nam quemadmodum apud Athenienses aus Toxhoreca
etapud Thebanos ouaplois ita Latinis? vetustate, etOpici, et Indigenæ, et Cail
dieti funt. In n, aut ei propinquam, azgeros, Angelus. Abiicitur, gumentua,
Norma. A,in D,onos, Dolus. In 2, odvartucy Viyffes. In B, C, Bis. In's » n'am quoflexu
illi, tepare.coem, nos eorum exemplo, Arenosum. z, in z, iccirco apud nos etiam
figura eadem cum eadem poteftate recepta est. LtPusos, Zephy• rus. In ssuaisa,
Massu.In i, tuzo, lugum. e,in TH, tptow ', Thraso. In D beasyDeus. Itt
1,θρίαμβος, Triumphas. K. K; in c, Calare, nonet: Caloncs, varov. In co. gaatam
fuam et, Quatuor, xxxpd. prorojen na, line aspiratione apud acoles. nam quum
dixiffent, Vnum,Alterum,Tria: pro quarto di mere, et alterum. Sicapud poetam,
Alter ab vndecimo. Slove urce Aurea mala decem misi: cras altera mittan Sic
etia, Quinque deduxere: vt effet, et vnam præter quatuor; cêrze. In G, xutpvcew;Guberno,
Ain L, nit, Libs.In Difeneto, Meditari: falso A enim ncgarunt. Mnegarunt
mutari, attulerunt exemplum il - M lud, tabua xes, Telemachus: fed fruftra
fuere: nam ex uñnce, Balare factum eft. Etextritum eft ayudc. Amenta: oyuao,
Sagus,Sagitta. Nin N, nostrum; Ninus, vīvošo In Djnajvw, Cx- * do, έκανεπ,
όκάεπ τον έλλίωων τον αριστν, ex Εu ripide. In L, nam quinquagenarii numeri
nota fuit Græcis N, nobis L, fic quod illi veuQxr, nos Lymphas: et apud
Virgilium fic legêre quidam: Dant famalimanibus Nymphas. In M; wal gusov,
Pægnium. Additur a Græcisnoftris nomine nibus, xatwy Cato. Demitura nobis in
illorum commune riuwv, Simo: et in nostris ab illis defluxis addi- sonho Borda
tur, idx, Dens: =, falso negaruntmutari:nanq. etbovec, Afleres, non ab
aslidendo, vt dixere. Supra declarauimus Acum et Acuruin,vndeduccrerur:itaq. ab
Oc; non putauimus fieri Acor: nam potiusabwav'. 11, in B, Tubor,Buxus: mubas,
Barrus: 70, Ab: 11 Caij sub: accipit aspiratione:gownlo's Trophrű. P, nimis
iprudeter mutari negarut,vtaip,aer: na mutatur, 20 pxūves, Cacer, ne effet
Carcer, et in. 1, a cupov, Paulum: sed potius eft diminutiuu, In D, fi raveriw
fit, vnde fiat nostrum Gaudeo. 2 2, in D, uesov, Medium.Tollitur non foluin in
prima inflexione,vt dixere; quipias, Býrria:sed e tiarn in aliis, aas Sal: et
in principio, ouu't s, Cu tis: alibi feruatum Scutum. In x, amo, Aiax. E ij
Contra quidam fcripfere Vlyxes.In R, κυβερνήτης, Gubernator: quoniam Aeolenses
xubEphy Trip, et xubepvýrwp, qua forma verbalia nostra funt. Quin Eretrieses,
vfque ad proverbium dicebant, ouan potm-, quod alis effetsunypotus.quod et in
Francis Be notabis. E cotrariossin x,noftrum uc osow, Ma xilla: nam Mala per
fyncopam curtatum fuit. Mandere quoque a ux'asw ductum fuit, sed fane non pauca
eget interpolatione. T, in s, isa, Offa. led commodius sic dicere, fubductum
fuiffe:alioquitranslatitia sunt inter se,33 runos, Theffalus. 9, in PH,
popew,Phormio.Ine, quc, Fundus. 0, For. x, in CH, Chromisszevõues,In G, Ay % w,
Ango. In Kyroxos,Locus. in Aeye, denan, Loquor. pie neque enim â locis,vt Varro
vult. Sicet xxenãos, Montent Aqua. Omnis enim aqua dicta eft eius amnis no
mine, et a lauãdo quoniam erat cemenzos: quod et Macrobius docuit nos etVibius
Crispus: et non ignorauit do et iffiinus omnium poeta, Poculaque inuentis
Acheloia miscuit vuis. neque enim ab æquore aqua: fed ab ea, æquor. 1, in Ps,
quasov, Psyllium: et in proximas BS, yť A4, Libs: dexy, Arabs. # Aspiratio
manet, ouws. Homo: eft.n. animal sociale:non ab humo, ytsomniarunt. Adimitur,
anuwv, Alcedo: tunc,Amentum. Mutatur € dos, Sedes:epTwy,Verpus
lumbricigenus,trallata vox ad obscenaob exilitatemi,nona vertendo pelle, vt
aiunt: fed mediunt digitum propter gracilita tem significauie metaphorice Manet
cum consonantibus, Tholus,4oros. Adimitur, vt Opiaubos,. Triumphus. Additur,
oportcev,Trophæum. Dt.C Subtilius autem intuenti etiam id deprehen sudah 1,
detur, aliquas etiam fi mutentur, remanere:vt, Aloj Troia, Troia: etenim 1, et
eadem etnon eade est. Digamma interponitur, vt diximus õis, Ouis.. et
Præponitur, -, Vis. Interponituretc, co bos, Spe Fraau nm. lidla cus. dice
Funds DISM Mutatio ex deductione in fimplicibus I Ammultæ operæ prouinciam capessimus:fi-
Ralowe Ibi enim quisq. placuit in verboru deductionę.ueJakbosui's Ergo quæipli
non inuenere, nolunt effe ita: do ceri enim turpe putant. Aliquiautem, inter
quos di Varro,etiam maligneeruerunt omnia e Latinis, com Græcisque fuas
origines inuidêre. Nos cum sci vite remus Magnæ Græciæ nomine priscos Auso nes,
atque Latinos frequentatos, reddidimus pud fuis qnanquenatalibus vocein.
Deducio,eftcreatio noui verbi,exprioris ele quis mētis.Prius igiturde
simplicib. mox decopofitis. Abreue in breue,Paro, Pario: in longum, Pa- A 22.
ro,Parco: in AE, Aqua, Aequor. a, longum in lon gum, Vado, Vades:in breue,Vado,
Vadu: Ater, Atrox: feroces enim fufcefcunt ira. In E, apud Græcos,Baww,Ben...
apud Latinos,Pasco,Pecus, non eft:namn zoxoc, Homero fuit lana: quonomi 1
ncetiam nunc fafciculum certum, fiue penfum ta * vocant in Italia alicubi, fed
pe Itaque a lana vetusta vox nekos. In o,Vena, Ve nox. In v, Mare, Maria. E,
breue in A, longum, Legere, Legare, quoniam adlegendum, hoceft, E iij dicens 24
7.251 " anim mitt genere fæminino, scilit 360 " Son 70 I dicendum
mittebantur,au o 7o aegeiv. € Elongum in breue, Sedes, Sedile. In 1, Veha, Via:
vt vult Varro, ino, Tego, Toga, Græco tum ex mplo, neyw, neges. Etlongum in
o,bre ue, Sedes, Solium. Inv, Tego, Tugurium. In v, longum, Dies, Diu. In
AE,Sequor,Sæculum. 1, longum in breue, Dicere, Dicare: in lon gum, Simus,
Simia:nonautem w To wuela, vrinepriunt. í, breue in breue, Mina Minax: in
longum, Via,Villa,Vilis. In A, non mutatur illo exemplo, Generis, Generatim;
sed a plurali re cto fere deducitur. Viritim,Ostiatim. in E, cor reprum.
Hlicio,illex. In v, Specio, Specula. o, breue in longum, Vomer, a Vomendo,vt
vult Varro; in breue, Volo, Volones. Longum in longum, Donum, Donari: in breue,
Moles, Moleltus. In a longun.,Dico, Dicax: in E, lon gum,Tutor, Tutela:in
breue, BonusBellus: fuit enim Bonulus,Boncllus. In 1, et longum, et bre ue,
Amo,Amicus,Amita. Inv,Tego, Tegula sed Tega, prius fuit:Stclo, Stultus. V. v,
longum in longum, Þus, Puridus, in breue, Scutum, Scutulatum: Rus, Rudis.
Breuein bre ue, Lutum, Lutofum: breue in longum, Pucra Pulio: Suo, Sutiliş. In
- A, Veredum, Vereda rius: nisi sit a plurali quod et puto: Cudo, Qua tio. In
e, Pignus,Pigneror,quia fuit Pigneris. In, Cures, Quiritis. In o,Pignus,
Pignoratio:sed ab obliquis potius:Decus,Decor,commodiusex sinplum eft. Mutatio
in diphthongis exdeduetione. or,in, v,Poena,Punio:Moeri, Muri, vt dixie a mus.
Av, in v, breue, Randum, Rude: nam pafos, A. fuit virga dempta ex arbore
impolita: inde Raye dumæs: et ab ca ruditate, Rus.Consonant:um mutatio ex
deductions 3, in M, Globus, Glomus. B c, in G, præcedente n, Centum, Quadrigen
G.. ta.In R, Scco, Serra; sed puto primam syllabam fuiffe originis: canina
autem litera geminata, ftrepitum imitatos. Geminatur Pecus, Peccare: non
vtgrammaticorum ineptiæ, pedem capere, Din T, Cudo,Quatio.fuitenim vetus verbu,
mu'dw,adhucdurat muda wasignificat ftrepere:vn E de xudes, conuitių, et xvocs,
gloria, ftrepitus ille po i pulariş. G,in c,Genera,Cneus:Gula:Curgulio: Vi;in
ti,Vicesimus:Pertingo, Pertica, rusticum inftru, mentum ad fructus decutiendos.
Le in x, non mutatur exemplis illis, Ala, Axile la:Mala, Maxilla, vt aiunt:
nonenim ab Ala, Axil. i la: sed ab Axilla Ala, extrita, vt ait Cicero, ele.
menti vaftitate: fic enim cenfuit M. Tullius, Veho, Vexi, Vexum, Vexulum,
Vexillum,: et cvyxorlu, Velum: Ago, Axo, Axa,Axue a la, Axilla, Ala:
Masso,Maxo, Maxa, Maxula, Maxil a, Mala, vnde uauntiños: Pango, Paxo,? Paxus,
Paxillus;Palus:vt non parum errent qui aby Ala,putent, Axillam,diminuutum duci.
Ašą E jij au 7autem et alia, fic funt dicta, vt Faxo, Graxo. Etia falso mutãtin
R,illo exemplo Tabula, Taberna. nam Tabula, fuit diminutiuu nominis,quod nuc
non extat, a quo Taberina, vt Suterina, Tonfte rina. Sedin his,E, abiit. in
Taberina fublatum eft 1. Omnino autem a Tabula etiam Tabulerna, fi cut
Nafiterna, est autem Taba, et Tabula au TO TriLu,quoniam tabulata in ædibus, et
vlmis pla niciem extendebant, Nin L, Vnus, Vllus: Vinu, Villum:non muta tur vt
dixere. Sed fuit Vnulus: etvinulum. Ins, mutatur Findo, Fissus.In r, Canis,
Catulus. sed a Cato, deducunțpotius,etplacet: atiidem, a Ca nis, Catus, ipsum
trahunt, Rinn,Murus,Munus.fuit enim Munus, onus muris reficiendis, vbi primum
vnum in locum e vicis conueniffent ad condendum oppidum: inde Munimenta. Id
oneris cum remittebatur yirtutis ergo Donum dicebatur. Ab Ære au tem non fit
AEneus, vt dixere, yt mPombaur R, in ' N: cuiusreiargumentum eft,quod etiam AES
neus dixcre. Itaque fuit AErineus. Sic AEter nus, ab AEthcre: et fuit
AEtherinus: vnde Sem piternus, quod fuit Sempæternus: mutatur e pin ae, in i,
Quæro, In Quiro, etabiecta est af piratio, vt in multis. Sica
Vere,Verinus.Vernus. 1, enim abiecere,quod mansitin Matutinus, et a liis
eiufmodi. Nulla igitur ratione corripuere fe cundam fyllabam. Mutatur R, in l,
Niger, Ni gellus, quia fuitNigerulus, et in s, Ardco, Ar, fum. Aflum ynde
Aflare. T, ind, Quatuor, Quadra. 1 xadditum estin Vix, aduerbio, a Vi, quod?
negat facilitatem. vnde Vices: nam quod per / vices fit, videtur difficile
effe, etvix fieri. Fortar fe etiam rectum ipsumfuit, Vix, Vicis. z, tota
Græcorum est. neque a Latinis in La- 2 tina deriuatur. Demitur aspiratio,
Fingere, Pingere. Mutatio in compofitis. Vocales. Ompositio, est coalescentia
similiu aut fpe-Amis nisi esset,ea fimilitudo, quam Græci vocant or use Banov.
Dico autem, compofitionem non actio nem, quæ præcedit ipfam concretionem; este
nimin prædicamentomotus:sed ipsam mistio nem duarum vocum,partim diuersarum,
partim fimilium. Eft autem modusquidam inter ipfa: Nomina enim nominibus
propiora sunt: faci lius enim dicitur, Pontifex quam Proconsul. nam
consuetudine extortum hoc fuit: erat enim per initia, Proconsule. Sic etiam
verba cum diuersis partibus desinunt effe, vt Mancipium. A, breue in a, breue,
Comparo,Paro. In A.. A longum, Indago.etratio est euidens, concreue runt enim
vocales dex. A, longum in A, lon gum,Gnarus,Ignarus. A, breue in e, breue, Sa
crum, Confecro:Caput, Princeps. A,longum in E,longum,Arma, Inermis. In e,
bręue,Ti bia, Tibicen,tibia canens. A,breueini, breues, Ago, Abigo. In
1,longum,Instigo, ex coalescent te 0,et A,infto,ago.Verbum agasonum, et armen
tario 1 1 A E V 74 IVL. I. + tariorum. Sic, Tibia, Tibicen, exi, et A. In o,
Historia, Historiographus. In v, Sallus, Inful. sus. In Troiugena quoque
videtur a, in v, muta tum.In diphthongum,Mufa,Museum: li usation fit, in E,vt
supra diximus. E E, breuein E, breue, Ferus, Efferus, Hercise rço,
Nouerca, noua diuisio familiæ, non vtnu gantur. In e, longum, a RE. Rettuli. E,
lon gum, in longum,Telare, Protelare, in 1, lon gum, Ledo, Collido. Ini, breue,
Lego, Col Jigo. o,in o,longum,Solus,Consolari,a viduis, que I cum fe Tolasrelictaslamentarentur,
oratio lenia ens defiderium dicebatur, in Homicida, non ver titur in 1,fed ab
obliqua fuit, Hominicida. In v, vertitur,a rola,Exul. v v, breue in breue,
lubeo, Fideiubeo: neque fere cumaliavoce compositum inueniasa longa tamen fit,
Ius hab o, quam quantitatem reti nuit etiam in Iubilo: nifi fit, ab iwin's
vocibus triumphatorum:superstitesenim vitam Apollia niacceptam ferebant, cui
canerent pæana in vi et oria.iw.BiwiToma'v.v,in e, breue, Iuro, Peiero. In 1,
breue, Cornicen. v, in feipfam,consonans in vocalem,Pituita, quadrifyllabum
Catulla. con kain Auceps. Diphthongorum mutatio in compositione, AE, in, 1, vt
diximus. Aeternus, Sempi the A v,in q:Plaudo,Complado, In F, Audio, O tcrnus.
Bedio.vbi ob, nihil detrahit, fed cauffam finalem dicit. In y, Claudo, Includo.
Consonantium mutatio in campositione.. Bemutatur in C, F, G, L, M, P, R.
Succurro, Suf. B fero, Suggero, Sulleuo, Summitto, Suppeto, Surripio. id
Acolenfium more, qui, xatteCON, reclamar; dicebant, præcedentem sequentis vi ·
pronunciantes. Neque tamen in omnibus his literis femper eadem connixio eft.
Malim enim Suslimen, quam Sullimen dicere, et Submur, murare. at Plautus
Summanare, a manu, fu? rari, ficut a Vola, Inuolare: item Subreperc. Cum D,
autem integrum manet, Subdo: cum N, Subnixe: cum s, $ ublilire:cum T, Subtice
re. Ante seipsum quoque non mutari par eft: nam fi aliorum fonos fequitur, ne
obturbet, ip sum se fouebit: vt in fimplici Obba, quæ esset obi bibendum: ita
igitur dicetur, Obbibo. Neque mutatur ante T, in s, vt dixere, in Sustollo,
nanque fuit vctus. VQx, S V $, quæ motum ce lum versus significaret, Ünoder,
fortasse autem fuerat, Subs, ficut, Abs: quanquam hoc vide tur fuiffe cit. et a
Sus, fuit Susum: fecit autem ex fe Sustuli, non enim a fuffero, venit. Ea dem
est ante c. Suscipio, quod veteres Suc cipio, ve diximus, Acolenfium more, quem
admodum supra declaratum est, quos prisci e tiam in aliis obseruarunt, vt est
apud Plautum, in AGnaria. Supe 1 1 76 Ivl. 1. CI Suppendas potiusme, quam
tacita hæc aufe ras.Quod nos Sufpendas.l'ari exemplo,Suspicio, Suftineo,
Suscito,Susuin,Cito. Exteritur ante M, aliquando, Omitto. [ c,mutatur in G, Negligo
Neglego: ficut Ne gotium, nec otium. d,in c,Quicquid, Quidquid, Accurro, Acqui
ro:in G:Aggero:in F,Affero: in L, Allego: in n, Annuo:inp. Appon:nam quod in
Aperio,sub flatum est, factum fuit poetica licentia, nam e. tiam
Apparere,dicimus.In R, Arrogo: in s, Af sideo:in T,Attollo. Sed inuenias,
Adrepere, et Adfum, et Adniti. Consules enim auribus, etma „ teriæ: ficuti
Plautus cumiocatur: et maluit Ar fum dicere, quam Adsum: vt Tubinferret, Ate
go, Elixu Volo.Antem,manet, Admitto.Eximi tur sequentes, coniuncto, Aspiro,
Ascendo, A struo:item G,coniun etto,Agnosco.Contra,addi turinter vocales, vel
mutata, altera, vt Redigo, vel neutra, Prodeft,Mederga,Redhostire, M. Min
Nanteomnes, præterquam aute B, P, et seipfam. Imbuo, Impono, Immoror, Concio,
Gondo, Confero, Congero,Coniuro,Coluţibi lis, Connitor,Conquiro,
Conrugo,Consequor, Contueor, Conuolo, Anxur. Sed aliquando etiã fequentis L,
aut k,naturam, subit, Colligo, Cor myrigo:fuit enim Cum,præpofitio, no Con,
alia ab illa, quæ in compositionc tantum inueniretur: Nam etiam in aliquibus
integra manfit, Cum primis, quod verbum, qui diuisere, vt duo face rent, paucæ
fuere lectionis, neque meminere e tiam a veteribus, Cumprime. ficut, Apprime. /
Item. 77 0 Item fi effet Con, vt dixere, quæ nam illa sit, qua z audimus in
Comes, Comitium, et clarius etiam num,in Mecum, Tecum?Præterea fequente vo - 3
cali, quis vnquam adiecit n? atabiicitur conso nans in hac præpofitione
composita cum voca lis initiis:ergo talis est, qualis abie ettionem patia. tur,
ea autem eft m. Nam alioqui interponimus consonantes, vt diximus Mederga,
Redeo: etiam sequente aspirationis craffitudine, Redho stire. At in Cogo, quod
fuit Coago, et: Cohor tor, et Coorior, et Cooperio, quid dicant? Postret mo
inepte putent I n,aliam effe,cum per n,aliam cum perm,fcribitur.Sed curto fuere
prisci Gram matici iudicio, quorum nostri nomen potius, quam merita funt
fequuti. Atfatis constat fonu ipfius v,in Cum, rotundioremfuisse, qui etiam
nunc manet. Vmbri enim non Latini obfcurio-)) rem illum alterum in vfu
habebant, Nunc, Gallis pronunciari, admonebamussupra. Mabiicitur, Circuitus, et
Cafeus, fi a cogendo, vt vult Varro,non a Cafa, vt nos iudicamus, dedu catur.
Item in Cognosco,nam yaorw, integrum } fuit:nequcenim est additum,
G,vtputarunt,erat 5 enim γινώσκω. n, in M,ante B, P, M. Imbuo, fuit enim a Græ-
N 60 Buo, priscum verbum buw; et fignificauit in fercio. Immortalis. Impono.
Inc, etiam volunt illis exemplis, En, Quid, Ecquid: En,Ce. Ecce. Abiicitur
qualegem, lupra,Ignauus,Ignotus. In G, non vertitur in lgnominia, vt putabant:
fed eft vt Gnomon. Ryin L, Intelligo;hocautem vsu, non lege fa - R Stum o quem
in 78 IvL. CAB. etum eft:nam Interluo, et Subterlabor, et Perli tus,
etSuperlatiuum. At Politianus, cum mauult, PELLEGO, videbaturin hoc,vtin
cæteris fibi, no poffeeffeprinceps literarum, nisi solus effct: fed aliunde
poterat diuinum ingenium fibi parere gloriam,quam ex deformatione Latinæ purita
tis; Abiiciturin verbo, Peiero. Śs,in'F,Diffundoineque enim fuere duæpræpo
fitiones, vt suntarbitrati Grammatici,Di,et Dis: fed Dis: Græca: nam binarius
numerus primus est,qui diuidi poteft:quod igitur bis facimus,dif continuata
opera fit.iccirco præpofitio hæc ex v no plurademonstrat, Dinido. quoniam quæ
fc etta funt,bis videntur. Seruatur in multis, Disco lor, Disgrego,
Disiungo,Dispono,Disquiro, Dir fidco, Distuli. Ante cæteras tollitur, Diligo,
Di mouco, Dignofco, Dinumero, Dirimo; Diuido; SwohisDiiudico. inuenias
tamenDisrumpo: Antee; * Sy haar te nondum venit in mentem, anponatur hæc præ.
pofitio: x, ante f,mutatur: Effigio. ante vocales ma net, Exaro, Exeo, Exilis,
txoletum. Non abiici turate D,fed ipsum d, tollitür, Exuo, erduci. Ano te alias
manet, Excio, Exlex, Expono, Exquiros · Extero. In aliis autem non'eximitur,
sed E, præ positio est,non e x, bibo, Edico, Egero, Eiicio; Eligo, Eminco,
Enato Eruo, Evado. Inuenias Lampytamcnante F, integrum, Ex: fed in eo verbo,
quod quia nolo hic ponere pudoris gratia, aut per te ipfe intelliges: autfi non
intelligas, non docebo.Cum vocibus autem abs, incipientibus b -componas, quid
facias? tollas fibilum?non necessariumest, nanque in x, fyllaba poteft ter
minari: sed soni suauitarem fequendam censeo: Itaque commodiusdicemus, Exequor,
Græco tum exemplo: qui certis locis em,aliis, l ", dicunt. Sed
recentiores, vt fapere videantur, omnia ob -SAYY turbant:at nosveterum fequimur
simplicitatem, qui Exul,fcripferc,quanquam ab Ex,et Solo,du ceretur. Hocitaque
cum re et e fic fe habeat, pes fimo argumento probandi rationem male iniue re.
Nam inquiunt,fi poftx, liceret feruare sini, tio vocum compositarum:pari ac
simili lege etia liceret polt Y. fed nõlicet: neque enim dicimus, Abffectum
neque Obffeffum: ied vnicas,fuitco tentus vsus. Vbi dupliciter peccant: primum.
cum putant s, quod in Excquor est, præpofitio. nis effe non verbi:hocenim
falfum eft: nam fi- > gnificatio verbo debetur, ergo et partes, etrema nıt
veftigium prxpofitionis Græcorum lege. quos imiramur, Ecfequor. Alterum errorem
vi. deas manife'tum, cum putant Abs, esse integram » et natiuum præpositionem,
cum tamen fit Ab, 4.5.14 per apocopen, vm, quod et pater in ob: neqreco nim nec
ile habeas dicereObs. fed per apocopa ötw.nanquera,fuit fimpl. x.hrw.
compositum. Obs tamen fuiffe in quibufdam, videmus illis e
xemplis,Obfcurus,acura:Obfiænus,andtoxcs/ you,vnde Cænum noftrum. Atin abfcedo,
Abs eft, et Cedo. fed nihil ad rem. 1, mutaturin R, fia patre, non a parente,
lic'a' Parricida: fed hoc plus placet nobis. MORdinis nomen Græcum eft.
Dicebantmi. Ordo literarum, quatenus diettionis partes funt. Que cuique syllabe
debeatur. Rdinisnomen Græcum eft. Dicebant mi: limbus Tribuni: Hactenus tibi
licet: Hîc consistes: Eo progrediere: Huc reuertere: Öpor dwindeordo. Acoles
autem non aspirant, quo. rum instituto fane libens accedo:nihil enim hel Juonem
magis fapit, aut Barbarum, quame gut ture insufflare aduersus eum, quicum
loquare. guideft igitur ordo, loci ratio, qua quidaut præit, autsequitur:
velante, vel retro, vel dextrorsum: vel sinistrorfum:vel fursum, veldeorsum.
Nam prioris ratio est,præeundi: posterioris, sequendi. In militia, vt diximus,
nata vox.fic etGræcitoa Žuv, ab aciei directione: Translata in ciuitatem
prostatu hominum,liberorum,seruorum. Inde patrum,plebis:additi et Equites. Et
Lex Otho nis Theatralis. In plebe etiarn fuit ordo: classia riorum, proletariorum,
duicenforum,capitecen forum. Ab hisad corpore carentesres fusum sia gnificatum,
vtetiam ordo innumeris dicatur, non folum in rebusnumeratis:non temere. Eft
enim et numerus et mensura caufla rei numera tæ, vel menfuratæ, non quidem vt
fint, quod funt:fed vta nobis cognoscuntur,aut tot,aut ta tæ, fed hæc altioris
sunt operæ. Eftigitur in lite ris ordo,potestatis pars,fecundumquamlicet ip
hiefis aliam atque aliam sortiri sedem, propter vim qua inter
seautconueniunt,autdissident. Quam uis autem in fyllabis cognoscitur, non tamen
a fyllabis 81 fyllabis fit, sed facit fyllabas:eftenim forma fylla- Online
sales barum Ordo:ac propterea nonad loca, quæ de fyllabis ftatuunt, referendus,
vt fecere vetercs:fed hicretinendus, vbi agitur de elemetis: Elementa enim
fyllabarum materia sunt: ordo aute forma, aut poteftatis pars, aut abipfa
pendens poteftate. Eftigiturvnum ex duob. principiis fyllabaruin. Quum autem
duplex fitordo:vnus ob composi-ceSpeeches tionem quo quid aut præit, aut
præitur:alterin difccndo: vt de quo elemento primum lit scri bendun.: prior
species ordinis vera eft: quippe ex quasyllabæ conftantur: is enim literaruni
finis, qui partium prop: er totu. Alter modus, qui qua lisve sit,suo
moxdiceturloco. Eftenim acciden talis quanquam abipfa profeet us fubftãtia. Iam
cuiusformaeft eiusmodi, vt prima prodierit in lucem atque vsum sermonis, hoc de
lese præstat, vt prima quoque dicatur,proximanamq; eft na turæ communi.
Acquanquam defyllaba non. dum dicimus, tamen hic tanquam de principiis fyllabæ
scribentes, nomine tenus syllabam refe remus. Omnis igiturliterarum cohærentia,
autin ea dem fyllaba fit,quam propterea Græcio 2013 m. 72 Ziarlas nosin
philofophia aliquando constitutionem, a liâs concretionem, hic
faciliusconiunctione di camus, per quam syllaba, quæ literarum coniun Etio
quęda lít, conitat:aut in diversa deftituuntur literæ,nequefub eundem tenorem
veniüt,iccir coque Ale saou vocant Græci,nosdiscretionem, diliun
ettionemvenominamus:iplasq; literas dis fijas. Id autem vocum dignoscitur
proportione: by stay Iul. tit. 1. Renquarum vt quequeinitia observamus,ita et
fylla Du bisascribenda iudicamus. quoniam enim ab his incipiunt vocesper
fyllabas,ipfæ quoque syllaba incipient.Exemplum eft Conspiro:quia ab NSP; nulla
vox incipit, nefyllaba quidem incipiet: fed Nyprioriseritfyllabæ finis in
diastasi, cum fequeni te,proptereaquod a cæteris duab. invenias prin cipium
diettionis, Spes. Neque vero evenit id propterea, quodex Cum, et Spiro,
compositum est,vtquasi in partes pristinas reducatur:fed idem modus erit etiam
in Pulchro:erit cnirn Pul,prior fyllaba. Altera autem a duabus incipiet confo
06. nantibus: iccirco quia vocis initium invenias 2. tale, Credo. In Excedo,
autemi si quis quærat, vbi sit distinctio faciunda, intelligat non esse
neceffariam fcindere x. nam quanquam est du plex vi, figura tamen vna eft, et
indivistbilis, quemadmodum supradiximus,alioqui non esset elementum. Neque fi
fit facta vis dietioni - bus, per concifionem, ve Extin etti. duarum e nim
literarum vltima erit fyllaba, quia Lynx di citur. Proprium autem eft
confiunctionis,certas vo cales,certa que admittere consonantes. Difian ctionis
autem, omnes quidēvocales,nonomnes confonantes:vtn, non admittit ante fep, aut
B. Etin coniun et ione nonaliam admittit, quam V, etad diphthongos cõficiendas
non omnes cow currunt vocales. Las igitur fe mutuo anteire, aut consequi
diversis in fyllabis, iam declaratum eft. In eadem autem fyllaba præeunt, et, “E”
o: sub sunt, E, V. Quinetiamveterein diphthongo eIs fubirs subit, i, vt Queis, pro
Quibus: fcriptum a Vergilio esse vnica litera,constat ex Gellianis narratio
nibus.In interieetione tamen, Hei, manet adhuc. At Græci postposuere etiam
ipsiy, in Harpyia: et 1, et H, et Agriçãow.Sed et post v,in eadem fylla
bainvenitur, Suavis, Suadeo. Consonantes autem fic ördinantur: Omnes Conso pene
consonantes anteeunt duas liquidas,1, et R. Nathy Duplices autem non atiteeût,
præter z:antecedit enim ipsum M si, verum eft, quod placuit quibus
dam,Zmýrna.Exemplaliquidarum sunt, Blæsus; Brutus; Clarus,
Crassus,Draco,Flaccus, Frango; Gloria, Graccus;Plico, Precor;Stlatum, Trica.AE
Q neque liquidas,nequc aliam quampiam prece dit. NequeD,nifi vnam ex ipsis:non
enim l. Cx teras B, nullas præcedit; acneipfumquidem n, id verbo Abnuo. Sed in
Abdolas, amplectituri psum v; quoniam invenias,Bdellium. Etiam, in Aetna,
difiuncta sunt T, et N. Atvero, C, D, G; P, non respuuntur. Exempla funt; duo
depes, Cneus, Gnatus; nxew. Igitur coniuncta erunt in Cydnus; da'ruw; Agnus,
Sypnus. M, in ca demsyllaba cum nulla sequente est;præterquam cum N: vtin
Mnemosyne: et ipsum ante sevnam aut alteram tantum patitur: Di apud Græcos,
duwniet s,Smaragdus:et fi verum eftquod aiunt; etiam z, Zmyrna:quod li verum
eft hoc,duplicemt præcedere; etiam vtravis eius pars idem munus Obire poterit,
tams,quam p. Habet aPombat ipfumi Meandem rationem cum p, etc, etliquidis:vt po
ni poflit ante s. Nam quemadmodum dicimus; Fij. 84 Iul. I. Ex,a't: fic etiam
Hyems, Sirems, ains, Mes, Ars: Namm, et n, inter liquidasquoque recensuere.
Sicante x, tres ponuntur, Falx, Lanx, Arx.quod commune habentinter fe, non
autem cum M. E freçontrarioipsum s, antecedere potest B, C, D, F, P, Q.
T,obevvu'w's Scaligers codwsquiaeft in z, Coivdo vorulur G Spes, Squilla,
Stolo: cum cæterarum *** nulla. Veteres hic quum alios admisere errores,
Angelenum infignem illum, qui negarent ante D, po ni: at tanto nobilius ac
verius: coeunt enim ad eo,vcliteram cfficiant vnam, z. Nullæ mutæ in Bol ter fe
cocunt; nisi B D,vt Bdellium. quod etiam videbatur quibufdam
aspcriusculum,iccircoque mitigaruntinterpofitavocali, Bedellium. Sed tamen apud
Græcos est 31cmw. Quinegant z, zamipræponiipli Msin Smaragdo, fortaile vera di
cunt. Sed eorum argumentum falsum est: sic e nim aiunt: in fine carminis
dactylicinon poffet collocari vox illa, neque enim præcedenssylla ba finalis in
præcedenti dictione poffet corripi, non enim potestabiiciipsum z, sicut
abiicitur s. Sed falla eft comparatio:interpofito enim inter vallo non
coniunguntur voces: itaquenon fit positio ad productionem. Quam quisibi con
finxere, vt evadanthancincommoditatem,mo do mutam cum liquida excusant, modo
fibi lum, modo'aspirationem tollunt: fed totmon stris opus non eft: multa sunt
exempla, mul tæ rationes. Nam quemadmodum dicent il - lud Homericum dactylo
comprehendi? ai ouncedLwr: aspiratio enim cum ipso R, pro: ducit præcedentem,
quod est manifestum in versus 85 versu Theocriti ex Herculillo, özcvet..finis
enim senarij da ettylici est. Item I consonansinter duas vocales semperlőga
est. Ergo quomodo di camus, Regia luno.Eft et illa ratio invicta si diph thongi
finales,non semper corripiuntur fequete; vocali, sed etiam poetarum arbitratu
producun tur: sequens fyllaba initio vocum, fines præce dentium non mutabit.
Sed hæc alibi propria o pera sunt expedita contra ambitionein Gram maticorum. Dedifiunctione
five difsitis literis. Vocales. Ifiun ettio accidit omnibus vocalibus,et
mudojme cum cæteris, Aer, Sais, Tetraon, Phaülus.E,cu cę teris,Ei, Eo,Eunt,
Ea.1,cum aliis, Fio,Fiunt, Fi at, Fiet. O, cum reliquis, Cous, Coa, Coco; coit.
v, cum reliquis Sua,Suem, Sui, Suo. Item cum se ipsis,Nausicaa,Deest, Dil,
Coopto, Suus. Sunt hx disiun et iones numero quinque et viginti. Quarum viginti
inter se reciprocă sunt:Nam vt quæque præcedit cæteras, ita præcediturab illis.
Confonantium difiunctiones. D, disiungitur a B, Abdomen: etquidemmu tuo,
Adbibo, B, ab n, Abnuo: sicutm, a D, Ad mitto. B, præcedit F, fed mutatum,
Aufero: ne que enim eft,vt ait do et tissimus Gellius: eius acumen
laudamus,iudicium non fequimur.Præ ceditur autem a tribus liquidis, idque com,
Fiij. 86 Iul. I. mune habet cum suis comparibus, Album, Als bo, Arbor:Alpes,
Ampulla, Arpinas: Alfenus, Arferia. sed m, ab hacexcluditur, vtdiximus. l. tem
præceditur abipfo c: idque commune ha bet cumMT, s; Pyracmon, Flecto, Flexum:
eft enim Fleçsum. Præceditur etiam a G, Egbatana, ídque habet comune
cump,Migdonides:et cum M, Agmen. TT,præceditura 'c; et p,siyetenuibus, five
aspi ratis: fed plus Græcis, quam nobis,raw, riww, ogą γέω, χθων.quorum exemplo
intelligamus Ααασιν in illis, Actus, Aptus,Aphthonius,c'xto Ipfum C, præceditur
ab x, Excutio. Item suum par, Ex quiro. Habethoc communecum L, Exlex: cum P,
Expuo; cum T, Extulit. M M, præcedit B, et P, vt diximus, etfeipfum, ac
præterea nullam,Ambo, Amplum, Ammentum: neque enim antecedit n, vt dixcre:nam
in A. mne, est ousmas: exemplum, Mnemosyne. IR L, et R, fere omnespræcedit,
Arbor, Arccrra, Ardeola, Corfinium,Corgo, Periurus, Perlego, Permco, Pernox,
Perpes, Perquiro,Perrexi, Per, sono, Pervolo: Albion, Alcon, Aldus, Alfenus,
Galgulus, Saliuncula, Almon, Alnus, Alpes, Al fiosus, Alcellus,Alveus.Iccirco
diximus, Fere: L, non præcedit Q,neque R. Ita n, quoque mul tas præcedit, Anco,
Andes,Anfractus, Cõiunx, Angeria, Conlutibilis, Anquiro, Conrugo,Con
sul,Antes,Convolo,Anxur, Zinziber. Ante B, MA Pununquam. s,interdum oblidetur
ytrinquea c, in ipsadu. plici excipiens adveniensc, initio subeuntis di
etionis. Excoquo:idem est Ecscoquo. Duplices nullampræcedunt.nequein
cõstan-Shopli 44 tia,nequein distantia: sed vocales semper in con
ftitutionç.bínGocmpovefaww.at non retinent eam pertinaciam in subeundo:
dicuntenim Ariobar zanes,Perfæ, et Xerxes:et nos Anxius,vtoftendi musiam;Græcixdutw:
Arabes etiam Alzit, et Al zibib, oleum, et vua; et alia multa etiam extra are
ticulum. Ordo discendi Elementa, 4? $ est ordo, qui est principium, ac
quafiforma Syllabæ: nuncautem diligenter ordinem nata-xatire lium,atque vsus
earum videamus. Nequeenim re et e fecere prisci,aut Latini,qui quem aGræcis,
aut Græci quem a Syris accepissent, ordinem re tinuere. Sed vt quæque primanata
fuitlitera,ita Kesan prima quoque sese offert ad pronunciandū. Iccir " la
co et a vocali,propterea quod vocalessyllabarum formam feruntfecum,et
angtissimaearum recte, omnia idiomata ordinem auspicata funt, Chal dæi, Arabes,
Scythæ,Græci,Latini. Eftenim Az prima,notissimaqueinfantis vox, cu qua vitæ hu
ius fpiritum primum hausimus: neq; re ylla eget alia, et hiatu oris solo fine
vllo cæteroru motu in, strumentorum.Ludunt enim Græci, quia Phe,
nicibusAlpha,bovem dictum autumant: cuius, pecoris quali auspicio quodam Cadmus
vrbem Thebas condiderit: cuiusque opera feminio illo F iiij fabuloso cives
suos, quos ideo awagie's vocavit, collegisse: a terra enim oriundos
mentiebantur, co dimetientes, et nobilitatem fuam et pofseflio nemperegrinis
inacceffam: quo iure quali paren tem ab occupatorum amplexibus arcerent. Sic et
Gai, et Opici, in Italia ab eadem terra sese nuncu parunt. Cæterum Græcorum in
mentiendo au daciam fuperavit quorundam ftultitia, non in credendo solum, sed
etiam in prodendo. Nosau tem Arabicæ linguæ non totius ignari, fcimus et a
Syris hodie, et a Mauris qui inde advecti sunt, Taur, bovem dici: putamusque in
Græciam a Cadmo eam vocem translatam, Igitur vocales A O duæquæ effent
amplissimi soni A,et o,pręponen dæ aliis fuerant, quemadmodum huic illaeftan
teposita: quæ aute essetobscurissima postponen. vy da v, eiusque similis altera
ei apposita y. Duæ au E 1 tem mediæ, E, et 1,mediu in locus conveniffent. E Sed
dee,posta,primo statim loco scribendu fuit, propterea quod effet magistra quali
quædã nium confonantium: Quarum nomina, paucis exceptis, aut in eam desinerent,
aut ab ea incipe S. rent. Ante alias autem cõsonantesde Sibilo pri mo loco
agedum fuit: vocali enim proximus eft: H fimul et deAspiratione: nam paulo
compressiore spiritu Aspiratio,paulo tenuiore Sibiluseffertur. Atque etiam de
Aspirationeprius, quam de Vo icalibus dicendum fuerat. Sed quia affe et uspo
tius quidam est, quam elementum, poftremam omnium commodius ponemus. O et avo
eam lo co Latini conftituere,veterum imitatione. Nam quum a Simonide e, vocalis
fonus, vbi perpetuo pro,. 1a tu car det 89 ) produceretur, notatus fuerit
figura H, qua Athe nienses vfi essent antea ad afpirandum: atqueille eã post E,
cui substituiffet, ftatim reposuisset: La tini receptam ab Atticis etfigura et
potestatem, Simonidx ordinem sunt fecuti. Na Latini ipsam F, cum interponeret,
fane numerum auxere: cui fedemeam quare aflignarint, baud facile explica-
", polo ri possit. Na et inusitata litera apudmultosGræ corum eft: et fi
fpiritum eius impronunciatione respicias, ipli,anteponidebuit: fioriginecon
templere,post, statui:fuit enim ex duplici, vn de etiam digammaappellata:
partes enim totum anteire debent. Primores autem confonantum in cunnis
sunt,B,G,M. quare Arabesatque He- 3 M bræi, Græcique longe quam Latini
sapientius, qui ftatim poft a, ponerent B. poft quem, non c, vt nostri.
facilius enim, quam c,pronuncia tur: quanquam inter linguæ vitia aliquos inve
nias in c, aliquos in t,hæfitantes. L, quoquefaci--- lima fuit, atque inter
primas reponenda: la et en tis enim ætatis est: itaque vdam Græci appella runt:
minus commode communicato nomine etiam ipfi r.quam equidem iudico postrema in
se R derecensendam,sed anteduplices tame, quarum ynaquæque eo loco ftatueretur,
quo eius origo fuit: yt Y,prima sit,qa B:at z,vltimaquiac: me chupfe' dia autem
z,quia Die, novum inventum Lati norum, autstatim poft c, automniū vltima col
locaretur. N, autem poft L: idem eius filum pro N nunciationis vtrique
fuit.Neque vero idem or do apud omnes fit nationes, fed vt cuique fre-, quetior
est litera,ita prior alia esse debet.Quem FS ! 1 90 Iul. I. neFINjust admodum
etiam illud intelligas, apud Vmbros prius de v, quam de o:contra apudRomanos. Figura
Elementorum et earum canssa. Vnc de figurarum caussisdicendum eft: de antiquis
figuris loquor: quas quiAtticas, Addressto antiquas voluerunt
appellare,oftenderuntq etmultum scirent, etparum saperent, Nequees ním
Atticarum cognometo circunlatz vllæ vn quam literæ fuere, sed lonicarum: pars
enim lo niæ Attica regio fuit. Nam quum in duas partes vniversa effet
Græciadistributa, Peloponnesum, Dores, cætera regionem lones obtinuere. Duos
super hacreversus ponit Strabo certis incisos co lumnis, quos qui volet leget.
Nam iidem quum in Asia loniam recensent,coloniaspro matrice ac primaria regione
supposuere.Quorum mores in luxu, ac mollitiam Barbarorum quum abiiffent,
puditum est Atticos Ionicæ appellationis. Cætes rum nomen et illorum vfui in
literis, et Dorienfis um manfit confuetudini. Iccirco autedi ettæ sunt Anli
antiguæ, quia recentiores aliis notulis vti malue quire, quibus etiam maximam
horumpartem descri ptam videmus: quare etiam Maiusculæ funt ap pellatz: a
notioribus igitur incipiendum est. Rabi Lacfiguraquide acciditliteris,per
lineas, Qua= Liudij quam autem figura est spatium lineis contētum, paucæque
literæ, aut totæ concludunțur lineis,vt " D, B: aut partes earum, vt P, Q,
R: quædam vero e tiam vnica tantum linea describuntur: tamen eft eis attributum
figuræ nomen, propterea quod non effent veræ lineæMathematicą, fed potius super
Grana ܕܐ fuperficies
angustæ quædam. Omnisautê linca, autest obliqua,autrecta.NamquodGalenus di
vidit in curvam et cavam,id eftper accidens: ei dem enim lineæ contingit,vt et
cavasit et curva; ficuti obliqua dimetiens linea quadratum, infe riori
triangulo curva erit:superiori cava: neque enim in linea obliqua cavum a curvo
melius diz ftingui poteft, quam in puneto dextrum a fini stro,superum abinfero.
Sed eadem linea diftin guitur figurę vniuscavum,ab alterius figuræ curs uitate.
Omnis igitur litera, aut linea,autlineis conftat:item aut recta,vti: autrectis,
vt h: auto bliqua, vt o:aut obliquis, vt q: autrecta, et obli qua,vt p.:aut
obliqua et recta,vtc:autrecta, et o bliquis,vt R, B. Hæc est divisio a
substantia:abac, cidentiautem fic:nam transversum,et perpendi culare,
etdiametrale, et iugale, et decussatorium accidentia funt lineæ vel re et tæ
vel obliquæ. Per pendicularis vna,1: duxw, cæqueiugatæ: Dux angulares ad medium
perpendiculum, a: vna p pendiculariscũ vna iugata,:cum duabus, F: cum tribus,
e: Duæ perpendiculares iugatx diametro quadrati, n: et alio fitu z: duæ
diametrales x.Sunt et curvæ inordinatæ s: na Græca ex æquo respon det sibi, 2:
sunt simplices, vt aliæ:cöpositæ,vtwa et F:quarum illa originem suam
repræfentat,,0; þæcnullam 5,5, pateftate. CAP. XL Cauffa fingularum, Vnc
fingularum cauffas videamus. A, tota ma ipli quidem sine caussa: a Syris enim.
Quid Syri? Quidam A 92 Iul. I. Laura Quidam dixere latum sonumin angulu desine
25 Airc,iugumque ipsum præscriberemetaslatitudi nis. Sed corum audaciam arguit
et A, Græcorum, a quibus ipsum illud A,Auxit: et A eorundem,cu ius iugum
præfcribat hiatum nullum:nam quo pa et o autexore, aut in ore triquetram
poffint fi guram constituere, fane nescio. Differt autem y tram ineas
rationem.Nam fi propterca fimplicis simum putes elemetum,quia primum eft:ita
fane Scribas sicutArabes,quipofitæ lineę perpendicu Jaris calcem linistrorsum
versusproduxcre,quali in figuram noftri Lyaut G, Hebrei inversi.Sin hia tum
contemplere,patula facies eipotius debea tur,quam ctiam quadratam primum
finxiffe He: bræos par est,item Chaldæos:vel ve ante hos fabu:lanturquidam,
nescio quos Aramæos. eamque linea dimetiente disfe ettam, fic, quam postea concinnarunt.
Sicigitur esto divaricata propter hiatum. Huicautem cum soni exilitate atq;ob Y
scuritate contraria esset Y, vndeet Yonor acceperit cognomentum, figuram
quoqueopposuerein versam, bifurcatam. Huius itaque sono quu pro V ximum sit
v,nostrum,novaldeab eius figuradi versam facie habuit.sed subducta columella,
fur cas bivias contrarias ipfi A,retinuit.cuiusnaturæ ipsum quoqueesset
contrarium pronunciationis obscuritate.Ac fanealiquando fecit,vtdubitare
mus,vir do et iffimus Ausonius poeta, an v,notula fuerit in vfu Græcis, ille.
n. Græcam negationem O Yavnicam fuisselitera illis versib, professus est;
Unafuit quondam, qua respondere Lacones Litera: irato Regiplacuere negantes.
Sed ! 93 Sed videtur allusisse ad fonum Græcu et ad figu... ram nostram:
exprobrat enim hocillisNigidiust Figulus, qui nesciverint figuram vnam
invenire, qua v,noftratis exprimerent sonum. o, suis sibia natalibusvsq;
figuram attulit, ex- (pressa piettaque oris rotunditate: sicut i,sonima- 1 xime
exilis,excuffo omni tumore,ac vetre,quam tenuitatem cum e,faciat pinguiusculam,
iugula vimus obeliscis quibusdam:quorum sane nume-, rus potius servivitdecori,
quam necessitati: sed: aut duobus extremis fatis efficere poterantsic, t: aut
medio vno, lic,:fedilla propiusaccedebat ad Csapud nos: hæc autem apud Græcos
ad aspirati-> onis nota. Nam quominasfummo tantu essent contenti, in cauffa
fuitr, Græcis: quemadmodum Latipiimo solo nequiverunt effe contenti, pro pterca
quod eam figuram L,occupaffet:placuiti taqueternis roftrisfaciem efficere
pleniorem V si autom antiqui funt longiuscula forma,ipso t,nolu describendo,
quum geminaretur:idquedecoris gratia, sic, lulij. Huius consuetudinis litera
lon gam vocat Plautusin Aulularia. qua interpretes iccirco,pro
L,suntinterpretati,quiaBarbarorum vsu fic nunc fcribimus. B,item Græca est.sicut
“M”, “N”, “T”, 2,velsono, vel Greeca figura:atC,ex dimidio Græca est:subtra
ettanam -.K que columna ipfiusK.cuspisnuda remanfit, fic 2: 1. cui ad
faciliorem scripturam angulum ademere. Sicut etiam ipli, quod fecere vt
effect:fic ex I, D creavere sglubdu etta bali, et angulo fiebetato, vt $ non
amplius Scythicum arcum imitaretur,idq Notabat Athenæus ex priscis fabulis: fic
ex quod abscidissentden7,finxere ipsum p.circulie nim quam anguli du et us
facilior: ppterea quod vnica lineavnico abfolviturmotu:at Angulºdua.:bus
lineis, ergo duob: motibus, igitur quietein "terposica: hoc enim in
naturalibus declaratū elt:: Poftea quum noftrum hoc P,concurreret cũillo rum litera,
quanı Caninam vocat Persius,vt a no ftra diftaret,caudam addidere,R, ficut
etipfi c,ex G quo cognatam effingerentG.atque eodem cons filio eidem addita
alio modo cauda vt fieret Latic Ona litera, qua Græci carent sic, Q,quam postea
in huncmodum clausere. Q. Eftetiam ratio, quare fubdidissent
caudam:deferendusenim ei femper comes suus fuitilli, fic, Qv. AlimpsoFaet um
autem eft,vt non folum Angulorum Grad"hebetatione,et virgularum
additione,ademptio ne,Græcasin ysumsuum transferrent Latini, sed ctiam integras
fervatas inversafigura reponeret: mdos,e nihil enim aliud eft noftrum l, quam
illorum r. quoniam illorum 4; nimis propeeffetipfamAz cuius iugi describendi
poffent oblivisci.simultur pe forearbitrabantur,li vocalis nota plus egeret
operæ,quam consonans.cum pronuciatio elim pliciori penderetpotestate. Digamma
quoque inversum,duplex eft í. Quare non male cxco gitavere,vty,Græcam
exprimerent per antisi Andrefagma,E.neque, quominusid reciperent,in cauffa
fuit,vtaiunt,fonimollitia, quam ipfum Y, reprę * fentat,noftra ps, non
affequuntur.nam quod ar gumentumadducunt, id est nullum.šeguit, qafa cită eg6G
estenim vbi no faciat,orisontis:qua re quod officiu præstatillis; nobis no
denegaffet. Age vero quid prohibuit, quominus illi aliqua fi gura
exprimerentnostrum e: nam quia Roma nis vivendileges accepiffent;etiam loquendi
nori negligerēt.erat enimeis in promptu av tixand; x. nequeaddere “V”, quod ne
Latinis quidemfue rat necessarium. Nam quemsonum,ipfum cica v, iunetum habet,
potuit etiam seorsum, fi attri buiffent,per se obtinere.Ita etiam Angelo, fi
non eft n, in cygersnon estr, geramusmorem mo rosisistis, et
antigammastatuamussic j. quod ip summet fit hoc quod neutrum illorum quivit
effe: Acceperunt autein noh folum eafdem eadem poteftate, et figura,eodem vel
inverso situ, sede tiam et figuraet fitu eadem, poteftate vero longe Fishes
dissimili:vtx,quæ illis esset afpirata, nobis effet nesting duplex: et quæillis
esset media fimplexr, nobis effet aspirata geminatu f.Sed etvocalis notam ab
Athenienfium institutis vfquerepetivimus ada* fpirationem, cuius illi vfum
invertiffent.H, enim nunc pro e,longa:olim pro aspiratione Acticipo fuere,ita
ctiam,vtinfererent:quos Latini suntfe cuti,Heraton:etiam in medio,KTAHS2N.quod
ne nos quidem negleximus, Prohæmium. Quare poftea femper tenuit confuetudo,
vtcentenarij ! numeri nota eflet H. quod fuiffet illius vocis ini tium. sicut
apud nos eadem ratione, c. Ijautem et vsconsonantium figuras nonexco
gitarunt,poteranttamen ficfieri, nifi Acolicum illud mayis ti. Literarum nota
cum potestate numerorumfignan. dorum, C Nominum. con Flarespotius
referenduseft: tamenquiafine et figura cognoscinon potuit, huc,vtopinor,com
modissime distulimus. Eftautem duplex: quippe Omployelad numeros digerendos,
vel ad certa nomina Nement indicanda.IgiturVnumper 1,fignabant,qñmi nimo fpatio
effet virgula, sicut vnitasnullo: Ac repetebant fane vnitates,ad quinque vsq;,
quem numerum per v,defcribebant: non propterea ca ea nota esset
dimidiumipsiusx, quodenariûde a fignarent: neque iccirco, quia olim fcripferanț
QV, et poftea q fuftuliffent: fed quoniam esset quinta vocalis:cum qua
repetitis; atqucappofi tis vnitatibus,ducebantur ad numerum Denari jum: quem
iccirco x. litera notavere,quia in nu mero atq;ordine vulgari statim ipsum v,
feque batur. Quo confilio etiam Centenarium nume rum quum ftatuiffent per c,
sequentielemento, scilicet D, Quinquagenariu deposuere. Ratio aut Centenarij a
prima litera ipfiusnoininis accepta fuit: sicut et Millenarij,per m.
Quinquagenarij autem notam'non a nomine,fed a Gręcorum in yftituto
excogitarunt:nam quum illiper N, pinge rent quinquaginta, prisci Latini,
quihuius ele menti loco ponerentidentidem L, in hunc quo quevsum substituêre:
et monuim ' apud poetam fic fcriptum legi solitum a doctioribus.
DantmanibusfamuliNymphas. Sane vero Lymphas a Græco víu on ductum ne-»
monegat.et içigan;quasi79igfur,vtvolūt. Io no - Nomorsa minibus quoque
designandis vsi sunt certis lite ris,iísque eorum primis:c.Caius:P.Publius:et
in versa,vty, Caia diceretur.Ergo Publiam si lege-, remus, etiam inverso d,
scribendum fuit. Sed de his suo loco inter nominum rationes, ac præno. minum disputatum
est. Poteftas mutua quarundam cognatarum literarum, quas Græci vocant alsoíx85.
Pgularum diximus poteftate, nunc elemento rum cognationem quandam videamus. Propriu
Arhe's hit? igitur elt Novem literarum, in quincunce, quasi dispositarum
triplici serie, costitui: quasiccirco Græci avtiquya appellarint, quiainter se
mutua subirent fede. Noselegantissime dicere vicarias poffumus. Cognatæ vero,
atque etiam coniu gatæ re ette vocabuntur. Sunt tenues tres, C, P, T: quibus
addita aspiratio,totidem creat Græca pru dentia,vnica sua quanquenotula
insignitas,X,Q, ©. Mediam autem interc, et Græcam habe mus Ġ. Itaque et
dyxuege, et Anchora dictum eft: et Cneus, et Gneus.Inter P, et•, fuit B. quam
re et βινάκια, et φιτακια, et πιτάκια dici confue visse,prodidit Athenæus.
Intert, et,ficum est D. iccirco curaüta, et cx Jadro dicere Græci fine flagitio
insticuêre:etnos Adque in Atquemuta vimus. Quincunx igitur sic disponetur: Tenues
tres, Medix sub his, imæ Aspiratæ. Vt quam 2 F 7 1 Gj IvL. Cas. ŠCAL. Lis.
proportionem ipfainter fe habent propter fpes ciem, a qua tales dicuntur,ea
habeant ad cogna tas propter affectionem. eiusdem enim speciet funt “C”, “P”,
“T”, “P”, “B”, quippe aspiratæ funtfemivoca les, tenues funt mutæ, media inter
eas. at inter fe habent proportionem affe et ionis,id est potelta tis, quam
Græci toidtorg vocant. Hasautem con iugationes quartus ordo etiam augebit. Na
ques admodum tenues aspirationemutabantur: ita P Abilum additum in alium
ordinem transibut. eo enim duplices evadunt,ex Quincunx c, et s, no ftrum x:ex
P, et s,Græca'y: ex T, et s, fieret aliqua pari exemplo:nequerepugnat aut
communi po testati pronuntiandi, aut Barbara Vasconu con € P T suetudini, quiltse,
proipfe pronuciant.Sed Ma GBD tricem fuam Græciam fecuti funt Opicinoftri: a *
° quibus rccipere vna cum vocabulis quibufdam Ey z placuit vfum diverfæ
duplicis,z. Diverfæ fane, propterea quod et media cum'fibilo iungitur,no
aspirata: et poftponitur illi, noanteponitur: Du plices igitur in suas compares
foluuntur cum in-, He et untur: Faex, Faccis:Grex,Gregis:04. Os Kiefsn.bos.
CAP. XLIII. Naturaquedampropria, 1, vocalis. St et natura quædam propria I,
vocalí:Nam quum cæteræ vocales ante vocales corripian tur (hoc effecit
facilitas pronuntiationis, ni hil enimmoræ inter fimplices hiatus infereba tur)
vaatantum obtinuit quadam quafi præro gatiua, certis velocis Græcorumoreproducere
Dr tre 1 tur,rovėszíscilu,sit.id quod non penitus fine ratio nefactum eft:
Multum namque temporis poni- Comsa musin exilis vocalis pronunciatų, propterea
og Aatus cunctabundus exitinter oris anguftias: ic circo Græci in multis,
Latini parcius produxerė. Quemadmodum in verbo,Fio:quoin verbove- rx * teres
duim legem volunt constituere,errarüt: sic enim dixere, Semperin co
producii,nisisequa tur E,vt in ficrem: Hoc enim falfum eft: nam in futuroFiet,
item longa eft: vbi enim effet mul tisyllabum multitudine fyllabarum, vocalis
bres vitati quali supplementuin milêre. Sed illi per ftantin sententia,
adduntque, Non satis effe, vt £, fequatur: sed id quoqueopuseffe, vt et, fequa
=! tur in prima persona:at Fies, Fiet, non eft in prima: verum adhuc errant:
nam Fiemus,prima eft: itaque addere debuerant et id, Vc effet fin gularis. Sed ne
lic quoqueprocederet e senten tia: ita enim priscoseffe locutos constat, Ficm.
Cuius rei argumentum habemus ex analozia fecundæ, et tertiæ personæ: eti præsto
est Cato ñis autoritas: Qui ita et pronunciavit, etfcri. ptum reliquit. SicPomba
illa Dicem, faciem. Eius enim vocalis fonus cum infinitivi Vocali con iunctus
eft, Amabo, Amare: Docebo, Docerc! Audibo,Audire: fic,Dicere,Dicem Fieri, Fien.
Prætcrca, quam afferunt regulam, non bene exprimunt liceniın dicunt: Produci,
natin iis cuius persona prima habebit i, at Fierem, elt persona prima, ipfa
autem perfonam primam non habet. Poftremo non est ratio hæc vlla, ked
observatio: at observatio neminem cogit, nog fed oftendit,quidinvenerit
turpiter autem qui mugedam recentiorum corripuerein Fio. In fecun l 1Ulman dis
autein casibus pronominum quorundam et relativorum, quare corripiaturin promptu
ratio est,quippe ante vocalem:at quare producatur,fi cut ne aliarum quidem
rerum, nullam caufam af signarunt,lllius, istius, Vtrius, Vnius: quare eam fic
eruamus nos: Quæ ad hunc modum cxeunt, nonita oliin pronunciabantur: nam
confonans inmultis,non vocalis reperietur,Cuius,Eius: lic erat,IlleIlleius:fic
qualidiphthongusGræcare mansit, ac longa fuit. Ergo vir doetiffinus Te
vrentianus non fuit veritus producere in Alteri us, quum tamen cæteri
corriperent. Ncque e nimverum est, quod aiunt, corripi propterca, quod fyllaba
vna numerosius fit, quam cæte. ra eiusmodi: neque enim eft Altrius, quemad
modum Vtrius: fed fane quomodo fuit Vterei us, sic Altereius. Neque vero eorum ratio
bo.na eft: fed vfus contentus fuit communi regu la, vocalis fequentis vocalem.
Analogia autem etiam in cæteris conftar. Nam fecundus casus, Poffeffivus dictus
est: Poffeffivorum autem mul 1 'ta fic invenias, Petreius, Luceius, Locutulei
us, a petra, luce, locutione. Quxautem Græ ca lunt, non solum
disyllaba,vtdixere,deChio, Dia, fed etiammultisyllaba', vt Sophia,et lo nium.
Theocritus enim illud produxit in Sy ringa: hoc autem etiam omnes Latini. Nam
quod addunt a Station Templa Lycie da bis: non facit ad præsentem observatio
xem: eft cnim Auxcio,cum diphthongo. Ge 1 minata IOI ' i 7 1 $ minata quoqueet
in seipsum concreta,syllabam potestproducerecorreptam,vt in decima satyra
Iuvenalis: Eloquiofed vterg,perit orator.effe enimdebuityand periit. Divisa contra
passa est moræ divisionem, Mihi, pro Mi. et interpofita alio elemento, mois
Tibi: oi,Sibi:quemadmodum fupra diximus: Ti,x enim, et Si, olim fuerant. Cuius
rei argumento funt alij casus, Tis, Te, Se. Proprietas
quedammutarum,semivocalium et. Ropriumutarum, ve vocales naturacorre rheto
prashabeat, Ab, Ad, At.sed c,variat:Lacenim longum est, sic Hic, adverbium:
Hicpronomen breve; et Hoc, apud Plautum, vt docuimus in li bro decomicis
dimensionib. Disputant,an Fac. Cung brevesit: verum apud Plautum eundemin Cure'
Fac gulione longum elt. Sedgrandiorem gradšergofac ad meebfecro.Al tera enim
estsyllabaspondei. Sic etiam apud O vidium in primo de Remedio: Duriusincedit:
facambulet. Nam litigiosi Grammatici perverterut, cum volunt depravare, vt
legatur, Obambulet:ne sciunt enim quid sit, obambulare. Neque e nim in
vetustissimo codice aliter,quam vulgole gitur: et ambulantem vult videri, ob
vitiu: nam obambulare,nihil eft neceffe. Duo quæ afferunt argumenta,nullafunt.
Primum ab exemplis,v - 1 bi corripitur: nam in illis Face, fcriptum est: non
Fac. Alterum ab analogia: nam si A pocope2 1 3) ] G iij * 102 Ivl. C's. Scal.
Lis. 1. in aliis non produxit vocalem, Fer, quod crat: Fere,ne in hoc quidem
debuit. At. n. non fem persequitur nosproportio illa:vtin Fio,Fies, Fi erein,
cadem vocalisnunc longa, nuncbrevis est; et vfus extorquetmuta. Apo ope
quoquemul ja produxitbrevia, quum moram, quam tubdų cebant ex consonante
subtracta, reponerent in vocali; Pecus, brevem habet finalem:Pecu, lon gam.
Quare illi iidem dedere manus, addu ai Ovidij manifesta autoritate, in primo de
Arte: Hosfac Armenios: hec est Danaeíaproles. aking Quanquam autem hæc corum
natura est, ta men aliis quoque camperis,fed vario fane even tu,Mel,Vel: En
Nomen: Ver, Per. Mesemper çor one ripitos, Sibilus varius eft,Suus, Suos.
Dicimus autem commodius nos,quam veteres dicebant, mutas habere vocales breves;
at illi aliter locu malamiti sunt, Mutas esse breves, dupliçes autem lon gas:
Neque enim consonantium affectio eft, yel corripi, vel produci: fed quarundam
natu ra est y patiantur vocales corripi: duplicium autem efficere, vt illæ
producantur. Șienim con fonantes producerentur,aut corriperentur, non «
egeremus vocalibus in pronunciationc:ncquee (nimtengres,aut temporain
consonantibusfunt; z,enim producit:non est products ipsa. Sic'non reet te
dixere liquidasesse breves: ncque illa ora etio proba eft, Liquidæ brevem
efficiuntiyllaa bam. Nam quod duplices longam faciunt mo s ra ac difficultasin
cauffa eft: at liquidębrçvem facere non poffunt: fi enim possent,vbicunque poney
1 Du fue • ponerentur,faceret:hocautem falfum eft:sequi turenim tam l.quam R,
longas: vt uñaoyswow. Sic duplices,aut duplicatæ, non producuntqualibet
fyllabam:nam tūkis priorem produçit natura, na positione: sic, yncasa.
Nonfaciuntigitur vt fit brevis, fed permittunt, neque mutant:nullami gitur
habent a ionem: vtin Patre, nihil mutat, fed patiuntur talem
tantamģueelle,quanta ratin Pater. iccirco a Græcis et molles, etvda dia, etx
sunt: at mollis non est agere, fed pati. Deaspirationis poteftate fecundum
loca, INterestaspirationisomnib,interdum praponia vocalibus:vni autem y,
femper,nilimore Aco- tini lico: eam enim non aspirant, vtdiximuseIgmca dio
autem inter, A, E,1,0, Athenielium imitatio ne, qui X TAHAN, scribebant.exempla
funt, Ha mus,Herus,Hio, Honor, Humus: Vaha, Vehe mens,Mihi, Oho. Præterea
anteponi diphthon gis omnibus,Hau, Hcu,Hei,Hac, Hoedus. Hu iussonum mępuero non
audisses:nuncmaxime” observant literari:quida erią putide. Indo etti vero etiam
locis non neceffariis, ita, vt latrare videan. tur: id et irridebatin Arrio
Catullus poeta: cuius fales quum Politianus exultabundus iactar fefe ințel
exisse,non est assecutus. neq;enim satis est, cat tam,
deprehendereaspirationes,quæibitüessent afcri.charta'. præ:fed opus fuit cautonelepidissimi,
poeræ festi vitas refrigefceret.Nam quare, multa verba cum
proposuiflict,Chommodaet Hinsidias, clausite pigramma flu et ibus potius lonij
maris, quam I. Adriatici? Sane quia ab
Ione cum diet a effet tų regio,tum mare,factum eft ab Arrio, vt ab hiatu, quem
aspirando affc et abat, Hionij dicerentur, CongoConsonantibus tribus apponitur,
quarum ex na hy emplafunt, Chremes, Philippus, Thraso. Non temere autem
dubitatum eft a nobis olim, vtru Ane pia wyr, ab aspiratione antecedatur
vocalium more, Cobek restulan antecedat eam ritu consonantium. Ratio du bitandi
fuit; nam quum aspirationis loco pone bant, B, præponebant ipli R, vt Bretor:
ergo si vices gerit,videtur etiam locum vindicare. Præ terea R,nulli
confonantium præponi poteft: er go neque ei, quæ consonantis habetur loco. Sa
ne vero aspiratio ante vocales statuitur, neque valde differt ab Acolico
elemento." Poteft et il lud augere dubitationem: excogitaturos fuisse
Græcos aliquam notam qua concretam afpira tionis et illius literæ significarent
potestatem, fi cut cum complexi sunt, alia tria, 0,1,x. Sed no tula imposýta
ipli Roostenderunt eundem vsum - aspirationisin co fuiffe,qui et in yocalibus
intel Comhaligeretur. Contra tamen Latinietiam in yetustis monumentis
postposuere. Causa afpirandi fu it foni volubilitas, atque vibratio, vt
diccbamus. In omni autem vibratione recipitur aer per in tervalla: quare intra
ipfum potiuselementum a spiratio ipsa, quam præposita percipiatur, La tini
autem sprevere illam asperitatem. Na quem noLahiris admodum extra ipsum K, eam
deprehendasae ris crassitiem geminetur? enim, quod apud Cræcos fit, non possis
præponere fic, Pyfrrus, fcd fi postponas fic Pyrpfrus, non potius video re ros
Roiz, re priorem literam, quam pofteriorem onerare. Quidam minus sapienter etiara
Romamafpirats cum tamen Romani ipfi de fuo R, omnem exe merint vsum
aspirationis. Stultius autem, quie tiam Renum fluvium: neque enim Germani ei
elemento apponunt flatum vllum: Leniffime e + nim sua lingua
pronunciant,iudice, etannulum, Richter, et equum, etalia. neque par est
nobilissimæ gen Ring, tis fluvium a Græculis rationem nominis acce Rf:
piffe:fed qua nunc voce pruinam appellant, for tasseaquam omnem gelidam, atque
inde etiam Renum nominarint.In opdGautem etOzolucov vidcris quemadmodum præponatur
ipli R, fuit enim regedod. CAP. XLVI. Demodo, ac rationescribendi. Ostquam
literarum originem,numeru,cauf-tako fas,atque ysum contemplati
fumus:interestyuaphone's veri philosophi illud quoque indagare, vtersit
modusnaturæ propior in fcribendo:ifne,quein Hebræi fequuntur, a dextra noftra
in sinistram introrsum:an nofter, quia sinistra in dextram ex trorsum excurrit:
eft enim motus vna ex causis li terarum: quaremotusipsius ratio five modus li-
ie terarum quoque generationis erit affeettio. At- 4f. queilli quidem tuentur
se mundi origine, quafi cum naturæ legibus omnia inftituta fua tumin
corruptąnaet i fint. Cæterum hoc nihil iuverit cos: quippe multarum artium
invęta postilla ru dimenta emersere. quare consulta factum sit, vt multis cum
aliis corum legibus, hocquoque fit GY d Si 106 IvL. I cmendatum: atqueiccirco
arazionibusdeducen da fint consilia huius consuetudinis. Poterutaf ferre,
motumcæli effe a dextro in finiftrum: at queita eorum tra et um in scribendo
cæleftēmo tum imitari: a dextro enim in sinistrym ducunt. Huic rei fumma cura
certis in locis refpondimus; etin libris de Calo, et in Commentariis de In
fomniis. Cælum neque dextrum habere,neque Chafiniftrum.Ad hæc multæ sunt
rationes,quib.per 1 yerse scribere arguuntur. Principio motusma nus naturalis
extrorsum est. quies epimintusad peet us et oculosin fætu. igitur primusmotusex
trorfum explicatur. quarepugna quoque ficcies tur, et cætera opera, extento
brachio, non retra. z cto. Præterea nobis relinquitur fub oculis ad
contemplandum, quid, quantum que descriptum fit: quod illis calamo acmanu
tegitur item in « dextrum humerum converfa facic funt ftatuæ, atqueimagines:
sic enim etcreditæ sunt opus su um refpicere, et contra hostem stare:quare Aqui
larum roftra in fignis ad cam quoque partem fi et a fuere. Ergoobtutus nofter
suapte natura plus dextrorfum versum fertur, Illud vero argumen tum invictum
est, cosipfosinter fcribendum li: terarum ipfarum virgulasac lineas directas
aut transverfas a finiftra inchoatas, in dextram defi, nentes
terminare.Quæigitur partis ratio, eadem etiam fidtotius et quemadmoduin
linearum tra f et us,ita literarum quoque ordo servadus erit.Sed Notexpripam
priusinvenitgens illa, qua scripturam. Textores enim tramæ primum filum
introrfum iaciunt:idautcm coaet ti, non natura, quoniam dextra manu cum
incipiunt, et finiftræ operavi cissim petunt,fic motus fuit auspicandus. Verum
iidem ipsi, vbi cætero opere naturæ legibus ad movendum libere vti poffunt,
poliuntque telas, aüt pannos, aut sepum inducunt, et furfures: tum vero
extrorsum versus a sinistra in dextram, iure suo vt fruatur manys in excurfum,
faciunt. Elementorum affe tus adprincipia fyllaba constituende. A et enus quæ
cuiusque esset naturaitteræ, dici- Rako mus,explicanda eft earundem ratio,quam
ad fyl labam ipsam cõstitucndam iniredebeamus. Co fonantibus
igiturconvenitomnib. di ettiones in Puchonse choare, atque etiam terminare,
præter G, Qız:hią çnim nulla præfinitur.nam confeflum eft VESPE RUG, ita
fcriptum esse,ficutPont.Max.item FOR TITUD. sicut TERT. et EXERCIT. Dep,non opore
çeţ dubitare: Volup.enim etapud Ennium et, a - Y pud Plautum etiamnuocquibusdam
verfib. ex tantibus de seipso facitfidem. Vocales autem z que omnes, et
inchoant, et claudunt, Ama, Ede, Oro, Ivi,Vsu.Item diphthongi,Ænças, o Ebalia,
Eldus, Euge, Aurum: et claudere, Væ, Evæ, Hei, Hau, Heu. Vocalis vna Græca ab
initiis exclufa fuit lineaspiratione,nisi moreAçolico,y. A dua bus
consonantibus poteftincipere, ficut aduab. vocalibus,vt Cras: fed etiam a
tribus, vbifuntli quidx cum c, P., T, líbilo præcedente, Scopus, Scrus s' 0 I
108 Iul. II. Scrupus, Spledor, Spretus, Stalatum, Strepitus. et apud Græcos
etiam addita aspiratione, odegyis, In duaspoffunt definere, Hyės. etin tres,
Stirps. Quarum quædam iam sunt declarata. sed hîc per conclufionem quandam colle
et a fint pro prin cipiisfyllabarum, more Peripatetico. Que fitformasyllabe,
quamateria, VEMADMODUM ex elementis primis quatuor naturain vnu coalescentibus
fit id,quod mistum dicimus, et ex puneto fit linea; ita ex literarum
coftitutione id con fieri dixere, ab ea comprehensione ovina lew Græci vocant:
q obcaufam etiam lic definivere: hrib Syllaba est comprehenfio literarum fub
vno ac centu,etvno fpiritu indistanter prolata. Quam definitionem et falfam
effe, et eius partes male cohærere oftendamus. Nam ficuțlitera ipsa est quiddam
indivisibile, non autem privatio divi lud fionis: ita fyllaba erit quiddam
divisibile, non au tem ipfarum partium comprehenfio: atqucid ex co manifeftum
est, cum dicunt, fyllabam ex bi nis aut pluribus literis conflari:at comprehensio
non dividiturin literas: nequeenim vnio mate rix et: formæ corpus ipsum eit.
Male etiam dixere prolatam: acciditenim fyllabæ proferri:poteste nim et fcribi,
et in mente reponi ipla: quare ita di cantreete. Quæ proferripoffit. Tertius
error ex his manifeftuscit: nam G lubyno accentu eft, eric et fub vnospiritu,
et fineintervallo: suum enim quæque fyllaba accentum habet: ' vacant igitur
hæc. Poftremopessimo consilio putaruntomne mnyama fyllabam multis concrescere
elementis: accidit lekerk; enim huic rei,quam syllabam appellant, nume
ruselementorum. Si enim essetessentia syllabæ, ergo substantia reciperet
intentionem et remif fioncm:hocautens falsum eft: atquehac ratione, pois
fyllaba hæc Stirps,effet magisfyllaba, quam hæc, Ab: aťmaiorest p quantitatein,
non autem ma gis per substantiain. Nam quodaiuntmonogra matas ' vocales, non
esse veras fyllabas, ridiculum est. Quidigitur sint? Imo vero verissime sunt
hoc, quod falso nominesyllabæ vocat: quoniam pacaloy nga etpriores funt,et
fimpliciores, et hocipfum funt, quod aliis communicant literis. Syllabæ igitur
econe i'ne nomen falsum est, atqucaliud quærendum: vte mur tame vsitato
vtintelligamur: definieturau tem fic, Syllaba est elementum subaccentu. Ita-
alt frankos queetmateriam habebis, et formam: eftenime lementum materia:id
autem perquod accentum poteftfuscipere, forma. 1 Acci IIO ivi. L 1 B. IL
w.Accidit autem numerus elemetorum syllaba ficut plan is foliorum et ramorum,
etradicum,et fibrarum. Nam animalibus quoque satisest, si ýnum instrumentum
habeant sentiendi:neque enim desinunt effe animalia. Itaquelianimal de finias,
falso apponas, pluribus conftitui. Hos au tem quod dicimusaccidere, aut fitquod
Græci proprium vocant, aut esto etiam differentia fpe cies certasdistinguens in
rebusnaturalibus:at in fyllaba DĖ, nulla forma eftfeparanseain ab hac fyllaba,
e: fedpars illa tantum inaterialis scilicet, Daccidensipli e. Numerusautem est
a fingulis ad senas vsquc,a, Ab, Abs, Mars,Stans,Stirps, xi 998: dempta enim
diphthongototremanent. Sekrompi. Germanis etiam longe maior. Intelligoautem
nunc diphthongorum vocales numero notufa rum,non sono feparatas. Aut igitur
fola vocalis Wir helt:aut cum alia,vt in diphthongo: aut confona tem vnicam
præcedens, Ab: autduas, Abs: aut tres, Stirps:aut vnum fequens, Da: aut duas,
Dra. co: aut tres, Strenna. Quare licet non adinif rit vsus,tamen quantum
earuin natura fert, octofte literarurn poteftfyllaba: fiquidem trinis oblideri
consonantibusdiphthongi sonus patitur. Eam tamen afperitatem mitiorem fecit
vlus,exhilara - A53 ta'tristitia confragofæ pronunciationis: vtalter nis,sitres
præcederentcolonantes,duæ subirent.'. ete contrario. Consonans,que
interduasvocaleseft, vtriapplicetur. Riore libro de Systali et Diastasi
dixiinus: vt literarum ' mutuam cognationem, quæ pars eithe 2 er 21" Do
Ĉavsis LInc. Lat. tü Ś. Erat poteftatis intelligeremus. Nunc vero
videnia dumeft, quod et veteres disputarunt; ad vtra fyl labam constituendam
conparetur consonans, quæ inter duas vocales fita fit. Ac Herodianus quidem ita
sensit, qualemcunque vocalem hæ rere præcedenti consonanti: fi dictio
inveniatur, soula ab eadem incipieņs consonante. non quod hoc illius cauffa
fit: sed quia per hocillud cognosca tur.vtin verbo Fero, quod bifyllabum sit,
R, po sterioris vocalis effe, non prioris: idemque in co. pofitis debere
observari.Nam quanquam ex Ab, etAetus, coinponirur, Abacus, tamen vbi duo hęcin
wnurn convenere,B, coire cum a; sequenti in fyllabam,non cum præcedenti. Sed
adversus C- s, hanc senrenuam fic argumentantur:in abigo, a B, accedit ad
fecundam vocalem, ibi primanon ' poterit corrip,propterea'quod iam fit A, præpo
sitio, quæ femper et vbique longa est. Item in Circumago, non fieret clirio
ipsius m, si sequen ti applicarerur: p ærereain Abhinc, et Adhuc,b, et
c,aspirarentur: id quod eftabfurdum,ac nuf quam receptum. In tandem fententiam
videos tur inclinare Quintilianus, atque in vocib.com pofitis syllabas dividire
pro modo partium, in Arofpice, et Abstemnio. Vt has rationes solvain mus,
animadvertendum eft, cum ex duabus vocibus vra fit, non accentum folum, fed
litems rarum quoque exigi cohærendiam: neque e. nim ita pronuncies, A bactus,
compositum,vt Ab, Aetus, difiuncta. quianam igitur pronun ciatione efficietur,
vt B, a fequenti vocali fub bahatur? Adhæc,lipicuita a petendo vitam dom >
2. catur, nisi cohæreat T, cum v, semper sit v, con. sonans:at non eft.Sic in
hac voce, Etiam, duæ ef sent fyllabæ, Et, lam: est enim consonans i, in Iam:
fed pronunciationis tractus cogit nos ele menta coniungere.Poftremo, corum
regula hæc eft, et vera:Nulla fyllabaaspirationeterminatur. Igitur in his vocib
',mbwuszeor, et diximus,apud Lycophronem, et dimostov,quid comminiscen tur? aut
enim in aspiratam delinet prima fyllaba, autid fiet, quod nos censemus. Nam
argumenta illa omniaridicula funt:ac primum quidem'puti dum.Nam in Abigo, licet
B, subtrahaturpronun ciatione,non tamen est A,præpositio, sed vocalis ipsius AB,
non enim propter B, sit A, dut longum, aut breve, fed vfus autoritate:neque
enim fieret vnum compositione: fed fit tamen: quare quam quisque poteft,fedem
occupat. Neque vero dica mus, quod is, qui ita corrupit versum Ovidia num Sive
quis Antilochumnarrabat a Memnone vi ettum. quanquamin compositione, five lim
pertinacius cavillari, oftendam in voce hac Amarum, etiam corripi,fi illorum
trupov sequa 2mur.quoniam aMari,venit:Alterum argumen tum sic diluimus,
auferrim,in Circumago, quia subiens vocalis non patiatur, non tolli autem, si
nolis. vt apud Ennium, Tumdele etta virum sunt millia militum octor quod et in
Comitio, manifeftum eft. Nigamus enim hoc,femper poftremam consonantem acce
dere ad fubeuntem vocalem: fed id tantummo do evcnire,cum eiusdem initij
reperitur, vt dixi (Inuse mus, vox. Quare cum nulla vox a B, incipiat al
piraro,disiun ettis sedibus hæc duo inter fe erunt. Sicut in adbibere, nemo
nostrum dicat præpo fitionis confonantem, cum initio verbi coniun gi: impeditur
enim. Hocigitur impedimentum etiamab ipsa aspiratione allatum est. Ex his
sequitur,in fimplicibus tantum,fifylla- saj n2 ba incipiat a vocali,necesse
esseeriam præceden tem vocaliterminari. In compofitis autem non
neceffario:Comitium,Coco. Item quemadmodum fyllabarum initiaa vos isa's cum
initiis menfurantur: ita et fines a finibus. Quare in voce hacIlhic, debet
etiam effe aspi ratio, quammale faciunt,cum omittuntrecen tiores.Cum enim
reperiatur fimilis literarum fo cietas in verbo Est, potuitprima fyllaba
esfellt, postrema Hic: atin yerbo Illic,non potuit:pro. pterea quod nulla yox
in eandem desinit ge minatam, neque ab eadem geminata vlla in. cipit. Illud
quoquehinc constat, in quamuis voca- receila lem desinerefyllabam polle, quauis
sequenteccoccoon nang fonante, Itemque syllabam non finalem quali bet
consonante terminari,quæ geminetur. quod fiduæ diuerfæ fint,in
F,G,P,s,nequeuntdefinere, Hisenim nõ finitur fyllaba, nili geminatis.Quod autem
etiam addidere, B,etT, errarunt, Abnuo, Atque, Abseco,Ætna. In q,nullam
terminarive rum est, quia v, habeat comitem:Sed in c,non estverum,Ecbasis,
Ecquis,Eçdosis, Pyracmon. Quod autem addiderunt exemplum Acnc, fal. fumeft.
Scd.c, transit cum Noad finalem voca H lenlem:quia dicimus,Cneus, Cnidus. Sicut
etillud erraruntidem in A et us:dicimus enim Ctelipho. In'd, autem definit
sequentibus fere omnibus li antiquorum more maneat incolumis in com pofitione,
Adbibo, Adcurro, et reliqua. In 1, definit, cum mutæ fequuntur, Album, Calcar,
Caldus, Algco, Alpes, Altus. etante semiuoca les, excepta R, Calfacio, Almon,
Alnus, Alfiosus. etconfonantes duas, Aluus, Saliuncula. Eandem proportionem na
et umeft R,Arbor, Arcus, Ar deo, Argus, Arpi, Artus. Item ante femiuocales,
etiam ipsol, viciffim non excluso, Arferia, Ar ma, Arnus, Arsus,Perlego, et
vtranque confo nantem,Peruicax, Periurus, etiam ante ipsum Q. Arquites. In-H,
nisiperApocopen fyllabam exire ne garunt. Ah, Vah. fuiffe enim Aha, Vaha. et
verifimile fit ita factum effe: fæpe enim do tentes etiam nunc fic geminatum
pronuncia Inm,fi sequatur B,P,Ambo, Amputo... " In N, fubeunte “C”, “D”,
“F”, “G”, “H”, “Q”, “S”, “T”. An con, Andes, Anfraet us, AngeronaAnquiro,,
Ansanctus, Antes'. et more veterum ante R, Congruo. etin paucis ante duplices
duas,Anxur, Zinziber. His rationibus deduci poteft, fyllabam termi. hari poffe
quauis confonante, cuius natura lita sptageminati. mory Item constat, veteres
ca sententia falfos effc, ss fyllabam finiri ante c, in Abscodo:etenim,Sca
tam,dicimus. Ncqueverum effe, inx, delinere fyllabama mus.nis. nem. fyllabam
sequente vocali. quippe diximus, Xer nia: et Anxur,eorum fententiam iugulat.
Omnis autem litera præcedens i,aut v,çonso nantes, neceffariofyllabam terminat,
fi eas con fonantes aliæ sequantur vocales: yt Cuius, Perią. rus,Aduolo, Cauum.
Namin Cui, et Huic, nul. la fequitur vocalis. Item fi ipfa geminetur, Maila. In
X,autem desinit fyllaba præcedens c, et co.2 parem fuam, q, et P,et T.Excurro,
Exquiro, Exzen. pono, Extendo.itemL, Exlex, z, femperinitium syllabæ facit,
punquam fi - 2 Nulla diphthongus in duas definit consonan tes: non quod eius
natura repugnet, vtdiximus; fed quia vsus fic obtinuit. Duplici enim poteft
terminari,Fæx,Faux CARL Syllabarumaffetme Voniam fyllabarum fubftanţia partimex
materiafit, quæ funt fiţerxipfapartim: ex unol'est forma, quæ eft ipfa natura
recipiendi pronun çiationem in partem di et ionis: fyllaba iccirco affe et us
quosdam pa et a eft fecundum materiam, yt numerum elementorum: alios autem
fecun dumformam, yt tenorem,fpiritum,tempus.Do pumero igitur primum
diximus:materia enim quam formaprior.Denumcri autem affe et ionis bus nupc. Syllaba
prepositio, geminatio,appofirio,interpofitio, ablatio,extritic94bleißcran
politia Vm igitur ab singulis ad fenas literas fylla ba augeatur: quibus affe
et ibus eius partes obic ettæ sunt, iifdem etiam ipsa agitata cst. Nam
quemadmodum præponebantur elementa,fic et syllabæ, Durus, Edurus.
Interponuntur, Impe rator,Induperator.Apponuntur, Videri, Vide
fropiatier.Hocautem amplius, quod abnullo gemina to elemento incipiebat vox:at
incipit a syllaba geminata, Pupugi. In nullum geminatum deli nebat:at in
geminatam desinit, Scindidi. Con tra, Elementa in medio geminabantur, fyllaba
pane vautem nulla: vicissim quoque aufertur, vt apud Vergilium, Inter
secoiseviros, et cernere ferro.pro, decerne, re:ficenim legunt, abscinditur,
Vaha, pro Vah. etapud Homerum, fwy wpło nima, prodwa,kestis Astorgow, quod et
lusitin poematico monosyllabo rum doctissimus Ausonius. Exteritur e medio
Deûm,pro Deorum.TransponunturQueibam,, etAdeibam: quod Adiebam, et Quiebam fuit
poftea. Mutari vero syllabas vt elementa, omni no constat ex eo, quod vocales
mutantur ipfet: quarefyllabam ipfam mutari necesse est. Acque Gura admodum ex
vna litera duæ fiunt, Mihi, ex eo quod erat,Mi,et contra:ita euenit fyllabis
quo que,Aquai,Aquai,etCui, Cuï.econtrario apud Varronem, Et te
flagrantideieettum fulminePhathon.Et sicuti quædam cx clementis semper
præponuntur, vt z, et v.consonans, et q:
nunquam poftponuntar: Alia e contrario postponuntur femper, yt, V, quando neque
confonans neq; vocalis eft: non nulla fine discrimine vtranlibet fortiuntur fe
dem: ita syllabæ quoque, quæ ex illis suntconsti, tuta.Affe ettiones
aformasyllabarum. Accentus. Væ vero fyllabæ acciduntpropterformanı per quam
syllaba hoc eft, quod eft: ca fub accentus appellatione, tripartita diuifionc
complexifunt: Tenore,Spiritu,Tempore. Hoc igiturloco quid fit Accentus,
quoquemodohæc contineat, videamus. Canere Latini ab hiata Cana dixere Græca
voce Exaver: nam Æoles ab co WS quod eft x cives,non apponuntincrementa præ
teritis,sed dicuntyavor,demuntqueaspirationes. quasi rem Barbaram. Est autem
canere, vocem modulis certis tollere, autpremere: certilq; tem poribus
producerc, aut corripere. Idquod cum in pronunciando necessario
eueniat,quibuslegi bus fyllabasmoderaremur,eas legesAccentiones, Acorns
Accentus, Accetiunculas,Moderamenta, Vocu lationes
Latinivocarunt,Græcos,imitati,qui ea dem de caufla megtudhas nominabant. Cum i.nthin
giturvocem quantitate metiamur, et fyllaba in voce fit, vt in fubieetta
materia, et quantitas tri plici dimensione conftituatur, Longa,Lata; Alta: $
neceffario fyllaba quoque iisdem rationibusaf fe etta erit, vt Leuatio aur
Preffio in altitudine Afflatio aut Attenuatio in latitudine: Tradu Hiij, ia 0 1
Sto 20 M ti Mm et i n3 Ivt. II. + in longitudinefit. Hæcigitur tria interdum
vnt cidemque syllabæ aliter atque aliter cum poffine contingere, videmus eandem
longam aliquando circunfexo, aliquando acuto insigniri: alteram vero nunc
tenuem, nunc aspiratam:non poteft keri,quod quidam profeffi funt, Accentum effe
modum quantitatis syllabarum: vnam enim tan tumvim ex tribus compleši funt. Sed
nos fic de Eniemus,Modus fyllabæ. Intelligo nunc mo dum, quod Vitruuiuset
HoratiusModulum, id eft, menfuram propofitæ rei. Ouomododiftinguantur inter
setriansembra diuifionis,o Tenorumratio.,quot dimen fiones: Altitudo, Latitudo,
Longitudo. Quare falli sunt veteres, qui Accentum fyllabæ quali
qualitatemidefiniuere. Grauecnim etleue in E lementis primarium est. Inde
translata ratio eorü ad dimensiones quantitatum, propterea quod locus fit
fuperficies ambienslocatum:motusau tem fiat in loco:graueetleue ratione et
motus et locorum dicatur. Igitur in voce quæ esset affe ettio aeris, inuentæ
sunt rationes quantitatis,fea omnes fundum aeris dimentiones: idquemathematicis
incis deprehensumeft nam altitudinis ratio eft w kylineaperpendicularis.
Iccirco cum vocemtolle remus, ca liñca signataest. Sed cum eadem linea fecundum
superiorem partem indicetaltum, se cundum inferiorem notetprofundum: facien Cum
fuit, vtleuatio vocis diuerfam notulam haberet adepressione. itaq; excogitarunt
virgulam afscendentem,eo tractu quofcriberemus, index teram scilicet nostri
partem sic !. quæ autem de pressam indicaret,quali caderet contrario situ, /.
Cadit enim manus noftra cum pingimus eam, Atque hanc quidem suo nomini
reliquere,Gra- your vemque appellarunt, ab inftrumentis scilicet vo cis:
propterea quod in gutturaut pectuscam de mitteremus. Alteram autem prioremillam
ab ef fe et tu potiusnominarunt,Acutam:ferit enim au. res, quarum
viribusobieetta eft:acfane plus ponas spiritus latiorisin grauivoce,
anguftiorisautem in acuta. Quare et pueriacutius canunt, quorum guttutangustius
eft: etlatiora,crafstorague instru mentagrauius fonant: vt etiam ab illis
grauem sonum dixerit Pythagoras. Ita omnibus in rebus se certissima ratione
libi ipsa respondet natura. E venitautem yr duæ fyllabæ inter se concurrerent,
Hilers quarum prior priorem haberet, id eft Acutume altera posteriorem,id eft
Grauem: quareex cum coalescerent, concreuerunt in vnum etiam ipli apices,fic,
A. quem Græcicum mesco wjfuer dixc re,abusi lunt licentia inuentionis: neque
enim circuntractus fait, sed suarwufor rectiusnomi naffent. Nostri quoque Circunflexum
cum ap pellarunt, ad celeritatem potiuspingentis manus respexere, quæ vnico
motu virgulam arcuatam fecit,angulodempto fic,, Hosomnes Græci tokss,
vocauere,translata eneo rationc a fidibus, quarum intentioneautremifm.com fione
acutior graviorveredderetur vox. Inde nos Tenores, propterea quod noftrum
tenercindea Hiiij. du 0 Move duxiffemus, fcilicetadToTeiverv.nam quod ni xu
quodam arceremus, id beneficio TWV TVMVTON fieret: et tranflata fuit
significatio ab helcyariis, et aurigis currus inhibentibus: item militibus
prædam diuidentibus. Hocpotes ctiam percipe reex maximi poctæ Oppiani
piscatione quadam, atqucanteeum ex Theocrito: quorum versibus trahentium
tenentiumque nixu primarii nerui TAYOY TIS extantesdeclarantur. Siigitur Latum
a Longo, et vtrunque ab Al to distinguitur fpecie, specie quoquetenores a {
piritibus, et a temporibusdistinguentur. Ve rum non ita eft:
perpendiculariseniin linea a dua bustransuersisdecussatis non diftat
specie.Sedin so spire Ziance. corpore quadrato mobilieadem linea nunclati embar
yang Xudinis,nuncaltitudinis, nunclongitudiniserit: neque enim differunt,nisi
accidente.Id quod fa ne pertinet ad Metaphysicum: et tactum efta no bis
atqueexplicatum in quarto historiarum dea nimalibus. Spiritus, Lter fyllabæ
dimensus est Latitudo, secun Info dum quam fyllaba est aut Craffa, aut Te nuis.
nam præterquam aut producas aut tollas vocem,dilatare spiritum potes, atque
adderevel vocalibus, vel consonantibus. In tenui autem pronunciatione minus
exit fpiritus: namet hoc Computerrarunt veteres, cumin tenuinegarunt spiritum
nouelle: sine fpiritu enim non esse vocem in quarto hiftoriaru,etin fecundodeanimadeclarauimus:
Nullum enim animal pulmone carens, vocale eit:fed lonum emitterealiis
inftrumentis constat. Iccirco nmin, Græci vim illam vocauere, noftri
leuem:propterea quod craffum in corporibus vi- www deretur effe graue: et lene,
quia facilius laberc-. tur. Hoc quoque ex philosophia depromptum est. Nam
corpora latiora, vt laminæ plumbex, diutius fluitantin aqua: breuiora autem
citiuse uadunt ad fundum. At eadem ratio eft corpo rum grauium ad descendendum,
et leuium ad ascendendum: Nebula enim angustior citiusaf cendet: sic et
fpiritus præterfluit commodius fauces, quo est aret iore superficie. Qui
ftudent voculis mutandis, maluerc dicere Læuigatio nem, male: neque enim ipsa
fin læuigatvoca lem, sed nota est vocalis læuigatæ. Catullus autem eo, quo
diximus, epigrammate vtrunque coniunxit, Audiebant eadem hæcleniter, etleuiter.
Alteram Græci sarão, noftri Denlam: ftipa tur enim fpiritus vberior
acfrequentior inter fauces: itaqueet Crassam, et Flatilem vocauere. Nam
Aspirantem æque perperam, atque illam læuigantem. Atqueolim quidem tu apud Athe
nienses,tu apud nos, sola craffa nota,quam fupra diximus habuit, H, quæ in
ordineliterarum po neretur: vbiautem deeffet ca vis, is defe et us,de fe et u
quoque notulæ fignaretur. Poftea veroa RRatio vsus obrinuit, vt feet a
hæclitera, aspirandino-figma tam exhiberet dextra sui parte fic, F: sinistraaut
quæcontraria esset, contrariam quoque lignaret sig i. Nequeiam inter literas,
fedtanquam apex $ H V. literis imponeretur. Mox ad celeriorem motum anguliilli,
vt in aliis multis hebetati,redu ettæque norulęin căpares semicirculosdextru
læuumque fic, c,5.Quæremusautem et hoc veteribus indif-. Anger cuffum:
propriane hæc affe et io fitvocalium: an criam communis consonantibus: videtur
enim coaluiffe cum T, in, etcum aliis duabus. Verum in libro superiore, neomnia
turbaremus: secuti fumus priscorum fimplicitatem. At hîc exa ettius interest
philosophi contemplari haud ita effe: fia Rosolitus enim craffitudo antecedit
vocalem, non se quitur: fic, usagers ergo cum præponitur confo hans ad
copofitionem, ide flatus eiusdeelementi cft,newbusegov: non autem consonantis,
nisi qua tenus ex ea et aspirata vocalivna fyllaba fit. De tempore Saudi Yllabæ
morammaiorem minoremve longia tudinis linea dimerimur: productionecnim Kone
vociscomparatur. Itaquetardi sermonis, aut citi dicimus hominem. Iccirco cui
syllabæ plus im penderent temporis, eam Longadixere:cui mi nus, Bredem vtrunque
autem fub quantitatis ratione continetur:fed ita, vtinter se referantur, atque
relatione fint contraria, ficut magnum et paruum. Iccirco vnopluribusve
temporibus co Ititutas, dixere syllabas. At omne tempus quan tum. Sed de numero
videndum eft. Antiquific dixere:longam conftars duobus temporibus,bre wem
ynotempore. Sane reste: cum enim syllaba breuis prior sit et natura ettempore,
quam lon gasita eiusmcnfuramagnouere,vt vnum tempus bac dicerent: quod tempus
cum protraherent adal terum tantum, non immerito et longitudinis ad ditione, et
geminatione tra ettus inetiti sunt. Ita-, quefiguraquoque longætransuerfa linea
signa- Fashion ta eftlic,-:Breuis autem dimidio tantum erat ex plicanda: fed
inter scribendum excurrentis in terdum manus error fallere potuiffet: quare ed
deuentum eft, vt notula; quæ circunflexo aduer faretur, aduersam quoque ei
figuram haberet, fic, 9. propterea quod non nisi longa fyllaba circumflcetatur.
Noneffeplures accentus,quam quot dietifunts Vm igiturfyllabas non nisi prædi is
mo dis tribus dimeriamur, non nisi accentus semper ptem erunt:quoru Primus
extrema duo,medium habet vnum: Alter duo extrema tantum, fineme dio: ac Tertius
eiusdem modi eft. Iccirco erat ali quid, quod dubitaremus.Etenim relatiua
ficain what's rentmedio,graue etacutum,quo modomedium habuere circuflexum?aut
fi inter ca hocfuit:quar reinter tenuitatem etaspirationem nõ fuit, quæ
erantcontraria per positionem?In vtroque enim exit fpiritus:quarc etiam
mediocris potuit. Acde longa quidem ac breui mora iam fupra dictum libro,
eft,quemadmodum in musicis,ita in syllabis cer ="ubering ta ratione alia
atquealia, plus minusvenoræpo- Jam tant ni. Nam et longa fitmatura, et fubeat
duplex,aut duplicata, vttrğusyawarayvideturin ea pluspo ni temporis, quam fi
fimplex consonanssequa rur. Itaque etli longum breueq; ratione compa-7
rationismedio carent: ipfæ tamen quantitates, 1 lab OG Tip Lico 124 IvL. II.
Cibro de ankitanchalia 1 in quibus litæfunt relationes, possunt magnitu
dincaddita aut dempta,medium recipere.Omnis cnim quantitas apta ' nata clt
fieri vel maior, vel minor, quatenus quantitas est, Dico autem fe sundum
rationem quantitatis, propterea quod corporatione fubftantiæ eius affectus
immunia funt. eft enim maior homo, vt est quantus, non vt apheft homo. Sic
inter afpirationem extremam et extremam exilitatem spiritus, fiue nuditatem, a
liquod fuit medium: veinter T, et, fuitd, et quæ fupra diximus. Id quod
manifestum est, liidiomataiplacomparentur: nanque Arabes af pirant suum: et
Græcum x, fi ad Hebraicum comparetur, non iam ficextrema,fed media aspi rata:
efummoeniin gutture Græcum,Hebra um ex imo pene pulinone prodit.In graui quoque
et acuto ratio par:ex vtriusque enim compositione faetum eft tertium quiddam
medium, ficut ex e lementis naturalibus corpus aliquod, cuius mc tus extremorum
loca non appetat. Harum au mohalgo tem differentiarum notulæ quæ medias illas
na mirasxturas indicarent,aliis atque aliis confiliis suntin ftitutæ. Nam in
tenore composito figuram ex cogitarunt. In spiritibusmediis non ita,propter ea
quod certis consonantibus includeretur,B,Gj D. In temporibus autem omnem
tractumqui ve sodiy num tempus fuperarct, breuitati neceffariæ op posuere. Dico
neceffariam breuitatem:iccirco quia estetiam breuitas indifferens in breaivoca
li,quæfitmutaliquidaqueaffinis. Tros notule abascenensinratione excluduntur.
then at Ergo E:non e VA runtaccentus tria illa,quæ Græciv.de,214500 alu, spoca:
nos Coniunctioncm Difiun et io nem', Auersionem ' nominainus. Falso autem in
ter accentus relatas a veteribus vidcamus. Nam Coniućtio, dictionum duarum
affeet us eftcom- Conapone positarum, quoties ex nulla facta partium mu tatione
ita cohærent, vt propter feruatam inte gritatem non cohærere etiam videantur.
exem pla in promptu funt: Ante-uolans, Ante -ma lorum: et apud Laurentium,
Semper- florentis; huic indicio figuram apte attribuere pando fe micirculo
supposito,lic, sumpta fimilitudine a b subscudibus carinarum:quibus afferes
coagmen tantur. Contraria huic Disiun et io:quæ quas mine voces posses temere
componere, distanti pro nuntiatione iubet pronunciari, vt in exemplo
Vergiliano, --in litore conpicitur,sus. De vrsus, legatur. Ei itaque eundem
locum attribuere quali paric tem hercifccntem familias. ac fatis quidem fue rat
virgula perpendicularis: verumne accipe retur pro vocalii, curuam pinxere:
cuiustamen cornua præcedentem complectendo di et ionem, præfcriberent ei mctas
quasdam. Auersionem Amat autem nostri Conuersionem dixere: at Græcam vocem
contemplere, Smespooni, illud non hoc signat: eftautem affectionon fyllabæ
nccef sario,fed literæ per se, fyllabæ autem per acci enim semper fyllabæ
defeet um o ftendit: sed femper literæ aut literaru quæ cuiuf piam fyllabæ
partes lint. Exemplumvtriusq;eft, Mult'illa desiderantur enim duæ partes il.
lius fyllabæ,Tvm, vocalis scilicet cum postrema confonante. exemplum syllabæ
eft. Dura vi'est, quæ fternititer dominatibus altis. defit cnim A, ytlit, Via.
Eftigitur nota defectus literæ: accidit enim vt fit aut literarum, aut fylla
bæintegræ. Defe ettus autem duobusmodis vsų venit: aut per Synalæphen, aut per
Suspensio milmem: ac Synalæphen quidem dixere veteres, "Tu i cum elisis
literis, vicinas coniungerent:vt inex emplis pofitisconstat.Eft metaphora a
glutinan uibus fumpta, quum delibutas ferruminatione particulas componunt, vt
vnum faciant,hocfuit e neimev. Id quod quum non poffit euenire in fyllabis
quibusdam, nisi demptis mediis literis, piccirco LatiniCollifionem affeettum
huncappel latum maluere: nam faneaffcctio fyllabæ illius deficientis eft
Colligo, non autein Coniunctio: neque ex illis vocibus vna fit. neque femper
vnus pes, neque femper continuatur pronuntiatione, vrin altero exemplorum
superiorum. Quare me lius nos quam Græci, Alter modus est, per Su spensionem:
quoties non excipientealiqua di ctíonc, prior amissa vocali sufpenditur:idque
alia quando simpliciterfit, vt apudPeetam, Mortalin'. pro mortaline. Aliquando
au tem multipliciter,vtapud Catullum, Vide'n ' vt perniciter exiluere: hîcenim
estamis fa non folum vocalis,fed etiã cõfonans: Videsne. Hancaffe et ionem
Græci nominarunt rospo plew, quoniam auerfi ab ea litera, quamfuftuli, mus
suspendimuspronūtiationem. iccirco įn su hernes periaS periore partequası
habenulas inhibendo excur lui dietionis appendêre, eadem forma quam fe cerant
Disiun et ioni:propterea quod idem effet officium limitibus præfcribendis.
Totum autem genus hoc fapientes aon appellarunt, reote. Sed quum syllabis
vniuerfum attribuerent, errassco stendimus. His ergo constat, vtin elementis,
tanquã par- emiling,people womanho vor tibus, et corum corporibus, vel fyllabis,vel
di et ione nibus, etmateria,fcilicet, figura, et forma estqua, inter se
differunt hocipso quo sunt:sicin corửaf. fectionibus,vtrunqueesseiam planum
fecimus. Caussa finalis Tenorum primum de Acuti accentu vu Oftaccentuum
subftantiam tam ex materia prima quam ex forma, quæ erant duæ caufæ quibus in
final constituebantur, nunc cauffa finalis contem planda est: corum ergo
vsus,cuius gratia sunţin ftituti, deinceps videndus eft. Ac quod ad no-, ftra
quidem tempora attinet, nihil turpius pu tamus, quam cantiunculis, et vocularum
tremu lisaflultibus gesticulari. Itaque feruata temporum duntaxat ratione,
feuerioribus fæculis omiffus eft fæmineus ille tinnitus, vnoque duetumultæ
voces codem tenore pronunciatæ. At veteres a liter consucuere,quorum leges
fuerebæ: Syllabæ glo? aut sunt in priuis vocibusaut, in iis quibus ora tio
constituitur: priuævoces funt, Amor,Er go, Perco: ex quibus possis orationem to
xere fic, Amoris Ergo Perco. Primo modo pallumeft nomca impositum, propterea
quod fos di ettio JO ܨܪܐ 12 hi 06 128
IvL. II. L in dietiones non propter feipsas,sed proptet oratio ncm
funtinuentæ:iccirco fecundo modo nomen Sampate indidere,ouezreiasque
appellauere: nos Conse. menfequentiam dicere possumus: quailli alia vocepau her
lo afpcriorc, ou apeglee',et molliore owerowy GTV TWO niw ". Nos
commodius, Ordinem conti, nuum orationis definimus. Quum igitur Græci tam in
vltima fyllaba singulariu feparatarumque vocum, quain in altera,ac tertia a
fine fede acu tum imponere confueuiffent:in consequentia si necontextu
orationis, quos accentusin fine po gonfinebantacutos omisere,
proqueeisgrauessubsti tuere: idque eo egere confilio,propterea quoda cutus
accentus videtur tellere fyllabamita, vt fequens fyllaba prematur: qua tanquam
fini fuo quiescat vox. Quum igitur nihil haberent, quod fequeretur, nihil
quoquemetuêre:arcum effet vox,quæ lubiret, cauêrene taquam vna fie ret cum
præcedente. Id quod etiam in Encliti cis euenire
videretur.Igituracuuntmouc,etmli, et Tav: quæ quum contexuere,grauibus
infigniunt, Chitous,dei, tov überrv.Nos vero hanc eandem ani
maduertentesrationem,quaacutus accentus tola litvocem in fyllabam, quam acuit,
vt fequenspre matur, in fine vocisnoponimus,neexpectemus aliam fyllabam
fubeuntem, in qua vox conquie scat: id quod Latini suis libris omnes testati
sunt, Nullam apudnos fupremam syllabam acui. A cutusenim
pofitus,autexigitaliasconsequentes syllabas, aut non. Siexigit, igitur non est
ponen dusin fine vocum separatarum: fi non exigit,era goin consequentia quoqucponi
potuit.Sed falfi Graeci sunt, cum putarent, gravēaccentum nihil ad vocem
pertinere, fed ad syllabas tantum,vnde hand etiam Syllabicum vocavere.lccirco
addueti funt, vt crederet, turpe effe,ederedictionem, quæ nul lo accentu
insigniretur.quali quum iura quoque absurdum celent, hominem inteftatum mori.
Id autem eveniebat, nisi acutum in fine faltem rcpo fuiffent: cum dictio in
fyllabis præcedentib. neq; illum haberet, neque circunflexum. Sed ca ratio, aut
perspiciendafuit etiam in consequentia,vbi y gravemcollocaffent:aut nein primis
quidem you cibus admittenda. Apud nos igitur aut in penulisse tima, aut in
tertia a fine sedem ei ftatuere.Occupa re autem alias initio propiores, Græci
sibilicere noluerunt:quos etiam prisci Latini secuti casdein posteris,
imitationepotius,quain confilio ducti, leges præscripsere. Nam quainobrem non
liceat mihi vocem tollere in quarta a fine, nulla ratio pobyt musica potuit
persuadere: poffunt enim eode te- Pain nore tain in voce,quain in tibia,aut
fidib. deduci multæ vel breves,vellongx. Quod fi iccircono lucre, quia duabus
fyllabis fequentibusimmine reacuta fyllaba videatur, in quibus tractus yocis
non immorctur:quod fieret; fi eflentplures: vi deamus quam non recte servarint
hæc. Esteadě ratio tam apudGræcos, quam nobis,fed diversus modus. Nam vtriquenegant
ante tria finaliatê pora lingula, id est, antetres breves fyllabas, a cui poffe
fyllabam. quare li duæ poftremæ line longe,quoniam solvi poffunt in quatuor
breves: non potuit in præcedenti vlla syllaba acucuscol locari. Ratio hæc vna
communis. At modus I j. di. 21 126 Iul. Kolodiversus fic: Græci, fi
vltimalongasit, et penult. a brevis, vltimæ longitudinem, ex quafieriduç bre
ves poffent,observarunt: at si penultimaloga sit, et vitinrabrevisymiseræ
huiuspenultimę,tanqua ibi nulla effet, nullam rationem habuere. Latini contra,
vltimæ longitudinem non curarunt: pe nultimæ ius fuum attributum retinuere.
Ergo ia deprehendimus accētuuin horum cãtillationem ridiculam, non natura, sed vsu
quodamn gesticulatorio constare. Videamus vero, quod et fupra tc wurde eindigimus,
quamipsa sibi suisnon constetlegibus. milla Principio Græci diphthongos
aliquot,quas pdu cebantin pronunciando, quodattinebat ad ac centuum ledes, pro
brevibushabuere, 8t ritu fce. præterea Latinieadem ratione vltimis omnesne
glexere. Poftremo antepenultimas omnesGræci longas nullo detracto tempore,
acuto accentui poltposuere. Quare fi vna ex his vel in fine, vel in
-proximafini sede folvatur in duo tempora, fane in quarto a fine tempore acutus
ille Gręculus, quem ab ea sede exulare iubent,invenietur. Qua refapienter a
posteris factum est, qui præterqua in quibusdam partib.orationis, vtin
exclamatio nibus,indignationibus,interrogationibus,nulla huius puridi servitij
iugum ferre voluerint. Nam fi ante acutum in eadem voceplurimæ fyllabæ gravi pronunciantur,
xong QALXR67e's: quare poftillum totidem non poffint? Quodfi refpon
deantinclinari nequire tantum numerum: qua re,vbi nulla eft quæ inclinetur,
hunc eundemip sum ftatuêre?vtin præsenti exemplo, nulla fylla ba fecuta, fit
Soloihin qua tini pe bi lem ula itch pus. pidu 26 sne ill bre Gravis accentus
sedes. GNRavis accentus locupletissimus fuit vsus: Nam quum acutus non plures
duab. Tedib. occupafset, hic qualemcunq; premit fyllaba:qua re fyllabicum, vt
supradiximus,appellarunt. No; vt putarunt,propterea quod no interesserdiction
num: sed quia paffim quamcunque syllaba vindi caret:funt enim dictiones quæ
præter hunc nul lum habent. Omnis igitur diaio, aut habet acu tum, vt
A'mor:autgravem, vt Fax:aut circumfle xum,vt Mîles. Quare præter eum accentum tam
e non præcedentes syllabæ, q quæ fubeunt,grave susci piunt, sic, A'moris. Nonre
ette igitur Quintiliani præceptores,quos ait ipsesicfe docuiffe,vepriore ham
in acuta pronunciaret,A treus, quo neceffario poftea Walico rior gravem
susciperet. nam ad huc modum gra- Cho halmas vem susciperetper accides: At ipfa
hæc vox, Atre's bit per se gravi terminatur: vt non solum syllabæ sit accentus:
sed etiam dictionis: quemadmodumul ta alia quoque proferuntur, Antonspolis; cEw
tísmen weid. Quamobrem gravem accentum inter dum primarium cenferinec effe eft:
aliâs autem ac cefforium. Cuiusetiam proprium fit quantam- loin cunque fyllabam
nullo discrimine admitcere: et quotamcunque sedem accessorie. Poftremam au tem
legitime, et primario. Devfulocifý circumfleti. Ircunflexus accētus fi, vti
diximus,ex vtroq; grans illo conftat:neceffe est, nulla nisilögafylla. 12 bam
Tad nitu clo Can: Qui squi 2010 Tull Nabi quar POR 982 m ! Tylls CM Acondiversus
fic: Græci, fi vltimalonga sit, et penult. brevis, vltimæ longitudinem, ex qua
fieriduçbre Fes poffent,observarunt: atli penultimalogå fit, et
vitiorrabrevisymiseræ huius penultimę, tanqua ibi nulla effet, nullam rationein
habuere. Latini contra, ultimæ longitudinem non curarunt: pe. nultimæ ius fuum
attributum retinuere. Ergo ia deprehendimus accetuun horum cãtillationem
ridiculam, non natura, fed vsu quodam gesticula torio conftare. Videamus vero,
quod et fupra tc auntien taligimus,quamipsa sibi suisnon constetlegibus.
medla.Principið Græcidiphthongos aliquot,quas pdu cebantin pronunciando,
quodattinebat ad ac centuum fedes,pro brevibushabuere, $t titulo. præterea
Latinieadem ratione vltimisomnesne glexere. Poftremo antepenultimas omnesGræci
longas nullo detracto tempore, acuto accentui poltposuere. Quare si vra ex his
vel in fine, vel in -proximafinisede folvatur in duo tempora, fane in quarto a
fine tempore acutus ille Gręculus, quem ab ea fede exulareiubent,invenietur.
Qua refapienter a pofteris fa et um est, qui præterqua in quibusdam partib.
orationis, veiñ exclamatio Inibus,indignationibus,interrogationibus,nulla huius
putidi servitij iugum ferre voluerint.Nam fi ante acutum in eadem voce plurimæ
fyllabæ gravi pronunciantur, xangoaguardze's: quare poftillum totidem non
possint? Quod fi refpon deantinclinari nequire tantum numerum:qua re,vbi nulla
eft quæ inclinetur,hunceundem ip fum ftatuêre? vtin præfenti exemplo, nulla
fylla ba fecuta, ore lit Lini gefehing C. em lla. tc. us du IC ne xdi tui. Gravis
accentus sedes. Ravis accentus locupletissimus fuit vsus: 1 Namquum acutusnonplures
duab. Tedib.pole occupasset,hicqualemcunqs premitfyllaba:qua re fyllabicum, vt
fupra diximus,appellarunt. No; vt putarunt,propterea quod no intereffet dictio
num: sed quia paffim quamcunque syllaba vindi caret:sunt enim dictiones quæ
præterhunc nul lum habent. Omnis igitur diaio, aut habet acu tum, vt A'mor:
autgravem, vt Fax: aut circumfle xum,vt Mîles. Quare præter eum accentum tam
præcedentes syllabæ, ğ quæ subeunt, grave fusci piunt, fic, A'moris. Non re et
eigitur Quintiliani præceptores,quos aitipsesicfe docuifle,vepriore sament
acuta pronunciaret,Atreus,quo neceffario poste Walica rior gravem susciperet.
nam ad huc modum gra- me habus, vem susciperetper accides: at ipfa hæc vox,
Atre's per fegraviterminatur: vt non folum fyllabæ lit accentustsed etiam
dictionis:quemadinodu mul ta alia quoqueproferuntur, Antanapolis, Ew tñsee
WETTE. Quamobrem gravem accentum intera dum primarium censeri neceffe eft:
aliâs autem ac cefforium. Cuiusetiam proprium sit quantam- low cunque fyllabam
nullo discrimine admittere: et quotamcunquesedem accessorie. Poftremam au tem
legitime, et primario. Devsulocifý circumfleti. Ircunflexus accētus fi,vti
diximus,ex vtroq; illo conftat:neceffe eft,nulla nisiloga fylla. bam INC
"IIS ua 10 art -11 g1 p I 2 128 Iq bam admittat. Nam ficuti
affectus is compositus est: ita etsubiectum corpus compofitum agnosce nius. At
vero oinnis brevis syllaba simplex est:E ius autem ortus ad hunc modum iam
declaratus eft. Cumaliquando dux coaluiffent, prior acuto elata alteradepressagravi.vt
dad: certe etiam af feetusipfi in vnum coiere, sic disc,exlegib. aute,
Loungquas supra recitavimus, non poteft nisiautin fi ne, aut in
proximafiniconstitui.in præcedetium autemnulla porest. fi enim diffolveretur,
acutus in quarta inveniretur, lic, Aêneus. Aeneus. Qua renein penultimaquidem
ponitur,fifubeat su premalonga. Hac enim diffoluta dissolutaq; cir cumflexa,
idem error´eveniret: vt quartam a fine acutus accentus tolleret. îi autein
lubeat brevis, tum vero circüfle et itur.quoniam in ea etpenul timacum gravi,
etantcpenultimacum acuto fit. intelligo autem hoc apud Latinos,quinullam fi
nalem acuunt: namapud Græcosinvenias lon gam ante brevem vltimam, quæ longa
accentum nullum proprium habeat:fed vltimaacutum,ox w...Hinc fatis constat,
quod dicebamus, gravem accentum etiam addictionem pertinere, non fo vt
demonstrabamus,fed etiam in compositione citra consequentiam:ex eo.n.et a 'cuto
fit circunflexus.Item non, folum in eade di ettione,sed etiamin eadem syllaba
et acutu et gra veinveniri:lic enim quidã pronunciant gwasa, et eiusmodi vt
etmeram intelligas, etin eadem fyllaba et levatum etdepreffum lonum audias in
luo quenque tempore fic,yaodosa. Cõstat et Era commalfmi lapsus, qui Plane,
adverbium, quum aperte signific lum in we 70 mradt to ti significat, et quum
affirmat,differre fic pote pro-.. didit, quod illud priorem circunflectat
fyllabam; hoc, quod acuat pofteriorem. vtrumque.n.cum fit spondiaca dictio,non
potuit penultimacircu fleetcre. Adverbia enim eiusmodi femper produ i ömrm's
xere vltimam quæ afecunda fuere declinatione apie plant 1. iccirco quod erat
Apprime, Vergilius coactus est Apprima, dicere. fuere autem eiufmodi ad verbia
pleniore sono,et originis analogia, a fex - ' exe to casu, sicut Fallo, Raro,
Cito, fic etiam Plano. quorum quædam ad arbitrium poetarum cor repta sunt
interdum, Sero, apud Martialem, et Cito apud omnes. Atin E,quæ defineret,nula
lum,præter duo,Male, et Bene. et a tertia totidem Sępe,Pene.quibusiccirco
facile potuit brevitatis fyllaba contingere, quia in ipfis nominib.brevis us 2
ni quoque fuit. De Αρστι et Θέσει. Syllabæ igitur modus quotollitur ineavoxa-
#they cutior, di et us eft a Græcis cegor, re ette Tane. in alteram autem
fubeuntem cum demittatur vox, gear appellarutminus commode. Principio Jens Otay
morn significationem habet latam:namin acuta quoq; la'2 * ponis vocem:eft enim
positio, collocatio:itaque melius xc tuh: dicta fuisset. Sed neid quoque
cuiusaccentui gravi conveniebat: nam initium quadrisyllabæ dictionis gravem
accentum ha bet. at nucquis dicat mevocem deponere, quam nondum levavi? ergo
Æquabilitatevocis potius appellafsent.yndeetiã in musicis overra quidam I wj.
di Iul. 11. dicuntur tractus,in quibus apois est nulla. Quemadmodum accentuum
leges foluantur. aut acutus autflexusaccentus.claudit:fed in eum locum introdu
et us acutus est a Grammati cis pro aduerbiistantum, et præpositionibus, in
Exc.cæteris veterum mansit lex. Tres igitur cauflas assignayere grammatici,
quib.aduersum prisca puritatem nouam inueherent pronunciationę. Ros?
Distinguendi ratio,ypafuit; altera, Ambiguitas 3 vt poffet euitari: tertia,
Necessitas pronuncian di. Nam vt Pone, aduerbium, a verbo Pone, di
stingueretur, accentus mutatus eft: codem mo do Coram, adųerbium, a Coram,
præpositio ne. hæc funt exempla primæ rationis. Ambi guitatem autem fuftulerunt
in voce, Interca loci, translato accentu in tertiam a fine: vt ne quis duas
putaret partes. Tertium confilium fuit a peceffitate pronunciationis: vt quum
encliticas ponimus, præcedentis dictionis po strema fuit acuenda, Hominesne, Feræ'ne.
Has tres partes fiquis acrius contemplețur, inueniet duas esse tantum; vnicam
enim priores duas, v. trobique enim vitamus ambiguum: in fecun da partium, in
prima,vocum. Ita in duo mem, bra diuides, ficut et tertiam in duo. Namne
cefsitas pronunciandi, aut per fe eft, vtin en cliticis: carum enim natura ita
fert,quod et no, men,vtinclinentin sefeaccentum: aut per acci, dens, vt cum
exempta fyllaba, decurtata diettio ne vol 2 3 13 oce din nati s, in auffas
prisca ationę. iguitas uncian Pone, di dem mo æpositio ne coeuntibus in vnum
extremis, fitcircunfle xus. Cuiusreiexempla multa funt, Arpinatis, Arpinâs,
Noftrâs, et alia eiusmodi. Sic etiam pu taruntin tertio diuini operis legendum,
vtre. fpondeatcæteris præteritis. --cecidira fuperbum Jlium: t -omnishumofumat
Neptunia Troia. vbi circunflexus potius manfit, quam concreuita. In Græcis
autem fæpenumero creatur ex dua bus, vt diximus voos, vous. An admirrenda fint
quafuperioricapite a veteria bus recepta sunt, Aecveteribuscum placuiffent,qui
contra- Cantare diceret, nullu habuere. Verum interest phi lofophi placitis
humanisanteponere ratione: Ni hil enimpretiosius veritate:eaenim hominis fo
lius sola meta est. Quæigitur ratio foluebat acce tuu leges, ob cöponedas
voces,cafalfam efsecondo for uincimus exeplis eiufmodivoçu, quaru syllabæ
fequentes tranflatum illum accentum,longa Jut. funt, vt in Malefanus. Si enim
acui potestyl timaprioris vocis compofitæ, poterit etin sim plicibus: fi non in
illis, ne in his quidem: ncque enim fubftantia rei mutari poteft ab accidente:
neque id quod drov Græci vocant, mutabile eft, ab effentia enim fluit:cumque
illa mutuo conuer titur,quippe cui soli, et femper competit. Quare do
ettiffimus quoque vir Gellius ita fenfitlibro fe ptimo. Igitur inistis vocibus,
quas nos non acui diximus,eacauffaeft, quod fyllaba insequitur na țura
lõgior,quæ non ferme patitur acui prioremin Ambi Interea ine: yt ne confiliom
vt quum ictionis po erz'ne. He tur, inuenit nores duas, n: in fecun in duomem
10. Namne eft, vtinen ert,quod et Mo m: autper acci Tecurtata dictio I jij in
vocabulis syllabarum plurium quam duarum: intelligere voluitpriorem penultima.
Dixit au tem, ferme, quia Grammaticorum istas regulas tum obfervabant. At
enimvero ficam cauffam, qua suntadducti, probavero nullam efle, etiam legem
ipsam probavero nullam: sublata enim Le caussa,tolletur et effe et us.Ergoin
vocehac, An I temalorum, et Prævolantes, et Antecursores,et Anteambulones si
ratio hæc fruftra est, et tamen vna di ettio intelligitur: codem modo et aliæ
in telligentur. Quid? nonne ctiam tribus parti bus quædam compositæ sunt? li
igitur Dona 2 tus, aut aliusquis in hac voce Exadversum, yult acutum transferri
fupra Ad.quod erat fupra Ver, in Versum, antequam componeretur: eaque ra
tioneadduettusfuit, vt vna di et io videretur: non absolvit consilium suum:
adhuc enim extra feptū illud istius accentus,pofita est particula Ex.quare
frustra laboravit, vt rerum confunderet natu ob co tram. Atque iccirco
intelligct 1 $ inventam a Græcis, cuius figura duceret oculos ad compo fitionem:forma
autem, id eft, continuatus fpiri. tus pronunciationis, cogeret aures vnum audi
re. Hoc quoque e Græcorum observationis bus constat planius: nam quum #xdloudov
di huc cantmaiore non audent ambignitate έκδουλουςcreolezenou, 1ed έκδούλους:
et ad veræ partes constructæ non coniun ettæ poffint intelligi. Præterea quis
dicit Mustela cum a çuto in prima? Quis hoc modo, Compono? Quis etiain
Præcurro, et eiusmodi? Quid,. quod idem moncnt Tepçfacis dicendum na pocua as
gnat. Habemus es, et imen parti- از هر Dona n, vult ora Ver, aque ra tur: non
trafeptu Ex.quare eret natu aventam a pocutovws, et cætera a facio? Quare vbi
fylla ba patitur, transferendus accentus erit, quem admodum vbi numerus
syllabarum non repu quoque Feftum autorem gra am uem, veterumque sententiarum
accuratum et narratorem, et interpretem: is in abuerbio Adeo An mediam
præcipitacuendam: ergo,vtfaciat differ re a verbo Adeo quo tollit vnam
ambiguitatem, alteram ponit, dicam enim duas effe partes, sicut Vsque eo, Cum
aduerbiis enim iungebant præ positiones veteres, contra quam negantGram matici,
Derepente, Infimul, Inibi, Vltimam a- migar, cuunt quidam in tribus tantum,
pone, Ergo,Pe- 4 ne: alii nullam excludunt:non defunt,qui prisco rum adoratis
vestigiis, pro illis pugnent: verum memoriæ proditum est, Acolenses, quorum
exe. plo aciudicio peneomnia Latini compararent ad loquendum, nullius vocis
poftremam acuiffe, præpositionibus exceptis. Egomalim Latine, quam curiose
sapere:putoquemaioresnostrosin ter fe, cum loquerentur,fineistis legibus peregri
nisintellexiffe. Nam fihæ distincionesfuntarenizin har hon cessendæ: fane longe
plura inuenias,maioreque nema?... yel ambiguitate, vel necessitate. Nam pręposi
tiones a nominibus ipso contextu, ipfoquesen su valde differre illico
intelliguntur, Vt omittam Face, verbum,FACE et nomen, aliaque infinita, Gundæ
pollin quib. modis difcernes cafus, et numerosbinario rum, et ternariorum
nominum adeo vt cum di -),Compono xerint,Mea interestsapere:pofterorum multii
mnodi? Quid gnorarint pronomen MEA, Vtrius eflet casus: quartine pluralis, an
fexti singularis. Quid? differ ad compo vatus fpiri vnum audi bfervationis
Ex.dloukar di cuhous: et ad ww: duæ enim Mustela cum a 5 dicendum ferentiæ
iftius cauffam, quam ftatuebant, misere fubuertêre. Cum enim præpofitionem hanc
Circum, vltimaacutapronunciarent, ne “Circus” la cusadludos esse videretur; Vbi
cam postpone rent casui, Mistíque altaria circum, translato in primam accentu,
sublatam prius, vt putabant, contra quam putabant, redintegrarunt, Fu mat,
autem Vergilianum præsentis temporis est, non præteriti, vt dixere: euersas
enim incendiis vrbes complures dics fumare, mi wu, ferrimis exemplis experti
fumus.et Nostras, at qucaliaeiusmodi, Sarlinas, Arpinas, perapoco pen reli et o
tantum fibila, in quonullus effet ac centus, factum dicimus. Itaquetransferri
accen tus potuit, Græcorumexemplo, nos a good a'a Nam ficuti illis turpe fuit,
vocem fine accentu esse: ita apud Latinos supremam syllabam acuia, Id quod
etiamex præteritis quartæ coniugatio pis deprehendi poteft:nam audîuit, mediam
cir cunflectit: concide, vt sit, Audilt: nonmediam accentu afficit, fed
transfert in præcedentem, et tamen acutus ibi potuit poni, vtin z pW TO TONCS,
Sic in Mercuri, remanserat acutus suo loco, licet Grammaticorum faperstitione tranflatus
fuerit. Usus Temporum. ' Emporum vsusfatis ex iis, quæ fupra dixi.
mus,patet:quod simpliciffime tum pro rei, locorumque rationediuifimus
inlongu,et breue. Quædam igitur vocales erant femper breues, 1 mg T 1, Os Do ac
1 cen xda Centu, o, his fingula tempora funtattributa: carum coparibus longis
bina, H,12, Tres sunt comunes, 1, 1, Y: ita vt quibufdam in vocibus semper sint
breues, vt neatra pluralia, xana; in aliis semper longæ: vtin cafu quarto
plurali primæ: uovares; in quibusdam indifferentes, vtin odpornis et - 1. svią.
Varientur quoque perdialectos:nam Da. res vltimam illam quartiusoses
corripiunt: exem pla multaapud Theocritum,quare profuo qua que captu, vt sors
feret, tempus aut tempora na ciscetur. Hæc eftipfarum substantia; a qua,na tura
fluit certa quantitatis, quæ natura est moi dror, neque vnquam fallit. Quod
fiquærat phi- ane maula iatti ļosophus, quomodo erit propria hæc ipsarum
communium? incerta enim est. Primum refa pondębo, vtnumero, fecundum totum
genus, vtrunque competit, par,et impar: sed certo nu mero, alteru tantum:fic
communib. vocalib.in generę vtrunque conuenit, corripi, et produçi: at vni
cuipam designatæ, alterutrum tantum. Præterea acutius adhuc: hoc ipfum cffe
earum proprium, variari; hocque ipsum quod est, va riari,perpetuum effe:nec
variari: ficut effe corru ptibile, est affe ettio rerum naturalium, quæ hace
ipsa scienția comprehenduntur, quod corrupti bilia funt:hoc enim ipsum, esse
corruptibile, no corrumpitur:semper enim tale eft. Accidit au tçm extrinfecus
augeri ipsas produ et iones, vt Tu quoque monuimus,perconsonantium con. cursum,
quam pofitionem appellarunt. Additæ muta et femiuocalis breui vocali, femiffem
tem poris afferet: duæ mutæ geminatæ tantundem, fed acui gatio am cir mediam
denterk. TPW TOTEKOCHA fuo 6 loco tranflata Has the pra axfupra dixi ongū,et
breu e tumproro cmper brenes 1,1 136 sed necessariam productionem, quam illæ
folam contingentem:nequeenim neceffario produce bant,RR geminatum plus
afferetmoræ. Sicetiam longæ vocali hæc elementa fuperuenientia com ponent pro
rata, plura tempora. Ita atio modo producit media:Tenebra:alio
Abba:illa.n.potest etproduci, et corripi: hæc corripi nonpotelt. Ita que in
illa posuere vnum tempus ac semis:in hac duo tempora. Si autem longam natura
sequatur muta cumliquida, non minus apponent tempo ris, quam duæ mutæ, neque
enim poteft corripi. Sed addentæquevnum tempus. Scio alitera ve teribus pofitum
esse,fed nequere et e, neque per feet e:nam sequente simplici,vnicaque consonan
telongam, voluere affici duobustemporibus ac { semis.Ergonon plene
dixere:debuerant enim o ftendere,nulla fequente consonante quanta ef set. Et
ridicule putarunt ab vna consonante addi tempus. Omnino autem hæc omnia ad
oftenta tionem litcratoriam suntinuc et a. Spirituum officium, etloca. may
Vpererat officium sedesquespirituu, quæ de clararemus:fed quimeminerit, qua
deh, de queconiugatis dixerimus cõsonantibus, is facile intelliget commodius
abs sese hucea vocari pof fe,quam a nobis repeti debuisse. Accentuum ra
tio,figura,vfus,tribus cauffis expedita funt:For mali,Materiali,
Finali.Absolutaquecontempla tio partium inaterialium, quibus dictio, quod eft
subiectum argumentü præfenti operæ, constitui tur. Nuc de ipso toto quid fentiedu
fit, videamus. camillæfolum Marioproduce
orz Sicetiam nientia com Ita aliomodo
illa.n.p potcft. Ita “LATINÆ”, LIBER ernis in hac TERTIVS ra sequatur ent tempo
eft corripi literave eque per onloman oribus et enina teade anta el P ftenta.
Dictionis nomen, atque definitio. ARTIBVS, partiumque affecti- 0. bus
inuestigatis, quib.subiectama teria noftri operis componeretur: nunc de ipfo
toto agendum est. Quod Græci dixiw vocant cauffam zostaj nos appellamus: quare
addito iuris vocabu. Bad lo, etiam Græcum fonum mutuati fumus, etlunarea dicium
nominauimus: Qua in Causla, fiue lu dicio propterea quod orationisvsus maxime
vi get, Latini poftea verbum Dicere, fumpfere ad significandum, quoties
loqueremur. At sicuti vox hæc Dicere, contextum magis verborum, quam fingula
verba significat: itae contrario, verbale nomen hoc Dictio, non folum dicendi
actum, vt eft apud Liuium, sed etiam vnicum quoduis notauitverbum: ex qua
origine, atque vfu, cum definitionem fatis commode poffimus elicere: tamen vt
fapientius agamus, paulo altius eft contemplandum. Sicut in fpeculo ea, Pen quæ
edet de cili 21 3 Origt quæ videntur, non funt, fed corum species, vnde etiam
nomen obtinuere, vt Species appellaren tur, atqueiccirco a Catullo diettum est
imagino fum, að rerum imitatione, quas obiectas repraa Tentaret: ita quæ
intelligimus, ea suntreipfa ex tra nos, eorumque species in nobis.Eftenim qua
firerum fpeculum intclle et usnoster, cui nifi per fenfum repræsententur res,
nihil scit ipse. Argu mento funt muti, qui nutibusloquuntur ex vsu
oculorumiaures, quaru officio sunt destituti, non potuerunt conferread vocum
receptionem,quas exceptas redderent vicislim. Itaque fuit quali, quod Plato de
aliis rebus dicit,emuayeão quodda intelle et us nofter, in quod res ipfæ certo
modo recepte conderentur,promerenturque ad huma nam,divinamque fapientiam
communicandam. Igitur harum rerum notionessuę cuiusque fiunts in cuius
intellectum recipiuntur. At enimvero cum homo animal fit non folum sociale, vt
for Home Pornomica, fed etiam divinum:opushabuitofficio quo dam
atqueinstrumentis, quibus hancfocietatem non forte autinstinctu oblatam, fed
prudentia, atque consilio quæfitam, comparatamquecofer varet: quare et doceri
debuit, et docere. Necessa ria igitur fuit illa quoque naturæ facultas, qua i.
pfæ illa notiones, quæ in intelle et u fitæ erant, sensibus concipipossent.Per
fensilia ergo eruen dæ fuerunt illæ species: at ineptus ad id fuit Ta Etus: non
enim ad eum poterantelici res immate riales, qui maximematerialis est. Ineptus
æque Gustus: quicum ta et us quidam sit, tanto minus potuit fervire,quod minore
ambito, qua ta ettus, pre præscribebatur. In odoresquoque transfundi non
poterant, quibus exceptæ, adiscente perci perētur:eft enimOdor res minimepofita
in po testate hominis. Duo igitur senfilia reliqua fa etta, funt,Color,et
Sonus:acSonusquidem interpresauce fuit animi dupliciter: vel vt sonusfimplex
quip pe fupplosionepedum, et applausu manuum, et crepitu digitorum, atque aliis
eiufmodi declara mus cuipiam animi nostri affe iones: vel vt fo nus in
specie,fcilicet vox:eaque fuit duplex:al-Voy tera rudis, Sibilus, Vlulatus, Gemitus,
Cachin nus, et reliqua talia: altera conformata, vt Vera ba, et Nomina. Alterum
fenfile fuit Color: 04 colon mnis autem color cum figura, vtrunque enimin
corpore eft:Igitur duobusquoque modisfactum eft:nam aut rudi,vt nutu,et
gestu:autperfecto,id que dupliciter:aut Pictura,aut Scriptura: vndea pud Græcos
vterque artifex dietus est communi nomine regol. Ergo rerum notiones a rebus in
mentem primum per sensus fine medio huma no profe ettæ sunt: intelligo autem
per fenfuso. mnes,eague scientia autodidagis dicta est:aut per medium
humanum,quoniam non ab rebus,fed a notionibus, quæ effent in docentis
intellectu, prodiere in duos sensus. Auditum per locutio nem, Visum per
scripturam: vnde poftea in in tellectum ipsum insinuarentur. Quemadmodum autem
res naturam non mutant fed eædem apud moboma's omnes sunt, ita et carum
notiones: tam enim Equus ipse, quam eius species apud omnes est:
nequehominisolum, fed quibufcunque anima libus tribuit natura aptum sensum ad
percipien dum. At nomina rerum, et literæ non cæde suntnen i omnibus.
Sicutigiturimagines rerum suotno tiones intellectui:ita voces suntnotionum
illaru notiones, et vocum ipfarum scripta quoque sunt notiones,vt talis ordo
naturæ fit: Equus,equi spe cies in intellectu,equi nomen in voce, equirepo
masgan sitio scriptura. Prima igitur duo a natura sunt: nam equiprincipiu et
forma, et materia, et finis natura eft:Equiquoquefpeciem ab equo educta intelle
et us agens in intelleet um possibilem im ant pressit.Ataltera duo ab arte,aut
cafu sunt: quan quam enim natura fecit vocem loquentis,et atra mentum, calamum,
manum: tamen et vocifle ordy, xuum, anfractuum, articuloru, temporum,fpiri
tuum, orde ac fedes fortuita fuere: et eodem ino do scribēris manus,cursus,
mora, series.Multa sut in operibus noftris naturalia: velipfa Ambulatio: ac
forte fit,vt tantum faciam spatiorum, vt recta inMilani, vt properem, vt
sublistam, vt alternem, vt diuaricem, vt vacillem, vt suspendam gradu,
ytreuertar. Poffum etiam hæc aliquando simul miscere,quæ coire queant. Itaque
equi crus sem: " per fuo loco eft: at e litera in nomine equis apud Græcos
nulla. quare arbitrio cius qui hoc primu nomen inucnit,factum est,vt sic
appellaretur.Ex his itaquedefinimus Didionem,Nota vniusfpe ciei, quæ estin
animo, indita eirci, cuiuseft fpe cies, fecundum vocem,pro arbitratu
eius,quipri de moindidit.Dico Notam vnius fpecieiiquoniam oratio multarum
specierum eft: et dictio compo: fita rei composita cft: omneautem compofitum
pro vno accipitur: ita eximitur hæc dubitatio. Sed quæremus etiam fuper
definitione s vna enim eft resomnis definitio:non copula:non alio iubim bor
inftrumeto,fednatura: neque enim aliud eft,A- vefinn nimal rationale
mortale,quam Homo. Quare si in definitione vna est notio, et plures dićtiones,
videbitur diettio notionis pars, non totius tota i mago. Sicest respondendum:
in rebus fingulis effe multa fuapte natura, quævnum fiunt ab vna forma:vt
effe,vegetari,sentireintelligere:hæc o mnia ab vna anima vnum fiunt in homine:
in quo ita sunt, vt vnum alterum complectatur, et capiat:quam feriem et in
octavo historiarum, et ", in xii.Metaphysicæ satis declaravimus.Ergo de
finitum vnum eft etre, et nomine: ipfa enim res est yt est, definitio autem
vnius rei et vnum di cens, quia dicit definitum: fedpermulta dicensit
perdefinition illud vnum, quoniam vnum illud permulta efter at have one
conftitutum. Non recte vero veteres definive -berehitabis re, qui Dictionem
partem orationis dixere.Prin -'Emory cipio malefactumest, cum per partem
definive re: eft enim dictio etiain extraorationem: ita que coaet i funt
addere, Constructæ: ergo non constructa oratione Dictio nulla crit. Præterea
eft dicio quædam, quæ etiam fitoratio perfecti fenfus, ac quidem
tota,vtimperativa,Lege,Scri be:et interiectiones, Hev. Poftremopeffimo con
filio fecere, vt adderent, minimam: quis enim dicat minimam partem hominis
manum? Nam ficuti in multis rebus naturalibus, ita in oratio ne partes sunt,
non vniusmodi: aliæ enim funt divisibiles: aliæ non, vt literæ. Divisibilesau
tem duplicis sunt naturæ: quædam dividuntur in consimiles, quædam in
condissimiles: vt anguinis parsfanguis est, et ossis os:at pedis pars: non est
pes. Hæpartes non possuntminimæ dict in homine, quę in alias vltimas fecantur
partes: i ta neque dictiones in oratione: quare coacti fue rescipsos
interpretari:Minimas,inquiunt,intel ligimus quo ad sensum.ergo male omisere in
de, finitione, quod per interpretationem addendum fuit. Dubitare possit aliquis
fic:Nomina,quęno tiones funt figmentorum,non esse dietiones: rei Danksy enim
nulliuslunenotæ.Hocfic eft accipiendum, Hoc quod dicitur ens, aliquando verum
effe, vt Deus:aliquando non verum,et hoc dupliciter: aut enim eit Privatio,aut
eft Fictio. Privatio, vt Vacuum:Fictio, vt Phænix. Itaque fane horum nomina non
significant codem modo, ipfa, quo inodo Deus Deum: fed privationem per habitu
De* fic: Quia Plenum significat locum tacium vbiq; a corpore: eius contrarium
Vacuum fignificabit: quod quanquam non est, tamen per illud, quod est,
intelligitur. Fiet a autem faciliuspercipiun. tur, funt enim quafi orationes
fallæ: idem enim eft Phenix, et oratio hæc, Avis rediviva, suicauf far
Dietionem Græci.negav, vnde noftrum Lege. re, etab hocLegati, quorum scilicet
officiumef fet, dicere. Utrum Dictiones a natura fint,an arbi. trio inventoris.
Samo v Erum quoddiximus, itaindita effe nomi na vt inventori libitum eflet:
primum a nobis inventum est,et olim commovit huius fentetiæ autor Aristoteles
quofdaPlatonis de 143 ma Hefensores,cuius sententia in Cratylo videtur ef fe
hęc:Sermonem rem esse naturalem,non ab at te.Id quod cogebantur ita
sentire,quippeq nihil fcientiarum adipisci nosprofiterentur, fed remi nilci
tantum. Quod et ex eo dependebat, cum di cerent animasin corpora alia atque
alia transini grare, quemadmodum e Pýthagoræ institutis re ferebatipfe Platoin
Atlantico.Habebantauteria que etiam, vt fibividebantur, rationes:nam loquendi,
huma instrumenta, et materia funt naturalia,Pulmo,Se ptum, Guttur, Palatum
Lingua, Aēr, ergo et ipfa e nomina. Trahi præterea nos a rerum cauflist quibus
moti du et ique, sic potius quam licloqua mur. Quod fi contingit vt eandem rem
aliter nos, Græçialiter appellent,nihil mirum:diverse enim cauffæ funt eiusdem
rei, quarum vna illi, al gera nos agamur ad nomina imponenda. Verum Sæmoræ
defenfiones errorum sunt.Atqueequi. Com ho dem sæpenumero miratus sum mortalium
velau Haciam, vel pertinaciam, qui cuerentur errores, dosij, qui commisere, fi
viverent, emendarent Neque enim erraffe turpeest: eft enim initiami pientix: si
non eiipli qui fallitur, at aliisnon ilendi. Verum errores fovere, id vero vel ex
ema dementia eft: vel vt i ti faciunt; qui semel que iterum deie etti, malunt
confodi, quâ con tari. Principio argumentum estnullum:Ma- As, cria et
ioftrunienta fünt naturaliajergo et figura mposita. Quis enim dicat,currus aut
carpentifi uram naturalem effe,nili Anaxagöras? Isita di cebat, nisicarpenti
figura fuiffetin ligno, non uifle futurum ytineffet. Sed nugabatur:neque enim
inerat,sed inesse tantum poterat. Itaque a maioribusnoftris Facies dietta eft
afaciendo: fit enim quod non est:itaque etiam pretium persol vitur artifici. Et
accidens a Latinis appellatur, quoniam casu factum est, vt dei imago potius
fieret, quam scamnum e ficu Horatiana: si enim naturalis facies fuiffet illa,
omnibus ficubusines fet. Sic etiam Vocem efle naturalem fatemur: i tem Flexus,
et Tempora, et Modos: fed eorum se riem, aut misturain forte,aut arte factam
constat. 7 Sienim natura eorum effet autor,vnusomnium {moduseffet, vna enim
natura: velutin aviculis manifeftum eft:cæ enim sua in specieæqueidem
cantillant omnes. At quod ab arte est, et discunt. As, et dedifcunt. Quod autem
aiuntin rebuseffe que dam peculiaria, id fane vcrum est:atcum addunt iis
nosexcitari ad certas voces creandas, fallun tur. Nam quæramus sic: aut nota
sunt nobis ca propria et peculiaria, aut nonsunt. Si non funt, non ducimur: fed
non funt nota maxima ex par te: nam quotus quisque rerum ipfarum naturas
compertas habeat: fatemur fanenos, non pauca effe diet a a certis caussis: sed
ipfx cauffæ, quæro porro,an cauffas habeant.Sinon habent,ergo no mina erunt
fortuita:sin habent, ad vltimas tande procedendum erit, quę pręterea nullam
habeat. Si dicant ab effectionibus cöparari nomencauf Læsergoerit circulus,vt
cauffa ab effe et u,effe et us a caussa dicatur: quare vtrumque erit fortuitum.
AHis rationibus repulfi aiunt et Providentia regi RespinosNugx..Si enimnrebus
civilibus,in bellis,in | redivina, deftituimurrectis confiliis, atque adeo ill2
La Providentia: sane putida illa fuerit, quæma mis in rebus negleetos nos,
apprehensos manu ahat in nominum veras cauffas. Sanevero pul- 2 hram
Prouidentiam, quæ Canis et Vrsa etiam ab homo i diis placet) caudatæ nomen in
cælum tulit. mymini uid Canicum cælo:quia herbas exurit. At ne ue exurit Canis,
neque herbiuorum animal est. tque vni quidem rei diuersa nomina impofita3 nt,
vt Ventum a veniendo dixerint Latini, a irando iveuer Græci. Esto: diuerfi,inquiunt,
af etus totidem nomina exegêre. At diuersas res uare iisdem vocibus disfitæ
nationes appella ant? Quænam?inquies.Illyrica, Arabica,ludza, Germanica,Latina,
Scythica. Air,vocantScy -nos aen? næ quam pro calamo aromatico circunferunt:
Veneti arborem quandam, quam puto esse al am populum, non enim mcmini, fed
arbor est. ith oleum dicunt Arabes, at Græci ex hordeo otūm. Gelon,
Hebræismigrans, at cum mi rabantflebant: Græcisautem ridens. Manecít lis
numerus, nobis parsdiei. Num,est nobis in rrogationis particula, illis piscem
notat. Bagoa omen est Perfis et Medis impurum: at in co pud Hebræos est et
cellitudo, et excellentia: Fantabri autem fic appellant glandem fagi am: pulchræ
vero cauffæ cohærentes iisdem rincipiis, Rex, Glans, Eunuchus. Illyrii Flu ium
eodem nomine vocant, quo Itali diuitem. Jolo dicere quid Mauris lignificet zve
fed lon diuerfum eft ab Illyrico significatu, Dentes nim sic appellant. Abbaelt
nomen quo Deum eneramur, Syri appellant sic ilsonier's Rub Liguribus Taurinis
numerum significat vice num quiqum, Illyriimappam intelligunt.ȚIA Græcis quid
sit, etiam pueri sciunt, Illyrii Ca nem fic vocant. Vaccam iidem Craua vocant,
at Ligures tic Capram. Age vero quot Latina aliter accipit Germanus: Araneam
vocat Spi nam: Vicem, Malum: Altum nominantsenem: Album, quod nos medium: Glut,
appellant prunas, nos collan: carbonem, Collü.n.Quid quod etiam contraria
iifdem vocibus funt com prehensa. Nam Germanis est Caldum, quod { nobis,frigus.
Scd iam modus fit.vt etia inteligat certis nationibus Illyricis, et Cantabris
notas at formatiuas, aliis gentibus negare, quare etiam eandem vocem contraria
fignificare pasii sunt Latini, Vefcum et Obeffum, etalią. Et iidem » Pythagorei
mutanda nominasuasere malefortu natis: propterea quod cum eoruin genio iamim
posita non conuenirent. In quosi nos illa proui dentia deserit, quanto magis
despicabitur, cum matellam pofcemus?Vtrum nominasint penitus fortuita,an
certo,confilio. Vm igitur nomina arerum naturanon flu xerint,reette definimus,
notam eflerorum stenbyDiettionem,vtlibuit inuentori. At fibido duplex elt, vno
modo, cum impetų a ettus primum quod que obuium sumam: altero, cum iccirco
libitum mihi fuerit ita facere, quia id ratio quæpiam per fuasit. Ergo cum
priores orta cum rebus nomina cötenderet, suntexplosi. Alii cõlalțius accepere.
Natura quidem non ortas, sed arte, ac prudentia factas Diet iones. Nam
subftatia,inquiunt,fenfu non appreheditur,sed affe et iones:puta,Magnity laho
do, Qualitas, Motus, A et io,Passio. Quare hisaffe et ibus motiatque instructi
nomina imposita sunt. Afferunt igitur exempla duo: Lapidis, et Petræ. Nam
Lapis,inquiunt,a pede lædendo di etus est, habuitigiturnomen a duritia, et
aetione; Petra vero, quia pedibusteratur: ab eo quod p? titur inuenerit
appellationem. Hinc deindedia gressi,multa millia monstrorum conficiunt. A. lii
contra, omnia cafu facca nomina, multo au - conha dacius affirmant:Nimirum
quibus vniuersi mun di compago, series, temperatio, cafu, ac temere prta
conftituuntur,seruantur constituta. Atque hos posteriores, poftremos esse
sinamus: neque enim merentur dici homines, qui ipsiessenolut. Nam quod ad vocum
attinet rationem, quis me tis compos, ab amando amatorem negabit esse diet um
Illis autem fic respondeamus: Principio, fola pon neceflario concluderetribus
quatuorvee xemplis omnium naturam vocum: Deinde,ridi cule attribuere pro
caussis Latinas appellationes. Lapis enim, et Petra,vtrunque Græcum fuit,nes,
et metga: nam Laterem,pro quo solo barbare pe tram capiunt, nivfov Græci
vocant. Sicigitus çensemus: Multa nomina temere extitisse pris mum, fine
flexu,fine ornameto,quo tempore no quiero dumrerum naturæ cognitæ fuiffent:ab
his mulram sana, a fimpliciffime ducta, vt flexiones:alia immutatis cela quins
particulis, vt denominatiua, et alia ciusinodi: un son moment, nulla distorta
sütcopositjone. Quodautinque forants horsen Ver sout. Bigualta strapwiWAS own
Shait plovek, bug comlimani Referencia recent home songs unr, formis principia deducantur,
in quibus neceffe fit fifte re intellectum, id etex rebus patet naturalibus,
vbi nullum est infinitum, et in vocibus ipsis fic conftabit. Amaritudo ducetur
ab Amaro: Ama rum a Mari; Mare ynde deriuabitur?ab Hebræo, Marath. Quæro porro,
vnde sit hoc. Vt finigas quod velis, diuertendum est ad vnum, in quo
conquiefcas,quod aliorum cauffa fit:ipfius nulla sit caufla. Plures esse voces
primarias.. Si igitur ad certasvoces cæteras referimus; lepimpice operæpretium
fuit quotnam effent illæ, inue mimmeinstigare. Etenim si quemadmodum res ab re,
ita nomēanomineprocedat: ab hoc nomine DEVS, potissimum omnia deducerentur; at
ab hoc pau ca deducuntur. Duo igitur modi testant princi piorum:vnus in
Materia, et forma:addeetiam fi vis tlustenay, fiue Carentiam, vt delicatiores,
fiue Priuationem, vt ex Topicis M. Tullii colli gere potes, voces.Verum extra
hæc omnia, inue nias multa, Calidum, Magnum, Filium, Arma 2_tum, atque alia
eiusinodi. Alter moduseftin de cem prædicamentis: sed neque asubstantiali no
minededucas substantiale, nequea relatiuo re latiuum,nequeab aliis generibus
eiusdem gene ris alia. Nam a Cæfare cum dicis Cæsarianum, potes tam prudentiam
intelligere, quam equum. sica patre patrimum cum deducis,a filio eadem lege non
potes. et quæuis dictio in prædicamen to rclationis efto eft enimnota, cuius
eft. verum sha hoc) che hoc ipfum nomen relationis,non eft relatio: ne queab
ipfo relatiua ducta sunt.non enim Quis, aut Qualis, quicquam cum verbo refero,
tanqua cum origine sui,habet affinitatis. Certus igitur atque finitus
primogeniarum vocum numerus eft: sed nuncquidem, non autem semper: multa enim
finxere veteres: vt etiam apud Pindarum inauditum alias conquerantur
Gramatici,le iniz? pro eo quod alii wiecuo dicerent. Satis autem nobis fit,
scire, multa a Græcis deducta effe, in quoru principiis fani fuerit hominis
acquiescere. Non eodem modorem abreduci, et nomēa nomine Vævero deducuntur, non
necessario rerum ordinem seruabunt: vtquemadmodum res mody 1 ab re, ita illius
nomen ab huius nomineexcipia tur. Nam quantum a quantitate est, li rem Ipe
ettes. at contra quantitasa quanto dicta est, vox a per voce,non quantum a
quautitate. Ratio huius rei Ratio eft, propterea quod cognitio nostra
contrarium habet ordinem,quam natura; prius enim natura notam habuit
quantitatem, quam eam poneret: in quanto. Contra, nobis ea, quæ concretavo lini
cant notiora suntiis,quæ abftra et a nominant. Ita que antiqui, Quale,
dicebant: Qualitatem non dicebant. M. enim Tullius primuseam vocem commentus
est. Et adhuc in multisabstracta de siderantur: vt in pingui, neque enim
fereante Plinii tempora, Pinguedinem,legimus. Nunc masa cameo quoque animum
hostilem dicimus: Hostilita vero tem an dicat quis, non memini. lllud fcimus,
Quid COM n oll nu: rm n de in uon gen anun quus header aprobatis antoribus
Ingratum vfurpari, Ingra titudinem explodi. Harumlegum rationes cum ignorarent
recentiores, fallo putarunt, eundem ordinem deberi nominibus fignifịcanţibus,
qui fignificatis rebus inest. Dictionis affectus. DLitionis affectus secundum
definitionem nel teriæ rationem: nam ficut in syllabis literaru nu: merus
recenfetur, ita in diet ionibus fyllabarum, Accidit autem vt dictio fit vel
monogramma, vel polysyllaba. Exempla autem suntcoinitio, atque ordine. A, Amor,
Amator, Amatores, Ama rorie, ad superlatiuorum, atque adeo dithyram bicorum
vsquenumerum: neque enim Græca rum audaciæ lex vlla certa polita fuit, qui
veli. psos pedes poeticos ad qdonas fyllabas produ huisere.Patiuntur quoque
diet iones ficut et literæ, et syllabæ: commutantur enim:et appellatur in
genere cvcentags: quemadmodum cum ponitur declinabilis proindeclinabili, et e
contrario.Flos apprima tenax. et Meurngo xanoswv, pro divas, et καλός σοιών,
pro καλώς. Dico autern in generc; nam li particulas ipfasspectes,dicitur
avmuspid; vt cum nominapro nominibus, verba pro ver bis, et alia fuo quæque in
genere,suis congeneri-. bus supponuntur,de quibus omnibus locis scri ptum
eft.Item transponuntur,vt fiquis dicat, Plebis Tribunus, Patriæ Pater,
Conscriptos Pa çres. Et quomodo fyllabæ præponebantur di etionibus, M ret.
ettionibus, aut poftponebantur, aut interpone. bantur: ita di et ionesorationi.
Anteponitur a lu reconfultis:Ecce: sic, Precium ob cauffam da tum, cauffa non
secuta, condici poffe.vt:Ecce Me nius decem dedit, vt tuta fibi in foro effe
lice Citra illam vocem, Ecce, oratio perfecta erat.Sic adduntar pronomina sine
emphası. Ega amo,vas militaris. In medio, coniun et iones com pletiuæ, Tu
quidem aberas, ego feriebam. Etin fine,apud M.Tullium ad Atticum: Triginta erat
dies, ipfi:Geminatur, Ah Corydon, Corydon. Eximitur, Quos ego. Mutantur autem
vt lite - umfolie ræ ac fyllabæ, quatenus illæ quoque mutantur, Adhæc et
diuiduntur, vtapudEnnium, -Cerering. diminuiç, brym. Ete contrario componuntur,
Malefanus. Et ficut literæ atq. syllabæ incolu mescoiungutur interdã: interdu
vero vitiatæ:ita et diet tiones. Nam aut ex duabus integris vna fit; vt,
Manucapio.aut duab.corruptis:vt, Mancipi, aut integra et corrupta: vt Cumprime.
aut e con trario:vt,Omnipotens.Hoc autem fit, aut in dua bus Latinis: quales eæ
sunt. aut duabus Græcis: ut, Menelaus. aut Latina et Græca: vt, Mustela. aut
Græca etĻatina: vt, Epitogium. Diet
tionis fpeçies,qua rationefintinuestiganda. Iigitur dictio rerum nota est,
prorerum spe- one cicbus, partes quoquesuas fortietur. Videamus mus ergoin
magnaautorum controversia, quot, hag van quæ've lint.Quod Græci, o, vocant:apud
nosaucamais çem vsitato potius, quam Latino caret nomine; id (Scien • ab quot,
gothe SO I 1. Jli. Ju Buaid partim significat res permanentes:vt, equum, album,
decempedam:quarum natura poftquam perfecta est,diu perstat:Partim
fluentes,quarum natura est, esse tandiu, quandiu fiunt: vbi vero funt absolutæ,
non sunt amplius. In hac partitio ne tota vis orationis noftræ confiftit:
complecti tur eniin etiam Deum: nam poftquamperfectus eft, diu eft: hocautem
diu fine caret. Costantium Nomerigitur rerum notam. Nomēdixere:corum vero, quæ
fluunt, Verbum. Nam tametsi nomina quæ dam rem fluentem significant, vt Annus, at
non reifluxum. Quin hæc vox,Fluxus,quanquam vi detur a ettum fuendiindicare:
non tamen mensu ram ipfius fluxus connotat: id quod verbaipfa fa ciunt. Quoniam
vero hæc omnia ad orationem comparata funt, quæ quippam alteri inefle o
ftendit, ve Amorem in Cæsare, id aliquandofe juncta nota signatur: vt, Cæsar
currit aliquando propius ac felicius naturam imitari instituimus: sicuti nanque
Cæsar ipfe, et ipse cursus vno eo demque corpore continetur:ita inuenta est a
pri fcis notaidem efficiens suo significatu, quæ qua fi infitione quadam vnum
ftatueret. Quarevelut ex Equa et Asino fit Mulus, feruatis vtrinque a liquot
vtriusque naturæ particulis: ita ex Nomi ne et Verbo confectum est
Participium:quod fic appellarunt, vt hac quoque in parte Græcos,qui us to
wdixiffent,imitarentur. Atenim vero vo cabulorum ratio diuerfa eft: nam Græca
vox a * et ionem significat:vt,ezoxrapudMathematicos, cæli pars quæ fidera
continet: et Pyrrhonis affe {tio, qua in dubitãdo mentis cursum inhibebat.
Verum participium non fic videtur: Analogia nanque alia eft in Mancipio,paffiva
fcilicet quod manu caperetur.fed fuit sicutMunicipium.Ino ratione autem etiam
pro modo vsuque loquendi deeratadhuc aliquid: interdumenim inomine no Prono
suppetente, aut iam semel dictum nerepetere mus, nutu aut digito indicavimus
aliquid: exem pligratia,Lanceam si petam, etimmijhentib. ho fibus clade
sociorumturbatus præci pitem con silia suppetiarum nomen non edam:fed indica
tam petam: huius quoque rei nota i nvenienda fuit,nutus scilicet ipsius
atqueindicationis. Qua re Pronomen invētum est, quod esser Notarum, id est
nominum nota: ficut indicatici digito aut capite fa etta erat nota lanceæ. Nisi
enim licinve stiges, non potes, quin veterum errcirem com mittas. Quorum
definitionibus neque asNomen a Pronomine distinguere. his positis, illud quo
queex rebus explicandum fuit:Namomnequod 'merlin elt,aut fit, aut elt caufa,
vtDeus: aut elft effectus, ytridere: aut vtrunque, vt Homo. Ca uffarumi gitur
naturam per nomina indicabant; at cauf larumodusnonpotuit: itaque excogitandæ
nails fuere notæ, quibushoc quoq; explicarı:tur: quas a situ nimis ruditer
veteres appellarunt, præpoli tiones:fed de hoc suo loco. Igitur Cat 5 quu esse
posset efficiens cauffa, etpoffet ide esse finis, hoc nomen Cato efficientem
cauffam indicavit fic, Cato ædificat, ratione verbi intelligisi psum effe
cauffam:at finc verbo fi sit, nihil intelliggas: quare addita præpofitione A
statim efficient em decla rabit: fiautem apponas Ad, aut Propter, finem explices.
Porro vthis notis Nominum modi de hai clarantur,ita verborum quoque modi, qualita
cu telquetemperandæ fuere: Nam quum signantur ex res, quæ dum fiunt, sunt:aut
temporis finibus certis præscribuntur, vt Hodie lego:aut qualita tis modum
recipiunt, vt Bene curro. fccirco hic quoque notas suas habuere, quæcum verba
ipfa moderanda fufcepiffent,verbis ipfis appositæ,ad verbia dici meruere.
Restabat etiamnum aliquid; quodinrebuspositum deberet etiam notis infi-. ho
gniri. Nam res vna est,autforma,vrAnimal ra tionale:aut
accidente,vtLacalbum:aut subiecto, vt Album et dulce in lacte: autmistione,vt
oxy mel:autcumulo, vt acervus. Ergo quæ fierent v num, vt vnum quoque
dicerentur, commenti funt fapientes cõiun ettiones, quarum natura fuo loco
acutillime explicata eft: Sicigitur in præsen tia fatis eft dicere, Lacest
album;et dulce: Atque his quidem feptem partibus vniversus rerumam bitus,
modusque contineri videbatur: niliani way morum affe et us quidam
fuperfuiffent, qui nie masbequeiunguntur verbis, neque nominibuscohæ rent: fed
eorum vis in animo totafibi confiftit. Nam voxhæc, Dolor, affe et um
fignificat: fed Heu, nonhocipsum,quod dolor eft,quir !: re affe et i animi nota
eft. Igitur quune c. nes indignatione; atque dolore, atque et yentis interrumpi
soleant, maluere interpone re, vnde et interie ettio eft appellata. Acpotuit
quidem etiam anteponisetiam poftponi:fed qar Zanteponerets temerenimis,no
redditacauila aut Lirasci, aut minitari videbatur: quipoftponeret; leviter
dolere.Itaqueet consulto interposuere, et perturbationi animiserviere. Exhis vt
patet partium numerus, ita excludu- Em tur falso ascripta: etenim Appellatio,
idem quod tay nomenArticulus nobis nullus, et Græcis super fluus, nisi quum rem
notam repetit subiicerein tellectui. at tunc est relativum. Idem enim eft, O
doûnos pous quod down avoidta: alioqui otio sum loquaciffimæ gentis
inftrumentum eft. In finita quoque verba a verbis receptis feparanda non effe,
ex definitioneconftat. Præpofitiones au tem idem effe quod Coniunctiones,
negamusex his, quædiximus. Nam Vocabulum quiaddide re,ne meriti quidem funt,vt
refellantur: genus e nim est ve Diettio,non nominis species,vrinepti
unt.Nibilenin diftar a voce Vocabulum, nisiqa flexus atque articulosin voce
habet. Idem enim est Mendicus etMendicabulum, Saburra etSabu lam,Statio et
Stabulum. Eruptigitur Dictionis fpecies odo: Nomen, Verbum,Participium, Pro
nomen, Præpofitio, Adverbium, Interiectio, Coniunctio. Quaratione investigande
finispecies,quainfle ettatur: et quarenon pluresfintautPerfona, ant Numeri
HAArum autem partium quædam cum infle- Ongo ctantur; quædam exdem, eademque facie
perpetuo fint: quæ etquare ita afficiantur dein ieps dicendum erit: tiprius
inflexionis ipfius ra uiones,atque necessitates eruamus. tlocutioab
vno,pluribusve proficiscatur,nihilinterest: fed vnum plurave significet:
fcilicetvnius, plurium **** $ venota fit. Forma enim orationis, Significatio
eft: Significatio autem, a recit, non a loquente: Chamadoquens enim efficiens
est. Omnis autem nume mil rus ternionecontinetur: nam Vnum numeri i nitium
tantum eft: Dualis primus numerus imp - fectus: Ternio autem primus numerus
verus. Quod enim æquales in partespotest dividi, Fini ti habetrationem: quod
non potest, Infiniti. Et Ternicipfe et numerum continet, et numeri
principium:at Dualisnon nisi in principium,id quevnum, resolvi poteft:
itaquePotentialispo ciusnumerussit: quippe numeri potentiam, id eft, Vnitatem
biscontinens. Ternio autem actu alis, qui quidem divisibilem fecerit indivisibi
lem. Quare Græci quoque mbifor nominavere: Nempe quem si dividas; invenias
infiniti habere aliquam imaginem, quæ supersit. Ergoin rerum naturaseparatus in
corporibus noreperitur pun et ifluxus,vt lineam efficiat, quæ prima dimensi one
obtinet vnitatis proportioner: neq; lineæ fluxus, vt superficiem seorsum
designare nobis liceat, verum quum ad Tertium perveneris,vtsu perficiem ducas
in seipfam, corpus efficies, præ ter quod nihil est, quod, quove metiamur: Vi
demus igitur omnia principio,medio, fine con tineri: fane hæc tria funt.
Motuspretcrea,aut est a centro, aut ad centrum, aut circa centrum: ne queab his
vllus est alius. Nam qui in animali in venitur voluntarius, ex his compositus
eft.Sed et in facristam veteribus, quam noitratibus, ter ple raque 2 taque aut
fiunt, aut dicuntur. Et unam Dei substantiam tres, neque plures personas effe
verd credimus. Et Grammatici ipfi genus illud, quod tres caperet articulos,
omnegenüs appellarunt. Quarequum deduobus loquimur,dicimus, Am bo: quum de
tribus, Omnes. Hæcita sunt Trias Sed et hæc eademi tria, dugsunt. Nanqueprin
cipium numerị vnum eft: Numerus autem in pre, plura. Ergo in oratione quod
significatur aut vnum est, autplura: quare duo tantum nu meri inuenti
sunt,quibusdi ettiones afficerentur. Nam Dualem Æoles vt fuperfluum omifere.
Acordo significandi accepit Ternionem,a cause mi,assome abow sea fa efficiente:
ea enim quum sit principium, re et e Prima dićta est: itaque cum de fe
loqueretur,Pria mam conftituit personam. Finis autem eius est communicare quod
fentit cum quopiam: ergo Secundam reetet dixit. Materiam autem ipfam,de
qualoqueretur Tertiam, Eftigitur Primaeffici ens doctrinæ: doctrinæ enim caufla
oratio: See cünda Finis. docetur enim: Tertia materia, de ea enim agitur:
Oratio autem Forma,sunt enim Propositiones forma coniclufionis. Quarta au tē
fub tertiæ ratione coprehenfa fuit', propterca quod aprimafemper effet tertia: pro
materia e nim habebatur. Verum Personæ vocabulo abusi Sharan funt veteres. nam
Primam quidem veloqüent- Jy? * ". tem, Secundam vt audientem agnofcimus:
hæ fane personæ fint, ar Tertiam quarepeta v. 174, mas i fonam dicam, quæ muta
res fit: hocfa et um eft tab omalo,inane propter rei nobilitatem. Eft enim Homo
fie biipse omnium rerum regula quædam, fi fefe antimp M Oi ted -y Ljn rintedmusic IVL. - III.
intueatur, quare, etiam Paruusmundusappella tus eft: itaque deseipfo
semperloquendum præ cepit, qualı dere cognita subratione regulæ,cu ius menfura
cætera cognofcerentur. iccirco per gain fonæ nomen ad ea, quæ perfona carerent,
non temere translatum est. Sane Persona intelligi, tur status hominis ab animo,
aut fortuna. Ne que verum eft, quod aiunt, fignificare indiuia duam fubftantiam
rationalem, vt vulgo vtun tur, cum Itali numerant turbam nomine perso narum:
sed accidensnotat, vt feruum, liberum, ingenuum, Heroem, Senatorem, fænerato
rem, militem. Itaque cumdefiniuimus ab Ani mo, virtutem et vitia comprehendimus:
quum Fortunam, libertatem et dignitatem,et contra ria. Sic enim semper
locutisunt probati autores, Nam M. Tullius in octauo ad Atticumin episto la ad
Pompeium cum dicit: Mea personaadim proborumciuium impetum semperhabuiffc vi
detur aliquid populare: nonintelligit suum cor pus fimpliciter, sed virtutem,
ac fortunam suam, quæmeritorum nomine iam commemorat. Ita que in primo
Rhetoricorum loca a personisex plicat,nomen,naturam, viettum,habitum, etalia
eiusmodi. et in oratione pro Sylla fic locutus eft: Si mihi propter resmeas
gestas hancimponis per fonam. Cum dixit Mihi, intellexit subftantiam: aìm dixit
Personam, intellexit accides:cum dixit Resgestas, intellexit caufam perfonæ, et
circun feriptionem.EtSuscipere personam boniviri:et, Suftinere idem alibifæpedixit
atneque suscipit substantiam, acqucmutari poteft fine interitu, Igl.7 UL RIO ut
Igitur idem eft, fi dicas, Persona Ciceronis: et, Status consularis: fic enim
ad Atticum fcribens, quum negat effe edignitate consulari, di et a quæ dam
iacere in Clodium, poffis interpretari, Non pertinere ad personam eius. Vnde
autem dicatur, contraquam Gellius fenferit, quotque significatibus audta sit,in
libris Originum amplis fimenarratum eft. Fuitet aliud imitandum,quod com
extabąt natura: siquidem intererat, vt quodmas, ro fæminave effet, et quod
præterea neutrum, indi caretur. Quare quod per marem fæminamque propagarentur
genera, genusid diet u fuit: quod autem extra hæc dugeffet, non dire et o
fignifica tu generis nomine accipi debuit (ytiocatur fux per ineptiis
Grammarici lepidiffime Ausonius ) DrTo sed per negationem. Neutrum enim, genus
elt, Nisha quianon estgenus: ipsum enim nomen indicat, non essegenus. Hoc
igitur est,quod non eft.Hoc enim habent negationes, vt non ponendo per nant,
veluti cum dico, Nullus homovenit: hic 1 actio eft, finepersona; fi enim non
fubeft homo In aduentui, non eritactio. Nam præceptores mej S hoc errabant,cum
moremedicorum Neutruge nus ex vtriusque participatione constituebant, use
Temporum autem rationem fuiffe necessariam Rum, no spe intelliget, qui motum,
quid fit, fcit. Sed illud ia fuitanimiofficium, opulque perfpicacis. Nam
plentas quum affe ettus varii fint in functionibushuma # nis,puta Optandi,
Imperandi,veritatem designa i diverba ipfa,quæ a ettiones significarent, inflexê
Cipre,eosquefexusModosappellauere; propterea i quod aliter, atque aliter animi
propensiones Lij. teme in COM 260 IvL. III. temperarent. Videndum est igitur
has diet tionis affectiones,quæ, quotve partcs orationis,quibus Vede caufis
sibi vindicent. com Substantias,quæ seipsis constant,cade semper
effe,qualicunque animi affe ettu notentur, mani festum est. Nam Equum
pronunciarovel optan do,vel imperando,non mutabo: itaquecum ne que meianimi
mutatione, neque temporismen fura mPombaut, quin idem equus sit: nequenomi
na,nequenominum notæ pronomina, tempore aut modo variabuntur. Simpliciores
autem no tæ,quævincula tatum essent orationis, non ma. gis potuere mutari, quam
vin et io ipsa in rebus.Si enim Cæfar cum Catone bellum gerit, neque per fonam
possis ei hosticæ conuentioni, neque nu. merum, nequealia apponere, vt
varietur: ideme nim femper eft to umegye evcvartiov. Sic reiectz funt Coniun et
iones, Præpofitiones,Interie ettio nes, nudæ enim,etfimplicis rei notæ
sunt.Vnum venit in cotrouerfiam. Aduerbium:nempecum dico Heri, Cras, videor
temporadiscernere. Sed non ita est,haud magis,quam quum dicam,Dies,
Annus:tempus enim significatprimoftatim fig nificatu: at verbum non tempus,led
subtempore. Itaque non vna eademquevoce, sed diuerlis di versa temporasunt aduerbiis
significata: itaque ctiam a numeris exempta sunt: cum enim efsent temperamenta
quædam verborum, verborum numeros sequifatis fuit. Erunt igitur Nomina variata
per Numeru, et Perfonam, ficut et Verba: peculiaria autem illis alia,alia
his,dequibus suo loco.Nuncenim cauffas 161: 1 1 US ep CD fas declinabilium,
etindeclinabilium vt perscru taremur,fatis hæc hîc habuimus declarare.
Affeettus specierum dictionis alterius modi. Tquehis quidem affectibus rerum
ratio ex -plicabatur:fed et alii fuere potius, vtita di- maksi cam,materiales:
Figura, et Casus. Cafusenim ad diftin ettionem intellectionis funtinuenti,nonex
ipsarum rerum mutatione. Figura autem non femper a re. Namquoniam vel mistæ,
vel com politæessentsubstantiæ,composita quoqueno mina fuere quædam,vt Tragelaphus,
Vulpan ser:aut substatia et accidēs,vt Equiferus. At quæ dam fuere figuræ, quæ
nihil ostenderent in re compositum,vt personare, insistere, et alia talia.
Despecieautemdubitari poflit: nam quemad- Spremni modum qualitas intellecta per
fe, a nullo tunç dependet, puta. Iustitia: at in Cæsare eam fi con templemur,
videtur ab eo et constitui et pen dêre, iccirco videri quoque possit deriuatum
nomen lustus, substantiam iplam tanquamsui principium confignificare. illa
omnino eft in verbo materialis,Coniugatio: nihil enimrefert (omu quodnam in
elementum abeat,modo a et io, aut gako passio fignificetur: quare diuersæ
inueniasCon iugationisidem verbuin, Lauo, Denso: Lauare, et Lauere: Denfare, et
Denfere. Ordo vero,ne-owo que a re fumptus feruatur, neque immutat 0 rationem,
nifi certis modis transponantur: ne que enim codem dicasmodo, Omne viuens est
animali et Animal eftomne viuens: fed structura L ij. et Ini 20 1 D mk Too Us
atac elle eni mi 701 om IvLi III. BON omnino nonmutatur.Anautem fit
proprius af fe et us cuiuspiam,suo loco dietum eft. Hinccolligere poffumus, cum
alii sinterebus hati,alii materiam ipsam vocis potius sint fecuti, ex quibufdam
conftare neceffario veritatem, ex aliis non neceffario: nanque
vitiatotempore,fal sa fit oratio:vt, Vergilius iterum nascetur. Siau tem vities
genus; non fiet falsa, Vergilius bona: Figura autem etiam falfam facit
orationem, vt si dicas, Vergilius est poesis. Modorum autem fo lus Indicatiuus
pertinet ad veritatem. Sed de his fuo locos. QuodPerfona, etNumerus
accidat omnibuspara tibus, quomodo: et An Sexus Verbis addi debeat. STatua
intelle etionon vniufmodieftita, ned voces: ftatuam enim interdu agnoscimus, vt
eft fignum Cæsaris; interdum vtmarmor eft:po fteriore modo, percipitur vt
substantia: privre, vtrefertur. Sic imago in speculo et res eft quæ dam per ses
etsignum alterius rei. Eodem modo *** quüm voces rerum signa funt;eatum
quoquena turar imitantur:vbivero per seaccipiuntur,ipfit na quoquetanquam res
quædam intelligutur.Qua retum aduerbia, tum Coniunettiones, aliæque eiufdem
modi, cum Nominibus Verbisque et fecundas perlonas, et tertias obtinebunt: fed
non codem modo: nam Nomina Verbaque res lignificant,personasconsignificant:
Coiun ettio nes; atque cæteræ tales partes; rerum odos asn't figni. 16 € bi U:.
-50 nh let poli significant, perfonas
non confignificant,fed ipfa snb persona consignificantur. Exemplumrei huius hoc
eft: tra et abo naturam huius coniun et ionis Quanquam: in ca narratione
femperap ponam verba tertiæ personæ. Exclamabo adi psam oratorum more: vtin
fabulis, O coelum, a terra, o maria Neptuni i quæ nihilo melius re spondebunt
mihi: apponam fecundæ: confi ciam Prosopopæiam addentur primæ. Eodem quoque
modo vox hæc, Patres erit numeri plu ralis,quum lignificabit: quum
significabitur,lin gularis: quaratione etiam pluralis numerus, dicetur
singularis. Sed restat quæstio, Quam ob rem Verbo sexum non addidere, id quod
fece runt Nominibus. Atfieri debuiffe vel ratione vi tur posse comprobari: Nam
quumVerbum sub tempore id significet, quod Appellatio fine tempore: ficuti
Appellationes fecutæ sunt fixo ram naturam, ita etiamVerba fequi debuere. At
Appellationes fexum, iuxta fexum nominum fixorum, id eft, substantiuorum,
mutant: igitur etiam Verba mutare debuere: Curro enim corsum significat sub
præfsnti tempore, et albesco, album. Siigitur re et e di et um eft, mulier
alba, quo in loco, album, mulierem fequitur: eodem modo Albescit, quoque mutare
genus debuisset. Satis igitur eft colligere, fieri po. tuiffe: breuitati autem
cor sultum effe, quum, factum non eft. QuareVerbum, quum trans it in
Participium, facile ipsum genus recipere quiuit. Diuiditur igitur in
Declinabile,etin Ladecli nabia LIS, ultra ique ma ujen are F.Q Liza que R;/
Zule! nd ma L iiij. 164 IvL. IV, nabilem, quaternis dispositis fpeciebus:ibiNo.
mine, Verbo, Participio, Pronomine; hîç aduerir bio, Præpositione,
Interiectione, Coniunctione, Kase Nominis essentiam, tamabappellatione,quam a
reipsa, statuit. HACTENVS postpartes,diet io: nis Substantiam ipsam venati
fumus, eiusqueAffeet us: tum Species, earumque affectiones incommuni quibusque
essent cauffis in vium profectæ. Nunc iam deinceps fingulis libris
fingulorumratio ex Onio plicandaeft,codem ordinequotesipfas,quarum notæ
habebantur,funt fecutæ.Nomenigitur pri mumexequamur:efseenimnotam rei permane.
tis,ex iis,quæfupra diximus, fatis conftat. Itaque iniplaappellatione
comprehenfa est vis quædam ađionis: quasi ipsam esset cauffa quædam notio Vox
pis Namyt aMouco,moui,motum,Mouimen, Mor ne 1 s Momen; sica Nosco,noui,notum,Nouimē,No
men:eft enim imago quædam,qua quid nofcitur: instrumentum quali
quoddamcognitionis: ac veteres quidem rectam yiain institêre, cum dice- Vol.
rent, quasi notamen. Verum minus recte bonam ser ntiam explicarunt: Notatum
enim poftc mi reft, quam Notum: sic Notamen, quam Nomen; vt e contrario ab
hocillud potius fit. Fuit prius Noo,a quo Nosco:vtnetucaw,a quo niespoo
onu,apudTheocritum; Æoles enim ficloquicon fueuene. Multo minus audiendisunt,
quia Græ co όνομα,φuodωρα το νέμειν, ficut et νόμος, dedu. Α. Αν xere: quoniam
quo pacto lex suum cuiq; tribuit: ita et nomen fuam cuique imaginem rerum red
dit, nequeenim reette deductum intelligas ex ip * fa, quam temere
auferunt,vocali. sed övojce, rei vc titulus fuit, a iuuandoquafi o;eopa: cuius
vsu rem agnofçeres. Hæc est vocis origo. Res autem lis fic fehabet in
definitione, Didio declinabi- Sey per cafum, significans rem finetempore.O.
mnes enimpartes fiue species diet ionis, per ge nus suum, fcilicet per
diettionem suntdefinien... Test dæ: vt constet error gramaticorum,qui eam par
tem grammatices appellassent. Aliud enim eft le grammatica, aliud grammaticæ
subie et um Di et tio fue Oratio.Sicut neq; verum eft quod aiunt
alii,quiGrammaticæ partes quatuor fecere, Li teram,Syllabam,Diet
ionem,Orationem. neque enim est grammaticæ pars Oratio, fed totum ip
fumargumentumquod vocante'moxeipfuor.Quis enim dicat Archite et uram diuidi in
ædes? Diffe rentiæ autem illæ neceffariæ funt. nam Præpo L y fitio to Da tuca
2017 TUI pri gh t10 hel Com > Sitio non declinatur:Verbum remouetur per ca
füm, Participium per temporispriuationem:Hac tamen definitionenon differt
aPronomine, nisi adhucaliquidagas; sic primo,vel finemedio rem fignificans.Nam
pronomen hoc,OVI, Cafarem fignificat,sed nonstatim: primum enim refi psum nomen
hoc CÆSAR, deinde rem ip haveteres autem vt in cæteris definitionibus, fail li
funt,cum dixere fignificari, substantiam aut qua litatem,
propriam,velcommunem.Nametiam aliud quamsubstantiam significant, vel qualita
tem:quippe quantitatem, relationem,fitum, pri vationem, to egely,to. Illi vero
etiam ridiculi fint, quiin nominis definitionerem a corporedi ftinxere, nihil
eniminfelicius grammatico defini tore. Nominis affectus etiam accidentia
appella vere, quoniam Græci ovubsExxotoko verum itain telligas; non xouvai, fed
idhis, quæ Quintilianus recte propria vocat: sunt autem sex, Species,Ge
nus,Numerus,Figura, Persona; et Casus.Atque horum quide quinque a veteribus
confeffa sunt, Puumapersonaautemturpiter omiffa.Principio,ficcir. w >2.90.co
reiecere, quia eadem vox finevlla variatione, quamlibet confignificetpersonam,
etiam a pro nomine auferenda erit:neque.n.hoc pronomen Ipfe, vt primamaut aliam
notet, variatur: neque hoc pronomen Ego, aliam, quam prima indicat Sed hîc
quoque acrius iudicandumest:namPro nominaperfonam fignificant.Ataliud est
signifi care,aliud cõsignificare: vt hoc nomen Tempus, significat menfuram
motus,verum non cöfigni ficat motum.atnomenhoc Persona,id quodfu pra
ra H, TE enhers i OL 11 lin ope veli pra
diximus significat, sed personam certam non consignificat,sic Pronomen hoc Ego,
personam significat quamlibet:pro quolibet enim nomine ponitur,fed primam
tantum consignificat:quare cum per personas non varietur,non allignabit af feet
um perfonæ Pronomini. Poftremoid falsumbern videmus esse, quod de
Nomineafferunt: ideme nim nomen vtalioflexucasum, numerum, figu ram mutat, fic
etpersonam. Nam fecundæ per fonæ quinti casus omnes sunt,quos dixere Voca
tiuos. Verum neq; hanc fubtilem sententiam illi intellexere, et omnino tertiæ
tantum persona nomina putarunt, adeo inepte, vt nisi adiecto
Pronomine,negarintpoffe dici,Homocurro. At aamce o bone,quod Pronomen agit,
vicarius quidam: herus ipse,Nomen scilicet pro quo illud ponitur, non ager?
ergo non Pronomen a Nomine, fed Nomen a Pronomine dependebit.Atfuit aliqua alt.
do, quum nullum effet Pronomen: tum miseri mortales de feipfis nihil poterant
enunciare Co cedunt pudentiores vsum verbi fubstantiui,et fi milium,Homo
lum,homofio, homo nascor;ho mo dicor: at quid est, Homo curro, aliud, quam Homo
fumcurrens? Itaque paulo modestius alii sunt nugari, Appellatiua huic vsui
concessere, Propria fuftulere:vt nð nominiin suo genere co- poruci petat
variatio per personas, sed eius fpeciebus ali quibus,proprio autem no.Verum qui
intelligat; quid grammatica fit, facile corum reprimat au daciam. Eftenim
Grammatica fcientia loquendi ex vsu:neque.n.conftituitregulas scientibus vfus
modum:fed ex corum ftatis,frequentibusq; vfur patio 2011 tan.G fuera pationibus, collegitcomunem rationem loque di,
quam discentibus traderet. Igitur cum tam a Ex. pudGræcos, quam apud Latinos
prima verbi persona cum propriis nominibusposita sit: idque eta probatiffimis,
et frequenter fa et um fit:debue reabillis isti legesaccipere fibi, non de suo
finge re potius, quam figere. Omitto illud Euripidæ, jww nonu'dwpas. et
inoratione Demosthenis con tra Midian, παμμένηςπκμμένεςέπαρχος,έχον χει oog
acicu ciw, roixa @zizuorech ag eghalomgy. Venio ad noftros: Ouidiussic
loquitur:Hospita Phyllis queror:in epiftola Heroina.In fine comediarum Terenţii
verba illa funt:Calliopius recenfui. Sue tonius C. Cæsaris verba refert: Tantis
rebus ge stis C. Cæsarcondemnatus essem. T. Liuius in primo, Romuli hæc: Hæc
tibi victor Romulus Rex regia arma fero. Idem in perfona Anniba lis: Annibal
peto pacem. Sallustius in oratione C. Cottæ confulis:En C.Cotta conful facio.
Ne Rs que vero fubeftratio,qua possis dicere, Homole go: et non
poflis,Cæsarlego.Imoveromultore et tius: Cæsar enim ego sum, non alius.at alius
ho mo æque, atque ego. Quare in tertiam potuit transferri
appellatiuum:propriumautem reman fit mihi in prima. Eft et illud
validissimumargu mentum, Nomenessenotam rerum, siue igitur pe
tempusinspicias,siuedignitatem, primum feip fum nominauithomo: at in homine,
priino per sona, et ab eo aliis communicata. Quidillud? fi Nominiin communi,vt
nomen est competitca { us: et tamenqaluuma variatio defecit aliquotno mina;erga
quid dicendum?Respondebut, etreas et lo Ete casus quidem effe, vt in nomine
Cornu,sed per diuersa elementa non effe manifestos. Ita et iam nos,perfonarum
ordinem in nominibuseffe indiscretum, quem in vocatiuis aperte pofteaex
plicarent. Ex his constat Linacri lapsus, qui ita scripsit, Sinc certæ personæ
adsignificatione fi gnificare: quintus enim casus certam fecundam præscribit.
Et ipse in participii definitione dicit, Capere a nominenumerum et personam.
Est autem persona primo nominis affecttio, secundo verbi quod iplum fit Nomen
secutum, vt dixi mus, quod,Prima:ad quod,Secunda:de quo, Ter tia, Efficiens,
finis,materia. Hæcestigitur nomi nis effentia,fignificare rem permanentem:atpri
sci id effe proprium eius ridicule prodidere; qua inscitia etiam in aliis
fubftantiam cum accidente confudêre. Quoquifque ordine affectus traltandus fit.
Rdinem quoquehorumaffectuum veteres on UL uc T neenatus fluxit:ita debuit
explicari.Ac nemode bet dubitare, quin et Numerus, et Persona pri mas sibi
sedes occuparint:sednumerus prior fuit. Rummus Nam primum etsecundum, quod
eftin persona positum,eft relatiuum:prima enim dicta est,pro pter fecundam. At
Numerus non eft relatiuus, sed absolutus: absolutum autem prius relatiuo. Poft
perlonam autem genus cditum est: videmus cnim in pronominibus primitiuis genera
con fusa. Poft Genus emerfit Casus, quem expressit ambiguitas:cum
primum ficcssentlocuti, Cața interficit Cæsar. Itaque ve distinguerent oratio
nem flexumapposuere. Vltimæ fuereSpecies, et Figura: ac Species quidem multo
magis necessa ria, itaque Figuram præcedet: fine Figura enim constabit oratio,
lineSpecie non omniscõltabit. Neque enim dices, Cato cft iustitia. Atque ipfo
Socquidem Cafu Species fuit præstantior: materiæ pi bel enim affectio simplex
cafus eft:Species autem et iam ipfi Teineceffaria eftad fignificandum:mu tat
enim Species modum fignificationis, Cafus autem nonmutat. Sed fere et a
philofophis ipfæ funt Species introductæ, Denominatiuorum, et eiusmodi: at
Cafus vsu tantum exorti facile funt, ac propterea priores fuere.Sicigitur
recensebun tur:Numerus,Perlona, Genus,Cafus,Species, Fi gura. Sed prisciita
peruerterunt: ficuti cum ante Verbi, aliarumque partium definitionem, pro pria
eorum narrant. PeNumero, C depersona
quidem iam diet um eft: coas et i enim disputationeid fecimus:'de Nume ro autem
est hîc agendum. Numerus eft quanti štas, quæ per fe ipfa diuisa ac cumulate
vltimo kermino ab aliis distinguitur. Eft enim Binarius numerus duæ vnitates,
Ternariustres: quæ sua natura non sunt fimul, fed cumulatione,liueag
gregatione, fiue appofitionedicas,nihilintereit. Distinguitur autem omnis
numerusab alio nu: mero vnicotấtum termino, coque vltimo: vnam A ind enim No TE
Song ILL C enim habet dimensione quantitas discreta, quip pe longitudinem: fuit
enim vnitas discötinuata; nequeenim recte dicitur fluere. Cumigitur om nis
numeri vnitas initium sit,non differet nume ri inter fe hoc termino vnde
fluunt, fed eo in quo fiftuntur. Hoc enim Quaternio a Ternionedi ftat, vnitate
scilicet poftremo apposita loco. Occu patum autem eft confuetudine, vt Vnum,
ctiam numerus diceretur: quare id quoquefecutu fuit, yt numerusalius
dicereturSingularis, alius Plu ralis: neque enim mediu vllum estinter vnum et
plura:quoniã plura ex vno frequętato fa etta funt,similar Quarelones non re
ette fecere, qyi Dualem nummon merum a plurali discerpsere: atq;iccirco feuerio
res Æolesnequerecepere,nequein Latinos tras misere. etnugacitas illa Ionum in
multis tempo ribus verboră personas aliquot nõ potuit eruere in eo numero:in
nominibus autem pauculosca of sus expressere. His autem, quæ diximus,infelicif
simegrammatici obstrepunt:egrelli enim esep pris suis non poffunt quin
ineptiant. Singularis, lwg.mo inquiut, numerus verissimºnumerus eft,propter
when a ea quod repetitus facitnumeros, inque eum ipli resoluutur. Principio, hoc
est disputatu in divina philosophia, Unitatem non effenumerum, ficut neq; pun
et um quantitatem neutrumque; efle in bet prædicamento
quantitatis,nifitanquãprincipia. Multis autem argumentis deiiciuntur de staru
13! fuo. Si enim numerus eft quantitas discreta, id est a quantitatesdiuise per
superficies, et coniun et x te per comprehenfionem,imo vero ipsaquantitatī. ratio
comprehēsarum: non erit vnitas numerus, non TIES m2 nas le IyL. IV. non enim
diuidi potest: idem enim eft diuisum, etdifcretum: ficutidem cocretum
etindiuifum. Sumptis quoque eorum principiis direeto aduer fus eos colligamus.
Numerus, inquiut,singularis 2 reet edicetur: quiageminatus,aut multiplicatus
cæteros omnes creat. Ergo numerusnon eft:hac enim ratione punctum esset linea,
linea superfi cies,fuperficies corpus. præterea Binarius, Tere narius,
Quaternarius,non esset vnusquisqueñu merus feorsum:sed Binarius, duo
numeri:Terna rius tres:non effet igitur quantitas, sed quantita tes: numerus
enim quantitas eft,ergo numeri qua titates. Nihil vero mirum hoc errasse qui eu
ma Ale iam definiuerant, Numerus eft dictionis for ma, quæ discretionem
quantitatis facere poteste | Principio male assignaruntdiet ioni:nequeenim
competit diettioni,vtdiftio est; omnibus enim competeret dictionibus: hoc autem
eft falfum. 2. Deinde formam dixere, cum tamen numerus fit 3* accidens. Et male
dixere, discretionem quantita tis facere; sed potius discretæ quatitatismodum,
44 aut differentiam notare.neque excluduntur Ad verbia illorum definitione: Nam
Bis, Ter, for mam habent dictionis, quadistingui potest qua Propmatitas.
Proprium autem eltfingularis,finitumef fe:id eft,certum:quiafcimusquantum sit
homi num, cum dicimus, Homo. At pluralis infinitus est,non quod fine
careat,nihilenim in natura in finitum:sed quia sitincertus. Sienim dicas, Ho
mines: quotsint, nefcias: itaque addituraliquid præscribens, vt Decem, viginti.
Accidit autem interdum, vt eadem vocediuersus numerus in telligatur:
quemadmodum eft in fecudo casulina gulari fecundæ inflexionis, et in
primopluralie iufdem: in neutris pluralibustribus, ac hngulari fæminino:
vt,SACRA. In quib.autem evettiat, in capite decafu dictum est. Secutus autem
eft nu NE merus grammaticorum, suiipfiusnaturam in reo busiplis: par enim
etdispar, vt diximus, non si muladfunteidem numero: ficneque pluralis, et
fingularis: fed satis est alterutrum vni voci ineffe. Ac quemadmodum numerus
quivisaddita vni- Awesome tatc acquirit rationem pluris, ita aut numero ly !
labarum, aut temporum, plurales numeri nostri maximaex parte,lingulares
fuperarunt: Poeta, noule Poetæ:Dominus,Domini:Pater, Patres: Cornu, Cornua:
pauca enim aliter invenias. Sed et ina liis cafibus fereidem invenies. Quare
cum idem numerus non poffit esse vnus, et pliires, et idem nomen vtrunque
significare queat, ut “Amor”, “Amores”, consultum elt huicrci,vt per
fyllabarumi aut temporum appofitionem, idem nomen effet seipso maius, et aliquo
modoa feipfo diverfum. Hocautem, vtdiximus,maxima in parte nomi num est, non in
omnibus. Sermo enim teme re inter agrestia ingenia primum örtuš refraga tur
aliquando legibus doctiorum. Igitur quæ - yna v hrun dam sunt nominä сiusmodi,
vt numerum v trunque obtineänt, qualia diximus: nonnulla semper singularia:
quædam semper pluralia: et in his quædam pronumeri natura numeru red dentia:
quædam non: fed alia singulari nume to plura fignificantia:alia plurali numero,
singu la: Semperigitur fingularia,aut semper pluralia 46 T 7 Mj: Vin
vteffent,effecit aut natura,aut vsus. Natura sunt singularia, quæ certa sunt
individua, ut “Sol”, “Czsar”.Item pluralia, quæ multa sunt; vt sunt hoc; quod
effe dicuntur,vi Gemini,Pisces. Dico autem, Et funt hoc, quod effe dicuntur:
propterea quod colle et io illa plurium fingularium maxima ex parte pendet ab
intelle et u:vfus autem tyran nide extortum est, vt quædam sine ratione essent
fingularia,vtfumus:nam quare non dicam duos fumos?et duos sanguines? Hæc igitur
sine ratio ne. Quin etiam contra rationem: etenim Pul verem, et Arenam dicimus,
totum illum cuma. lum, cum tamen ipfarum partiumminutaru po. tius effe
debuislit. Pluralia autem quare dicas Lynum dicm, Saturnalia, Floralia, ratio
subest Comprehendit enim et ludos, et ioca et merca tus,et comeffationes,et
alia. AtCervicesquare dicebant,cum Collum quoque dicerent:aut qua re
Colla,vnius tantum hominis: Emendat ramen fefealiquandopublicus vsus tollēdo
quod statue rat, probatorum autoritate: quibus aliter placuit 4 poftea dicere:
vt Cervicem primus Hortensius pronunciavit: item Farra, et Mella, et Vinaalij:
et quibus placuit idem nomen proprium diuersis imponere:vt, mihi, et lulio
CæfariDiet tatori. Ea dem quoque autoritate coacti sumus verum fin gularem in
plures dividere. Vna Gallia eft,fin. gulis vtrinque montibus, totidem maris
limiti bus, etfuvio Reno præfcripta. quare igitur in tres, quatuorve Gallias
divifimus? cum vna Græcia, yna Italia diceretur. Ac fane commo. idius Italia in
plures potuit distingui a namvetus Ausonia, quæ et Oenotria,et Italia nominata
fu= 4/2010 it,ne Tiberim quidem attingebat.Poftea Roma-> ni ne Barbari
ellent, vi extorsere,vtad Rubicone vsque fines extenderentur. Octavius rerum
po-). titus,ctiam nominum dominus effe potuit: atq; etiam, li Diis placet, ad
Varum vsque propagavit: ut Alpes ipsas quoque, quas natura fixerat com munes, a
barbarie vindicatas Latino nominiat tribueret. Sanevero, quí Nicæam in Italia
transtulit, potuit Italiam ipsam, ad sociam et participem velnominis,vel gloriæ
Romanæ Maffiliam pro rogare. Sed de his aliâs. Eft et illud contemplan- Rana
dum: Nihil referre, vnum pluravelint:an vnum plurave putemus. Ita cum ex
divisione provinci. arum acpræfe et uris,Transpadanam, Cispadana, a Cisalpinam,
Transalpinam,Belgicam, Celticam, Aquitanicam dixere,propterea quod ita effe ar
bitrabantur: fic philofophorumquidam cuplu r'es Mundos, Soles, Lunas
intellexeretquodano bis numero fingulari prolatum fuerat,ab illis no heeft
vitiofiusin verbis quam in rebus multiplica tum.Itaque loues etiam dicimus, et
Veneres, et Cupidines. Itaquefcribunt, Orbem terræ:et,Or bem terrarum. NamTerra
nomenproprium est in singulari vnius elementi, quæElementum est, atque idem
semper in sui fimiles partes dividitur. Cum autem in plurali ponitur, eitidem
nomeli teřis, et materia,sed non substantia. Neque.n.ex W proprio
fitappellativu,vrdixere:fed aliud estre, 1 licet voce coveniat. Sicut in Caet
Numeris in 1 dem quoq; evenit:Nam,facra generis fæminini, Mij. numeri numeri
singularis, non eft eademyox cum plura libus neutris:accidit enim, vt iisdem
fcribatur e lementis. Terræ autem divisionem aufpicati sunt a
familiaribusoccupationibus, et ius ipfam iniu riam'appellarunt: neque enim
melius Terra de buitalijatque alij attribui,quam aer. Itaq; natura vindicat
fefe, et mortuos Tyrannos nonmaiore tegit tumulo,quam vnum ex oppreffis, fefe
om. nibusæqualem oftendensmatrein.Quęvero lin gulari numero plura fignificant,
naturam ipsam in eventibus rerum funtimitata: quippe vnuscu mulus,vnus
acervusdicitur: atid vnu, plura funt: edita Populus,Turba,non fine ratione
fimplici nu mero, multiplicem significatum comprchende Thebae.Nam Thebx,et alia
eiufmodi,fecura sunt con ventum libertatemque civium:quorum omnium nomine, non
vniusgererentur res: alibi enim a pertius hoc declaratur vt in Commentariis
Cæsaris, Helvetij, Menapij, Arverni. Multitudo enim in populis, nonmania in
vrbibus explicaptur. Harum autem vrbium numeruscu fingularifle. xu profertur,
vt apudStatium, Theba,fequitur v nionem ipfam in fignificando. Quæ igiturperti.
nent ad numerorum naturam, affectus, vsumý;, hæc funt. De Genere. Bon Aturalia
quofdam habent affe et us propter fe: vt,moventur animalia, quia fentiunt:er
govt evitentnoxia, etvt commoda consequan turymovendi facultate prædita fuere.
Alios affes et us or 7.2 DIC Aus habent
propter alia non propter se: ut excrementa sunt, vt cujus Tunt,ipsis
exonerentur:ne que enim aliqui pili quibusdam in partibus ho minis vllum propter
sefinem habent: nulli enim ysui funt: fed ve fumofis exhalationibus illis va
cet intus ibi corpus. Eft et alius modus, vt genera tio affectus enim animalis
eft non propter ip sum,sed propter speciem. Nisi enim indiuidua certa
producerentlibisimile, interiret species ip fis deficientibus. Quare generandi
facultas eis da ţa est:atque aliis quidem alio modo:perfe ettis au tem per
fexum:in quibus mas, et fæmina distin guerentur. His de cauffis, quæ voces
fexus effent notæ, qua rationcidiudicarent, eam rationem en Genus appellarunt,
a poteftate earum rerum, ', que significarentur.Sexus enim cstalterutra po-
liceret testas generandi. Neque recteantiqui dictioniSlim? isl attribuere:
Trium enim tantu in partium eft,non autem Dictionis.Sed ipfi falfi funt, cum
non ef fet nomen pofitum ei generi, quodpeculiariter has tres folas partes
capit. Alii addiderunt fic,Di * et ionis declinabilis:fed falso:neq.enim
Verbiest, pc Eftigitur illius fubalterni: fic enim media va i cant: generis
affc et tus terminatione fexum notas. Sita enim eft in fine vocis, vt Cælar,
Mufa. Ne que vero impedimento cít, quod ctiam masculia na terminatio cum
fæininina concurrat: vtMu rena,Aurata, quæ funt cognomina virorum.Hoc S. op
enim accidit a cognominibu sanimalibus: sic Syl nila, aprudentia, quasi Sibylla:
et alia, quorum ra tio fuit hæc secuta. Neque Barbara obsunt, Iu i gurtha,
luba: illis enim ca fuerit terminatia ad hoc le M iij. 178 Iul. IIIL 1 hoc
officium,yt postra nobis, Quod si qua eft ve triquefexui communis,non
destruitur iccirco de finitio: vt, Legens, et Felix: intelligis enim vtrum
quegenus includi: quod non facies in Leetus, Le Ćta:aliter enim terininantur.
Iccirco fapienter diximus, Notans, non autem distinguens:non enim semper
distinguit, ob verborum scilicet pe nuriam: funt enim res plures, quam
vocabula. Cætera autem, genera aut non sunt, aut hæc funt. Ac deNeutro quidem
diximus:nomene, nim hoc, Neutrum, negat ipsum cffe genus, Cum enim dicis,
Neutrum genus est, significas wipfum effe,quianon est. Sicutsvavulla quædam herbæ
di ettæ funt:quæ quianomen non haberet, che nomeniņuenere. Eft autem Neutrum
duplex: vnum, quod vtrạnque fimul reiicit genus: vta Scamnum. neque enim
autmas, aut fæminaest, Alterum, quod ncquc rejicit, nequeftatuit: vt, Gubi
Mancipium. Addidere autem, quod Incertum vocarent; vt, Dies: fed hocabipfa re,
neutrum quoque eft. Sexus enim non nisi in animali, aut in iis, quæ animalis
naturam imitantur, vt arbo res. Sed ab vsų boc factum est, qui nunc mascu linum
sexum, nunc fæmininum attribuisset, hocitaque nonulli eţiam Dubium appellarunt.
At illud ferendum non fuit, cum animalia quæ, dam suis generibus non notarent;
hanc ncgli gentiam Græci vocarunt genus etiroivov, pessi me: nam xovov, id quod
Duocomprehendereç genera nominabant. hoc autem Alterutrum tan tum cum recipiat,
no potuit habere præpofitio pēem:addit enim quatitatēmathematicis. Vt emia
rippv,Noftrimelius promiscuum, quod differret I 1 lad. avt cius pics
ns3 LIC cam ma co FC 010 ego com-, GUE a communi: quoniã comuneidem æquecaperet
vtrunq. fexum, et effet vox generica autspecialis capies indiuidua:vt homo,cui
aliquando femini num,aliquando masculinu apponeres adieet iuũ, vt homobonns,
homo bona. At Promifcuo non item: fed alterutro sub sexu captę voci, vtrun-,
que sexum affignares: vt paffer albus, ctiam de femella. Is autem defe et us
cum in vsum furtim irrepGifset, timiditate quadam fotusest. Nam vt$$
Mulus,Mula, Ceruus,Cerua, quare no Aquilus, Aquila, et cum haberesfuucs, Fwvis,
quamobrem non dixisti, Thunnus, Thanna.Namquçadmit, tuntcommunes terminationes,
ausim muni quoq. genereinsignire: vt hic et hæcouis potius dicatur,quam aut
hæc,aut hic vel hæc, vt etiam veteres pronunciabant. Atque illi quidem, cum
Taurum re et e dicerent, etiam ad conuiciu Tauram, comentisunt. Quare igitur
voluptatis diuerticula quæfiuere: necessitati autno inferuie re verum nulla ars
repete perfecta extitit. Ille ve roin multis vocib. ficin vocu terminatione
fata Opuze lis defe et tus fuit, cum tria genera vnica vnius vom cis
terminatione coprehensa sunt, vt Felix: vng enim vox est,materia fifpectes; at
si formaintro. spectes,tres sunt vna facic.llludquoque ex anti quiseft cautius
accipiendů: Nacumdiscrimogenos a Nerum statuut, per notă Pronominis, a pofterio
- riaccipiunt cognitionem:nequeenim Cæfar, eft generismasculini,quia ei
præponitur hic:sedco gnoscitur ita cffe,qaita præponitur: præponitur aute,quia
eft. Hæc de re ipsa. eorum autevoces etia sunt declarandæ.NaMas,Ofcadiettio
fuit că la cifa a Mamerte; Mamers.n. et Mauors, et Mars, forrem apud illos
fignificarut;non quodma na UIT CIT IO MIC Sil m voca vorteret vtaiunt:
neque enim Latinæ voces fue re. Fæminina antem a fætu:fætusautem cause to
Coitur: nam hocverbo veteresrem Veneream fi, gnificarant pudenter: ficut
Latini, Coire: quid enim purias,quam comitem esse? item consuetu do: ' lic
Græci owevci, et vyzivela, et alia mplta, quæ in libris historiarum
diligenteranno * tauimus. Disputarunt autem Grammatici Ma pufcula Lante genera
anMasculina dicenda effent: et Fe stus in xii. Masculina mauult, quoniam Græci
quoque apravixa Hai Inaura ', non autem appara, etFraua. Idem Feftuşin primo,
Fæmineum di citGenus, non Femininum. Recentiores deli cati malunt dicere,
Generis neutrius, quam peu tri,fed antiqui fiçinflexêre Vter, vtri, vtro; fi
cut,Vnus,vni,vno,vnum,vne: vt es apud Catullum. et Terentius, Mihi solæ. Et vt
nomen gene ris differat a communiilla vocenegatiua, pruden ter, qua
potuit,effectum est. Proprium autem Ge nerum effe,pati mutationem,fatis patet
ex genc en reincerto, vt etiam Armentas, dixerit Ennius, quæ nos Armenta. Sed
de his in historia originu faris dictum est, Cafors. Vncco ordine,
quem præcepimus,de Cafia bus agędum eft,operoso fane negotio.Ca pildusigitur,
per veteru definitionem, quid sit,non bolle med fatis cognoscipoteft:quippe, et
Nomen per Ca fum, et Cafum per nomen cuin definiant neque þæciņter
felintrelatiua, circularis erit cognitio: 1 sic Pt fic cnim vocant philosophi,
quum ignotum per æqueignotum explicatur. Nam fi nomen eft de clinabile per
casum, Quæro, quid fit casus. Eft declinatio (aiut )nominis, quareper hæc nihil
ng tum mihi fit. Sed addidere, vel aliarum casua lium dictionum, quæ maxime fit
in fine, At vero, Cafus non eft declinatio:Declinatio enim duo fi gnificat: A
et um illum inflectendiprimo fuo fia, gnificatu:motum.n. notat ciusmodi
verbalia, ve ambulario.Id nõ eft casus: no erit igitur hocmo do declinatio:
fecudo,significatcaputquoddaad,, quod reducuptur eiufdem flexionis nomina:ve
primam, secunda, et alias dicimus: ne sicquidem erit casus, declinatio, Casus
enim ipsi ad ea capi ta reducuntur. Quod autem ad aliquid reducitur, non eftcum
eo idem. Reducere enim notat mos tum:at omnis motus statuit priuationem: igitur
liidem effent, idem careret feipfo. Voluitigitur Ĉ intelligere declinationem
ipfam mutationem terminationis; sed Casus non eftilla mutatio, fed hoc ipfum
quod iam mutatum est: Casus enim Vocatiui est, Bone, quod iam est mutatum a Bo
nus, non nunc mutatur. Itaque vox hæc, Cafus, elt præteriti temporis,declinatio
præsentis, Præa terca Species est declinatio nominis, hoc mo?? doper
terminationem: vta Iustitia luftus: hæc enim est definitio Denominatiuoru.
Quidquod illa verba, Quæ maxime fit in fine: perturbant. pon declarant. Nam vox
hæc,Maxime accipitur Fc pro eo,quod est potiffimum. Atpotisfimum re mittit
interdum amplitudinem fignificati: vt quum dico. Potiffimum hyeme pluit:
significo. -DV 7de ene you non semper
æquepluere: quare oftedunt ca vet ba, euenire aliquando, vt Calus non fiant in
fine vocum, sed alibi quoque. Quod ficoconfugiant, vt dicant,Maxime,idem esse
quod,Semper: ad derent potius vocem manifestamSemper. Ve rumneid quidem faciunt
do et i: Definitiones e nimita funt natura comparatæ, vt hocaduerbio neegeant.
In ipfis enim ligna vniuerfalia, tum nu merorum, tum temporum neceffario,et
femper intelliguntur. Idem enim dicas, Homo eft ani mal:Omnis et homoest
femperanimal. Cum e nim a fubftantia confiant definitiones, ipfaque
abeslenequeat: etde omnibus, etfemper dicen turserit igitur casus terminationis
effectusdiuer fus aprimaimpositione:eft.n. idenomealterius, atque alterius
cafus, quiaalia atq.alia terminatio Hemutatusest. Isautem affe us eftin prædica
mentoQualitatis, in capite de figura. Intelligo figuram mathematicam, non autem
iftam fåt Sam dequa mox. Eft enim Figura terminusqua titatis: igiturhæc voxPoeta,quantitate
certa, et figura eft:a, enim vocali clauditur. At vox hæc Poetarum,alia
quantitate, alia figura terminatur. Som Eft autem affe et usis Nominum primo,
etvero: Pronominum autem, quatenus illorum vicarii funt:Participiorum,vtin
ipfis Nominum natu fa ineft. Sicut ego fum calidus, quia ignis calidus est,
quiin meelt:ita proprium accidens alicuius, poteft effe hoc modo comune:quonia
subftantia illa,cuius eft proprium,eft fubftantia imperfecta, et comparata ad
vlteriorem fine,quam fuu: cu jusmodi sunt elementa, que nonfunt propter fe
GcutEst en Eatin nfugi Tipe: per. Egok adaa 2, tur etts Cor o ipa erdic Caso
ficutneque materia prima.Illud in memoria ha- Countro bendum eft:Siquę voces
cafu distinguuntur: que tamen non funt mutatæ, vtMufa, in Recto, et Vacatiuo,
hoc defectu materiæ, non formæ eue nire: Quæ fuit ratio, vt etiam æquiuoca
nominaw sa orta sunt. Dico autem diuersam a primaimpoli tione; inuentores eniin
nomen indidiffe Reco patet ex vsuloquentium,qui præfentis temporis primam
personam, 6lua appellant,et Reetum ipsum Jog. nominis. Casus eflentia hæc
eft:igitur de numero corý, aut deque appellationibus nunc agendu. Caderedi
çimus moueri deorsum naturaliter:intelligo na taraliçer, secundum graue. Nam
alia, quęingres su aut volatu,aut alioquouis modo deorsum mo uentur, non
ferutur naturali motu grauitatis, fed voluntario: quo motu etiain fursum
subeunt. At naturalis motus ad vnum tantum fit. Quare pa, luserectus,aut
columnacum ruit, caderedicitur: non quia totadeorsum feratur,Ted quia plurima
eius pars. Translatum eft deinde, vt quoties aliter quidauțesset, aut eueniret,
quam aut prius erat, aut fperabatur verbum hoc vsurparemus:'vt Ca dere caussa,
in qua erat: Cadere fpe: Excidere memoria. Corporis enim folius interest natura
liter moucre: fed ad res corpore carętes translatu fuit. Huius verbi arigotora
Græca esta prætevov rito medio?oūmaiat. quo sono integropræsen tis etiam nunc
Valcones pronunciant. Cum igi ţurapud Homerūdicatur verba excidere ab ore, a
mente quoque cadant neceffe eft. Quare cum a cadendo Casus sit, paffiua forma,
vt Occasus Sol MI10 prad Deck tami ODISI serti Post TioN etTE n 110 na34 Scak
alice biter esti uus: ople 184 Ivl. IIII. Sol,quemadmodum fupra diximus,qui iam
oc. cidiffet, in x 1 1. tabulis legebatur: Casus appel latione etiam Rcctum
ipfum afficere aufi funt, quia a mente caderet imponentis. Sed quum nos ILCR
wdeaffectu nominum fcribamus,non erit ea recta, fententia: reliquæ enim
quoquepartes Casus di cerentur: igitur non esset nominum affectus ex mutatione
finali, sed fine mutatione cuiufuis vo cis: vt Hev: vtappareat, quam
negligenter fibii pfis istiaduersentur. Sed ferendico erant, quod In vera
dicerent.quanquam non fecundum ea, quæ proponerentur. Atcontra,quiita sentiunt,
Ca sus omnes efseRectos,quia a generalicadunt no mine:landineptiunt.nam quid
est hoc,quod ge nerale nomen appellant? Nomen ipsum? Atquis dicat, Cæfarem
anominccecidiffe, in quo nun quam fuit: quis Sputum? cuius ne vnam quidem habet
fyllabam. Materia igitur huius, ab illius non cecidit.Quod fi hoc ab illo contemplantur,
quia illius speciessit, sane non cecidit: quis enim dicat fpeciem a genere
cadere? in quo eftvt pars comprchesa prædicatione: et in qua illud eft vt pars
constituens essentialis, vt omittam tempora verborum futura casus, quoniam a
verbo gene rali cecidiffent. Erggalii subtiliffime dixere,Re to ctum effe
Cafum,quoniam ipfecft quicadit,cum definit effe Rectus, et fit cafus. Si cnim
Rectus est, quideclinatur,qui ficditur, nepe eritCasus. Itaque Aptota vocata
nomina, in quibus rectus non caderet. Verum ne hi quidem funt audien wie di:Nam
quæro Reetusantequam cadat, Casuf ne fit? fr est casusante quam cadat, ergo
finc cauf fa, CE, nts ode 20 sa, id est,
fine mutatione etflexioneerut obliqui cafus. Sin hicasus funt, ille non fuit:
mutatum e niin non eftidem. Quidam.vbideiectisunt his rationibus, ad alia
commenta confugere:eundem effe poffe et Rectum et Casum quia stylusema-na nu
poftquam cecidit,fectus adhuc elt. Hîc falla- john cia eft keci et Eredi:
iccirco duplex fuit vox, Cria, et 60). interpretamur primam vocem re
Etam,alteram erectam.Reettæ ratio eft a partibus, ne extremorum tenorem
egrediantur: nam qui fic definiunt,Breviffima extensio,per proprium, non per
esscntiam definivere.Erectæ autem ratio esta litu, etrelatione vniversitatis:
cuius fcilicet partes extremæ non egrediuntur lineam mundi perpendicularem. Ita
etiamcuruus stilus poterit erectus effe, et ftilus rectus, iacens: opponitur e
nim Recto Obliquum, Erecto autem lacens.Ic circo dicimus in definitione Erecti,
cuius extre mæ partes non exeunt liticam mundi perpendi cularem. quoniam etiam
curua erecta effe pof sunt. Vere autem Erectum sicintelligas: nam Nutaris licet
non fit lacens,non tamenvere Ere et us eft: fed eft,vt aiuñt, in fieri:
definitiones au tem rerum sunt perfectarum. Hinc Nominati vum vocabimus L.
Jeñor Rectum,quia brevissima nominis extensioeft: vt linea recta: iccirco Clu
apud Græcos significat statim. opJw autem,quia ftat:nequedum flexa est: erectum
dicas,silubet. Ceteras autem partes inflexinominis,a Recoq dem Obliquas,ab Erecto
autem casus. Sed reci us fiat,vtobliquorum nomeomittas: nullo enim modopotest
competere ratio curvitatis. Casum autcm DHI NIE ch ZA CN -,R Cat ca die 24U
Cealus autem appelles illam terminatam mutationem; exemplo Aristotelis,o milosa
Alge Pepdv oz'Tx quivua Mam 75wrotua. Enumerantur Casus:explicatur vfies:re
cipiuntur Tomina: Asus, vocelargius cu recto quoq; comuni: cata,vidcamus
quotsint et qui,etquare no write plures, Ğ a veterib.traditi sunt,
neq;pauciores.In mm. omniactioneestid g agit,id quod fit,id quodfa et u
recipit, privatio, et finis cuius cauffa fit. Quin quecafus fuerenecessarij: Agens,
Rectus: quod fit, Secundus: cui fit, id est finis, Tertius: quodreci pit,
Quartus.privatio, Sextus:Agit enimfaber, fa cit formam freni in ferro, facit
Cæsari, recipit for mam ferrum, quod carebat ea. Ita constitues o rationem,
Faber cudit ferrumi Cæsari ex catena. Interroges igitur, Quid facit
ferro?Formam fre au Patuni: ex catena in catena enim nonerat. Ac quan quam
videtur formailla effe finis: imposita enim fony conforma,ceffatartifex; tamen
non eft finis vltimus: eft.n.finis operæ, id eft, a ettionis; non autem ope
ris.fit.n.propter equu Cæsaris. Sic et super Quar i ti natura poterat dubitari:
videtur.n.formam no materiam fignificare, cum dicimus,Ædificodo
mum.Atrudib.philofophiæ hoc veniat inmen, tem: Domus.n. et materiam dicit et
formam:Vo. cabulum igitur hoc facit,non autem Casus. Cui' rei sigrueft,dica,
Cædo lapideszhic nihil est, præ ter materia: Cæsura autem forma eft, puta
lovis, aut Cæsaris. Ita in domo, fi formam a materia intelle et tione
distinguas, siç dicas, Lapides cuius sunt e mi quod erha Erfa reso teni funt?
Domus: a forma enim hoc habet, vt define Pontis,aut alterius rei. Mutantur
autem locutios nibus Casuum rationes, aliter enim accipias in passivis: sed
simplex inventio rerum talis ab ipsis principiisfuit. Quoniam vero fermo
institutus est, vt dicebamus, quocumaltero sententiam no stram communicaremus:
iccirco Quintus cafus inventus est, cuius officium vocandiellet.Sapien -Nomme
tius autem a nobis fit,quam fit fa et um ab antiqs: cum ordinis nomen
indimuscafibus. Primui; ndt Secundum, Tertium,non aute officiorum. Nain Duis
cum in varios vsus fusi essent, non folum diversa nomina, sed etia supervacanea
sunt sortiti. Quid drea enim Vxorium cafum dixerunt Secundum? mo destius alij
Patrium,prudentius Poffefforiu. Nam Hectoris Andromache, non eft Vxorius,fed Ma
ritalis: sicut apud Valerium, Terentia Cicero nis. Ita cum dicis Cæfar Sylvij
pater, Filialis fit, si sit Patrius ibi, Sylvius Cæfaris. Sic enim Cicero:
Cato, huius pater, qui Uticæ sese interfecit. Qua ratione etiam Genitivu
nominarat. Quid? nonne erit etiam Carpentarius cum dicam, Car peatum opus Epei?
Sed grammaticis nullus finis ineptiendi.Dativum non inepte dixere,Acquisi
mitivummelius: nam quodcontraria natura inve nitur: vt, Aufero
tibilibrum:hicetiam acquisitio nem intelligamus: nam recipitablationem. Ac
cusativu peffime Latini,Græcimitius, aile Tixlu vt cauffa fit non accusatio.
nam fic oportet dicas PPA Sextum casum, Defensorium: namquemadma dum eft,
Contra Vatinium: fic erit, Pro Vati nio. Sed et ridiculum fane:etenim ytelt,
Accufo Clo i fire 028 OS DIUS opt do 009 Vo Col 017 tera UARY um 188 IvL.
CClodium: sic, Defendo Clodium potior autede fenfio effe debet.Salutatorium
etiam Vocatiuum non male: sed hoc generalius: etiam falutas, vo cas: neque enim
Vocare primo significatu fuit, arceffere, aut ciere:sed,vocem edere: poftea
fuit, nominare. Sic clamare vocem contentam ede re, poftea appellare:vtapud
Plautum tranfitive. ienon absolute,Clamahominem, koneix. Ablativi quoque nomen
non femper fervit,sed etiam dat: A Cæsare daturregnum Antonio: nisi dicas, au
ferri ab eo quod dat;id quod datur, et reette. Se ' S ptimus autem a Sexto non
magis distat,qua Ge phimnitivus afeipso,quumaliudquam gignere,et Dativus aliud
quam dare fignificat. Isautem ca fus Septimus,vt voluere,vtnosSextus, habuit ra
tionem instrumenti:nam hoc quoqueinter caus sas numerätu est. AcPlatonici
quidem,interquos etiam Galenus fuit, instrumencariam cauffam ab aliis distinctam
posuere: at Peripatetici(vtom nia) fapientius ad genus cauffæ efficientis: eft
e nim Malleus efficiens Annuli: neque ipfe fine Aurifice, neque fine ipfo
Aurifex: fed ita vt fi Malleo non agat, agat alia re, quæ illius loco fit. “
Adeo vt Aristoteles etiam ipsam motionem inter efficientes víumerarit. Igitur
in rećtonon potuit esse, propterea quod simplexelt. In fexto casu fuit, quomodo
eft efficiensin paffiva locutione: vtidem fit; A Cæfare, et a Laricca vulous
fictum est: vtrunque enim eft agens. Itaque et a Lancea et Lancea: quare quum
neque Cafär fine Lancea, nequc Lancea'sine Cæsare vulnus pos fit facere, et
tamen Cæsar muito potior fit, quip. pe 189 tam Abi erine idios reche 0,00 honek
در و habu peages a feipfo, tenuit priscusvsus, vt præpofitio hæc Cvm,
adderetur: ficut, Theseus cum Hercu le. Verum quia non erat focietas æqualis,
fed ve rusmotus a ettivus in agente,motuspallivus in instrumento, sustulerunt
præpofitionem, qua verus comitatus in aliis indicaretur.Ratio igitur, et vsus
sequens rationem priscus ad hunc modum fuit. Nuncvero cum grammatici
negantinveniri di tum a doctis cum præpofitione, falluntur. Nam in quarto
Fastorum,in antiquisexemplarib.Flo rentinis fic fcriptum fuit: Hecmodoverrebat
raro cumpectine terrum. Verum itain codicibus do et iffimi viriGryphije
mendatum invenimus: Hacmodo verrebatftantemtibicine villam. Necdisplicuit
festivitas priscæ vocis, fulturaque casætenuioris. Sed is loquendi modus fuit
pecu liaris illi poetæ: cum alibi,tum in primoTrãsforo mationum, --concuffitters,quaterý
Casariem:cumqua terram, mare,fidera movit. Plinius quoq; in
lib.ix.demolloquenspisci bus,fic scripsit: Cæteri çirri, cum quibusvenatur.
Proprium autem est Sexti,etSecundi mutuo 64 subire sedesquasdam.
Quædam.n.verbaæquei-comide oppsos refpiciunt,vtEgeo, et eiusmodi:fed etalio va
su loquendi:vt,Imperator miræ fortunæ:et Mira fortuna. Vbi fi multa iungantur
cola, idemcalus fere repetitur:Bonæindolis, summæ spei,raræfi dei.
Pliniusvariayit vii. Chromandorum ģentem fyivestrem, sine voce, stridoris horren
Ai, hitris corporibus.Alius dixiffet, Stridore hor Nis rendo: intar INITI caula
ci Otis: + 2 108 ed in is lori nema. ustig cal Sine اrendo:vbi etiam vocem a
stridoreoris mald seps ravit. Sed etCicero eodem modo elegantia con divit
varietate: Lentulum noftrum; eximiafper fummæ virtutis adolescentem. Vbisemper
inve nies adiectivum:nam exemplum ex invectivain Sallustium falso adducut,sic,
Quos protulit Sci piones,Metellos et, ante fuerintopinionis:legut enim docti,
Tantæ, et re ette. Rectus autem et Quintusapud Atticosidem quifuit:quosetiam
poeta imitatus eft: Corniger Hesperidum fluviusregnator aquarum. etin
plerisquevocibustam Nominu,quam Pro nominum, atque etiam Participiorum adhucita
est. Iccirco in oratione vtrunque fimul iunctum invenimus: vt apud Plinium in
vit. Salve omniu primus, parens patriæ appellate. Namca verba, Primus,
etAppellate fimul coeunt in coftru et io ne. Illud autem ex Virgilio, Nate, mea
vires,meamagna potentia folus, Natepatrisfummi,quitela Typhoea temnis: duob.
modis aptari poteft,vteximatur ex eomoi do dicendi:primo,vt folus sitmagna
potentia:fe cundo, qui folus temnis tela.Cafuumordo,quaretalisfit. х öm nium
mam habuit pofituram, Secundum locum forma occupavit: eftenim ftatim in
animoefficientis,vt materiæ eam imponat: quippe, vti dicebamus, operæ finis
est. Proximam huic sedem vindicavit is, quivlrimumfinem significavit. Rcliqui
erant duo: w.. Emilum primum,Reetum habuit:et quia primali duo: alter
materialis, quem Accufativu dicebant: anti alter,qui signaret privatione:
iccirco merito huic m illum præpofuere.Vocativus autem poftremolo co fuerat
collocandus: veruın Sextus quum totus Latinus fit,atquc ab ipfis, cæteris
additus, omniu oculis vltimus fuit. Neque enim verum est,quod aiunt, bas:
fueJer, Je, Sextum fuiffe Græcis: non. n. flection for love tur: sed est, ficut
apud nos,coelitus. Itaqueetiam 1.0il alios ficinvenias,segvavde, d'egvos.quare
etiã pla res cafus fint.cęterum adverbia locifunt,vt fuega 16. Quid quod illa
addita terminatio non femper Lad distinxit,nam etiam præpofitio addita eft,
regvo adh fo me.ficut et $ quæ particula omnibus additur Ljuni casibus,
nequeipfosvariat: et omnibus numeris: sec id quod ab Vrbảno diligentissime ex
Homericis obleryationibus collectum est. Deiis,qua vnico cafu constant, “
pluribus. an Aptota inveniantur. Vemadmodum igitur interdum videmus volimo
nomen quodpiam, verbumve voceconyes puna nire:vt, face: neque tamen eadem est
natura: ita quanquam quidam casus eiusdem vocis, limitib. iisdem
contineantur,nihil tamen impediet,quin mi suiquæq; vox Casus naturam
vsumq;fervet.Sunt qua enim quædam nomina per omnesCasus variata, quæ iccirco
Senaria dicta funt, vt Solus. Quædam jes per quinquevt Pater:quæ,Quinaria,
Quaterna cebut ria: vt, Puer.Ternaria:vt Turris.Simplicia,quæ v india num
tenoremsemper obtinent:vt,Frugi.Binaria mut que autem: live Bipartita quidam
fecere, adduntque Nije Siffres Sell mm exeo ! DICOD Q umtu பொய் - exemplum
a Genu: propterea quod in Secundo, et 'Tertio, et Sexto producat, in Recto,
Quarto, Quinto corripiat vitiam fyllabam. Apud poe tastamen eam semperproductam
invenias: Nudagenu, nodog,finus collecta fluentes: eft Gcnu, Quarti cafus,
ficur et Sinus fluetes. Ne que necesse cítinveniri defectus hosin omnibus
numeris: vt quoniam fint,Singularia, et Terna ria, et deinceps, etia Binaria
statuatur. casu namq; non consulto hec evenere: quin etiam siconsulto factum
esset,adid non cogerentur, siçutin patu ra animalium, sunt Bipedes, funt
Quadrupedess Sexpedes,Octopedes, I ripedes autem non sunt. neque in arte.nam
culinarij Tripodes sunt: qna drupedes vt effent,non placuit. hoon Antiquiigitur
fic minutatim collegêre. Sena ríaModum habent vnicum, vt Solus. Quinaria duos,
Rectum eundem cum vocativo: vt, Mater. is primus modus est: Alter, cum idem eft
Tertius cum Sexto: vt, Marcus. Quaternaria fex primus, Genitivum cum Dativo,
etVocativum cum Abla tivo: vt, Aeneas, Secundus, Nominativum cum Vocativo,
Dativum cum Ablativo: vť,Aper. Ter fius,Genitivum cum Vocativo, et Dativum cum
Ablativo: vt, Iulius: Genitivum enim vnico I, fcribebant. Quartus, Nominativum
cum Vo. cativo, etGenitivứcum Dativo: vt, Dies. Quin tus, Nominativum cum
Genitivo, et Vocativo. Sextus,Nominativum cum Accufativo, et Voca
tivo:vt,neutra, Sidus, Scamnum. Ternariaquoq; sex fiut modis: Primus,
Nominativum cum Ge nitivo, et Vocativo: Datiyum cum Ablativo, vt Turriso bi Hi
16 UK Turris, Secundus,in iis, quæ sunt sicut Portus. V biantiqui Datiuum eodem
sono quo ablatiuum proferebant. Tertius in iis, quæ funt ficut Poe ta: nihil
enim habent præterea, nisi Poetam, et Poeræ. Quartus in iis quæ funtficut
THISBE; in quibus idem est nominatiuus,Genitiuus, Da tiuus, Vocatiuus.
Ablatiuus. Quintus,in Græcis fæmininisin o, antiquorum more. Sappho, Sap
phonis, Sapphoni.Sextus, vtinneutris Secundæ, scamnym, Veterum di etta examinat
diligentius. As minuțias omittere aliquando in animo fuit:fed ne quid
desideretur,apposuimus:si mul vt veterum errores caftigaiemus. Primum, i
fingularcs tantu casus sunt profecuti: at cnimue ro plurales aliter fonant:
iccirco tota hæc via non folum inutilis, fed etia falla. Præterea capita quo 2.
que ipfa non omnia verasunts, inter quæ illa e mendes: nam Ternarioru fecudus
modus ideeft. cum primc:nam in Portu, et Turri, iidem sunt ca. fuum modi,fi
literas fpectes, Nominatiuus, Ge nitiuus, Vocatiuus, vnus: Datiuus, vt
prisci,Por tu, et Ablatiuus ynus. etTertius, accusatiuus. Ar enimuero differt
Genitiuus, Portus, a nomina suo fyllabæ finalis produ et ione. Itaque ad maio
rem numerųm referenda hæc erunt: ipfi enim Binaria agnoscebant, ex eiusdem
vocalis diucrfam quantitate. Quare Tertius quoque modus ' Ter nariorum
reiicietur in Quaterparia: nam Dea,a liter fonat, in Nominatiuo, aliter in
Ablatiuo, Quartus vero etiam ridiculus est. Quis enim di catin Thisbe: eundem
effe velGenitiuum, vel Datiuum cum Recto? quem ab eo diphthongus
longediuidit:vtståspicari libeat, iam Diomedis tempore defitas effe
diphthongorum pronun ciationes. Quintus quoquemodusexplodendus eft: Nam si
veteres fequimur, vt Sapphonis, et Sapphoni dicamus: etiam Sapphoncm, etiam
Sapphone, addernus, integrum.n.declinabant. sin cultioribus feculis
obfequamur,in aliam mox formam erunt redigenda. Hæcigitur omnes fibi habent
cafus,corum e nim vsusomnibus præsto eft: atcasuum formam desiderant: verum
inueniuntur nomina multis defecta cafibus: quædam etiam omnibus, præter vnum:
vt, Sponte is enim Sextus cafus quum fit, fui vfum cum aliorum nullo
communicat:quare hæc Græci recte Moveiew. dixere.alia vero qui bus duo tantum
relieti effent,Diptota:vt, luppi ter, rectum tantuin et vocatiuum habet, reicctis
antiquorum, Iuppitris, luppitrem.alia,Triptota: vt, louis, louem.reiecoRecto
antiquorum, co verfu, Quem fouisipse tremit. In quo Apuleiussecu tus est vetus
carmen, quod recitatur a Martiano, Mercurius louis,Neptunus, Vulcanus, Apollo,
Et Tetraptota, et Pentaptota, a numero quoque dicas fi inuenias: vt pronomen
Ego, caret enim Vocatiuo. Hexaptota autem etiam Ilavta wide nominauimus,
quoniam omnes cafus comple eterentur. Siigitur, vt oftedimus, aliud est, esse
Bipartita, Tripartita, Quadripartita: et aliud Diptota, Tri ptota, Tetraptota:
fatis constat veteres non re e inuexisse, Aptotorum appellationem. Namim Qilol?
Frugi, et nihili,non carent calibus,vtdixere:fed Nihili,Monoptotum est, casus
scilicet Geniti ui:vt sit homonihili,sicuthomonullius precii: et Frugi omnium
casuum est.omnibus.n. cafib.iun gitur,licetvoce non varietur. Si.n.id tolleret
ca luum naturam, non posses dicere,Turrismagnx: quoniam Turrisin nominatiuo ius
sibi certum occupaffet, quo excluderet Genitiuum. Verum vt dicebamus, materia
tantum, id est voce fola conueniunt, forma autem distant: vt homo pi etus, et
homoverus. Illa vero etiam idsus est inuicta: Si nominis definitio eft, p casus
variari: ergo cafus eft,aut essetia nominis, aut ab effentia Auens: Omniigitur
nominicompetet. His aute capitibus vfi fumus appellationibus vulgaribus,
Genitiui,Datiuiet aliorum, nefi Primum et Se cundum, etTertium, vt polliciti
fueramus,dixil, femus, confusa esset oratio,in qua identidem ca dem nomina
inculcanda erant, Primus modus, Secundus modus. Singularum casuum ratio, qua
pertinetad terininationes, 21 CH. 100 acquiescit animus:reddenda enim cauffa
eft ipfiusterminationis: fiquidem casus Termina, tio est. ac pleraque sanead
Græcos referre, no-rang bis satis sit, a quibus pene vniuersa linguaflu. xit.
Tres igitur ordines declinationum potiffi. N iij. mum 19 ) 196 IvL. IIII,,
mumsicuti sumus. Nam ex primaet secunda v 2 nam conflatam videmus: ex eorum
tertia,fecun dam noftram: ex quinta illorum,tertiam, quarta tim. etquintam.
Igitur tertium casum vt illi per diph thongum spuriam fcribebant: fic nos per
legiti quasimam zonty,usor, poetæ, mufæ. Quartum casum Aeolice pronuciauiinus,
montar, On6 « v:Poetam, Sterom Thebam. Seundum autem quare non secuti su
mus,fane miror. Nam in v, monlou,vt Genu, efle potuit.Musas,autem in fecundo,
ficut Aeoles, nõ diximus, quia concurriffet cum plurali Quarto: atque illi
distinxere fic, vt is vltimam produce ret, Quartus autem corriperet.
exemplasunt pe tenda ex Pindaro, et Theocrito. Et fane veteres Latinos sic
quoque locutos constat: quod etiam » patet ex Vergilio in yndecimo, -Nihilipsa,
nec auras, nec fonitus memor. Sic enim legendum: non vtimperiti mutarunt, Auræ.
Cum igitur ex duabus vnam fecissent, quam ob caussampo tius vocalem secundæ,
quam primæ retinuere? propterea quod rectius et facilius ex a, huius Redi
Poeta, facies Poetæ quam Poetų. Plu plur. rales autem casus duo integri sunt,
Reetus et nh. Quartus, montaj, monta's. Tertiusautem abie cite diphthongo
priorem vocalem muintus,poe tis. Quumtamen Acoles valde amarent diph και
thongtum illam “Φαιστ” pro “φαστ”, et Αισκληπιός, pro sal. Apoxanes, vt diximus.
Secundus autem casus, ut evitaret consonantiam cum quarto fsngulari, distortus
fuit, folytoiv. poetam: non tūv,poetarum. propterea quod accentu non
potuereapud nos distingui: neq; enim vltimas accentu afficimus. ItaqueD rta ul.
um ITI fu elle no to ce re Top 20 76 Itaque secuti funt alterum modum eorundem
casuum, Tourtowy: sed effugere hiatum illum dum » volunt, R,interposuere:maxime
enim accedunt» vestigia huius elementi ad hiatum: nam etiam qui ipfum non
possunt plenepronunciare, idemio nant quod obscurus hiatus. Secundæ autem de
senere clinationis casus peneomnes Græci sunt: solusse cundus effugit illam
obscuritatem ipsius v, vt Ho meri potius,quam ocarp8 diceremus: fed ita pu-» to
efferri solitum, ficuțin Optimus, vt aliquid er set, quasi etiam in Optumo. Nam
in veteri exem plari Terentiano,quodvidimus in manibus præ-. ceptoris nostri
Calii Rhodigini, fic fcriptu fuit, Apollodoru. Quartum autem pluralem contra
" go han euenit, vt pronunciarent: Cum enim ex oʻurpos feciffent Homerus,
contra ex Ourpes, fecere Ho meros: sicenim proferebant,vt diximus, Acoles »
Ouvipusi. Secundi autem cafusratio eadem quæ vete. in prima, et altera longe
maior.nam cum diceret, o umpov,nos Homerum, et olemow in secudo, no bis non
licuit feruare.eadem non fuiffet vox, ita que caudam illam addidere,
Homerorum,fane infuauem, quam etiam caudata litera explerent, R, scilicet.acper
ipitia quidem, vt Græciloque bantur,fic Nos locutosputo:vt censeã,et Meûm,» et
Deum, et Liberûm,dixisse:pro Meorum,Deo rum,Liberorum:adeo,vt contra omncs
sentiam, non per Syncopen sic enunciari, sed integras fuis, se voces. Tertia maxime,
vt diximus, a Quinta Taka pendet,fed exilem literam maluimus nos: marcos,
patris:sicut etiam in Quarto patrem, ex mate,et: addito illo mugitu ex
priscis,vt opinor,opicis: fic N V CH 0 re 10 IL så 00 ob JIO VI 11 7) JO enim
LIC 198 IvL. IIII. pher, enim Græca fuauitas fuit contaminata. Pluralis cautem
fecundus non coactus fuit exirein cauda illam,nequeenimcum quarto fingulari
conue he's thonjniebat.Sed ea infelicitas contigit Tertio plurali, vt Patribus,
barbaro fane exitu dicerent. nam • Patris,non potuere: crat enim iam occupatus
so spus a secundofingulari. Quarta autem decli natio sub hac fuit per initia
ipfius linguæ. Sice nim dicebant, Anus, anuis,anui: poftea etiam breuioribus
vocibus, Anus, anus, anu: fed mista fuit cum Secunda,Anum enim dicunt. Sic
etiam in plurali cum Tertia conuenit, Anuum,anubus. qawlaAtquinta longe diuersa
fuit: nam terminatio quoqueipsius Kecti, fua ipfius priscæ Italiæ fuite
Dies,Fames,Spes. Secundo cafu pluralisecundæ declinationis terminationem est
secuta. Tertio autem cafu Tertiæ,: Diebus, vt Patribus: fica ut etiam Secundo
fingulari,Secundam: Domi ni, Diei: quam tamen bis mutarunt: nam et Dies, et
Die, in codem cafu dixiffe, ' autor est do et iffimus vir Gellius: vt vel hinc
pateat, ar " bitrio loquentium et nasci namina, et inter rire. De specie.
yu Pecere vetus verbum fuit. In compofitis auc culari:vox saneipfamilitaris.Cum
politis insidiis aut e specubus contemplarentur agrestes olim Latini prælia
inituri:aut fupra Specus ipsas, edi. to faxo stantes obferuarent, quid rerum
agerent pro. sh ec TILS tiae 1ats fur procul hoftes. Specusautem
Græcum.est.cmee.com IndeSpecies,prore visa, sicut facies,prorefacta Ipla igitur
imago rei quæ in fpccendi instrumen tum reciperetur, Species diđa. Ergo fi
reserit primi status, eius imago species primaria dieta perana est: vt, nomen
Ilus, Regem Troianum repræ fentabat, quiprimus ita diet us eft:iccirco Primi,
tiuam fpeciem appellarunt. Quæ vero flueret a priore, Deriuatiuam, quoniam
nomen alterum Itv. a priore per eius vim deriuaretur: vt ab llus, Iu lus. Quod
fi figura est decomposita, quæ a com pofita deducitur: erit fane vltra speciem
Deri uatiuam alia fpecies, cui nomen non posuere, propterea quod ad eam animum
non aduerte tant a lulus, Iulius: et item alia, Iulianus: et a lia porro,
lulianius: Verum de figura illa,mox. Hîc autem consultius dicamus, multos esse
mo-onlama's dos, ordinesque in deriuatis, vt quædam primo fint: quædam
deinceps. Duobus autem modis Primum dicitur: aut quod ante alia omnia sui
ordiniseft: aut ante quod nihil, licet poftipfum, nihil. ita etiam primaria,
feu primitiua:aliqua enim sunta quibus nihil dedu ettum sit. Quod fi hæc duo
inter fe comparentur,præstantiore ra tione dicatur Primum, ante quod nihil est,
quam quod alia præcedit: prior enim ratio eft absoluta, et longe validior. Deus
enim ante quam quicquam crearet, erat Primum, priore ratione. Nomen tamen tam
Græcum, quam Latinum pofteriorem rationem indicat: et faci lius Græcum wpūTOV (est
enim opo, tov ) etiam » in duobus poteft efle.vnde et m potepov,76e ÊTepov, fue
DIE art, d Lor cher pri 200 Iul. IIII, 1 siçenim orta sunt comparatiua, ab
enepov.Latinu autem morosius,superlatiuum enim est:nam Pri, vetus vox fuit,
ficut N I, poftea latiore vocali fu · fæ sunt, Ne, Præ: vnde aduerbium, pridem:
comparatiuum, Prius:superlatiuum, Primum; nam ab aduerbio Pridem; Primum qui
ducunt, çrrant. De Figura. coxupaab Sole cea dixere,linas ducere.Pi et ura
primum et vmbra orta est, vnde μονογραμμα Tos: poftea addiderelucem et vmbram:
a potiori Latinis visum est denominare.vt a peygos, dice rent Fingere, et
detracta aspiratione, Pingere, Eftigitur Fingere, exprimerç imitatione veram
rem:iccirco dietta Figura in signis, ettabulis:atq; hinc porro in grammaticis,
Figuræ physicissunt, quæ extrema quantitatis ciusdem subiiciunt ali ter, atque
aliter oculis, quatenusextrema sunt. " Reinaturalis diuinadefinitio.Principio
in plura li definiuimus vt facilius intelligeretur. Et dixi mus, Quatenus
extremasunt:quia colores aliter atque aliter etiam obiiciunt quantitatcm
oculis. Et quanquam etiam tactu comprehenditur figu ra: tamen primarium obic et
um oculorum eft. In Amilo re literariamodusidem; Nam ficuti coniunctio ne
certarum partium corporacoalescunt, ita no tarum notiopumveconiun ettione voces
compo nuntur, ita, vt alterius modi fiat alia vox, ex Ma gno, et
Animo,Magnanimus. quareMagnum, Simplicis figuræ dixerunt, item Animum:at vti ū
que quest. LI a C queiunctum, Compositæ. Dubitatur: fi nomen, elt notarei, an
nomen compositum fit nota rei compofitæ.Duplex est compositio: vna vera, al- 2
tera nonvera:et prior huiuspofterioris regula est. Connectuntur enim interdum
res duæ, vt Ani mus; et Magnitudo: ergo nomen compositum, coniuncta illa
tanquam vnum significabit. Alter modus eftin iis,quæ sunt, ficut Indoctus:
signifi cat enim compositionem, pofitioniset privatio nis, quæ in re non
funt:intelle et us autem eas non potest apprehendere, nisi aliquo cöponat modo.
Non re et te addi Decompofitam. HÆC Æc sic veteres: quæ a nobissunt perspicaci
us contemplanda. Igituretsicrescit quanti- m.la tas,non tamen neceffe eft,vt mPombaurfigura.
ve luti cum additur quadrato Norma, quam Græci,, Jiwuova vocant:augetur
quatitas: figura no muta tur. Interdum vero mutatur,vt fi eidem quadra to
apponatur Triangulum. Eodem modo ali quando crescit vox eadem, ncquemutaturfigu
ra: vt magnanimus, eadem facie est,qua “magnus animus”, licet maiore.Siautem
addatur Animitas, fit diversitas a diverso: neque enim semper compositio figura
mutatur. Quod etiam in re bus liquidis, et in prima Elementorum mistione
conftat. Quare hocquodappellarunt veteres Fi guram, mihi potius
vocandavideturSpecies,id eft facies quædam:quanquam enim vsu, Animi tas, non
dicatur:at Analogia hoc non respuit,sic at Pietas, Felicitas, et alia. Quare
duæ tantum TO le. 1 brunt quantitates:Simplex, et Coposita.Decom ter
positavero,quæ aGræcisdiet a eftagerw'JETO, s non video, quare tertium faciat
membrum. Ne que cnim Magnanimirasa Magnanimo deduci tur:ficut neque ab Impio
Impietas, fed ex in, et Pietas, factum est. Quædam enim simplicia non
inveniuntur,queinveniuntur compofita.Exem (ploest Epitogium:nonenim Togium
dicitur. I gitur non erit compositum, cum partium altera nusquam extet
separata. Item alia multa eiufdem modi sunt:Mustela. Confpicor: quaru partesde
fiderantur.Sed facita effe,vt voluere: fpecies erit quædam potius derivata a
Magnanimo,non aute Figura diversa, si spectes compositionem: nihil enim priori
voci additum aut demptu eft. Qua re decompositum esset aliter: cum priori compo
fitioni, aliqua vox apponeretur porro: vt, Incūra. viceruix. Redit adfuperiora,
ob Figura vsum. Va rationecomponereturdictiones, inter earum affectus
commemoratum est: is ve: ro attcet us totus nomini competit, quanquam non
soli.Evenit duobusintegris: vt, lufiuradum. Duobuscorruptis:vt, Benevolus.
Integro, etcor rupto: vt,Extorris.Corrupto, et integro:vt,effe rus. Componuntur
autem nomina et inter se; vt diximus, et cum aliis. cum Verbis, Luciferi cum
Participiis, Omnipotens: cum Pronomini bus, Eiufmodi: cum Adverbiis, Benevolus:
cum Præpositionibus, Imprudens: cum Coniunctio mod Q nibus, 203 Out 16 4 010
ent Lidl den ca Ar ! UB ibi hibus, Vterque: cumInterie et ionibus, VæIovis.
Partium autem numerusin compofitis,a duobus ad plures, Semiuir, Imperterritus,
Cuiuscunquc modi: etilla faceta vox, nulli Græcarum cedens, Incuruiceruicum
pecus: vnica enim diet io est, non duæ, vt putarunt, et illa vetus,
Solitaurilia:no vt funt interpretati male veritatem, Sue, Oue, Tauro:neque enim
in voce hac, Soli, est Ouis: sed, sic fuit per initia,Sue Soloce, Tauro: fic
enim per. cudem lana tectam prisciappellarunt, quam ad facrificium egregiam
habebant, ideftegrege fe gregatam: integram, non tonsam: vnde et no men,
quoniam cum tota lana esset. Solon enim Osci dicebant totum, vt Græci onov.
Igiturnon ” in fimplices solum, sed in compofitas quoquepar tes resolventur:
sicuti diet iones non in literasta tum, fed etin fyllabas: etnaturalia corpora
non in materiam modo et formam, fed etiam in Eles menta. Quoniam autem tam
Rectiquảm Obli qui inter fe promiscuo componuntur,Reet us fle Hyis Etetur,
Obliquinon flectentur. Quare falso ex cepere, Alteruter, quoniam in secundocafu
faci at, Alterutrius.Nam tametfiin Quinquagintali, bris,itemque apud alios
legitur, vtin libris Origi numdi tum eft:at M.Tullium, et in Protagora et in
Epistolis, ipsumque Catonem in oratione de Ambitu, alteriusutrius fcripfiffe
conftat. Itaque » cum dicimus, Alterutrius: vox illa Alter, hocloco no eft
Reetus, sed Genitiv casus, et prisco modo amputata vocali cum sibilo, Sarti'tcatis,teetti'frau,
ais.Ergo nö debuit excipiab calege,qua dicebat. Rectum semper flecti. Illud
quoque errarunt: fic eilim aiunt,Obliquũ hoc Alterutrius,livefæmi ninº
fit;sivea neutro Recto, neceffario exclusifle syllabas poftremas prioris
vocisAlterius, quonia iain idem fecerant in Kecto.fic alterutra, et Al
terutrum,non Alterautra, et Alterumutrum. At cnimvero hoc ridiculum eft:Nam pin
Rectis fa actasit collisio,paffa est vocalis,et confonansm, id quod patitur
altera vocalisubeunte: At diffimilis ratio in Obliquis, quod etiam fua ipsorum
ratio ne debilitarunt.Nam in rectis ob hiatum evitan dum,elisam aiunt vocalem,
ergo in obliquis cum nullus fit hiatus, nulla esse debuit elifio. Neq;.n. quia
elides fic, Patrem eius, vt dicas in carmine, Patr'eius: iccirco pro Patris
eius,codem modo au deas, Patr' eius. Quid quodhæ vocesduplici vsu a receptæ
funt:nam Alter fuit, et fuit alterus:amos SiteGu.Itaquein fæmnininis etiam
duravit,Astera, alteræ vt diceretur aliquando apud priscos: quare foni
commoditati fervientes, molliffimam quan queflexionem sunt secuti, vt
Alteruter,potius di cerent,quam Alterusuter: et Alterutrius,ab eog effet
Alteriutrius. Elisionis autem exemplum ha beas ex Amphitruone Plauti, Culeftquidonum
dedit: pro,qualis est. An alia fint nominum accidentia,fi-. ve affectiones. Æc
funtab antiquis Accidentia numerata. 4 alle lame cosynum omififfe: Nam cum
deciinatio fitaffe ako et us genericus quatuorpartium:imo vcro differentia
essentialis,habuit etiam aliam fignificatio nem.priore namquemodo
communisefttano mini,quam Verbo: eft enim mutatio quæda ter minationu. At in
verbo,et in nomine aliud qd dam estvtriquesuum et peculiare. Quorum alte
rum,quod cilet Verbi, vocarunt Cõiugationem: quod effet Nominis,Declinationem.
Eftautem declinatio non illalolainflexiocomunis, fedcer ta etpropria:vt aliter
dicatur Poeta,aliter Dies de clinari.Ergo affectus nominum quidam eft, ficut et
fpecies.Quare cum Verbo attribuerintconiu gationem, et recte:
Nominideclinationem cum non assignarunt, inconsulto fecere: cum frustra
timerent, ne quod effet genericum, Nomini ad fcriberent. Wominium species
venatur ex elementis philosophia. STatim poft definitionem Nominis,eius
affe-.'n'o etus posuimusmerito,antequam species enu meraremus: sicut
animalisaffectus sunt, moveri voluntarie etsentire, priores ipsis fpeciebus,Ho
mine, Ostrea,Leone: in quib. poftea per differen tias disponuntur.Atveteres
more fuo in hoc quo que nobis negotium exhibuere, cum Species rio minum prius,
quâipforum affectiones tractant. Nosigitur his castigatis, eas deinceps,
carumque origines atque cauflas contemplemur. Reru nu- latha merum pene
immenfum totidem vocibuscum non. affequi nequiverit humana mens",
neceffario comparavit, vt non folum quæ eiufdem fub ftantiæ participes
eflentres, codem quoque no Oj mine significarentur, vt Equus etHomoanima. lis
nomine, cuius natura cõltarentcommuni: fed etiam quæreipsa diversa effent,veluti,Canis
co Aparmi lestesidus, et Canisanimal. Quarum sane rerum Msubstantiæ apud
Averroem, vtaiuntphilofophi, etiam plus quam generedifferunt.Nos autequid
sentiamus,aliis libris di etum est, inevu uc Græci vocant: noftris
recentioribus aptissimo vocabu lo Æquivoca libuit appellare: qualivocis bære
ditate æqualirem inæqualem repræsentarent. Si nomina quis Vnonima velit dicere,
nihil vetat: sed Græ fort ca appellatio magis sapit, juãsenim simul significat,
non autem. Nam profecto vtin re non sunt eadem,ita nominissignificato alio,
atq; alio funt. Itaque fic vere poflis dicere,Canisnon eft Canis: id est, res
Cæleftis, non cftres Terrestris: at nomen et materiam habet,ipfas literas, C,
A, N, 1,5: etformam,id eftsignificatum,ergoCanis cæ lestis materiam eandem habet
Elementorum,a Canis terrestris, formam autem, id est significa tum,non
habet:ergo non eft idem nomen: a for maenim est,quod eft:iccircoGræcicuws: at
La tininon ita recte, cum æquitatem illam interse. ruere. Itaque commodius
fortasse nos Vnonima, vt vna, fit adverbium, simul.Hæcautem non vno Bruggh.modo
orta funt:fed quædam temere,atq;vtfors tulit: qualia funt Alexander, et
Achilles, tam in Regibus, quam in Nautis nequam. Alia autem consulto: vt cum
cuiuspiam similitudo ad impo. nendum idem nomen alteri fimili traxit: ea fimi
litudo fuit aut Substantiæ: veluti cum dicimus, Xiphian piscem, et herba ab
inftrumento bellico. AutZA 1. Mannana Dimmane. JI 10 Aut Quantitatis:vt eft
inproverbio,Motes et ma tia polliceri: et apud Callimachum os a'd code tor Geld
in hymno Apollinis: et Mare Solomo nis.Aut Qualitatis:vtcuinmetallo et præviæ
diei parti, fulgoris nomen inditum eft Gręca voce xi çov: prisca enim est, quod
teftatur aweso, fcilicet sequens mane: quod et Germani imitati sunt, et
Hispani, et Itali. Item ab aliis prædicamcntis: vt Mörgen. cum arboresmasculas
aut foeminas, et Thura ma scula, etvites masculas, et nigra toxica,ab actione,
et relatione: et Regem, divitem quempiã, aga To Ezdv: Delphos, orbis vmbilicum.
Hæc omnia nomina fibi aliqua imitatione fünt consecuta. Acreliquis quidem
generibus evenire fatentur. Subftantiam autem hoc vt admitteret, dubita - font:
runt. Cum enim non intendatur, non remitta - quare tur,non videbatur dari
gradusad similitudinem in ipfa. Verum facile id intelligimus,eandefub ftantiam
non intendi: fed genus communemul tis, arctariin species multas.quare non
poteftfie ri, vtæquales fintillæ,æqualitasenim in substan tia,eft identitas.
Quod et in octavo Historiarum dixit divinitus Aristoteles, Species sub eodem ge
nere coniun et ione quidem generis illius vnum effe: differentiarum autem
fucceflione, harere. Effeenim tum in materia, tum in forma, turn in compositis
certas aut affe ettiones, aut differenti as inter fe vicinas, et inæquales. In
materia, vtof sain Homine, in Leone, differreper medullam: in Delphinopaululum
abeffe: in cæteris piscibus prb offespină:in Sepia esse,aliud:in infettis aliud
quod nomine careat. Sic et in formis, Rationem, o ij. Ni 70 11 5, 7 in 208 Iul.
IV. in anima Hominis: Instinctum naturalem in For micæ anima. Sicin
compolitis:Artemin Homi ne: in Ape quomodo dicas vim illam favificandi: in
Pfittaco mirificum nidum texendi? itaq; fpe cies suntæquales in genere: inter
feautem com paratæ, inæquales:ab ipsarum differentiarum in æqualitate. Adeo
enim sunt inæquales, vt altera 2 vnum genusinterdum conftituat subalternu, al
terain multa distribuaturgenera.exempligratia: Korpus dividitur per
differentias, Mortale, et Immortale:hoc ccelum tantum conftituit: Mor-, tali
autem cætera omnia comprehenduntur. Sic intelligas Voivocum,quodidem
genusdifpertit,: reque omnibus:vt Animal. Analogum,quod non zque,fed
ordinequodam:ytsapere.Æquivocum, Juodnomen folum communicat: yt,prataride
Mareiralci.Haec postrema diximus,quomodo appellarentur. Analogaautem a Latinis
Propor tionalia: ficut civium iusnonidem omnibus, fed suutn cuique attributum,
Senatori, Equiti, Plebi. Quod C.Cæfar dicit,pro rata:nos,Pro portione:
Vecuiufqueres fert:id eft, rata pars,live portio. Ditiores enim plus
obibantmuneris. vnde apud Athenienses, owridons. Vnivoca autem a Græcis 2x
qwvus,prudentiffime: cum nomine enim rem communicabant: non enim Toow,
coniungit ea fub nomine: fed nomen etnominis rationem. La tine
Cognominarectiffime dicas. Cum autem res non omnes codem modo Ant:sed aliæ per
fe, vt Substantiæ: aliæ in aliis, vtAccidentia: atque Accw9. hæcdupliciter,vt
hocfunt,quod funt: et quomo udo funt, quod funt:Dam Albedo etiam fine nive pex
ilaw alie aliquid est: intelligimus esse, q est: et Albedincm appellauimus,
percepimufqueeffe vniuocã, quia eadein genere esserin niue,et in la ette.
Aliquan do intelligimus ipfam esse, quomodo eft:licet e nim aliud fita niue:
tamen non poteft effe sine aut niue, autalio corpore. Is igitur cft modus, per
quem est, id quod eft:quoniam inhærentia, est essentia accidentis. hoc quoque
opus habuit frane. nominealiquo:iccirco ab albedine, Album de ductum cftnam: id
quod est, pofterius est,quam id quo est.igitur etiam nomen hocabillo ductu.
νηde ortafunt “το έπαθώνυμα, quαολαέπρoν” deri uarentur, fula terminatione a
priore differentia: Latini denominatiua commode vocitarunt. Co traria autem
aequivocis quædam sunt: nam vtil- forong the Ja vnam voccm multa habent: ita
multas voces in his,vnum:Ensis, Spatha, Gladius. Græci hæc πολυώνυμα:quidam
Enoftris συνώνυμα Falfo. for- ), tasscautem explicatius eífent locuti Græci,si
uo vwvelda appellaffent, quæ solo nominc cxtarent indicantia res diuerfas.
Igitur colligamus sic: Comunes res,quæ aut sua natura per se funt, vt Homo: aut
licet fintin aliis, fi intelligatur fine eo inquo funt.vt Albedo, Vniuocis
nominib.sunt indicatæ. Sin quomodo in aliis infunt,accipiantur, Denominatiuis:
vt al bu. zenuw'www.ce autcm cadē suntquę Vniuoca.Res aurefingulares quaru
natura ab aliis dissita est,k lownonen porn codēdomine,quo illæ appellentur:nomen
iilude erit Aequiuocu:vt Cæfar:neque enim quicquam mei in altero qui dicatur
Cæfarcrit: neque sola fubftantiæ, sed etiam accidentia, quæ in ipsisin di i
faham Paper hrin more Adiuiduis sunt vt hic rubor, hæc cicatrix, Aequiuo marie
ca est propria Cçsaris vnius: ficut et substantia ia qua cít.Quare tamnomen hoc
Casar, quam hoc Cæfaris cicatrix, plurali çarebit: fed cius pluralis numerus
crit vagus:velut quum dicis, Homines: at,Hic homo:caret numero plurali: o'rqua
enim facta sunt, apud Græcos:apud nos, Indiuidua, shape?Itaq.in
Declinationibus, qpræponitur prono incn nominibus, Hic homo, Hæc cicatrix, non
elt nota indicans etpræscribens indiuiduum, sed fexum tantum. Nam quo modohæc
cicatrix indi cata, poteft fieri cicatrices? Quinimene in eode quidemCæfare si
plures sint,pefisiccirco ficcte read numerum pluralem. Etiam fac vt cætera pa
ria sint, Tepus, Qualitas,Magnitudo:at loco dif ferent. Comunia autcm,Gue
Vniuerfalia loco na præfcribuntur. Hęc omnia tam Vaiņoca, quam Aequiuoca
veteres Subftãtiua,fane ambigue, vɔ cauere.Substantiæ,n,appellatione abufi
lunt, pro Effentia:ficuti Græcinomincxalasin prædica mento.Nanq.s'oia etiam
conuenitreb.estrapię dicamenta,vtDeo. At Substatia neq; extra præ dicamenta,
nequein omnibus: sed in iis tantur, quæ fubftant accidentibus.quarc nomen hoc
Al bedo, non erit Substantiuum, quia substantiam nõ fignificat.iccirco alii
Fixum diceremaluerüt, propterea quod rem indicaret,quęnon mucare taralio atq;
alio fubie etto. Sed anceps ea quoque vox fuit:nam Fixum viderctur effeindeclinabile,
opponitur,n.Mobili.Itaquenoslongeconsultius Effentialenome
appellauimus:quippequodtam fubftantiæ, quam accidệtishocipfum quodsung? Gigne
ZII S Onnk: 2. T significaret, Denominatiua autem eadem quæ Adie et iua:
quęctiam Accidentalia dicere posses, nisi nomina differentiarum impedirent: nam
a “Ratione”, Rationale duces: hoc est Denominati uum,sed non eft
Accidentale.Anvero fit Effen - Gubis tiale? Iccirco intelligendum
eft,:0106,fiue essentia triplicem esse: Materiam, et Formam, et Coposi
tum.Forma igitur dicitur Effentia quia dateffen tiam:Materia, quia dantem
gerit: fed, pprie dich esttotum ipsum: a qua g Substantiuum vocabat,«
nominauimus Effentiale. Denominatiua intel lexere variari, ac poterça Mobilia
vocitarunt:vt conueniat idem nomen viro et mulieri, fi litva riatum: Albus,
Alba. Hacdecauffa in oratione antes semper Denominatiuum pofterius effe
debuitEs fentiali: vir fortis, equus celer: verum vsus obti nuit
elegantięcauffa, vt aliter quam vulgus loqui tur,loqueremur. Neque vero penitus
temerefa etum eft:namq;vt equus potefteffe celer,ita celes ritas effe poteft et
in equo,et in non cquo: quare olubibit,moderabitur.Quod fi eft Denominati uum
pprium,vt Sentiens, est,pprium animalis: nihil refert vtrum præponatur:
paria.n. sunt: fed natura ipfaEffentiale priuscft.ridiculecnim pro conheça
feffi sunt, Fixum sequi Mobilis natura,1,præce dat Mobile.idcm enim
est,Animusperuerfus: et Peruersus animus. Scd ita intelligebant differre,
fidicamus,Corrupta mente etcorpore,et,Mente etcorpore corrupto. Verum hoc non
eft Fixum sequi Mobilisnaturam:ncq;.n. mutatur: sed ex duobus fixis diuerfis
genere, et numero, alterum apponiipli adie ettiuo, quod ei fimile tit. Verum fidis
1. ridicule negatur possediciæque
Corruptamen tes: et, Mēte corrupta.Neque verum est Substan tjua obsequiAdie
ettiuis: sed contra, Adiectiuum prospicere ad vtrunquc Substantiuum,aut ad id,
quod propius eft: et ipfi contra hanc male expli catam fententiam etiam ex
Ciceronis Philippica, dicendi moduin obferuare. An vero Adicctiuum etSubftantiaum
sit affectus, aut species folius no minis,in fexto libro declaratum eft. subThe
cio elt.Fixum autem aliud Proprium,quod vnius Nominis igiturvelFixi, vel
Mobilis hæcra tantum est: aliud Commune fecere: atque hoc Appellatiuum quare
vocarint, fane nefcio. Ve rum neque diuifio bona eft,neq; nominis impo sitio.
Nanq; etiam Mobilia,fiueadieet iua,partim funt communia, vt candor:partim
propria,vt hic candor quiin Cæsare est. Itaque diuisio nominis qin Fixum
etMobile,eft ficutdiuisio rei,in effe, et, in modum quo eft:Diuisio autem in
Commune, et Proprium, nõ estFixorum tantum: fed gencri ca nominis:sicut diuisio
rei in vniuerfalem, et in diuiduatam. Appellatiuum autem quare dixcre? an quia
lub fe vocat multa? at etiam Adiectiuiid interest: nihil enim diffcrt Concretum
ab Abstra eto, nisi modo significationis, non significatio ne: at etiam propria
rjominasuam rem appellant. Hoc autem ipsum quod suntautPropria,aut hogy 2.0,
Comunij,aut Fixa, autMobilia,recētioresQua litatem nominis vocarunt:eaque inter
accidentia cum fpecie, et genere cnumerarut.Item Compa rationem, atque alia
eiusmodı,magno errore.Na Homo et Cæfar, no differüt qualitate: neq; albū ab
homine qualitate differt,sed effentia: neque enim qualitatis qualitas est.
Comparatio autem atque alia eiufmodi non sunt nominis qualitates
genericæ.omnib.enim nominibus conuenirent, At propria non recipiunt
Comparationem:ne que substantialia: fed Denominatiuorum affe ctio est. Sicut
Patronymicum, non est Nominis qualitas, vt nomen est:sed vt Nomen proprium.
Illud quoque contemplandum eft, Nomen hoc, Sol, et Luna, et alia eiufmodi,
Communesit, 22. an proprium. Nam fpecies prior est indiuiduo: sa igitur lì vnum
indiuiduum explet totiusambitu fpeciei, id quod facit Sol, erit nomen speciei,
no indiuidui. Nomen enim priori inditur. Hoc fic fenfere veteres falso: nam qui
nomen impofuit ferhat's rebus, indiuidua nota prius habuit,quam species, you
may f Romanus enim qui vnicum Elephatum primus motene, vidit, ei nomen indidit,
Lucam bouem: nihildu4 mp4, с. metitus animo vniuerfalem naturam illam. Sic page
bratom't etiam Soli, quod folus efset: et eiusconsortiope ging en geri ris,
Lucinæ, quam poftea concisa voce Lunam Freien, dixiinus. Eftigitur nomen
hocindiuidui indiui- m poyi tu? duo impofitum per se,speciei autem per accides.
Itaque quum dicas ex Democrito, Mundos, et Soles, et Lunas,fietquasiquum
appellabis,et me, et Dictatorem, Cæfares,aut si fpeciei tunc voles, vt fiat:
erit. indiuiduis autem alia tibierunt quæ renda nomina. Quid quoque loco
statuendum, deg propriorum natura, atque affeetibus. O v. b. Væ res vt diximus,
hoc habeant vt sint aliquid prius, quam sint alicuius: ea nomi na quæ eas res
fic significant, primo quoquelo co tractanda erunt. Quoniam autem Singularia
sunt notissima: propria item nomina quibus fignificantur, notiffimo, hoc
eftprimo loco, ex plicanda funt:vt Cæsar, Bucephalus, Athesis, Ro ina quæ
nomina bina trinave sunt yni homini conftituta,an propria fintap. pellanda?
Hocsicagamus. Voces, quibusRoma na capita recensebantur,fuere hę:Prenomen,No
Bomen,Cognomen,Agnomen.Horum autem na. tura, atque origo fic fuit: raptis per
initia Sabina rum virginibus, atque ea de caufa conflato bello, ipso in confli
et u earum interuentu vterque po pulus conciliatus, nõ solum animos mutuo bene
uolentes conciliauit, fed etiam nomina commu nicauit. Sicaiunt: puts queira
fuiffe in aliquibus: Boston Ternam in omnib. noncoitat: quippe ipfi Hersilia
youm nomen et fuit, et maplit folum: item Ro mulo et Tatio:Numę Pompilio
Sabino, et Me tio Curtio itē bina: Hoflio Hoftilio Romano to Nom tidem: Itaq;
hoc fentio,a virtutecuiuspiam nome primum mutuatos, vt ab Iulio, Iulii,
dicerentur, quoru Iulus autorgenerisfuiffet:iccirco, Nome appellatum vnde
Nobiles, id eft noti essent. Inde vt dignofceretur,additum aliquid notę ab
euetu: ftatima; Cognoinen orcum fuisse: vt Pompilii, a
ceremoniis,Nume:Hoftiliiab reb.geftis, Hostio: Curtii,a celeritate,Metio:
Herdonii, a ftrenuitą te, Turno:l'roculi,ab cuentu natalium,lulio.Po ftca Atea
nobiliores quum liberos procreassent, et ne- Hammas que Nomen possent, neque
Cognomen auferre vellent, aliamnotam excogitarunt:quamquonia infantibus
imponerent, quos sola ca appellarent, præposuere; atque iccirco dixereNomen.
Hac inde fatis constat,quod quę primo loco cssento lim Nomina, poftea secundo
fuere:vt lulius Pro culus:Iulius prius fuit:at C.Iulius posterius. Quæ
Prænomina ab euentis quoque orta funt, aut na talium, aut alterius fortunx: a
fortitudinc,Mar cus:ab antiquitate, Caius, raios, a terra fcilicet, quasi suzby
boves effet: ab honore et dignitate, Ti tus:abGenerositate,Cneus: a
generisdefrauda tione, Spurius: a numero liberorum, Quintus, Decimus: a decore,
Decius; a cultu populi, Pu-. blius: a rempore natalium, Lucius: et item alia,
Qux sors etiam aliis obtigit nominibus. Nam Marius, a Manc dictum fuit. et
habuit præ nomen, Quintus, Aucta autem Republica, numeroque ciuium illustrium,
factum eft, vt aliorum nominum nguæ cauliz cxtiterint. quæ nomina, quod
accederent ad priora, cumquç eis vni attribuerentur, Cognominadietta funt.
Horum origo fuit, a corporis habitu, Labco, Crassus,Longus,
Varus,Valgius,Sedigitus, Buc culeius, Plautus, Plancus, Varius, Pansa, Ruf fus:
ab cuentis aliis, Posthumus, Praculus, Ge minus: a rebusgestis, Aphricanus,
Nero,Celer: ab a ettis, Salinator, Venox, Seranus, et alia eius modi. Quæ
posteri a maioribus suis honoris cauila accepta quum retinerent, aliqui etiam
auxeres ogh. Aon auxere,additisaliis insignibus,vt Publius, a po
pularitate:Cornelius, a viro forti, qui eam fami liam primus illuftrauit:
Scipio, ab opera,quam pa ' tri præstitit seniori: addidit his vir summusab
Aphrica domita, titulum Aphricani: hoc quonia tandem accessisset,Agnomen merito
appellaue re. ficut Agnatos dicimus, qui familiamaugent accessione fua: et
Agnata membra, apud Pliniu, quorum additamento corpus auctius fa et um eft. Vor
Quidam recentiorum affentiti sunt negantibus vocem hanc Agnomen, probam esse,
sed grani maticorum superstitione commêtitiam: verum a M.Tullio in fecundo rhetoricorum
pofita eft. Hæ sunt romanorum caussæ nominum atque Rahi effentiæ, quæ fic
definientur: Nomen familie ! nota: præ-nomen, proprium cuiusque: cognome, quod
euētu accessit. Agnomen, quod eventus accessionem notat. Ordo patet ex ipfarum
vocum mapevi: Materia autem nominum fic pote eft, vt quu fcribuntur, cætera
omnia omnibus fuis elemen tis explicentur: Prænomina non omnibus: fed aut
singulis: vt, C. aut binis: vt, Cn.aut trinis:ve Sex, p:o Sextus. Ex his patet,
non re ette aliquos prodidisse, Nomen effe vniusillius cuius eft: re tius ab
aliis Gentilitium, et ab illis ipfis nomen 06: Familiarum. Græci Prænomine
carent: fed po fito nomine vnico apponutpatris nomen: Aae Gudpus o Dininu. Hoc
idem etiam Arabes fa ciunt: fed ctiam autoris nomen subticent, et patris tantum
ponut: A uen,rois. Auen,pace. Auen, zoar. Græce vcro etiam cognomine vhi funt,
fed rariore,vt Ευ πάτως, φιλαδελφος, κεραυνός, Χαλκίνη foi. gos. vtmulti
putentDejanov et A'zapeuvova, et A " degsor, et aliamultafuisse cognomenta
a militib. excogitata: ille quod filij cadaver redemerit: al ter,quiadiu ad
Troia sederit:hic, quia re infecta ' ab obfidionereversus sit,vt dicantur. Quin
etiam diis iplis a potestatibus quibusdam sunt attribu ta:vt, 'πόλων, Παιαν,
vtraqueappellatio et Φοίβου. crogiya evNeptuni: [lzatais,o textuvidosagde gode
φέντης, Ερμού. Ηoc έτσώνυμον Greci, Agnomen βασα και να autem Depurvuon
appellarunt. Videamus nunc scans affectiones.Proprium estPrænominisin virisiis,
Affet hel quisibicognonien illuftrecompararunt,aliquan do fubticeri:vt,Cæsar
Diet ator:intelligis enim c. E contrario positum,necelario interdum alioru
appositione declaratur:vt,c.apponesCęsar:item addes,Dictator: aut,
Dictatorispater: Proprium item etid, certis familiis certa ascita effe Prænomi
na:vt,L.et c. Cæfarum:P.L.et c N. Scipionum: L. et M.Crasforum. Legimusetiam
quædam quibuf dam interdicta: veluti m.Prænomine cautum fu it s.c.ne
quis,Manliorū appellaretur,ob M. Man lij Capitolini mala merita in Rempub.
quaquam Senatus Consultum illud poftea abolitum elt ve tuftate.Illud quoque
patiuntur nomina et cogno mina, vt fedem inter fe mutentin narrationibus:
invenias enim et Cæsonem Fabium, et Fabium Cæsonē. Etiam in Pacuuij Epitaphio
Prænomen poftpofitum est. Hicfunt Pacuuij Marcisita offa. Vțiam definant
altercari paucæ leettionis gram matici super verba Quintiliani, Viet ori
Marcelles Iut. IV. le: an, Marcelle Victorifcribendum sit.Illud etia est
observatum, multa Nomina facta effe aliis Prænomina: vt, lulij Dictatoris
nomen, mihi: quum ita PaulusMideburgius, qui poftea Foro semproniensium Potifex
fuit, Mathematicus in comparabilis, Divorumque Friderichi, atq; Ma ximiliani et
alumnus et altor, persuasiffetpatri. Verum ab antiquis quoquefactitatum
fuit:Nam 9.Tulli yox,fuir Regi Hoftilio Prænomen: at pofte risin nomen recepta
est. L. Sergium legimus:hîc Gentileest: at aliis Prænomen. Etiam Romæin
monumentis fic fcriptum, Ser. Et in xxxIII. apud T. Livium, PacuviusCalanius:
hîcest Præ nomen: at Nomen est poetæ, poft Prænomen: » M. Pacuvius.Proprium et
illud Cognominis,at que Agnominis, li post Prænomen, aut Nomen, patris Prænomen
ponatur, postremum locum obtinere:sic,C.Iulius,C. t. Cæsar: C. Cæsar. C.F.
Dictator. Item duo prænomina præponentur v ni Nomini,aut Cognominipluralis
numeri: fic, Pons M, et, qv, Tullij Cicerones. Itaque Prænomina vere non
queuntfledi numero plurali, cæterao mnia queunt:suntenim generis,non viri: nisi
sit Cognomen, aut Agnomen eius cui primum eft attributum: eius enim folius
esttunc. Agno men autem ab Antiquis etiam Cognomen dia et um fuit: Africani
enim Cognomen vocat M. Tullius in Sexto de Repub. Proprium etiam » Prænominis,
vt idem et patris fit, et pri mogeniti: vt, M. Tullius. M. F. Quod autemait
energyProbus grammaticus, Prænominanon esse solita imponi pueris antequam togam
sumerent viri lem 219 lem, puellis antequamnuberent falfum eft: fed 1
feptimodie,quam natieffent, quum luftrabatur, Prænomen inditum fuiffe conftat.
Sicut etapud Græcos, vt ait Aristoteles in septimo historiarum. Et ridiculum
fuerit sex liberorum patrem vnum 2. appellare,omnes respondere:hoc enim
faciat,ni fi nomine distinguantur. Hæredes esse non pof fint,quos ille non
poffit nominare. Eft etia præ. ter hos certos legitimosque modos, vfus alius
qui dam nominum communiorum. Maior,Minor, Superior.Quætempora perpendunt
femper, vir • tutem non semper:vt nolint dici Dionysium Tya rannum Maiorem,sed
Superiorem. An vero in. feriorin ea significationeinveniatur,non sinera tione
disceptatum est: luniorem enim dicimus, Inferiorem autem nondum memini. Ex his
pa tet, male a Servio dietum, lulo Ascanium fuiffe Agnomen: patet id quoque,la
wivulavetiã Lati nis Diis attributam, vt Græcis: Marti,Gradivi: Romulo,
Quirini:Hersiliæ,Horæ. Si igitur verum est carereplurali Prænomina, et
AgnominaetCognominaparta, excludentur etiam ab eiusmodi locutione, Alter Cæfar,
Alter Tullius: virtutes enim etfortunam poffis innue re, at Nomen non eritidem:
fed fic dices: Cæfar alter a Cafare. διωνυμαautem etτριώνυμα non 4 recte dices:
nullum enim nomen eft Binomen:vya fed res ipsa. Omneenim quod eft, vnum nume-
my. ro est. Itaque Irum Ovidius, Ausonius lstrum bi nominem dixere.Ita Xanthum,
et Alexandru vo. ces. vt etiam quæ woawwna fupra dieta a veteri bus legas, male
fint appellata: neque enim Ensis 1 nomen est nonuwvwpov,fed ferrum hoc: quoniam
ethoc, etaliis nominibus recenfetur. Defixis,five Essentialibus
communibus,eorum quefpeciebus. chungen., Elxacommuniafunt. 'Ixacommuniasunt,
quævniversalis,vt vocat, mune, sicut supra diximus, sumpta fignificatione a
civili consuetudine. Quod.n.aut opus aut offi cium faciundum fuerit omnium
civiuin opera, antimpensa, id dictum sit, Communi studio fa et um iri: quoniam
munia fua quisquein vnum conferrent. Itaqueid opus vt compleetitur om nium
civium functiones, Commune dictum est: ita nomina quæ eadem ratione
vniversitatis præ amini ditas resfignificarent. Hocfummum genus divi am fere veteres
in multasspecies, non omnes neceffa rias, et temere digestas. Nam et falso fub
Appel lativo posuere Adiectivū:et incondito,actumul tuario vocum numerorem
difficile effecere. Ac fiomnia rerum genera, qux Subalternavocat, fe
quivelint,et nequeant, etconfundant artem: sin nolint,necongeriem quidem cam
affectent. Ex vero funt: Ad aliquid di ettun, Cuasi ad aliquid di et
um,Gentile, Patrium,Interrogatiyum, infini
tum,Relativum,Demõstrativum,Similitudinis, Collectivum,Dividuum,Factitiu,
Gencrale, Spe ciale,Ordinale,Numerale, absolutum, Tempo rale, Locale. Has
dixere effc Communes nomi num et Principaliu et Derivativorum: proprias autem
fcorfun Derivatorum has, Patronymi Gum Am cum.Poffeffiuum, Coparatiuum, Superlatiuum,
Diminutiuum, Denominatiuum, in quo, aiunt, intelligimus cum multisaliis,
Comprehensiuum, Verbale,Participiale, Aduerbiale. Hæceft eorum farçina: quam
vțintrofpiciamus, publicanorum more folucnda eft. Principio male dixerunt, has
omnes Species mory esse Appellatiuorum;nam etiam sunt Propriorum: Vafriti. enim
Vlyssis, Adiectiuo nomine indicatur quæ ei propria est.Item ejus locus,in
quoeft,eius solius eft.EtconfundütAdiectiuum 2 cum Substantiuo: ergomale
diuisițnomệin heç duo, tanquam in genera, Nam fi Populus eft no. men
Substantiuum, et MagousAdiectiuum; qua re Adiectiuum fecit speciem
Appellatiuorum, Substantiuum autem non fecit? Species igitur attribuere non fuo
generi: et species confude. 3 recum suo genere cum dicunt, Patronymicum, et
Denominatiuum; eft enim Denominatiuo, rum species Patronymicum: apertius autem
ip fum Comparatiuum; denominat enim gradum, ficut Positiuum, qualitatem.
Sicetiam Absolutu quum sitgenus multorum, vt Factitii, Tempo, ralis, Localis,
in eundem ordinem cum fuis infc rioribus redegere; Nihilo feliçius genus ipsum
Adaliquid cum suis speciebus miscuere: vt Or. dinale, et Patrium, et alia. Sed
etillud falfi sunt, quum dicunt, Ad aliquid diet um; nanqucapud 4 Philosophos
etMetaphysicos fic excogitatum est,alia effeAd aliquid:alia non effe, fed
dici,vt hocipfum,quod eit, Effepater: habet naturalem reciprocam Coniun et
ionem cum hoc, quodest, Effe filius: etiam fi nulla extet oratio, quæ hoc di
cat. hoc aüt quod est,Effecaput:no habet ex sei pro reciprocam Coniun tione cum
Corpore:sed ex co quod est, Effe pars, ad Totum. Itaque hoc lixere,Diciad
aliquid: non autem Effe. Quare it res sunt, ita notæ rerum: igitur nomina quæ
Adaliquid fignificabunt, erunt,Ad aliquid:quæ ignificabuntAd aliquid dicta,
erunt Ad aliquid dicta. Iccirco etiam bis errarunt: nanque idem Ś eft, Ad
aliquid diettum: et, Quasıad aliquid: quæ cunque enim nõ sunt vere Ad
aliquid,funt Qua fi ad aliquid:per formam quandam accidenta lem, attributam ab
intellectu. Hoc autem eft dici Ad aliquid: id est,referri per intellectum
subcer to modo, quia reipfa per feipfa referrinequeunt, 6 Quin vero videtur
nihil dici Ad aliquid, fed esse. neque enim intellectus facitCaput, effe partem
Totius:fed ipsum ex sua natura pars eft. et quem admodum Caput ipsum non
refertur, ita neque Cæsar refertur: fed ficut illud quali pars, ita hic quafi
pater. Sed de his alibi: coaeti enim sumus detergere horum rubiginosam
orationem. Præ 7 erea li ponunt Intcrrogatiuum, quare non Responsiuum?hocenim
nobilius illo est: constituit, ' nim orationem verum velf alsum significatem.
--)mnis enim Conclusio nobilior est ipsa Quæ ione. Numerale pofuit,quare
nöposuit Dime onale? Continua enim quantitas nobilior eft, uam Discreta.
Numerus enim accidit quatitati iscretæ:neque quodcunque est, vnum est: neq; nim
discreta quantitas est genus distinctumre sa a quantitatecontinua, vtphilofophi
veteres putauere: sed affectus quantitatis. Igitur hanc per Quantum,illam
perQuot,explicamus. Tem porale quoquequum dixiflent, addideruntAd verbiale:
atHodiernus, eft Aduerbiale et Tem porale: non igitur sunt species distinctæ,
fed Temporali accidit, vt ab Aduerbio deducatur. Localerecensuerunt: quarenon
Situale? vt Supinus, Pronus, Ingeniculus, que Græci lygovariv dicunt? Quare non
memorarunt alią neceffaria? NomenGrammaticum: vt, Deriuatiuum, Geni tiuus,
Modus, Figura: Nomen Logicum: vt, Consignificatio, Conclusio; Nomen Mathematicum,
Nomen Metaphysicum,et alia? quæ alia alio modosignificant, quam hæc vulgata
nostra, Poftremo pessimeíensere, quum dicerent, prio- 3 res illas species esse,
təm Primitiuorum, quam Deriuatiuorum. Quis enim dicat, Patrium nome aut
gentile, græcus, “romanus”, “latinus”. Atti esse Primitiua? Vbi error maximus
eorum patet,qui putarunt diuerfum effe Denominatio nem a Deriuatione, propterea
quod fic in aliqui businuentum effet: vtalufto luftitiam deduce bant.
Athocaccidit contra rei naturam: nam Iu ftitia prior est, quam Iuftus, fed
ficut res a re,ita vox a voce: quare vt Romaprior fuit quam Cæ far, ita a
RomaRomanus dictus; vbi etPatrium, et Deriuatiuum, et Denominatiuum vnum sunt.
Has nebulas Gramaticorum quu discussimus, duo supersunt,quæagamus: primum
emendabi- Erhome mus eorum definitiones, qua opus fit: deinde cxa ettiore
iudicio ad certa capita reducemus. Pij, Ada cus, MW Pre TE RH cíten Qus Diner
liorat uatirati gra? 1: 1 Qume Veteris puch 224 IvL. IV. 2 Arte
Adieettiuum,inquiūt,quod adiicitur propriisvel appellatiuis, et lignificat
laudem, vel vitupera tionem,vel mediu,vel accidens,vnicuique.Prin i cipio
definitio hæcnoestabessentia, sed abacci. dente. Essentia enim Adicetiui est,
significare a. liquid alicui quod insit: at hoc, quod est Adiici, accidens eft:
poteft enim vel adiici, vel non ad jici: accidit enim voci vt conftruat
orationem: quanquam hoc accidens est proprium fluens ab ipsa essentia, Sane
etiam extraorationem hæc vox Bonus, dicetur Adiectiuum: nec tamen adii cietur.
Itaque peruerse quoque data eft defini tio hæc: cum præpofitum fuit hoc quod
eft Ad iici,huic quod eftSignificare. Peruerfa vero et iam alia ratione. Cum
enim Laudem etVitupe rationem posuere,addiderunt Accidens:quasi ve ro ea
accidentia non fint:atque est,veluti li dicas, Coruus est crocitans animal,nigrum,coloratum.
Accidesigitur fiuefignifcet σύμπτωμα, fiueσυμ 667xws, live codexerfov, genus
est comprehen dens Laudem, et Vituperationem, non minus quam Album, et Nigrum,
quæ ipfi pro exem 3 plis apposuere. Male etiam apposuere Vnicui que: non enim
dantur definitiones indiuiduo rum, fed folæ fpecies definiuntur. Verum poft hæc
maiorem errorem commisere: nam (omit 1 to alias ineptias ) ficftatuunt,
proprium elfe Ad ieet iuorum, suscipcre Comparationem: At hoc est falfiffimum:
nam quisaudeatdicere hoc no men Medius,intendi poffe,etremitti gradu Co
parationis? Quis nescic, Hodiernum,e fse Adic diuum? quis alia multa.
Negligentia quoque illa non parua: etenim de iis, quæ Quasi ad ali quid
dicuntur,vbi scripsere, interponunt deSy nonymis nescio quæ, etDionymis, atque
eius. modi, etfalso, vt diximus supra, et non luo loco. Interrogatiuum, aiunt,
est quod cum interroga tione profertur. Leuiter lane nimis: quippeet Verba cum
interrogatione proferuntur. Deinde dixere, infinitum efle Interrogatiuo contra-
Juf. rium, profe et o inanemmodum docendi: Nihil enim est contrarium
interrogationi: nisi non interrogare: aut fane Respondiuum appellandum n'y.
sit, vt aliquid affequamur:Responsio nanque non est vere contraria
Interrogationi:quippealiquan do eadem:vt, Venit? respondebis, “Venit”. Neque
forma ipsa interrogandi est vere contraria for mæ respondendi: alioqui quæstio
effet contraria conclusioni. At quæstio nihil affirmat: ergo non contradicit.
Sed vsus tenuit, ut dicamus: Contra respondit: quia ex altera parte item eum
esse dicimus,qui refpondet. Infinitum vero quo... modocontrarium faciant
Interrogatiuo? neutru cnim quicquam ponit: alterum quærit, alterum nescit. Quid
quod Infinita dixit esse Relatiua? della qua oratione nihilturpius.
Relatiua.n.omnia Fi- **3 nita sunt. Fiunt autem infinita appositis verbis non
finientibus: vt Nescio,ficis, quitam indo,qui et e scribit. fed ipfa
Interrogatiua sunt Infini ta:n: hil enim statuit,qui interrogat.Diuiduum, hun
Jan inquiunt,est, quodaduobus, velamplioribusad fingulos habet relationem.vel
ad plures in nu meros pares distributos: vt Vterque, Alteruter,
Quisque,Singuli,Bini, Terni.Omitto barbariem Piij. upo DD CH Arche orm quum
posuere. Amplioribus, pro eo quod effet, Pluribus. Rem ipfam agamus. Male
expressere vim horum exemplorum: neque enim hæc vox Vterquehabet relationem a
duobus ad fingulos: Ted åfingulisadduos transfert significatum. nam quum
dicas,Vter? vnum intelligis ex duobus.Ita quecolliges-ambosin responsione fic:
ethic, et hic, per coniun et ionem. Que: Vterque.Itaque non eft Diuiduum, fed
Diuiduo contrarium. Dividuum potius erit, Alter uter, Utercunque, Vteruis.
Præterca non puduit distinguere hæctan. Nouve quam in specie, divisa a specie
numeralium. Imo vero numerale est genus comple et ensduas species, dividuum:
vt: alteruter: “indiuiduum” -- hoc autem rursusdaas: distribuens, vt singulus:
Non distribuens, vt unus. Itaque potius affectiones numerandi, quam species
sint sicut: et Ordinale. Hæcita fe habent.Nos autem hęc incondita prudentius
digeramus, recepta prius nominum fi hangi significatione. Omne quod est,aur est
Absolutum, mgo aut Relatiuum. Absolutum est quod a nullo de pendet. Relatiua,
quæ mutuo naturæ nexu con almolol ftant. Eftautem Abfolutinomen minus consul to
pofitum. quod.n. aliquando vinctum fuerit, quả defiit vin et ữesse, Absolutu
diet u est. Verum verborű inopia interdum premimur: vtemurau tem receptis,
vtintelligamur, Videamus igitur, an vllu nomere ette dici queat Absolutū.
Absolu tu pluribusmodisintelligitur:Absolutű a cauffa: vt, Deus: amateria, vt
motrices mentes orbium coeleftiű: a fubie etta fubftatia, vt fubftãtiæ omnes: a
relatione, vt quæ ad aliud non referuntur. Igi tur ICH D 1 V tur ipfiusnominis
naturanullo horum modoru vlnu absoluta eft:caussasenim habet, primum sui auto
Tours tem:promateria,vocem, scripturamve, aut quid fimile. Quu autem reru notæ
fint,fiue figna quæ dam arelatione,non erut Absoluta. Nomina igi tur omnia in
prædicamento Relationis funt qua tenus significant. Verum omni in relatione eft
ratio referendi, et termini ipfi relationis, et res subiectæ, quæ deferunt
relationem: vt, Cæsar fi Catonis filius eít, tria hæc oítendentur: nam ratio
qua Cæfarad Catonem vt filius, et Cato ad Cæfa rem vt pater,est vis illa
procreandi tum actiua, tu paffiua.Resdeferetes relationem, funt duæ fub Itantiæ
indiuidux. Terminus relationis filii, est Cæfar:patris,eft Cato.Igitur filius
in prædicame to Relationis eft: fed connotat fecurcm absoluta scilicet
substantiam. Non longe diffimili ratione Nomen dicas ipfum quatenus significat,
effe Re latiuum. quatenusabsolutam rem fignificat,effe vt figna Absolutum. Sic
dicas, Cæfarem effe filium mili tarem: vt relatiuu filius,etia militia
consignificet rem absolutam. Ergo fic Nomina certis generi. Gomora bus
partiamur:auta Reftatim deducuntur,aut ab ' A 2 alia voce. A Re autabfoluta,
autrelatiua. Si a vo ce, yt Hodiernus, ab aduerbio, Hodie,vocisillius naturam
fequentur. Quæ autem a Rebus dedu centur,rerum naturam retinebut. Oportet enim
fignum æquari rei cuiusfignum eft.Itaque fifub- Goreng ftantiam indicabit, ant
quantitatem,aut quali tatem, aut alia, inde fumetappellationem. Per. sequi
autem tot species, easque certis nuncupa tionibus affequi, difficileest. Summa
autê genere. Relatiuorum funt hæc: aut æqualia, vt Socius, vicinus: aut
inæqualia, ut “servus”, “dominus”. Absoluta substantina decorum generaat
species. Absolutorum genera hæc sunt, quædam subsantiam significant, ut, Ensis.
Quædã quantitatem eam queduplicem: continuam: vt, Magnitudinem, corpus: locum, forum:
tempus, Annus. Et discretam, vt, numerum “unus”, “duo”. A lia significant
qualitatem: ut, “candor”, facies.Ex quibus ducas nomina generum, ac reddas suum
cuique: Temporale, Locale, et quæ supra. Facti Atia autem ad genus qualitatis,
quatenussic sonat, Murmur, Turtur, Sibilus, Fremitus: quanquam significatus ad alia
genera referatur.Sic etiam Ad verbialia diet a,non quodaduerbium fignificent:
sed ab origine:quoconstat, has denominationes non sempera significato produci.
Generale aute et Speciale potius ad dialecticum spectant. Sic Corporale et
Incorporale reduces ad fubftatiam et alia genera:vt, Deus substantiale eft,
incorpo rale: Candor qualitas incorporalis. An verd id, quod aiunt,verum fit,
Orationem esse incorpo ralem? Nam de vocali, aut fcripta oratione si fic sentias,
falso intelligas. Eft enim orationis For ma significatio: Materia, papyrus
atramentum, aer ipse: Figura,ftru et ura illa. Absoluta diminutina. th.Horum
affe et usquorūdam,Diminutio est:ita vtresipfæ quibant autintendi,aut remitti.
Quare in substantia non videbatur inueniri pof- Am se fignificatusDiminutionis.
Verum ab affeet i- ' W4L. bus, siue accidentibus circumstantibus effe ettum
eft, vt reciperet Diminutionem. Sicuti etiam di cimus, Maiorem equum:eft enim
quod ad quan titatem spectet,non quodfubstantiam. Igitur fic resoluimus, vt
dicatur, Plus quantitatis in eque, non autem plus cqui. Ita dicimus Homuncione,
et Homulum,quantitatem respicientesin homi ne, non hominis substantiam.Atqueis
lane error a vulgo, non a sapientibusprofectus est. Puellus autem ætatem
significat, non substantiam:ætas autem fub tempore collocatur. Compofita etiam
ex vtroque inuenias. vt, Pumilus, et Pumilio, ex Puero et Homulo conflatum
fuit. Abufi autem sunt veteresnomineDiminutionis:namMinue- vox rt, est tollere
quantitatem: Diminuere igitur, Vtranque quantitatem statuit in diuersa: at ab
Hominecum ducis Homulum, decurtaspotius, quam Diminuis. Quæ fuit cauffa, vt
aliiconful rius Deminuere dicant. Eftenim Diminutio affe etus
consequensDiuisionem. Omneenim diui sum ita minuitur, vt eadem quantitas minor
di - sot catur,quoniam partes feparentur: at in nominis Diminutiui
significatione nullæ extant partest fed Deminutiuucstquod fignificat minus quam
Primitiuum.Quoniam autem eft fpecies Deriua tiuorum, et Deriuatio est Figura,
et Figuraeft af feet us nominum generalis: igituretiam Deminutio generalis
nominuaffeet us erit: iccirco et Absolutis, et Relativis, et Appellatiuis, et Adiectiuis,
et Communibus, et Propriis competit.Quarcna tweet elteise PY. in. emir Quis 230
IvL. IV. inter genera nominum,sed inter accidentia pro. pria recensendum
fuit:vt, Homulus, Pulchellus, Romulus, Meliusculus est, Antonilla. Nunc igi tur
de Abfolutis. peromeQuantitatem quædam imitantur, quædam non,fed ei cohærent
tantum. QuareDeminutia fecundumhæctria dicentur: competit enim ma ins,vel minus
soliquantitati. Dicimus tamen ma iorem calorem analogia quadam fignificationis
Igitur primo indicabunt quantitatem: secundo foco id, quod hæret ei:tertio,quod
eam imitatur. Quantitatem ftatim dicunt,Tantulus: et proxi mahuic in ipfa
fubstantia, Auicula, Capitulum, Fraterculus, quæ ci cohærentia sunt. Sic Annicu
lus, non diminuit annum, sed notat paruitatem fubftantiæ,cuius
motum,anni quantitasmeritur. Ea vero quæ quantitatem imitantur, sunt ficut
Regulus,cum Regēparuium significat:propterea quodquivasto corporesunt; cæteros
anteirero borevidentur,item imperio:ita ii, quorum in po testate populares
funt; eam magnitudinem imi tantur:atque iccirco deminutione notantur. hnutil.
Quum autem variis terminationibuspræfcri bantur cæ non funtpræfentis operæ.
Sedillud a nimaduertendum, quædam quibufdam flexibus Deminutiuorum efferri, quæ
ad ipfum genus nal laratione adduciposlint:vt,Cuculus,et Cænacu lum, aliaque
eiusmodi aliquot: nam quæ veteres afferunt exempla non omnia verasunt. vt Auun
culus Deminutum ab auo eft: Abba enim auum appellabant:item patrem, et
patrisacmatris fra trema. Illi cum patrui nomen quasi patrem alte rum pitud
ntiapfum attribuerent, matris fratrem quafi remotio alchesiem pusillum auum
appellarunt. Nunci · Finis igitur Deminutiuorum is, Tollere quan titatem,aut
alia quæ remitti possunt:sic Regulus, quxparuum regem imperio, Veraniolum
dixitCatul ninusus vrbanitate: ficut Romulum, et Sergiolum, nimpueros: non
adulatione,vtaiunt, qui id a Græcis imen fumpsere:Romani enim non fuit
adulari.Frater catio: culum quoque gigantum iidem male dixere ab fecus
vrbanitate:sed refpexit ad Gigantum vaftitatem, imit:
Probro:Meretricula,Pusio.Imitatione:abAngui, et pri Anguilla. Minus reete
etiam,qui contendunr, a Redo Fidis,et Apis, Fidiculam et Apiculam,du-fericia
Ans Eta: falla enim ratio eft. Si a Fides, effet fidecula. cuit Primum videntur
negare mutationem vocalium meni in dedu et tis: Deinde fatis constat commodius
fie Eunti ri si Reet tus a fecundo casu differat. Itaque si non ropli
inueniatur apud autores Fidis, rectius facias, si ne teir ges vnquamfuiffe.Et
Ouidiana Apis, ex deterio imi re deprompta vfu fit. Verumegoarbitrorinter v emi
trunquefonum pronunciari folitum: vtin Nise, Nisi: Here, Heri. Itaque quum “Ædes”,
non “Ædis”; “Sedes”, non “Sedis” in recto legatur, tamen Ædicu łam et,
Sediculam diet umlegimus. His autem no erat hic locus,nisi huius quoque rei
cauffa nobis reddenda fuisset. Ex his, quæ diximus,conftat,Nominain
Aster,we'arts a veteribus re et e inter Deminutiua effe colloca- sene sont A
ta,temere a recentioribus ablata.Eoru argumen ta sunt hæc: Si essent
Deminutiua, non fuisset a Terētio addita altera nota paruitatis, apud quele
gimus, Parasitaster paruulus.Ite Pullastra, grandi uscu atu pra Case TIK ETU mula IvL. IV. ad usçulam potius
significat pullam ':Præterca Apia ftrum est miræ altitudinis. non igitur erit
demi nutiuum: quare Imitationem non Dcminutio solinem dicent.
Adhæcficrespondemus:omnemi mitationem indicare deminutione: quare quod tollunt
idipsum statuunt. Et quod additur ase rentio paruulus, significat corporis
quantitatem ætate imperfectam, vt fitdeminutio corporis: at parasitaster est
artisdeminutio:vtis sit, qui haud magnacum re parasıtatur: et quia agit, fiue
imita tur parasitum, citra parasiti modum est. Apia ftrum autem non est
diminutiuum ab Apio, sed ab Apibus ductum, vndeetiam uersaroquior,id est
Apifolium dicitur a Græcis, Citraria enim cst: quin ea Apium neque
imitatur,ncquefimilis eius est. At quod Apiastrum est ab Apio deminutum fane eo
longeminusest. Verba Plinii suntin xx. libro: Nasci in Sardinia herbam
fylueftrem Apii fimilem,quod fit A piastrum,Apio minorem. E Sallustii historia
sumptum videtur. In Sardinia, inquit,herbanascitur, quæ Sardoa dicitur, Apia
stri similis: hæc ora hominum, et rictus dolore contrahit, etquali ridentes
interimit. Pullastram autem omnino minorem Pullam intelligimus: quippe Pulla,
et Gallina iuuencula:idque tam contra eos,quam pro eis facit: neque enim Pul te
laftra, aut fylueftris est, autpullam imitans: vt trupi want quid enim minorem
maior imitetur? aut quomo doimitatio in substantia, autin quantitate natu rali
fita fit, quæ affeet us animi, autin ipso affectu posita est? Surdaster quoque
qua rationefurdum dicetur imitari? sed enim idem eft, quod fubfur dus. Cauffa
autem huiusce terminationis a Græ cis constituta eft: 017:Tmile,I'vtwwwxleiv,
cst Philippum, aut Antonium agere:sicwsgarrile:v,vn de Antoniaster, et Paralitaster;
fic oyxisnis,apud Galenum ageto oynilev: agortashs, et Æolice 1 verso líbilo in
literam vibratiorem. Qui igitur imitationem tantum attribuere, non memine
rantsurdaftri:quisustuleredeminutionem ob Te rentium, non videbant duas
paruitates eidem s poffeeuenire,corporis, et artis: qui omnino non putarunt
esse Deminutiua, nesciebant imitatio, ne significari inæqualitatem duorum,
quorum. minor sitis altero, quem imitatur. Proprium Deminutiuorum habere
dcriuata. si non a primigeniis,Hortulanus. Collectiua, etcomprehenfina.
NGcnerequantitatis, quæ reliqua funt,ponc mus ea, quæ vocant Collectiua. verum
voxa ri? y definitionediffentit.Colligerenanquoeftaliquo * chin modovnuex
multis facere: at, Populus,aut, Vut gus, quod dat signum nobis colligendi?
potius, Vterque, et Ambo, et Omnis,funt figna Colle etti-,,: ua:illa autem,quæ
ficabantiquis funt dicta,Cog prehenfiua potius iudicabuntur. At ipsi Com - 3 3
prehenfiua dixere his non abfimilia: cuiufmodi o est, Vinetum, Rosetum, et
eiusmodi. Verum hæc i nihilo distant, nisi modoipfo significationis:nam Populus
rem vnam e multis constantem notat: pie at, Vinetum,vnam rem multas
comprehenden Pietem. Non est Colle ettiuis diffimile, Arena, Scopa, Scala, Scala,
et eiusmodi, quæ frustra plurali duntaxat en numero dicidebere
contenderunticcirco, quia multa essent. Nequeillisin mente venerat, quod cunque
eft,vnum effe. Atquod eft, aut est vnum Subflantia,velutdicebamus, ut Homo et
Equus: aut accidente, ut homo et Albumiaut Subiecto, ve Album et Dulce in
lacte:autMistione, vt Pos sca:aut Aggregatione,vt Aceruus. Igitur in fingu lari
si pronuncies, rectius designes vnum effe: vt, Cumulus, Grex, Turma, Thesaurus,
vt etiã in plu rali diuerfislocis pofita fignifices: vt, Cumulosaa renæ,Italicæ
et Ægyptiæ:Greges,tuum etmeum, Eft præterea vnum Mathematicum:vt Quadran talis
figura vnum cst ex multis lateribus: fic Qua drigam debes dicere, vt et
Alcibiadis et Hieronis Quadrigas possis. Est etiam unum dialecticum, vel
metaphysicum, ut definitio, quæ constat ex genere et differentia, et Species
quæ constat exif dem defignatisa definitione: quæ tamen singularem in numero proferuntur.Quaremulto
usuinomi na hæc Comprehenfiua fuere. Multoque consul tius est hoc excogitatum,
quam fit admiffusmos pluralium, vt Thebæ, Pifæ: namfi fic neceffe fit dicere,
illud quoquencceffe fuerit, vt ciuitates, non autem ciuitas appelletur. Sic grege
legato, wna res legata est, vtait Paulus, neque pars potest recipi,pars fperniRelatiua
substantina. Elatiua aut sunt Substantiua, vt feruus: aut RA, nomie lur U
nominis aut genus vtranquecopleettensspeciem,rakis fubstantiuorum, et
adiectiuorum: nequemirum: neq; enim substantiam significant, fed essentiam
referendi:itaque accidentis semper notæ funt. In priore genere continentur
Ordinalia, Primus, So cundus:aut his fimilia.Centurio,præfe et us: et a lia
talia quæ diximus, vt Ciuis,Vicinus:Nepos, Fi lius:quæ vnum tantum terminum
significant. Vi dentur autem etGentilia, et Patria ad hæc referriq.m fub
adiectiuorum fpecie:nequeenim dicas Græ- pohon cum, fine Græciæ intellectu: fed
tamen Græ ciam, sine Græci intelle et ione poffe dicere vide ris. Verum non ita
eft. Plato Græcus fuit: Regio Attica,Græca:sisubstantias ipfas respicias, nõre
feres: si nomina impofita, quæ gētem significent,q non possis, quin referas.
Terrailla non est alicu-} ius terra: sed patria eftalicuius patria: Græcia autem
Græcorum eft, et Græci Græciæ, Itaqueo mnium nobiliffima fuere Patronymica, quæ
in contents voce substantiua, adie ettiuorum plenitudinem sunt consequuta.
Adieettiua enim significant acçi dcns et modum quo in hzret substantiæ: quare
aliqua ratione etiam ipfam connotant subltan tiam. Hoc etiam amplius
Patronymica, quæ et iam certam fubftantiam consignificant:nam in certum quidem
filium vel nepotem, at certum vel patrem,vel auum, tanta vi,vtetiã propria no
mina referri penecogant. Videtur enim Priamus b'lari referri ad filios
hocnomine Priamides: verum non ita eft: nam tametsi terminum nominat,non
tameneum refert ad hunc quem primario figni ficat: significat enim filiu
Priami, quead Priamu refert:consignificat Priamum, sed adfilium non 1 1 qua?
236 IvL. IV. 1 * refert. Cæterum eo præstant cæteris, vt diximus, pas here quod
vtrunque terminum relationisfimulsta tuunt voceipfa non soluın
significatu.illud quo » que mirum fuit, a proprio ductam vocem perde
nominationem,non effe Adiectiuam,fed Fixam: quaksid quod non potuerunt obtinere
Poffeffiua.Ap pellatiua autem fuere amiffo iure proprietatis. Nequeenim potius
Hector, quam Helenusintel ligetur co nomine PRIAMIDES, Non pro pter
camrationem,quamafferunt, Singularia no referri: hoc enim falso dixere
philosophiquidã. Nam Relatiua quoquesua habentindiuidua; vt, hiç filius huius
patris. Proprium vero cumfuisset per initia Patrony. VM micorum, Græcis tantum
in nominibus fieri: v sus Romanus ad sua transtulit commoda, vt Ro. mulides.
Falso enim dicebantquidem Patrony. miciloco vfostum Poffeffiuo; nemo enim hoclo
git nunc.Auxerequoque inscitiam,cum Latino, rum tantum effe dicerēt
poffeffiuum:qui fi Græ caignorabant:at meminiffent ex poemate,quod legerent
assidue, Troja, et Typhoel, et Euan drius. Quoniam vero etiam Materita refertur
vt gum ea, tum Pater vnico nomine Parentis com ple ettantur:iccirco ab ea qudq;
dacta sunt;vt Co ronides,Æsçulapius apud Ouidium.Item eodem filo abauis
maternis, quo a paternis trahebantur: Atlantides, Mercurius. Poft hæca
fororibus quo que, Phaethontiades, forores Phaethontis. Hora tius etiam a faet
is, non ab fanguine Tyndaridem dixit eam, quæ Clytæmnestræ more diffidiffet
bipenni caput viro. Moderatius veteres,qui ciues omnes, tametfi non erant a
principe civitatisge niti, ab eo appellarunt, Cecropidas, Athenienses. Mobilia,
five adiectiva absoluta. Vem ad modum supra diximus, Mobilia sut alia
Absolutarum rerum, alia Relativarum Garten nota.Abfolutæ sunt, Vivus, Exanimis,
Annicu lus,Sesquipedalis, Albus, Calidus, Frigidus, Cir cularis,Forensis, et eiufmodi:genera
ipfa rerum si spectaveris. Habentautem affeet us hos,æqualiam L. effe
ei,vndefunt denominata: vt a luftitia,luftus: iuftus enim est, qui iustitiam
æquavit. Secundus affectus fuit,minussignificare:vt,Bellus.Tertius,2 augere
significatum:vt,Gloriosus,Populabūdus. 3 Propriumautem fuit Mobilium,
transirein natu ram Fixorum:vt,Pluvia: fuit enim per initia; A. qua pluvia.id
quod etiam ex Ll.libris deprehen ditur, De aqua pluuia arcenda. Eadem analogia
fluuius,vt poffisdicere, Fluuium Rhenu. Ducta enim funt, auta nomine, vt
Cadidus: aut a verbs, vt Bibax:aut ab adverbio:vt Hesternus.Fluere igi tur quũ
significaret ipsum accidens per fe: duđa eft ab eo verbo vox,quæ in alio effe
indicaret, Flu men vius. Itaq; vehemeter fallifunt, quiscripfere, quę.comhet
bus dam Nomina esse neq; Substantiva,neq; Adiecti atrop Ďa: vt Verbalia, et
alia quædã: cuiusmodi eft, Ci vis, et Servus:quæ proptereaipsi Ambigua appel
larunt.Verum res fealiter habet: Verbalia.n. fue ' re Adiectiva, nihilo fecius
quam Participia: fed brevitatis caussa omissum estSubstantivum: quis aj. enim
La 16.01 RE tert: tiso tivo/ OLISI is.H dari Title qui Lt $. IIII. enim neget
non Thew,fuisse primum appositum, tu widet: sicut et Homerus dicit, inteos
cuine: ficuti 04.810. avvie: fi enim Bellare habet naturam Ad icativi,nonne
Bellatoritem habebit?significate nim bellandi scientiam in Cæsare, aut alio
Itaque variatumfuit, vt etiam Bellatricem diceremus Ca millam, et Arma
victricia.Sic Servum, et Servam, Dauum, etSyram: et Servum imperium, quod a lij
parêret.Sic pauper, Irus, Ilia, Regnum, at seor fum ponitur ab Ovidio, Pauper
vbique iacet.No sunt igiturAmbigua: nihil enim medium inter sabo ea,quæ diximus
in rebus: ergo nequeinnomini abus: fed sua naturaAdiectiva fuere: vsusautem que
no me nonmutavit,vt efficeret Substantiua,fed Substan tiua sustulit: non vt hæc
essent, fed vtilla fubin » telligerentur.Sic dixitperinitia Pluit Deus:poft ea
fuftulit Nomen. Sic dixit, Amatur a Cæfare: postea tacuitnomen, et paffus est
verbo nullam certam attribui personam. Quodautem addunt his, Ciuem, et
Regem:vtdicatur, et vir Ciuis, et Ciuis bonus: et Populus Rex, etRex bonus. hoc
sicincrebuit,quemadmodum apudGręcosquod perarticulumdeclaratur, ανηρο πολίτης,
λαόςοβα arnolis. quanquam Rex quoquefuit Adie ettivum primo, et Consul, et
Prætor. Namquod vnum Jobu.tantum genus obtinuerit,id non ipfius nominis, sed
rei quam notaret cauffa fa ettumest. Quum e nim hæc accidentia non nisi in
viris inveniren tur:nonnisi virili genere potuere enüciari: qua. quam etiam
Reginam dicas. Sic Autor, vtrun quegenus complexum eft,cum terminatio Masculi I
att culinitantum analogia præfcripfiffet. Sic Græci per initia
dixere,nwandywiv, pauidum lepo rem: at ysus to taxa dixit, naywov, subticuit.
fis DonBor Stonwa, Phæbum perditorem:at fimpli citer Stonwy, substantiui sui
nomen obtinuit. fic u hier porta onkuardigov žantov, quod pecora flavescerentes
forly ius potu: at Xanthi sola appellatione Scaman drum intelligebant: vt
hocfane magismirum fit, et Adicet ivo fa et um Proprium substantia EN vum. Olle
101 ICH molt dos LIN Secundum rerum genera quum Adiectiva di ftinguantur,non
paucaeorum certisterminatio.hmm. nibus insignita fuere. Quæ igitur substantiam
fi- Subit. gnificarent,multas facies funt fortita:in Aceus:in Itius:in Inus:in
Eus.In Accus,materiam signifi cant:Panis hordeacens:Interdum totam: vtMer.. Tis
triticea: et, Pila cretacea. Alias partem:vt,Pti sanahordeacea:nam etiam ex
aqua constat,noTo lo hordeo. Etiam fusa significatio ad cohærentia, ytacino
contentum granum,Vinaceum: quem admodum imitatus elt Gallinaceus: quoniam ex
gallinæ materia ac satu esset. Huic proxima ter minatio, Cratitius paries, et
Cæmentitius: idem significavit. item materiæ cohærentia, vt Mul titia vestis:
neque enim Multitudo materia est, sed Linum, autLana:fic Multatitia pecunia,quæ
ex Multa: år Multatio materia non est, sed forina potius, quapecuniaexigatur.
Vt et hoc erra rint, qui folam materiam, non etiam formam dicerent significari:
et male scripserint, Icius,» non Itius: nam vt est a lufto, luftitia: fic fuit a
Crate, Gratitius. Atque hæ duæterminationes şij. Lati os Hea r tres. Latinis suntpeculiares:Alteræ duæ a
Græcispro fectæ, Cedrinus, Cupressinus, in Inus: et in Eus, Ferreus jordmedG
Æolice,exemiptosve diximus t, ex diphthongo. Abiegnus autem fuit paulo coa Gius
dictum, ab Abiete. lantinusvero et Ame thystinus videtur colorem, non
substantiam fi gnificare:verum ita fuit, vt quafi ex ipsa Viola, et Amethysto
confecta esset vestis.quoniam ex suc cis herbarum tin et turæ perficiebantur.
Quæret a liquis, An Tribunitius, atquealia eiusmodi in su: periorem ordinem
redigantur? Saneita est: ete we: nim Tribunatus quasi materia eft eius loci in
Re ini publica, qui Tribunitiis debebatur: fic Patritius Civis, cuius
dignitatis materiam præbuerint pa yrazo Quæ vero qualitatem fignificant; alia
exeune fimplici,communique finitione:vt, Bonus, Ce ler.Alia Græco flexu
denominativorum:vta Py thagoræ sapientia, Pythagoreus, et Pythagoricus. Sunt
etiam duo alijmodiverbales,Tufazozistis,vt Grammatista: et mutuyoeuntuisy Vt
Touc74:: et ove - UTAS; Acolice. Sic nescio quo felicissimo com tento Franci
etiam ounc poetam, patria lingua, Factistam dicufit. qua voce nulla meliore
analo gia Græcam potuit et excipere, et exprimere. E narratores Theocriti
agnofcuntinter eas termia nationes differentiam ad significandum, quam qui
volet s inde petat. Sunt et alia quæ ipsam zum.qualitatem fub excessu quodam
notant, exeunt quein os vs: ea habuere originem a Græcis, vt appeticsciv syss
estenim oradns qui plus vini appetit, quam par sitšaue quiplus viniobtinet,
scilio qub w fut AK 1 6 EN fcilicet autsubstantiæ, aut faporis, aut odoris, aut
coloris: vt apud Homerum aliatermination intowany ne, vivo nece moV TOY. ni ww
Sic duo quoque modi signifi candi apud Latinos fuere: ingeniosus, qui mulță ingenii
haberet: Mulierosus, qui multum mu lierum vellet habere. Trahunt autem origi
nem a hominibus, græcorum eorundem exem plo: non a verbis,vtputarunt:his
exemplis, Sto. machofus, “studiosus”, “quæstuosus, Sumptuofus Sed a
Stomacho:quod apertius patet in aliis:nam a Studio, non a Studeo, habet vocalem
suam studiofus: et a Sumptu, et Quæstu, suam cætera. Itaque M. Tullius fic
loquutus est: Non yt mihiftomachum facerent, quem nullum ha beo. Quare a Criticis
notatus fuit Nigidius Figulus, qui Bibofum dixit, fuam enim habent a >>
verbis terminationem pari significato, Edax, Bie bax, Emax,Vendax,
Loquax,Diçax,a nominib, raro,Linguax. Et aliam infrequentiorem, Bibo nes,
Comedoncs, Calcitrones: et a nominibus, Catillones, Popinones: quanquam a
Catillando et popinãdo quoque duci poffint, vt a Lurcan doLurcones. Sed quædam
omnino sunranomi- nibus, vt Ciliones a Ciliis, et Labeones a Labiis. Horum item
Græca origo fuit: fic enim effin gunt illi nominaComprehensiua: vt, opv.TW as»
dd Duwvec Tia cvwx loca plena Auibus, Lauris,. Platanis. et vnum facetum
fane,xerecv «, partem corporis, quæ ilia a quibusdam putata sunt. quo; niam
igitur plus vacui ibi effet, quası multo va cuo plena effet, keveuve fuperiorum
analogia ap pellarut. Eorum autem Gignificatus alius aqtiuus,suono some vt
Studiofus: alius paffiuus, vt Formidolofus: alius indifferens, vtMotosus: qua
fuit cauffa, vt a verbis deduci poffe putaritNigidius.Habue Huse autem modum
significandi, vt diximus, ex ceflum. Exceflus autem omnis vitiofus: Virtus enim
aut medium, aut in medio. Verumnomi, ņum quorundam vi factum eft, vt etiam
virtus tis limitibus continerentur: eius rei cauffa fuit, propterea quod omne
bonu difficile paratu est: vt est apud Hefiodum, et Vergilium, et Plato. nem,
et Aristotelem. Ergo conatus ille frequen tium atque affe et atarum actionum
intra laudis metas constitit: vt, Studiofus: nemoenim fatis pro restudere
possit. Quin media quoque voca „bula, vt Fama, et Dolus, in deteriorem partem
flexa fuere. Famofam Mạcham, Dolofum mer catorem: propterea quod facilior
habitus, dete rior eft. Iccirco diuinus poeta Famam, malum definiuit. Hæc
pertinentad cauffas et Originis, market et Significationis. Materia autem fic
fe habet; Quædam fimpliciter deducuntur, vta cerebro, cerebrosus: quædam cum
additamento vocalisa vea cura, Curiosus; quanquam non fine ratio ne: Sabina vox
fuit,non vt ineptiunt, quia Cor vrat. Quirites dixit Plebem Romulus,se Qui
rinum, Senatum Curiam:omnes eodem voca bulo,vario flexu. IndeCuriolus diet us,
quifa tageret Confultorum Senatus. fimul Curæ no men deriuatum qua
diligentiores patres voca rentur. At apertiffime affumpsit Formidolofus a
Formidine. Monstruosus, autem quod dicunt quidam, puto esse barbarum; nam
inmanu scri pto TIL Holok cani Halk < -US, 6 - Vir non 7 yint la
fi atud Plan ceque land imga you Dante mi me pto Martialis exemplari, quod de
præda Fonta rabiz nacti sumus, fic fcriptum eft, Montofa decus Vmbriæ.
Tortuosus quoque et Saltuosus nihil assumpsere: sed a Tortu, et Saltu, ducta
funt: ficut a faftu Faftuofus. quanquam igitur videnturquantitatem fignificare,
tamen non ita est, sed intentionem qualitatis:nam tamet fi Mons significat
quantitatem, at Montosus, habitum illum montium notat. Sic euenit e tiam in
alia terminatione, ™ND vs: Magnitu- View they dinem nanque indicat: Cæterum non
folius Quantitatis, immo vero, vt fupra dixi, Habi-. tum quendam. Neque vero
dubium eft, quin a maris excefsu naturam nacta fint, quippe ab Vndis. Nam Maris
nomine antiqui pro ma- » gno vfi funt. hinc Pelagus, quia n'hasdize'. lam enim
to renæs significat tractum ipsum. Ex Callimachus quasi prouerbio vtiturin
Apolli nis hymno: Ου φιλέω τον αδέν και δδ δσα πονος αείδε». Et apud
Latinos,Maria acmontes polliceri. Vul goetiam dicimus, Maria, dere immensa.Sic
Ca tullus quum multa propofuifset etiam maiora fi de,subdidit, Cætera
suntmaria. Sed de his alibi, Eorum autem Materia talis eft, vt quædam Bha-mana
beant, alia c. Populabundus,Iracundus, Rubi cundus, Verecundus: quorum origo a
futura Trom. verborum ducta fignificatum expressit perpc tuationis: vt,Populabundus,
non folum qui pa pulatur, fed etiam populabitur. Pauca ad præ lens respexere:
vt, Iracundus ab eo quod est, Ifasci,exempto sibilo,quafi quifemper irascatur:
Qiiij. R4 s,de malo igini haba Tehn oat rati Tal VOO wik PM vou plai Rubicundus,qui
semper rubricet:non,vt vulgo vtimur,actiualignificatione transitiua, fed abło
Muta, aut usor, quemadmodum cum dicimusLa uat, id eft, Lauatur. et apud Poetam,
lam venti posuere. Verecundus autem originem paulo ha buit obscuriorem,
propterea quod abolitu ver bum est Verescor: sicutcontra, Adipiscor fuum
primogenitum amisit,dicebant.n. Apere, and To ZTTHY, Ynde Apex, et
Apes,etExamen, cuius fimplex non inuenitur sicvoceprimaria. sed in Amento.
verum de his alibi. Continuationem igitur dicimus,quia Rubicundum no dicam me,
sed Silenum, cuius facies multi atque aperți rubo ris fit: Nireum non dicam
iracundum,Achillem dicam,multæ iræ, et quam ipse præ se ferat. F2 cundusliteram
mutauit, fi a fando,non ab effica cia ductum sit. Fæcundaa fætu, per
concisione. Rotundum quoque,si ab eruditioris iudicio con cedatur mihi, videtur
non abhorrere. Neque ve ro habitum illum cum excessu folum indicant, 2 fed
etiam vehementiam quandam,atque extan tein præter modum exuperantiam in rebus
ina nimis: quasi quum dicas M.re fluctuabundum, vel vtaitGellius, Vndabundum.
In rebus au 3 tem voluntate præditis, etiam Oftentationem, fiue
Professionem,atque etiam, vtita dicam, Sa tagentiam, nam quemadmodum differt
Verbale a Participio, ita a Verbali genus hoc nominum. Pugnare poteft quiuis,atque
erit Pugnans: Pu gnator longe alio modo idem fignificat: addit.n.
habitumsciendi pugnas. Sic,Populans,etPo pulator: at Populabundus hoc apponit
insuper, vt palam præ se ferat animum acfpiritum Popula toris.Iccirco veteres
non male dixere: quum imi. tarionem quandam his nominibus attribuêre,si mulet
fimilitudinem:quippe gestuotaquodam modo quæ fint. Propterea dixitSallustius in
lu gurthino: Qualı vitabundus: id eft,quasi is, qui præ se ferret mețum, vt
hostem eliceret, quemvi. tare Gmularet. Eft alius moduseiusdem terminatiois in
Invs; Juul nam supra correpta vocali pronunciabatur, Fa ginus axis: et Materiam
indicabat. at in quibus dam producitur,et Qualitatem consistentem fi gnificat:
vt Libertinus, Et in llis,Seruilis,Heri lis, et vnum correptum Pugil.fuit enim
Pugi F lisperinitia, siçut Ciuilis. Et quemadmodumsu pra in Itius Materiam
notabant, Cementitius, Cratitius; ita etiam Aedilicius, et Tribunitius, quasi
materiam, non veram,analogice enim Tri bunatus dicitur materia dignitatis, ac
status ho minis. Qualitatem igitur indicant, id est condic, tionem,
amateria,aut quasia materia,sub ratio ne quadam pafsionis: vt Afcriptitius, qui
esta scriptus:Fiđitius,qui eft fiet us:Dedititius,qui est passus deditionem:
Deditio enim quasi materia de quædam est Capitediminutionis: eft.n.affe et us
deditionis, amisfio libertatis.Eiufdem modi funt in Alis: vt Triumphalis, qui
ex Triumpho gra dum adeptus est in ciuitate: furialis, furiis ca A
ptus:Mortalis, eadem ratione dicitur, quimor te affc ettus eft: nam quod ad aptitudinem
trans latum fit, hoc vsus occupauit. Cæterum de mortuo primum fic sunt locuti,
Mortalis fuit:» deinde etiam quum ad viuentes refpicerent, pro pterea quod
essent eiusdem naturæ,cofdem quo que Mortales vocauere: fic etiam Capitale cri
men dixere, quodcapite lui meritum esset:quo fignificato etiam quç nondum
vocata eflentiniu omdicium intellexere. His fimilia in Orius:Censori us,
Prætorius: hæcfequutum illud fuit,Vxorius, Nam Cēsura ac Prætura acta
cortislimitibus vi tæ præfcribebant ciuibus:ita vxoris imperio qui coħiberetur,
eodem vocis flexu significatus eft, Verum quia certa nomina eamterminationem
nonadmittebant,aliam eundem in vsum excogi and carunt,in Aris:Consularis,vicino
fono fuperiori, quæ eratin Alis. Verum huiusmodus late fusus eft:dices enim
Roburmilitare,etiam in Remige, qui nunquam miles fuerit, quoniam in milito
repertum iam eft. verum a cauffa efficiente du etâ funt: vt Viam militarem:
etiam in prædica mento toixer, yt Sagum militarem. ASingulo quoque Singularis
diet us. et alia quædam,quæ ad philofophum fpe et ant:de quibus exa ettiffime
in primo historiarum a nob. est disputatum. Alia Ahe naturaeorum est, quæ in
Aticus, habitum a na tura inditum notant, Venaticus: aut etiam sub ftantiam, vt
Aquaticus: fiue, vt malis, habitum in aqua, autpropter aquam agendi. Mutuatica
pecunia apudGellium quæ, a ettione mutuicon dici poteft; Mutui enim naturam
induit ex ftia pulatione,aut pa etto, aut eiusmodi. Alia eorum, humma quæ in
Trimus, in prædicamento?oü yev, vt Patrimus,Matrimus,qui patrem etmatrem ha.
**bet: Aeditimus, quiædem: atLegitimus,potius paffiue ri. rapha 01. 57 net 106 palliue, qui a lege
constitutus est. Finitimus vi detur relationem notare, verum id non a termie
nationesed a significatione nominis huius finis, factum eft: et lignificat eum
qui fuos fines ha- lo bet. Hæc omnia corripiunt terminationem. At Catuler
Bimus, Trimus, Quadrimusab anno ducta,noni.2 facile eft dicere, falua
verecundia ineptiendi, lengan quare producant, nisi propter concisionem. In
Arius, eundem habitum ad agendum: Sagitta - anie an rius, qui fagitta vti scit:
Bustuarius, qui busto præeft. Quædam etiam paffionem notarunt: vt,
Tumultuarius, qui tumultu sit conscriptus. Etiam ad ætates vsus tranftulit,
Sexagenarius, vbi nequeadio, neque paffio, sed 7o exeur: ficut Centenaria
vsura,de qua suoloco: quomodo Bi. qarius, Ternarius. Atcarpentarius etiam opus
fa cit: carrucarius non, fed facto vtitur, vt Armenta rius.Nuncalia duo
videamus: Quodaptum naturalian eft quippam autagere, aut pati, id nequrevoy
dixe- appogg. runt Græci: propterea quod rei ipfius Quor fe queretur affe ettus
ille. Duas autem habuere apud Latinos,totidemapud Græcos terminationes:in
Iuus,actiuam.in llis,paffiuam:ficGræci il yaixovgimas ilaj id quod aptum natum
esset ad fentiendum ali quid: angoy, id quod aptum natum esset ad sentiendum ab
aliquo. Praue a Barbaris ex vo 9" ces translatæ funtin Latinitatem: fic
enim inter pretati fuere inscriptionem libri Aristotelici, de Sensu et
Senfato,nam danas fenfus eft:MjIyTixdy, 19 quod sensu præditu eft.eoģ. aptu est
vti: antov, etsensu perspici potest. De Seluo et Sęsilidicen du fuit:aut
molliore, fi reperiaş vocabulo, led ad huns fo THE T' Iul. IIII. 1 hunc modulum
apto: vtin libro de Inscriptione a nobis declaratum est. Nam etfi Sensio passio
quædam est, tamen fub actionis rationem rece pta eft eius fignificatio:vt
Tango, etGusto, et Audio: fed de hisalibi. Adiua igitur terminatio Græca
maximaprudentịa constituta fuit. affinitate quadam coniun et a cum verbis
illis, tunie's Bitntio, vt affeettus a verbo, et aptitudo a nomi NE TUTTIXO, MyTixo
habeant cognitione. Molli® tamen ducas a præterito,quasi lita tuuni (W TRT imy
napixov. Noftriin suus,vt diximus, hoc expreffere, fumpta occasione ab
Aeolensibus. nam quædam nominadedu et a communi pronuciatione inter posito
pprio elemento pronunciabant. Apybos alii ipfi A'PȚEIFO £. Igitur vt ab eo quod
eft vetes, dicitur vorcios, quiAuftrivim habet: fic ab cog est,Actio dicetur A
et iuus, quiagendihabeatpo testatem. Exempla sunt multa: Internecium bel lum
vtrunque bellatorem necat. Fugitiuus ser uus, qui fugit, quoniam fuapte natura
ad id pro pensus fuit: Genitiuamembra, apud Quidium, G' zfurntixa. Tempestiuus
quoque,non, vt dixe re, significauitoccultiorem actionem:sed fane fu
augsmanjitis.qui tempore temperaret. At enimuero passi Boilers Winesquum qua
ratione diet um fuit? Terminatio a et io has un talles qui mal nem,pafsionem
notat significatio. Græcos male Hrovat secuti suntqui ad Innuov,potius
zaIntov.nam pas fiuum eritid, quod faciat aliquid pati:hocautem fuerit potius
actiuum. a ettio enimetpaffio quum vnum tantum fit, sed differat ratione: vt
vulne ratio a ettio fit Achillis, et paffio Telephi: pafsiuu et actiuum idem
erit,quoniam et fignificatio est eiufdem huis ciusdem rei, et modus idem: Nam
et terminatio in luus, significat actionem, et ipsa passio ab a et i one non
distinguitur re ipfa: igitur significabit rem ipsam in agente. verum Grammatici
sero fapientiam cum vocabulorum vsu coniunxere. Quævero significant passionem,
in llis exeunt, 1 ks præeunte secundum verbi naturam consonante: umie vt,
Habilis, Facilis; Agilis, Plicatilis: in quibus ele mentum verbianteit:Habeo,
Facio, Ago, Plico. Quædam autem a futurisducta sunt:vt,Amabin lis: et a
fupinis:Pensilis,Flexilis, non fine rationes aptitudinem enim significarunt,
quænon est ne cesse vt in a ettum producatur. Acrecentiores au dacter nimis iam
actus significationem attribue re, idq; frivolis faneargumentis.
Fictile,inquiut, Vas quod eftiam fictum.coctiles lateres,qui iam ecoctiatque
alia multa eiusdem modi. Auxere er rorem pertinacia: Navis, aiunt, Agrippinæ
folu tilis,quia non beneeratconfuta, sed soluta. hoc autem ridiculum eft.fcimus
enim etfatis nautaru continuisse: et diu cursum vsquein altum tenuis se: fed
quia lolvi poterat, folutilis diet a fuit. Sic Versatilis scena, quæ verfari
potestmachinis,qua lis illa Marcelli fuit: quod si est Versatilis quia
versatur: quum nơn versabitur, versatilis non e rit. Sed Aristotelesin nono
Metaphysices dispu Cat hoc adversus Euclidæ sectatores,quos ibiMe garicos
vocat: ij fic profitebantur, nonposse nos moveri nisi quum movemur. Verum de
iis am $ pliusin Oratione de Endelechia pro M. Tullio. Quaitem ratione facient,
vt vpupæcrista ipfis fa Veat? neq; enim semper plicataeft, sed quia ali 21 quando
poftquam fuerit ere ettasplicaripotest.Fi Etile autē,atquealia eiusmodi, fi
talia funt,nonne talia fieripotuere?Omne.n.quod est, ab eo g vere est, factuin
fuit:Omne quod est,præter Deum,ab aliquo fa et um fuit:omneq fa et um est, ab
aliquo fieri potuit. Coctileslateres dicuntur,quia crudi neousfic primum
suntappellati, quoniam coqui potue re. Sic Rafiles calathi, et Tapetes, et
alia:Lychni pensiles, antequam pendantur:potestatem enim pristinam fignificat:
fic Vva, Balnea, Horti,quo niam in superiora eorum vfus transferri potuit. Flexiles
rami,lenti:quia possuntfle et i.hæcvoxe tiam additamentum paffafuitin
formatione, Fle xibilis.Aurum,autęs ductile,quodex massa in la umellas duci
potest. Selfileslactucæ,quarum natu ra est ad fedendum poftquam creverint: vbi
ab soluta significatio eft; non transitiva ad paffionē, quasi quas sedere cogat
natura.Ansatortilis, quæ inter fabricandum ex directa torta facta est. "A.
pertile latus,quod quiuit aperiri. Altiles gallinæ; quæ poffuntet ali, etnon
ali. Horum igitur ratio shup duplex:namque poteftas hæc, aut a naturaest, ve
flexilis iuncus: aut ab arte, vt coctiles lateres: er gonaturalis illa vis
nunquam deficit: nami ctiam quum flexisuntiuaci;retinent nihilominus pri ftinam
flectendi facultatem: coniungitur enim a et us cum potentia, ettales sunt,quia
poffunt ef fe. Huiusrei ratio est,quia ab effentiæ principiis fuit
potestasilla. Scire potest infans Musica. Ad ultus scit nunquis dicettunc
amififfe soiendipo • teftatem?Quæ autem ab arte proficiscuntur,non fic fe
habent:neque enim codi lateres poffunt coqui: qñ co et io accidensest,
extrinsecus adue niens, non a primordiis laterum. Sed hæc qarte fierent fecuta
sunt rationem eorum qfuerent a patura. Sic.n.consultiusfietą garecentiorib.fa.
- et um est,vt qa lateres coqui nequirent, idemque in ipsis etcoctum etco et
ile effe videretur:iccirco flexilem ramum eundem putarent et flexum: Et
fissileroburidem cum fiffo. Nam quu Plinius in quit, Alia fiffilia,alia
celeriora frangi, ğ findi:no neintellexit,aptiora,quorumquenatura præuer
teretur citius fractione, q fiffione? Sic etiã Theo. phrastus,vndeille guisa'y
Frasa,Ipausa,quæipfeac ceperat a præceptore diuino fuo, vbiloquitur de crustis
ac testis Aquatilium. et in 8.Metaphysices. Poetica licentia dictum est,
Penetrabile active:(1-7 ) cut Porrum fe et iuum,vulgus cotra paffiue.Hing
constat male reprehendi Boetium a curiofis re centioribus, qui Jencesıxov,
Kisibileinterpretatus, eft. fecit enim exemplo codem et analogia, qua Sefilis
lactuca dicitur, absolute. Quantitatem autem quædam simpliciter de- quanta
clarant,quædam non.Nam tempus,et locum submenuanla quantitate quum
intelligamus: Tempus fimpli- Gadone anom citer quædam fignificarunt:vt Bimus.
at locum non simpliciter,id estsub quantitate,fed fubindre com a apk Posen
neque enim Montanus,eum significat,qui mon- et Ettiva. tis inftar eft: fed qui
montem habitat. ficut In- midogopts teftinus loci habitum.Hæc multas cu aliis
comu nes habuere terminationessin Anus Sylvanus:cu Anul ius affea propri
fuit,vt ex adie et ivo fieret sub N ftantivum,Cælestis:Terrestris: addito
elemento ficutPalustris:nam Paludeltris, afperum eft, et for when fortasse
barbarum. Supra posuimus, Aquaticam, a qualitate non male: fequitur enim
qualitas sub. ftantiam, et loci rationem.Cognatio enim eftin ter locum et
locatum. ac fane ipsum hoc genus, to egetv, alij cum qualitate,alij cum
relatione mi scuere: quidam neque habitum fpeciem qualita tis a relatione: fed
hæc sunt alterius operæ. Habes and ctiam alia: Litoralis,Marinus,Maritimus,
Pelagi us, Fluuialis, Fluuiatilis; Aquatilis;Tartareus,Ae rius, et eiusmodi. Et
a partibus terrarum, in qui wfubus etiam id diverfum fuit: in Ensis,vt peregri
num incolam,non indigenam declararet: jane Martialis mavult librum
suũHispaniêfem, quam Hispanum:vt Romanus sit,quiin Hispaniam a nimi gratia diverterit.
In aliquibustamen Nati vum est:vt,Veronensis. longediversa ratione di etus est
Cato Vticenfis,quum Vticæ periit, non " est natus. Etampliorelimite, vt
Pratenfis. ficut Subcinericius panis, non ex cinere, sed sub cine re:adiuuatur
autem a præpositionc. Græca funt Tarchaniota, et Drotoniata. Prisci ita
constitue re, vtanimadverterent, quædam excedere nome "
loci:Creta,Cretensis: quædam non,fed alia equa re: Macedonia,Macedonicus:
quædam fupera woonri,Italia,Italus. Hæca regionibus. Aboppidis au temnegarunt.
Itaque a Venetia, Venetus:a Ve netiis, Venetianusmaluere. At Barbari quidam
nihil discriminis faciunt inter Venetiam, et Ve netias. verum vt illoruin
consilium placet, Venetiani enim a Venetis distinguendi sunt ficuti Patavini a
Venetianis: Veneti enim Patavini quoqrie funt: ita regulæ fervitus displi cet.
Idem enim ab oppidis quoqueeuenit: a Ro ma, Romanus: a Tiferno, Tifernas:a
Camerino, Camers: quare a Lauinio oppido, etLauina et Lauinia reette ducas.
nequeagrammaticis vtrum legendum sit apudVergilium, sed quemadmo. dum poeta
fcriptum reliquerit obseruandum, Proprium horum est paticoncisionem. Sarsinas,
quod fuerat Sarsınatis: et literas transferrc:vtä } Velitris, non
Velitrenus,fed Veliternus: quan quam demptam potius iudicarim, vt fueritVeli
trerinus, deinde vsu vox expolita sit. Exhis col ligitur non esse verum quod
aiunt,in Ensis ea ef se, quæ a Græcis oix aquatixa vocantur: namety, iam
suntinindigenarum, Coloniensis,Lugdy nensis. denique pratensis, Tempus autem
etTeporis partes, fic Extem- thoma poraneus, nam Tempestiuus,vt diximus,potius
omny temporis habitum significat. ficut Intempeftus, upil quod concisum
tempeftiui. Hora, habetHora rium,quum diei partem fignificat: atGræciqua
ternasanni partes sic appellarunt. vnde Latini Hornum, quod huiusanni effet,nequcinalienas
trasıfset wpusanni sequentis. Diurnus,a die:No. aurnus a
nocte:Vespertinus,Matuținus,penulti ma producta.itaque etiam Diutinus et
Serotinus pronunciandu eft,cotra quam prodidere. A Co ticinio, et Diluculoet
Crepusculo, no suntdedu et ta, fed Aduerbiorum forma vtuntur. Perdius, et
Pernox cöpofitione adiuta sunt,quominuscoge rentur in communem terminatione:
ficut igeue por animal dietum ab Aristotele. AMense vulga ris
voxMenftruus,durafare:itaque emolliuitilla Rj. Cicero; et Mens urnu fecit. Annuus
no solum an ni habitum significauit,vt reditum statum indi caret:veluti
quudicimus, Annua sacra: fed etiam totu tempus idque vnicum:vtapud Iureconsul
tos, Annua; Bima, Trimadie, Anniculus ætatem subtempore,ficutQuadragenarius,
etciusmodi. mamme Discretam autem quantitatem fignificant his terminationibus,
Centenarius, Binarius, Terna rius, quæ etiam fub exerreduximus:neque enim Som solum
numerum, fed etiam habitum ponderis, aut ætatisaut, ordinis connotat, resenim
valde sunt complicatæ:ncquenisi a philosophis digno sci plane possunt,ficut
Bini, Quaterni, eteiusmo di:quæiccirco carent numero lingulari, quia plu
racomprehenfa ad totidem referunt: sed licentia poetica pleraquetorfit. Relatinorumfpecies
recenfentur. yawan R ne, enim Elatiuum fignificat vt diximus, aut Aqua
Locum,vtfalso lcripfere: fedRelationem in loco. Aut Inæqualitatem: hîc
suntipecies tres, Poffel fiuum,Coparatiuum, et Superlatiuum.Deminu tiuum autem
comparatiui species eft: dequibus omnibus iam cdicendum. prorsun Den funt enim
Po hleffiua quæ id denomi Enominatiuorum species censentur Poffel grice
unt,cuius funt:vt,Enfis Casarianus:Ac quzfitu quidem alias a nobis eft, quamnam
ad cauffam iwia prion reducentur: nam Cæfar enfis sui nequemateria est, nequc
efficiens, neque forma: videtur igitur juv. potius effe finis. Sic Pompeianus
ager, Seianus equus, in vsumPompej, etSeij. Sic Olympij ludi in honorem Iouis
eo cognomento: fic Circen ses,et Megalenses ad Pofteffiua redigendisunt:fic
Florales, et Robigales et Saturnales primum fuc re, fiue Dies, fiue Ludi, fiue
Vacationes. deinde tenuit consuetudo,vt potius Robigalia, et Satur nalia
dicerentur, propterea quod honeftiorcco filio Sacra,quam Dies intelligerentur.
Quzsiui mus illud quoquc, An amateria: vt,cretaceus: a shorti forma:vt,ftatua
Herculea:ab efficiente: vt, Venuscm art. Appellæa: ducerentur. Et non videtur:
fed fim. pliciter Denominatiua funt: ac quanquamvide tur quædam relatio, tamen
non correspondent. Neque enim Creta Cretacei eft,fed parstorius. Haud enim fere
inuenias præter Deum, quod non aliquo modo referatur. Omniaenim faltem abillo
dependemus:Solus enim vere eft. Differunt autem a Patronymicis Poffeffiua:
94.c. primum quod Patronymica fixa dicuntur, hæc pohorito mobilia:illa
patrum,aut auorum,automoinoge, neris habent fignificationem:hæc cuiufuis rei no
tæ funt: illa a propriis,hæc a communibus. Ex quibus colligi possunt rationes,
et cauffæ repo nendarum specierum, quæ funt a veteribus pro ditz. Neque enim
aut Cardiacus, aut Mathematicus, aut ciusmodi, funt Possessiva, vt putarunt,
sed denominaziwa: sicut et alia quæ funt fupra enmoi declarata. Comparatiuorum
superlatiuorumg, natu, ra, et caulja, da ufus. St hoc receptum e scientiis tain
quæ Magnitudines, quam quæ Naturam contemplantur: e nihilo nihil ficri. Ita e
rebus, quæ carēt cor pore coniun et is,nuquam quicqua corporis fieri, Nam ne coniungiquidem
poffunt, Coniuncio enim extremorum, extrema autem corporum, Quere a incrementa
fiutex Quantitate, et omne Quantum divisibile est in semper divisibilia, incrementa
quoque ipsa diuidentur: igitur quæ sifignificarunt quantitatē, primo
receperuntmodu tum incrementi, tum diuisionis. horum imitatio neitemea, quæ
indicarent Qualitatem: propter ea quod intendiac remitti poflet. Iccirco De
nominatiuorum, quæ referuntur, duæ fuerespe mihi cies conftitutæ,
Comparatiua,et Superlatiua,quę QuantitatisQualitatifve, dicerent incremetum:
etDenominatiua, quxincrementidicerent cer tam ablationem. Oecurrunt autê primoloco
deminutiua: lirei naturam fpectes. pofito enim nomine Iustitix: fiquid
adiungatur accessionis: perpropiores gra 'dus ascendemus ad excessum: Verum quia
non suat specie diuerfa a coparativo, Ted modulo tan tum quodam, atquciccirco
posterius excogitata posteriore loco tractanda iudicauimus. Etenim fi dicas
Meliusculum effe Triticum Siligine, et iam Melius, poffis dicere. Comparatiuum
autem etSuperlatiuum fimulftatuemus, haud enim ab Gmili funt natura: Nequcenim
distant nifi quate Ono 1 nus pars a toto.vt quemadmodumDeminutivu modus sit comparativi,
ita coparativum Super latiui: vt qui sit doctissimus, etiam doctior. An vero
etiam possit dici Doettiusculus? Et videtur. Amated Toto enimpartem contineri
verum eft. fi enim qui lit do et ifsimus, etiam doctus effe dicitur: et iam
doctior:quare non etiam doctiusculus,quod * inter docum et do et iorem
intercipitur? Verum res aliter fefe habet. Deminutiuum enim non fomnono
lumpartem notat, verum etiam eicertospræscri-1} bit limites. Nequevero solo hoc
differunt: fed et alia caussa subest. Nam superlatiuum etiam abse }, lute poni
potest:vt, Cafar fuitfortiffimus.Signi ficat enim adeptum fortitudine, omnes
eiusnu meros absoluifsc. Ar fi dicas, Doctiorem,neceffa rioquempia, quicu
coparetur, autponas,aütin Je * a he or lacus * telligas.Prius autem cöparatiuum
inuentum eft. kogoofmus Eft igitur Comparatiuum species diet ionis, Camper
exceffum significans ad alterum relatum. Dicom autem quantumcunque, et
qualemcunque ex ceffum:non, vtdixere,mediocrem; neque dico speciem
nominis,utnomen eft:fed vt nomen est6ans species dietionis. NametParticipium et
Præpo sitio etAduerbium comparantur. Hi duo erro res veterum fuere: quorum
alterum moxexplica. bimus. quiverocontaminauit definitionem, fic conftat:Omnem exceffum
totumq;etiam a comasign.one. paratiuo significari,non autem mediocrem. Prier
celles mum, fallumestmediocrem effe. poteft enim fal-, tem citra summum,sed
proximecofiftere: vt do ettior tantu fit,cuiillud tantum desit, quod fit do et
iffimus. Deinde hoc quoque falfum est.Nam 2 R iij. qui qui fit do ettiffimus,
ide etiam do et ior dici poteft. vt Nigidius aut Varro,li fitdo ettiss.
Romanorum omniu, nonnedoctiorcæteris Romanis effe po terit? Quare Coparatiuum a
Superlatiuo non di Itat specic,vtdiximus: sedestaut Gicut pars in to Pro,Giuc ad
totum: aut idem cum ipso in re, diuer sam autem in modo: relatione ipsa
scilicet. Igitur fi eius naturam acrius contemplemur, haud fane noriurpro
renomen inditum deprehendemus: ncque in your enim satis ipsum diciCoparatiuum:
multa enim funt nomina Comparatiua, quippenotæ Cum parationis: multa Aduerbia:
vt,Similis, Disfimi lis,Propinquus,Qualis, Quantus,Velut,sicPomba alia
eiusmodi. Neque vero omnis Comparatio exceflum significat: quarcab hac
differentiapo. tius nomen consequi parfuit, quam a communi seyin est cummultis
naturailla. Itaque commodiusumaga Jepanon, quam quyx stixovappellari potuit. Ne
tuy queenim superlatiuam recte a Græcis umeeJeri Laith ar di et um fuit, Nanque
Touti non significat rdõrov, fed ipsum habet suos gradus: sed consul tius
orogetskov, aut cxpo Jetixo.Latiniautem hoc etiam amplius crrarunt,quineque
præpositio nem emendarunt, et verbum Feroinmiscue runt, quod motum significat
Græci fapientius constantem qualitatem aut quantitatem per ver bum nibvert ita
ctiam constat, minus prudenter finixov dictum nomen vnde hæc fiant, vt Iu
itus:nam ctiam Iuftior, tugmor: ftatuit enim lufti tiam. Cuius rei fignum est,
quod etiam superla tiuum di et um eft, ni devou umrig mod Jetixov.præter ca
quiluftuseft, potest elle lastiffimus. Omnem enim wak Tic CHE 4 1 ITA enim
Iuftitiæ habitum habet. Itaque a beisov po -u tius dici debuit Indefinitum.
neque enim decla rat graduum præscriptionem, Comparatiuum autem, wieJetixav
superatiuum. superlatiuum autem, airgo fetixor a Græcis, a nobis aliquo AQ
mine, quod vltimum exceffum indicaret. Ex his definitionibus videmus, veceres
nore ste dixisse, Cöparativum significare pofitiuum, cumMagis. Primum
peffimelocuti sunt. Nequem.Roy enim Denominatiuum fignificatnomen, vnde:
ducitur, sed rem aliomodo: fic Comparatiuum rem, non nomen significat.
Deinde,Magis, esta Comparatiuum: quareidem refolueretur in sei psum,atqueelset
resolutio infinita.In quod enim refolueretur ipfum Magis? vbi fifteret
resolutio nem? Neque vero prudenter negarunt, Magis namate effe coparatiuum.
NamMagnus fecit,Magnior mangeung Magnius et Magius, ac tandem Maius. Aduer.
biumautem volueruntvariare,retentalitera pri stina, ac fecerc, Magis. At quod
argutant, non differre Aduerbium a neutro in aliis: fatemur. » Quodaddunt, nein
hoc quidem esse faciendum: ridemus. Libenter enim in aliis item feciffent, f quiuissent.
Fecere, vbi potuere, vsigue sunt et li bertate, et commoditate. Errarur
quoquein Su perlatiuo, in cius intelle et u inesse Multum, auteng Valde. Nam
multum magnusest, cumquima ior, quam qui maximus. AtValde, quideft, nifi
falling Valide? Igitur Validiffimus erit valide vali- posten dus.Bisigitur
validus. At Superlatiuum ter vali-'pro for dum potius fignificat. Id quod Galli
ncq; temeres, neque imprudenter in patriam linguam recepta TI Title ch eri des
17 oli pe mit Riiij ctiam nunc retinent. Hæc igitur ipsorum nomi na
atqueNaturæ: nunc caultas,ac tandem Affe ettus videamus. mafm. Ergo materiam a
Græcis mutuati sunt Lati niin Comparatiuis, imitatisonum sub r, licera:
ououtrgos,Sapientior: et in Aduerbioadhuc propius, sapienter, superlatiui autem
terminatione græcam repudiarunt, propterea quod conue niebat cumpaffiuo
participio, Nam vt a ocoas's CWTOC TOs; fic ab eo quod est Incitus, deduxif
sent, factum esset fane incitatus.Itaque alius fle xus placitus eft. Geminarunt
autemlibilum fic, Incitissimus: iccirco quia etiam Græci produxe re mutatam
vocalem, quæ esset breuis postbre uem, vt fuperiore in exemplo patet. Tractus e
nim vocis longioris id exigere videbatur. Quare codemexemplo etiam aliam
terminationemco ftituere,Vberrimus:tanto facilius, quod iam alte ram literam ex
geminatis ibi inueniebant. Atin tertia terminatione,quare recentiores vnica
tan? simtum liquida pronüciarunt,lic, Similimus? quum tamen proprium eius
fuerit geminari obfoni le nitatem, et producatur apud poetas semper, et in
antiquis exemplaribus omnibus ita scriptum çit et fublit, tum analogi, tum
analogiæ cauffa, quare lit geminanda. Communis autem termi. nationis caussa
etiam a Græcis quandam habuit originem: ngoQocov enim eftaltile, quod scilicet
naðum sit naturam, vt alatur. Naturam igitur cam quum plene poffideret, mutauit
fimilemlo zoubt num aliis quæ summum illud a depta effent. Fiut forro igitura
nominibus incrementum luscipientibus. Ha? Qua el 2.0 CE 2u chi HIS
Quare a significantibus fubftantiam non fient: nam aw to CTO etIpfisfimus, mera
licentia Poetie: ca fuit. Natione vero indicantia ita demu exorie tur,fi non
ftatum hominis, fed gentis oftendent mores: vt quia Pani perfidi
legemusPæniorem apud Plautum. aut etiam ab alio significato. Qua re et,
Neronior,nö a Neronis fubftantia, fed a fæ uitia comparabitur ad fignificadum.
Confeffum etiam ab omnibus est, Comparatiua duci ex ad verbiis quibusdam: vt,
Dodus. Nec deest ratio: verborum enim qualitatem fignificant Aducr bia.
Abcæteris autem partibusnegant. A partici piis non fiet, qui tranfeant in
nomina, nequea» Præpofitionibus,quiaamittant vim, qua casibus præponuntur. Nos
cum his aduersus veteres di cimus, a verbis non duci, Exempla enim falla mort
Deshomme sunt: Nam a verbo Potiri, eftridicule dedu et um Comparatiuum Potioret,
Superlatiuum Potiffi mum:neque enimsignificata valde cohærent.fed a Potis,fiue
Pote, fiunt. Parinscitia, quum Dete ro verbum ex sese aiunt gignere Deterior:
quip pe Deterior, paffiuam habet rationem significan di,vt quod fit plus
detritum, deterius sit. etvox vetufta fuit,Deter: sicuti,Dexter, Citer, Exterja
pud Catonem, et Statium:quæ nunc exoleuere. Contra hos autem cum veteribus
viciffim fentia mus, A participisduci:Giquidem non omnia par A partir ticipia
in nomen tranfire poffe. nam Expugnare significat aettionem fubtempore.Cuifi
addasca fum nominis non verbi, amiffo tempore nomen fit, retenta sola
Participii terminatione: vt, Ex. pugnans yrbium,sicut Expugnatoryrbium,nul R.
mi 12 Ar 1 UK ei 1 gui apoirs F IvL. Cas. SCAL. IV. lum tempus designat. At
Participia pafsiuaquo *modo nominum naturam asciscant:neque enim fimili ratione
casus nominis apponipoteft: itaq; Expugnatum, semper præteritum indicabit. Et
Honoratiorem atque Honoratissimum, nunqua de aliotempore, quam de præterito
pronunties. Immo vero quibusdam horum nominum ctiam casus verbiadditur:
vt,Expugnatus a Cæfare:ita etiam Expugnabilis a Cæfare: tantum abeft, vt
Participiis ipfis derogari id ius poffit. Sic locu. tus eftM.Tullius ad
Cornificium: Cæteris, in quit, omnibus rebus habeascosamecommenda "
tiffimos: id eft, qui maximea me commenden boyme sur. A Præpositionibus quoque
deriuari, mul tus exemplis conuincuntur, in quibusmanetvis Præpofitionis casum
exigencis: vtapud Liuium in primo: Duo corpora propius Albam. Neque ac fine
ratione: Interuallum enim in poteft: Cuius interualli conditionem ipfa Pra
positio declarabat. Ex quibus,vt diximus,acutius contemplanticonstat:
Comparationem essedif ferentiam, quagenus sub diet ioneconstitutum compleet
itur non folum Nomen, sed etiam Ad uerbium, et Præpositionem, et Participium,
quæ inter fedifferunt specie. Idemque de Superlatiuo intelligendum. Affe et
usautem corum vsu cotinentur,verum non fine controuersia. Cum enim ncget nemo
casum Sextum debericomparatiuo, Secundum Superlatiuo, etpluralem semper numerum:
Du em Jochorbitatum cst, An pluralis casus Secundus Compa: patumivaziuo apponi
poffet. Quarc non defuêre, qui Com partes fecari 3 Es, AC
Comparatiuum inter duos tantum, cum Secun do cafu ponipofse contenderent:
idqueHoratii exemplo, quidixit: O maior iuuenum.Sextum au tem inter plures
duobus diuerfi gencris: vt Cx far fortiorGallis.Nosvero sic fentimus:Compa se
ratiuum cum semper aliquo modo referatur,non semper tamea ad fequentem referri
calum: fed ad eum qui subintelligitur. Igitur fi dicas, o maior iuuenum, dire
etta orationcad duos Piso nes, non redditur casus ille fecundus Compara tiuo.
Neque enim fieri poteft, vt alter Pisomaior sit, quam Gnt iuuenes: fed refertur
ad fratrem alterum fic, alter iuuenum, quialteromaior es. Sic etiam dicimus
explicatius: Elephantorum Indici maiores Afris:etiam fi Afris, fubticeatur,
constet oratio. Exponitur autem ad hunc mo. dum: Elephantorum alii Indici,
aliiAfri:quæ* rum Indici maiores Afris. Sicut ergo cafusille Quorum, non eft
Comparatiui, sed Distributio-4, nis: ita erit in exemplo quoque fuperiore. Ex
hac natura constat ratio, quare poni qucat cum præpositionibus Inter, et;Ante:
vt Inter alios, dodior. Ac sane quum in comparatiuoduofiat, Relatio,et
Excessus:præpofitio Ante,non abhor reat ab cius natura. Altera vero quæ eft,
later, languidiorem operam præftat: nisi enim mul. ta luppleantur, non exprimit
vim exceffus,fed potius æqualitatem: vt, Cicerointerciues fuos do et ior:
potius enim tendit ad Naturam abfolu ti, quam comparatiui: nisi subintelligas
distribu tionem ad fingularia, quemadmodum in Se cundo calu exemplorum, qux
fupra diximus. Guin's 21 20 file HT ni CO cre 264 Ivl. IV. و suplalincuius
Secundi cafus natura partitionem item di anstpantsheitin constructione
Superlatiuorum: quæ fuerit cauffa, vtsemperinter congeneres fiat significa tio.
Quæ vero patiuntur, quæquedistribuuntur, eiufdem generiseffe neceffe eft:
quemadmodum fi dicas: Cæsar clementissimusRomanorum: in telligitur Cæsar vnus e
Romanis, qui aliis cle mentior fit, quoad fieri poteft. Quare videmus eorum,,
porn siccum Superlatiuoponipolle. Si enimdicatur,in quiunt, Cæsar do et isfimus
omnium: Cæsar non excladitur ab ea vniuerfitate,quin vnus omnium fit:igitur
fieret, vt fe quoque efter doctior. Atque hi falli sunt:cum non
intelligerentSecundiillius cafus partitionem.Idem nanque eft, Do et tiffimus
hominum:et, Do ettiffimus homo. Comparatiuu Wero cum Sexto casu ne fic
ftatuas,quemadmo dum poctæ tum Græci, tum Latini ausi sunt: Cun et is doctior.
hic enim fit relatio do et rinæad cun et os: non autem fola partitio fine
compara tionc. Itaque vocem excludentem addendum est, cuius vires comparata
excipiatur. Id quod fecit doctissimus poeta: -Ante alios immanior omnes.
addidit enim Alios, nesub'voce Omnes, Pygmalion quoq;comprehenderetur. quãquam
idem alibisubticuit,cum fcripsit: Sed cun et is al tioribat Anchises.
Præpofitiones igitur ipfæ at tulerunt vim partitionis,non folum Ante, et in -
ter,sed etiamEx: vtapud Liuium primo: Sextus filius eius, quiminorex tribus
erat.non enim po tuitdici, Minor tribus. Tres enim tantum erant: ipfe enim
secum compararetur: effetque feipso. minor. IT IL 19 Ulo minor, Illud etiam
aduersus veterum fententiamgoo eft animaduertendum: Siad secundum illum ca
nefna fum referatur Superlatiuum: aliam quoque ab iis, quas supra
posuimus,cauffam esse,propter quam illi fuperlatiuum maleinterpretati
suntperMul tum et Valde: neutrun cnim horum aduerbioru refertur. Poftremo id
quoquefalso eos prodidif se constatGræcos, arrogantia quadam commifif- fotbal
fe, vt non niliadidem genus Superlatiuum refca he latest ratur, quoniain præ se
vnis, cæteros omnesbarba ros appellassent.Atenimuero in suatantum gen teid
obieruaffent: nunc vero videmusetiam in ter Barbaros legis rigorem tenere. Sed
in cauffa, vt diximus fuit, Partitio acDistributio. Itaque hoc loco, vox hæc
Genus non solum gentem aut nationem indicauit: sed etiam diffudit significa tum
ad aliamulta:putamores,artes, et eiusmodi. Dicam enim, Epeum Tolertiffimum
fabrorum. hu Sicin primo de Oratore M. Tullius, de Craffo, et 13 Scæuola; alterum
parcorum elegantiffimum, al terum elegantium parcissimum. Neque enim ad Due
diuersa genera relatum est: in vtroque enim erat elegantia cum parcitate.At
Martialis in duode 121 cimo,multo effufius: Pones, credemihi bonus.quidergo? Vt
verum loquar, optimusmalorum. Inter " as bonos enim et malos nullum
commercium eft, contraria nanquesunt: sed suo more lusit. Neil lud quidem reće
prodidere,Comparatiuum po- comeframtiden ni aliquando absolute: semper enim
habet ali o quid, saltemoccultæ, relationis. Sic seniorem A celtem dixit Poeta:
aut quam alii, aut quam fue. M WW ! LOG Sert rat, aby mirat, aut quam
videretur: tantum abcft, vtminus Ignificent, contra quam scripserint: exemplum
enim Vergilii, Tristior,deVenere, fignificat cam plus quam tristem. declaratur
id tum lacrymis, tum dolore qui exprimitur in conqueftione. Multo vero minus
significabunt contrarium:re latio enim est inter participantia igitur: Mare
Ponticum qui dicunt effedulciusceceris:non in telligendam proponutamaritudinem,
sed dulce dinem miftam in omni mari, in Pontico autem maiorefluuiorum
incremento, neque enim ma re extremæamaritudinisest: igitur contrarii,hoc eft
dulcis admiftione remiffum. Quod autem in Sarahithe mari firaqua dulcis,in
quarto historiarum decla. ratum eft.και πτιμω τρέφεσθαι τεςιχθυς. Sic etiam
Theophrastussenfit, et verum est.Eodem modo locutus est Philosophusin codem
quarto: nati προνο επτο οξυ των πυθών. Nii enim το οξυ ha beretlatitudinem, non
dixisset WAKTU TEQOY, Et idem neuxonege dixit, quæ effent minusnigra, colores
enim inter fe mutuo congressu diluunt pitorem. Etin o et auo comparauit ourgov,
cum aniru. Lombate a Hisitaconstitutis, intelligemus cuenire poffe sobysi valvt
Comparatiuo Superlatiuum excedatur:non sua natura quidem, fed ob fortuitas
rationes: quum enim Cæfar vnus e Gallis non fit, non dicara Cæsarem Gallorum
fortiffimum. Igitur si non omnes numeros fortitudinis expleuerit, nihinter
Romanos: fic dicam. CæfarRomano rum fortiffimus fuit: Maximius autem fortior.
Fit enim hoc,non natura Comparatiui, sedquia additur Natio.itaqueliquisapponatgenus,
qua professio fiuears, fiue scientia comprehendatur, non poterit abvllo excedi
Comparatiuo: veluti quum dicam, Bellatorum omnium fortiffimum Maximium. Huius
rei cauffa eft in Radicibus philofophiæ. Siquidem primum perfeet umque moi
duplex eft: quippe aut vere,et quodaiuntapuwosoaplicate vt Deus:aut in genere,
vt circulus: eft enim suo e tantum in genere figurarumperfe ettiffimus: ic
circo extra genus fuum altericomparatus inuc nietur inferior. Atprofessio est
affectusgeneri cus, comple et ens variaaccidentia,velgentium, vel nationum:
itaque comparari porro non po terit. Nam Bellator eft affectus hominis, nc
quecoercetur potius limitibus Romanis, quam Germanis, ac proptereatota fummam
exhaufit. Quoniam vero, vt dicebamus,hi tractus incre mentorum gradus habent
suos: iccirco ctiam multos Longue's notas excogitarunt, quibusvel Comparatiuum,
vel etiam Superlatiuum ipfum augeretur:vt, Longe, et Multo. Nam etli
Superlatiui significa tus summus est, non tamen in pundo versa tur. Vt etiam
hinc appareatleuiffimapugna Grammaticorum, qui ex poeta litigant,anpo tuerit ab
eo dici, Diomedes Danaûm fortiffi-,, mus: quoniam Achilles fuerit fortissimus.
Nam ctiam Aiax fuit fortiffimus: etiam alii effe potuere. Quare illud quoque a
veteribus omis lum fanciamus: non folum in diuersis generibus, sed in eodem
quoque duo Superlatiua pofle ita comparari, vt alterum reda ettum in Compara
tiuum fuperet: fic, Fortiffimus M. Manlius etfor EMI > Si opy ire fak et
fortiffimus Sicinius Dentatus, et fortissimus Scæua Centurio C. Cæsaris: at
Sicinius vtroque fortior. Vtrum vero e reipta ita ortum fitan v. 20fu
occupatum, quærere operæ pretium eft. Nam fi fortissimus est, qui omnem ambitum
explevit e fortitudinis; multi effe poterunt fortissimi, sed nemoalio fortior.
Quare cõsuetudinepotius,at que opinione fa et um eft,vtita loquerentur:neq;
enim statim erat omnibusnominibusfortis, qui fortissimus creditus est. Ergo
alterum cum ani maduertissent meliorem, non omisso priore iudi cio,
coparationem addidere. Nam sane aut prior non erat fortissimus, aut fecundus
non erit for Chung tior. Nonsolum autem gradusipsi conferantur, vt doctior, et
multo doctior: fortissimus, et longe fortissimus: sed etiam diuerfa significata
inter fe: poffum enim esse fortis, et non tam doctus:ergo cro fortior,quam
doetior. Interdum igitur exx quo ponuntur perinterrogationem: interdū no exæquo
per affirmationem: nam Interrogatio dubitat: itaque ex æquo proponit
iudicandum, non ftatuit: affirmatio autem non quit duo Com de web vooraf
sparatiua inter fe collata æqualia facerePrimo. modo locutus est Cicero in
secunda Philippica: Impuriorne, qui in senatý:animprobior, qui in Dolabellam,
et cætera. Alio modo omnesloquu tur, Cæfar clementior,quam iustior. Nam quod
addunt Magis fic: Clementior magis, quam iu Atior: Qullum autorem habent, quem
adducant, In hunc enim modum foluitur oratio, Clemens estet iuftus eft: fed
Clementia est maior quam Iustitia: Iustitia non eft maior, quam Clementia. At
met 2JUK curt 18 2: m 04 Kic At Comparativum si vtaiunt,significat Positivū,
cum magis resolvatur Comparativum in eorum oratione, fient fane ridiculi:
CæsarClemensma gis est,quamiustus. Nam quod poetæ dicunt,Ma gis,atque
magis:idfit per avadianworr: sicut, E tiam atque etiam. hicautem hocnon
quærimus. At non addidit Livius in libro duodetricefi mo: Vt propiusfastidium
eius fim, quam desi derium. Quoniam vero vsus etaffe et us reru, substan tiam
earum naturamque demonstrant, manife -wwgegebenen sto colligimus, Magisesse
Comparativum, çon traquam, vt diximus, sint arbitrati. Id enim ex o rationisvsu
patet, quum dico: Hoc volo magis, quam illud. Eft enim idem modus comparatio
nis, qui in Philippicis apud M. Tullium: Hocci tius, quam hoc. et quo vulgo
vtimur,Hoc potius, quam hoc. Ex quo vsu illud quoque a veteribus, tanquam
peccatum animadvertamus: quinega- ' come rint, Complures,esse comparativum:
dicitenim perangnya Terentiusin Heautontimorumeno: Nemome liorem agrum habet:
nemo fervos complures.Et ratio etiam iubet:compofitum enim eftapræpo fitione,et
Plus. Quodfi Compluria dixere prisci. contra Comparativorum analogiam:
flexionem novaminvexerint potius, quam vocis naturam depravarint. Proprium
autem eft Comparativo rum, pati vt Adverbia sonu mutentneutrorumon Maiusenim,
vtdiximus,fa ettum eft Magis. Inter dum etiam vtdeficianturpositiva,etaliunde
pe nitusmutuentur, tam in Adverbiis, quamin no minibus: vt,Parum yiriu,Minusaudaciæ:
Parum Si A, WITH 06 ol Paul ! mo 21 cen 270 Iut. CÆs:
Scat. IV. census, Minorepudicitia. Item quomodo aNo. minibus Adverbia
fiunt,etcorum affectus com << parandi: ita e contrario ab Adverbiis,
Nomina superlativa:vtapud Catonem Nepotem, Sæpissi « mam discordiam. Etficuti
quæ a Præpofitionib. ducuntur casus servant suos:vt Proximepontem: ita etiam
quæaNominibus,corum Nominu ca sus admittunt:vt, Moræ patiens,More patientissi
mus:Similis Neronis,Similimus Neronis. Proprium eftautemSuperlatiuoru, fixa
fieri:vt, Pro. ximus, pro cognato: Erapud Liviū libro primo: Proindigniffimo
habuerant fe patrio regno tuto risfraude pulsos. Etin fecundo: Necambigitur,
quin Brutus, qui tantu gloriæ Superbo rege cxa eto meruit.pessimo publico fa et
urus fuerit:Iccir co etiam comparationem fuscipient: vt apud Vl it has Para
pianum,Proximior. Sicutautem sunt compara tiua fine superlatiuis,vt
Anterior:ita e contrario apud Plautum,a Pene,Penisfime. Privatim autem u
proprium est huius comparatiui,Prior,etiam po ni pro Primo:vt in Titulo;de
Remnificari: et apud Varronem,cuius verba refertGelliushæc, Quo ties
magistratus pluresessent Roma, qs prior ef set. Sed ita accipiendum eft, vt
tota lummain duo dividatur.Primus enim vnus est, qui præit: cæteri quafi
vnus,qui przitur. Malim tamen abstinere. de, Potissimum, etiam nonnihil
obseruauimus. Armm. Restant Deminutiva, quæ cognofcere facile eft: comparatiua
enim fequuntur, vt pars totum Att. Deficiunt tamen in plaribus nominibus,
veluti in eo quod mododicebamus:a, Prior, enim non duciturDeminutiuu:neq; ab
aliis eiufmodi.Hæceft MODE EX est eorum forma et origo. Quodautem pertinet ad
cauffam materialem, non inutilisquæstio eft: Quare a neutris potiffimum orta
fint, vt non po tius Doctiorculus, qua Doettiusculus, haud fane patet ratio:
nisi ab Adverbiis primum ducta in on telligamus.Fortiuscule fecit,vtlitorigo
vocis mi it - Jitaris CAP. CII. 100 ota ok > 0 PPLE vilgiu ged Grille bud!
TI Nominumaffectuscommunes. Affeet us hi:generales aut,Affe et iones mul, tæ in
ipfa accidentium mutatione. Mutatur aute mail.com aliquid multismodis:fed ad
duos reducuntur. Nã aut Substantiam amittit, veluti quum e terra fit herbaaut
Accidens. Idque fit autin Quanto,va pie deeftaugmentum: aurin quali,gamoiwon
Græ ci nominant, noftri Alterationem,voce novaqui il dem, fed elegantissima,
etmaxime neceffaria, sut interpretati:aut secundu locum,quidicitur Mo - **
tus.Ergo sicevenit ei,q mutatur.Autipfum fit 2 non erat:cum mutatur substantia:
aut in ipfo fit, gnon erat,incremento,et ano:woriiautipsu fit, in quo non
erat,scilicetin loco.Suntetia mutatio nesin aliis generib.prædicamentorum.Quin
etiã immutaturaliqd non propterfuam, fed ob alterius rei mutatione.vt mortuo
Catoni vnico filio, de fat ipfc Pater effe. Etequusqad dextram Cæfariset est
constitutus, fi ad læuam transmoueatur: ipfe Cæfarqsinister equo erat,fit
dexter. Quib.igitur modis nominum mPombaur accidentia videamus. Sij. Spes S, Jim odif Species quidemipfæ non mutantur, vt quæ pri
mitiva effet, fiat derivativa:sed alijatq; alijcom. paratæ, eo modo mutari
intelliguntur. Amator, derivativum ab Amo, eft. Primitivum autem eft ad
amatorium. ut Philippus Amyntæ filius, idem et Alexandri pater. Quoniam vero
Primum dici tur, aut quum anteit, ve vnitas: aut cum etfi non VL misen antcit,
tamen ne anteitur quidem:quippePrimo comes genitus etiam vnicus dici poteft
filius:iccirco rri mitiuum quoque fic intelligiqueathac ratione: non a quo
derivativum sit, fed quodipfum a nul lo:hocenim neceffe eft aliquando fuiffe,
vt ab a more nihil duceretur. Ita poftea mutavit specić, vt ex primitivo
absoluto relativum primitivum fieret.Etquemadmodum primitiva vera no mal
tantur, ita vt fiant derivativa: itane derivativa quidem vltima: ab his enim
nihil fit, ficut illa a nullo. CAP. CIII. Nominum Genera quomodo mutentur.
Omninum quoqueGenera mutantur adco vt privatim librossuperhac re veteres con
2fecerint. Alterum argumentü eft ex iis, quæ Du bia, sive Incerta vocant: fic
enim dictum est, hic 3 ex.vel hæc Dies. Tertiumtestimoniumeftin qui bufdam,nam
Plautus collum masculino dixit. i. temlubar, Palumbem, atque alia diversis,
quam nosvtimurGeneribus esse aprifcis pronunciata. pafit etiam aliomodo, cum
attribuiturgenus ei,ad quodminus spectat:veluti quum Masculam Sap
phodiximus.Sicquum fæmina sola possit effep gnans: tamen Gravidum equum
Troianum, et Prrægnans louis cerebrum,et Fætum eiusdem fe. murdicimus.Sicin in
quinto historiarum de Ci cadis Aristoteles, is j'appeves oi Soutes cv alue Doti
ρο 5 τοις άνεση. θήλεις και οιεπρ2•.dixit enim θήλεις no Irjaetajo vt
significatum eller fæminæ,vocis aute modus Masculi, quoniam dicuntur oi se
lizes. Numerorummutatio. Vmeros mutat, vt apudHomerum Irelus Vonino 23 P:1 INCO
rallor: et ma 1163 TIVT dicuta Ttur30 eresa Hortensius primus Ceruicem dixit,
vtfupra fcri ptum est. Vascones etiam fua lingua Iecora di cunt, quod nos
Iecus: et Dorsa non dorsum:fi cuti Pulmones Latini. Figura mutatio. guram
mutari,ex ipsa Figurę definitionema tozu ang ta quum fiant,mutari
oportetneceffario.Compositor hat tum autem non vno modointelligimus: nam et fascem
dicimus e virgis compositum: sicuti An- sirina driam, etPerinthiam iisdem
ferecompofitas ora tionibus. Is modus loquendi est vulgatior: alter diac
verior, cum dicimus virgas essecompositas ad co dist ficiendos fasces: virgæ
nanque suot simul politæ. 18, que Sic Antenorem dixit doctissimus poeta cöpositu
quiescețe:quia quibuscum degeret, cius imperiū iis non effet durum. Primo
igitur modo non fit mutatioin figuris:nunquam enim quod simplex eft, fựt
Compositum:nequeenim Simplicis par S iij. qur! muncia luser hams Titel Mun tes
nomina sunt. Sed altero modo, ut “magnum” et “animum” dicemus composita in
“magnanimo”, ita vt e simplicibus fa etta fint Composita. Nam quanquam
Magnanimum Compofitum dicimus:tamen nonelt ira mutata vox vt priusip sa fuerit
fimplex:atipsa Simplicia,exSimplicibus mutata funt,vt fierent Compofita,id eft
fimul po fira. Vbi illud quoque veterum incuriæ afcribas, qui fimplex Compofito
contrarium fecere: nam *Simplex Multiplici aduerfatur:eft enim Simplex
fineplica, vnde Duplicatum dicimus prociden tis Turni poplitem. Hocautem,quodlaxe
nimis compositum appellamus, conftat ex iis, quæ squia lunt simul posita,
Composita erunt:quia ex multis non constant, erunt Simplicia. Nobis autem
vtendum eft vocibus acceptis ab antiqui tate. fapientis vero partes sunt, illam
libi faltem emendare C Persone mutatio.
Persona ita mutatur, vt facies mancat in pluri mis, visautem mPombaur. Ut poeta
“cano”, “canis”, “canit”. Neque enim vera mutatio est, sfed communis terminatio
transfertur, atque accommoda. tur, non mutatur. At in quinto casu mutatur:
aftringitur enim legibus secundæ tantun. Cafus mutatio et ordinis. und Vm
terminatione casuum costituti fint Or menolar dines atque dispertiti, vt alia
atque alia inflexion, sive declinatio dicatur; altera inutato, al terum quoque
mutari neceffe eft. Mutabitur.n. a Cafu Declinatio, Cafus a Declinatione: fed
ita vt ad cognitionem nostram tantummodo fpe ettet hęcreciprocatio.scilicet
cognofcemus quem calumintelligere debcamus, li pposita fuerit Declinatio, Sic
declinatio mutabit cafum.Nam vere casus mutat Declinationem, non mutatur ab ea,
Verum ne id quidem semper: nam Fru et uis, 9 Jako fucrat,Fructus, fa ettum est:
neque tamen mutauit Declinationem: at Tumultus,quum fa et umfuit Tumulti,
mutauit. Sic Fames, Famis, nunc dici tur:olim quintæ fuisse, Famei,manifestum
estex, Sexta casu, Fame,cuius finalis syllabaproducitur,i Proprium autem eft
Casuum etiam alio mutari a la modo. Quemadmodum ambigui vitandi caussa, quum
aiuntFęci,diphthongum impofitam, quo differret a verbo Feci: eamqueinde
tatinomini communicatam, Fex, Fæcis. Omise a veteribus Affefliones. Vnt et aliæ
Affe et iones: neq; enim solum ra tione nominis deriuati; Primitiuum dicitur
nomen:sed etiam aliarum partium cauffa. ANo mine enim Nomen, Orbis,Orbicularis:
Verbum Sylla, Syllaturit:Aduerbium, Doctus, Docte: In tericeio, Infandus,
Infandum:Præpofitio, Circus, Circum: Coniunctio, Verus, Verum. Nominis sus loco
aliarum partium A caur S V ti $ iiij. 2 IIII. forma AA Caussa quoque
finalialium affectum nacta 24 คน funt Nomina:veluti alias partes transfertur.
Pro verbo enim poni tur, vt apu ! Plautum: Qux, malum, tibi isihanc taetio est?
Sic ex Thucydide Demosthenes fre quenter loquitur. Pro Participio: Magnificus,
pro magna faciens.Pro A duerbio:Lucretius, Al peracerba tuens. Nam timida
tuebatur,quippe incutiebat pauorem: itaque eft pro acerbe. Pro
Præpolītione:Virgil. Plena fecundum flumina. Pro Coniunctione: Vero. Pro interiectione,
a pud Catullu, Doctis, luppiter, et laboriosis. Hanc veteres αντιμερίαν
appellarunt, alii μεταλαγα. baciti fubticetur etiam: vt apud Sallustium in
Iugur tha:Quæ poftquamgloriofa modo, nec belli pa trandi cognouit. fubticuit
enim Cauffa, Græco more,Tēroniev:subticent yaon. Iransmutate tiam in fefe alias
partes, quod Dialectici positio nem materialem vocant.quum dico, Propter, est
que voxpræpofitio. Vox hæc Propter, nomen eft. more patet apud Græcos, qui
præpo Whemi alarmisms Xe nuntarticulum to akce.. fic O e muito me uidius, Sæpe,
vale, Osta heti a o zmenyvodicto. 'Store DECEK S, v s. LIPS fi midi Grat nutar:
pterje policia. Ha Ordopartiū.Nominisvox,aforma.Verbi vox,ama มา teria.
Tum autem Derbi Ratio universa, en Augu Divisio. celli po Ost Nomen, verbi
natura ponen Oo da est.Non defueretamen, quifta tim secundum Nomen ponerent “Pro
nomen”, fecuti rationem ciui, lem, eadem in. potestate erat “pro-prætor” et
Prætor. “pro-consul” in prouincia, et consul Romæ. Verumaliter contemplatur philolophus:
Res enim necessarias primo quoque i loco ftatuit:accessorias aut, et vicarias
mox. Igitur fi partes hæ coparatæ suntppter orationeora et tionis finis,
eit-animi interpretatio: Interpre tatio autem Nomine et Verbo explicetur: et
Pronomen poft hæc inuentum est: fane Ver bum anteibit. Quinetiam Verbo vnico
ftabit 2 oratio, atque affirmatio affirmatio.. Pronomine autem nullo. Quare
verbi natura potior eft: vt, “Amo”, “Lego”, “Scribo”, ac tantum abeft, vt
Pronomine posterius sit, ut etiam ipsum secum referat. Verba quoque multa sunt
adeo absoluta a Pronomine, vt mirum sithocgenus hominum ita fcripfiffe.
Nam,Pluit,Grandinat, p Pronomen nunquam interpretere.Dei enim certa sunt
nomina, Prono,,minanulla ipli Deo, fed nobis craffiore ingenio mortalibus.
dicit enim nobis Deus fic ego: quia hoc quod est, E ç ointelligimus: hoc est
Tetragrammaton,non intelligimus. Præterca 4 Impersonalia, Scribitur, Pugnatur,
nonne plena funt fignificatione?nec tamen propterea vllum nomen explicatur,
nedum vt præfit Pronomen. Omiffo igitur horum errore, Verbiipsius sub ftantiam
videamus. Duabus his vocibus Nomi ne Verboque, communiappellatione omnia fi
gnificantur. Nomine enim comprehendi fupra The docuimus. Sic etiam Verba
dicimus data, quum orationedeceptisumus. Ac de Nomine quidem, ve vfusita
sentiret, suasit ratio: a notione.n. du. cumest,quæ eft cognitio: vt etiam
interpretatur Vlpianus, qui emendat prætorem in Titulo de Reindicata. Itaque
vox nominis, a forma duda eft:eft enim Forma dietionis Significatio:Signū,
autem, et Nota,idem. At Verbivocabulū ab ipsa aeris materia, quæ
verberaretur,proptereaquod vox esset aeris impulų fogus. siç Plaut. in Amphi truone
voce facit verberariaures Mercurii. igi,vti diximus, res duplices fint aliæ,
quæ constarent:aliæ, quæ fierent:illasmerito perex celletia Signi,
Notæquevocabulo indicarut; bas aute fluetes ipso aeris fluxu. Quasivero,id quod
fane ita eft, nihil effet partium præter istas duas; cxtera autem omnia abhis
duabus duceţengur, etad tur quum, 1 GO ten ime OP niho 113: fup etad
hæc reducerentur. Cæterum ipsum Ver bum nonsolum earum rerum nota eft, quæ fic
rent: verum etiam quæ effent, fed ita, vtipfum hoceffeignificaretur:dicimus
enim Cæsar est: » per Nomen declaratur res, quæ eft:per Verbum indicatur ipsum
esse. Tertius quoquemodusin » !! ipfo verboreperirividetur:nam quum dico, Ceea
far eft Clemens: ipsum Eft, non videtur aliquid id fignificare:sed effe nota
coniunetionis, quaCle= » mentia in Cæsare prædicetur.Ex his patet,falsain
effdefinitionem veterum, quiVerbumpræfcrip sere agendi, vel patiendi
significatione, atquead huncmodumdefiniendum effe:Verbumeitno. In ta rei
subtempore. Hæc autem res aut fit,aut eft: vt Curro, dicit cursum nondum
expletum: et Gi gno,dicitimperfeet um animal.at fi dicam, Cæsar i eft:
perfectum hominemintelligam.reducitur au * p tcm illud ad hoc. du enim Curro,
cursus ipfe ali quid eft.Verba autem Priuatiua,vtDeeft:et Ne- prole de gatiua,vt
Nego: etiam aliquid significant. Recrű enimest menfura Obliqui. Sic Affirmatio
est mẽ sura Negationis. In Verbis autem imperfe ettæ figuificationis est res
ipsa quæ fluit: vt in Scribo, bonga Scriptio:at Scriptio accidens eft:ergoin
aliquo, fumptismal vor et ab aliquo: quare et a et io et passio compre
hendentur, vbiacriusintuenti, aliter eueniat v fu, quam euenit antiquis. Nam fi
dicam, Scri bolibrum: non rectevidentur accepiffe librum pro pafliuo:non enim
huius a et ionis receptio eft in libro: tria quippe sunt:quod scribit, quod
fcribitur, quod recipit fcriptura: at liber non scribi tur, fed fcriptura,
Itaque prisci Attici huius rei gnari dixere, Seruire feruitutem, Viuere vitam.
Řecipit igitur liber fcripturam: scriptura autem recipit actionem scribendi.
Intelligo nuncfcri. spturam opus ipsum, scriptionem operam, scrip: torem L.
Flauium, Membranas vero, fiue Tabu kelas, in quibus opus ipsum extat, fcripturæ
nomi ne, puta ipsa elementorum lineamenta. Verum Denimuero qui primi fermonem
inuenereagresti (canimomortales, vt quæquefese dabant, ita exce << pere.
Sapientia vero vix tandem fero ccelitus de (miffa eft: vel ad hanc vsque diem
quanta latita uere? quot adhuc latent,quæ pofteritas eruet ad iuta? Ac veteres
quidem simul et recentiores non malo consilio in variasdistraxere
terminationes, diuersaque genera constituere. Nobis autem fa Spoemat eis fit,
vniuerfum Verborum ambitum in duo di Igua uidere,quæ A ettionem,et quæ
Paffionem fignifi cent: atque eo cetera omnia, tanquam adligna, recipere:quemadmodum
horum vtrunque adv num, quippe adipsum Eft:nam tametfinon fig nificat
άεργείαι,tamen nota cft ενδελεχείας, qua eft finisActionis et Pallionis. Agimus
enim, vt tandem fit: et dum agimus, hoc aliquid iam cit. Actio autem duplex
eft.Quod enim fit, aut tran. se poatefirabeo, qui facit,in
aliud:atquehæcvocabimus Iranfitiua:vt, Amo te. Autnon tranfit, fed rema net in
eo, qui agit: vt, curro: quæ vocabimus Ab soluta. lta codem modo Paffiua
intelligentur: quum explicabitur a quo fiattranfitus, etquum unon explicabitur:vnde
Impersonalia orta sunt. Eft autem supra declaratum,Actiuum aliionem dicere, et
aetionis modum:at Passiuum passione fignifi. 1 281. 1. D DO significare, fednon
passionis modum. Nam a et i vum indicat id quod facit passionem. Paffivumaha
tostay autem ostendere debuit id quod recipit paffio rather parts nem, vt
passibile potius fit. Sunt igitur omnia A điva, quæ
declarantaćtionem:Palfiva,quæ passio nem.Quib.manifestum est,verba Neutra nõ
esse ») 1907. ab Actiuis seiun et ta, nisi ob formationem, ppter eaquod ab sefe
passiva non edunt: nequeDepot memen nentia, nisi ob diverfam terminationem. Hac
autory tem divifionem neilliipfi quidem negabunt: qui tot genera funtcominenti.
Etenim communium appellatione quu terminatio nihilimpediat, quo». minus tam Аctiva
quam Paffiva recipiantur:duo tantum erunt capita,quibuspromiscue termina tiones
comprehendantur. Hortor enim cum in Or,desinat, nequcfiat abactivo, Passivum
tamen dicitur: etActivum, quum Paffivum gignat nul-. lum. Hæc igitur vera
Verborum effentia est,ve ræque species. Delinentiæ autem sunt accidentia
materiæ: id quod constat ex eo, quod abolentur,» restiruunturque incolumi tamen
Verbipristina natura. Idem enim eft Comperio et Comperior. Quædam autem falso a
et iva, quædam peranalo- okto giam di etta funt. nam quæverba Sensionessigni
ficarunt, vt Visionem, Auditionem, Tactionem, eteiusmodi, ea paffiva effe
decuit: Sensio enim passio est. Analogia autem dictum estillud, Lau-. do Deum,
neque enim Deus paritur: sed exem ' plo diet um eft illius,laudo Cæsarem: et
poti us ad Diale et icum, aut Metaphysicum spectat. Non beneigitur recentiores
Ađivumsic defini vere, q transmittit in aliuma et ionem: neque.n. nomine 20 a1
D I S; Com 9 qui olfacit, transmittit olfa et um in rosam. Et fi dicam,Amome:
eft a et tio reciproca: ettamen A etiuum eft. Item poteft abfolute proferri,
Cano, Curro. Quædam igitur verba funt, quæ omnino non transmittunt: vt, “Vivo”.
Quædam quæ omni no transmittunt:vt, Ferio. Quædã, quæ etfi tral mittunt, tamē
absolute proferri queunt:vt, Amo Lucinam: et, Amo. Amamusenim aliquado im
Cipromprudentes ipfo primo ingreffu. Quare quæsunt trabloluta femper, non reet
e Neutra dicta sunt: quafi vero in hisnulla esset aetio. Nam qui Vivit, (hocipfum,quod
Viuit, agit:vnde, Age vitam, di cimus. Quoniam vero quodcunque constat ex
materia,dum agitypatitur ab co, in queagit, hoc autem in philosophia probatum
eft: iccirco sia etio trasmittatur, fietreciproca passio aliquomo do. Quam ob
cauffam fapientissime Atticiverbis Passivis etiam ad a ettionem significãdum
vfi funt. Si non transmittetur,nihilvicissim redibit: sed in agente refidebit:
adactionem tamen reducetur, ficutalia adpaflionem: vt, Ditescorneceffe enim
estad illud prædicamentū reduciiaut ad prædica mcntum cf.Sed hoc haud
valdeabiliodicra fum eft, ac fortasseidem. Passio autem nõ vnom ) do
intelligatur:nam quædã est perniciola:vt,Oc cidi: quçdam perficiensivt,
Creari,Gigoi,Isauda ri.hoc genus passionis eft, gresidetin agente:vt, Viuo
atqueid fit dupliciter:aut palam, vt hoc ex emplosaut occulte,vt fupra
monuimus. Verbaea nim sensum significantia, habere videntur mo dum quendam a et
ionis:inftrumento. n. agimus: Sed 1 De Causts 2m; E Sed tamen occultam passionem
significant, quæ resider in eo, cuius actionem Verbum ipfum fi. ignificat.
Quæret porro aliquis: Sia ettio et Pallio funt correlativa, et Absoluta
ponuntura nobis in ter Actiua: vbi erit Paffio? Lam est relpõsum:Pass i fio hæc
perficies est, et residet in agente:eiusmodiu sunt Gaudeo, et Lätor,et
eiufmodi.Huncigitur Verborum affe et um Latini Genusappellarunt. Omar le Quos
equidem ab incuria defendam, fipoffim. Sane hocaul sunt: quia a et ionis
species,esset ge Šneratio, et pallionis. Græci communi nimisvo cabulo
noQ.Omniaenim accidentia mcm di-> et a sunt. aut nimis speciali, neque enim
folum fi gnificant 'siv, fed etiani įvapzieivo Commodio. reautem nomine
Alogeny. afficimur enim adam gendum,vel patiendum. Nequenobis solisdif plicuit
veterum licentia:itaque quinon probarat: consilium,quo Genus dictum fuiffet:
maluerunt Significationem appellare. Verum vtillos hizita hos reiiciendos
censemusnos. Significatio. n. 0 mnium dictionum forma est. Tiw Ali'ton igitur
noluimus disposicioneinterpretari: ordinem. n. significat,non propenfionem: sed
ita cēsebamus, magna difficultate poffeindicari vnica voce affc- )) et ionem
hanc: propterea q nephilosophi quide" ađioni et passioni vnum cõmune
nomēinvenis fent, quo summum id prædicamentu declarent. Conftat hinc a verbis
omnibusin o, pafsiua pofse que posar fieri:modo ne ipfa illarecipiant residente
passio- fribisgarsą. nem:vt, Egeo, et ciusmodi, Argumentum noltra fentenrir
fumiture multis, Aro, Seruio, Vivo, Curro: quæ veteres delicate nimis activa
dicere metue. 284 Iul. IV. metuerunt:propterea quod obfcuriusculein qui busdam
paflionis extaret vis. Sed fane in tertiis p fonis quin fit, negari non
poteft:idquod fatis eile potestad Verborum naturam constituendam:ne queenim
deest hoc verbis his, fedres quæ ipfis lint applicandæ. Facterrain loquide se,
inve nies illico priiņam paflivi personam. Quis ho rum non pPombaEo, verbum
effe neutrum atpal sivum exfese format non folum in compositis,fed etiam in
fimplici: -amatum ire, amatum iri. Sic ce nihil impedimentoeft, quominus
verbumPluit, primam perfonam habere dicamus, fi modo lo quatur Deus. Quare,vti
diximus, res ipfæ potius, quam Verborum naturæ defecere. Igitur vt quæ fint
Activa aut Passiva intelligamus,minutiores Viony antiquorum fectiones funt
retractandæ. inter more on Neutra, statuêre Neutro passiva: vt, Exulo, Va pulo:
ac Neutra quidem, quoniam exsese Paffi yum non crearent: Palliva autem, quia
significa. tiorecideret in eum de quo verbum dicebatur. Igitur ab
accidente,boceit, a voce.Neutra: a for ma, hoceft, a significatione, Passiva
dicta sunt Quare non recte alij Transgressiva nominarunt Tantumenim abest, vt
tranfgrediantur, vt in fe ipla ralidant. Quodfi intelliganttransgredi na turam
neutrorum:multo plura, ac pene omnia, Neutra talia inveniat: ut, Egeo, Gaudeo.
Quin etiam Aệtiva: quid enim eft Amo, nisi patior? Item Intelligo,Video, Tango,
Audio, Gusto, Sentio, et alia innumera. Etiam Deponcntia transgrediuntur:
quippein o R, paffionem non actionem significare debuerut.Alteram (peciem 1 285
posuere, autoeregulxov, vtuaxopeo, quasi quod aliai fuapte natura activum
eflet, siper vocem liceret. Cui contrarium ftatuunt onozu Jes fub Seow, tanquam
fubgenere communi speciem cotra di ftin tam,propterea quod passiva tum voce,
tum significatione sit. Item autotaJvLxov, vt neqw, per vocem stat, quominus
sit Passivum: in eo e nim est, vt censeatur p significatum:et a'viooden gov, vt
01,8TW, quia voce A ettivum videatur, at:: sit Neutrum. Et alteram neutrorum
fpeciem ÖRoEverymli:cov, iccirco quia quarti cafus habeat i constru et
ionem,quæ a ettiuorum propria videtur esse. Etripiegov autem et Inringivov voce
passiva, communi vtriusque significato. Atque hæ fpe- Exp: cies si veræ sunt:
tamen ada et ivapaffiuaque redu cuntur. Verum et frustra, et incolulto commen
tos esse hec videamus.Constat igitur p duo nomi na tractas hasce
compositiones,ökov et auto,quo rumnatura vbi perpenfa erit, eorum constabit,
consilium. Igitur öror est, cuiuspars extra ipsum cc nulla eft: hocautem duobus
modis invenitur, aut a fimpliciter: vt; Mundum onov dicimus,quippe ex tra quem
nihil eft,aut in genere:veluti quu quip piam adiicimus:Hominem enim nonmancum,
Totum dicimus, id eft,integrum. lccirco voces i hæmodo quodam differunt: in
neutro genere aov significat ipsum vniversum: in alio genere a.adiectivum eft.
Sic etiam zūv etmus.Ergo ho mo integer non dicetur esse Totum fimpliciter, fed
Totus, aut Totum suum. Non igitur verum, erit nomen 7 oorvegglisar. Nam id fi
est A etiuum, quod et vocem habet, et fignificatum, a Boca 1 I j. ve aiunt:ergo
totum A et iuum tantomagisvtrun quc obtinebit. Sic enim öronagi's dixere, cuius
0 mnes partesessent passivæ, quippeet vox, et ligni fcatus: νε γίνομαι.igitur
ολοενεργηλικών non erit Neutri species.Omnis enim fpeciestotam gene ris naturam
continet: ergo fi neutrum genus ab ađivo genere distinguitur, quomodo alterius
species tub altero,etiam addita differentia percefectionis, collocabitur?
MuseveEmkov potius di xiffent:constructionem enim quarticasus, et vo cem
activam habet. sed quia ex se passiuum non formabat, non erat įvegzolenav.
tanto ergo mi nus öner evegzalekev. quod enim non eft aliquid, U tantominus illud
effe totum potest. auto au tem fignificatsubstantiam: et id, quod hocip fum
quod eft, per fe eft. vt aronegros, outeau dis. etapud Aristotelem, autoetes
quod anni cir cunscribit spatium,aut quod per se agit hoc,quod agit: vt
αυθεντιά. Quare αυτοενεργήικών ηδfunt commenti probe: vtuaxquel. non cnim ab se
habet agendi formam a Toeveggnuxev. neque e. nim est evegylaxen, per formam:
caret enim ter minatione, quam ipfi Aetiui formam ftatuunt. « Commodius et
verius, etreporvegnkvor. ab alio enim habet vim activam, fcilicet ab vlu. lif
adem rationibus auronzo Jhxcv, vt migas eorun dem excludet
superstitionem:wrogderegov vero, quare non sit idem cum 'de regu;non video: nam
fi vocem hanc are addiderunt ivepzelerei, quod haberet pafsiuam terminationem:
et r « Jakina, quod haberet activam: quare addunt xdetegco quod alienam terminationem
nullam habet quodquegeritnaturam totam 'derepov? Ineptiut autemquiPluit,et
ciusmodi putabant aurezdets-Plagen, eg.quum tamen fit Aetiuum veriffimu.
Pluitfan-, guine, etlapides dicimus in historiis, et terra co pluta est.
Diomedes vero quu hæc Supina vocat,3 veteres recitat fineratione
loquentes,atque iple} nihil aliud,quamloquens.Fuitet tertia vox,istory õ
adderent vni speciei,g vocarentidor Jhx et: vt » Ferueo: non fane inepte:fignificarunt.n.passione
intus manere.Sed tameacute funtintelligeda.ne. que enim a feipso quicquam
patitur: neque pro pria est passio agentis ab selepatiente. Omne..).
quodmutatur, ab alio mutatur. Distinguuntur autem multis modis: Loco, vt Ensis
a Cæfaremo vetur, et loco distat:aut Substantia,non loco:ídq; multis modis.Aut
enim duæ funt fubftatiæ, vt ma teria etforma:aut fubftantia etaccidens, vt
Cæfar et Calor accefforius. Materia autem non vna: aut Dic, enim prima est,aut
secunda. Itaqueanimamovet ble corpus per fe,differutenim eflentia perfe et a:
afte forma ignis materiam primam movetalia ratio. ne quęinoetavo Physicorum
estdeclarata.Igitur Cæfarli feruet, a fole, aut ab igni fervebit: aut fi ab
intus cauffa est putabilis: omnino quod fervebit, etquo fervebitdifferent.
quare nonerit paffio ab seipso. Latini consultius Neutropalsiua, quacom »
positione et terminationem et fignificationem sunt complexi. Ex hissatis
constat, noftrorum verborum nonnulla fapere aliquid e ue.dig Græ-)) corum. Cum
enim dico, Lauo, Tondeo, et e iusmodi,idem repræsentatur, quodin dome.cs, et
Leigohuet 18ojfuor,quu Lauaret:subintelligimus. 10 CLEAN 1 quei A tuneTij.
enim,Se. Ita enim Nigidius loquebatur apud Gel lium: Syllaba mutat, pro
mutatur. Quare Attiva Passivis præponantur: etdema teria Verborum. CHVm igitur
omnia verba,autAativa, aut Pas siva sint, ad hæc duo principia omnes illz
species, emendatis tame priscoruin nominibus, mo lang referentur.Priora autsunt
Activa Paflivis,pon vt dixere,quia is, qui agit incipiat:qui patitur,sequa
tur:actio enim et pallio simuladco sunt,vt vnum multi existimarint. ages quoque
ac patiens simul sunt secunduin formam. Quin criam fecundum subiecta
corpora,non neceffario præitagens: ne que prius existit, quam patiens. Trabs
enim ante WIonel, quam ignis excitetur, nasci poteft: fednobilitate naturæ id
faet um fuit. Eft enim Ages pro cauffa: Patiens autem,vtdiximus, aut
perficitur, autma le habetur ab agente: igitur vtrovis modo nobi lius
est.Itaque ctiam Grammatici id fecere,vtPal fivum ab Activo ducerent. Hæcigitur
eft eorum Makari ratio a formaet fine significandi. Materia autem varia fuit
iccirco, quia non est neceffaria: sed ad arbitrium tum primi inventoris, tum
ipfiusvsus instituta,vt in o,autin or, delinerent.Habuere tn 2Aetiva originem
terminationis a Græcoin o, tua 1w. Passiva autLatini aliter formarut, neaccede
rêt aut ad oratione, aut ad fimilitudine nominu. Si.n.yteft ru 700w, fic
dixiffent Amome, videre * turoratioex Verbo, et Pronomine. Si aut fuiffet
cudiphthongo: eadem crat nominisdesinetia in na hurco prima declinatione. Quare
expeditius addito R. G negotium confecere: “Doceo”, “Doceor”. Verbi Svm, Es,
EST, declarat necessitatem. Gitur Verbum corum nota eft, quæ funt, aut fiuntin
tempore. Oinnisautcm Quantitas par tes habet: Motus autem et Teinpus, Quantita
- Pengimo tes sunt: partiuntur igitur. Caletadio cnim ha buit, frigidum non
efle, vnde ccepit primum: itemque calidum esse,quo tendit:ergo etiain me
dium.Iccirco verba quxdam inuenta sunt,vthuc motumdicerent: quare necessaria
quoquefuerit Erits inuentio cuiuspiam, quod illud extremum figni- mons ficaret:
quodque formam illam non ainplius flu entem, fed iam consistentem indicaret.
Fluentes 3. autem formæ illæ duplices fuere; alteræ accidenta fles,vt Candor:
alteræ fubftantiales, ytHumani i tas: iccirco duplicis quoque naturæ Verba exti
tere, quibus ex declararentur. Candor enim acquiri dicitur a verbo “candesco”. Humanitas
au tem, id est formahominis, aut Equi, autplaptæ, aut metalli, aut alterius
substantiæ, indicata est subire in materiam per verba generationis, vt ); Fio,
Gigno, et eiusmodi. Quæ etli pofluntetiam accidentia significare,vt fit
albus,fit pater, tamen o primo significatu pertinentad fubftantias. Gene? ratio
enim primo dicitur de substantia; fecundo loco deaccidentibus.Acformarum quidem
Au xus his Verbis oftenditur: consistenția autem » vnico Sum, Es, Est, tam
accidentialium, quam substantialium, Dicimus enim, Est albus Cæfar Tij. nunc
290 IuL. V. nunc, qui heri albescebat, aut fiebat albus. Et di cinus, Eft nunc
Carbo canis qui his diebus fie bat canis. Quare hoc verbum tam accidens quam
fubflantiam quum fignificet, peffime a Gram zmaticis Verbum Subltantiuum dictum
eft. Et Femisautem fupra diet um a nobis,duobus modisponi Verbum học: aut
Nomini (oli folum adiacerc; autinter duo extrema quafi fequeftrum. Exem plum
priorismodisic habemus: Cæfarest: exem plumfecundi sic, “Cæsar est albus”. Ac
primum quidem modum significare existentiam in rerum ste natura ab omnibus
receptum cft. Altero autem modo Divinus vir Aristoteles animaduertit nihil
significare, sed quasi nexum, et copulam esse qua albedo iungeretur Caesari.
Hæcost forma et fi nas nis huius verbi: Vfus vero etiam latiuspatuit, ve etiam
verba alia quasi animaret: ita additum fuit criam Passiuis verbis; Doctus sum,
Doet us fui; TETEA COPEv Ověsu, cum perfe ti operis fummam declarandam
instituimus. Sicut inchoatum idem opus alio verbo motum, vt
diximus,fignificante notabamus: fic enim locuti sunt veteres, Pugna zum ire,
Amatum iri: sumpto a Græcis vfulo quendis prouci ipewr. Galli quoquchodie sicve
tuntur per verbum Eo, is, It, cum volunt dicere, materiaFit diues,Fie
phthisicus. Materia aute huius ver ubi duplex fuit. duplex enim eft, nam a Quws
Fuo noftrum, et ipfum Fio. Sum autem ab ciui. Es,,, totum Græcuin eft, abiecta
vocali, esi, CAP. CXIII. Temeporum Natura,Numerus, Ratio, Nomina
Tempoorisigitur partes diuerfasdiuerfis Ver Puigo rum partiunminutiores
quoquepartessunt:hac de caussa diuisa sunt Verba certismomentis: quæ Grammatici
re et ifsimetempora nominarunt.Diminy my 1 uisereigitur ad huncmodum:In
partem,queiam abiit: in partem,quęiam subibit: et in id,quo hæc duo
coniunguntur.Anvero id ita fit in natura: et vtrum tempussit, cuius partes non
fint, necne, - non est præsentis operæ: sed ad philosophum fpe et at. Cumigitur
tres hæ temporum partes fint: cam quæ abiit, quare paffiua vocedixere veteres
nett. Præteritum: nam fane Græci Actiua mpwxnuis. w Anvero ita dixere, quia
huius verbi Prætereo,no, habebant Participium actiuum in eo tempore, fi cut
Græci? An quemadmodum in testamento di 2 citur Præteritus filius,cuiusnullam
fecitmentio nem pater,quafi eiusfuerit oblitus:ita nobis gex ciderit tempus,
Præteritum dictum est? ita, Præ. teritum Laterancnfem in comitiis, ait Ciceros
qui non esset creates præter: quasi non fueritin memoria tribuum. Ansubtilius
cöremplabimur? Itio motus quidam est: tempus autem non mo-3 uetur, fedeft
ipfamenfuramotus: at nosmoue-); murac mutamur. Itaque dicimus,Fungi vita, et
Obire mortem, et Abire ex humanis. iccirco ipa sum tempus permanere, nos
præterire, illud præa meninos teriri.Quæ vero nondu effet pars,eam
Futuinteactie, pusappellarut:Græci ukra orą.Tertium quod has interiaceret
partes,partem nequeas dicere, indi uiduum enim est. Præsens eft dictum: non
fane praze. comode:nam fiest, Præ, relationem notat: ergo ! T iiij. quan T 292
IvL. V. Og'oquum vtrunque coniungat et Præteritum, et Fu turum: nonpotius
debuit accipere appellatio nem ex eo q futuro præesset, quam quod præteri 2 tum
fequeretur. Quin etiam certior natura Præ teriti est,quam Futuri,a quo
Preterito consultius 3 nominaretur.Iam vero fi poffet diuidi, prior eius pars
esset præterito iuncta, posterior aute futuro. quare ratio eius cõiun et ior
eft præterito quam fu (turo. Verum ita intellexere. Præfens, effe Præ, id
eft,ante oculos:non autem ante Futurum. Alij vero Instans, appellarunt. fed
quidam sunt male there iuterpretati, quasi instabile esset, et abiret momen
utancum. Sanea Græcis mutuati sumus quićvesu, dixere, quodinstaret cedenti
Præterito: non autem quod non ftaret. Imo vero cætera tempo ra non stant:fed
Præteritum iam non eft, Futu rum autern nondum: vnü præsens semper est: na
uetsi abit tempus, tamen hoc quod est, præsens eft. Hocautem in libris
naturalibus eft comodius de claratū.IgiturhocTempus, quod effetindiuiduu non
diuisere.Duo reliqua cum latissime pateant, Græci alterum, id eft, futurum
fecuere in eam partem, quæmox esset fubitura, jer onigov uen hora
dixere.Nosquoniam incerto ferretur euen tu, non diuisimus.Niliputemusin modo
Subiun Ĉiuo extare vestigia, etvim huius fignificatus: hennaivt, Fecero.
Hocautem etiam in Promiffiuum. pern wit partiti sunt Nasceturpulchra Troianus
origine Casar. Verum nunquam desinent nugari Grammati ci, Sic enim dicas
etiam,Minatiuum, Cædam te: et, Aduletiuum, et alias nugas. At affe et us non
mutant species. Præteriti autem amplitudinem, forazie b quantammemoria late
metiri poteramus, partiti » rz: sunt veteres in partes treis, Perfectum, Imper
P: fe et um, Plusquamperfectum:ac perfectum qui de dem adduxe-refiov male
vocatum fuit a Græcis: » e quod enim abiit, non cft: at wequeijfvovspecies ut
eft g TupwX9u6los, quonam igitur modo, li non ca eft,
poteltasqueisasdiffertenim colerot ai,apos "12 TO Xaveil ou tanto magis,
w; os to un'eivce che riuri A noiv. Noftri dixere Perfectum, propterea quod em
absolutam actionem oftendit, cuius pars fuperfic com nulla: vt Pugnauit: nihil
eius pugnæ reliqui fa bis etum est. Mutuati autem sunt appellationem » sibi
hanc ab iisdem Græcis, qui alterum tempus, cm quod adderet huic spatium,
uweprewleninovnomi Fit narunt, 7TEP UP TO DATEnerov lwar. Noftri hoc el:
Plusquamperfe et um: vtriquemale. Nam Perfe- ense ctum, etsi recipit
comparatiuum, et Superlatiuu: hocrerum genera patiuntur:vt, Canc homo per
fectior est; at quouis tempore aliud tempusperfe Etius non eft. Defendendi
tamcn suntsic: aba-» inü. ettionibus temporadenominaffe:vt quod agerēt, neque
dum perfećtum effet,Imperfectuin tepus, fubquoageretur denominarent. Verum
Græci Subs cautius, qui Præpofitionem notarunt tractum, ficati umep, quod effet
transperfectum, id est, præscri Cilici ptum tempus: noftri ridiuscule p
Comparativu Plus: melius Vltra,aut Super aut Trans. Quippe ita differunt: vt
Perfectuin nihil præterea notetun Scripfi: Transperfectum indicet et ipfum
Perfe-> Etum, et tra ettum interponat inter ipsum etaliam } non cohærentem
actionem, Scripferam,Cæna quum lusc Liit atent Cænabam: non cohæret cæna
scriptioni, qua " Icriptio est absoluta. Igitur non, vt aiunt Perfe. v
etum, et Tranfperfe et um distancinter se tempo rislonginquitate. Dicam enim,
Ris iam quin quaginta tribus annis: et dicam, Legeram versum heriantequam
biberem. Eft igitur idem cum « Perfeetto,tanquam species cum genere,nodistin.
etum tanquam species a fpecie, vt fecere: vbi cunque enim pones Transperfe et
um, poneres e tiamPerfectum.Imperfeet umautem Græci com umodiffime,
aqtutuev:protenditurenim inter præsens, et quod sequitur:operæquefignificat co
tinuationein:vt, Legebam, quum venisti:nihil.n. interualli interlectionem, et
aduentu fuit.Iccirco philofophi hoc va sunt ad declarada ev eteaezetar, uquæ
perpetuatione naturæ defignaret: wvIw TO, Erat homo: vt fignificet etiã effe.
Er doetif fimus poeta: Lauruserat: id eft, Lauri ipfius vera species. Quod
Plinius quoque estimitatus. Cicea ro in reetiam penitus infecta vsus est: fic
enim scripsit in quarto ad Atticum:Ad eum poftridic manevadebam,quum hæc
fcripfi:et Perfeet o pro Plusquãperfecto. Alius fic dixisset, Poftridiequa
hæcfcripfiffem,iturus eram.Præterita autem pri maaut fecunda, quod effent ad
vsum magis vo cum, quam ad fignificationu discrimen inuenta, non fumus imitati:
temperatam breuitatem im. mani copiaditiorem arbitrati.Vnumefttempus, quod
Præteritum infinituin appellarunt Græci, doposolin hoc veteres putarunt a
Latinis ignoratu: extat tamen in quibusda, vtin Palsiuis:năm, Ca 'fus fuit:id
eft quod, erdP34: Cxsus est, TÍTUTTIH: Ex his constat Instans cum indiuiduum
fit,no reetedefinitum, cffe fic, cuiuspars præterit, et in the dimi pars futura
cft:ad hunc enim modumnon effentwilanki tria tempora,fed vnum tempus: fed et
Præteritu, etfuturum Præfentis partes. Sed falsi sunt Gram matici,quum dicerent
Scribo yerfum:neque iam * expletus cffet verfusfcribendo. Vis igitursuntin
telligere Præsentem fcriptionem habere partem in parte versus perfcripta, et
partem in scriben da,quaspartes scribendo coniungant, cotinuent que.Atvero hic
non vnum præfens est,sed multa Præsentia, quemadmodum quum dico, Flumien fluit:
quis dicat hoceffe præsens, quumiamanna aut amplius fluxerit? Quare ficuti
dicimus Præ sentem diem, Præsentem annum:vt multa instan tia
complectaranimo:ita dicam,Scribo: quodic circo præfentis temporis eft, quia
quum hoc di co, fub eo sum temporequod huiusceverbi effe intelligo. Non enim
lignificatpartem prescripta, neq; cam quæ scribetur:fed hoc,quod fcribo.Di.
cimus autem Scribere versum,quoniam eius par. tes scribimus. Conftat etiã hoc
apertius in extre mis aetionum. fic præfens erit initium currendi, cuius tamen
pars nulla aoteceffit: fic finis, cuius pars nulla futuraest. Instans igitur
femper adeft, vnde et Prafens dietuin fit:Futurum et Præteritű imperabsunt.
Iccirco de Præfeori poffumustria, una pellarunt,exemploVergilii: Verum anceps
belli fueratfortuna:fuisset. V iij. Quum 0 598 in 010 306 IvL. V. Quum tamen,
Fuisset, Subiun et iuus fic codem, quo fuperiori,modo. Si fuiffet, mallem,quam
ficą quumnulla belli fortuna vincor,etmorior. Opa tatiuus autem et subiunctiuus
inter fe fimiles, ab Indicatiuo no differunt, nisi quatenus hoc quod hic
ftatuit,Optatiuusnõ ponit, etponivult: Sub. iun et iuus ponit,fi ab alio
ponatur. Iccirco tepo raomniafant coniecuti, verum non omnibusin verbis:neq;
enim par eft, vt omniaoptemus, quæ « possunt euenire.Igitur Futurum ab Optatiuo
no tollut doctiores: quu hoctempusverissimum, ac maxime proprium huius sit
modi, no discreuere ce tamen a Præsenti Futuri vocem: propterea quod in ipso
quoque Præsenti abest optata res,veteres autem illud putarunt Futurum Optatiui:
· ce Hac Troiana tenus fueritfortuna fecutaq Quod quidem valde placer. Sic
igiturerit Op. fatiuum et illud, quod fupradicebamus: Verumanceps belti fueratfortuna:
fuiffet. Modorum Ordo Ndicatiuum autem nobilitate, acrerum natu. ra primariū
intelligimus: nobis non item: stas tuit enim id, quod poftappetitum, ac
delibera, * tionem euenit. Neque verum eft, quod autu mant, Rem çertam redubia
priorem esse, Quin ante, quam scias,quæras. Quinamquesciam, Ha minem effe
animal: nisi quid homofit, quæram? + Præterea qua ratione res çerta, erit prior
feipfa dubia? Etenim poftquam adeptus es scientiam, non potes amplius dubitare.
Scis enim per cauf | laa 3. quarum contrarias Iisficcando Em cua Trorior. O
elimiles: ushora nipuli otem us! inimum Ōdiscrer plereaga res, kom tu: ecutao
fas primas,immediatas, neceffarias, notas,immu tabiles: putas falsas: alioqui
non scis. Sed ob nobilitatem pręiuitIndicatiuus, folus modusaptus scientiis,
folus pater veritatis. Cæteri fermoniaccommodatiores,quemadmo- 2. dum suoloco
dietum eft: ii vr quisque nobililli. mus fuit, ita potiffimum locum occupauit.
Ita Circot omnibus que Imperatiuusprinceps eorum extitit: mox Optatiuus, quasi
seruilis ingenuum eft hunc se - zima quutus: Subiunctiuusautormultiloquentiæ po
Depreciate tremam in sedem reie et us est: compofita eniin fimplicibus
pofteriora. Infinitiuus autem fane adeoModusnon eft,vt etiamn Verbumne
cffet,fit dubitatum. An Infinitiuusfit verbum. C Modum quidem non effe
ipfum,fupe rioribus rationibus fatis constat: Verbum off. autem efle, Verbi
definitio clamat: significates nim rem fub tempore. Qui autem ipsum exclu- (. )
sere,addu et ifunt,vtfentiret ita, proptereaquad fui verbi efset significatum:
fic enim interpreta cur Verbum suum, Socrates exulat, dico Socra temexulare,
Socrates estin exilio. Præterea no- 2 minis habet conftructionem.apud Græcos
enim etiam articulos recipit, to spxTuyau mane, vt Ver gilianum illud. -Pulchrumg,
mori fuccurrit,in armis. Verum hæc argumenta leuia sunt:neque enim art,
magisipseelt Verbi fignificatum, quam Verbum miesnota? ipfius: neque magis
exprimir Indicatiuum per boo42 interpretationem, quam ab eoexprimitur; Viiy.
Kureri A.COM US: fastfel ruma diItem: edehr uoda fle (Ciami QUITO Torle cient
pero IN. ERR mutuaenim esse quit explanatio vtriusque ora tionis fic, Dico
Socratem exulare:id est,Socrates ab 2 exulat. Articulus autem non tollit
significatum fub tempore: naapud me, to spa Traje COMESTxa aov: sed no
espotazmeyou. Itaq; fibiipfi fubiicitur, tanquam Verbo, plusquam Verbum, fic,
Video Apo leo mi emeditari currere.Itaque contraStoicifolum mawh Infinitiuum
Verbum esse professi sunt: cætera θα λογαuterm κατηγορήμαG,ideftappellationes,
και συμ metin the Beijualc id est accidentia, quippein infinitiuum tanquam in
formam fuam, et quasianimam re folui cæteros modos. Igitur Græci etiam pro a ce
liis fupponuntmodis, quorum naturam expleat, OHOT EIV,Jewgev. Sic etiam nunc
Itali loquunturs quum negatiua utuntur oratione, Non legere, pro nelegas.quæ
cauffa fuit, vteadem sit forma « actiui Infinitiui, et Imperatiui passiuiapud
Lati senos. Quinetiam pro Indicatiuo: Illerubere,ter giuerfari, abnuere.
Cæterum apud Græcos de est dã in superiore oratione;apud Latinos,Cæ pit, aut
tale quid. Quinetiam pro Participio et Gerundio vsum subiit tam apud Græcos,
quam apud Latinos: vt apud Poetam: -Dederatque comam diffundere ventis. Erin
tertio de Natu ra Dcorum: Magnammoleftiam fufcepit Chry sippus reddere rationem
vocabulorum. Pro prium autem est Infinitiui, receptum in Futuro fuo Participium
sibi fimile efficere, vt genus a mittat, et numerum: Amaturum effe tam defce
mina, quam depluribus: exemplapetes deGel lio, Valerii Antiatis, Catonis,
Q.Claudii, M. Tullii ex quinta in Verrem: Hanc libirem præsidio COLE i fidio
fperant futurum. Illud quoque habuit pe culiare,duo verba fibivtasciscat, Esse,
et Ire,quo rum societate formet Futurum suum: Amatum ire: Amatum iri. emporum,
Modorumq, inter se mutatio. Filout Roprium autem est Temporum Modorum queinter
femutatio, quuaffectui feruimus. Il Liuianus Annibal: Sitales animos in prælio
ha bebitis, vicimus. Nam quod fperabat, procerto man iam afferebat: quafi
dicat, Tam certa eft futura vis 1.90* et oria,quam iam extitiffet. Nihil enim
Præterito create certius:ne a Deoquidem mutari poteft, quia sim » un plex
eiusvoluntas eft:tantum abeft, vt fit contra-); leger ria fibi:non poteft,quia
non vult:neque vult pos ciami se, neque potest velle effe diffimilis libi.
Modus Le item Subiun et iuus pro Indicatiuo: In fexto de gryn Repub.Etquod
deviafeffus effem:dixiffet, Cum de via feffuseffem. Quemadmodum autem illud
Isla Iuuenalis sit accipiendum, Greculus efuriensin cælum, iufferis, ibit:
fupra diximus. Sic est,quum Græca oratio per avdwwnn TIKoy exprimitur: vt in
tertio Officiorum: Male Hi etiam Ĉurio, quum cauffam Transpadanorum Cm
æquamesse diccbat,femper addebat, Vincatnti Pipo litas:potius diceret,non
esseæquam. id est, negle ov: dicere poterat: aut, debuerat. Horatius Indi catiuo
pro Subiun et iuo vsus est: Metuentis illa deta pluscerebro lubftulerat: nisi
Faunus ictum dex Cele tra leuasset.Et quod fupra diximus, ex secundo Georgicon,
Lauruserat: quod et Plinium imi tatum monebamus. cipiol QUA Futuro NUSZ V v. gro Perfonarum
vfus, et affectus. Videffet Persona, quorqueeffent, etquare affeettiones in verbis
videamus; nequeenimre xae veteres dixere, Primam et Secundam fanitas
effe,quiaprasentes demonstrantur: Tertiam infinitam, quia absens eft: cauffa
enim quam affe runt, nulla est. Non enim omne abfens infinitu: nequefemper
Secunda præsenseft: et Tertia præ fens aliquando est, et fempereffe poteft:no
enim aduerfatur fermonis vfui, vt adsit semper id de quo loquamur, tametsi
hocin rebuspofitum est. Ita igiturintelligendum eft, Primam, et Secun dam
finitas effe,quia certædesignentur: lego, fižno me: Legis, ligno te: Legit,
nullum cer tam signo,nisi quippiam addatur, Cato; Cæsar. Hamms and illud quoque
crraruntquumdicerent, opus este aminimomoPronomineadpræfcribendam Tertiam.Nam
ct alime nesima iam fidicas,lllelegit:nointelligas qui sit, nifi aut preferat,
aut demonstretur coram:ergo non fietvi higmi hann eema San.Pronominis sed
Relationis, aut Demoftrationis, Sed et Primam, Secundamque Pronominibus tantum
iungi, iam eftfupra refutatum: Vocatiuis nanque etiam fecunda
adiungitur:vbifinalub intelligitur pronomen Tv, ne in cæteris qui dem
fubintelligetur. Eft præterea aliud argume tum: Licet, inquiunt, dicere, Cæfar
fum: er go Cæsar, est persona primæ: neque enim Ver bum variabit Nomen, ied NominisrationeVer
bạm sequitur:Numerum fçilicet. et Perfonam. Quo pofupoint mir teachers
Quoniamigitur Cxsar, estpersonæ primæ:potes " dicere, Sum. nam fiinco
Verbo ea effet potestas, vt Persona Nomini attribueretur: efset etiam ea, qua
numerus quoque affignaretur, etliceret di cere, Cæsar sunt. Proprium autem
estPrimæ nondependereab » aliis. Caussa huius rei eft uia ipsa loquitur fem
per: ergo etvtranque fibiaddicet: vt,Ego, Tu,et Ille facimus. et feorfum
alterutrum: vt, Ego, et Tu:Ego, et Ille.Falsum estigitur, quod dixereve teres,
Secundam fibi coniungere Tertiam:illo exemplo, Tu, etilli facitis:;et Tertiam
feipfam, fic, Ille, et ille faciunt. Sed eft Primaquæ coniun. git Sccundæ
Tertiam, et Tertiam sibiipfi: cac nim coniungit quæ loquitur, licet nonexprima,
çur:quum de aliis loquitur,nonde feipfa. Numerorum Ratio etcauffa. Vmerusidēqui
in Nominibus, ficut et Per fonæ. Cumenim Verbum fequaturnomi nis rationem, et a
ratione proueniant affe ettus: af fectus quoq; eosdem efle par eft. Significat
enim Verbum aut Accidens, aut substantiam Nominisstheti Cæfar currit,Cæsar
eft.Ergo neceffario auta No mine dependet:aut etiam idem repræsentat. Pro priu
autem Verborum eft, nullam vocem vtriq;» numerocomunem habere.Hoc apud
nos:Græci imprudentius quitantã copiã haberent Teporu, defecere in difcernendis
Numeris, et Personis.na in duali confudere personas: meter, turistev. in
primasingulari, et Tertia plurali confudere namo y numeros inszor. Soli Æolenfes, quorumpars
fuere Dores, pluralem fine incremento posuere. In Nominibus autem et
Pronominibus non i dem eft: vt, viri: sai.item Participiis pafliuis: vt, lecti.
Hoc autem dicimus de Verbis eodem in genere:namin diuersisgeneribus voces
inuenias communes: Docere palliuum Secundæ personæ; Docere actiuum Indefinitæ:
cauffam autem su pradiximus. Infinito enim Græcipro Imperati vo vfi
funt. Affectuum ratio, et ordo. Orum affe ettuum quatuor tantum
necessa rii (lineiis enim verbum noneft ) Tempus, Modus, Persona, Numerus: ac
Personaquidem et Numerus,quemadmodu dicebamus,propter ea quod Verbũ a
Nominedependet,neceffe fuit vt aliqua in recouenirent:conuenirêtautein Per
fona,quia a Persona proficifcitur oratio. Item in Numero cadem decauffa:aut
enim vnus loqui tur, autplures:et aut de yno autdepluribus. Quæ rebamus igitur
vter affcctus effet prior: ac Nu vinerus quidem amplior est, complectitur enim
omnes Personas: præterea accidit Numero Per fona. Equidem vnussum:poteftigitur,
vt et Pri mæ, et Secundæ, etTertiæpersonæ subeam mu. unus. Tempus autem non
videtur effe affectus Verbi, fed differentia formalis, propter quam
Verbumipsum, Verbum est. Modusautem non fuit neceflarius: vnus enim tantum
exigitur ob veritatem, vt dicebamus, Indicatiuus: cæteriau., 1 tem emob
commoditatem potius.Genus autem an Gwojno it neceffarium? nam videtur, feclufa
omnitum et tione, tum pafsione, conftare Verbum prima rium ipfum, Eft:
nequeenim solum per Partici pium refoluimus, Cæsar pugnat, Cæfar est pu gnans:
sic enim poneretur verbum Pugno necef sarium, quare Genusipfum quoque cffet
necef sarium, in multa verba distributum, non intra vnum contentum: non igitur
ficresoluetur, sed in Nomen, Cæsar est in pugna. Hærationes acu tiores sunt a
philofophis profe ettæ. Verum non fit vera resolutio: poterat effein pugna, nec
pu gnaret. Verba ipfaAdic et iua neceffaria funt, fic ut et Substantiuum:
quemadmodum Acciden tia, ficut Subftantiæ. Vter vero affe et tus sit prior,
Genalne, an Modus? Acgenus fane prius eft,vt qomus pouvez aliud fignificet A et
ionem, aliud Substantiam: Modus autem generi accidat. Tres reliqui affe et us
cuiusmodifintvideamus:nam Coniugatio Connig. eft, quod Nomini Declinatio: certa
meta ac facies terminationis. Hoc autem cõpetit quatuor fpe
ciebusdeclinabilibus. vt supradictum est. Com petitigitur Verbo, vt diettio eft
declinabilis: ficut et Species quoque, et Figura. Coniugationes au tem quatuor
fecere: sed et prima cum Quarta in multis eadem fuerat,Audibo, sicut Amabo: ad hucenim
dicimus Ibo. Et confusa indifferenter Secunda cum Tertia: Ferueo, Feruo. et
Prima cũ >> Tertia:vt,Lauere,Lauere. Etnonnulla extra ord))** e
dinem:vt,Sum:cuius neque Præsens, neque Fu. ) turum, neque Infinitiuus cum
cæteris conuc nit, vt ad caput certum reducatur: solum præteri € 10 id IDE All
temi gir 2007 " tum Irl. V. tum gerit aliquam fpeciem, Fui:fed incertam:
nam dicimus, et Explicui, et Docui,paricumillo analogia:sed inter fe diuersa. Figura zeiasg, caussa. Figuram nominarunt
partiu compofitionem: orta autem eft ab ipfa oratione, etceleritate vt;Versus
facio, quod fuerat;fieret Versificor. l gitur prior fuit, quam Species: ex ipfa
cnim oraa tione quæ essetex primitiuis nata eft. Placuit au tem vt eodem modo
quod non effet compofitu; Figuratum diceretur: quu tamen fatis coitat per
initia,ante quam Compofitio inuenta effet; Sim plicia ipsa nullius fuiffe
Figuræ:quare per relatio pem potius sicdicta sunt. Proprium Figuræ est, mutare
interdum genus: vt a Facio, Versificor: a Specio, Conspicor. Item
Coniugationem:Stera nere, Cöfternare: quod etiam fine compositione fit,vt,
Legere, Legare. Si a Fio passiuo ducas Suf: fio adiuum, etiam significatum
mutari constats. Species;earumg significata,c. cauffe V Erboru Species, vt
diximus, duæ: Primarioz rum, et Deriuatiuorum: fic.n. melius;quam Deriuatiua
dicere: deriuantur enim, non deri Joeyguant.Deriuata duplex:alterain quanon
mutatur * modusfignificationis: vt Albeo,Albico. Altera Tisho in qua
mutatur:cuius funtfpecieshæ, Inchoati ua,Meditatiua;Frequentatiua:Dcfideratiua,De
frinmi.minutiua: Inter hæc Deminutiua non funt con trouerfa: nemo enim dubitat
in Lo definentia cho promis. Ne Deminutiua: qualia,Sorbillo,Conscribillo.
Errorautem antiquorum eft, qui dicerent mutas x ri significatum: non enim verum
eft:idem enim fignificant,fed alio modo. Cauffaautem huiufce » terminationis
fuit Græcus fonus: fic enim quæi dam Deminutiua fua pronunciarutueregexvideo At
Inchoatiua, quæ in Sco, facerent: vtFerue- sco sco:recepta quidem sunt ab
omnibus: sed recen i tiores in iplis negarunt inchoationem,idemque que no
velle, quod ea, quæ a Fio componuntur: vt fit michoani Calesco, quod Calefio:quorum
Præterita expo - 1 nantur per Fadum effe:fic,Macruit,macrefa et us eft: quæ
Præterita, si fiat a Primitiuis, per Fuit, interpretemur:sic,Macruit,id
est,macer fuit:quo nia Macreo sit, Macersum. Igiturnon significare
Inchoationem, propterea quod apudVirgilium sit, Incipiunt agitata
tumefcere.Cæterum eorum? Sententia ficelt perpedenda: Tumere,alio modo Examp.
accipitur, alio Tumefcere:naqueMonstumet.no, tumefcit: at Fluctus et tumet, et
tumefcit. Item Ignis calet, non calescit:at Ferrum igne calescit. vt fint
verba, qua habet significatum perov, qua-» le
seguovipou,calesco.Ergo,quemadmodum di cebamus, Qualitatcs,aut
Accidentiailla,quæhis. verbis fignificantur, interdum sunt in fluxu,et,vt
sitPlato in Craylo,ca Tu Cee interdum iam f xa. Quare per Primitiua dicuntur,
quu sunt fixa: etenim in monte tumor iam non mouetur, iccir cocumtumere
dicimus.At dum fluunt,per Ver. bum in Sco, explicantur: iccirco vbi erit Ver
bumin Sco, poteritesseetiam Primitiuum, 861) non e contrario: propterea quod
habitus iam rV. introdu et tus est, quem habitum ipsum Verbum significat: fed
non est idem modus: nam motus ille augefcendi,aut procedendi, a Primitiugde
claratur. Igitur fluctus, et tumet,quiain eo eft tu mor: et tumefcit,quia
tumortenditad alium gra dum: fic Crescere, eft Creafcere, id eft,accipere
augmentum in Carne, agetoxgeas. Ex quibus conftat, non inepte di etta a
veteribusIncohatiua, nondum enim explerunt vltimum fignificatum. Quod et in
quibusdam verbis Græcis fatis per cefpicuum eft: xuw, est Vterum gero:
atzvionw, eft Cõcipio, quasi, Incipio gerere vterum:significat enim incohatam
xunav. quo verbo et Hippocra tes vfus eftin quinto Aphorismoru, et Aristote les
in fexto historiarum. Quod autem tamper, tinaciter affeuerant, vt per Fio,
interpretentur, idadeo mutilum eft: Si enim hoc verum effet,er verba actiua hac
terminatione penitus care bunt, fignificatio enim eis nullo modo compe ter:
atextant tum apud alios, tum apud Teren tium in Adelphis, Atque edormiscam hoc
villi: quare per Fio, non sunt exponenda: sed conti nuatio. etaugmentum potius
ineiusmodi agno fcenda funt. Pliniusautem in libro xxv. etiam u mollius
loquutus est,Radix vasta, rubescens,te nera. quafi Centaurii radix non sit vere
rubra, Curcu sed incohata rubedine. Carent autem Præteritis non propter
fignificationem, vt aiunt,nam et i » psum Incoho, habet præteritum: sed quia
non patiturformatio: quum mutuantur a Primitiuo, facilecõfunduntur
interpretationes: vtsMacruit, Macer fuit, et pro eo, quod eft, Macer factus
est. Vir: go th couha 1.41" Vi Virgiliusautem addidit Incipiunt: vtPlautus
di xit,Pergispergere. EtMedici initium quarunda» ægritudinum diuidunt etia in
initium,etaugme » tum, et ftatum: et multa fimilia inuenias iteratan tung Ergo igitur:
Adeo ad eum: Longe fortissimus:et, » Cauencneges:apud Terentium,
Sallustium,Ca-» tullum.Delideratiua quoque damnant, aiuntque itestonte genima
corporis motum fignificare:vt, Viso,co ad vide dum: quale illud. Nam memini
Efionem visen cti tem regna.Non enim cupiebat,quod agebatiam;remony ea nanque
cupimus,quibus caremus: vnde Cor pora desiderata, quæ cæsaessent. Etqui
Lacessit, plusquam Lacerat: et qui Vexat, plusquam Ve hit: non igitur
desideratis, qui plus agit: Non sunt igiturqualeapud Græcos, itew. Nosvero
sohez? ita cefemus:verba hæc parum differre a Frequen g. tatiuis,habent enim
eadē et origine, et termina-> tionem,a Supino enim fiunt, vehemetiam igitur
aetionis significare: quorum aliqua explicēt cam, per actionem
cötinuatam.cuiusmodi dicta sunta veteribus Desideratiua, propter affectum animi
intentioris: aliqua per actiones iteratas,cuiusmo di sunt Frequentatiua.
Indideruntigitur nomen meteen consequenti rei ab antecedente deliderio, Re
centiorum autem quidam Inchoatiua etiam au - x fi funt appellare:quoniam Viso,
dicat, eo ad vide du.Sed quomodoincipiat videre,qui eat ad vide dum?nondu enim
videt. Sed geftum,vt diximus,, significat animicorporisq; ad id
propensioris:sic Cicero ad Petum. Vt videre te, et viserē, et cæna rem etiam.
Quoniam vidētinter fe etiam qui no lunt videre: at visunt, qui cum cura. At,
Vexasle. X 1 rates canibusmarinis: quo modo tantum inchos asse exagitationem,
quum inchoare imperfe ctionemdicat, horum autem sentetia etiam frizmimpugmento
fit. Alia autem frequentatiuain To, sunt: quoniam eorum Supinaeandem nacta sunt
terminationem, Ventito, Vecto.neque frustra a fupinis du etta funt: nam alterum
fignificattermi num ynde fit motus. Itaque Veet o,significat Ve ho, fed ita, vt
semper in ipsa fim actionc, quæ ad „ finem tendit, quali Vectum co: nunquam
igitur ), absoluit, sed iterat a et iones. Dormito autemino est frequenter
dormio: cuius significati cauffa eft, quod qui leuiter dormit, repetit fomnum
inter ceptum,aut interruptum. muzica Meditatiua autem optime fic funt a veteri
busappellata,quæ in Rio, exeunt: vt Efurio, Co naturioapud Martialem: quibus
formis tantum affeet um oftendimus, tamque intensum, vt nihil aliud meditari
videamur.Non igitur nomen mu tandum eft, quod fecererecentiores, vt Delide
ratiua potius vocentur. Nam desiderii cauffa co gnitio exmemoria.
Desideramusea, quæ in po teftate noftra non sunt: at Meditamur ctiam ca, quæin
nobissunt, vt ea exequamur. Itaque non defiderabat Cæsar proscribere,
poteratenina: fed gestiebat. Iccirco dixit M. Tullius ad Attic. IX. Ita fyllaturit
animus eius, et profcripturit iam diu.Horum autem caussam, etoriginem æquei
gnorarunt: neque enim a Supino veniunt, seda » Futuro participio aetiuo: Quo
tendis Gnatho? ad Pamphilum:Cuius rei ergo? Cænaturus, inde Cænaturio. Fue X
319 he a ne 10 al Fuere vero etiam alia verba huius ordinis, non ignota quidem
illa antiquis: sed in hanc claffem min quum non redegere, minus re ette ab
ipfisfa et tum fuit. Sunt igitur ea, quæ Imitationem quan dam significant,de
quibus supra diximus: AGræ cis orta,in zo. Tres autem modos in ipfis animad
vertimus: Aut enim fignificant apertam imita-; tionem: vt, Atticiffo. Aut minus
apertam: vt 0-2 dinmw. neque enim Æschynes potius imitaba tur Philippum, quam
fequebatur. Tertiusmo- 4 dus est quum dicimus Cyathiffare. neque enim
autimitamur, aut sequimur Cyathum:fed trans latum est significatum a cauffa
efficiente in in strumentum. Imperfonalium Natura, Ortus, Caussa, Vfus. Væ
prisci tam Latini, quam Græci dixere primum quidem constat, quum et Numeroca -
vox rere dicantur, et Persona: atque Numerus,vto stendimus, quam persona potior
fit:dubitandum esse, an comodius Innumeralia, quam Imperso nalia dici
debuerint. Verum illud maioris mo menti eft: quum verbum sit fpecies diet
ionis,de-An? clinabilis per Numeros, et Personas,ab ipsisdefi nitum, tamen
verbi fpeciem comenti sunt, quam vtroque carere putarint. at Generis fubftantia
tota in qualibetspecieest, igitur et genericæ dif ferentiæetaccidentia propria
inerunt Quierror vt clarius pateat: priuatim de his, quid illi sense rint, videndum
eft, Xij. Im veni Des. spany
Impersonale, inquiunt, duplex,vnum Actiuæ vocis,quod imitetur aetiuorum
tertias, vt Placer: alteru palsiuæ, quod repræsentet tertias passiuo. rum,vt
Amatur: vtrunqueautem carere tum nu. meris, tum personis: nequeenim primæ, aut
fe cundæ, auttertiæ effe, fed nullius. Hæcigitur vt Exam.sefutentur, paucula
repetamus.Oftendimus Ver ba aut transmittere fignificatum in appofitum, aut
proferri absolute: lic, Cæfar amat Lucinam, tranfmittiturhicactioamadiin
Lucina: eodem que modo paffiuum quo pacto proferretur inue tum est, “Lucina
amatura Cæsare”. Abfolute aute fic, Cæsar amat: et, a Cæfareamatur: nam tametfi
scia' quidamet,tamen non edisseram:itaque cue nit, vt aliquando nulla explicata
persona fignare tur:at enimuero nequeprima,neque fecunda, ne que tertia
excludebatur,poflum enim intelligere lic, Cæfar amat Me, Te, lllum. Títum vero
abeft, vtin paffiua voce nulla persona intelligatur,vtet iam neceffario tertia
fubfit, fed incerta. Alii igitur vthoc euitarent, plus errarunt,Imperfonale
dici, * propterea quod nulla persona, a quo id fieret, ex plicaretur:quu contra
cõstetapud omnes, neque sit digna fententia quæ refellatur. Na a Parmeno ne
dictum est dese,Statur: et a Vergilio de Ænea, Ventum eratad limen: et a Liuio
de Tarquiniis, Reditum Romam. Præterea hi non re ette refpe xerunt ad obliquum:
vt quoniam a et io, a quo pro diret, non indicabatur, personam subiectam ne
garent. Non enim cum Obliquo verbu cõuenit, » led cu Recto.Igitur cum Rectu
subintelligamus, fubintelligitar et Persona. Nequevero ad neutra confugiendum
est, qualia agnouere, StaturCur, ritur: nam Stare ftatum, et Currere stadium,
et Vitam viuere, et Ire viam dicimus: et Decurfa spatia, et Vitam euitari, et
Mortem obita legimus. Alia enim etfi videbuntur absurda consuetudine
reclamante,suapte tamen natura talia funt. Quin etiam legimus Tellurem
inaratam, et Pyros insi+ 1 tas. Quare quæ Verba non patiuntur eiufcemo-, di
constru et ionem, ne hunc quidem loquendi « modū admisere, qualia funt,
Egeo,Gaudeo. Quu enim Obliquum poftulent, non potuit dici, E getur: quod
poftulat Rcetum: quod fi aliterre periatur, hoc fiat, propterea quod prisci
aliter quoque fint loquuti, quemadmodum Cato, Ca reo pecuniam. Si igitur fubie
etta Personaintelli gitur, Numerus etiam intelligetur: qui etsi non »
præfcribatur, tamen ad singularem referretur:vt, Quid fit Gnatho? Editur.licet
multa esitet,tamē fingula disponas ad intelligendum. Quodfiquis a verbisin or,
aliqua ducta pro exemplo habeat, is animaduertat, quod esta nobis diettum
supra, Verborum mutataesse genera, Opperior, Nu., trior, Pascor, et alia, quæ a
Nonio in libellum re dacta, recenfitaquesunt. Atinavocisimpersonalix. ws WE E A
doirrepsere, quãdo Reettus, cuius auspiciis » Verba in Numeros, atque Personas
circumagu tur, latuit nos. Nam hoc, Placet mihilucubrare: idem sitatq; hoc,
Placet mihiamor præsens. Iam so Qindivorce to Pianua idem effe docuimus: quare
X iij. fatis s sus fatis patet,nehæc quidem vocanda esse Imperso. nalia.
Aliquot tamen sunt vfu potius distorta, quxintegra nihilominus aliquando fuisse
necef Rc feestinter quæ ea numeratur,Pænitet,Piget, Pu det, Miseret, Tædet:nam
Obliquis coniungutur: sicut etiam distorsit Plautus in Captiuis,Nã post quam
Rexmeus est potitus hoftium. Noseam af peritatem in meliorem receptam legem
emolli », uimus, et interpretamur verbum Potitus est,pal
fiue:subintelligimus,vi,aut opera:sicut xxięnv sub intelligunt Græci et
Sallustius, vtsupradiximus. Ita, Miseret mefortunæ tuæ: id eft, vis tuæ fortu
facit me miserum. Sic fuit in verbis integris, Misereor tui: miser fio
tuigratia. Argumentum huius rei maximum eft,quod horum vox singu lari numero
remanfit, vt fit του το αρέσκει μοι, ήγειω To Qingv. Duorum autem naturam male
funt ve teres interpretati,vt Interest, et Refert,quum sex to casu putarint
ftatui, quum pronominibus ad derentur: Interestmea,vt effet,In re mea eft: et,
Mea refert vt effet, Fert re mea, nunquam.n.fue ccre Imperfonalia: nimis enim
delicate potuitve nire in mentein istis, vt verbum Substantiuum fa cerent
Impersonale: quod tamen necessario sem wper aliquid vere statuit. Sed ita fuit,
Interest mea legere, vt meæ partes suntlegere: Intermea,hoc est quoq;legere. Et
alio verbo, Legere fert mea, id est,repræsentat mea negotia. Sicigitur tam
aetiuæ, quam pafsiuæ vocis hæc verba fefe habent, verum in vtrisque eft
quæftio: nam dubitaruntan dici poffet, et quomodo, Vi Anbi deturmihite fuiffe
Romæ. Multi enim magis * do et i 16 ly doeti ratione, quam
cxercitati le et tionc, Latine dici pofse negarunt: verum ea loquutio etapud Græcos,
etapud Latinos inuenitur passim,et han bet rationem: totain. oratio illa
infinitiui depen det ab articulo, fic, Videtur mihi hoc,te fuiffe Ro mæ. Ita
Liuius de Gallis: Eam gentem traditur fama,dulcedine frugum, inaximevininoua
tum voluptate captam. Xenophon quoque, * ğ xvpor “σεις ταύτιν Σποκρίναοθαι,
λέγεται”. Ιtaloquutus est Aristoteles quoquein x. historiarum. Altera dubitatio
est in his verbis, Pluit, Tonat: nondefuereplanie? enim qui Impersonalia ausi
sint dicere, nimis fa neleuiter: eodem enim more subtra et a persona est, idque
facile, vnus enim eftqui id agat, quare absolutæ potestatis appellatasunt ab
aliis. Proxi ma his funt Germinat, Florescit, quæ ad terram referunt, atquealia
in anima, quæ feipfa in pri mam personam recipere nequeunt: fed de hissu praquoque
ampliusdictumest. Affectus verborum communes. P Roprium Verborum eft, non folum
mutare Genus,Coniugationem, Modum,Significa - A tionem, etNumerum, vt tu Wa
essvēra uza: fic ut fupra diettum est: sed etiam Casus: Ausculto seni, et
fenem. Item vt confundunt Personas, Statur:fic confusasexplicant, Cæfar scribo,
Ca to fcribis, Cælius audit. Proprium etiam creare 2 ex fefe alias partes, vt
Nomen, Creo, Crea tor: neque femper pleno fignificatu, nanque a mouc TOMTS,
coar et atur ad carminum tantum Xiiij auto De e LI 2 1a. in 324 IvL. V.
autorem, Latinum vero, Faetor, ad eum qui o leum faceret, folummodo. Aduerbia,
Fere,Age. Item creari a Nomine, Strues, Struere:Imperiu, Imperare.Sed et creare
aliâs generis nomina, quę verbalia non dicantur, vt a Do, Dos. Illud etiam
obseruauimus eorum peculiare accipere fignifi * cationem ex alia actione, riw,
eft cibum capio. Atquia e cibo oritur fitis,iccirco Latiniea occa fioneid
verbum recepercad significandum quod fequebatur,quippe, te doebav. Igitur
patitur etiam amuegia. Etponitur proAduerbio, Age, Sodes, Amabo: pro Coniun
ettione, Licet: etin compositione, Quam uis, pro Nomine, vt dixi mus ex
Ouidio,Sæpe Valedicto. IV LII Asia. 1 Pre Un Pronominissedes inter
partes,Ratio, Diuifio. PARonomen qaidam ante Verbum ono. posuere, alii etiam
poft Participiu tractauere: vtriq; male. Priores co redarguatur, quod Verbum
necef faria vox est in oratione: Prono men non eft neceffaria: nullum enim
Vicarium neceffariu. Igitur si Pronomensemperloco No. minis ponitur:posito
Nomine, Pronominis vsus nullus erit. Quod autem Pronomen przcedere 2 debeat
Participiū, sic demonftramus: nam Parti cipii Ognificatio ad Verbu reducitur,
modus sig nificationis ad pomen:Pronominis auteet figni ficatio, et modus, ad
Nomen referuntur: plus ha bet Participiū Verbi,quam Nominis:Pronomen penetøtu
nomen eft: atNomen eft prius,quam Verbum: igitur et Pronomen,quamParticipiu.
Definitionem aute more noftro ex vi Nominis X V. clicia 1 316 IvL. VI. 1 Vox.
eliciamus. Pro præpofitio,vtin libris Originum plenius narratum est, quum multa
significet, id u habuit genuinum,vtvices indicaret. Pro Milone dixitM.Tullius:
id est, obiit munus, quod Milo debuerat exequi. Fuit eius etorigo, et vfus a
Græ cis. Nam tametfi frequentius fignificat Ante, to awes, tamen apud Herodotum
in Polymnia legas etiam aegav digtns: sicut nos pro caftris, etpropa tria
pugnare. Ergo videture nominc oriri defini shyo tio,vtPronomen (it, quod
pronomine ponatur. Nam quemadmodum dicebamus, quædam re rum notæ sunt: vt,
Nomina: quædam notæ « Nominum. quippe ad hanc vocem Nomen, si quæramus vt
aliquid reddatur: fic, Cedo mihi Nomenaliquod:cotinuo dabo vnum quippiam,
Cæfar, Equus, Enfis. Item Cedo Participium, Orationem, ratiocinationem: ad hæc
non res, fed voces reddentur. Ab horum igitur natura non videntur abhorrere
Pronomina: nam fi di xero, is, aut ille, aut, Ego, non ftatim interpre tentur
perres ipfas:per sed Nomina, fic, Is, Ca to: Ille, Antoninas: Ego, Cæsar. Græci
autem rem ipsam hanc candem expressere, sed paulo licentiore voce vfi funt.
Etenim avtwuia non estipsumhoc quod pro Nomineponitur:feda et tio quædam, qua
ponimus Nomen pro Nomi ne. Cæterum acrius, profundiufque intuenti fortaffe
aliter res fefe habere videatur: tantum enim abeft, vt pro Nomineponi quis pPomba,
vt + etiam prius, vetuftiusque intelligamus Prono i men quam Nomen. Quum enim
quædamfint demongratiua, vt Hoci ctiam ignoras irei Nomen demonstratæ aliquid
significabit. multæ res carent nomine, per Pronomen demonstratiuum
intelliguntur: ergo pro Nomine non ponitur, quod nomen fane nondum extat:
eodemque modo significabit,quo modo significant Nomi-" na hæc, Res, Ens:
vtcommunis nota quædam fit. Dico autem, codem modo: quia communi quadamæque
circunferutur significatione:nam modo alio diuersa sunt: quoniam illa
simpliciter significant, Pronomen autem Hoc, per demon-” strationem. Non igitur
pro Nomineponetur, nihilo magis quam Řes, aut Ens: sed to ti statim acfinemedio
notabit. Præterea Ego, et Tu,in-2 diuidualitatem ftatuunt magis quam nomen Cæ
faris, et Catonis: neque enim quum dico, Ego, potes alterum intelligere, neque
cum altero com municare: quum dico: Cæsar, etiam in alterum transmitti poteft
intelleetus: vt non folum non ponatur Ego, loco nominis huius Cæfar: sed et
iamecontrario, nomen ipfum Cæsar, per Pro nomenad certama substantiam
præfcribatur. Vt etiam plus errarint, qui sicsentiut, Ego effe Pro nomen,
quoniam pro Proprio nomineponitur:* fic enim etiam nomen Appellatiuum esset Pro
nomen, cum dicam,Homoloquor:ponereture nim pro Cælare: fed fubftantiam meam
ftatim fignificat, non nomen meum. Præterea fibiipfi cõtradicunt: negant enim
poffe ficmeloqui, lu lius scribo: fed fic, “ego Iulius scribo”, ergo pronomine
non ponitur vt vicarium, sed ut primarium. Neque Verű est, quod aiüt,
appellatiuu in Propriu resolui.sunt.n.nomina quædam generica, et specialia
seorfum a propriis,quæ nunquam resol uuntur:vt Piscis,Auis, Homo:
quibuspotestattri buioratio, et ad eaetiam conuerti: veluti quum
humanigenerismiserias fleam, ficinstituam, o homo,genus infelix, Tutibi paras
infortunium. PronomēTu, eft fpeciale. Eadem ratio sui comparis, Ego: respondere
enim faciam hominem pro tota specie, sic, Deus me talem creauit. Sed etalia
exempla sunt commediora, vt in nominis bus Collectiuis, Auditu populus Albanus:
Hæc dicit populus Sabinus: Ego non ceda tibi lare pa trio.Quid igitur? aut
nihilintererit inter Nome etPronomen: aut etiam Pronomen erit præstan Joba,
tius Nomine?Minime:fednomina inuenta sunt, quia resnobifcum ferre nequimus:
itaque sem per significantfine adminiculo. At Pronomina, w autreferunt
Nominaiam pofita, aut egent præ sentia loquentium: et per se nihil ftatuunt,
nisi u aut Nominibus adiuta: aut præfcripta demon uftratione: iccirco communis
hæc natura'eftinda ganda. Sicitaq; alii definiuere, Diet ioinflexa ca
Libus,indiuiduam maxime effentiam fignificans, fine vlla quidem temporis,fed
nunquam fine de finitæ personæ differentia. Verumnequaquam 1 Aduerbium
Maxime,inferendum fuit:æquabilis enim est omnis definitionis vis: neque recipit
in tenfionem aut remiffionem: neq; plus fignificat effentiam indiuidualem
Pronomen Ego, quam Nomen hoc indiuiduum, ne quis dicat Aduer bium illud positum
esse ad nominis difcrimen: Neq; essentiäfignificat potius, quam ipsum ens: quum
enim dico Ego, no significo mcam humanitatem: id eft, hominis formam,qua homo
fum: fed totu hoc quod sum: ncque potius effentiam, quam essentias.habent enim
etiam pluralem nu merum. et relationem æque multa significant, non essentiam:
immo etiam plura. Nam ab Ego, duo habes, Meus, et Nofter:a Tu, totidem: a Qui,
item duo,Cuius, et Cuias. Præterea cætera relati ua, qualis, Quantus, atque
eius modi, omnia di cunt accidens, non substantiam. Quin etiam obliqui casus
illorum rclationem notant, sic,Ensis Illius:non significat hîc ensem, fed
poffeffionem, etcnsem consignificat. Tertius error, cum ne - 3 gant vnquam
Indefinitam perfonam a Prono minestatui. Omitto quod vocem hanc Nunqua, male
inseruerunt definitioni: nam definientisa tis est,dicat,Est hoc, aut hoc:
sic,aut sic: definitio enim intelligitur competereper se, et omni, et vni, et
femper. Sed demus hoc Grammaticorum fupellectili curtæ,at illud falsum est,
Multa funt, Pronomina, quxcuiuis adhæreant personæ, Is, lllc, Ipse. Ille
ego,qui quondam: Ipfefubibo: Is fum Quirites, quem me effe voluistis, Ergo non
definiunt personam,fed ab aliis definiuntur.Item Meus fum, Meus cs, Meus eft,
et vt ait feftiue Plau » tus, Noster sum: in quo nihil a nominibus diffe runt,
quæ non variata voce varias recipiuntur in personas. Igitur aliter quoque
definitum eft: Quod certius, quam Proprium nomen signifi- soc. cat.Hoc autem
falsum est:certiorem quidem rem poteft significare, scilicet præsentem: at
certius non poteft: Etenim sine medio Propriu nomen fignificat indiuiduum suum,
præterea non cuiuis competit Pronomini: quis enim dicat, Meus, Tuus, certius
fignificare, quam Dauus, Syrus?. Immo nisi aliquid apponatur, nihil
significant: Quum enim relatio non in vna tantum reinue niatur, fed intes
plura, nisi aliquid addas ad quod Resoben illa referantur: corum
fignificatusvix extet. Nos igitur aliter sentimus: Pronomen a Nominenon
differre significatione, fed modo significandi. Hæc autem differentia eft
triplex:acquemadmo dum,Par et Impar, non cuiuis numero vtrunque fimul, sed
certo alterutrum competit: ita hiaf fectus, quos Modos significandi diximus, alius
alii competit Pronomini. Primus est, quod rem præfentemindicant loquenti: id
quodnon facit Nomen:vt, Ego: aut etiam ei,quicum loquitur: cevt, Tu.Atque hæc
poffuntponi, nullo nomine fubintellecto:rem enim ipfam ftatim per fpeciem
intelle etui repræsentat, non per nomen. Alter 2 est, quod pro Nomine ponuntur,
vt Relatiua: Cæsar bellum geffit, isvicit:idem estCæsar vicit. Tertius est quod
non folum pro Nomine ponun 3 tur, fed etiam cum Nomine, vt ipsum repræ fentent:
Ego Cæfar. Ex quibusipfa Definitio colligi poteft: atque ex Definitione Diuilio
cer tas in fpecies, quæ de manu veterum afferendz funt nobis, atque vindicandæ:
ipfi enim Relati prone vum Quinegarunt Pronomen esse, peffimo qui dem consilio:
quum fecundum eorum definitio nem, quænihilaliud ftatuit, quam pro Nomine poni,
totam eam naturam,ac multo melius quam Ego, et Tu, fibiassumat. Nam fi Is,
Pronomen est, quare Qvi, non crit? idem enim Vfus vtriuf que, etForma, id est
significatio, et materia: nam fuit real d's,Quis:ro, Qui. Par error etiam quum
» + Relatiuum substantiæ appellarunt, refert enim etiam accidentia: vt,
Calorem, quem vides,con traxiex ira. Quare alio modo ex diuisione nun cupandum
erit: non ficut fecere. quibus Prouo- + cabulumpotius dicere placitum est. Nam
Voca bulum eft quodcunque in voce consistit: etiam ipsa Verba Vocabula sunt:
quis hoc neget: nifi superstitio Grammaticorum? potius nutus quif-» piam,aut
oftengo aliqua.Prouocabulum dicatur, quibusloco Vocis,et Vocabulivtamur.
Diuifioautem fiet,ficPomba Nominis:nam alia Sprej dicentur substantiua (vtemur
enim vocabulis re ceptis ) alia Adiectiua, non quæ Substantiam Roho tantum
significent,fed etiam Accidens: vt, Isco lor. Sed quia non repræsentant modum
acciden tis, alia autem ftatuunt ipsum modum, vtMeus: nam sicutSeruusfignificat
poffeffionem, etcon ť fignificatsubstantiam: fic etiam Meus. Quare er iam
Relatiua, alia dieta funt Subftantiæ, vt Qui, as Is: propterea quod line
fubftantiam fiue Acci dens referrent,modum ipsum apponerent Sub ftantiæ: quum
enim dico, Is color: tametlico lor in corpore est, tamen non indicatur a me, I
quatenus eft in corpore. Alia dieta funt Acci identis, non folum quæ Accidens
natarent, fed Anhmpi etiam quæ consignificarent Substantiam. Nam
Quale,significat Accides vteftin substantia.Re centiores autem leui nimis de
cauffa Qui, inter + Pronomina recēluere: propterea quod,inquiut, quorun: nlah IvL.
VI. quorundam Pronominumdeclinationem feque Į retur, Hoc autem eft ridiculum,
Affectus variare Subftantiam accidit enim Declinatio Pronomi ni. Itaque etiam
vsu mutantur. nam quod dici mus Alterius, fuit olim, Alteræ,in fecundo cafu 2
feminino. Præterea multa Pronomina Nomi num fequuntur Declinationem,
Nominaigitur erunt.Ego,Mei: Tu, Tui: Meus, Mei. Et contra, NominaPronomipurn:
Vnus, Vnius: Solus,So grozilius. Ex quibus constat Pronomina Relatiua ac
cidentis resolui in substantiuum cum ipso acci dente quod referunt. Nam Tantus,
eft nomen confulam fignificans magnitudinem. Sic Tan tus Aftyanax, Tantus
Hercules: id est, hac, vel hac magnitudine. et fubdam, Quantus Syluius, Quantus
Cæfar: id eft, qua magnitudine. Ea dem ratio et in cæteris:Qualis.quo colore:
Quo tus, quo ordine, etreliqua. Proprium Relati omuifubftantiui eft fle ettere
naturam fuamin ora tione, ficuti de modo Indicatiuo dicebamus: id fit ei tribus
modis: Interrogationc, Quiestis vos? 2 Negationc,Nescio quam in gentem
veni:vbiec 3 culta est quædam relatio. Occultior autem etiam in illo, Quid
hominis es? vbi vim quandam No minis fubiiffe aiunt: fed vfus hæc flexit.
Hincet iam elicimus,quod veteres omifere, Adieetiuum + etSubftantiuu, non efle
Nominis affectiones aut differentias, vt Nomen est, fed vtest Dictio.com petit
enim etiam Pronomini. Atque erroranti + quorum patet, qui putarunt Pronomen a
Nomi ne diffcrre: quoniam Nomen nullam personam determinet: Pronomen autem
certam ftatuat. Nam et Vocatiuus Nominum certam ponit: et, Ipse,llle,atquealia
non certam.Illud quoquecon topresent templandum est,quod aiưnt, Pronomesine
Dest monstratione, aut Kelationenihil significare.Act fententia quidem vera eft
ipsa, sed oratio minus at bene compofita: vsi enim sunt voce demonstra mulher
se tionis,pro repræsentatione. Neque enim qui di Evden cit, Ego,semper
demonstrat: nam quemadmodu meablenti tibi demonstrabo, quinungmgmuli?Iyon a
casa lus vides? mispoloma 1322878 Ambigitur autem etpræter hæc, Alter, et Neu
asygoiza delo ter,atque eiufmodi,sintne Pronomina.nam qui dam ipla vocarunt
nomina Partitiva:sicut On nis,nomer Distributiuum. verum enimueroli Si
quiseorum ortum fpectet, inveniet effe Prono-so', mina. Est enim Neuter, non
vtero et Alter; alius yter: at ipsum Vter, Pronomen effeconstar: non / enim
differt a Qui,nisi per modum: quoniã duo bus tantum apponitur Vter: Qui, vero
pluribus., Quareetiam Alius, pronomeni eritidiffert enim Ali ab
Alter,sicutQui,ab Vter: atq; exponuntur per nomina lic, Vter fecit? Cæsar?Non:
Alterfecit. Quisille alter est? Cato: neque enim alio mo do ponitur,quam fi
dicat, ille fecit, non hic. Est autem Vter, oĚTERG'Alterjan GuerepG itern
cę=> ter, ngungo. Quare etiam Omnis, et eiufmodi Ommi erunt
Pronomina,suntenim signa Nominuine-, quenumerum significant, effent enim
Nomina, vt Vnus,Duo: sed niotæ tantum funt Nominum. Quum enim dicis; Quis homo
disputat? et refa pondes,Omnis hocsignificat;atque si fingulos homines
nominatim redderes, vfque ad vnum Y jo ýitie int nh T. 334 IvL. CÆs. Seal.VI.
vltimum. Videbitur autem quibusdam absurda hocpropterea quod fignificet
Quantitatem: fed non ita est: imo vero hignificat Distributionein a etionis,aut
eiusmodi in quantitatem.itaqueper Pronomina quoque cæteræ propositiones expli
cantur, Quidam, Aliquis. Dubitabit autem quis. * wley piam,Nullus, Nomenne fit;
an Pronotnen, ete nim ab Vnoducitur: at Vnus Nomen est, quãti tatem enim, siue
principium eius significat. ad shoc fic refpondemus: Nomen esse,etinopia ser
wimbonis vsurpatum pro eo quod effet, Non quil. quam. Eft autem origo ipfius
Omnis, Greca, couco, vt Collectionem et Distributionem, non Quantitatem accipi
intelligamus. Pronominum affe tus. Ronomina afficiuntur quib. et Nomina, Speranter.
Primæ Speciei, “ego”, “tu”, “sui” Deriuatx, “meus”, “tuus” “tuus”. Genera in
quibusdam distin et ta, “meus”, “mea”, “meum”. In quibusdam conueniunt, Ego, “bonus”,
“bona”, “bonum”. Numeri duo, “Ego”, “Nos”. Personæ: tres: “ego”, “tu”, “ille”.
Figuræ duæ: simplex, Ego: Composita, Egomet. Casusalii alijs, neque numero
æquali. Ac de Specie quidem, met Genere, Numero, Figura satis conuenit: de Ca
duautem non in omnibus. Circa Personam quo que non idem sentiunt omncs. Ad
hæcigicur in telligenda, vsus ac ratio corum cxaettius suntper perso fcrutanda.
Signantur igitur duæ personæ,Prima, ac Secunda duobus tantum Pronominibus: at
Tertia pluribus.Non quia Prima, et Secunda, prę fentes funt, vt dixere:
non.n.id verum eft: nam quamobrem Epistolæ sūħtinftitutæ? Sanein his abfentes loquimur
deTertia etiam präsenti al $ terutri scribentium. Sed quoniam et qui loqui- »
mur, et ad quem loquimur, vnico intelligimus modo: at tertiam non vnonam aut
monftramus, aut absentem referimus: fic enim distinguimus, vt alia fint
Demonstratiua, alia Relatiua quæ fia ne discrimine vtriusque naturæ vices
fubeant, Demonstratiua autem laxa, vt diximus, voce: nã aut præfentem
sensibus,aut intelle ettu:Non quệ. + i admodum scripsere, fic, præsentem autad
oculu, aut ad sensum: quasi vero oculus senfus non fit; quali vero si de voce
loquar, oculo percipiatur. Itaque demonstrato colore,aut sono, aut fapore, aut
odore, aut retactili, sensu constitui ostensio De nem dicemus. fi dicam, Hic
motor, cujusvolun 16 tate orbis rotatur: intellectui præsens demonstra i bitur.
huius generis est Hic. sub quoetiam alius moduscontinetur:interdum enim quod
non vi I demus nos,alteri,quicum loquimur,demonstra al mus. quippe rem iplius
præfentem fenfibus, aut y notam intelle et ui:huius generis est iste:
absen-> ti enim fic scribam, Ista tua cura, quæ te angit: Iftud Mufæum, in
quo scriptitas. Neque enim prisci re ette fcripfere, Pronomen Iste, lignificare
+ præsentem personam: fic enim fcribam, istud tuum prædium, in q diuerti fessus
de via, abest ab vtroque noftrum mille paffibus. Præterea i pa pfi
fibicontradicunt:aiunt enim, Primam et Sccữ + for dam non variari per genera,
quoniam presentem Y iji rem semper indicarent: ergo ifte, quomodo per genera
variatur, fi semper præsentem perfonam + indicant? Alter quoqueeorum error,
quum HIC, appellarunt Pronomen præpofitiuum, iccirco, quia fignificet primam
rei cognitionem: id est, " quod reddaturinterroganti,fic, Quis fecit? Hic.
lam omitto pessimum loquendi modum, neque enim significat cognitionem rei, fed
nota eftco 2 gnitionis, significans rem. At enimvero etiam subiungitur relative
ficut etiam Is, frequenti vsu Cæfaris, et Salluftij, nimirum vtriusque origo ea
a dem est.soxiglfee:oxe, Hice, a quo per Apocopen, Hic:nam lones:, pro o,
dixere. q An vero, q aiunt,verum eft? Primam et Secu dam non variare vocem per
genera, propterca quod præsentes semper fint: 1 ertiam variare, il
lella,illud:quianon (int præsentes; quæ sub ter Rc tia circumferuntur.
Atquehociam a nobis reie ' ettum eft.Namque quod appellantPronome Demonftrativum
“hic”, “hæc”, “hoc” variatur, ac præ fens tamen ab ipsis femper ponitur: itaque
suis ipfitelis pereunt: pereunt vero et noftris: non e 2 nim semper præsentes
inteľ nosloquimur. Quid enim ex vltima Germania fcribat ad me puella, atque ego
refcribam? Amo te,inquiet: ia hicge nus neceffarium eft: vt fciam, amicusne ani
amica bene de me fentiať. Quærunt etiami, qüum Pri. ma, etSecunda certis
feratur numeris,quamobre Tertia non distinguatur: Quoniam,inquiunt,ex
antecedentinumeromoderamurfequentisper • fonæ intelle et uri,sic, Ipfe se
interfecit:ipfæ fe in Renterfecere. Atenimvero ratio hæcnulla eft: nam priimum
dicam, Græcos non carere numero plu rali, ex tOY, łauto's. Deinde hoc modo
foluentur- 2 oinnes quæstiones; Mobilia enim Nomina, non erit pecesse variare:
intelligimus enim fexum ex præcedenti substantiuo, et Casum, et Numerum: lic et
verborum ratio vnica voce eadem fit, qua. lis qualis præcedat: Cauffaautem
huius rei fuit Græcorum imitatio: nam tametfi in composito distinguant, vt
posuimus: tamen simplex vox, tou vnde noftrum Se, communis vtrique numero fuit:
id quod non tam consulto fecere illi,quam cc euenit forte, vt etiam in multis:
Nam quid limi leințer fyw, et nueis: rv, et vues? defe et u igitur multa
funtinnouata, fuis deftituta, aucta alienis, ficapud Latinos, Ego, Nos, Tu,Vos.
Quare vt eum errorem emendarent, addidere alterum Pro nomen quod afferret et
numerum, et genus.Grę ci antes; nos, ipse. Ealov, seipsum. Quod autem
chicafferimus,verum effe fatis constat,quum in ca » ulibus quoque non inuenere
vocem, qua differtent. Nihil.n, intelligas diuersum, cum dicis, Se interfecit
Cato: et,Seauthore voluit Cæfarem in kerfici. Orationis enimvi
percipiasCasuumdif Kerentiam,vocis autem fexunon percipias. Assi egneatigitur
rationem, quare duorum Cafuum, esnaxime'diuerforum, idem fit fonus.
Relatiuaautem funt Is,etQui,vno modo: ree nila tina? cerunt enim rem jam
positam. Altermodus este quum relatio fit per reciprocationem,hæc vnica
Elantum, ocem habuit in Pronominibus, SE. Exemplum veriųfq; esto fic, Cæfar
optimus.jma.» perator, atque vir fuit clementiffimus. is Gallos pue Out Y 'iij.
VI. pygnando, et seipseignofcendo,vicit.
Inter hæc. connumeraruntetiam ille. Nonpessime sentiut, fed exemplo vtunturnon
bono,e feptimoÆnei. dos, -- Sic Juppiter ille monebat. At enimuero in
exemplaribuslegitur Ipse, non autem ille: neque enim refert Iouem, cuius no men
ibinufquam positum eft: eft enim Ule, Iste: non dicas igitur hocloco, Sic is
luppiter mone bat. Quis tandem füppiter? nullus enim ibielt. Quod li in
quibufdam fcriptum inueniatur, vt volunt, Emphalim intelligamus: vt, Thais illa
Corinthiaca. Eft autein miltæ naturæ, atq; indif Ce ferentis,tum ad Relationem,
tum ad Demonstra tionem primi exempla frequentissima. -Teretesfuntaclidesillis.
ato -Ille etterris iactatus. Oftendit autern in Sexto, Ille triumphata
caputolta ad alta Corintho. demonftrat enim Mummium. Differunt autem
Demonftratiua abRelatiuis, quod Demonstrati uaftatuunt primam cognitionem: vt,
lste tuus animus C.Cæfar te perdidit. Relatiua autem eam iterant fic, Is te
reddet immortalem. Nam quod Gaiunt, boc Pronomine Bíte, propinquam rem fi pang
gnificari: hoc Pronomine lile, longinquam; non plane verum eft. fed ita
accipiamus,vt Iste 11. semper referatur ad rem,aut perfonam,adquam loquimur,
vtin Secunda in Antonium. Iltis fau cibus, ista gladiatoria firmitate: id eft,
tya. Istam vrbem appellabo cam, in qua agit is, ad quem fcribo: illam autem, ab
eo remotam,aut istạm vrbem de qua locuti fumus, Quoniam eius ori, gouls, parem
vsum habet. Sed et aliquid præsens» $ E Iitud, appellamus,vt apud Quintilianum,
lite iuuenis.Et de eodempaulo post,Hic iuuenis.Se cundo modo vsus est Gellius:
Brundufium ve ni, atqueisthic offendi quendam: pro, Ibi: atque fi dicat, Ifto
in oppido offendi:vt,æque dicatur, Isto oppido, et Eo oppido: quoniam ifte,lit,
ls, Te Atipse, commune omnium personarum est: upan dicimus enim, - Ipseferam
teneralanugine mala. et, Ipse vides: et ipseratem contofubigit. Quare quuin
Tertiam assignarint, minus verea Prima, eta Secunda 2-, mouere.nequeenim recte
probant sic: Dicimus, inquiunt,Ego feci,Tu fecisti, Ipfe fecit: quare si cut
Ego,est primæ;Tu, fecundæ: fic Ipfe, Tertix. Huic nosad hunc modum et
refpondemus, et obiicimus: Si Ipse, non effet omnium personaru,» noniungeretur
Primæ, fic, Ego ipfe. Neque vlus) lam figuram effe in toto ambitu literaturæ,
quay: Prima cum Tertia iungipossit. Item dicimusno effe verum, sic poffe dici,
nifi prius aliquidsub- ») + fic quod referat: exempli cauffa. Quærit Anto nius
de O auio, et Lepidum alloquitur: Quis patrauit parricidium Ciceronis?
nonpoteft dice rede Octauio,Ipfe fecit: nis O et tauium nomina rit.efteniin
relatiuum: fed commodius etiain si senon nominat, potest dicere, Ipfe feci.
Sednul- + gantur etiam cum dicunt, Verbum ipfum Primæ perfonæ habere intellectum
Pronominis Ege: quoniam si sic dicas,Feci:neceffario intelligas, E go.igicur
poffe ponicum primaVerbi,quia pria. maPronominis fubfit.Verum de Tertia quoqne
idein CIE 16 1016 7.50 del adi Y iiij. VI. bigo ling 0 idem intelligas,Fecit,
habet intellectum prono 2 - minis Tertiæ. Præterea Gcut Relatiua cætera o mnium
funt personarum:fic etiam hoc: nam eius see metha ho qual harorigo est ab Is:
Ipse. at, is sum,dices: et, ls es: et, is est. Addunt alterum augmentum.
interro ganti, Quisfecit? nüquam respondebimus, Ipfee pro, Ego:aut
pro,Tu:sedpro Tertio. Hic eft'fal lacia fimul et falsitas: Fallacia eft,quia fi
dicas lp: fe, et oftendas Tertium, recte dicas: fed etrede cefite oftendas,
auteum quicum loqueris: Nutas enim et ostensio statuunt primam cognitionem, quam
iterat Ipse.Si autem nullum oftendas, fal sum est,fic poffe loqui nos. Quis
enim eft ifte ip se? Acutius etiam intuenti apparebit ratio: nam ce
interrogatio est in tertia persona verbi: itaq; fa cile reddas Ipfe fine verbi
repetitione. At fi dicas fic, Iune fecisti hoc? possim refpondere, Ipfe fane:
etiam nullo verbo repetito. 2'Præterea quis nescit; Affirmantis, et Interro:
ganuis, et Respondentis orationes non differre nisi modo quodam? igitur Aeneas
quum dicit, Quæque ipfemiserrimavidi.nonneinterroganti Reginæ fic, Vidifti
ipfe?refpondeat, Ipfe. Respon demus tamen certius, et commodiuspalia, Hic, w ]
ste,ille, ficut et Græci, što, deiva, cileivG.Pru udentius igitur fecere, qui
Fi@ yuanxov appella uere, propterea quodomnibus subiungeretur p fonis, quasi ordinarium
additamentum intelli e gas. Consultius autem etiam,qui dm et Tixev,pro pterea
quod intenderet significatum. certame nim rem ftatuit, atq;
circūscribit:plusenim est, Ego ipfe,quam Ego.Iccirco pro Solo,etiam
sunt interpretati: at id euenit pro structura orationis, atque yi
verborum: yteoversue Sexto diuinio peris, Iple ratem conto subigit. Quum enim
ne- > - minem, præter Charontem, nominaffet, retulit = eum in fingulari.
quare etiam folum intellexit Sed fi duo aut plures fuissent, poteratetiam fic, Ipsi
ratem subigunt: vbi nihil effet solitarium: Sed nunquam Grammatiçidesinent
ineptire: ve slutiquum ausi suntdicere, effe hoc versu Nome, + non Pronomen: et
tamen eftloco eius nominis, Charon. Sed æque est, atque sidixiffet,idem.In
terdumvero etiam additum nihiladdit:vt apud Ciceronem, Quiante seipsum
Consulfuit. Vfos autem fuiffe veteres aliter hoc Pronomine, quam ab istissit
obseruatum, oftendimus in O triginum libris. vtaliquando quasi loco Adner.no
satiuæ, autSubdifiun et iuæ capiamus:velut apud Catullum eo versu, Namcaftum
effe decet pium poetam _ Ipsum: verficulos nihil neceffe eft. Etapud Virgilium
in Tertio, Portus ab acceffu ventorum immotus, etingens Ipse: fed horrificis
iustatonatAetnaruinis, Eodem modo in primo Achilleidos Statius, Vacuisque
reliquerat antris Ipsam: sed carulos afporiat: Plinius quoque id obseruauit,
vsusque est libro, decimofeptimo: Vites,inquit, Aquilonem fpe ctare debent
ipfæ: sed eorum palmițes Meri diem. In vicefimotertio Liuius non cum Aduer
Satiua, sed cum Copulatiua iungit: L. Pofthu mium consulem dilignatum, ipsum
atque exer citum deletum.Eftigitur trium personarum con munis vox,tam sola,quam
addita:tam Relatiua, quam Demonstrans. Pronominaderiuata. 20 D Eriuata
Pronomina;a Primaet aSecunda, bina sunt, a fingulari, etplurali, eaque di ftin
etta vocibus, quia origines distinctæ: Ego, Meus:Nos, Nofter. Tu, Tuus: Vos,
Vester. Vbi fecudę facilior esse videtur analogia, a “Tu”, “Tuus”. At Primæ non
item, fed ab obliquo Mei,nõ are LIĆto,Ego: In học Græcos sequuti sumus, uzzeući,
allli autem non temere pofseffiuum pronomen Cerâ poffeffiuo cafu deduxere: neq.
enim diftat fues lembuos, nisi ficut Albedo, etAlbum:quare neque « Taysa
Turecto, vt putarunt, fed obliquo fecun do casu ortu est.A tertia vero persona
non fuit de ductio,ppter numeros variata, ppterea quod ne primitiuum quidem
variabatur.cauffa autem pro pter quam ab vtroqueNumero deriuentur, hæc eft,Quod
Græcidicunt apos, ti, nos relationem: fignificar duo,rem ipfam,et terminum
quendam ad quem refertur:igiturpoffessiua pronomina et Grem poffeffam, et
poffidentem consignificabunt Square numcrum pronominis poffefui accipie, mus a
numero reipoffeffæ: etnumerum prono {minis primitiui,vndeillud poffefauum du et
um est a numero poffidentis. Igitur quum dicamus, Ego polsideo libros:dica,
Librimeisunt.et, Vos poffidetis librum:dica, Liber vester est. Hincli. quçt qua
ratione a pronomineprima persone du ettum sit pronomen tertiæ. Equustertiæ
peren sonæ eft: itaque Meus equus si dicam, tertiæ quo que erit, et a ME, quod
est primæ perfonæ, due ettum est. quoniam relatio eft adprimam: figni-. ficatio
ad tertiam. Natura, et vsus prominz Sui,Snus,etreliquarão porei ori Vanquam non
est presentis operæ,decon-? structionis vsu,autlegibusscribere: tamen quia
natura primitiui, et deriuatiui Terrix per fonæ multæ præclara ingenia vexauit:
alia etiam jelulit:a multis confuse aut perplexe tractata funt: videamus hîc
quæ eorum fit ratio. Relatio du. ou gone splicimodo intelligitur:nam aut habet
terminum i extra rem quæ refertur: vt Dominus refertur ad Seruum.Aut habet
terminut eundem cu requæ refertur, ratione tantummodo differentem:velu ti quum
dico, Cato fe interfecit:Pronomen Sereia et fest Catonem ad Catonem: ratione ab
fefe diffe rentem, non substantia: propterea quoddifferta seipso tanquam agens
a patiente. Iccirco Græci a vpexAcest, quafirefra et um dixere: funt.n.oria's
fia, sellæ plicatili in feipfas reciprocatu. Verum ea vox dariufcula eft,
reditenim in agentem para fiointegra,non fracța.Itaque alia w Toma Desa fed et
communis hæc nimis:sunt enim yerba quar "dam talia, talique nomine
censita, vt Bereo: et al terum tantum terminum dicit,Paffionem.Noftri autem
melius,Reciprocum:qua appellationemx tuam rationem referendi complexisunt: semper.n.redie
vis reirelatæ in feipsam:Ipsefui memor: Ipfe fibi hostis: ipseseamat: Ipse de
se hoc exigit. Ætas noftræ proxima in cæteris cafibus optime uvfa eft: intertio
cafu frequentiffime hallucinata; apud plerosque enim inueniasfic, Ego dedifibi:
etiamin oratione diserti yiri Agricolæ. Græci cautem veteres abusi sunt in
poematis fuo opě, co dem modonon reciproce,fed transitiue. prome? Cumigitur
idem sitmodusorationis, etnar rantis fimpliciter, et referentis narrationem: ea
dem quoque erit ratio dicentium fic, Portia fe interfecit: et fic,Portia
rogauit, vtse interficias, Refertur enim in prioreexemplo,Interfe ettio: in
pofteriore,Rogatio interfectionis: at Interfe ettio.. femper in Portiam
recidit, hæc est natura Pri. mitiui. Quod autem ab hoc deriuatur Suus, parem
naturam, vfumqueeft conseeutusa: vt quocun que loco primitiuum poneretur, in
eum locum ius fuum haberet: sic, Portia fe interfecit: et fic, Portia fuam
vitam intercepit. Differtautem a Primitiuo ficut Adicctiuum a Substantiuo: Ita
que etiam reciprocatio differt ab illius recipro cations namin deriuatiuo redit
reciprocationo inrem a quaprocedit a et io, sed in ea quæipfius rei funt.fit
hoc exemplum:Vidi Cæfarem homi nem:hîc fubftantiam ipfius Cæfaris intelligo:
at, VidiCæfaremhumanum: intelligo hoc, quodis pliushominisest. Sicin
Pronominibus. Vidit fę Cafar: Substantia reciprocatur:ar,Vidit fua Ca
farareciprocantur ea, quæ Cæfaris sunt. Acquan uquam hocquoque modo potest
Substantia reçi aprocari,vt fi dicat, Vidit Cæsar sua crura: tamen non
permodumsubstantię refertur,fed alio præ OC dica EN 1 pro, vestrum. 00. 101
dicamento, 58 l'adv, per poffeffionem fane: quare Poffeffiva bæc di ta funt.
Intelligo autem pofler fionem, quæ aut fuit, aut eft, aPombaiam futura eft:
vtsuum regnum hæres dicat, quo nondum poti tus est. atque ipfam
negationem:vtapud Vergil. Non fuapomia. lidem tamen Græci licentius vsi funt:vt
Hefiodus, o nepov za tele vureisoa. suum, Sed loquendivfus maximus Tyrannus
elt:Surving replit enim etiam Latinis, vt vbiponeretur veras,
bumSubstantiuum.eo quoq; fubiret Pronomem hoc: vtapud Vergil. --Sua femper
apudme Munera funt Lauri. Et alibi, --Sunt hic etiam suapræmia laudi. Neque
abeft ratio: per verbum nanque Substan tiuum nihil extra effertur, fed in eodem
quiescit: ! itaque par est reciprocationi, quali stenow,licu tidicimus
quædammembriscarentia,Sedere:qa' non moventar.Paulatim tamen invaluit, vtad -
ll lia verba transferretur: Nam quum dicendum effet,Suo gladio feipfe iugulat:
tamen Terentius, Suo gladio iugulo,dixit: Eft apud Martialem a pertius:
Etsuariseruntsacula Maonidem.Id autem pau lisper medio quodam loquendi modo
invedums eft,qualis apud Catullum: Snus cuig, attributus est error: eft enim
ibi et Substantiuứ, etParticipium. Quarepotuit præ terca dici,Suus cuique
innafcitur error. Ita fcri ptum est in inveđiva in Sallustium: Quod fi i Te ftius
vitam memoria vicerit; aliam P. c. non ex DOS 017 eti 7:6 2:07 701 Ja idi QUE W
oratio 2 346 Iul. VÍ. oratione,fed ex morib.suis fpe ettare debetis. Eiuf dem
modi eft illud Ouidianæ Penelopæ, Aspice Laertem, vt iam fua luminacondas. Ita
que ridicule nimis ausi sunt accusare folçcismi Diuinum poetam eo verfu:
Namg;fuam in patria antiquarintsater habebar. Eftenim eiusdem
rationiscumfuperioribus. Ne -mo vero dixit vnquam solæcismum eum, quo do etti
viri vterentur.Sicenim omnes sunt loquu ti, vt pure, nonruftice loqui
putarentur:quemad modum M.Tullius pro Sylla:Sylla,fi fibi füus pu dor,
etdignitas non prodesset,nullum auxilium + requisiuit. quem dicendi modum
temere nimis inusitatumappellarurit:quum etiam Plautus, qui Romanæ linguæ lex
quædam fuit:etiam Teren tiusqui veteris nouique Latij limaquædam ha bitus eft,
ita etfcripferint, et feripta totiusvrbis iudicio approbarint.Plautus in
Mercatore fic,Is " bet faluêre suusvir vxorem suam. Terentius aute etiam
fine vllo responso mutuo, sed absolutene que solum deriuatiuum, verum etiam
primitiuus Suo fibigladio hunciugulo. Quare feretur illud Ver gilianuin eadem
prudentia: 1 Viuitefelices, quibus est fortunaperalta Iam fua.Id est, iam sua
cuique, ficut eft clarius in Sexto: Quiquefuospatimur manes. Tria'kinc colligimus:Primogeniüm
nuquam fineaperta reciprocatione poni præterquam mo doillo Terentiano:
Deriuatum autem occultio re, sic, Sylla si fuuspudor fibi non pdeffet:id eft,
prodeffe intelligeret. Alterum est, nullum efle 1 dia terbietet CIOK
0 CUTIQUE 1101 umaut emeret etiamTe y quedar tatorin discrimen, fiue vulgarem
teneat significatum, et ue pro eo, quod est proprium ponatur: præterca recte
dici,Suus Cæizris, et Cæsarum.quoniam la primitiui voxa numeris non variatur,et
SuusCæ fari:quoniam verbum orationis obliquz dux est, atque ipfam regit. Eft et
illud manifeftum, Distributiuo Prono mini additum circumagi per omnia Genera,
Per funtia sonas,Numeros,et Cafus, idque fieri vi distribugg tionis: Non folum
igitur cum Quisque,vt dixere: sed etiam cum Omnis, et Quicunque, et Quil quis,
et eiusinodi: Suum omnes Nationes tuen tur morem: Quemcunque suæ originis
pænitet, Plats eum oportet effeineptuin: Suus omnib. A fiaticis dicendi mos
eft: et alia talia. Sic etiam additis Pra politionibus: Starum fortunarum ergo
nauigac Lufitanus. Etiam in Sexto casu, contra quam sen fere:Suo quinis genio
potelt acquiescere. Hoc etiam eliciemus, quuin Scintelligamus el se
semperreciprocum, fi duæ lint perfor:ą,tolle- zimmunocom dæambiguitatis caussa,
alio Pronomine vsos ver que teres. Diligenter itaqueobscruatum eftin decla
matione Quintiliani: Non sic nuper repugnafz fct, fi illum i ribunus voluiffet
occidere. Si n.dia ! xiffet Se, haud intelligeret Marius, vtrum accipe ret,
Reumne,an Tribunum. Par exemplum est, Rogauit Nero Epaphroditum, vt fe
occîderet, Nescias vter sit occidendus; Nero, an Epa phroditus. Verum hoc loco
fi illum, pro Se, fubdas, minus commodeloquare. Ita est:Rogat Philumena te
Pamphile, ne fe deferas. Ergo i dem crit: Rogat Philumena Pamphilum ne fa desea
crcatoret serenie dablole tampre returille serafta. licurelt enium Di przterea
autem or cht,ouli deferat. Verum hæ orationes maxime funt fu giendæ. Cuius
consilij modum in primo librod exemplis eloquentiæ a nobis dictum fuit:quili
ber mihi vna cum duobus pofterioribus iam per fectis aut a Carnuto, aut a
Provinciali surreptu est. Mr Eft etiam aniniadvertenda locutio illa, Inte fe:
fic, FratresThebani inter fe dissident. Grad anon tam feliciter: sannous, alius
alium: non. n. complectuntur illum mutuum responsum vltra citroque: at
nos,Inter se, quali dicas, Medium in ter cos diffidium eft. Itaque Se, eft
casus pluralis, vtrumque componensfimulacdisidium:iccirco distribuitur, deinde
ad duo singularia partitum hincinde. Animadvertimus autem Ciceronem in primo
Officiorum sic locutum: Homines au tem hominum cauffa essegeneratos, vt ipsi
inter se, alij aliis prodeffe poffint. Declarat enim, In ter fe, per dimonous.
Etin eodem alius loquendi soruyu mamodus est, Qua focietas hominum inter ipsos,
et vitæ quafi communitascontinetur. Idem enim eft, Qua homines inter fe fociati
continentur: imacon Colligitur etiam lex dicendi hæc, Suacaussa
feci:recte.Suicauffa feci: non re et e:non enim re ciprocat. Sed, Mei caussa
feçi:Sui caussa vt face % rem,rogavit. Quæram igitur,andicam, Tui cauf fa
feci:Mei cauffa fecisti.Etfanepoteft:non enim sunt reciproca, fed personam
tantum deli egnant:fed passivesemper accipiuntur.Tuiamor, quia tu amaris: Amor
Tuus,quia amas: vt apud Ciceronem: Quod desideriumtui ferre non pos fet.Etin
proæmio sexti Quintilianus,sic,Amore i inci Tolbe ab 01:18: G INH Donicos
Vledes. callspice 12 DATE diues arian in Cicent · Homia IS, VEINIL arateuis mei
vicitetiam matrem fuam. quod plusamatus fuieta filio quam a matre. Et
Vergiliusin xila Viettus amoretui. Quare vbierit reciprocatio, ni hil eritambi
uum: vrNarcissus Ouidianus,Vtor amoremei. Est enim ibi autoQinawlia. Atque hæc
quidem natura horum Pronomi- Exay numeít,vtfuum quodqueobtineatlocum: quod fi
eadem fine discrimine sedem ineant, id non ipforum natura fit,fed vi partium
aliarum, qui bus oratio constituitur. Sunt enim quædam No mina, vt Cauffa,
Fama, Imago, quibus vtrum ad dideris, idem fonat:Cauffa meafecisti: et, Cauffa
mei: propterea quod vox hæc Cauffa, vim habet tanquam pafsiua.fic,Imago mea, et
mei.quia Ima govno tantum accipiturmodo,de eo,cuiusest: 2 ethabet vnam tantum
rationem relationis: fic et Fama. At non fic Poteftas, non Memoria, non aº lia
ciusmodi:nam habet Potestas duplicem rela tionem: alteram adme, qua possum:
alteram ad alium, qua in me poteft.fic et Memoria, etVlus, nistel et Copia.
Copiamea,quam posfideo, quasum diues:Copia mei, qua quis in me vtitur. Sic
Fa-> cultas, etVtilitas, et alia talia:vt, Accusatio mea, qua drwxws ago
enim reum: Accufatio mei,qua Qevywagor enim reus.Sunt etalia Nomina, quo rum
natura non repugnats sed vsus tantumnon sur le icam, I admittit:vt,Seruitus.Nam
fi Dauus estmeus,eius otelio feruitus mea est: ille autem sic loquetur, Mei ser
uitus: ettamen correlatiuum eius non respondet ntur.Tu pari ratione: dico enim,
Meus Dominatus: et 12 am2; Dauus ad me, Tuus, inquiet, mei Dominatus. i ferreno
Caussa autem eft,quia funt relatiua inæqualitatis.-) Z j. Yeriant alius.log at.
Idea: continent 26, Sama e:noner ni caullari tuy tantum anus,liidid Iyl. VI. ti
et CI Verum,vt dixi, vulgus non ficloquitur,vt Domi nus dicat, Meaferuitus: sed
feruus. At philofophi orationi vsum illi concedunt, fibi reseruant sapi
lentiam. Quædamapertius etiam cumnominibus iuneta eandem naturam declarant, vt
apud Sallu © ftium, Metus Pompeij:non, quem metueret: sed, b quometueretur.
Quemadmodum igitur Nomina sunt,quibus gmin mofine discrimine assignentur:ita et
Nomina,in qui bus vnumpro altero ponctur. At non e contra P rio,vt vbicunque
erit Primogenitum, effe possit etiam Deriuatum.Ea vero funt, Pars, Totum,Di
midium, et eiusmodi. Hec.n.tam ad corpus meu, quam ad alia transferri queunt.
Quoniam vero a duplicem habent relationem, vnam qua declara P
ceturpoffesfio:alteram, qua fuis correlatiuis respon dent: iccirco duplici
quoq; Pronomine præscri bi sese patiuntur. Effentiapartiseft ad Totum,et Totius
ad partem, igitur per essentiale Prono E amenstatuetur:vt, Pars mei; ego enim
sum totum per partes. Poffeffio autem partis accidentalis ceeft:itaque mei pars
poteft effe non mea,puta vn a guium resegmina: autos e cicatrice, quod ferua
uit sibi Chirurgus,vtoperam ostentaret. Quo in loco falli funt, qui
hocnegabant: pars igitur bo mednot'ei uis,qua vescor,mea est possidentis:non vt
pars, fed vtres poffeffa. Sic Ouidij parte fruimur nos, nuncipfe non
fruitur:idest Nomine: itaque fica fcripsit, Partetamen meliore meifuper
altaperennis 9 Aftra ferar.qum viueret,poterat dicere, Parte vmca etMei: nunc
non poteft dicere, Parte mea, quan nullam habet: fed mei, quæ pertinetad to tum
hominem, cuius pars Fama eft, quasi anima rerum geftarum. Atque hoc quidem
vfitatum ac frequens est.. Quod vero e Plauti afferunt Pseudulo, non pro
bant:id eft eiufmodi: Duorum hominum labori parfiffem lubens,Meiterogandiset
tui refponder jeg dendi mihi:aiuntquedicendum fuiffe, Meo, et us Tuo.afferuntque
a Ciceronepro Gabinio exem plum: Dico mea vnius opera seruatam Rempub. et p
Murena: Extuoipsius animo conie et uram ceperis. Ego vero puto Plautum non
folum Lati ne,sed etiam purelocutum: neq;defuisseilli, aut, vfum produce, aut
rationem psuasore. Principio Græcisicloquuntur,monGous. Deinde lepoto nitidio restorationis:
Tum priscos vfos effe pri- i mitiuo prius, quam deriuatiuo,verum est.Poftreal
mo Cicero quoque fic fcripfit ad Curionem, 1 Eam vnius tui studio me affequi
poffe confido.» Neque enim est Librariorum mendum,vtaiunt: temere enim nimis
expungunt, fiquid non arri det.Nequeverum est,quod profitentur,cum No minib.
numerum præscribentib. fic faciundum effe: fed qualecunqneapponatur,ordinem
esseau torem diuerfitatis, feruitumque auribus exipfa concinnitate. Si præcedat
Pronomen, cõfueuere admittere Deriuatiuum; sic; Tuoipfiusstudio:fi sequatur,
ponere Primitiuum,Vnius tui operai ); quoniam nomen Vnius vagum est ad
plures,cir- » cunscribitur essentiali pronomine fubeunte:vt quærenti quis
fitille Vnusrintelligo, Tc. Quum autem præcedit poffeffiuum, fic, Tuo studio: Z
ij cir Ivt. V. 1 ر cecircumscribitur Studium, et exemptumemultis attribuitur
yni. Tuo studio vnius,exclusa opera aliorum. In tertia vero persona etiam fi
præce. udat Pronomen, primitiuum fit:Cicero aiebat sui vnius opera seruatam
Rempub. Quoniam autem affeuerabant, passiue sem + per accipi eum cafum fic
terminatum, Mei, Tui: a conati funt alias terminationes reddere actiuis, Mis,
Tis. Verum longe falsi sunt: ficenim dice ' tent Tertiam perfonam Sis; etiam a
etiue intelli gi: id quod nemo auderet: eft enim, ve diceba musai'rowaIesi
citantporro versum Ennianum: 4 Ingenscuramis eft concordibus æquiparere.
Vtfitucí Sed fic fane esto: non cötinuo illa pas. fiuis tantum addicent. Maiore
quoq; curiositate + negarunt poffc dici in plurali, Milites noftrum: Ticuti,
Milites nostri, a nofter: fed facile redar. guunturratione. Adeo enim re et e
dici putarunt; * t cafum eundem Primitiui duabus cfferrent citerminationibus,
Noftram, et Noftri: quoru al terum effet a Græco, nuwr, alterum idem effetcứ
deriuatiuo plurali.Quare etiam Sallustius in Ca catilina, Maiores vestrum: pro
Vestri, pofuit: fic enim legit Gellius. Et Plautus in Mostellaria oftendit
Vestrüm,effe concisum:vtvescovo quum cedicit: Verum illhuceffe maxima pars
veftrorumi intelligit. Sicut Æolenses dicuni, vućw! postea factumeíturwis
etvestram. Cæterum vsus obti nuit,vt Ego, Tu, Nos, significarent quiddam to
tum, quod distribueretur: non autem possessionem: ut Vnus vestrum, qui tamen
non effet ve ster: Vous veftrum et RomanioceupabitRem pub. DECarsts pub.
Cæsar non erat illorum vt res poffeffa: sed vt pars toțius. In plurali quoque
candem inue nicmus variationem, apud Ciceronem in tertio de Oratore, Veftrum
omnium voluntati paruit; pro, veftræ. Sic enim loquitur idemad Brutum Scribens,
Veftris paucorum respondeat laudi bus. Sicut autem dicimus, Ego Cæfar video te
Ca tonem:ita dicam,Ego Cæsartui egeo,o Cato.Siç ctiam igirur, Tu Cato eges mei
Cæsaris. nam quid hoc prohibet? aut quare negaruntid poffe dici? Nequeenim
satis probant suamsententiam illo exemplo Virgiliano, Siquatui Corydonis habet
te cura,venito, este, nim per Apostrophen a feipfa in aliam: quafi gura
frequenter vțimur, exemplo ergo ponit: •. hoc,illud non negat, Non est autem
verum,quod aiunt,differre De “ riuata a Primițiuis, propterea quod Deriuata ver
bis iuncta imperfeetta lint: Primitiua perfecta Sed quemadmodum dicebamus,
Adiectiuum, et Substantivum sunt differentia non nominis fo lius, fed actionis
genericæ communes Nomini ac Participio: Nomini quidem simul vtraq;, Par ticipio
autem altera tanțum, Adie ettiuum, Pro nominiautem ytraque, nam Primitiua
substan țialia sunt, Deriuataaccidentalia. Deperfectio ne autem
praționisamplius iudicandumeft: pole sum:n.fic dicere. Meusfcribo: fane oratio
pfecta » eft: ficut, Fortis pugnat. Et Sofia Plaucinus festi uiffime, Certe
nofterfum. Tertia autem Primi, tiuorum adeo imperfecta eft:, vt nihil magis Z
iij. neqi IVLvic 2 1 + 1 Ongs M ! *. VI.
neq; enim poni poteft fine adminiculo: Cæfarfe macerat:fi.n. dicas,
Semacerat:quid intelligas? Quare fi iccirco imperfeet a funt Deriuata, quia
egeant adiumenti: hac quoque ratione illud erit imperfeet iffimum. Alia duo
deriuata Noftras. Veftras. Ira vero deductio duorum aliorum: Nam veteres
Aruspices atq. Augures quum ter ram diuiderent auspiciorum cauffa,fic
instituêre: Agrum omnem efle aut Romanum,aut Gabinu, aut Peregrinum,aut
Hofticum,aut Incertum.Ic circo Amatam do et issimus omnium Virgilius fe
citiudicare Turnum externum, qui Latini agri ce non efset:et Cæfar, qui id non
ignoraret, Gallias diuisit in partes treis: exempta ex ea partitionc Prouincia,
ppterea quod continebatur agropere grino tunc:Galliæautem tres, Hostico.
Ideacauf ce lafecit, quia eadem effentauspicia in Peregrino, etGabino, quæ etiam
in Romano. Ergo iidē Au gures agrum, qui nondum effet difpe et us, quib.
ccauspiciis designaretur,incertum vocarunt: vbili queretRomanum effe, non fatis
habuere fic dice cre, noster est: nam multi agri pacati peregriniita abiplis
poterantappellari,quum eorum esset po pulus potitus.Itaquc excogitarunt vocem a
voce, qua coarctarēt fignificationem ad Regiones:quæ ** fuitcauffa,vt eflet
analogia terminationis comu. nis cum nominibus regionum: Sarsinatis a Sark po:
fic Noftratis, Nofter: et per exemptionem duorum elementorum Noftras. Nequcfine
sa sont d. tiano PA tione a plurali duxere: quoniam de Ciuibus dici:7 tur, et
ad ciues refertur. Ita habes cauffam etvo cis, et terminationis, et numeri.Vsus
autem obti- Dokta nuit poftea, vt etiam ad familias transferretur: n etiam ad
fectas Philosophorum: quæfane fami liæ quoque diettæ sunt. itaq. Noftrates
Peripate ticos poterimus appellare. Cicero etiã verbavul garia,Noftratia
dixit:non quafi Romana, omnia enim Romanaerant: fed quafi ex sua fupelleet ili.
Quæremus autem nosmorenoftro,quam ob new name cauffam a Tertia persona nullum
deriuarut: quis 5* sweet enim neget rectea nobis ficexcogitatum, Roma ni fuates
captiuosAnnibali dedendos censuere. di Imo vero et concinna oratio eft, et
neceffaria.Ve rum duo in cauffa fuere, quominus id factum sit: 6 Incuria gentis
illius, quz manu promptior per i initia, dịcenda facere, quam diceremaluere: Et
vasta, atq. inexplebilis animi libido ad Imperiu: e inuitus enim Romanus hoc
pronomen Suum, a gnoscebat:omnia per Meum,aut Nostrum, meti ri cupiebant. His
autem duobus deriuatis etiam Græcorum copiam superarunt. Articulus. Is
declaratis, fatis constat, Græcorum artis culosnon negle et osa nobis, sed
eorum vsű u. fuperfluum. Nam vbialiquid præfcribendueste, pense quod Græci per
articulum efficiunt, ěrecev o AG:expletura Latinis per ls, aut Ille:Is, autille
feruus dixit:dequoferuo antea fa et a mentio fit, aut qui alio quopacto notus
fit: additur enim articulus ad rei memoriam renouandam, cuius. DS 7. iiij.
antea 356 Iul. V I. 1 antea non nescij sumus, quiipfum ponimus: aut componente
am ad præscribendum intelleet ionem,quæ latius mamime met paterequeat, veluti
quum dicimus, C. Cæsar, is qui pofteadictator fuit. Nam alii fuere Caii Cæ
fares,fic Græce, Kajoup o au Toxpatwp. Numerus. Vitautem numerus necessarius,
vti supra di co nomine, quoilla res significatur, a numero au tem vno numeri
duo deducti funt propter relationem. Nam Vos, pluralis est: deduciturautem abeo
singularis, Vester: quia fignificat rem fin gularem admultos relatam, vt dicebamus.
Persona, Erfonæ quemadmodu distinguerentur, iam i Pronominibus, amodo in
Nominibus, Namin 11 Nomine omnes personæ quinque casibusconti pentur; in
vocatiuoautem vna. Atin Pronomine vna tantum persona in prima, etvna in
secunda. Itaque inNominibus variantur propter cafus: in Pronomine non
variantur. Tu,enim omnibus in calibus secundæ personæ eft: et, Ego primæca, ręt
enim vocatiuo. Se, folam habet tertiam: De: riuata, omnes. Casus: Vmhocita
fit:igiturQuintum quoque ca Clumsum non solum habebuntipsorum aliquaz verum
etiam quædam constituent: vt, Tu, Vos, Vester. In poffeffiuisantem non immerito
dubi tatur. Nam ficuti Ego, caret Quinto cafu fingu lari, quia nemoseiplum
vocet:ita Meus, quod ab eo ducitur, carere quoque debuit, e contrario Tuus,
casum illum habebit, quiaTu, ipsum ha bet: et Sui,quia caret Suus, quoque
deficidebue rat. Atenimuero quemadmodum aliter contin- holone gat, videndum
est. Omnis Vocatiuus cafus duas personas designat neceffario: significat in.
Rem insecundapersona, et consignificat primam lo quentem: atque tanta facultate
eft, vi videatur » folus constituere orationem. Si.n. voces, Dauc: Dauus
refpondeat: igitur res vocata nisi distin guatur ab re vocante, eius cafus
nulli vfui erit. Meum seruum igiturcum appello, çu alloquor, quialius est
amesubstantia:accidentęautem re fertur ad me, iccirco potesta me vocari, quia
eft alius, etvocatur per pronomendeduậum ame, quia eft quodam certoquemodo
qualı ynu me. cum.Eft enim ynum relatione: ideo relatiuum al terum sine altero
nullum essequit. Atin, Tuus, non idem effe potest; Nam etlieft diuersaperso
nayocata a vocante: tamen significatam rem ap pello, et terminum relationisad
alteram pfonam dirigo, ita diftra et ussermo, ad feruum tuum vo catum, etad Te,
ad quemrefertur ille, non po teft cohærerc. Videamus vero subtilius, an huic
quoque cafus ille attribui possit, ac fic dicamus; Poffeffio excludit aliam
poffeffionem, iure enim meoius alienum tollitur.Meus enim ego fum,non alterius:
quare Ancilla manumiffam liç yocabo, ZY O TuaGedimino Tua. quia etiamfic
possim, quum eam libera: pollo mine Abi iam tua çs. Vfustamen infrequens non po
719 fuitlegemhanc loquendisic.De Suusautemfic ftatuamųs: Contradicere
fibiipfis, qui hæcduo di cant:Suus,semper reciprocumeffe debet:Suus ha Sbet vocatiuum.
quæ enim reciprocatia pofsit in teruenire inter vocantem, et vocatum relatum ad
aliam perfonam ab vtroque? Itaque nos etaffir inamus,haberevocatiuum: et
negamus, femper efle reciprocum: sed recte dici, Sui ferui eum In ftulere: et,
Suiserui eum sustollite. Figura. more Implicia, Hic,Is, Ego, Tu,Sui.Componuntur
autem partįm secu, fcilicet geminationepu. rä:partim aliquo
interpofito:vt,Identidem:quod etiam mutauit naturam. Item cum diuerfis: vt,
Isthic. Etiam cumaliis extra genus suum: vt, Tu te, Egomet, Idem, Suapte,
Hocce. Sic cum Præpo fitiõibus, Nobiscum Mecum. Cumnominibus, (Reapfe, quod
aiuntpro, Reipfa, pofitum aban Stiquis.Ipfe, quoque compositum effe diximus, et
lifte, et ille,ab Is, Doresimitati, quitaddebant, lones te.Acoles etiam
dicebant fe pro o, et coru pars,Dores. Sic Theocritus in quarto Idyl lio: maile
spußdav.Atenimuero quum inficdan tur Illius, Isțius.Ipfius,non videbantựr
composi ta.Sicut Tute noflectitur, neque Hoc, nili interi a
tus,Hyiufce.Composita funttamen,quçvfus suo arbitratu deflexit. Cum his autem
alia quoque ingenias:Egoipfe:et numerosius, Egamětipfe. Cape Excludit apresenti
opera.confilia antiquorum. Vlta alia de Pronomine ab antiquis di etta sunt, quæ
alterius operæ indigent, partim enim pertinent ad eam contemplationem, quæ
docet inflectiones: partim ad conftru et ionis le ges: quæ omnia
fimulcoaceruata minus recte ve: teres confudêre. Materialis caussa Pronominum.
Vorundam materia patet, aliorum non ite. Nam obliquiquorundam secutisunt nomi
num tertiæ declinationis terminationem, Mis, » Tis, Sis. Quædam pronominum,
Huius, Eius, Illius. Obliquus autem Tui, Atticos secutusest, Tü: additumiwla,
vt T8786. Tibi,interpofuit con fonantem,non aspirationem,vt Mihi, Toi, Moi.;)
Nos, et Vos,non habent elementa, quæ sequan turGræcam originem: sed Nigidius
conatus eft deducere materiam a cauffa, non penitus inepte. eam,quivolet, e
Gellio petet. Inter Primitiua est Is, et Hic: alterum sine aspiratione, alterum
», fine sibilo, ab eo quod Græce erat.o, addito ke, » et adempta vocali prioris
obliqui aliam fibivo çalem asciuere,Is,Eius, Ei. In quibusdam com munem habuit.
In plurali, li. In cauffa est fonus affinis vocalium, quem fonum foli Belgæ
hodie » incolumem,vtpleraquealia, feruant, Contra,quam feceruntPrisci,quade
causa prius de Pronomine, quamde Participio egerit. ETMTG huius libri initio fa
ettum eft, vt declara remus ordinem, quo cffet Pronomenftatuen dum: tamen hîc
quoquenonnihilconfilij capia mus. Pronominis intelle ettionem esse priorem
Participio, ficfatis constat: Sinomen anteit alias species, etiam Pronomen
præponetur. Nam fi partes anteponuntur toti, eaquoq; quæ partium vices
geruntpræibunt id quodtotum fit: veluti carnium, ossiumque fubftantia primoloco
nota synt: item Pedis, Cruris, Oris ratio potior quam totum animal:puta Homo,Leo,Canis:ita
etiam harum partium vicariæ partes quæ dvofnoga, vo cantGræci, antegredientur
intelleet ionem ani, malis ex ipfis constituci: vt,quæ loco sanguinis funtin
Infectorum genere, et a Græcis dicuntur, ixapes,quæ pro ossefuntin Piscibus,
etvocantur, Spinæ: quæ pro ore sunt in Plantis, etnominan tur Radices:hęcomnia
anteerunt cognoscenda, quam aut Inseđa,aut Pisces,aut Plantæ. Quam obrem quum
Participium quiddam site Nomi ne, Verboqueconflatum; non tantum poft No. men:
Verbumque, sed etiam post Pronomen ex. hibetfefe nobis intelligendum. Præterea (vtar
e nim quibusdam falsis, sed quę illi ipsi pro verisha buere) oratio perfeet a
effe finePronomine nulla poteft:constitui enim personas a folo Pronomi. ne
arbitratsunt, faltem primam, et fecundam: atsine participio poteft: vt etiam
Pronomina fint adorationem,quam Nominamagis necessaria. Affectiones quadam.
Roprium Primitiuorum vagari, ac diftribui in multa, putauerunt.co exemplo.
Neuetibi adfolem vergant vineta cadentem. aiunt enim omnibus dictum eo Pronomine
Tic " bi: verum res fefe aliter habet: Alloquiturenim Mæcænatem: libri
enim didascalicimaxima ex parte certis nominibus discipulorum nuncupan tur. Ita
etiam aiuntad ornatum orationis poni fi apud Ciceronem ad Brutum, Ecce
tibiPom-» ponius nofter:nam tum aberatBrutus. Egove to aliter cenfeo: Aduerbium
potius Ecce,positu, ad ornatum, ficut et apud Iureconsultos: at pro * nomen
Tibi seruire legenti epistolam Bruto. Proprium autem Pronominum etiam alia ex i
fefe parere Pronomina, vt Is, ille. Et Aduerbia. illo. Quodvero fcripsere,oriri
abipsis etiam No. + mina, falsum eft:neque enim Noftras, nomen eft: fed vt
noster ad poffeffionem communem, ita Noftras,ad communionem poffeffionis. Nonnc
dicis, Meus ciuis, etMeus popularis? Siç dicet Solia,Nostratem Getam, apud
Terentium. Ita que ij, quinomen putauere etiam inter Prono mina recensuere: fed
alio exemplo vtendum fuit. Nam a Quisquis, Quisquiliæ diettæ sunt.fuit enim
quicquid, so tugav, vile,et obuium forte, non consilio. Proprium etiam,vt
diximus,etinter fe etcum aliis iungi, et geminari, et inter se construi ad ora
tionem:Mea tu. Etiam inter fe referri: Is,qui ve mit. Item amittere significatum
p casus ratione. Del more Æolico: n. interdum enim nihil significat apud
Theocritum. Sicnos, Tute folus loqueris. Plautus in Milite etiam amplius, Tute
fcisfoli te tibi. vtpofsis arbitrari effe potius additamentum, vtin alio
pronomine, Iste. Proprium quoq;, poni pronominis significa. to:Suus, pro
proprio, et agnato. Apud Iure conful ços.at exemplum quodadducuntno feruit,
Sunt etiam sua premia landi. hîc enim elt poffeffiuum Sicfalluntur altero
exemplo:Is, pro Talis: Non ea vis animo, etapud Ciceronem, Pro eo quanti te
feci:imo pronomen est relatiuum. Pro Aduerbio etiam ponitur: Quidmaiora
fequar.estetiam ad uerbiuminterrogandi:non,vt putarunt,Coniun ettio.Coniun et
io potius illa sit, Quod scribis te venturum, vt voluêre: mihi vero acu tius
videtur effe relatiuum,Hoc, quod scribit,te venturum scripsisti enim hoc
Veniam. ni IVLII 1 36 bilgai lus lour tamien I Talis:11 eo quart eruir,s Aduer
nt, Com 1 ft etiam Non recte feruatum a veteribus ordinem ini disputando de
Participio. odica oack VEMAD MODYM perturbarut 6 ördinem partium, ita
quæstiones non suo quanque loco tra et auere. Duo cnim foliti sumus quærere.
prior quæstio eft:vtrum fit,necne? ) Altera hac fequitar, Ouanam sede id de quo
quæ VI litum est,lit collocandum. hæcilli cobiæret, tan quam effe et us
causa:ex ipfa enim subftantięno “ ), tione eliciuntur rerum prærogatiuæ. Quare
per uerse tractauerunt prius fedem Participij: poste rius autem, an Participium
esset pars, et species diet ionis. At enimuero si Parçicipiū res nota eft,
quorsum tantęcongeries argumentorum.li non eit nota, imo vero linonnullis ne
pars quidem o rationis vllaab aliis separata iudicata eft, quo co Lilio ei rei,
quz nusquamextat, fedem ftatuunt? Quo 5 364 Iul. V.. quum dici Quoniam vero
nullusartifex, pbat fuum subie et um effe: fed fuperiore scientia prolatum, pro
certo ftatuit:iccircovideamus, qua ratione parti cipium, quod subiectum est
libri huius, efle pro betur.Triplex modus est probandi, per cauffam, per effeet
u, predargutionem. Primusmodusest per demonstrationem, fic: Diet iones quædam
funt declinabiles, quia omnis sermoeget aliqua variatione. Alter modus est, per
conuerfionem de monstrationis,fic: Variatur sermo, quia di et iones funt
declinabiles: caussa enim hîc probatur per effectum. Tertius modus est,quuma
pertinacib. negatur subiectum ipsum esse: veluti 2 mus, Ideas eflenullas.
Autsubie et i ratio forma lis:veluti quum dicimus, Metalla quidem esse,fed
transmutationem no inueniri arte humana, qua re Alcumia nulla erit. Aut quum
agnofcimus quidem et fubie ettum, et rationem formalem,fed negamuspertinere ad
eam scientiam,cui attribui tur: veluti quum Grammaticus de voce vult di sputare.
Horum modorum duopriores non ad mittunturad probandum fubieet um effe, fed fo
lus Tertius. Ratio autem huius legis eft aliis libris anobis
explicata.Nuncautem aduersariorum ra. tionesperpenfas diruamus. An participium sit Diettionis pars ab aliis
separata. Vi Participio partium numerum non au gent, appellant ipsum avavaxna
son at poor siue övTISpe@ xoxv, id autem fonat, re ciprocam itidemque altera ex
parte respon « Qah den. I gopicer I dentem appellationem: quoniam
fic dicatur,Cur rens est cursor: et, cursor eft curres.Præterea nul- 2 lum
deriuatum aliam a primogenio naturam for tiri: nam si Pater Nomen, etiam
Patrius nomeno Ferueo Verbum, etiam Feruesco. Quarequum Participium a Verbo
fiat: fub Verbi veniat ratio nem. Vt horum argumentorum videamusvim, quid
Reciprocum lit, etquemadmodum fiat, et quomodo deriueturaliquid a primitiuo,
intelli gendum est. Ac quanquam superiorelibro de 1 Řeciproco diximus, id tamen
co fpe et abat, vt * Nomen acciperemus: meliusque a nobis, quam a Græcis
expressum effe. Nuncautem paulo ac. curatius contemplemur. Reciprocatio, cft
par priori ex eisdem, aut ex contrariis transpositio ex eisdem: vt, Conful est,
qui consulitsenatum: et, Qui consulest, consulit senatum. Excontra riis: vt,
Philosophia est, eloquentia disputatoria: eloquentia est, pbilosophia
elocutoria. Oratoria est, diale ettica diffusa: dialeetica estoratio pressa.
Palma eft, pugnusapertus:pugnus est,palmaclau fa. Hinc dicta reciproca, quoniam
procreentury, retrorsum: idest repetant.Sicrespondere opinio, ni, atque expectationi,quum
par estopera indo li. His constat, non reet e dictam reciprocam ap pellationem.
Neque enim pares hæ suntoratio Aes. Cursor est currens: etcurrens eft
cursor:nam Cursor designat robis naturam, ingeniumque ad currendum: Currens
autem dicitactum cur rendi nunc. At non omnc currens eft habilead currendum:
habilem autem dico ad celeritatem, non ad conatum, Tev aequxota. Curritsuo modo
Aa teftudo,non Curforis. Idautem manifeftius aliis nominibus apparct: Non enim
omnis Pugnans, #Pugil est.Et quum Orare, fitore pronuntiare: ve teres verbuin
illud omnibus conceffere: orato ris autem nomen sui vnius in L. Crassi persona
a gnovit Cicero. Neque carentratione hæc:vise nim horum nominum inde manauit,
quod ex 'frequentibus actibus habitus fit. qui igitur vicio vrfüm semel,
fortaffe casu factum eft, vt debella ret:at Carpophorus Domitiani, et
Vergilianus Picus debellatores appeilabuntur. Si igitur essent eiusmodi
appellationes eiusdem substantiæ, v. niuersalienuntiatione vltro citroq;
efferrentur, 2 atquereferrentur. Deriuatum autem vel fequi tur Primogenium, vel
excedit,excediturve: Sife quitur, ciufdem speciei cft (intelligo nuncfpe ciem
contentam fub dictione, tanquam sub ges nere )vt,quia Rex Nomen, eriam
Regius:nõex cedit enim, neque exceditur. Ata Bono, Bene quum
deriuetur,exceditur numero, et aliis Qua re Participium quum excedat casu,et
genere Vera ba,nullo modo effe Verbum poterit. Falso igitur regabant,
desciscere Deriuatum a primogenij ratione: quin etiam Deriuata quædam vel man
ciora funt,vel ampliora, vt ipforummet vtar pla citis. Aiunt enim Tuuscarere
casu Quinto,quem tamen cafum Tu, constituit. Contra Suus, et * Meus, Primitiua
excedunt fua: hoc Quinto ca su, quo caret Ego: illud etcasuum, et nume rorum
variatione, quo caret Se. Ad hæc lia cantando, erit cantor, Verbum erit, non
No. men. Quod autem Participium, Nomen nonlite ODAVATE LESZT 1 mantis fit, inde
colligimus: habet enim Verbicostrudio,wenn nisheyet nem: Legens librum. At
Nomen nullum his lc gibus fruipoteft: fed fiquem casum nanciscun for tur, id
euenit aut vi drationis, aut yerbicuiuspia uliopelo merito: vt
PotensLyræ,poffeffionem quandam significat, sicut, DominusLyræ. Quodfi quis
sit, cui dicat, Appetens gloriæ, non significare polles fionem (quod enim
appetit, non polider )is File intelliget eo modo dici, quo Auidusgloriæ; est
Pepe enim iç'ter.sad possessionem. Alij autem casus in attribuuntur Nominibus
per defeet um fupple-, menti: vt, Amicus illi: id fic est, quoniam litae Pern
micus, adfit illi, ac faucat: Superbus pecunia, et fa et us a pecunia. Debile
autem eorum eft argu ekrok mentum, quo excludunt a Nominis ratione, quum
dicunt, Quiano significantadionem.Ma. le enim elocutisunt,quod recte
sentiebant:nam etiam Nomen hoc Adio, actionem significat, Ergo Participium ab
aliis fecreta erit orationis Tipars. Nequc impedimento fit,quod nome suum,
acceperit a portione Verbiac Nominis: Tere ziumenim quiddam factum eft. Neque
enim ex verbi nominífque coitione fa etta eft Tertia sub ftantia; fed ortum a
Verbo traxit secum tempo ra etfignificationem, adiunxitque generi etcasio ·
bus: plusenim Verbi quam Nominis obtinet; id quod fane non potuit exprimi ipso
nomine, quod nomeactiue intelligi voluere,quiacaperet, AtMancipiu, aliam
sequutum eft analogiam, vt fignificaret,quod manucaperetur.SedParticipiu, că
Municipiocouenit.Minus vero bona oratio neyli sunt, quiliç diceret, Partem
capitaNoming7 NO E B 4 och 368 IvL. VIT. CXA: 1 partem a Verbo,partem ab
vtroque. Quis enim fic, Partem a Cæsare, partem a Lælio,partem ab vtroque?
nonnciam ab vtroque accepit? Sed ita intelligendum eft, Accidentium quæ
funtParti cipij, partim esse a Nominefolo, partim a solo Verbo, partim ytrique
communia: dummodo il lud quoque meminerimus, ipsum habere cum Nominecommunem
differentiam Adiectiuo rum. Substantiuorum autem nullam. Participii necessitas.
T vero ne ad orationis quidem volupta tem solam inuenta ea species eft, quemad
modum partes quædam coniunettiuæ: sed necessitate quadam, ac vi naturæ. Quum
enim declaratum iam sit, verbum significarc aliquid,quod significato nominis adiiciatur,
sic, “Cæsar pugnat”, coacti sunt sapientes aliquid excogitare, quod non folum
recto casuiadneet eret, vt hoc exem Uplo:sed Etiam Obliquo.Neque enim si dicas,
“Video Cæsarem”. addas eiusmodiVerbum nisi addi to relatiuo, fic, Qui pugnat.
Quare Participium commenti sunt, quod et significationem obtine ret, etadderet
modum adic et tionis: quafi quum dicas, Cæsarem pugnantem: eadem sit ratio, ac
fisic, “Cæsarem pugnacem”. Quod siquis ob iiciat ita dici poffe etiam per
verbum. “Video Cæsarem pugnare”. lane intelligat verbi illius vi factumeffe,
non infinitivi: si eius loco substituat aliud, fic, Verbero Cæsarem: ncque
enimfi militer apponere queas infinitiuu. Eft præterea cauffa 1 ola ! tan sonra.
caussa alia nõignobilis. Quo modo res vna dicco 2 retur, fupra docuimus te:
nücquaratione yna fit oratio, videamus: Quædam enim eft yna, Natu ra: ut, “Cæsar
amat Lucinam”. quædam Coniunetione: ut: “Cæfar amat Lucinam et pugnat” at que huius
quidem modi species libro undecimo declaratæ sunt. Quæ vero Natura vna est,
vnum de uno dicit: quæ coniun et ioneyna, secatur in plures. Nam et Amor et Pugna
in Cæsare, et de Cesare dicitur, nihilo fecius, quam si dicas, “Cæsar amat,
Caefar pugnat”. hîc sunt seiun. etx orationes duæ, carent enim tam artis, quam
naturæ coniunctione. Quare manifestum est, Artem coniungere in oratione, quæ
natura coniunxit in corpore subiecto. Hæc autem aut seriatim sese consequuntur,
aut difiun etta sunt. Si sunt dissita, natura, ut Candor et Dulcedo in Laet te,
per ipsum corpus, quo deferuntur, coniunguntur quoque. Ita in oration per
copulam coaguntur sicut per corpus in re. Siseleconfequun tur, ea funt, aut
substantia aut accidens. Neu trumvero eget artificiofa cõiun ettione:sed que
admodum natura vnum funt fibiipfis fubeuntia, continentiaque alia aliud,
tanquam quum est triangulum in quadrangulo: ita etiam carum rerumnotævnum sunt,
hoc modo: “corpus animatum, sentiens, rationis capax, vna res est, ita yna
oratio hæc: “Homo est corpus animatum, sentiens, rationis capax”. Nihilo secius
in accidente, sic, Aptum natum admirari, discere,fcire:neque enim scimus, nisi
discamus: ncque discimus,nisi admiremur: quæ hæc ad hunc modum vnum Az iij. Ssunt: neque vllius artis egent ad coniugendum.
Quævero disiun essa sunt, ea per copulam coniunguntur, ut, “Lego et scribo” quam
obrem sicuti per subiectum a natura coniunguntur: ita fa etum est, ut per
participium similem nanciscerentur coniunetionem, ut, “Legens scribo”. Tertiam
vero necessitatis caussam ut intelligamus, hæc prius sunt perpedenda. Caussarum
quædam seextra rem sunt,quas Galenus vocat w goxata näs, recentiores, primitivas.
Quædam interiores, atque hæ duplices: aut enim sunt, aut non sunt coniun ettæ.
Ea vero diuisio secundum Accidens, non fecundum Substantiam fit: diuerfæ enim Yunt
aliquando a se ipsis secundum situm, vel fecundum Tempus: neque vnam tantum fpe
ciem cauffarum fequuntur:fed tum in efficiente, tum in materiali inueniuntur.
Ac illa quidem quæ extra rem anobis agnofcebatur, est: veluti, Ferrum, fiue
ferri illaactio: e percussione enim fit vel tumor; vel fanies, vel eiufmodi.
Quæ au tem interior est,nondum coniuncta, opony syfucr KaGaleno, a nostris antecedens
dicta est,tam a pte,quam a Cicerone quü dicitur in Officiis, An tegteffam esse
honeftatem: vt, succus hesternus, qui poftea putruit, cauffa febris factus
est:caussa coniuncta estis, quinunc putridus eft: atque hic quidem nonsolum
tempore, aut situ tantum differt a seipso, sed etiamsubstantia. Aliquando
autem, vtdicebamus, non fubftantia, fed Lo co: interdum enim fuit fanguis
probus,atque incorruptus, qui tumoreeffidiat,cuius ipse caussa kit materialis.
Adhasigiturcauffas significandas quam sit Participium
fabricatum.maximum fui vlunı videtur præbuiffe. Quippe sidica, Percussi, et
yalncraui: non necessario adducor,yt credam ' vaincris caussam esse
percussionem, quam intel ligo ex verbo, Percutio. Quod fi dicam, Percu tiens
vulneraui:iarn planecostat. Si dico.. Sanguis putruit, et febrem fecit:Putret,
et Facit,non tam clare explicat, atque fic,Putrefcens facit. Præter hanc
neceffitatem, etiam mirum afferunt oratio nidecorum: cuiusmodi in futuro
passiuo vtitur Liuiusin xxiv.Et fibi pedites comparandos effe: id eit, qui
poffint cum cæteris committi, neque cedant. Gerundi Cauffa., per
piumabsoluerctur, maiorü noftrorum pru dentia factum eft, vt
haberemus,quomodofor- oniga mæ finísque eadem orationis commoditate ex
plicaretur. Quare ex his Participiis tempora quæ dam elegêre, quæimitarentur
quidem Græca illa λεκπον,μαχητέον, amplioritamen, vberiorique vsu circumferrentur.
Hæc Gerundia appellaue re,tribus præscripta casibus, “pugnandi”, “pugnando”, “pugnandum:
quorum medium seruauit vires, Participij: sed tanto aptioremodo, quanto supe
rabantur a Participiis Verba. Sicut enim apertius editur cauffa, quum dicas,
Cædens vulneraui: quam cecîdi: sicexcellentius quum dicam, Quia cæderem
vulneraui.hocautem Gerundio conci pitur totum, Cædendo vulneraui. est autem Aa
iiij. mely Emultis in rebus forma, et finisidem. Finis autem 1 partim extra nos
eft, vt Nauisextra fabrum: par tim intus in animo, vt ea quam idear vocant, qua
mouemurad eam quæ extra nos futura est. Vtru quesapientiffime explicarunt. Nam
et Pugnan di, et Pugnandum,finem fignificant,fic,Pugnan codi cauffa equum
afcendi: et, Pugnandum eft ex cquo: fed illud est medius finis, hic autem illum
so por consequitur. Exhisautem patet eflcParticipia, *Co tum natura, tumvfu non
abfimili, atqueetiam | forma. Habentenim Casum, vt Advefcendum, apudM.Tullium:
et, Ob tacendum,apudGrac 2 chum, Neque tempus,vt aiunt, amisere:nam ta ir metfi
cum præteritisponütur,fic,qui ad pugnan dum:tamen pugna futura fuit, quæ nondum
ef set: alioquinequeasdicere, Marius deduxerat le giones, fa etturas hoftibus
pugnandicopiam. Pu gnando autem paulo liberius, elapfum eft: Pu mignandovinço:
id est, dum pugno: ac potiuscauf sam præcedit, quam constituat: vincendi enim
cauffa pugnamus. Significationes quoqueita te nuere, vt cafusfuos expetant:
Studiovisendi vr bem. Sed ita fane fa et um eft, vt quum forma fit paffiua,
infrequentius passiue accipiantur: a deo vt quidaman re ette ponerentur,
dubitarint, Atcnimuero corum vsum primuın formæ ipfius rationem sequutum effe,
par est. Justinus tam in prooemio, quamin xvii. exipfo Trogo et iamprimum
casumpaffiue pofuit: Athenas e cerudiendi caussamissus.' Hac quoqueparte Græ ci
funt a Nobis superati, quibus Infinitiuus cum Articulo mendicandus fuit.
Veteresautem bre uita. 8 373 2 uitatis studiosi frequentius vsi sunt, etiam in
i. psis Titolis,de edendo,atque eiusmodi. M.Tul. sius in tertio Officiorum
feftiue, fi discendi labor potius est, quam voluptas, non enim posuit pro
Infinitiuo, vt dixere: fed abstinuit ab repetenda voceilla Labor, fie:Si
discendi labor,potius labor est, quam voluptas. Hinc do et iffimi viri college
re, nenos quidem paffiui Participij præsenti de- a luna • fici tempore,
Verberando sum defessus,Pugnan winny do vici, Legendolibro:idem est, Verberans,
Pu Ignans,Legens. Etiam illud Vergilianu,Voluen da Dies, præfentis temporis
inuenere: ficut et lusiurandum. Sed fane Iusiurandum, futuri fuit amine 2
temporis,antequam daretur,fic dicebant, Iuran mė dum tibi eft: fic,
Voluendadies,quæ attulit, quod the nondum fuerat. Poftea vfu deflexa suntin
præa Du sens tempus, atque etiam in præterito,vt diceba Pus mus, Cæsarignoscedo
auxit hoftium numerum, I quia ignouit.cauffa autem eft,qualis quum dicis, Di
Pugnaturus fum, et fui.Quoniam vero transitint ca variatione,ficut,
uaxcutt'ovetuagtia, iccirco alia bir partem a Participio nonnulli penitus
negarunt: quia idem fit, Legendislibris, etLegendi libros. c Alij vero, hocipfo
affirmarunt effe aliam, pro atis pterea quod constructio effet diuersa. Sed nos
candemcum Participio diximus, vfum autem; non semper eundem: Accidentiautem
nonmu tatur species. Proprium autem eft recipere Præ. positiones, Adagendum.
Vergilius etiam aliam Gf apposuit, Ante domandum: et,Inter agendum: quod
Græcijste tu dywv, et, Obtacendu:et apud mbat M. Tullium: vtrumque dietum eft
ab amandao Ava OITE Star goe 028 ISCU co ωςτο φιλεϊνοποτε φιλεϊν. Εt
Quintilianum,ra fio fcribendi iuncta cum loquendo eft. Ausi sune quidam dicere.
In capiendum hostem vado: fed hocmon memini. Propriū item carere variatione
Personarum,Generum, atque etiam Numero ram. id quod traxere ab Infinitiuorum
natura. * «Cæsar it ad oppugnandum Massiliam: Camilla pergit ad fugandum
Aruntem. vt commune sit ad vtrunque, Oppugnandam Maffiliam, et Fu gatura
Aruntem. Sic Numerum communem a pud M. Tullium: Stoicos Epicureis irridendi sui
facultatem dedisse. et Liuiusin primo: Vestri ad Xhortandi cauffa. Falluntur
antem quiperDebet, aut Oportet, putant interpretari Gerundium, vtin illo, Pacem
Troiano ab Rcge petendum. Omnenanque futurum,authanc,auteiuscerno direcipit
interpretationem: ducimur enim, aut vtili, aut necessario. Quoniam vero caussam
sta tuunt,iccirco plus indicant, quam Verba, atque ctiam Participia, lic. Video
futurum vt vrbs expugnetur, Video vrbem expugnandam: euen tum solum narrassac
fic, Dico expugnandum yf bem: proponiturnon solum finis, fed etiam deli
beratio. quare Græci dixere Aduerbia Jecses, 2πλευρέον, τυραννοκτονη τέον.
Latini autem ctia mo tum illum animi, qui in finem duceretur,como adius
declararunt, quum Gerundia appellarent. vocis flexułeodem fane quicorum natu
ccfræ fons fuit. ve quia gerendæ res elsent, quæ vo ces hocindicarent Gerundia
dicerentur.Alij ab eorum vsu, Nomina participialia: neq; enim esse pura Nomina,
quæregerent casum:neque pura Sed quo Partis. Participia, quæ passiua voce
gererent a et tiuam si gnificationem. Cauffa autem qua ducti sunt, vt
defraudarent significationem, atquein actiuam demitterentur, hæcfuit: quod
passiue intellige bant ex parte appofiti, non suppositi, fic: Eoad oppugnandum
vrbem: quoniam prius fuerat, Ad oppugnandam: et eodem modo di etum fuit,fic uti
notauit Gellius, et nos diximus in capite de Infinitiuo, Hancrem præsidio
futurum. Alij et iam Gerundiua yoluêre, quæab illis petes. Supirorum Ratio. 1 0
bi gemaioreaffeetu notant:na, Eo ad pugnan- this dum,futurum significauit: Eo
pagnatum,ita po fuit futuru, vtiam abfolutum sit. Ita est,quono do apud
Homerum, ra tetenequevověsw:Signifi -1) catigitur aettionem cum A et
iuis,pafsionem am» Palliuis. Eo factum iniuriam: Iniuria mihi fi et u itur. Sed
lane femper pasfionem quandan sa- ) ) pit: neque enim est, Eo vt faciam: fed,
Eo vt hoc fiat.quali, Eo ad rem faciendam quidem,fed ita, yt faettum iam
sperem. Sic Sosia: Diąun puta. Quumigitur hîc finissignificaretur, norimme rito
altera voce alterum extremorum Ignatum est,Inmotu enim est, et vnde fit,et quo
re et iflime dicitur, Venatu venio: ficut Venatum Vado. Sextum n. casum huic
vsui effe coparatum diximus.A meitur:sic,Venatu itur: cætra quam putarunt.
Plauti. a. estin Menachmi, Obfonatu - 10 redco: ft.Itaque 1 376 IvL. VII. 1
redeo. etCatonis in libro dere Rustica, Primus cubitu resurgat. vt hæc fit vera
constructio huius Bupini. Nam ea quam ipsius putant, Expugnatu « difficile,
Mirabile dictu: fortaffe non fit, sed No minis. Vocatų Druli, id eft,
vocatione,fic lussu et Permissundicimus enim, Facile expugnatu,id eft,
expugnatione. Quareautem supinum di et um sit, haud fane conftat. Nam quod
aiunt veteres, id ca cauffa fa et um, quia a præteritis paffiuis du et a
essent, quæ præterita veteres supinaappellarint: non folum non foluit
quæstionem, sed etiam auget. Nam quam ob rem Præterita, caque passiua tantum
hoc nomine dixerint illi? Nos in libris historia rum Aristotelis ostendimus
quid Pronum, quid Supinum sit. Neque recte aTheodoro towmocy effeacceptum, vt
Latinis auribus satisfiat. hîc ve ro ita placet fatagere: Gerundium a supino
ita cidifferre, ficut Futurum a Præterito: vt aliud fit, Faciendum: aliud,
Faetum. Itaque quod geren dumesset, ftrenui viri ac fortisiudicarent: con tra,
quod iam esset gestum, minus excitare nos adagendum.Itaque Tityrum supinum
facit poe ta sub arbore,lentum scilicet,acrecubantem:Me liboun certantem cumfortuna,
acres fuasma gisftrerue, quam feliciter gerentem. Igitur, Eo ad pugnndum:
gerendam rem significat in viro diligenti: Venio pugnatum: rem geftam in ho
mine qu possit otio parto frui. Hæc esto cauffa, quæ persuaserit antiquis vt
Præterita pafsiua Su pina dicer:ntur,vt poffet in vtranque aurem:at que ctiam
upinus cubare. Q1 Pugnando. Non excludi Modum a Participiis, sed
Modi variationem. Vemadmodum Gerundium idem diuersis Temporibus accommodatur:
vinco, vici, vincam:sic etiam idem Participium,! diuerfis Modis: adeo, vt in
pafliuis etiam Modos ipfos constitucrit:Do et us effem, fuiffem, fuerim, fuero.
Vtinam pugnans vincerem alio modo di citur quam sic, Pugnans vinco, hîcenim eft
et Pugno, et Vinco:ibiautem,Vtinam pugnarem, Vtinam vincerem.hoc quoque a
veteribus omis fum est. Nonreette Generum cauffam a veteribus affignatams.
Enera tria eadem vox compleetitur, hæc,hocpugnans. neque id natura potius
quapia,quam forte: nihilofane consultius,quam in nomineFelix.Falsam
nanqueaddducuntcauf fam: Quum enim Verba,inquiunt,omnibus fine + vllo
discrimine iungantur generibus sub eadem voce:Vir,Mulier,Mancipium sedet,
eiusdem ni mirum effe debuit naturæ Participium, cuius fuit Verbum, a quo
fluxerat. At enimuero fal luntur: Quippeverbalia quoqucnomina, quæ a, verbis
manant, nihilominusgenera variant: Vi cor, Vi et rix, atque etiam Viet tricia,
apud Luca num. Præterea quisnefcit apud Græcos tria genera in Participiis
totidem fignari vocibus? Po Atremo ne in noftratibus quidem variatio illa i
gnota est: vt in paffiuis patet: Amatus, Amata, A matum, et inadiuis,Amans,
Amantia. Figura. Pcomposita a copositis
Verbis deriuari: iccir co Figuram ab illistrahere, non ipfa illam confi cere.
Hoc autem falfum eft:multa enim sunt quę suo genere Compofitionem admisere, non
aba liis traxere; vt, Omnipotens. neque enim a Ver bis tantum composita
fluuntomnia. Ergo figura Participiis per fe competet,vt cæteris:non per ac
cidens,vtdixere. empus. Empora quædam fimplicioris intelle et us, quædamamplioris
habuit Participium:nc que secutum Verbi eftintegram rationem. Nam Futurum, quod
erat diffutissimum atqueobida Græcis scissum in duo vnica voce coplexum fuit.
Item duo Pręterita.At Præsensquod effet simpli ciffimum cum intelle et ione
Præteriti imperfe et i.coniunxit vnica nota.vt Amans effet,quiamat,et
cequiamabat.Neq; caruitratione:oftedimusenim apud Philofophos naturale quandam
continua tione significari per Pręteritů imperfe et ű,vt non multum a Præsenti
dissideret. Illud vero maxime quæretur:quumapud Græcos tria hæç Tempora tam A'diuis,
quam Passiuis fint attributa:quam % obrem Latini Præterito actiuq, paffiuo Praesenti
defe ettisunt? Atq;in quibusdam fanehæc omnia. Rc sunt:Hortans,
Hortatus,Hortaturus,Hortadus. Atin aliis, quæ simplici constant forma, vt Ama,
quare 379 2 quare non possedere præteritum: vt Amor,qua re non possedere
præsens? Sane hîcnihil habcas, quod refpondeas, præter negligentiam: adeo, ves
af in illis quoque,in quibus omnia esse videbantur, vocem quidem videas,
significationem non vi 2 deas. NamSequens præsens quidem eft, et Hor- tans: sed
significatus actiuus: ac fane ab codem it., verbo Sequor, si potuit deduciet
Sequuturus, et za Sequendus: quare no potuitin præterito distin cum
effe,Hortatus actiuum, ab Hortatus,paffi uo? Si potuit ab Amo, Amans: quare ab
Ainor, nihil potuit? Significatio. Vemad modum Verba manent, aut muti. tur,fic
et Participia. Nam Lauant recensen Na bamus interuíça. Sic Voluentibus annis,
eadem fuit significatione, qua Volućda dies,vt eft apud de Homerum:withoueYWV
EVIAUT@.Sicmutauit O-, riundus, nõ rationc fubeftautem cauffa vtigno rata,
sicacuta. Eftoriundus Roma quiBononiz ) ortus,Romæ oriri debuit quo in loco
lares habet patrios. itaque idem eft Oriundus, quod Oritu rus. Futurum enim
hocnon defignat quod erit. fed quod non fuit, et futurum esse debuit.In paras
fiua autem voce declararunt: quoniam ipse iam per se no poteratoriri,aut
agere,vtoriretur:sed fato, autsenatusconsulto,aut rescripto, aut re cenfionc
affici muneribus ciuitatispoterate 0: June. Affoftus. Program que 380 IuL. VIL
leret: 1 Tutus alos to 10 Huis ca mus, tilusa ttiam Gnar tarctu P Roprium eft
Participii,fieri a quibusdam teftem Verbis, quorum nõfequatur significatione:
vt Sequendus, a Sequor: paffiua fignificatione ab a et iua. Id autem propterea
euenit, quia hæcom cnia, quæ vocamusDeponentia, olim Communia apes.
cefuere:atque iccirco Deponentia dieta, quod de suape pofuiffent alteram
significationem, quam habu iffent. Sic verbi significatio vetus abolita in Ver
bo,mansit Participio, quemadmodu deleto Ver 2 bo toto, mansit Participium:Laboratus,
Regna tus, Erratus, Triumphatus, Decursus. Sed adhuc longinquiore ratione,
Auritus, Pellitus, si sunt Participia. Quæ autem exempla afferunt muta tæ
fignificationis, fortasse non omnia carent ra utione. NaDiscretus, fac
significet viru modera tum: nõ eft quiadiscernit, sed quia a vulgo fapie. Cetu
fentetia fecretus fuit. fic Circufpeettus, no qui Circuspicit:sed,vt Homer dicebat,
qui circunsta tiu ora,atq; ocul sin fe conuertit:id quod quum fiat ob eius pr
stantiam, actum admirantium tranftulêre ad significandum caussam, propter li
quam admirarentur. Sic Beatus, diuitem notat, qui multa bene, ac benigne
poteftagere: at Bea quad guu` ' tuspaffiuum eft Participium, quem bonis,vt ap
cxpellat GræciBiov, Fortuna voluit beari. Sic Cau tus,quem cauendum
dicerent:quem,vt ait ille, a trumagnoscerent, aut fænumin cornu gestan caem.
Falsum, quoque quis neget passiue femper et accipi? etiam quum falsum est
testamentum: ic circosic dicitur, quiaipsum fefellit,fcribat:Falle rcenim
eftoamen. diffusa significatio ad fal kumteste, quareactiuehîc accipi putarut,
qa fal aque Pre etiam poffit mus, et priur nega ave men men age. و ووو et CUE Iereto
cato ation hecco Ommy CHO amba tain clerol Seda tus, unta I İeret: verum
analogia transtulita Testamento ad Ebulda testem, quoniam vtrunque corruptum
esset. Tutus quoque fem per paffiue: Tutus portus,qui», alios tueatur,
propterea quod ipfum tucantur rupes: Ita alia nonnulla eruentur, et reddentur
suis caufis: neque enim nostra nunc intereftom nia persequi. Quædam tamen
omnino, vt dixi mus, mutãt significationem: vt Disertus, et Pro fufus apud
Sallustium:neque enim mirum, quum etiam Nomina ipfa hoc pafa fint: fic enim et
15. Rio Gnarum,quinosceretur, et Nescium, quiigno rarctur sunt interprctati:
Sicut etiam Euidens; atquealia animaduertêre. Propriu item eft Futuri temporis
pafliui,poni// etiam prore, quænon fit futura, modo effe aut poffit, aut
debear: vt exemplo Liuiano diccba mus, Milites comparandos,et alia eiufmodi.
Pro prium etiam nondeficiCasibus, et carere Specie: negarunt enim prisci vllum
ab alio deriuari, fed uodą aVerbis deriuatisfieri:yt Gemisces non fit a Gea
mens,ficutGemiscoaGemo. Ite, Tranfire in no n, pre men primogenium,vt Pugnas
pro Pugnator:ali Caren: Ηπιους ulgole CUS, DC, circuit quado in deriuatum, vt
Çöfidens.Interdu ambi guum eft vtrum sit, vt Horatianum illud: Me
tuenstanga.Etiam creare Nomen: Amas, Aman tior. Ettransferresignificatum a re
patiente in agentem: nam etsi dicimus, Cænaturrhombus: tamen Lucullus dicet,
Cænatus fum: fic Pransus et Potus. Hoc factum eft, vt in Pasco, Pastæ oues:
et,Depaftasali ta: vt fuerit Cænor deponens, fi cut Pascor. Et euadere Nomen
substantiuum:vtn Sene et a: fuit enim verbum Senco, quo et Ca. tullu's whirare
temas ere: ar oni.com 17. SiG. vtaicik Tapete Tueles entum ribat:E atio21 Bb j.
TUI tullus vsusest: cuius paffiuum participium, fuit hoc. Itaque
veteres fic dicebant, Sene etta ætate. Eademlicentia, Occasum dicis locum, vbi
Soloc cidit:at paffiuum hocfuit Participium; vtin XII. tabulis: Sole occaso.
Præterea etiam aduerbium gignere:Indulgens,Indulgenter.Proprium etiam I fequi
Verborum naturam qua deficiunturcertis modis orationis:nam fi Pario, foeminam
tantum fpe et at:ita Pariens, vnico tantum genere præscri berur:nilifigura
quapiam in ordinem redigatur: DE ficuti dicimus, Mulierern foecundam: ita etiam
Ventrem fæcandum: quare etiam Ventrem pa- L rientem, quominus dicamus, vis
Participii ne quaquam prohibet. '. Antimeria in participio fit quum pro Verbo «
ponitur,vtin Hecyra: In arcem transcurso opus eft. Et apud Sallustium, Mature
facto opus eft Sed non finecaussa hoc factum eft: plus enim di cit Transcurso,
quam Transcurrere: et Facto quam Facere. Illa enim rem abfolutam desi gnant,
vtiam totum iter quod inter Pamphilum etarceminteriace bat,iam effet tranf
cursum. Quar partes licatio Num. IV LII Prop Lii num re QUX 3 quos imm
cuorent. tQuatuor partes reliqua,quarefintindeclinabiles; etquare
aliis postposita. DICTIONE tanquam ex genere fummo,alteraque differentia,quæ
rol. lit inflexionem,fit species inedia, quã vocant Indeclinabilium: fub ea
funt partes quatuor, Præpofitio, Aduerbium; Inter iectio, Coniunctio. Quare
autem Persona, aut Numerus his non fint attributa, quærendum est. Propterea
quod hæ partes erant notæ connexion can be what · num, quemadmodum fupra
dicebamus: at ea, quæ conectebantur eratiã pradita his affcetibus: quos affcctus
si hæ quoq; effentcõlequutæ; fane immelus fuiffet numerus fimul,et
fuperfluus:ali quotque earum a suis primogeniis nihilo differ rent. Si enim
Bene fcribit et Cæsar, et Corinna, Bb ij. Et Mancipium. adde genus ei Aduerbio,
iam fier mod Nomen Bonus, Bona, Bonum. Quædam tamen co partes fequutæ
suntautTempora,aut Modos, aut 2 Casus, tanquam affeclæ propter significationem,
non tanquãcopotes propter niodum significadi: vt,Heri,lignificattempus, itaque
addetur modo significanditempus,Amaui:fignificat enim non tempus, sed actionem
amandi cum tempore. Ita eft, Vtinã Ame,Siames,Ad amandum, Ob pug nandu,
Dereducendo Regem.Quareautem sunt Com aliis poftpofitæ? Nă suntlimpliciores:ergo
prio 2 reluco erant cognofcendæ. Item funt nobiliores quedam quibusda,nonnullæ
omnibus:magis ne? ceffaria eft Præpofitio, ğ Pronomen: perfe et ior est
Interiectio quam velVerbu,Yel Nomen, in De tegra enim oratio cft,Heu.Hîcita
respondemus: at 2 Facilius cognofci potuiffe Pronomen cum No St?, minė, quam fi
differretur. Simplicitatem autem illam mancamesse, neque poffepercipi illorum
rfaturam fine declinabilibus:quia hæ illarum con iungendarum notæ sunt.
Præterea non eft Sim plicitas, carere Declinatioessed Defectus. Quare non
poffis intelligere, quemadmodum Aduer biū Personis careat, nisi sciasprius,quid
Persona fit. Nefcias quid Gt Persona, eft enim accidens, nisi noris effentiam
eius cuius ipsum accidens eft. Harum autem partium nomina a fedibus, quas in
oratione fortitæ effent, dietta funt a vete ribus: qui et hoc negligenter
nimis,quum perac cidens effentiam definirent: et inepteprius inter fe partes
has compararunt, quam quæ qualefve effent ipfæ declararent. Nosautem, proptera
quod 17 WIB. TE D20 quod compositus intelle ettus a simplici anteitur,
etcoparatio eft fimplicium cöpofitio, sigillatim quæ cuiusque ratio,atquenatura
sit, videamus. Præpofitionis definitio, et fedesinter cæteraspartese Ic igitur
definiuere, Præpositio eft parsora- + tionis, quæ præposita aliis
partibus,lignifica tionein earu aut complet,autmutat, aut minuit. Complere, vt
Intercipio,Demiror: Mutare, vt Aufero: Minuere, vt Subrideo.Verum et confusa
eft, et ab accidenti, et non omnibus competit et luperfluis particulis. Nam
quod fit confusa fatis patet, quum nodesignat quibus partibus præpo natur:pars
estorationis Interięcio,atei nulla vn qua Præpositio præpofita fuerit.
Abaccideti data 2 eft: neque enim est Præpolitio, quia præponitur: fed
præponitur, quia est Præpofitio. Non omni 3 bus çõpetit: nequeeniin cöpositæ
Præpofitioni, Mecum, tecum. Particulæ autem quædam vacanta fic,quod çöplet,
autminuit,mutat:eftenim mu-.wo. tatio, effectio vt aliquid differat ab eo, quod
erat, Voluêre fic intelligere, Mutare, id eft,destruere significatum:sedexemplo
inutili vsi sunt; etenim et quiadfert, et qui aufert, fert. Commodius dic'
xissent augere, minuere, et alia talia. Fortaffe veros falfa quoq; fit,neq;
enim effentia Præpofitionis eft præponi,sed vsus:liqua,n. vnquam poftponce
retur: ergo eo desincret esse præpofitio: quarea lio cofilio eius definitio
eftinuestiganda. Rerum in genera summacætera fuperioribus libris recelula ius,
fubstantiam, quantitatem, qualitatem, et m nila? Bb. iij eiusmodi.vnum in
præsentia nobis reliquum eft. philofophis tantum notum,aðGræcivocat:qui bus
autem rationibus cum loco conueniat, aut ab eo differat, aliis libris dictum
est: hæret fane semper etloco, et corpori: nullum enim Corpus inuenias quod
alicubi non sit. Porro Oinne cor pus aut morietur,aut quiefcit: quare opusfuit
ali qua nora, quæ to 78 lignificaret, fiue effetinter duo extrema,
interquæmotus fit: siueeffetin al tero extremorum, in quibus fit quies. Hinç
eli ciemus Præpositionis essentialem definitionem. comp Affe et usautem
præponendihincfluxit, propter ea quod terminum lignificaret: Adforum: indi cat
enim interuallum, quod ante forum eft: fic, Apud te: designat spatium a
meadte:quem ter minum quum nactaeffet res mota, etquiesceret, merito etiam
præposita est: pendet enim a mo tu. itaque eadem Præpofitio vtrunque munus
obiuit: dicimus enim, Eoin vrbem: ac tandem, Sumn in vrbe. Quæram tamen, quare
præpona. Por fimmturea, quæ locum, vnde fit motus,designat,fic, quo ab vrbead
villam: fi enim interuallum notatin quo res mouetur, debuit illa prior
postponi. Hic ita respondendum est, Cõceptam animo fenten. tiain priino quoque
loco exponi debere oratio. ne: igitur quum dico Vrbs, vnum vno modo intelligo.
Quum destinaui futurum, vt vrbssit terminus, vnde motus futurus sit, ftatim hoc
occurrit intellectui: quod, quum ftatuatur per præpositionem, primo loco
ponedum fuit. Hxe cm fuit fedes in oratione. Locus autem in partium e.
äumeratione, quæ inflexione carent, primus da ce tug 10% ca 387 a tus est non
immerito: eft enim maxime neceffa-, ty ria.quippe Natura omnis constatautmotu,
aut,, a quiete, Præpofitio autem harum rerum nota est. et Interieet io
autem,quanquam exprimit perfecte Com animi quasdam affectiones:tamen ea,vt
diximus,', i potuimus carere.Coniunctioautem tanto poste rior eft
Præpofitione,quanto est prior simplexo ratio,compositis.Aduerbiivero
neceffitatem suo. loco declarauimus,verum supplementum potius orationis
effe,minore prerogatiua,quam qua vti tur Præpofitio, videtur. An vero họcita
fit, fe. quenti libro acutius perspectum est. Prepositionum generica diuifioredu
et ta adcauffas. Ifputarunt Philosophivteresset prior,Mo-'" tulne an
Quies.ac fanein noft: atibus Quies prior eft: non quod fit priuatio Motus,
vtaiunt, (Motus enim item Quietis priuatioeft ) sed quia nobilior:mouemurenim
vtquiescamus. Contra” videatur cuipiam Motum effe priorem: tu quia, (vtipfi
credidere)semper in cælo fuit: tum quia si vult Auerrois, Motum effe perfe et
ionem cor- > poris naturalis. Verum vt de cælo loquamur, di cimus ipsum
mouerivecertis quiefcat.Intelli-> gonuçQuiefcere,adipisci quod non habebat
hac vel illa parte. Deinde fatis patet, ipfum toto, loco quiescere: quiescere
igitur propter fe:mo utri autem propter nos noftraque: at finis fui perfectior
eft. Auerrois autem non debuit ina telligere vltimam perfe tionem, sed
perfectio nem per proceffus: et quam vocant evtu ya senen 1 1. perficimur enim
mouendo, propterea quodad quietem propius accedimus. Quum igitur quæ dam
Præpofitiones motum, quædam quictem indicent,quædam vtrüque: hæ ambiguæ vltimo
loco tractandæ fuere: quæ autem quietem signi ficant,primo.Verum vnam
tantuminuenio, quæ Pecfolius quietis nota sit, ea est, Penes:significatenim
potestatem immobilem ab co, cuius eft: itaque est: itaquemaximeSubstantiuu
verbum sibi vin dicauit. Plures funt motus indices: Terminum quo vnde fit motus
notant, a, De, Ex: quæ ad com moditatem orationis sunt interpolatæ, Ab, Abs.
Het ateş E. Alterum autem terminum, Ad,Ob, Víque. Eft etiam vna quæ tres
terminos comprehendit ita cevt terminum ad quem fit motus, nominet,atque
interuallo statuat; ea est, Trans: Curro trans montem ab vrbe: supponit
vrbem,nominatmo zemas tem, et petit aliud. Aliæ vtrunque significant pro
verborum,quibus iunguntur,ratione: In vrbem co: In vrbe sum.Itaqueetiam
casusmutat, quo. rum rationem suo loco diximus. Sunt etiam cfimul vtrunq;
miscent:vt,Apud;sic,Apud te cur- Biu Tentem curro: est hic cursusmistusçũ
quiete. No dimoueor abste: hæcest quies: Moueor æque el actu a carceribus: hic
est motus. Eft autem qui 2. dam motus verus, vt in corporibus: quidam,vt eaiunt
Græciavanogenes, vt quum dicimus quem piam mente motum. Sicigitur etiam
loquimur, E Daug audiui: motus quidam est. Et, Ad me redeo: et, A libellis, A
manu: ex eius enim manu proficiscitur actio ad officium. Sic Ob et Pro
pter,oliin locum significarunt:Ob Romamobe GIC 012 ner quæ gu tans I.C V coda
quitans Annibal: Athelim propteramanum. Tou Nunc deflexæ funt ad cauffam tantum
decla, lite randam. Things Affecttus præponendiratio, atg; vfus. Eter: Idendum
igitur quid fit Præponi, quotque Traces modis quidquam præponatur:tum præpo bir
'nendi vsus quibus partibus communicetur.Quu nin: igitur voces ad eum finem
sint comparatæ, vt aut 7 dicat ex duabus vna fiat, aut ex duabus feiunctis vna
o ratio, atque vtrobique neceffe fit, vt altera alte I ram sequatur, vtroque
modo Præpositio præpo ni debuit. Quamobrem fatis conftet: minus con fulto
veteres alterum modū, Appofitionem ap-» pellaffe:aliud nanqueest Apponerc,aliud
Præpo nere:ac fortasse hæc inter fecontraria: sic enim dicimus Appositum, quod
eftin extrema fitum orationis parte.idem enim est Addere, et Appo nere. Quum,postquam
res videtur perfecta,iufta quippiam ponitur: atque eodem modo Aduer bium
nominarunt, quod verbo tãquam præscri ptio quædam apponeretur. Quare non
rectein telligemus, Appofitionem, esse speciem præpo nendi, fed oppositum
quoddam genus:sed vtrū quepræpositionem;eiusautem species, Seiun etta, et
Coniun ettam. Ergo quum prius fitseiunctim, sayangan quam coniun et im
præponi,de eo prius quoque dicendum est.Seorsum igitur præponiturNomi
ni,Participio,Pronomini, Ad Cæfare:Adipfum: Ad pugnantem. Coniunctim autem et iisdem,
et Verbo, et Aduerbio, et Coniunctioni.Præfortis, Bb y.
Adddo,Subies,Perinde,Absque. Quod vero aiutą, mo mom cum Coniunctione vim
suammutare,falsum est: ithoor etenim A BSQVE, tametfi motum verum non dicit,
tamen ita est, Abvrbe distamus mille passi bus:ita, Absque te
Triumphaui.Significat absen tiam, et interuallu, quod poffit effe locusrei mo
Cafe tæ inter duo extrema. Cafus autem duos certos fibi destinarunt, Quartum,
et Sextum:ac Quartu quidem, quoniam cauffam finalem significat: A mo Cæfarem:
Cæfarcauffa amoris est. Eoad Ca. farem: caufla eft motus. Huius natura fecutus
eft Secundus quoquecafus,fic enim dicimus, Vin cendi caussa pugnamus:
significat enim termi num quendametiam in poffeffione: Ego fum?Dei, non
Fortunæ. Itaque etiam hunc cafum ad eundem vsum traxere, Crurum tenus, apud Ver
gilium:Nutricum tenus, apudCatullum. Alter u casus Sextus designauitre et e
terminum yndefie ret motus, eius enim natura talis est: Abvrbe. Et uquia tempus
cum corpore, etloco, etmotu,mul. tas habet affinitates, iccirco eadem
locutioncin, terdum sicloquimur,A prandio, Aborbe condi to. Sic etiam caussain
materialem indicauit: De iurc disputo:quia abipfius contemplatione mo tus, in
eo declarando versor. Quæret quifpiam acutius, quamobrem Sextus cafus etiam
quieti fignificandæ attributus fit? k Haudfane præter rationem hoc fuit:nam Græ
uci Tertium cafum ei aflignauere, even signifi cat'enim acquifitionem:nihil
enim fimilius loco, quam locatu:acpropterea Latini, quiex Tertio Çafu fuuma
Sextum progenuere, illius in hunc prærogatiuam transtulere. Eft præterea quod
in ueftigemus: quædam enim sunt Præpositiones,q. quæ Quartumcasum exigunt et
tamen terminu, vnde fit motus, denotant: Poft hyemem: Post prandium. Huius rei
ratio est, quæ et in Trans: significat enim motum ad prandium: atq; etiam »
vltra. Par caussa et in Circa. Quartum enim ha bet:Circa vrbem. Nam omnis
motus, aut eft ad » centrum, aut a centro, aut circa centrum. Ergo centrum
tametsi non eft meta motus circularis, tamen eft præscriptio quædam: atq;
iccirco eun-> demcum Meta ipsa casum admisit. Ratio autem qua sunt addu et
i,vt eidem Præpofitioni duos ca fus apponerent, iam dicta est.In vrbe, quietem
di cit: In vrbem, motum. At vero quæ porro cauffa, vt etmotum, etquietem
eiusdem effe paterentur: propterea quod in, loci significat rationem: In
vrbe,tanquam in loco. Itaque cum motum ita si gnificares, vt etiam terminum no
folum pro tera mino,fed etiam proloco ftatueres, eadem vti po tuisti:nam, Eoin
vrbem, ita dicimus, vt etiam in vrbefuturus fim. Aliæ autē pari confilio ad
cauf fas reducentur: Sub terra fum,fub terram co. Su per,fcxit
significatu,vtponeretur pro De: quo-» niam argumentum,de quo loquimur, diettum
est abantiquis, Materia: at Materia defert,itaq; etiã moleselpos,vtsupra
fcriptu fuit,appellarunt.Ve rum de his sigillatim, quid vfusftatuerit, in
libris Originūdiximus adeo,vtfit prætermissam nihil. Nuncnö est huius operæ,
sed vniuerfalia philoso phorūmoreinuesligare. Sunt autequædam,que femper fcļūđī
ponutựr:vt, Apud, Circiter, Secus. Quat Quædam
cotra: 'vt,Dis,Re, Se, Am. Quædam in differentes:vt,Ante, Cum, et eiusmodi.
AcSeius et tis quidem qui casus deberentur,diximus.Con iunguntur autem cuiuis
fine discrimine. Neque ex folum, quæ abfolute poni poffunt:vt,Ante,in verbo,
Anteuolans: fedetiam quæ casum exigere cevidentur, qualis
est.Pro:quodmanifestum eft in + voce hac, Pronomen.Quare non recte dixere re
centiores, Magistratum, qui præsit prouinciæ, auspiciis viri consularis, fine
vlla inflexione no aminari in Sexto casu tantum, fic, Cælar pro con lule,
Cæsarem pro Consule. Nos vero vt nonne gamus recte dici, ita affirmamusetiam
pro cuiuf que sententia variari, nõ minusquamprimariam vocem Consul. Nam
præterquam quod superio ribus rationibus ac fere omnium vsu liquet, Græ cxcis
quoqueid defenditur:quippe dicunt a'rgora mov. Et nos, Proconfulatu,nihilominus
flectendo vsurpamus. Nonnepernox Luna dicitur? Atque huiusquidem vsumcommoditas
potius persua fit,quam ratio docuit Sanenos, quia caremusar
ticulis,arripuimusoccasionem ça'm breui sermo ne vtendi: fic enim relatiuum
esset interponen - dum,Dignitasproconsulatus: dignitas, quæ pro Consulatu est.
1. Proprium autem quarundamest, vtsignifica ta varient, qualis est, Aduersus:
quarundam,vt suum perpetuo feruent, qualis est inter.Quædam femper cum casu sunt,
vtCis:quædam femper fi ne casu, vt quæ componuntur: circumagunture "enim
per omnes casus. Quædam vsus fentiunt vi çiffitudinem, vt Pone. Quædam femper
præpo nuntur, cie. P 1 tia 5 DO Büntur, vt Ad. Quædam femper poftponuntur. vt
Tenus. Quæ litratio vt(quemadmodadice - camy bamus ) non re ettein definitione
pofitum sit tan quam essentiale, Præponi. Neque enim Aduer bium est,vtdixere:
iungitur enim cafu. nam fi i ies sit Aduerbium, quid ad nos? Tenus enim est »
uezes. vt apud Aristotelem in fexto historiarum, nezee zopkw: et tot locisapud
eunde:mezeitiali." quatenus.Quædam nunc subeunt,nuncpræeut: * Cum Cæfare:
Mecum. Nequefolum in compo fitione, fed etiam alteromodo: vt apud Teren->
tiumin Eunucho,Vnaire amica cum Imperato remin via. Hinc fatis conftat, nullum
effe vsum + tertium,quem dixere,interponedi,his exemplis, Qua dere, Quam ob
rem. signat enim Relatiuu,sı cuipostponitur:non Nomen: quod manifestumn estalia
locutione hac: Res, qua deagitur. Pro-, prium et illud,vim
amittereconstructionis, quu componuntur: præpono te mihi: Tertius furre pfit
proSexto, quali Verbum esset fimplex. Sed etaliis modis, Prxeo Cæsarem: vbi
Quartuspro Sexto. Sed etin ipfamet compofitione:Quapro pter, Quocirca. Sed et
seiunctim,fipoftponatur, Multo poft tempore: et fit Aduerbium,atqueab folute
ponitur,fine vllius cafusofficio. Superflue etiam additur, Adeo ad Cæsarem.
CAP. Ĉiv. Prepositionum Efficiens, etMateria. Æcde carumforma, et fine,hoc
eftvfu:nuc. tant igitur feipsas interdum, vt A, fa et a eftex alia, -1 10 C c alia, quæ eft Ab: quæ a Græca fuit
mutila, izos Gainis, ab llio. Sic ex Dis, facta Di: et illa a Græca d'esquod
enim bis fit, feparatim fit. Quiæ u dam a Verbis, vt Sine,Pone.Am, tota Græca
eft, "et apud nos non nifi in compofitione: Theo critus autemetiam feorfum
posuit, ajega. Et quemadmodum Græci vfitatum additamentum Laddidere, xuqi,
sicutBingo: fic nos noftru Te, « Ante: ficut Ifte, Tute. Nam Ante, caftrenfis
vox cfuit:quum obsiderent oppida dicebantseefsean ute oppidum. Vsque,a Græca
ws5 The pro eo quod west, wess. Coram tota Græca, ob oculos, nogue aEtiam a
participiis, Aduersum. Cum et Con, v nam eandemque effe, aliis locis diximus:
Con " fonantem finalem mutari pro natura sequen tium se, vt Compono,
Confero: Vocalem au tem, vt auribusplus feruiat. item mutari, vt Co
mes,Comitium:Cumprimis, Cumprime. quod autem fit Com, non autem Con,
patetexclufio che: vt Coorior, Coco, et in Contra. eft enim a Cum: sunt enim
contraria relatiua, ergeli mul. Fuit autem Græca, ughes,nam,fuit par ticula
completiua, huw. Ea igitur genuitCon tra:sicut,in,Intra:Ex,Extra: Cis,
Citra:In, Infra: a Sup, Supra: fuit enim fic prius: poftea Sub, ab wiat:vt Ab,
X. Sed antea orta sunt, “Inter”, “Infer”, “Super”, “Exter”, deinde, “Intera”,
“Infera”, “Supera”, “Extera”. Qemadmodum ex Phänomenis Ciceronis obseruari
potuit. Tornu Draco ferpit,subterfuperag, retorquens. Fuit et alia terminatio,
Subtus ficucIntus. Pasize autē sunt oenor apud Græcos: nam Aristoteles et Thucydides,
etPlato, etalii Attici, ita vtun tur, cows procures. Ex Di, factum est
De,ficutex Pri,Præ: vnde Pridie: et ficut ex Ni,Ne.Aliquan do putaui a Græco
je,Deductum:neque ineptū® est. Hæcde origine, et materia: nunc de aliis affe et
tibus: Etiam a Nomine,Circum, ab eo quod eft ” Circus,xiguo. Accentusprepositionbus,quemadmo.
dum attribuatur. VEterumÆolenfium;vt faepe diximussix » quam plurimis
autoritatem secuti: vt a no minibus, vcrbissueabiecimusa fine accentus v fum:
ita in præpolitionibusrecepimus. Sic enim prisci prodidere: Omnes extrema
fyllaba, nili poftponantur, Græcorum ritu, acui: codemque tipoflponantur,
accentum transferri, na jurnami jual x mc men. Ita noftris placuit, vt dice
remis Penes Cæsarem: et, Cæsarem pencs. Quod fi vfu veniat, vt Præpofitio fit
ambigua yox, aliique particommunis:ne postposita qui dem transferri: vt femper
dicatur: Altaria cir cum: ficut Circum altaria: necocurrat cum Quar to cafu
nominis huius Circus. Quædam vero et iam amisere accentum, quippe ex quæ
Encliti- st. carum naturam induere, vbi postponuntur; qualis est Cum: dicimus
enim Mecum, sicut Mene. Verum deAccentibus, deque Cantilla tione illa fatis fuo
loco di ettum eft. Eofdem fo lensesrefpexereyeteres, quum nullam aspirarut: ».
Illi enim ito, et uzeg, dicunt. Caussa autem huius Sobre DS rei Ivl. VIII. t f
rei festiua esto: quum enim motu fignificetma xima earum pars, celeritate opus
fuit,nonmora et craflitie spirationis. Item quæ dicereritquiete, suauiteret
tranquillecamindicandam fufcepere: Afpiratio autem animi eft affe et i nota. Aly
affeettus. cong. Popriumitemcomponiet inter fe, Circum I circa:vtapud Homerum,
ucineispo© x ante cõueet to: Et cum seipsis, vt apud eundem, wes
xududozefia:Etcum aliis partibus: cum Nomi ne,Incola: cum Verbo,Impono: cum
Participio, quod a Verbo venit:cum Aduerbio, Abhinc: cu sogn. Coniun et
ione,Absque.Interdum autem retinet significatum, vtDeinceps, Coniunx: idqueaut
fimpliciter, vt his exemplis: aut auget, vt Impo tens, Infra et us. Interdum
amittit, idqueaut tor quet in contrarium, vt iniustus: aut in diuersum trahit,vtPerbonus.
Ratio autem huius poftremi 1 a Græcofluxit:nam mei significat Circum:quod fi
autem continet, id maiuseft, quam contentum. Abeo noftrum Per,du ettum
eft.itaque Perbonus, est o wexey.ww To digatov: Quæ autem intendunt
fignificatum, cauffam hanc habent: funguntur Huenim pene officio eodem,quo in
difiun et a oratio ne. Impotens,vt lit, potens in alios:Infractus, qui
ipfeintus fractus sit. Atvero quæ in Contrarium transformarunt, qua ratione id
efficere potuere? nam fane priuatiua Græca habuit cauffam, ad G:nam to d,eft
ficut to do, vnde noftru a:figni ficat enim motum, vt sit, qui mouetur a
iustitia: C و 0 ac at noftrum In,significat locum, et habitum:qua renon satis
manifesta cauffa est. Sunt et aliæ prę pofitionesaugentes, vt Adprime: motum
enim et propensionem notat ad id cuiiungitur. Con tra, sunt quæ minuunt: vt
Subrubidus. Suppude bat: non immerito: est enim respondense con trario tb w €
lo quod enim sub aliqua reelt, abea tegitur: ergo eft illa minus. Proprium
etiamfupponere aliquidad significandum, quod in caco > pofitione non fit,vt
Internecium:hic Nex figni ficatur. Inter,autem est nota relationis ad duo: at
ea non ponuntur. Græciclarius, annodovovat repov. Et mutari in eodem verbo
Effero, Elatus. verba tamen duo sunt. Proprium etiam creare ex fe Nomen, Ante,
Anticus: Verbum, Prope, Propinquare. Proprium etiã, vt altera pro altera
ponatur:di- Enak cimus.n.Ajpro DE,et ecotrario:fed non re et evti lagi Lin sunt
exemplis quibufda,vtide sit Ad oppidum, et In oppidum. Barbare item dicunt, Per
vrbesum, ficut In vrbe. Barbare Apud Balilea, sicut Bafileæ: falsianalogia
alteriuslocutionis, Apud foru: licay.. n. dicebant prisci, vt Terētius in
Andria,In foro n.homineslitigant: etannona est.Tu Donati in terpretatio hæc:
Verba,inquit, Dauide forove nietis.voluit dicere, simulatis venire de foro.qua
re autem fic aufi fint, haud fatis coftat: aliud enim eft ωδα,aliud ν.1llud “το
έχόμιον” hoc “τε ω ιεχό-“ refror notat. Falso quoque putant Propter, poni
alieno loco pro eo, quod est Prope: na hæc illius parens eft. weydiximusalio
libro,Græca effe mee. Itaq;Prope,fuit pro pedib. ita Græci loquuntur;» Сс ј.
med İVL. VIII. meg moduko at a Prope, fa et a est Propter: sicut ab In,Inter: a
Sub, Subter. quare Vergilius cum di xit,Athesim propter amænum:fincero;re
ettoq; significato vsus est. cum autem nos referimus ad vlum causæ finalis,
translato vtimur significato: quoniam finis cohæret actioni, mouet enim nos.
(Apud autem fuit, ad pedes,eodem modo:itaque Ad, et, Apud, proxima funt et
fignificatione, et v ufu.Ad Leccam velle cænare, vt fit etiam pragnas oratio:
ad Leccam cogitare cænandi cauffa. Ad Capua caftra habere quoniã eo cõtenderat
prius, Confequens a præcedenti. sic mutila oratio, Ad febres facit: immo
Adægrotum, cotra febres.sed Ad, accipitur pro qualicunque termino, etiã ho ce
stili. messzonw Tl- proco quod eft, aduersus. Cæ tera omnia exempla ad hunc et
motum, et termi num reducuntur. Quodautem aiunt, Apud ma iores, pofitum pro eo,
quod effet, A maioribus, falsum cft:fed eit ficut,Ætatenostra hoc fit:quip pe ab
aliquo apud cæteros, quod ad feculum hoc pertinet:præsentesenim sumus tempore.
mitter Proprium. et illud, Ponå absolute, atque inter du ficri Aducrbium:vt
apud Virgiliū, Pone fubit coniunx. nam oratio fimplex eft ex Aduerbio, intelle
ettus autē Præpofitionis. Poft, enim figni ficat relationem: quod enim eft
Poft, habetali icquid Ante.Eft autem Post, pone est. Interdum # quod plus eft
euadit Verbum,vt apud eundem: Omihifola meifuper Astyanaĉtis imago.proco, quod
eft, quæ fupereft:vt quodammodo sit quafi Participium: atque hoc quoque
Græcorum imi ai tatione factum est. Frequens est apud Sophoclem locutio,nie
prowlkesi: et ev«,pro šviş. Quo » rum legibus nostri quoqueaccentum translatuma
voluere. Obferuata est avauseia his exemplis, pro Ad=ffining. uerbio, apud 1
erentium, Fortunatus fum cære-> ris rebus,abfquehæc vna foret. apud
Sallustium pro Coniunctione, Præter rerum capitalium, condemnatis. fic Varro,
Præter fi aliter nc queas. Sed mihi videtur caussa huius loquutionis in promptu
esse: nam prxpositio illa præter, to tum quodfequitur excludit: fic eftin illo
exem plo Enniano, Præterpropter vitam: id eft, viui- » mus ita, vt videamur
propter quiduis potius; quam propter vitam. Aduerbiy necessitas: Sedesinter
partes:Nominisraa tiofalfa:Item Definitio, Ortus, Species. Cc ij. Dy Ivl. IX.
organa DyplexAduerbii neceffitas fuit,ficPomba, duplex est vocum temperamentum
per adiectionem. Nanque aut adiicitur accidens substantiæ, aut gradus
accidenti. Exempla hæc funto, Vir fortis: hîcaccidens substantiæ addi.. tum
eít. atquum dico Fortior, tuncgradusacci denti additus eft. Igitur quod faciunt
adicctiua substantiuis, vt fecum affcrant accidentia: hoc vt a agantAduerbia
Verbis, excogitata sunt. neque enim fi dicas, Velox fcribo, aut, Velocia
fcribo, intelligas scriptionis velocitatem: fed Velociter fcribo, fi dicas:
intelligas. Sic igitur quum ex plesset Verba, adhuc fupererat aliquid agen ce
dum. itaque etiam gradus illi dengnandifuere. Quare quum bonitas, atque aliæ
qualitates in tendi, ac remitti qucant, neque Comparatiuo, ba aue Superlativo
ita plene poflint explicari, Ad uerbii ope factum eft, vt explicarentur: Valde
bonus, Nimis fæuus, Lorge alienus,Multo for- ni tiffimus: vt etiam illa ipfa
nomina gradus signi ficantia, hocindigerent, Paulo doctior. Quare a Vox non folum
nomen Aduerbii male fabricarunt 6 vite feteres,fed etiamimprudenter
assignaruntdefi- a nitionem: Neque enim folius Verbi tempera mentum est, sed
Nominis quoque. Sed nimis fe- cure fecuti sunt Græcos, qui æque inconsulte
Strafpnua ipfum appellarunt.Hinc constat ratio w originis, et fpecierum. Nam
sicut Adieetiua ap ponuntur Substantiuis: ita quod verbo appo unendum fuit, ab
ipso Adie et iuo deduci par est. Si enim dicam, Celerem scriptionem: dicam et
iam, Celeriter fcriberc, quæ fanefortienturno at POO 4 specierum a natura
ipsorum Adiectiuo-,; rum: vt si Bonus qualitatem, Magnus quanti tatem
fignificat: can aduerbia ab his deducta aut qualitatem, ant quantitatcm dicere
intelli gentur. Propterea vero quod a et tio et locum, et » tempus exigit,
iccirco horum quoque præfcri ptio ad Aduerbii vim relata est.Temporum enim et
locorum vaftiorem ambitum certis limitibus intercidi oportuit. Itaque
necessario inuenta sunt,Heri, Cras,Hîc, llluc: Cum igitur gradus quasi quofdam
deducat per Verbi Nominisque tractus:eiufdem quoq; interfuit, cofdem gradus,,
detrahere ad nihilumvsque. Quare fi dicain, Cur rit çeleriter, tarde: et Albus
plus, minus: debuit etiam poffetolli eodem inftrumeto, quominue batur:
itaquedeuentum estad negationem, tum eam quæVerbis præponitur ad cotradiettionem
affirmationis: tum eam,quæ præponitur Nomi nibus ad efficiendum id,
quodvocatAristoteles, cioessov: Non çușrit, Non homo. Quæ negatio cum folo
Aduerbii genere compleettatur, fane ef- " ficere potuit, vt contra, quam
veteres putarint, omnium partiu indeclinabilium princeps esset. Omnisenim
oratio ftatim a suis primordiisin af firmatiuam, et negatiuam diuiditur:quæ
fiofficii meritum putes,illico poft nomen, ac verbum Ad uerbium ftatuendumeft,
Deducuntur autem Aduerbia alia aperte, vt home Bonus, Bene: alia obfcure, vt
Senfim, a Sensue Item a Verbis, vt modis quibusdam seruiant, vt, Age,Fere:
illud hortando Imperatiuum exi. git, militarę verbum fuit, ab Ago: alterum non
+ Сс 11] eficia I e a eft
finilitudinis,vt aiunt,fed diminutionis:quoda enim fimileeft, cum dico, Fere
poetæ nullo ho nore funt? fed fic intelligo,apud paucos pauci fi poetæ sunrin
honore: intelligo autem diminu utionem non magnitudinis, fed præscriptionis: vt
aliquid detrahatur firmitati sententiæ, vt ne- (queat dicere, Nullus poeta: et
item nequeam, Omnes. Sic Fere fingulos parit mulier: vt fit, ne- V que semper,
ncquenunquam. Tractum autem ce est a philofophiæ radicibus: quod enim fertur,
in motu est:itaque terminum nullum attigit, neque enim a Feris ductum fuit,vt
aiunt, quoniam ferz fint celeres: nam etdurum eft, etnugantur, cuın dicunt,
Feras esse ccleres, quia fint quadrupedes: nam etAquilæ funt feræ, et celeres,
nequequa drupedes; etmultæ quadrupedes feræ sunt,'nc queceleres, vt Elephanti:
iroda et quædam ce lerrima,vt Angues.nequeCanis fera eft, et eft ce- fa ļer.sed
de his alibi. Belli autem,et Domi, et Vef peri, et Tempori, ad alia reducuntur.
Loci, et Temporis, et Sortiapud Vergilium (vt voluere) Aduerbiis qualitatis
annumerabitur. a nomini bus omnia. ct Quæ igitur tempus notant, alia funt
Infinita, vt Aliquando, Olim: alia Finita, vt Cras, Hodie. Sic et Loci,quippe a
Pronominib. deducta sunt: Hic, lllic, delignantcertum locum: Alibiincer tum et
Viquam,etalia. Falso autem putarunt, Prorsum, Rurfum, Sur a suim,loci effe:neque
enim locum significant, fed motum ad locum. Illa autem, Oltiarim, Vica Ketim,
Viritim,quantitatis discretæ sunt. Quædara autem, vtdicebamus, ad modos relata
funt. Sed cum dicunt, O, esse optandi,tantum abeft vt af- er 05p fentiar, vt
etiam Vtinam putem effe interiectio - hiho nem: neque enim modum vllum apponit
Verbo:) pie idem enim est, Ainarem, et Vtinam amarem: et, ji Omihi præteritos
referat si Iuppiter annos: idem est, Heu quaremihi non refert? Neque omnino
Vocandi vllum Aduerbium fit: nihil enim detor quet, aut addit, aut tellit a
Nomine: quare qui Præpofitionem agnouere, propius ferunt veri-», tatem. Nam
tametfi neque motus, neque quietis indicatrix est, tamen disponit admotum,
Sicut punctum non eft quantitas, sed tamen ad prædi camentum reducitur quãtitatis:
sicin hac,neque enim dicas, Ad me veni: nisi aut voces, aut voca tum
intelligas. Loci ac temporis Aduerbia maximo ambitu feruntur: quare placuit
veteribus ca inter sese co parari. Sed turpiternimis lapli sunt: Nam quum
limfowla dicant,Aduerbialoci ampliore esse significato, adplecia quam temporis:
quia Nusquam, plusampleet aringen tur, quam Nunqua:non animaduertere,fola cor,
peste pora deberilocis. at ea fimul cum aliis rebus mul- 2 tis,quæloco nullo
cõrinentur, fub tempore effe. Non estin loco, Qualitas,non Relatio, nonalia
multa prædicamenta. et tamen subtempore sunt, aut fiunt: igitur Tempus multo
plura circunscri bit: Locus pauciora.Quod igitur nunquam est, nufquam item est:
at non ecotrario, multa enim nufquam sunt, quæ aliquando sunt. Quippenul lo in
loco eft hicactus scribendi meus; at aliquo tempore quin fit fieripoteft. ou
Figur ain Aduerbiis. N Aduerbiis figuræ sunt,simplex, vt Diu: Cõe posita,vt
Interdiu. Componuntur autem vel tre poltquam Aduerbia sunt,vel ab ipfis
compofitis au fiunt, vt Hodie: fuit enim,Hocdie: et Nuper,fuit Nouo opere:
Semper,Semiopere:Toper, Toto copere: fignificat.n.cito, et expedite:ita vt
opera absolutasit. Itaque Semper,ei cotrarium eft,pro pterea quod liquid
dimidio tantum opere fit, id non abfoluitur, fed continuatur.Geminatur,vbi vbi.
Componitur cum Nominibus, Vbigerium: Te cum Verbis,Vbilibet:cum
præpofitionibus, Per- L diu:cum Coniun et ionibus fimplicibus, Vbique: VE cum
illis et fecum,Vbicunque, Profe et o, etiam, et illico, fuere composita, vt
Hodie, ac NE Antiquorum Error in
Structura. SligiturAduerbiumVerbimodus eft,fatispa tet, quam inconsulto veteres
ita præcepere, onto præponendum esse Aduerbium Verbo,vțita di camus, Bene
currit. At enimuerocontra est: ac ceffio enim significatus fit ad yerbum ab
Aduer- G bio: et quemadmodum prius fumusviri, quant fortes: etprior natura
Curlus est, in genere, quam Cursus çeler, in specie:fic erit pri?Currere,quam
Celeriter cursere. Nonenim hîc loquimur de fer monis elegantia, fed de caussis
ipsius. Acquan quam ars atq; vsus dicitur natura imitari: tamen in quibusdam
rebus placuit varietas. Itaque ele gantius acceptum eft Verbum in fine
orationis ÇON on 0 die va U lee ic 40$ Opera 110. ziur ge DUSA Vbiz, ft contra,
quam a natura ipsius reisappeditaretur, quo more præpofitum est Adiectiuum
Substan tiuo: et Verbo Aduerbium.Sicin Tripudiis finiz, ftro pede
mouemurprimum, quum natura dex-} ") trum primum moueat: vt arteid
factum,non cu jusuis communilegevideatur. TAffeettus Aduerbii. Roprium est
Aduerbiorum quorunda, afsu - ioni mere sibi quædam Nomina, Vbi gentium,
Terrarum,Loci:eiusdem naturæ, Nusquam, et Longe: respexere enim significatum:
eft enim Vbiquafi, dicas, Quo loco terrarum? Sed et tem, pus cum loco
communicatum, Intercaloci: co gnati enim inter se sunt. Magna autem affinitas
Aduerbii cum Nomine, vt diximus: Itaque et a Nomine fit Hoc die, Hodie: etfacit
NomenHo diernus. Adeo,vt etiamcafum retincat Nominis,}»: funn Verbi,vnde
fiebat: vt apud M. Tullium in tertio Officiorum: Conuenienter naturæ viuit.
quia etiam conueniens.hocautem,quia cõuenit: Græcorum imitatione fa et us
Atticismus, ouobws » 00. Eadem affinitate casum quoq; pristinum re tinuere: In
Recto, Fors: a quo compositum per dubitatione cum An, Forsan:et Verbo
interposiz, to, Forssitan. In Secudo casu, Belli. et apud Cos
micumiocose,Foci.In Tertio, Ruri. In Quarto, » Romam. In Sexto, Forte: qua
formafuere, Ci to,Falso,Şero: et horum secutum analogiam ver þum ynum, Præste.
Interdum etiam mutantur, Gatis ecen VIID ad vt, ار Сс у. 1 IvL. ITE DE BE ER vt,Modus, Modo, Mox. Sic
etiam retinet naturam transformatæ in sedin !! Præpofitionis, cuiufmodi est
Cum. coniungit e nim tempus, Cum veneris faciam: vt officium meum cum aduenta
tuo coniungatur. Itaque re clatiua quædam facta funt, Cum do et us,tum pro
bus:id eft,quotempore doctus,eo temporepro bus:coniungitcum doettrinamutuo
probitatem. Sed hæc minutius in libris Originum dicta sunt. !! Proprium etiam
inter se vsum commutare: fic « dicimus, Illico, pro tempore: fed fuit,in
loco:et Hefternum panem atrum: pro pridiano. Refert venimHeri,loquentem
tantum:sicut Cras, et Ho pl die, et Perendie. Imitati funt Græcos, qui xtes ad
hunc modum dicunt: vt eft etiam apud Lucia num,in cunviw. Proprium item, habere
comparem, vt Haud, Non: et non habere, vt Ne: prohibetenim, non u negat:quanquam
in compositione pofitum inue nias negatiue, Nequaquam, Nequicquam,Ne- ir
frendes: sicut Non,prohibendo, apud poetas. In Item habere feriem teporis,
Hodie,Heri,Nu diustertius, Quartus: et vt fecit Plautus, Quintus, Sextus: Cras,
Perendie. Item minutiora: Nunc, Modo, Dudum,Nuper, lam, lamdudum, lam pridem,et
futurum Mox. Præterea quemadmodum amiffo cafu Præpo fitiones abeunt in
aduerbia: fic aduerbia in In ceterieet tiones, Euge: nam hoc fuit eje, at Penė,
Aduerbium eft. Item communicare eidem terminationi di perfum modum
significandi; vt Gælitus,delocoeft u 11 est,r gvoder, Diuinitus. Jebjev: at
Publicitus non, dusjer, sed dnu61: habet tamen motum quen dam a populo:sic
Primitus,a Primo. Falsum autem est, quod dixere Cafum habere no con Aduerbia.
vtponebamusönucler, Snuovde, ånuolio noted fed a Casu ducta, co caruere: quare
etiam contra ria additur Præpofitio. sexvb. ges. Item Perfo nam attribuere ausi
sunt ridicule, Mecum: oratio enim eft facta vna. si enim fit Aduerbiu. ergo di
cas,Egocum: Aduerbium.n.nullu casum exigit. Falluntur æque quum dicunt,Heu esse
notam responsionis ad Heus: nam fane nullum exem plum afferunt. Ponitur autem
adverbium pro nomine: Sic bine erat confilium: id est, Tale: aut fit Pronomen,
Hoc.Et apud Vergilium,Terrorum ac fraudis a-,, bunde est: id est, copia. et
Græce scit, pro Græ-, ca. Pro Pronomine: Hinc illæ lacrymæ: id est, ex hac
cauífa. Sic, Vnde: pro, A quo. Pro Præ pofitione, Intus Templo, apud Vergilium,
pro » În templo. Sed est expofitio in voce Templo yocis Intus: sicutiquudicis,
Fcram leonem: po terat enim esse,Intus,alibi quam in Teplo. Quod autem dicunt,
PridicCalendas,effe Aduerbio po-, fitum, pro præpositione, falfum eft: nam
Pridie, estoratio copofita,sicutMecum: Præ die: et,Ca lendis, est vox termini
in quem tempus abit, fic, Eo die, qui ante Calendas, et ad Calendas, (ve ita
dicam) it. Itaque etiam dicimus, Pridie Calendarum: quanquam durius in quarto
casu. Sed factum est analogia aliorum, vt quia dicere tur, Quarto Calendas,id
eft, Quarta ad Calendas, ita etiam,Pridie Calendas.etfi non erat ante eum diem
qui iret ad Calendas. Huius motus ratio et cauffa elicitur exmodo loquendi
Ciceronis: In ante diem nonum Cal. Pro Coniun et ione: Qua do,pro Quoniam, ett
ce re filI mo et mi In CE Interieetionis natura, Ratio. feri te 1 te ef
fis Vog INTERIECTIONEM veteres quum a situ et nominarint, et definiuerint,
nequaquam aa cæteris cæteris partibus distin xere: nulla enim pars orationis
non « interponitur. Sed ita intellexere,Interponi,qua fi alienam a cæterorum
structura: ficuti dicimus Interuenire. Verum nomine paulo liceatiore leyfi
sunt: nam et, lacere, est duriuscula vox: et wa ettionis significans
terminatio. Nam Coniuctio sit,quæ cõiungit:atPræpositio? nequeenim præ
ponit,sed præponitur;ita Interiectionõ inţeria B que cit, fedinteriacitur, et
interiacet. at a Iacendo, la ettus,autLactio non ducitur: vel G ducatur,
rarius, vt diximus,fanesit.Antiquoru simplicitatem re centiores castigare
aggreffi accuratius definiue re fic,Interiectio cst, quæ sub rudi,inconditaque +
voce affe ettumanimi demonstrat. Verum hæc et falsa est, etcum aliis quibusdam
partibus comu nis.nam quid appellamus rude? quod vocem pro nunciantis
exasperat, vt dupliciconsonante, E I uax: aspiratione, Ohe:mutarum obscurioru
ter minatione,Atat. Verum enimuero aut tales, aut eriam duriores alibiinuenias
offenfiones. Verbo rum persone eadem muta aliquot finiuntur, at etiam obscurius
fane in plurali, Dormiut. A spiratio per omnes pene partes comeat: Honor,
Haurio, Heri.Duplices onerant frequentius no mina, Felix Xenopho: quid
rudius,quam'Extra, Intra Infra? Quid simplicius,quam o? Præterea 2 quid est
Inconditum? quod incompofitum suam fedem amisit:Inconditæ ædes, Incõditæ
fluctua tes acies, Agmen incoditum. At nullus locus In teriectioni fraudi est:
quare falso a priscis di et ta est Interie et io, quæ etia præponi,etiam
postponi, etiam sola ponipoffit. Quodautem animi aiunt fignificare affe et
ione, non eft ab eis declaratum: nam vox hæc, Dolor, animi affe et um
significat: at Heu, non significatdolorem.quemadmodum Balteus ab Imperatore
militi datus non signifi cat militia: Deque enim vox,ncque a et io inciui lis
Cimonis, significatftoliditatem: fed notæ ta men etligna sunt, illud militiæ,
hoc stultitiæ. Sic Heu,dolorem non significat, sed ofdolentisani-" minow
1. 10 be Paylminota, itaque fola posita
explet audientis ani mrb. mum indicio fuo. Quæ cauffa fuit plena optimi
confilii, quamaiores noftriab Aduerbiis distin grouxerint. Elt igitur
Interiectio nota animiaffe et i, quæ nullius orationis indiget adiumento. Quare
fequiturilla natura, vt careat inflectione: Gbie nim vnufquifque affe ettus
præscribit certos limi tes: non.n.continuatur dolor admirationis, sed penitus
distinctus est. Quare diuersarum quoq; Spacesmiaffectus, tot
eruntinteriectiones. Minamur, Væ: admiramur, Papæ: fastidimus, Ohe: dolemus:
Hei: paucmus,Atat: indignamur,Vah: percelli mur,Au:abhorremus,Phy:optamus,
vtinam:ab iicimus, Apage: Laudamus, Euge:Attestamur, Doctis,Iuppiter,et
laboriofis:ficut etapud alium poetam,Nauibus,infandum,anillis.etHomeria I u cum
illud qera G, in fineperiodi: mirificusc enim ornatus orationis est, et
augustiores cilius animi motus, quemadmodum in libris P coices a nobis
exaettiffime dictum est. Sic chiapud ch. dcm diuinum poetam: Hunc ego te
Euryale afpicio? tuneilla senecia Seramearequies:potuisti linqueresolam??
Perfecta erat oratio: at incomparabilis ille vir non fatis habuit, addiditque.
Crudelis. Nam etfi nomina sunt, tamen vim illam plene obtinent. Iurantis quoque
animus Interie et ionis potius, quam Aduerbii nota ex plicabitur,Profecto.
Mediusfidius: et affeueratis, aut sciscitantis, vt Sodes: et illud Terentianum;
1 bu v Els T, Indicentis filentium: quemadmodum et iam apud Plautum. Ex
hacessentia atquevsu, il ludenatum est, vt etiam casus quosdam quærant », fibi:
in cauffa enim eft efficacia significatus. Vx me, Væ mihi. Certos aliæ sibi
calus vsu potius, quam ratione asciuerunt, Heu mc, Heumihi, O ingentem
confidentiam. Voces quadam ab Interiectionis natu ra excluduntur. C.Vm igitur
affeetti animitota fitinterie et io, quærat aliquis, an brutorum vocesin hunc
a. ordinem fint redigendæ, Cra, Vhu, Crucu, Be, Pau, et eiufmodi fortafle carum
aliquæ fint, nihilo minus, quam noftrum Au: fed non reci piunturin
orationem,ficut ncque alia fi etta a poe tis,nifi periocum, aut figuram,
Bosxszexet, Jp877- νελω, τίω ελα. Caufa efficiens etmaterialis, et affeettus ab
bis etab essentia. EssentiaInteriećtionis, et finis eft:origo alla tem multarum
ab ipsa ftatim natura elt: Inn metu enim vocem edin.us primam quanque la tiffimam,
Hu: in dolore Hoi, Hei,apud P autum: aliæ autem ab aliis partibus fubductis ex
integra oratione, vt dicebamus, luppiter, Infandum, et eiusmodi. ltem ab
Aducrbiis,aut Coniunctioni bus, aut Præpofitionibus: nanque 0, avocan di munere
acceptum, transferimus fine calu in admi IvL. X. Tim admirationem, aut vota:
Omihipræteritos referatsiluppiterannos. Vtinam Coniunctio fuit Vt, et additum
eft Nam:ficuti in Qujanam: significat enim Vt, fi nem, quem in optando animo
concipimus sem per, non semper orationeexplicamus. Coniun c ettio est At:
geminata in metu, nonneaduerfatur imminenti periculo? A verbis quoque manarunt:
Sodes. prisi Proprium ergo est aspirari iisdem de caussis: Aspiratio
enimexplicat fufpiria, et difficultatis nota est. Itaque a Græcis sumptam seruarunt,
cePhy, Qeū, Heu: non inuentam addidere, ci, Hei, Hor:quibufdam initio,
Hau:aliis in medio,Eheu, Vaha:aliis in fine Proh, Oh, Ah. Veteres tamen negant,
vllam vocem in fineaspirari: quare fuit, ceaiunt, Ah a. nostra nihilinterest,
quidfenferint agrestes Opici: nam meliora secula ita pronun ciarunt, Vah,
Ah:quare etiam plus afficit Proh, quam Pro:et,Oh,quam O. « Proprium etiam
cơmponi, vt diuor, Mediusfi dius. Heuheu: quare non re ette omifere Figuram. «
Proprium etiam, nullo ordine statui: et ratio cofane subest valida: perturbatus
enim animus,aut præuenit affe et um oratione, aut affc et u oratio nem: quare
non reete Ordinem veteres assigna Proprium etia carere specie, contra quam di
xere: neque enim vna ab alia deriuaturnanque: Eheu compofita est,nondedu et ta.
Igitur hoc erut conscquutæ, vt interfe dicantur Infe ettæ:fic enim toces
primitiuæ a Varrone appellantur in se cundarunt. cudode Analogia. Dico
autem,inter le:propter ea quod ab aliis,vt diximus, deriuantur partibus.
Åntimeria autem nulla afficitur alia, quæ di etta eft, vt pro integra oratione
ponatur. Catullianum enim illud,Jupiter:fic est, OIuppiter, tu testisesto.
Women eteffentia Coniunctionis. RÆCORYM secuti quidam libentius Vox
interpretationem, quam vocis con cinnitatem, Conuin ettionem, quam."
Coniunctionem dicere maluerunt. At vero etvfitatum nomen aptius fonat, etdu
ritia translationis prohibet sic innouari: lenius e nim dicimus lungere, quam
Vincire: quanquam Sextus quoque Pompeiusowideouco potius Col- » ligationem
dicendam censuit. Coniunctionis au tem notionem veteres pauloinconsultius prodi
dere:neq; enim, quod aiunt, partes alias coniun Dd j. gits Ivl. XI. git: ipfæ enim partes per se inter
seconiungun tur: Verbum nanque Nomini iungitur affinitatc nito numeri et
persone. Sed Coniunctio eft,quæ con iungit orationes plures, fiue aettu,fiuc
potestate: nam, Cæsar pugnat, Cæfar scribit,duæ funtora tiones separatæ, quæ
Cõiunctione in vnuin coa lescent: actu igiturduzsunt: at Cæfar et pugnat, et
scribit,poteltate duæfunt: quoniam Cælar bis cft repetendus.
Inuefiigatsubtiliffimecauffamfpecieram. bonjo IGitur hæcConiunetio quum
fieripoffevidea dum verba tantům, autfecundum vtrunque: ex ipsis
rebus,quemadmodu hæc reete fiant, videa mus.Res aut neceffario cohærent, autnon
neces fario cohærent,aut neceffario non cohærent.Ne cessitas autem duplex:
autabsoluta, ve Deus eft: necessario enim est non ab alio, sed quia immuta
abiliter eft:eft nanqueNeceffe,quodnccesscaliter 4potest. Theologiautem abusi
sunt hac voce, vt eam a Deo excluderent: quali idem effet necesse, et coaetum:
at enimuero ipfis vt libet: vocis vero ufatioeft, Perfectio: contingens enim
pertinet ad imperfe et ionem. Alia eft Necessitas dependens: hæcin Deo nulla
eft: Deus enim eft, Primum,et Simplex, etPotens omnia, et Omniu cauffa. Hu ius
Neceffitatis duæ sunt species, siue modi: Dam ipfa cauffa, quã aliquid
fequitur,autextat suapte natura:aut no extat quidem,sed per wohoovsta
tuitur.cxcmplum primi est:Homo,ergo discipli na nguna montare Btellare Luntora
uin COP Calarbi ! he capax. hic, Homocauffa eft, et feipfo extat in oratione.
At non ita in fecundo modo,cuius exe ux complum hoc efto:
Siambulat,mouetur.hîcenim no Hatuitur Ambulatio. ex his igitur coniunctio num
species sunt eliciendæ. Ergo secundum sen sum tantum quæ coniungant, non
reperientur, pugni propterea quod sensus notæ voces funt: quare omnes verba
coniungunt;fed earum quædam et iam sensum, qnædamnon. Copulatiua. Ut ergo
sensum coniungunt, ac verba: aut pino verba dif unque: iungunt: “et, fifensum
cõiungunt, aut necessario, aramelo int, vida aut non necessario: et, fi non
neceffario, tunc fiut nondes copulativæ, quas connexiuas vocat Gellius li
erent.N bro decimo,et funt hæc: “Et”, “Que”, “Ac”, “Atque”. vt: vt Deuset Cæfar
doctus fuit, et pugnax: nõ enim neceflario ja immuti cohærenthæres, appofita
negatione,Cæsar do et us etnon timidus: fic,Nequecrudelis,neque timidus. His
addidere sufpenliuas,hoc exemplo, Et fu-)) E: vociste git; et pugnat:fed
frustra: merito enim verborum a pertinet fit hoc: vt,Homo eft,et inhumanus. Saneeftsu
= depend perflua curiositas. Continuativa. TAMY osle vide autfecw A ccelcali
720 VOCE, Elletneret Primum īcaulla, i emodi: textatfun aut præstituunt, aut
subdunt. Præstituunt riwayam cæ,quas Continuatiuas vocant veteres:recentio tes
autem Conditionales: vt, Sistertit, dormit: cauffa crgo dilo Dd ij. 416 IvL. x
1. cauffa nanq; dormiedi, etfino eftipfum ftertera fed e cotrario: tamen ipfa
Coniun et io necessario huic rei,quæ eftstertere, subdit dormire: vt que
admodun res are dependet, ita intellectus ordi. Ine contrario. Prior eft Morus,
quam Cursus: Ita que posito Cursu, etiam motus poneturabintel lectu: eft enim
Cursus cauffa intelle et ionisMo tus: hoc autem eft neceffarium, non absolutum,
neque pofitiuum, fed iweJenxor. Fit autem quia cotinetur a fpecie genus: item
comes eft affectus. + Quare non re ettefcripfere, Coniungiab hissen; sus
imperfectos:sunt enim perfeettiffimihi, Dies eft,Luxeft:Addunt etiam
id,lungunt,inquiunt, fine subfiftentia. At hoc eft falfum:aliquando e
nimsubsistunt,vtNunc,quum scribo:Nox eft. et dicam: Si nox eft,Sol subterra
nobis est. Ergo nuc nox fubfiftit, et tamen eft continuatiua. Sed ita cedicere
debuere,Sinesubsistentia neceffaria:potest enim fubfiftere, et non
sublistere:Vtrunque enim admittunt. Sub eodem genere funt Abnegatiuæ: vt, Si
interfuiffem, pugnassem: ostendunt enim effe et tum abeffe, quia defuerit
caussa. Hoc autcm non ex Coniunctione fit, fed merito Modorum, et Temporum:
fimile enim eft id, Si intereo: pugnabo. Quæautem nonex hypothesi, sed ex eo
quod soba subsistit, coniungunt:Subcontinuatiuasdixere. Cauffassubdunt hæ,
sic:Movetur, quoniam am bulat. statuit enim ambulare atque iccirco moue ri:
Continuativa autem non ftatuebat,ambulare. Vox Male autem a veteribus ita dicta
sunt: nam Præ positie E pofitio Sub, in hoc nomine aut fpecić significat, vt
hominem sub animali dicimus:aut diminutio 12 nem poteftatis, vt hypopheten fub
prophetein telligimus. At neutrum conuenit: nequeenim EI species efse quit
certa res incertæ rei: et Subconti nuatiuz poteftas maior eft, quamContinuati
ux.Sed ita excufandi funt:amplitudinemConti-, tinuatiuæ percipi ex co quod
ctiam impoffibileali quandopræfupponit. Exhac quoq; claffe funt Adiunctiuz: vt,
Pu- » gnadumvires.Et quægeneris nomine Caussatia D. uas appellarunt: ve,
Pugnaui, quia læsus fui. Et E Approbatiuz: vr, Pugnaui,equidem lælus.
Col->> ad le et iuis eadem natura, sed diftant ordine: pra ein ponuntenim
cauffam:vt,Homo, ergoanimal. 00 Simileshuicsunt, Igitur,Quare,Itaque, Quod: od
fic, Cæfar fuit Diet ator, quare omnia occupauit. Exemplum vltimą, Veniadte
euocatus: Pugnaa ui iusfutuo, vici:Regnum recuperasti,miser pro pterea sum:Quod
te per communesrerum vicif, litudinesrogo, fubuenimihi.deestenim Præpom,
ofitio,fic. Propter quod:dicimusenim etiam Pro- " pterea, et Iccirco, etalia.
Er omnino quæ aliquamcaussam apponunt adintelle ettum: Efficientem fic,
Quiaiubes, faciagn tu enim mouesmead faciendum. Finalem fic, Do, vt des.
eftenim Vti,. Poffuntautem et hæ, et etaliæ tranfponi:Quia dabis,do.Has antiqui
Per -Zoo fe ettiuas, etAbfolutiuas nominabant: inter quas. etiam Quatenus
recensuere, et Quo. Quium au tem addunt prohibentem particulam Ne,luduntta:):
operam:Aduerbium enim eft. Ddiij. a2 CO d ĈResolutioin Copulatiuas.
aft.REEsoluuntur autem in Copulatiuas omnes ptenatura coniuncta est: itaque
dicemus, Et do, etdabis:Etdies eft, et lux eft. Sicloquutifunt pri cefci
Audieras, et famafuit:quia fuit fama. Habes igitur caudam huius
quoqueloquutionis.Quum autem Copulatiua duplex fit, affirmans et negans.
Negativa in affirmatiuam resoluetur, Cæ ledar neque timidus, inequcayarus
fuit:fubeftenim (habitus contrarius, Et fortis, et liberalis. Difiun sgit autem
negativa propter negationem non propter seutt; Vis vincere, nec pugnare:est
enim, et non pugnare. Hoc autem percipitur exinte gra: Nec mutila est. Neque
integra est autem Neque et Non. Disiunctiva et Subdisiunctiva necessario,
Caussativæ; quarų species duz; aut ex hypothesi, aut absolutæ. Quæautem ne
Siceffariono coniungunt, Difiun et iuæ diettæ funt: nawis “Aut”, “Vel”, “Siuve”
a quibusdifferre fecerunt Sub disiunctiuas,propterea quod hæ vtranqueponce rent
partem ad eleậtionem: Difiun ettiuæ autem alteram tantum. SicutContinuatiuæ
alteri in certæ, alteram positam continuabant: Subcons tinuatiuæ
vtranquepositam, alteram alteri sub Ves-continuabat. Et fane nomen Subdifiun et
iuarum. secte acceptum est: neque enim ita planedisiun. Il git,quam
Disiunetiuæ:Nam Disiun et iuæsunt in contrariis, aut Politiue,vt,Aut fanus
est,aut æger; aut Priuatiue, Aut dies est, aut nox; aut Relatiue, Autpater
eft,aut filius. Subdifiun et iuæ autem et iam in non contrariis, fed diuerfis
tantum: vt, Ale xander,fiue Paris. Differunt igiturinter fe fecun dum cotextum
orationis: propterea quod difu Stiuarum partes nunquam cohærent,sed sub co
tradiettione politæ sunt; at Subiun et iuæ no item, cauffa eft, quia
Subdifiunetiuz ortæ sunt a Con. ditionali,quæ etiam impossibileadmittit siç,
Situ " homolis,fi,ve Equus, si,ve lapis:neceffe eft çor pore præditus
fueris:fic enim vsusestTerentius. Quas autem vocant Dubitatiuas, ex ad Disiu
ettiuas reettaaccedunt: ac magnum faneambitum na et x funt, quippeex
omnioratione potestoriri dubitatio:adeo vt Scepticietiam tciğimua G po nerent
in difceptationem.Poft dubitationem fiet quæftio perinterrogationem.
quaremodusqui dam estorationis, non species, vt quum dicam, Eloquar, an fileam?
intelligo mihi aut loquena dum, aut filendum. Quoniam vero alterum capimus pro
certoin difiun et ione:iccirco vsus rapuit Velad vtriusque o partis
affirmationem, vt et separata intelligas na tura, et vtraque pofita, veluti
alterum tantum ponebatur a Subcontinuatiuis: exemplum hoc esto, Vel quia
eshomo, velquia nobilis, vel quia:y. Romanus, noli pati seruitutem. vnam ex his
ca. pere possis cauffam, at tres ipsas omnes afferre queas. Terentius etiam
folam posuit semel: Vel ' ) Rex mihi gratias agere. fubintelligas, vel alii Dd
iiij. sed potiorem parte satis habuitponere. Immergia amox's Græcivocant, nos
Electiuas. huius ex quo que generis sunt:vt,Malo Cæsarem, quam Cato nem.Nam
etfi alterutrum non capiunt, fed desi gnatum tantum fumunt, latiore tamen
difiun gendi voce subiiciuntur,quemadmodum dice bamus deVel,apud Terentium.
Commoda vel mulum,velequum,maliş tamen equum: neque enim copulatiuæ sunt,
abiicitur enim alterum irmembrum disjunctum. Quid fi Aduerbia hæc fint
Comparationis? nam dicimus, Tam volo Cæsarem, quam Catonem: quia Nomina siciu.
bent, Tantus Cæsar est,quantusCato. Vsus po ftea inæquali Comparatione etiam
retinuit, ve ficut erat Tam,quam: sic fit, Magis, quam. thely Aduersatiuæ
quoque ad Difiun ettiuarum na turam accedunt:propofitæenim rei aduersantur;
difiungunt igitur neceffario: Quanquam Cæfar nobiliflimis auisortus est, tamen
deterioris im perio paret, feruitus enim aduerfatur nobilitati. Huius notæ
funt, Quin, Imo, Atque,At:vt apud Liuium in Tertio, Si plebciæ leges
displicerent; « atillicommuniterlegumlatores etexplebe, etex patribus finerent
creari. In eandem fententiam Mo"admittitur etiam Saltem,fic,Saltem
meinterfice fice. Sic, Quanquam potes liberare, tamen mor te hoc li facias, gratum
erit, Diminutiuas appel uflant has Latini, Græci enet/wixa's. Completina. Con
Dega Menu D C HA Completiva autem et si ornatusmagiscaul.de tur:tamen augent
sensum orationis:atqueita au Adela gent, vt pene cum Subdifiunctiuis incant
socie lo fatem: Ego quidem scribo,tu vero legis. disiungit: dis enim fenfum
appofitæ orationis ab intellectu nder propositą. Summa. Æcigiturfic fe habent
certis concepta gea neribus,quæab antiquis etfuse, etconfuse hi prodita
fuerant: iungūt enim aut verba tantum, lupo aut etiam sensum: quare tribus
claffibusdispofi uit tæ funt: autenim iungunt necessario,aut non ne-,
ceffario:aut neceffario non.Neceffitas autem, aut ima est propositione priore
subGftente, aut ex hy in potheli, Cauffa efficiens, etmaterialis. Ssentiam
finemque Conjunctionum fatis a 'pte explicatam puto; nunc earum originem, va
bo' materiamquç videamus. Neque vero sigillatim percurrereomnesin animo est.In
primis nanque libris Originum exactissime pofita ca opera a no þis fuit; fed
ytvniuerfalis natura plenius decla retur. Quædam igitur a Græcis du ettæ funt
in tegræ, quædam interpolatxe, Integra eft NL. » renodes cnim dieti funt a
Græcis pisces, vtapud Oppianum; vnde etiam noftra Nepa, pedibus » enim minime
valet: nisi mauis effe vocabulum Punicum, nam a barbaris ita di etta fuit.
Vticft DIY mus Call 31 erer di 2012 or 1 kemutata, ti,sicut šti, Et,ficutQue,
na, abie ettodi: wphthogi sono, quemadmoduse, da. Multæ cum Aduerbiis communem
sonum habent: Vt, Qua. quam.atque etiam naturam, etenim Vt, Aduer bium
fimilitudinis, et eftcausfxfioalisindicatiua Coniunetio: nihil enim fimile
magis rei mota (quam finis.Sicaduersatiua Quanquam,Aduerbii vestigia refert in
comparatione: Quanquam es nobilis, tamen es prauus. idem est, tam es prauus,
aquam es nobilis.Sic Aut;fuitHaud:eadem enim vis occulta, Aut da,autaccipe.
negat enim omnis difiun et io,quoniam femel'ponebant, Da, aut ac cipe.fuit enim
fic,Da,non accipe: et,Accipe, non reda postea miscuêre, Aut da, aut accipe.
ItaVc, a et Vel, proximæ funt. Si fuit e!, addito fibilo: < cqua du et a eft
Sic: fuit enim Sice, ficuti Nece! Nec. Sic est Aduerbium fimilitudinis. Condi
cctionalis aute Si, affert fimilitudine inter cauffam, et effectum. At, fuit Adaccessionem
enim dicit. Affectus. Aduerbiis, Etiam;fuit enim Et, lam::et tri (< fyllabum
Etiam, quia lam, bifyllabum, vtfre quenter apud Comicos.Quædam compositænus
quamcomponuntur in oratione:vt,Nequidem: semper enim per tuño, quanquam alicubi
aliter legitur:fed parant do et iores mendum effe. Cum Præpositionibus,
Abfque.Cum verbis Quamuis, Quædam semper præponuntur, Quanquam quædam
fubeuntsemper, Que, Ve,Ne: quædam vtrunque patiuntur,Igitur, Nanque. Cum Pronomine,
Ideo, cum nomine, Quare. Proprieatem, ut diximus, ab aduerbiis multum naturæ
mutuari, adeo, ut Aduerbio proipsis vtamur; Quando,pro Quoniam: necimmerito,
nam Quoniam, Aduerbium est, Quum,lam caur fa translationis fuit temporis
efficacia, est enim, mensura rerum naturalium. Et abundare, Etet iam, Atque
etiam. A'etilisehvad hücmodum in Coniu et ionibus famio obferuata fuit;
Commutanturinter fe:vt, Item prosic, apud Ciceronem:Vel, pro Etiam. Pro
Nomineponitur, Illius ergo venimus; sed fane nomen fuitiplum, igor: Pro
Pronomine, Pro-, pterea quod:id est, propterid, quod.sed potius eft numerus pro
numero, ficutquum dicimus Ad hæc,et Ad hoc.2.112 Epilogus vniuerfalis. ngo
Xhisfatisconftat, non plures esseparteis,que admodum autrydiores, aut acutiores
arbitra tifunt; non igitur recteadditum,Vocabulum ad significandumea, quæ fub
sensum caderent: vt Paries, et Lapis, essent Vocabula:Virtusautem et
Anima,essentNomina: propterea quodintelle et tutantum caperentur. Patet
enim,Vocabulum effe genusad omnja:nametia Amo, quu pronus ciatur, Vocabulum
est: vt Stabulu, vbi ftarur:Pa. bulum:vbi pascitur: Tintinnabulum,quodfonat:
Vocabulum quodin voce est. Eiusdem supersti-> tionis, et plusquam Græce,
inminimadiuides re,quæ vnius corporis sunt:vtin Affeuerationem ea quæ
effentInterieet ionis, cuiusmodi putarunt Heu. Et Attracttionem, ea quæ ad
Aduerbium attinebant,quale eftFasceatim: quæ enim Attra dio sit, Viritim
cansulere, quos non trahis,sed addis?Quæ omnia iure optimo a do et iffimis ante
nos explofa funt. Confiliumopera ampliariaseta de Figura, Am fatis videbatur
elaboratum vel mihi, qui fortaffeetiam quz nufquam effent excuffiffem:vel
aliis, qui coaet i funtautaliter sentirc, quam effent ha et enus professi:aut
irridere cariolam noftram di ligentiam. Verum interest accurati procurato
ris,non folum eorum tenere rationem,qui infa miliafünt: sed etiain agere, vt
fiquid furreptum, autextortum, aut alioquomododebitumlit, co recuperato census
augeatur. Itaque quum vete Frumleges, corumque consilia a nobis hactenus
explicata sint: fupereffe videtur, ve fiquid extra easdem leges receptum
fit,morenostro et recen fcamus, et eiusinstituti røddamus rationem. Igitur
loquendi modosquofdam Figuras priscima. Vox le nominarunt: omnis enim oratio
figurata cft: eftenim Figura qualitas extremitatum in corpo re:Oratio in voce
eft,vox in aerc,aer corpus: er go quasi lincamenta funt quædam huius corpo
ris,vocum elationes,depresiones,productioncs, correptioncs,aspirationes,
attenuationes, ince ptiones,terminationes.Quarcquocunqueloqua ris modo, non
aberit Figura. veteribus tamen ita libitum fuit, vt non quæuis loquutio Figura
præ. fcriberetur: sed aut in materia ipia aliquid quali peregrinum, aut in
forma quod esset, Figura dice? retur. Ac Quintilianusquidem quemadınodum et
senserit,et scripseritdehis, palam eft. Tebar52 nim, et gempaa, vtifierent,docuit:
sed adeoipse perplexus fuit, vtquum distingueret, eadem di Itin etta non
agnofceret. præstatautem ficinteili gere, quæad formam pertinerent orationis,id
est ad fententiam,caeffe Algvos,et tropos dici: quz autem admateriam, ea effe
nezew, et schemata:)) namgchua corporis est:reemos, animi,quare eos, quasi
mores, modosque orationis, quibus ipfa quali et animatur, et mouetur fimul,
acmouet, oratori relinquemus. Quæ autem verborum iioning ncamenta sunt, ea aut
suntvfitata, et ad numeros pertinent,vtSimiliter cadens, eteiulmodi: aut ad
ftru etturæ variationem. Illa igitur ad poliuiorenu i { pe et abunt scripturam,
hæc ad scribendi loquen díve leges:vtraque autem Figura continebuntur.
Quareillas oratori, historico, poetz deslinabi di mus: harum nos caussas præsenti
opera inuesti gandas curabimus. Bu uf If rah.
Appositio. Auffa,propter quam duo Substantiua, non ponunturfineCopula, e
Philosophia pe tendaeft: neque enim duo substantialiter unum esse possunt,
ficutSubstantia et Accidens: itaque non dicas, Cæsar Cato pugnat. Si igitur
aliqua Subftantia eiufhaodi eft,vtex ea, et alia,vnum in telligi queat, carum
duarum Substantiarum to tidem potæ,id eft nomina, in oratione fine Con iun et
ionccoherere poterunt. Quarepropofitum nomen amplioris intelle et us, fubeuntis
nominis U præscriptionemoderabimur,fic,Vrbs Roma: po sita enim Vrbis vox,
deducet meum intellectum per omnesvrbes, donec addito Romæ nomine caftigabitur.
Est autem amplitudo huius intelle 4 etionis duplex: aut enim est Vniuoca, vt
Vrbs, 2) Arbor:autÆquiuoca,vt Lepus, Lupus, Turtur: fignificant enim et piscem,
et alia animalia ge * neris diuerfi: itaque in præfentia sunt maioris
fignificatus,quam Piscis: quod tamen eft nomen Jatiffimi generis: Comple ettitur
enim plura Pi fcis, quam lepus. Sed iccirco fit hoc loco, quia Æquiuocum nullo
certo genere ponitur: eft enim Lupus, et in Pifcibus, et in Terrestri bus, quæ
duo fumma genera funt. Eft et alius cemodus moderationis adenominatione: nam fi
dicas Cæsar, multas virtutes aut vitia poffis at tribuere. Itaque temperabis
eum cursum tam vagum,appositisnominibus, Imperator, Diet a tor. Et alio flexu
fic, Catilina pestis rerum romanarum: Procas Romanæ gloria gentis. Fir etiam
luat. phia cerrt cur2: larus opot 500 $ Tomate 2 etiam quarto modo, quum
transferturfigurare set denominatio in primitiuum. Zoilus vitium, pro vitiofo.
Cauffa aute huiufce loquutionis fuit are ansa ticulus Græcus; naywsoix Jus,
Kairap o autoxegia tw. Euenit autem aliquomodo,vtvtrunquealaz tero maius sit.
quare fine vllo discrimine com- " mutare fedes inter fequeunt. Exempli
gratia,Le The pus piscis:et, Piscis lepus. eftçnim lepussub pilce, tanquam
subgenere. Iccirco pesfime errarunt, cinsl cum putarent tic dicendum Fratres,
gemini:non to lic, Gemini fratres. Etenimfratres effe poffunt, nec gemini:
etgemini, nec fratres. vt omittam, non esseappofitionem hîc ex Substantiuo et
Ad icctiuo. Sic dicas, Flumen Renus:quia alia quo- » quefumioasunt: et, Renus
flumen: propterea quod nihil interest, aliquid ita fit, anita effepu-come
tetur, itaque etfi Renus, non eftæquiuocum,ta-i ima men ncfcienti quid Renus
fit, æquiuocum ef se potest, quemadmodum fane eft: nam etiam Bononienfis
fluuius Renus est. Sed par fit alio rum quoque ratio: nam Taxusæquiuocum non
eft, et tamen ad explicandum eius naturam, ad ditur Arbor: poflim enim herbam,
aut etiam montem intelligere. Hoc per initia ita fa et um eft, ac poftea etiam
non necessariatenuit con fuetudo: ficenim fitin vsu ciuili quoquc, et mill
tari, vt Cristas etiam in pacegestemus. Vergi lius autem commutauit fedes ob
carmen, Ca Atancargue nuces. omnis enim Castanea nux eft. Nam posita specie
genus non debet appo ni, vt diximus, nifi ad explicacionem: quodfi apponitur,
decet ipfum coartari ad angustiora, Ti mai ft.no Terra Cts. ScA L. LB. xt.
where 4 vt quum dicas, Cæsar homo imperterritus. Eftes nim Homo genus: at quum
addis “imperterritus”. Cogis in ar et iorem significatum: quia poffit effe,
etnon esse Imperterritus. An vero fit Appositio ab Adiectiuis? Tectum auguftum;
ingens, centum sublime co luminis. ec Non ita est, sed Tropusdow getov: et
repetitur intelle tione, teetum: Hinc patent nugæ Gram maticorum, qui negant
recte dici a Vergilio,Vr bem Patauii: quum tamen omnes ita fint locuti: In
oppido Cumarum, Palladius:In oppido An tiochiæ,Cicero: et eodem filo Liuius,
Vrbs Ro semana: est enim in illis casus Pofseffiuus, in hoc nomen ipsum. ac
quanquam poffidens etpoffef fum diuerfa effe debent: tamen hæc duo, quz v inum
sunt,Vrbs,etRoma, duo esse aliquo modo intelligentur: quasi vrbem Patauinorum
dicas et Romanorum. Etfane duo sunt: nam Vrbs, est appellatiuum: Patauium,
proprium:quafipro prium possideat appellatiuum. ficuti dicimus, Vrbs nominis
inclyti: sic, Vrbs nominis Pataniis Euocatio. " E Vocationem dixerunt,
quumtertia persona euadit prima, aut secunda, quafi hæ euocent illam de
suastatione, aut ex hybernis:vocabulum enim est militare. apponuntexemplum, Ego
Ca far scribo:Tu Cato legis.verum hoca nobis iam improbatum eft: Onine enim
nomen cuiusuis perfonæ cft,fed non variatæ: ficuti Felix,cuiusuis generis eadem
voce: ridiculum enim est, Cæsa remin me effe perfonæ Tertix: nunquam enim
loquens, aut fcribens de me, effem personæ pri mæ.Nequeposlem dicere,Ego sum
Cæsar. Nam si esset perfonæ Tertiæ: pofsemitem dicere, Ego fum ille:et,Ego fum
persona tertia. Conceptio. Vemadmodum vna fieret oratio, in supe riore libro et
alibi dictum est.Coniun et io nes enim fit vna: Cæsar etCato equitant.Equita
tio hîc vna eftin duobus. Itaque aliquando sub ie etta intelligis: quæ quia
fant plura,pluralem nu merum appones. Aliquando prædicati vnitatem communem
vtrique accipies: quare numerum attribues vnitatis, Cæsaret Cato equitat.Malue-
m.9110 runt igitur illam effe figuram in plurali, quam mig. hancin singulari.
Et ratio est, quia Coniunetio repetitnumerum singularem: ostendimusenim, duas
esse orationes potestate, quare ytraque erity singularis. Nequevero sola
Copulatiua hocagets ö fed et Disiun et iua, sic, Aut tu, aut Cæsar date mi. hi
facultatem scribendi. Paulo figuratius eadem oratio in obliquis
versatur,fic,Cæfar cum Cato ne disputant. Cuius loquutionis necessitas eue nit
ad euitandam ambiguitatem. fi diceres, Cæ sar cum Catonedisputat:non
vnionem,fed con trouersiam pofsas accipere. Sed illalonge figura tiorapud
Ouidium; fliacumLaufo de Numitore nati. Neque enim Ilia eratnæi, fed nata cum
Lauso Itaque ante quam reddasVerbum Recto, Redus cum Obliquo ita sunt
coniungendi, yt vnum fite pluribus, quibus pluribus Verbi numerus re
fpondeat.Recte vero putarunt illam esse figuram apud Poetam, Cana Fides, et
Vesta, Remo cum fratreQuirinus -Iuradabunt. Sed nos etiam vtroque modo figuram
intelligi mus. Fides etVesta iura dabunt: etalteram in oba liquo, Quirinus cum
Remo. Fit autem hæc ynio non folum in Numero, fed etiam in Persona:vt reddatur
verbum prima; et secundæ, non sine cauffa: Nobiliori cnim de. betur. Quæ
loquitur, nobilissima eft: facit enim orationem: et libiipfi, vt ita dicam,
proximaest: mox secunda. Itaque cum feipfa pofuit, non po teft ad aliam
transferre verbum: fic enim definie batur., Quæ de fe ipfa loquitur: ita igitur
loque mur, Ego et tu fcribimus: Tu et Cato pugnatis. Eadem nobilitatis ratione in
genere fit Figura, ut masculino reddatur at feminino. Cum ergo et in numero et
in persona et in genere fiac conception. Ilud habetproprium sibi, ut in numero
solo poffit fieri. Cum autem fit in Persona, aut in Genere,semperetiamFigura
numeri adsit, Ego et Lucina læti viuimus:Tucum matre lauti cænatis. Atque
iccirco dieta conceptio eft dua bus decaussis: aut quia minus a maiore: aut
quia minus nobile a nobiliori continebatur. Quem admodum vero autores ea vfi
fint, adGramma sticum cum fpeetat, qui docet componercoratio Grand nem.: 435
TO.RO i vnumer - umerus K kias D minteli eramini nNume 1 Dum pri OFICNIMA:
facies proxima:. it, fick Jugatio. Roxima huic lugatio est,quam Zeugma Grae vox
co vocabulo maluerunt appellare, quum ta men Latinis ahis vterentur. Nam
quemadmo 7 Onni dum in Coceptione quodvniuserat,commune cuadebat: licin
Iugatione, quod vnius est,ita ad cum pertinet,vteius lignificatuiadiugat
alterum.l. Per Conceptionem fic loquare, Tu et Lucina mihi cari estis: per
sugationem sic,Tumihicarus cs,et Lucina. Non igitur hîc cocipit, sed permit tit
tantūdem. Eftitaque coceptionis visdimidio maior. lugum igitur quodda quasi est
Adiectiuũ quo in vnum coeunt significatum extrema duo: quare medio in loco
fedem fibi iure vindicat.Ve rum vsu extortum eft, vt vocum stationes com
mutarentur. Itaque tribus modis excogitarunt: Primo loco,sic; Carus mihi es tu,
et Lucina, Me Fopulls dio, fic, Tumihicaruses,et Lucina. In poftremo, ft. Tu
mihi; et Lucina cara eft. Græca Latine ad huc o.Cut modum interpretere,
σείζευγμα, μεσύζευγμα; Gener iwozuyuc:Præiugatio, Interiugatio, Adiuga tio.
Fitautem quemadmodum et Conceptio per in Per Numerum,Perfonam, et Genus: Tu, et
mulieres umen bonæ sunt. per Conceptioncm diceres, Bonih estis. Quare
pessimeaggressi sunt emendare Vir ocio elogilii carmen illud: -Nihil hic,nifi
carmina desunt. et male in singu, ur.Qläri deeft:Sic enim dicas, No quicquain,
fed car Gruuminadesunt:idem nanque. Sinon desuntcarmi: na; nihil
deest,verissimum hypozeugmaest. Anticipatie An umda ziturloc Ti, vein matres re:aut!
Tercolor home A CE zaho A Nticipationem triplicem accepimus, Poe ticam,
Oratoriam, LiterariamPoeta. ante capit ex sua perlona intellectionem communem
auditoris: vt, -Portus reqnire Velinos. Hinc enim de sua persona occupat
personam Palinuri poēca:neque enim tunc Veliniportusdicebantur, quum Pali nurus
loquebatur: lic, Lauinia litora, dixit. Ora Utoria est,quum antecapimus locum
in animisiu. dicu, refpondêtes tacitis obiectionibus. Literaria est, cum
præcipimus toto partes,fic, Ciues nati ad interitum Reipublicæ,Pompeius
superbia,Cæ far magnanimitate. Eft autem maxime coniun et ta figura hæccum
Conceptione,quatenus totu concipit partes suas: neque ab ea differt, nisi di
ftributione:et eft contraria ordinatione vocu Ap positioni:Paftores compulerant
gregem,Thyrlis oues, Corydon capellas: distributio eft per anti cipationem,
conuerte sic,Thyrfis, et Corydo pa stores:appofitio eft.hanc Prolepsin Græce
appel larunt, quafi præceptionem. Compositio. Voxes Vid effet Componere, fatis
superioribus Jaho libris declaratum eft: quod fiquis aut me minerit, aut
animaduertat, intelligetnon conue nire huic loquendimodo, quem fic nominarunt:
Efterim hæc loquutio, quu significatū voci co trariū, voceipfa
ducimuspotiorem.Populus vnu fignificat e multis confectum:multaigitur figni a
ficat per se, vnum per accidens: quare liverbum plurali
numeroattribuatur,fignificatūrespiciet Q dos takoa uttert, foneva mus,fi non
vocem. Figura igitur sane eft non longe a pocue Cõceptione: Idun enim est
Populus, et hic ciuis; ommun et hic, et ille. Vetefc » autem coposicionem nulla
vera ratione diccre potuere,nihil enim componi crimde tur, fed trãsfert:!r. Ita
quu dicis,Fætupecus: co» peus ponis genuscum genere,et transfers lignificatū.
gurum? Nam pecusgeilereneutro quý Mares et Fæmel. civil las comprehendat,
affectum fæmellarum tranf julia tulit ad femellas comprehensas. Eft igitur po
stius Tranilatio,aut Conceptio, quam Composi 6, 6 tio. Sic variaturGenus etiam:
vt, Parsper agros finestra dilaplı: quia Pars, sitidem quod,Milites. Sicelta
net pud Homerum, rezvov pins, Sic elt, Tristelupusº stabulis: vt illud, In
Eunuchum fuam: quoniam Eunuchus sit comcdia: Lupus autem res: vtlit, Triste,
Tristis res. Comprehenfio. Vic non abfimilis Comprehensio.Græci quing owersoxlu
vocat quum ex toto excipitaffe,i et um partis, cui toto eum affectum
attribuamus; Elephas curuus dentes. Hoc tota figura coniistit in denominatione
totius a parte. Nain verum est,s ) Dens est pars elephanti curua: ergo
Elephantus est curuus et tous oðovæs.In priore figura significa tus concipiebat
vocem, in hac pars toti in ligni ficatu.in voce e contrario Totum concipit
partē Igitur Græcum nomen multæ efficaciæ eft; nam ) out, significat totu et partē
fimuleffe: -u, significat excepta qualitate,autaliud a parte, et toti attribu
tū. Sexeaiz, fignificat ipsum motum translationis. Antiptosis. Ee iij. Non
gem,7. cocte et CCT Guinea Hid Ilipent oliquis a 1 etПодії CONI sicacuva 7.
Pope ta izier lare LTE bicarum go On possumus vnico verbo latine græca
exprimere, αντίπωσιν: que figura multis modis fit, cum Calum pro calu ponimus:
ac fit: quidem veteru autoritate:carea pecunia, et pecu: 1 niã. Sed fane hîc
Figura nulla est:vsus enimextor fit poftea,quo antea placitű erat.
Aliusmoduseft ifque multiplex, et Attici longediuerso more v tuntur, quum
relatiui casum eundem faciut cum a antecedête, weinogesvg ev eneža.quo modo
etiam Gellius aliquando vfus eft: Latini cæteri vix vtun tur. Mollissimum fuit
genus illud, Quam vrbem 6c ftatuo,accipite:at duriusculum, Vrbem,quam fta tuo,
vestra est. Iccirco non inepte nobis pueris præceptores noftri lic
interpretabantạr, Vultis canis regnis confiftere: vultis vrbem, quam ftatuo?
vestra est. Verum hîcita sit, sed profecto veteres nimis multa liçere sibi
voluere, velut Plautus,Au edularia, Picidi uitiis,qui aureosmontescolunt,egoso
ļus supero. Cauffa huius orationis fuit, aliorfumin tentus animus,deinde defịcxus
filus loquutionis: id quod patet ex eodem Plauto in Captiuis, Hos quos videres
ftarehîc captiuos duos,illi quistant,bistat hic ambo, non sedent. Diet urus
enim aliud videba tur alio verbo,quum fubiunxit festiuecotrariu. Hæ funtcauffæ
extortæ orationis: non quem: admodum folute prodidere sine vlla ratione.Mo dos
autem ampliores non eft præsențis instituti contemplari: sed pertinet ad
construendi leges, et obferuationes autorum: reducunturq; ad hos, quos
descripfimus: veluti quum ex affirmatiua sfacias aut negativam, aut dubitatvam:
aliaquç eiusmodi. Pocum caussas duplices esse Essentiales, Accidentales, ir.
frunz ACTENVS fingularum partium Foreonha H mam, efficientem, finem, materiam, Affe et us
declarauimus: quique Affectas effent abipfa Essentia profeet i, superiorib libris
di et i funt: quive vsu extorti hocpostremo.Nunc aute cömunem.omnium vocu
natura videamus, ex instituto sic repetentes: Vocum et Materia, et Formaeft, et
Origo:qua pro efficienteacccpimus femper: igitur cauffas quoque duplices habuere:
alteras essentiæ, alteras materiæ et accidentium essentiales etymologias græci
vocant. Nam E quamobrem, Amodicitur:quia qua, et cuda, et aw Essentialisest.
Quare Amo, Amas, Amat? Quia Canto, Cantas, Cantat, Materialis, et Accia
dentalis est. Quas cauffas propterea quod veteru aliqui aut reiecerunt, aut
negauerut, in præsentia a nobis verioribus argumentis agendum est, ki Ee in merito
etreceptæ, et probatæ videantur. Id quod operis initio non fecimus eo
confilio,quod iupra u narrabamus: quum enim subiectum suum effe nullus artifex
probet argumentis, neque Tcdoti, at ne z o'ri, quidem:fed tantummodo redarguen
do pertinaces, iccirco in hũc poftremum librum hæc opera destinanda fuisse visa
est. Veterum argumenta, Cbox ETymologiam Græci vocarunt cauffam vnde socesancte
fint:veriloquium Latinis placuit is interpretari, led quain frigide, videamus:
Nam yoritasin orationeest, nou in verbis priuis. Præ torea ify it in hac voce
significat rationem, non aucm loquutionem,vtvera ratio potiusdicenda fu fit:
quare nos, Vocis rationem, transferre malui mes sautifam autê accidentalem iidem
ovanoziar Jor coco confilio nominarūt,id est, rationem pro- na ennportionis.
Easfic destruere nonnulliinstituêre, Nominum, inquiunt,naturæ,nisi per nomina
de monftrari nequeunt; nomina enim rerum sunt notæ. Intelligunt autem nunc per
nomina,voces omnes: ficut per Tignum immittendum Iurecon fultus etiam lapidem.
Quodcunque igiturdecla- di Fatur, per notiorem quampiam rem notü fit. Er goilla
nomina,per quæ nomeillud definitur,no mine ipso notiora erunt. Ea pomo nomina,
aut nota habebimus, aut nộ: at absurdum est ea igno- di rari, per quæ aliud
notum facimus; itaquenota ni sunt: et fi nota, per aliud fane nora, per aliud
igi- ta tur nomen. Quare vsque in infinitum: hocau tem absurdum eft: non eft
igitur verum nomi an m num vllam esse cauffam.Præterea nomina essein- 2 finita,
aut omnino, aut propemodum, atqueic circo ignorata: infiniti autem finita
natura no stra capax noneft. Ad hæc, quæ vsu mutantur af 3
fiduo,partimqueinteriere, partim quotidie sub nascuntur,ea ignorari neceffe
eft:quuęternarum tantum rerum fcientia fit: eft.n.Scientia habitus animæ
certus:at corruptibilia incerta funt. Postre maratio hæc fummos adduxit viros,
vt integris contenderent libris: Quæ nullis, inquiunt,cer: 4 tis inter fe
cohærent legibus ca nullo modo sub certas venire leges. Eiusmodi vero esse
nomina. Quum enim duæ, ut diximus, caussæ sint, etymologiam ignotam esse, velex
eo conftare, quod super eodem vocabulo diversa senserint autores. Aalogiam
autem, quam æqualitatem vocant, omnino extare nullam. Quareipsaquoq; nomina per
caussas nunquam nota erunt. Argumenta dissoluuntur, Tprimam rationem
diffoluamus, ita acci-. piendum est. Intellectionem noftram esse
duplicem,Reettam,et Reflexam:igiturnomeob uium excipimus recto a ettu
intellectus, fimplicia; fini destinatum ad fignificandum. Exempli gra tia,
Lancea,atque ibi pro nota, aut figno rei,vti dicebamus,habetur
nobis.Reflectimus deinde a nimi cursum ab ipfa re super nomen, ipfumque tanquam
rem quandam contemplamur. Quæri musigitur tum eiuscauflam inter ea quæiamno ta
habemus. Quemadmodum autem duæ essent nominu cauffæ, dictum iam esta nobis
libro ter tio: quædam enim erantDeducta, quædam Pri mogenia.Deductorum igitur
cauffasesse Primo genia: Primogeniorum autem caussas cognosce re easdem non est
necesse, sed calum, aut arbitrium inventoris pro caussa habere fatis est. Est
enim duplex cognitio nofsra, aut positiva, quum el cognoscimus hoc esse, aut
priuatiua, quum cognoscimus illud non esse: hoc enim est esse illius, quia non
est. Altera vero, ac tertia ratio simul fic W 2 e, diluuntur. Scientia
specierum est, et singularium, ut
subspeciebus continentur, Ea igitur, in quæ conueniunt omnia singularia,
Diciones appellanimus, Earum essentie, atque affectus neque corrumpuntur, neque
mutantur, puta Species, Gen ra, Casus: semper nanque Calus, Casuseft, fem per
Modus, Modus. Quæ autem singular sunt, aut unon corrüpuntur,fed perstant:quare
nihil faciüt difpendii:multæ enim voces sunt, quas nullus yn quam aut distorsit
vsusaut, aboleuit. Aut si cor crumpuntur,æque scireintereftnoftraea corrum
pi.Quamobrem etCorruptibilium, et Incorru ptibilium
scientessumus.Corruptibiliumautem rerum corruptionem non sequiturcorruptiosci
entiænoftræ:hoc enim scimus nos,Corruptibi lia effe.Idipfum igitur,quod est
Corrumpi poffe, non interit, sed semper eiusdem naturæ eft: fem per enim hoc
habet,vtcorrumpiqueat. Quarti argumentisuperiorisprobatio nes ab aduerfariis.
Hæc sic expediuimus, vt exa ettius quartam rationem, qua et Analogiam et
Etymologiam tollunt, perpendamus:quare videndu prius est, quibus vtantur rationibus
ad confirmandu, QuumAnalogia, inquiunt, fit æqualitas.quædam secundum quam
fimilia ducimus e similibus: vt, a Fructu Fructuosus: sic, a Gestu Gestuosus:
pri mum oftendere nituntur, quod non fitnccessa ria: deinde quod nullo modo
fit. Vtilitatis cauffa nou mode inuentus est sermo: magis igitur refert,vtbre:.
! uis, et re etus, et simplex lit, quam longus, et va rius: atæqualitas
deducendi variatmulta:noni gitur admittenda. præterea Ab eodem rerum ysu 2
reiicituræqualitas,eo nanque consilio muliebris mundus a virili ornatu differt.
itemq; in ædificiis Corinthia structura a Dorica, et Thufianica, et Ionica
longe alia est. Neque vero id ex artibus so lum conic et ari,fed ipfa quoque
natura late cospi ci potest. Etenim membrorum compagem aliam atque aliam esse
vsui fuit. Æqualitas igitur non folum non neceffaria eft, fed etia officit.
Quod fi quis ita dicat:non Vfum folum quæri,fed Elega-porok. tiam quoque: is
adhucintelligat, magisreiicien dam etiamnum similitudinem; nihil enim pro pius
fastidio,nihilelegantius varietate. Ad hæc, aut Artem fequemur,aut
Consuetudine: fi hanc, 3. nihil opus eft æqualitate.fed quæcunque vsusug
gerentur, ea nobis eruntfatis. Sivero Artē,ac prę çepta, vtæqualiter omnia
ducamus, pro insanis habeamur,nequeenim id fiat, vt quemadmodo Lupus, sic Lepus
fle ettatur, sed hoc leporis, illud lupi faciet. Non eftergo necessarią
Analogia. Quodautem nulla fit, fic conantur: Abestab Woh omnibusorationis
partibus: igitur nusquam est. Ac fane in Generibusnon eft: quædamnanque trium
vocum sunt,Humanus,Humana, Huma num: quædam duarum, ceruus, cerua: quædam singulis
contenta, A per. Neque ipsa Genera simi litudine vocum afficiuntur:canMartia,
et Sisen pa, diuerso sexu, eadem vocis forma sunt. Item eadem Genera vnica voce
confusa,atque ignota, vt,Passer,Aquila: quum tamen et ibi fæmina, et z hîc
etiam mas sit, Aț nenumerus quidem agno uit Analogiam: nam quamobrem non
dicimus Cicera,ficuți Farra? neque Olea, ficuti Vina? No enim re et e
responderunt antiqui,ob generum di uerfitatem in vino multitudinis numerum rece
ptum effe:quia aliud efset Chium, aliud Lesbiu, aliud Falernum: nam Ciceris
quoque valde sunt diversæ species, folio, Siliqua, Semine. In temporibus item
desideratur: quippe a Fleo, Fleui: a Sero, Seui: a Fero, Tuli: vbi a
diffimilibus fimilia, a fimilibus diffimilia orta funt. Item a Pafco: Paui; ab
Amasco non eft. ModiquoqueAnalogiæ im munes funt; multi enim carent, vt Forem.
Nec Figuræ ducuntur Analogia: nam quare diço Æ nobarbum: non Ænibarbum? aut
quareMagni loquum,noMagnoloquum?Quinetiam in deri uando ipfas
speciesæqualitatis nullam curam ha bemus.Siquidem a Boue, Bouile:ab Que Quile:
a Sue nihil ducitur. Et Bubulam dicimus: at ab O ue, Ouillam:a Scribo,
Scriptor: a Bibo nihil tale: fed cotra, a Bibo, Bibacem: a Scribonullum fimi 7 le.Itemin
Comparatiuis,et Superlatiuis: clarus, clarior, clarissimus: similis, similimus:
bono, melior, optimus. Sic nequein Diminutiuis: A nus, Anicula: manus,
manuscula: a Pufione, Pu fillus: a Morione nihil. Quid quod ne Accentus9 i
quidem ratio vlla eft fimilis? Etenim Hectorem, et prætorem eiusdem formæ
nominaalia et qua titate, et foni qualitate pronuntiamus. Sed et ea dem nomina
variis quatitatibusalias, atque alias 10 i proles generant: a Lucco Lux
longa,Lucerna bre uis. Immo etiam eadem inconftantia in eadem voce
deprehendetur: nequeid apud poetas so lum.Pharfalia, Italia, Sicania:fed
etiamcommuni ysu. Nam in lege fundi venditionis, Ruta.cæsa ita v pronuntiabant
prisci, vt prima vocalis produce retur,alibisemper correptaesset. Quod fi non
eft neceffaria:neq; est in acciden tibus partium: quippe nonin Primariis, non
in Deriuatis, non in Declinatis: immo in vno eo demque inæqualitas: Analogia
nulla erit. Argumentorum dissolutiones. HI, quifese literature hoftes
profiterentur, Can potuiffent a nobis ferri fane, nifi pessimum tve facinus
ausi effent. Neque enim solum caussas ra tionesque proportionis tollere in re
literaria, fed etiam totam naturam ipsam demoliri videntur mihi. Diruunt enim
æqualitatem et similitudinem, omniaque casui subiiciunt: contra quam fa ciebat
Plato, quietiam Nominum ac Verborum" ) ftatum, fexumquc naturæ certis
legibus confta re, atque duci arbitrabatur. Nosigitur vtrunque extreeue na quo
na de PE lu I red 011 m tia ui LE te: 1 extremum tanquam vitiosum reiiciamus.
Acdea cem quidem principes rationes,quibusaliæ que annectuntur, scio a
veteribus obfcure fimul; et pluribus verbis inculcatas: quæ hîc tam clare
patery, tamque ordine digestæ funt:vt quod illi orationis fuco, nec fatis apta
copia quæfiuere, id hac nos serie, vt quam efficacissimæ appareant, confecuti
videamur. Quibus vt refpondeamus, paulo altius ordiendum eft. Fumit Naturam
rerum omnium autorem,quæcunq; agat, propter finem agere receptum eft:quare ne
ceffario fit,vtcertum quiddam agat: vndemem brorum, quæ in animalibus sunt,
causfx, officia; opera luculentissimis libris a nobis funt explica ta.
Propterea vero quod interdum aliis, atquea liis circumuenitur impedimentis ita,
vt aberra re cogatur: quibusdam præuenta anguftiis non id agit, quod
intendebat. Itaque homini aut addit fextum digitum,aut tollit manum, aut de
curtat crus, aut aliud quippiam eiusdem modi monstrorum parit. Cæterum quia
maxima ex ceparte reete opus suum peragit, nequaquarn ci de elle operi,quod
proponit, dicimus:neque iccircơ riaturam negare debemus. Verum nonnulla re ete,
atque ordine in lucem prolata deprauat Co suetudo: quales funtii, quos
vsusadegit, vti Val gii effent,aut Vari, aut Compernes. etiam Cafus multum
potuit, quo aliquis Claudicaret, aut Luf cus effet, aut Strabo. Ætas quoque,
atque imitatio detorsit pristinum quorundam institutum, quo detraetianatura sua
degenerarent. Quem admodumigitur vel cafu,velvfu, natura aut per ce CE all 2 fe
cy Pu liu T bo di 1 al 9 9 Herti NU Pm edeme uertitur, aut
immutatur,nequepropterea tamen naturæ opera neganda sunt:ita non cantinuo Аnalogia,
quæ natura quædam vocum est, ficuti ureline desit, ab omnibus tollenda sit. Est
ante oculos KMC Phalaris, Dionysius, Nero, alia monstra: in his quo iustitiam,
atque animi moderationem deside res: igitur nusquam hæcerunt? Alexander rau
pparea cius loquebatur, obstipa ceruice erat; non a pri mordiis natalium
suorum, sed pædagogine qui tia distra ettus fuit a simplici illa regia indole.
Hominis igitur fuerar integritas, consuetudinis pra qua vitas. Species enim per
singula corpora propa gantur, inter quæ nullum formæ difcrimen in Ez,c uenitur:
ita etiam in verbis fit. Sicut ergo in natu utepi ra dedu et io triplex, fic et
in vocibus. Triplex au-, 5,244 tem ad modum hunc: propterea quod ea quæ tabe
deducuntur tribus diueria sunt differentiis:nam uliset aliquid dicitur effe
diuersum ab alio Forma, vt 2. equus ab homine. Aliud Materia, vt hic homo
Col.ab hoc homine. Aliud Accidente, vthic homo me sedens, ab se ipso stante.
Quare in vocibus quo ai que aliud erit nomen hoc, Homo, a verbo hoc, Pugro:
forma enim distant. Secundo modo a Leica liud nomen hoc homo, a nomine hoc
equus: nuk Tertio; aliud nomen hoc Homo, a nomine allal,hocHominis. Possunt
autem ea, quæ vel for milima, vel materia fola distant, etiam accidente um C
differre: vtHomoniger, ab Equo, et Homine Walbo: fic nomen hoc homo, et a verbo
hoc Se tout quor, et a nomine hoc equus diftabit accidente quoq, id efs
lineamentis elementorum. Itaq; et Quiam inflexione diftare poterut.
Acquemadmodu eiuf Image 1300C ' s iterum eiufdem nationis viri duo,
etiam fratres, etiam gel mini, etiam pares facie, etiam colore,tamen ma nuum
aut crurum flexu diffimiles effe poterunt: neque tamen auferetur,quin duo
peregrini inter se similes fint: hoc enim accidens est. Ita in voci bus: Equus
et lupus convenient accidente, Lepus non conveniet: sed Analogia erit inter
lupu et equum quia cum lepus non est. Non ergo tolletur propterea quodinter
lepus non est: sed ponetur, quoniam inter lupus est, et equus. Sed cehabet suam
cauffam Lepus, qua desciscat, sequa turque aliam proportionem, vt faciat
Leporis, propterea quod Græci Dorienses ita et appella bant,et flectebant:quare
generis quoque Analo giam fequutus est Lepus Græcam, non Latinam Equi, ongu
valtoers: neque folum Lenusinde, fed vocis in re etto cafu lineamenta Latina fibi
affum psit, ut efset Lepus, sicut equus. Quare hoc etiam intererit analogiæ, vtaliis
atque aliis caussis par tim talia, partim alia sint. Neque enim quem uis
hominem decet “robur”, aut celeritas: qua re “robustum”, et celerem non
fequetur ea dem membrorumAnalogia: at omnes Robu stos eadem, eademque alia
seorsum Veloces omnes. Si quem autem membrorum proporzio ne præditum
inueniamus, officio autem illiinu tilem: hunc casu, aut alio quo fato separatum
ab ea proportione iudicabimus, non propter vnum tollentes cætera omnia. Itaque
fic eftacutifsime Cornelas.cos inficiari Analogiam,nifiin quibusdampo
nant:eftenim Habitus priorPriuationenõ tem pore, Bu pore, fed cognitione: ficut
Affirmatid Negatio ne. In paucis non efle calu, in ceteris omnibus cofilio
limilitudinis. Euenit autem interdum vt deficiantur nomina proportioneilla,
propterea 2 ) quod res ipfæ deficiuntur: nam fexus et princi piis quibufdam, et
officiis discreti funt:itaqueal teri quod designes nomen, alteri non conueniat.
Proprium fæmellæ Nubere est: iccirco non tranlibis a fæmina ad marem ipso
Participio, vt tantummodo Nuptam dicas: vbi non tolletur Analogia, quia Doetum
et Do et tam dicas: sed po- » netur iccirco, quia Analogiæ pars eft, sequi
signi-» ficatum, alia quoque quoque pars pars eiuseft, fcquiconcin-), nitatem:
ficuti hominis officium feruare deco rum.Ergo liquid scabrum critin deducto,
maluit ars abstinere: quum tamen natura non repugna ret. græci ovu
Dwriavnominant finem hunc,nos etiam Habilitatem possumus, non folum Con
cinnitatem. Sic reiecta sunt multa. For, Faux, Prex, Metuturus, Nutritrix,
atque eius modi, ve fuppreffæ potius ab vsu, quam negatæ a natura vocum sint.
His legibusdiruuntur argumeta omnia:Nam 67, friuolasatis sunt,quæ negant
necessariam.Ac pri mum quidem admodum ridiculum, quod breui tatis ratione
tollendas curat inflexiones, quum tamen per inflexiones tollatur ambiguitas.
Aliæ quoque rationes nullæ sunt.Varietas enim,quam 2, afferunt, nequaquam
reiicitæqualitatem. Eft e tim æqualitas interdum inter duo, propterea quod ipfa
funt aliis inæqualia. ita distant aqua liter duo triangula, ab vão quadrato:quia
inter Ff j. sex fump ! inea fe æqualia funt: Acfatis eft,vt varietas fit inter
speftatue cies,non diuersitas in fpeciebus. res cis diner assertio etymologia
che atque analogiæ quidem ratio acnatura grelli sic constat. Etymologia vero et
si in multis detur obscura est, superque eadem voce alia alii visa: certa
tantum tamen absft ut tollenda sit, ut tam maxi- sæpe me fit investiganda, quam
maxime latet. Quide- quoc nim occultius veritate? at multis in rebus ca im-
pica primis defideratur: neque tamen quispiam tam dam. fitimpudens, qui eam
neget. Nam qui semper niac dubitabant Pyrrhonii, vel propter hoc id age bant,
ne a veritate, quæ in altera parte contradi- da,y u et ionis latitabat,
aberrarent. Ita materiæ primæ natura præterieratveteres omnes Philosophos, quæ
donec a Platoneinuenta, ab Aristoteleomoium Qu sapientum principe eruta eft in
lucem. Quare itiu omni opeatqueconsilio nitendum eft,vt ne plus ab i illa operæ
latendo exigere,quam nos inuestigan- que do ponere videamur. Que pri Quidde inceps
agendum, quoque ordine. V Ocum principia, causas, elementa, affeectiones,
quemadmodum uniuersa natura comprehenderentur, hactenus declarauimus:de 94 owo
inceps ad ipsas voces priuas cursus flectenduseft. Sic enim philosophus
naturalia corpora sub modi tu accepta deducit communi intellectione ad
historiam singularium: cuius exemplo nobis quoq; statuen Præp Prae nu. qu litt
tra statuendum est, quo usu privæ voces apud auto res circunferantur.
Quumigitur quidam per or- reno dinem Elementorumhoc profeffi fuerint, alii
fumpto autore interpretandi munus magnis di gressionibus
contaminarint,vnusVarro mihi vi detur confultius fecisse, ut verborum connexum.
certa serie explicaret: alioqui diuersis locis eadem fæpe repetasnecesse est.
Verum enim vero ipse quoque M. Varro suorum librorum initium auspicatus esta
Temporis, Locique diuisione qua dam, perinde quasisub vtroque,alterutrove om
nia continerentur:ac non infinita pene fint,quæ in eam partitionem vel reluctantia
lint arceffen da, ut omitta particulas minores, cuiusmodi sunt præpositiones,
coniunetiones, interieettiones, quænullam habet cum nominibus affinitatem:
Quarelonge præstiterit a primariis vocibus in -joset, itium fumere,atqueab his
deducerecæteras, quæ ab illis ortæ sunt. verum inter casce primarias quum
quædam steriles sint, ut interiectiones, et præpositionum, ac coiunetionum
maxima pars: quædam sintgenetrices, quæ aliasex sesepariant: primo quoque loco
tractare steriles decet, quæ nullam cum cæteris habent coniunctionem. Et
quoniam non omnes voces elementorum similitudine aut significati cohærent
affinitate ne quaquam absurdum fuerit, si interdum in contrarium transeamus.
Neque enim qui de motu dixerit, de quiete quoque non poffit loqui. Advnum
fignificatum cætera reducenda, Ff ij. Vnum 448 Ių L. Num pterea quod
fignificatorum similitudoyni eidemque voci attributa fæpius est, aut fcriben
tium autoritate, aut prodentiam curiofo iudicio; principem omnium fignificatum
indagariopor- a tere cenfeo,ad quem,tanquam ad tesseram,signa que
cæterasreducere legiones: sed propofitis sem per caussis,sine quibus tam
stultecredimus,quam arroganter profitemur. Nam quum hoc inter pretandi munus
Vlu, autoritate, ratione con itare'dixerint: lane intelligendum est, vsum sinę
ratione non semper moueri, veluti si atpirat trophæum, et Anchoram, quæ leniter
a Græcis aliis uproferuntur, Atheniensium exemplo sciamus fa P Etumesse.
Autoritas vero quid aliud, quamVfus eft?Nam quodautore M. Tullio dicimus, ex
cius 1 vsuid habemus. Atfi ab vfu recedat, tum vero auctoritas nulla est. Quare
etiam Cæcilium reprehendit Cicero, etiam M. Antonium, qui tum aliter, quam ex
vsu loqnerentur. Ad rationem igi, tur, quoad fieri poterit, erunt hæc
reducenda, e tu C Nonrecte z'ni vocifignificatorum multitudinema a veteribus
assgnatan. ForVerunt antem do ettissimi, multarum quelite rarum viri, qui
propterea quod niinis mulca variis observationibus comporta sciuissent, multa
item significatorum monstra unicidem q. Voci designarunt. Quoru in opera tantunabestveca
moda sit, ut maxime etiam libria duerseturinleria ptioni. Nam specioso titulo
de sermonis proprietate edidiffent, nihil minus quam quod pro fitebantur,
effecere. unius nanque vocis vnatan tum sit “significatio propria”, ac
princeps. cæteræ aut communes, autaccessoriæ, aut etiampuriæ, non enim ab
reidem verbum adiecit vfus Nominibus diversorum significatorum, sd quia co rum
natura conueniebat, sic dicimus Scindcre vallum: Scinde re adamantem non
dicimus. Non enim natura fert. Ac verbum quidem pristinum recipit significatum sed
non cohærent. Non igi tur potuit mutari significatum huius verbi, in ca verba
quæ cum adamante convenire possunt, puta tundere. Nam dicimus, scindere in lue
tu togam; ergo erit hoc loco idem scindere, quod Lugere: et scindere
vallum,erit, Castra occupare. Ita que male plurima sic ab illis distorta funt,
quæ a nobis in libris O. iginum certis appofitis cauffis correeta fuere. Nam
quis putarit verbum hoc Potiri, idem effe quod Condi? propterea quod poetæ
versus est, Potiuntur Tybridis alueo, fic Subigere, acuere, et stringere,
percutere, et spectare, Dirigere: et ventus, odor, et alia innumera, quæ omnia
longe accuratius ad sua quæ que principia reducenda fuere. Est autem viri et
boniet sapientis non solum alienos errores de tegere, atque arguer sed etiam
rationes suas atque consilia aperire. Quare quo sitindagandum modo,
sicinftituamus. Si Condi, significat Potiring loco verbi Potiri ponatur verbum
Condi: fipatitur sedes, bene est: si non patitur, non significat. Quis igitur
dicat, Conditus sum libro? Et Conditus sum Turdo? et Conditus sum Ense? Item si
Premere, Defodere est: dicamus igitur Fossam premere. Sic, Premere, Tegere
significat: igitur Colo premi, dicamus nos, quos non attingit tamen. Nolo nunc
duciper omnia, quæ suo loco in originibus exactis fime persequuti sumus: sed
satis lit icciffe fundamenta scientiæ tibi, more principis nostri Aristotelis,
cuius sapientiæ luce grammaticorum tenebræ discutiantur. Scaliger''s main essay
on language is his “De causis linguae Latinoae,” a grammar he wrote for his son
Silvio, and which was published by Sebastiano Grifio. There Bordoni tries to
establish a philosophical basis for a science of grammar. Bordoni
approaches his subject en philosophe. In order for logic to qualify as
philosophical logic has to deal with eternally true and necessary analytic statements
about a language such as Latin or any system of communications that a Roman
used to communicate with another Roman. This is a problem which confronts
speculative grammarians like Bordoni or Grice. Bordoni tries to establish the ‘cause’,
or four causes of language, because in an Aristotelian context, a cause (causa,
aitia) is that which always and by necessity brings about one specific
‘consequentia’ or effectus, or result. The discussion of the cause normally
centres about the central passages of the “Physics” and the “Metaphysics”. In
the grammar for his son, Bordoni does not devote much space to the discussion
of the nature of ‘cause’. His philosophical presuppositions remain for the most
part implicit. Thus, in order to understand more fully his philosophical stance
on single problems, it is necessary to draw extensively on his other essays as
weIl, especially those he did not write for Silvio! The ‘formaI cause’ (causa
formalis) of language is traditionally identified as ‘significatio’. It is
clear, therefore, that ‘significatio’ poses a series of problems which involves
not only language. The most fundamental ontological and epistemological
problems are clearly at stake. A fundamental essay from which discussions of ‘significatio’
arises is a passage from the beginning of Aristotle''s De ·
interpretatione: “Now a spoken sound is a symbol of an affection in the soul.
Of what this is in the first place a sign or symbol – the affections of the
soul -- is the same for every man. Of what this affection is a likenesses – a
thing –is also the same. If an expression ‘signifies’ an affection of the soul,
or through an affection of the soul, we must know how the latter relate to the
thing in order to be able to account for the full process of ‘significatio’.
Central problems will be Bordoni’s ideas on the nature of the universale, on
the conception of individual phenomena, on individuation, and on the agent
intellect. We find useful hints of Bordoni’s position scattered in many of his
essays such as the commentary on the Hippocratean De Imnsomniis, the dialogue
on Pseudo-Aristotle De plantis, and in the commentaries on Theophrastus''s
botanical essays. The most important text is, however, the Exotericoe
exercitationes, where a section is devoted 'to a series of problems concerning
the soul. The Italian scholar Paganino Gaudenzio is rather sceptical about the
value of these exotericoe exercitationes as a source to Bordoni’s thought.
Gaudenzio thinks that the work was too marked by Bordoni’s polemic against
Cardano, which occasioned the essay. Gaudenzio was scandalized by sorne un-Aristotelian
views of Bordoni’s, and he tried to dismiss the essay as being not seriously
meant. 1 do not think him right in doing so, although I do admit that it can be
difficult to use Bordoni’s “exotericoe exercitationes” because its choice
of subjects is determined by the polemic, and also because the language is notoriously
obscure. Our senses are immediately presented with the singular and material
thing. What we sense, however, is not the substance or essence of a concrete
phenomenon, but its accidents, such as its size, colour, position, or its
number. The intellect removes these accidens, and what remains is the essence
(substantia), i. e. the species universalis which is therefore in
sorne sense produced by the intellect. Bordoni does not take this to its
nominalist extreme of calling the species or the universals exclusively a mental
phenomenon. He gives an ontological status to the two. ln order to solve the
problem of the nature of the' universals, Bordoni briefly analyses a passage
from the Analytica priora (Al, 24a 25), and concludes that an universal is a
thing (res) whose nature it is to be predicable about many things. A universal
do not exist in the soul. A universal is discovered there rather than created. What
the soul does to an universal in turning it into an affection of the soul is
merely to make the universable predicable. Intellectus autem nihil affert nisi
proedicabilitatem. The ontological foundation of the affection of the soul thus
remains pronounced. In support of his view Bordoni quotes a passage from the “De
anima” where Aristotle says that a universal (“ton kath’olou”) exists in the
soul somehow (“pas”). Had Aristotle meant that a universal actually has its only existence there he
would not have used the word “pas”. Bordoni’s attitude is not identical to any
of the great medieval schools of thought, but it does recall the common
natures of Johannes Duns Scotus, which were actualised by the intellect as
predicable universals. This sort of fundamental Scotism was by no means uncommon
i n the sixteenth century, and ought to cause even less surprise in
Bordoni, who claims to have spent sorne years in a Franciscan monastery, and
who had prefaced and index to Duns Scotus with a laudatory poem. One should
not, however, unduly stress the Scotisi aspects of Bordoni. Athough it is a
conspicuous trend in his thought it is but one amongst many. For instance in
connection with the universal he here and in several other conneçtions used the
phrase “res uniuersalis”. This is an unusual usage of “res”. One would rather
have expected “aliquid” or the like. It could perhaps best be understood in
connection with the terminology which came in after Valla''s Dialectics, where
res replaced ens, aliquid, and several other scholastic terms. Also in the De
causis linguae Latinae we meet res used for universalis and even for
accidentia. This is not an obvious usage for a man who, like Bordoni, was a
moderate realist: he did not ascribe a separate existence to the universals
ante rem, only a real existence “in re”. Points of view akin to the one
outlined above are found not only in the “Exotericoe exercitationes”, from the
last years of Bordoni’s life, but also in his earlier writings. A corresponding
attitude is for instance expressed in the commentary on the Hippocratean
De insomniis. Regarding species as a predicable or a universal as Bordonir
does was a Platonising interpretation of Aristotle which stems back to Porfirio.
This interpretation created serious problems within the Aristotelian system. How
can two single individuals of the same species differ, and how can they be
grasped by the intellect if at all? This set of problems underlies a wide range
of metaphysical and logical discussions and it would be pointless to give even
an outline of its importance here, but we cannot avoid a presentation of
Bordoni’s views on individuation and of the intellection of singular material
phenomena. According to Bordoni, Averroes assumes that there is one intellect
for the whole of humanity, and that it cannot grasp the individual phenomena.
In Italian Renaissance Aristotelianisrn, the unity of the intellect is a
standard topic of discussion. Bordoni’s interest in the subject probably
reflects his Padova days. Averroes was held to believe that the intellect
assumed the form of the thing intellected. Bordoni points out that to Averroes
the intellect does not realiter become res intellecta, but only modo
similitudinis et receptionis, although he in other places ascribes the more
radical view to Averroes, and he also ascribes it to Cardano. According to
Bordoni, Aquino also rejects the intellection of the individuals, not because
of their materiality, but because of their, individuality. This is hardly in
accordance with modern readings of Aquino but it seems to have been communis
opinio. Zimara bases his De primo cognito on a refutation of what he saw
as a nominalist acceptance of the intellection of the singulars simpliciter.
The arguments used by Zimara, one of the men whom Bordoni quotes as his
preceptors in the epistle to the reader prefixed to the Exotericoe
exercitationes, are listed as either Scotist or Thomist. A thing is considered
incompatible with the intellect because it is respectively, material and
singular. These are the same reasons which Bordoni ascribes to Averroes and
Aquino. For Bordoni the matter is clear. We do perceive the individual in our
intellects. They are indeed the first things perceived by it. If this were not
the case, he continues, a proposition like “Caesar est homo” would be devoid of
sense. To the objection that the individual only per modum is distinguished from
the species, he responds. Now listen: This Caesar who is writing this, is
something different from the universal nature of man; therefore, it is
necessary that Caesar is intellected as differing from the universal through
some particulars. Therefor, the singular is intellected. Bordoni proceeds to
argue that the higher faculties have a more perfect cognition than the
lower ones, and therefore the intellect is bound to have cognition of the
singulars of which the senses have perception, for the intellect is a higher
power than are the senses. This is very close to the traditional Scotist
argument in favour of the intellection of the singulars. Again it is
interesting to see that this was a constant point of view in the works of
Bordoni. In the commentary on the De insomniis he says. Therefore,
if the intellect grasps the universals, it also has knowledge of the
material things. This opinion was expressed forcefully enough for Bordoni to be
quoted for it several times in later academic literature (Pomerano). In the
section of the Exotericoe exercitationes with which we have been mainly
concerned, we were still left in the dark as to what constitutes the
individuating principle. Another section, however, provides us with a clue. It
is entitled “De principiis naturre indiuidure”. Anima is the individuating
principle of the human being. Bordoni does not say so in so many words, but
thus it. becomes clear that “forma” to him is the individuating principle,
since the human forma is anima. This would seem to pose more problems than it
solved, for the “forma” is that which makes a thing be what it is. It is its
common nature or universal principle, and hence it should really be the “forma”
which requires individuation. Bordoni is obviously not very precise here, and
although he uses the term individuation, he probably does not want to commit
himself too unequivocally to Scotism by introducing the haeccitas, which
is formally distinct from the soul. But even so it seems clear that for
Bordoni’s contemporaries this was accepted as a Scotist approach. Nifo, for
instance, another of the philosopher Bordoni identifies as his preceptor,
specifies as Scotist his thought that the soul is irreduceably individual in
itself, and that it is in its own · right an individuating principle. The same
vaguely Scotist attitude can also be detected in the section of the Exotericoe
exercitationes which is called Quid sit intellectus. There we read. Thus we see
that there are several notions for one and the same thing. We calI them
formalitates. This is seen as a barbarism by those who are themselves
harbarians, but for the learned it is not an inapt term. Admittedly the idea
that one thing could hring about various notions is rather more nominalist than
Scotist, and the Scotist would altogether have described the formalitates
as having a higher degree of reality, but even so the provenance of Bordoni’s ideas
on individuation seems clear. We now know that an individual phenomenon is
first to he perceived by our senses, but it is also grasped by the
intellect before it proceeds to denuding it of its differentia in order to
make it into species. In this function the intellect could be called
intellectus agens (“nous poietikos”). If one assumes that a universal is
created in the intellectus materialis (or possibilis, or passivus – nous
pathetikos), Bordoni says, there would indeed be use for an intellectus agens.
If, on the other hand, one does not believe that the intellect actually creates
the universal, it is superfluous. Either one can say that the intellectus
agens both recognizes the singular and through the process of ‘abstraction’ cornes
to recognize the universal, or the other way round, one might say that the
material intellect can have a facultas diuidendi, componendi, separandi, and
colligendi. Therefore the agent intellect will not be necessary, where the
material intellect is, or it will exist on its own without the material intellect.
Thus there is no real distinction between the two, but Bordoni does permit a
distinction ratione or ui by insisting that the intellect is but
one according to its potentia, whereas it has several uires. Aiso Bordoni’s
preceptor Nifo rejects the Thomist idea that the soul had several protestates
(the structure power of the soul). Thus Scaliger once again recalls Scotist
terminology. Bordoni states his views on the agent intellect very
strongly, even suggesting that the notion is ridiculous, and this becomes the
object of much attention in the generation immediately following Bordoni’s. Thus
Goclenius discusses the problem in his “Aduersarium”. An sit necessarium
ponere intellectum agentem. And Gaudentius is positively scandalized at the
thought that a man who wanted to pass for an Aristotelian could hold such
opinions. The agent intellect, which which Aristotle deals very earnestly is
being attacked by Scaliger as superfluous, nay ridiculous. Bordoni takes the
same attitude in his commentary on Pseudo-Aristotle’s De Plantis and also in the
commentary on Theophrastus's De causis plantarum. As an introduction to his
discussion of the “diction” in the “De causis linguae Latinae”, Bordoni
provides a summary of his epistemological views. Most of it should be
self-evident after the discussion of the Exercitationes exotericoe on the same
subject. The “De causis” is far more jejune and far less explicit, but
none of the information there provided, seems to contradict our findings. In
the Dè causis, however, Bordoni takes us, also briefly, from the
epistemological level to the level of language. We have the intellection of the
species in common with other animaIs, but we distinguish ourselves from other
animals by our rationality (“prudential”, “consilium”), whereby we participate
in God. The rationality can only be perpetuated socially, by the process of
learning and teaching. Therefore language is necessary. Reading the De causis
one might weIl wonder why language is necessary at aIl. Every affection of the
soul as weIl as the thing it reflects are identical for every man. If an
expression ‘signifies’ an affection of the soul, language is really only an
instrument for communicating what is already perceived and intellectually
grasped equally by everybody. We would, according to Apel, be metaphysically
guaranteed to say the same things about the same shared world. Bordoni’s answer
to this would be that the “finis orationis” is not only naming an affections of
the soul. It is an interpretation of the soul. The soul does not only perceive
the singular and grasp the universals, two objective processes. It is also discursive
and combines them in complexa, which in turn can be compared with the
external world. The relationship to truth is that which makes language
significant. The relationship between an affection of the soul and a thing is
far closer for Bordoni than the arbitrary relationship between an expression
and the affection of the soul that it signifies. An expression of the soul does
not ‘signify’ at all. ‘Significare’ is never used about an affection of the
soul, nor is this affection ever called a “notum” in the way an expression
always is. Only an expression ‘signifies,’ and it seems to be clear that
an expression signifies an affection of the soul. This last statement is
nothing special; for even the nominalists has to make use of an affection of
the soul for “significatum”, when e. g. a universal is concerned, although they
generally assume that an expression signifies a singular and material thing directly.
It therefore cornes as a surprise that throughout his essay on the causes of
the Latin language Bordoni clearly and unambiguously states that an expression
signifies a thing (res). The mental intermediate level is practically entirely
left out of consideration in the discussion of the Latin language and its
causes. For instance an expression follows directly the nature of the thing. In
the same way as an expression is a sign of a thing, it also imitates its nature.
In sorne places Bordoni explicitly excludes influence from an intervening
mental level. Consequently amabigous nomina do not exist, for in the real world
(in rebus) there is no intermediate between that which I have called an
adjective name and a substantive name. Hence there can he no intermediate
lzomen. Even if we remember that for Bordoni “res” could mean far more than
just a physical thing, this leaves the mental process completely out of the
picture as far as language is concerned. At the risk of explaining away what
might only he a banal inconsistency, I venture to propose that Bordoni did
believe that an expression signifies an affection of the soul, which in its
turn is a ‘re-flection’ of the res, but that the mirror of the intellect is so
perfect that the mental level becomes superfluous when one talks about the
matter. We have seen that the soul neither adds nor detracts from nature. The
soul arrives at the universals through abstraction. Bordoni is close to the
entirely objective relation between mental term and extra-mental phenomenon
which Nifo maintains in his Dialectica ludicra. When he says that “nomen
significat rem” or the like, Bordoni is not therefore talking as a nominalist,
although sorne philosophers did maintain that an expression refers directly to a
things. On the contrary 1 think that Bordoni uses a shorthand expression
possible only for a realist. Leaving the mental level without any importance in
language Bordoni notably disances himself from not only the realist modistae,
but also from their nomilist opposers/ followers, who reinterpreted the” modis ignificandi”
iriio “modi agenda” of the intellect. Here Bordoni breaks radically with Aristotelianism,
including Scotism. Bordoni is not, however, the only one of his time to do so.
Nifo explains this tendency more fully in his Dialectica ludicra where he sets
out to prove that there is no such thing as a “natural” “sign”. Not even the affection of
the soul signifies naturally, for a notion is received objectiveIy. Hence there
is no formaI causal relation between the singular material thing and the notion.
This is not dissimilar to Aquino’s idea that the a notion is a “similitudino”.
The affection of the soul is itself something signified (signatum); the
affection of the soul does not signify (signans). It is clear that Nifo
can deprive the affection of the soul of signification because of the objective
relationship between the thing and the affection of the soul, an approach
which is very close to the restricted function of the intellect as set out by
Bordoni. The tendency in philosophy had been to underline the function of the
affection of the soul in the process of ‘significatio’, and both Scotists and Averroists therefore
stress that an expression admittedly signifies a thing, but through an intermediary
abstract ‘concept’. We occasionally find this attitude reflected in the De
causis as weIl but on the whole this seems to be overruled by Bordoni’s
practice, where he is closer to Nifo. However, although an affection of the
soul itself does not not signify, it is still in exceptional cases considered
as the “significate” of expression by Bordoni. He does not always insist on an
expression merely signifying a thing. Having recourse to the mental level seems
to have been Bordoni’s ultimate resource when the more simple approach was not
viable. I will consider the following passage. Somebody might object. An
apparent substantive name – like phoenix -- which is a name of a figment of the
soul, is not an expression. For ‘phoenix’ – or “Pegasus” is not the sign of a
thing. It should be understood as follows. That which is called an“ens” sometimes
has true being, e. g., God, sometimes not.. The latter case can have two forms,
either “privation” (negation) or fiction. The apparent expression “vacuum” (as
in ‘this name is vacuous’) is an example of privation. The apparent expression
‘phoenix’ or ‘Pegasus,’ as in Bellerofonte mot ail cavallo alato Pegaso’) is an
example of fiction. The apparent expression or name or substantive name of this
thing (ens vacuum, ens phoenix) does not signify in the same way as ‘God’ signifies
God. Privation or negation signifies through the category of having. (“I am not
hearing a sound”, “This not not red; it is green” – as a bird has wings and
flies, so does Pegasus, the Greeks believed). It is easier to understand a
figment – simple like ‘phoenix’ or complex like ‘squared circle,’ or ‘winged
horse’, for they are a sort of false enunciations. For ‘phoenix’ is the same as
this enunciation, ‘This ia a bird resuscitated on account of itself. This horse
flies, and Bellerophon rides him. “Vacuum” is described in practically modistic
terms. “Per modum privationis” significare is not written explicitly, but aIl
the elements are there. This involves a concept of a mental process which cannot
be derived from Bordoni’s own epistemology. ln order to explain how Bordoni
sees the ‘significatio’ of ‘phoenix,’ Luhrman paraphrases perhaps inadvertently
the nominal phrase ‘phoenix’ to the full utterance, ‘phoenix est avis rediviva sui
causa”. Thus he obtains an utterance and a proposition which can he either true or false,
but this does not help us with this rather obscure passage. Bordoni does *not*
equate or associate the vacuous name ‘phoenix’ with a proposition, but with
Bordoni calls a “complexum indistans”. “Avis rediviva sui causa” – cf. ‘equus
volans”. Bordoni confuses two problems here, that of ‘significatio’
(connotation) and that of truth (denotation). This cannot be dismissed so
easily as this. It is worthwhile recalling the commentary of Averroes on De
interpretation, where he states the generally accepted view that an expression
(alpha, beta) on its own is neither true nor false. Only if we add the copula
''is'' (the S is P, the alpha is beta) or '' is not'' can one talk about truth.
Averroes continues. “And therefore, when we say that a ‘chimaera’ (goat-stag)
cannot eat secondary intentions, we signify something true—for it is true that
a chimaera does not eat secondary intentions – quaestio subtilissima. Bordoni's
preceptor Zimara deals with a related problem in his best-selling “Solutiones
contradictionum”. Zimara claims that in one way, the formation of the intellect
is always true; that is by the first operation of the intellect. In a similar
context in the Exotericoe. exercitationes Bordoni says. Ffr that which is
understood by the intellect is always true (“It is true that the Greeks
believed or conceived of Pegasus as a flying horse”). In another way, however,
the formation of the intellect, when negated in an utterance, is true (“It is
true that Pegasus does not fly”), because, as we nave seen, uerzcas can only oe
eSIaOllsnea Inrougn an “adaequatio rei”, which involves “composition”
(conjunction of properties: equus volans) or disiunctio. Neither of these two
ways of regarding truth allows of
declaring phoenix a lie. Sorne light can be thrown on this contradiction in
Bordoni by looking at the central passage in the Metaphysics where Aristotle
discusses the ways in which falsitas can be said, i. e., not a philosophically
unambiguous term, but the usage of the term in Greek, although Aristotle takes
it for granted that all the ways in which ‘falsum’ may be said are equally
adequate instances of ‘falsitas’. What is important for my purpose is that
Aristotle in one section ignores or underestimates a ‘statement’, an
‘utterance’, or the content of a desire or a belief in favour of a states of
affair which he groups with under the category of a thing that is not as it seem,
as false, a thing. Averroes says on the same locus. ‘’Falsum’ is also said
about a fictional thing which is imagined according to their not having
existence, or not being at all. And this sort of ‘falsum’ has to do with
intellection and primarily with desiring or believing It must be a
‘falsum’ of this kind which Bordoni has in mind, although this is difficult to
explain without ascribing a greater independence to mental operations. Bordoni
is likely depending on a passage like the one from Averroes than on scholastic
quaestiones on figmentum. This is reinforced by his choice of the example
‘phoenix’, which usually exemplifies a species or set with only one member in
it (hence it grows capital letters, as Strawson says). The example of a figmentum is usually either ‘hircocervuus’
(unicorno) or chimaera (goat-stage), cf. sirena, centauro -- which
are more complicated to account for than the singular ‘Phoenix’ or ‘Pegasus’
(‘Vacuous Names’). However, allowing that Bordoni means what was usually meant
by ‘chimaera’, there is some traditional sense to be made out of this passage.
ln one other instance Bordoni has to take mental operations into consideration.
That is when he discusses what was traditionally known as suppositio materialis
(the use-mention distinction). Scaliger never uses ‘suppositio’, and he is
refreshingly untechnical on the subject. ln sorne places he is, however,
reminiscent of logical terminology. Bordoni’s explanation of material
supposition corresponds to his description of the mental auto-reflection on an
affection of the soul. Thus we see that Scaliger does explicitly acknowledge
mental operation in the De causis linguae Latinae in sorne special
circumstances, although it on the whole is of less than secondary importance to
him. I do not deny, therefore, that a mental level exists in Scaliger''s
epistemologically based concept of ‘significatio’. My point is rather that the
functions which Bordoni ascribes to the intellect are so limited that he can
most often ignore them in practice. Scaliger''s indifference to the mental
operations has sorne linguistic consequences as weIl. He has a.preference for
the expression ‘significatum’ (cf. implicatum, implicatura) rather than ‘significatio’,
‘implicatio’). And it is remarkable that he does not seem to mind whether
‘significatum’ gets confused with ‘significatus’ (‘signatus’,
‘signatum’). Bordoni quite often uses forms where the two co-incide, without
giving any indication of which of the two he means. When discussing homoym,
paronym, and synonym, Bordoni says: Nam pro-fecto ut inre non sunt eadem
(eequi-voca), ita nominis *significato* alio atque alio sunt. Itaque sic vere
possis dicere. “Canis non est canis.” Id es, res coolest is non est res terrestris.
At nomen et materiam habet ipsas literas, “C”, “A”, “N”, “I”, et “S”, et
formam, id est significatum. Ergo “canis coelestis” materiam eandem habet
elementorum quam canis terrestris. Formam autem, id est significatum, non
habet. Ergo non est idem nomen (costellatio canis caelestis). The two places
where Bordoni writeso “significatum” he seems to be thinking of the relaterd
(but distinct) form of “significatus”. It would, syntactically, have been at
least as correct to have ‘significatus’ (or ‘significatum’) nominative case
(casus rectus, not casus obliquus) in the two instances – in which case the nominative
forms ‘significatus’ and ‘significatum’ are different. When Bordoni has ‘significato’,
this expression seems is a declined form of the nominative “significatum”. But
this would makes but little sense. As Pattison notes, it would amount to saying
something very otiose if not nonsensical. Just as two 'homonyms, say, ‘dog’ and
‘dog’, are different in the real world, they are not the same in the real
world. It make more sense to read ‘significatu’, the declined form of the
nominative neuter noun ‘significatus’ instead. The same is true of
another passage. Proprium autem quorundarum prae-positionum est ut *significate*
uarient. Prepositions (like “on” the table), being con-significantia, do not
strictly have a significatum at all – even if “See Strawson under Grice,
and Grice on Strawson” does – or Pears is between Grice and Strawson. With the
case of ‘on’ or ‘between’, ‘significatu’ or ‘significatus’ (cf. conceptus) would
have constituted a more understandable text. – cf. the conception of negation. My
intention is not, however, to propose emendations ot the text, but to show that
Bordoni is practically indifferent to any distinction between ‘significatus’
(conceptus – incuding figmentum) and significatum (signatum – what affection of
the soul is behind the expression ‘phoenix’?). A rather dramatic consequence of
the objective relation between the extra-mental world and the corresponding
mental concepts. Bordoni’s ‘significatio’ makes it very difficult to explain
contextually changing usages of a word. Each varying usages must reflect a
different affection of the soul. Two different uses of an expression must
therefore be considered as two different dictiones, which only accidentally
have the same ‘matter’ or form. This is standard in the modistae, but Bordoni’s
‘significatio’ becomes even more rigid and static because of the limited role
he ascribes to the mental operations. Not only does he ignore theories of
supposition, which involve words changingaccording to context; he rejects the
possibility explicitly by telling us that discussions of sermonis proprietas
are cOlnpletely misguided, because words have Ollly one signification
(Scaliger). This make it very difficult to acc() unt theoretically for the
philological discussions of the niceties of usage. That was also a sort of
proprietas sermonis. Bordoni unhesitatingly gives use precedence over rationality
in lànguage, when confronited with the problem, but his theoretical discussion
of use remains fundamentally incompatible. with his concept of ‘significatio’.
A discussion of the concept of usus will, therefore lead to far away from the
theme of this, and it must here be left as a hint at the range of Scaliger''s
eclecticism. Arist., Phys. Met.te Scripsimus autem desumptis a philosopho
principiis pro confessis quod in omni scientia fit infmore» -- where he
discusses criticism of the De causis. Arist. / nt. 16-3-8. Gaudentius. For
a modern discussion of Scaliger's relationship with Cardanus see Maclean. Te
ita et naturre opulentia et Aristotelis opibus euincam esse in natura res universales
piuribus communicabiles. te At intellectus nullam facit substantiam. Neque cum
abstrahit circumstantiam quicquam addit de suo... sed agnoscit eandem esse in
utroque, quia utrique communicabilem et iam communicatam. Bordoni is clearly
and often explicitly anti-nominalist. For Bordoni’s stay in a monastery cf.
Billanovich. The poem is in de Fanti. Ad hrec uniuersalia in materia sunt. Sunt
enim unum in multis. Nam idearum figmenta non admittimus». It is worth noting
that Bordoni does not agree with Zimara who says. Unde, sicut mea fert opinio,
sententia peripateticorum fuit quod intellectio singularis materialis repugnat
intellectui, ut intellectus est, non quatenus singulare, sed quatenus materiale
est. Sic erat respondendum: in rebus singulis esse multa suapte natura qure
unum fiunt ab una forma: ut esse, uegetari, sentire, intelligere. Hrec omnia ab
una anima unum fiunt in homine. Sic uidemus eiusdem rei diuersas esse notiones
quas barbare quidem barbaris, sed non inscite apud doctos formalitates
appellabamus. See Poppi (1966) for-a discussion of the Scotist doctrines on
formal distinction at Padova. Bordoni’s thoughts are very similar to the notion
of the immediate contact between the intellected object and the passive intellect
which Achillini was noted at Padova. Bordoni’s thoughts are very similar
to the notion of the immediate contact between the intellected object and the
passive intellect which Achillini was noted for maintaining. Perhaps more interesting
here is that Nifo and Bacilieri also nurtured such ideas. Bordoni does not,
however, completely reject the existence of the species intelligibilis. Rationality
is the traditional Aristotelian differentia of the human being. Luhrman sees a
dependence on Pico della Mirandola in the use of “divinum”. The idea of the
divine participation of the soul is general neo-PLATONIC doctrine and can
hardly he identified with Pico specifically. It is worth noting that Bordoni does
not make the human use of language an argument for the divinity of the souI.
This would have brought him far closer to the language mysticism of Pico. Veritas
in oratione est, non in uerbis priuis. When Scaliger talks about materiam,
formam and qualitatem significare: about substantiam significare and about
actionem/ passionem significare, aIl these concepts are also res, not with a
separate existence, but nevertheless with a real existence. E. g. Hieronymus
Pardo, who took up the nominalist argument that the assumption of an
intervening concept would lead to Infinite regress: cf. Ashworth 1974: 43. (20)
Averroes in Aristotle (1562) Vol. 1, 1, fol. 68 v. (21) Zimara
(Contradictiones) fol. 53 v., commenting on the De anime III textus 21 and 26 =
r 6. 43Qa26 sqq. and 43{) b 26 sqq. (22) Kirwan Averroes in Aristotle (1562)
Vol. VIII, Met. V, textus 34: fol. 141. The chimaera not only poses a problem
of truth, but as a true figmentum it exemplifies that which it is impossible to
comprehend, in the sense that it signifies something which has the essential
characteristics of “lion”, “woman”, and “dragon”. That Bordoni does not use the
chimaera here is so more remarkable as he did know why ‘chimaera’ is a
complicated example. As it is described in Bordoni’s exercitatio on which
Goclenius comments. Ac aliquando sine hac specie intellectus intelligit, nempe
cum intellectus recepta species exsinuat se ipsum et speciem ipsam intelligit.
Id est ipsam speciem cognoscit esse rei notionem, non autem rem. Hzc
intellectio est animi action. I cannot therefore entirely agree with Stefanini
in calling Scaliger “a modest mentalist”. For signification is the forma of a
word, not something separate from it. Est st enim forma dictionis
signification. -- intelligibilis. -- the he human him. Sgnificare
nevertheless of and exemplifies which: know 3v.,:: species
rei. 1cannot therefore entirely agree with Stefanini in calling Scaliger te
mentaliste ». ACKRILL, J. L. (1 Aristotles Categories and De
interpretatione, Translated with. Notes and Glossary, Oxford, Oxford University
Press. ACKRILL, J. L. Aristotles Categories and De interpretatione,
Translated with. Notes and Glossary, Oxford, Oxford University Press.
50 JENSEN: Scaliger''s concept of signification APEL, K. O.
Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico, Bonn,
Bouvier Verlag. APEL, K.-O. («The Transcendental Conception of Language
Communication and the Idea of a First Philosophy», in Parret, 1976, 32-61.
ARISTOTLE (1562). Opitra cum Auerrois commentariis, I-VIII, Venice, apud
Iunctas. (repr. Frankfurt am Main, 1962). ASHWORTH Language and Logic in the
Post-Medieval Period, Dordrecht & c., Reidel. ASHWORTH. Chimeras
and Imaginary Objects: A Study in the Post-Medieval Theory of Signification»
Vivarium. BILLANOVICH «Benedetto Bordon e Giulio Cesare Scaligero» Italia
medioevale e u~ anistica, XI,. pp. 187-256. BOLER Intuitive and Abstractive
Cognition» in Kretzman et al., 1982, 460-478. COPPLESTON, F. A History
ofPhilosophy, vol. 1-9, Paperback ed., New York, Doubleday. GAUDENTIUS,
Paganinus. De pythagoroea animarum transmigratione opusculum. Accedunt... De
aperipato Coesaris Scaligeri, Pisa, typis A. Massre et L. de Landis. GOCLENIUS,
Rudolphus Maior. Aduersaria ad exotericas aliquot 1. C.
Scaligeri... exercitationes, Editio tertia, Marburg, typis P. Egenolphi.
KESSLER, Eckhard (1981). «De significatione uerborum» «Spitscholastische
Sprachtheorie und humanistische Grammatik» Res publica literarum, KIRWAN,
Wallace (1971). Aristotles Metaphysics, Book r,~, and E, Translated · with
Notes, Oxford, Oxford University Press. KRETZMAN, Norman; KENNY, Anthony; and
PINBORG, Jan ed., Thé Cambridge History of Later Medieval
Philosophy, Cambridge & c., Cambridge University Press. LUHRMAN, C. L. Pasius, 1: Linacer, 1. C. Scaliger en
hun beschouwing van het werkwoord, disse Groningen. MACLEAN. The Interpretation
of Natural Signs. Cardanus's De subtilitate versus Scaliger's Exercitationes. Vickers,
Brian ed. Occult ' and Scientific Mentalities in the Renaissance, Cambridge,
CambridgeMAHONEY, Edward P. «Agostino
Nifo and Saint Thomas Aquinas» Memorie Dominicane, MAHONEY, Edward
P. «Agostino Nifo and Saint Thomas
Aquinas » Memorie Dominicane, JENSEN: Scaliger''s concept of
signification 51 MAlUS, lunianus, De priscorum proprietate
uerborum, Traviso, Bartholomoeus Confalonierus Brixiensis... impressit (Hain *
10541). NARDI, Bruno (1945). Sigieri di Brabante nel pensiero dei rinascimento
itaUano, Rome, Edizioni italiane. NARDI Saggi suit' aristotelismo
padovano dal secolo XIV al XVI, Florence, Sansoni. NIPHUS, Augustinus. Dialectica
ludicra tyrunculis... Venice, per Alexandrum de Bindonis. OWENS, J. Faith,
Ideas, Illumination, and Experience» in Kretzman et al., PARRET, Herman ed.
(1976). History of Linguistic Thought and Contemporary Linguistics, Berlin
& c., de Gruyter. PINBORG, Jan (1967). Die Entwicklung der Sprachtheorie im
Mittelalter, Münster & c. Aschendorff. PINBORG Die Logik der
Modistoe» Studia Mediewistycz. ne,
PINBORG Speculative Grammar» Kretzman et al POMARIUS, De anima
rationali... Proeside Dr. Johanne Soerlin2en. Wittemberg, Literis mandabat
Michael Wendt... --POMERANUS, Andreas Friderici (1645). Placita philosophorum
XXIII de anima rationali, proeside Johanne Sperling, Wittemberg, apud M. Wendt.
POPPI 1 contributi dei formalisti padovani al problema delle distinzioni»
Problemi e figure della Scuola Scotista dei Santo (Publicazioni della provincia
patavina dei fratri minori conventuali, 5) pp. 601-790. Antonino POPPI, “Saggi
sul pensiero inedito di Pietro Pomponazzi, Padua, Editrice Antenore. Julius
Caesar SCALIGER (1539). Hippocratis liber de somniis cum L C. Scaligeri
commentariis, Lyons, apud Seb. Gryphium. SCALIGER De causis linguoe Latinoe,
Lyons, apud Seb. Gryphium. SCALIGER (1556). In libros duos qui inscribuntur De
plantis Aristotele autore libri duo, Paris ex officina M. Vascosani (also
Lyons, apud GuIielmum Rouillum). SCALIGER. Exotericaru""
exercitationum liber quintus decimus, de subti/ itate ad Hieronymum Cardanum,
Paris, ex officina typographica Michaelis Vascosani. SCALIGER. Poetices libri
VII, Lyons, apud AntoniulTI Vincentiunl (also s. 1. [ Geneva], apud Johannenl
Crispinum). SCALIGER Poetices libri VII, Lyons, apud AntoniulTI
Vincentiunl (also s. 1. [ Geneva], apud Johannenl Crispinum). 52 ·
JENSEN: Scaliger''s concept of signification SCALIGER Commentarii
et animaduersiones in sex libros de causis plantarum Theophrasti, Lyons, apud
Gulielmum Rouillum. SCALIGER (1584). Animaduersiones in Historias Theophrasti,
Lyons, apud Ionnam Iacobi Iuntoe filiam. STÉFANINI, Jean (1976). «J. C.
Scaliger et son De Causis linguoe Latinoe» in Parret STÉFANINI Aristotélisme et
BI" ammaire; le De causis linguoe Latinoe de J. C. Scaliger» Histoire
Epistémologie Langage, VALLA Ripastinatio dialecticoe et philosophioe, 1-2, ed.
Gianni Zippel, Padua. VERBURG Taal en Funktionaliteit, Wageningen. YATES The
Occult Philosophy in the Eli1. abethan Age, London, Routledge & Kegan
Paul. ZI~, Marcus Antonius, De primo cognito eiusdemque solutiones
in dictis \ Auerrois, Lyons, apud Scipionem de Gabiano.
Marcus Antonius (1530). De primo cognito eiusdemque solutiones in
dictis \\ Auerrois, Lyons, apud Scipionem de Gabiano. Julius Caesar
Scaliger. Giulio Cesare della Scala. Giulio Cesare Scaligero. Giulio Bordon. Bordon.
Bordoni. Keywords: “De causis linguae latinae, subtilitate, grammatica
filosofica, filosofia retorica, Cardano, aristotelismo, rinascimento, bordone.
Grammatica a mi figlio, Grammatica silvia – per il figlio Silvio. Cf.
Aristotle, etica per mi figlio Nicomaco. Luigi Speranza, “Grice e Bordoni” –
The Swimming-Pool Library.
Grice
e Borelli – del moto – origine della vita – fitotropismo, geotropismo,
tacto-tropismo. filosofia italiana – Luigi Speranza (Napoli). Filosofo
italiano. Grice: “I would call Borreli a Griceian; I never took Sraffa’s rude
Neapolitan gesture too seriously, but Borelli, like Vitters, does – as he
notes, a bended wrist can mean, the utterer by moving his hands this or that
way IMPLICATES that p – or q; I certainly allows my ‘utter’ to cover such cases
– ‘express’ – but Borreli is into the mechanics of it!” La ricostruzione della
vita di B. si basa sull'epistolario che B. tiene con Viviani, Marchetti, Magliabechi
e Malpighi. Figlio di Michele Alfonso Alonzo, soldato di fanteria del presidio distaccato
al Castel Nuovo di Napoli. Il padre e processato per aver favorito la fuga di
CAMPANELLA dal Castel Nuovo, e fu condannato alla pena capitale, che gli e poi
commutata nell'esilio a Roma. Questo ultimo sarà il luogo dove B. effettua i
suoi studi diventando allievo di Castelli. Insegna matematica prima a
Messina a Pisa, dove fonda la Societa degl’Investigandi. Si ritira a Roma dove
fonda la Societa dell'Esperienza Fisica-Matematica. A Roma frequenta le lezioni
di idrodinamica di Castelli. Castelli gode di una notevole fama e fu certamente
in quell'occasione che Borelli comincia ad appassionarsi alla fisica e, in
particolare, alla meccanica classica. Chiaramente questo periodo e decisivo per
il suo indirizzo culturale in quanto gli permise di elaborare quella
metodologia di pensiero grazie alla quale lascia impresso il suo nome nella
storia. B. infatti utilizza l'applicazione della matematica della meccanica e
del metodo sperimentale, proprio della scuola galileiana, per risolvere i
problemi biologici. B. u chiamato dal senato accademico dell'Messina, grazie in
parte alla raccomandazione del Castelli, al fine di occupare la nuova lettura
de matematiche. L'Messina lo tenne in gran conto e gli fornì i mezzi per
viaggiare e mettersi in contatto con i professori delle altre università. B.
pubblica la risoluzione di alcuni problemi geometrici di Pietro Emanuele
Scoppia una epidemia in Sicilia che da l'occasione a B. di scrivere la sua
prima opera da medico. L'opera intitolata “Cagioni delle febbri maligne in
Sicilia” e pubblicata a Cosenza. La precisione con la quale B. tratta questa ‘febbre
maligna’ conferma ulteriormente che egli già in precedenza aveva raggiunto
notevoli conoscenze mediche. Lasciò Messina al fine di occupare la cattedra
di matematica a Pisa, conferitagli dal Granduca Ferdinando II. Tenne la sua
prima lezione pisana ma con scarso successo. Non passa molto tempo però che
quegli stessi allievi dovettero ricredersi sulle qualità del maestro. Tra i
suoi più illustri discepoli, merita di essere citato Marchetti. Il soggiorno
pisano si rivela di grandissima importanza al fine di plasmare l'orientamento
scientifico di B. che già alla scuola del Castelli si era andato rafforzando.
Per sottolineare l'importanza del soggiorno pisano è giusto considerare che il
territorio di Pisa ha visto passare i più illustri medici del tempo: Vesalio,
Colombo, Cesalpino, GALILEI (si veda) infine che era stato a Pisa per
conseguire il titolo di dottorato, ma poi finì per insegnare matematica.
Sebbene tra i medici appena nominati Galilei possa sembrare estraneo al loro
campo non bisogna escluderlo del tutto. La tradizione galileiana infatti trae
nuove risorse grazie alla fondazione del Cimento che ha costituito un evento di
notevole importanza per l'evoluzione del progresso scientifico. Della suddetto
Cimento ha parte Viviani, Dati, Segni, Redi, Torricelli, Oliva (di Reggio
Calabria), e B.. Il motto del Cimento e “provando e riprovando”. Col Cimento
viene dato credito al metodo sperimentale galileiano in contrapposizione al
principio di autorità del metodo aristotelico. Borelli da un contributo
notevole a ogni importante esperienza del Cimento. Tozzetti si riferisce a
Borelli come uno dei maggiori luminari del Cimento. B. pubblica “L’Euclides
restitutus” di notevole importanza matematica. Sccessivamente si dedica alla
traduzione del “Dei conici” di Apollonio. Pisa si presenta come il teatro di
una epidemia di febbri. B.studia questo morbo e ne fa una descrizione in alcune
lettere che inviò a Malpighi. Pubblicò il De rerum usu, completando le
osservazioni anatomiche del Bellini L. con delle osservazioni fisiologiche.
Si
occupa anche di astronomia, in particolare della cometa che era apparsa. Nel
Theoricae medieorum planetarum ex causis phisicis deductaem si interessa del
movimento dei satelliti di Giove. B., parallelamente alle esperienze di
matematica e fisica, si occupa di anatomia e soprattutto di fisiologia. Queste
ultime esperienze gli sono di estremo aiuto per la successiva elaborazione del
De motu animalium. Sia l'anatomia che la fisiologia compiono in questi momenti
dei progressi significativi, soprattutto grazie all'applicazione del metodo
sperimentale alla fisiologia (Harvey con la dimostrazione della circolazione
del sangue). In questo period, l'intento principale è quello di abbandonare il
cieco empirismo al fine di porre le basi di quella che sarà la medicina moderna.
Sotto questi auspici nasce, grazie anche a B., un nuovo movimento, la
scuola iatro-meccanica che agli inizi viene anche chiamata scuola iatro-matematica.
Tuttavia, già sorgeno i primi dissidi e le prime inimicizie tra i membri del
Cimento; B. e in dissidio soprattutto con Viviani, per cui cominciava a
maturare il convincement odi ritornare a Messina. B. scrive al Principe
Leopoldo e manifesta l'intenzione di lasciare Pisa adducendo il pretesto della
salute. La partenza di B. dispiacce al Principe Leopoldo, il quale tuttavia non
lo priva della sua stima. Secondo Francesco Redi, B. si pente di aver
lasciato Pisa. Con il ritorno a Messina si chiude la fase più feconda di
risultati nella vita di B.. Il ritorno di Borelli a Messina fu molto
gradito dai cittadini di questa città, grazie sia al ricordo che conservano e
sia per la fama che Borelli aveva conquistato in Toscana. Nella città sicula,
Borelli riprese l'attività di docente impegnandosi sullo studio dei fenomeni
riguardanti l'astronomia e la fisiologia. Pubblicò le Osservazioni intorno alle
virtù ineguali degli occhi. E incaricato dalla Royal Society di Londra per
studiare l'eruzione dell'Etna. Alla descrizione dell'eruzione del vulcano fatta
da Borelli si interessa anche il Principe Leopoldo. Durante il soggiorno
messinese, Borelli frequenta il palazzo del Visconte Ruffo, luogo nel quale, a
quanto sembra, si cospira contro il regime. Questa attività cospiratrice
culmina in una congiura, a quale, oltre
a non provocare nessuna alterazione nella situazione politica, ha conseguenze
disastrose per la cultura dell'isola. Borelli, per le sue idee e per il suo
operare in nome della libertà e dell'indipendenza, e accusato di ribellione e
dovette espiare la sua colpa a Roma. Borelli raggiunse Roma. Il poco avere che
era riuscito a portare con sé gli fu derubato da un servo infedele. Malgrado
queste tristi condizioni, non abbandona l'attività intellettuale, anzi riprese
lo studio al fine di portare a termine la sua più grande opera, il De motu
animalium. Fortunatamente Borelli
incontra a Roma la regina Cristina di Svezia, la quale avrebbe poi patrocinato
la pubblicazione della sua opera capitale. A causa delle condizioni economiche
in cui versa, Borelli dove accettare l'ospitalità offertagli da B. Carlo
Giovanni di Gesù nella sua casa di San Pantaleo. Il De motu animalium
rappresenta il suo ultimo grande contributo per la conoscenza scientifica
infatti, mentre lavora su questa opera, fu colpito dalla malattia,
probabilmente polmonite. Prima di morire, Borelli, raccomanda la pubblicazione
del De motu animalium a B. Carlo Giovanni di Gesù. L'opera più conosciuta del
Borelli è il trattato De Motu Animalium, con il quale cerca di spiegare il
movimento del corpo dei uomoni basandosi su principi meccanici, tentando di
estendere all'ambito biologico il metodo di analisi geometrico-matematica
elaborato da Galilei in ambito meccanico e per il quale si guadagna il titolo
di padre della iatromeccanica. Borelli si occupa anche di astronomia,
elaborando una teoria generale sul moto dei pianeti, seppure limitatamente ai
satelliti di Giove. Si suppone che la decisione di limitare lo studio a tali
corpi fosse stata dettata dall'opportunità di non andare in contrasto con le
teorie geocentriche imposte dalla Chiesa. Nel suo studio Theoricae mediceorum
planetarum, sostiene che tutti i satelliti abbiano una naturale tendenza ad
avvicinarsi a Giove, mentre la loro orbita circolare intorno ad esso li
spingerebbe ad allontanarsene. Le forze contrapposte si equilibrerebbero:
l'attrazione verso Giove sarebbe costante mentre la spinta contraria sarebbe
inversamente proporzionale alla distanza dei satelliti da Giove. Borelli
giustifica il moto delle orbite e la loro forma ellittica come una combinazione
di forze tra "l'attrazione dei raggi solari" e i "raggi
motori" originati da Giove. Giovanni Alfonso Borelli, continuando i
tentativi di Galileo sulla misurazione della velocità della luce, eseguì un
esperimento utilizzando un sistema di specchi riflettenti sulla distanza tra
Firenze e Pistoia, circa 35 km. Questo metodo fu poi ripreso da Fizeau che riuscì
a valutare una velocità di 283.000 km/s, molto vicino alla misura esatta.
Altre opere: “Cagioni delle febbri maligne in Sicilia”; “Della cagioni delle
febbri maligni” (Pisa); “Euclides restitutus, sive prisca geometriae elementa,
brevius, et facilius context” (Pisa); “De Renum usu Judicium” (Strasburgo); “Lettera
del movimento della cometa apparsa a Pisa”; “Theoricae mediceorum planetarum ex
causis phisicis deductae” (Pisa); “De Vi Percussionis, et Motionibus Naturalibus
a Gravitate Pendentibus” (Bologna); “Osservazioni intorno alle virtù ineguali
degli occhi” (Messina); “Meteorologia Aetnea, seu historia et methereologia
incendi Aetnei” (Reggio Calabria); “De motionibus naturalibus a gravitate
pendentibus” (Bologna); “De Motu Animalium. (Roma), Lettere di Borelli ad
Alessandro Marchetti, Lettere di Giovanni Alfonso Borelli, dirette una a
Malpighi, le altre a Magliabechi. Napoli. La scuola di Roma. Alfonso Borelli,
fisico: Celebrazione dell'Accademia del Cimento nel tricentenario della
fondazion, Pisa. Dal Bal Malpighi. La mécanique céleste de Giovanni Alfonso
Borelli. Di una diversa soluzione di un problema di meccanica muscolare da parte
di due medici matematici. Considerazioni sulle vedute neurofisiologiche. Spunti
di neurofisiologia nel De Motu Animalium di Borelli. L'apparato motore nello studio
di Borelli. Memoria della pontificia Accademia Romana dei Nuovi Lincei. Dizionario
biografico degli italiani. Wikipedia Ricerca Origine della vita possibili
teorie sulla genesi della vita da materia non vivente Lingua Segui Modifica
L'abiogenesi (dal greco a-bio-genesis, "origini non biologiche"), o
informalmente l'origine della vita,[1][2][3] è il processo naturale con il
quale la vita si origina a partire da materia non vivente, come semplici
composti organici.[1][4][5] La Terra per lungo tempo è stata
pensata come l'unico luogo dove la vita si potesse sviluppare Il passaggio da
sistema non vivente ad organismo vivente non è stato un singolo evento ma
piuttosto un processo graduale di aumento di complessità del
sistema.[6][7][8][9] L'abiogenesi è studiata combinando conoscenze di biologia
molecolare, paleontologia, astrobiologia e biochimica per determinare come
l'organizzazione crescente di reazioni chimicheabiotiche in sistemi non viventi
abbia portato all'origine della vita sia sulla Terra che in altri luoghi
dell'universo, dopo un po' di tempo dalla sua nascita (che si fa risalire ad un
evento colossale noto con il nome di Big Bang, che si stima sia avvenuto circa
13,8 miliardi di anni fa) fino ai giorni nostri.[10] Inizi Modifica
L'origine della vita sulla Terra è databile entro un periodo compreso tra i 4,4
miliardi di anni fa quando l'acqua allo stato liquido comparve sulla superficie
terrestre[11] e i 2,7 miliardi di anni fa quando la prima incontrovertibile
evidenza della vita è verificata da isotopi stabili[12][13] e biomarcatori molecolari
che mostrano l'attività di fotosintesi.[14][15]. Si ritiene comunque che la
vita abbia avuto origine intorno ai 3,9 miliardi di anni fa, quando la terra
iniziò a raffreddarsi fino ad una temperatura alla quale l'acqua poté trovarsi
diffusamente allo stato liquido; lo avvalorano le scoperte di strutture
microbiche risalenti a 3,7 miliardi di anni fa nelle rocce verdi di Isua, in
Groenlandia[16]. Inoltre varie campagne di ricerca hanno attestato la presenza
di cianobatteri fossili racchiusi in rocce stromatolitiche dell'Australia
occidentale dell'età di circa 3,5 miliardi di anni[17]. Uno studio recente ha
analizzato possibili microfossili, individuati come filamenti di ematite
presenti in campioni prelevati dal Nuvvuagittuq Supracrustal Belt, datandoli
tra i 3,75 miliardi di anni fa e i 4,28 miliardi di anni fa. Se lo studio
venisse confermato sarebbe la prova che la formazione della vita sulla Terra
sia avvenuta in tempi molto rapidi dopo la sua formazione.[18] Il
concetto di origine della vita è stato trattato fin dall'antichità nell'ambito
di diverse religioni e nella filosofia: con lo svilupparsi di modelli
scientifici spesso in contrasto con quanto letteralmente affermato nei testi
sacri delle religioni, l'origine della vita è diventato tema di dibattito tra
scienza e fede.[19] Dal punto di vista scientifico la spiegazione dell'origine
della vita parte dal presupposto fondamentale che le prime forme viventi si
originarono da materiale non vivente. Spiegazioni Modifica
L'interrogativo su come si originò la vita sulla Terra si pose soprattutto in
seguito allo sviluppo della teoria della evoluzione per selezione naturale,
elaborata in modo indipendente da A.R. Wallace e da C.R. Darwinnel 1858, la
quale suggeriva che tutte le forme di vita sono legate da relazioni di
discendenza comune attraverso ramificati alberi filogenetici che riconducono ad
un unico progenitore, estremamente semplice dal punto di vista biologico. Il
problema era capire come si originò questa semplice forma primordiale, presumibilmente
una cellula molto simile ai moderni procarioti e contenente l'informazione
genetica, conservata negli acidi nucleici, oltre a proteine e altre biomolecole
indispensabili alla propria sopravvivenza e riproduzione. Il processo evolutivo
che ha portato alla formazione di un sistema complesso e organizzato (ovvero il
primo essere vivente) a partire dal mondo prebiotico è durato centinaia di
milioni d'anni ed è avvenuto attraverso tappe successive di eventi, che dopo un
numero elevato di tentativi hanno portato a sistemi progressivamente più
complessi. La prima tappa fondamentale è stata la produzione di semplici
molecole organiche, come amminoacidi e nucleotidi, che costituiscono i mattoni
della vita. Gli esperimenti di Stanley Miller e altri hanno dimostrato che
quest'evento era realizzabile nelle condizioni chimico-fisiche della Terra
primordiale, caratterizzata da un'atmosfera riducente. Inoltre il ritrovamento
di molecole organiche nello spazio, all'interno di nebulose e meteoriti ha
dimostrato che queste reazioni sono avvenute anche in altri luoghi
dell'universo, tanto che alcuni scienziati ritengono che le prime biomolecole
siano state trasportate sulla Terra per mezzo di meteoriti. Ultimi
quesiti Modifica La questione più difficile è spiegare come da questi semplici
composti organici, concentrati nei mari in un brodo primordiale, poterono
formarsi delle cellule dotate dei requisiti minimi essenziali per poter essere
considerate viventi, cioè la capacità di utilizzare materiali presenti nell'ambiente
per mantenere la propria struttura, organizzazione e potersi riprodurre. Molti
scienziati hanno cercato di chiarire attraverso ipotesi ed esperimenti le tappe
fondamentali che hanno condotto alla vita, tra cui l'origine dei primi polimeri
biologici e tra questi di una molecola capace di produrre copie di se stessa,
il replicatore, dal quale derivano i nostri geni e la formazione delle prime
membrane biologiche, che hanno creato dei compartimenti isolati dall'ambiente
esterno, nei quali si sono evoluti i primi sistemi di reazioni e le prime vie
metaboliche catalizzate da enzimi. Nonostante ciò, la ricostruzione della
storia della vita presenta ancora molti interrogativi, concernenti soprattutto
la successione degli eventi. I progressi in questo campo di ricerca sono
ostacolati dalla carenza di reperti fossilie dalla difficoltà di riprodurre
questi processi in laboratorio. Storia del concetto nella scienza
Modifica La teoria della generazione spontanea Modifica Magnifying glass icon
mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio: Generazione spontanea. Un testo
del 1658 raffigurante degli insetti. Prima del 1668 si pensava che gli insetti
prendessero vita per "generazione spontanea". Per generazione
spontanea (o abiogenesi) si intende la credenza, molto diffusa dall'antichità
fino al XVII secolo, secondo cui la vita possa nascere in modo
"spontaneo" dalla materia inerte o inanimata, tramite l'effetto di
"flussi vitali". Si riteneva che Dio avesse creato direttamente
solo gli esseri viventi "superiori" (come l'uomo e i grandi animali),
mentre quelli "inferiori" (come i vermi e gli insetti) potessero
nascere spontaneamente dal fangoo da carcasse in putrefazione. A tale
riguardo, il chimico Jean Baptiste van Helmontarrivava a fornire la seguente
ricetta per "creare dei topi": Lascia una camicia sporca o
degli stracci in un contenitore, come una pentola o un barile, aperto
contenente alcuni chicchi di grano o mangime e in 21 giorni appariranno dei
topi. Vi saranno esemplari maschi e femmine adulti e in grado di accoppiarsi e
riprodurre altri topi. Questa teoria fu confutata nel XVII secolo, grazie ad
alcuni esperimenti di Francesco Redi e di Lazzaro Spallanzani. Francesco
Redi nel 1668,[21] per determinare se avvenisse o meno il processo di
generazione spontanea, effettuò un rigoroso esperimento a proposito, che
rappresenta un classico esempio di applicazione del metodo sperimentale alla
biologia. Esperimento di Francesco Redi sull'abiogenesi. Un
pezzetto di carne è inserito in un barattolo in vetro; nel barattolo aperto (1a
e 1b) si ha comparsa di larve e mosche, mentre nel barattolo chiuso (2a e 2b)
non si formano né mosche né larve. Redi prese otto barattoli, in ognuno dei
quali introdusse pezzi di diversi animali: un serpente, dei pesci, delle
anguille ed un pezzo di carne di bue, e li divise in due gruppi di
quattro: Senza tappo ('gruppo di controllo', in cui venivano riprodotte
le condizioni presenti nei luoghi dove "la generazione spontanea" era
più evidente, quali macellerie, etc.) Con tappo ('gruppo sperimentale') Nei
barattoli del gruppo di controllo si osservarono delle mosche, che venivano a
diretto contatto con la carne e, dopo poco tempo, si sviluppavano diverse
larve. Nei barattoli tappati non furono ritrovate né larve, né mosche. Da
questi risultati Redi dedusse che le mosche potevano essere generate solo da
altre mosche: nel barattolo aperto, le mosche erano entrate e avevano deposto
le loro uova sulla carne; nel barattolo chiuso, invece, le mosche,
impossibilitate ad entrare, non erano riuscite a depositare le loro uova sulla
carne. Questi risultati non erano ancora conclusivi, poiché Redi, per
eliminare qualsiasi dubbio sulla possibilità che la mancata circolazione
d'aria, nei recipienti chiusi, poteva aver in qualche modo interferito con lo
sviluppo delle larve, eseguì un altro esperimento nel quale i barattoli del
gruppo sperimentale furono chiusi con della garza, che permetteva la
circolazione dell'aria, impedendo l'ingresso delle mosche. Anche in questo caso
non si svilupparono larve, confermando i precedenti risultati
sperimentali. Col passare degli anni la teoria della generazione
spontanea venne progressivamente abbandonata. Tuttavia, l'avvento, lo sviluppo
e il perfezionamento del microscopio portò ad una generale ripresa della
teoria, poiché si scoprirono altre forme di vita, prima sconosciute, come
funghi, batteri e vari protozoi: si notò infatti che bastava mettere delle
sostanze organiche in decomposizione in un luogo caldo per breve tempo e delle
strane "bestiole viventi" apparivano sulla superficie. Nel
1745-1750, John Turberville Needham,[22] un ecclesiastico e naturalista
inglese, partendo dall'osservazione che i microrganismi crescevano
rigogliosamente in varie zuppe, ottenute dall'infusione di carne o vegetali,
quando queste erano esposte all'aria, concluse che all'interno di tutta la
materia, inclusi l'aria e l'ossigeno, era presente una "forza vitale"
responsabile della generazione spontanea.[23]Per avvalorare questa tesi, egli
bollì per pochi minuti alcune delle sue zuppe, al fine di eliminare eventuali
microbi contaminanti, e le versò in beute "pulite", chiuse con tappi
di sughero; anche in questo caso, tuttavia, osservò la crescita dei
microrganismi. Alcuni anni più tardi (1765), Lazzaro Spallanzani,[24] un
abate e biologo italiano, non convinto delle conclusioni di Needham, condusse
degli esperimenti simili con diverse variazioni, applicando un metodo più
rigoroso: innanzitutto, egli sottopose ad ebollizione di un'ora le zuppe, poi
sigillò le beute di vetro che contenevano il brodo fondendo le aperture. Il
brodo ottenuto era sterile e non si rilevò la crescita di microrganismi nemmeno
dopo diversi giorni. In un gruppo di controllo, bollì il brodo solo per alcuni
minuti e osservò che in queste beute crescevano microorganismi. In un terzo
gruppo bollì il brodo per un'ora, ma chiuse le beute con tappi di sughero (che
erano larghi abbastanza per il passaggio dell'aria) ed anche in questo osservò
lo sviluppo di microorganismi. Spallanzani concluse che, mentre un'ora di
bollitura sterilizzava la zuppa, pochi minuti non erano sufficienti per
uccidere tutte le forme viventi inizialmente presenti ed inoltre che i
microorganismi potevano essere anche trasportati dall'aria, come era avvenuto
nelle beute del terzo gruppo. Questi risultati accesero un'animata
discussione tra Spallanzani e Needham riguardo alla sterilizzazione come metodo
per confutare la generazione spontanea. Needham affermò che l'eccessiva
bollitura del brodo usata per sterilizzare i contenitori aveva ucciso la
"forza vitale", mentre la breve ebollizione non era stata
sufficientemente gravosa per distruggerla, cosicché i microbi erano ancora
capaci di svilupparsi. Inoltre sostenne che l'uso di contenitori sigillati
impediva l'ingresso della forza vitale. Contrariamente, nei contenitori aperti,
l'aria fresca poteva entrare, dando così l'avvio alla generazione
spontanea.[25] Un gruppo di formiche mentre si cibano della
carcassa di un serpente. Probabilmente l'ipotesi della "generazione
spontanea" è nata da interpretazioni erronee di osservazioni di fenomeni
di questo genere. Quando la controversia divenne troppo vivace, l'Accademia
delle Scienze di Parigi offrì un premio a chiunque fosse stato in grado di fare
luce sull'argomento. Il premio fu vinto nel 1864 da Louis Pasteur, che attraverso
un semplice esperimento riuscì a confutare la teoria della generazione
spontanea. Egli impiegò per i suoi esperimenti dei matracci a collo d'oca, che
permettevano l'entrata dell'ossigeno, elemento indispensabile allo sviluppo
della vita, ma impedivano che il liquido all'interno venisse a contatto con
agenti contaminanti come spore e batteri. Egli bollì il contenuto dei matracci,
uccidendo così ogni forma di vita all'interno, e dimostrò che i microrganismi
riapparivano solo se il collo dei matracci veniva rotto, permettendo così agli
agenti contaminanti di entrare. Attraverso questo semplice, ma ingegnoso
esperimento Louis Pasteur fu in grado di confutare definitivamente la teoria
della generazione spontanea e, come lui stesso disse in una serata scientifica
alla Sorbona di Parigi: Mai la teoria della generazione spontanea potrà
risollevarsi dal colpo mortale inflittole da questo semplice esperimento. Verso
le teorie moderne Modifica In una lettera a Joseph Dalton Hooker del 1º
febbraio 1871, Charles Darwin suggerì che l'iniziale scintilla della vita
poteva essersi verificata in un "piccolo e tiepido stagno, contenente
ammoniaca e sali fosforici, luce, calore, elettricità, ecc., in modo che una
proteinafosse chimicamente prodotta pronta per subire nuovi e più complessi
cambiamenti". Egli proseguiva spiegando che "oggi tale materia
sarebbe istantaneamente divorata o assorbita, cosa che non sarebbe avvenuta
prima della formazione delle creature viventi". In altre parole, la
presenza della vita stessa evita che la generazione spontanea di semplici
composti organici avvenga sulla Terra oggi; una circostanza che rende la
ricerca dell'origine della vita dipendente dalle condizioni sterili del
laboratorio. Un approccio sperimentale alla questione era oltre le
possibilità della scienza di laboratorio ai tempi di Darwin, e nessun progresso
reale fu compiuto fino al 1924, quando Aleksandr Ivanovič Oparin intuì che fu
la carenza di ossigeno atmosferico a precedere la catena degli eventi, la quale
avrebbe condotto all'evoluzione della vita. In effetti, secondo Oparin, il
catalizzatore delle prime reazioni fu costituito dalla radiazione ultravioletta
la quale, in presenza di ossigeno, sarebbe stata prontamente schermata dalla
formazione di ozono. Tale meccanismo è spiegato nella pubblicazione dello
scienziato intitolata L'origine della vita sulla Terra, in cui Oparin ipotizzò
che, in un'atmosfera povera di ossigeno e per azione della luce solare, si
sarebbero prodotte molecole organiche, le quali, accumulate nei mari primitivi,
avrebbero formato un "brodo primordiale". Queste prime sostanze
organiche si sarebbero combinate formando molecole sempre più complesse, fino
ad arrivare ai coacervati. Queste goccioline, simili nell'aspetto alle attuali
cellule, si sarebbero accresciute per fusione con altre gocce e riprodotte
attraverso la divisione in gocce figlie, ottenendo così un
metabolismoprimordiale in cui quei fattori che promuovevano l'integrità
cellulare si mantenevano, al contrario degli altri che si estinguevano. Molte
teorie moderne sull'origine della vita mantengono l'idea di Oparin come punto
di partenza. Modelli correnti Modifica Stromatoliti risalenti al
Precambriano nella Formazione di Siyeh Formation, Glacier National Park. Nel
2002, William Schopf della UCLA pubblicò un controverso articolo sul giornale
scientifico Nature affermando che formazioni geologiche come quelle
appartenessero ad alghemicrobiche fossilizzate di 3,5 miliardi di anni fa. Se
fosse vero, si tratterebbe della prima forma di vita conosciuta sulla Terra. In
verità non esiste un modello standard dell'origine della vita. Tuttavia i
modelli attualmente accettati si basano su alcune scoperte circa l'origine
delle componenti molecolari e cellulari della vita, che sono elencate qui
sotto: Le condizioni pre-biotiche hanno permesso lo sviluppo di talune
piccole molecole (monomeri) basilari per la vita, come gli amminoacidi. Questo
fu dimostrato nel corso dell'esperimento di Miller-Urey da Stanley Miller e
Harold Urey nel 1953. I fosfolipidi (se di lunghezza appropriata) possono
spontaneamente formare un doppio strato, componente base della membrana
cellulare. La polimerizzazione di nucleotidi in molecole casuali di RNA
potrebbe aver originato i ribozimiautoreplicantisi (ipotesi del mondo a RNA).
Una selezione naturale diretta verso una maggiore efficienza catalitica e
diversità ha prodotto ribozimi dotati di attività peptidil-trasferasica (di qui
la sintesi di piccole proteine), dalla formazione di complessi tra oligopeptidi
e molecole di RNA. Nacque così il primo ribosoma, e la sintesi proteica divenne
più prevalente. Le proteine hanno superato i ribozimi per abilità catalitica,
divenendo quindi i biopolimeri dominanti. Gli acidi nucleici sono stati
limitati ad una funzione prettamente genomica. Esistono dubbi sull'esatto
ordine cronologico delle tappe 2 e 3, poiché la comparsa dell'RNA
autoreplicante potrebbe aver preceduto la formazione delle prime membrane
biologiche. L'origine delle biomolecole fondamentali, benché non stabilita, è
meno controversa. Le sostanze fondamentali da cui si pensa che la vita si sia
formata sono: metano (CH4) ammoniaca (NH3) acqua (H2O) acido solfidrico
(H2S) anidride carbonica (CO2) o monossido di carbonio(CO) fosfati (PO43-).
L'ossigeno molecolare (O2) e l'ozono (O3) erano entrambi rari o assenti.
È stata sintetizzata una "protocellula" usando componenti base, che
avesse le proprietà necessarie per la vita attraverso il cosiddetto
"approccio dal basso verso l'alto" (in inglese: "bottom-up")[27].
Alcuni ricercatori stanno lavorando in questo campo, in particolare Steen
Rasmussen al Los Alamos National Laboratory e Jack Szostak all'Harvard
University. Altri ricercatori ritengono più attuabile un "approccio
dall'alto verso il basso" (in inglese: "top-down"). Un tale
approccio, tentato da Craig Venter e da altri al The Institute for Genomic
Research, comporta la modifica di cellule procariote esistenti, per ottenere
cellule con un numero sempre minore di geni, tentando di discernere a che punto
i requisiti minimi per la vita sono raggiunti. Il biologo John Desmond Bernal
coniò per tale processo il termine Biopoiesi e suggerì che vi erano alcuni
"stadi" chiaramente definiti che potevano essere riconosciuti per
spiegare l'origine della vita: stadio 1: l'origine dei monomeri biologici
stadio 2: l'origine dei polimeri biologici stadio 3: l'evoluzione dalle
molecole alla cellula. Bernal suggerì che l'evoluzione Darwiniana doveva essere
iniziata presto, in un periodo compreso tra gli stadi 1 e 2. Il biologo
evolutivo Eugene Koonin ha proposto dei calcoli[28] che suggeriscono che le
probabilità in gioco diventano ammissibili per giustificare la possibilità di
pervenire al sistema di traduzione/replica mediante la selezione darwiniana
solo se si accetta la teoria del multiverso. Origine delle molecole
organiche Modifica Esperimenti di Miller Modifica Magnifying glass icon
mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio: Esperimento di Miller-Urey e Ipotesi
del mondo a IPA. Nel 1953 un neolaureato, Stanley Miller, ed il suo professore,
Harold Urey, realizzarono un esperimento che provò che molecole organiche si
sarebbero potute formare spontaneamente sulla Terra primordiale da precursori
inorganici. In quello che è passato alla storia come "esperimento di
Miller" si fece uso di una soluzione gassosa altamente riducente,
contenente metano, ammoniaca, idrogeno e vapore acqueo, per formare, sotto
l'esposizione di una scarica elettrica continua, alcuni monomeri organici di
base, come gli amminoacidi. Resta argomento controverso se la soluzione di gas
utilizzata nell'esperimento riflettesse davvero la composizione dell'atmosfera
della Terra primordiale. Altri gas meno riducenti producono una minore quantità
e varietà di prodotti. Un tempo si pensava che nell'atmosfera prebiotica
fossero presenti quantità apprezzabili di ossigeno molecolare, che avrebbe
essenzialmente prevenuto la formazione di molecole organiche; tuttavia, la
comunità scientifica odierna ritiene che tale ipotesi sia fuorviante. Nel
1961 Joan Oró, dell'Università di Houston, preparò una soluzione acquosa
contenente ammoniaca ed acido cianidrico, un composto che si formava
nell'atmosfera riducente proposta da Miller, ed ottenne, insieme agli
amminoacidi, grandi quantità di adenina, una base azotata presente sia negli
acidi nucleici che nell'ATP. Anche le altre basi azotate sono state ottenute in
esperimenti simili, da reazioni tra l'acido cianidrico ed altri composti che
potrebbero essersi originati nell'atmosfera primordiale, come il cianogeno ed
il cianoacetilene.[29] Cyril Ponnamperuma nei laboratori NASA
durante un esperimento per verificare la possibilità della vita su Giove, nel
solco del noto esperimento di Stanley Miller. Immettendo scariche elettriche in
una miscela di acetilene e metano a bassissime temperature si formano catene di
polimeri. Nel 2006 un altro esperimento mostrò che una densa foschia organica
avvolgeva la Terra primordiale.[30]Una tale foschia organica poteva dar luogo
alle grandi concentrazioni di metano e anidride carbonica che si ritiene
fossero presenti nell'atmosfera della Terra a quel tempo. Una volta formate,
tali molecole organiche sarebbero ricadute sulla superficie terrestre,
consentendo la fioritura della vita a livello globale.[31] Le molecole
organiche di questo tipo sono, ovviamente, molto distanti da una forma di vita
pienamente compiuta ed autoreplicantesi, ma in un ambiente privo di forme di
vita preesistenti, queste molecole si sarebbero accumulate ed avrebbero fornito
un ambiente ricco per l'evoluzione chimica("brodo primordiale"). D'altro
canto la formazione spontanea di polimeri complessi da monomeri generati
abioticamente in tali condizioni non è un processo diretto. Inoltre alcuni
isomeri dei monomeri organici fondamentali, che avrebbero evitato la formazione
di polimeri, si sono formati in elevate concentrazioni nell'esperimento.
Sono state ipotizzate altre sorgenti di molecole complesse, incluse quelle di
origine extra-terrestre o interstellare. Per esempio, da analisi spettrali, si
sa che tali molecole organiche sono presenti su comete e meteoriti. Nel 2004,
un'équipe trovò in una nebulosatracce di idrocarburi policiclici aromatici
(IPA), attualmente il tipo di molecole più complesse mai rinvenuta
nell'universo. Gli IPA sono stati anche proposti come precursori dell'RNA nella
cosiddetta "ipotesi del mondo a IPA". Si può obiettare che la
questione cruciale a cui questa teoria non fornisce una risposta esauriente è
come le molecole organiche relativamente semplici si siano polimerizzate a
formare strutture più complesse, fino alla protocellula. Per esempio, in
ambiente acquoso l'idrolisi degli oligomeri/polimeri nei loro monomeri
costituenti è favorita rispetto alla condensazione dei singoli monomeri in
polimeri. Ancora, l'esperimento di Miller produce varie sostanze che potrebbero
dar luogo a reazioni di doppio scambio con gli amminoacidi o bloccare la
crescita della catena peptidica. Esperimenti recenti che si rifanno agli
esperimenti di Miller Modifica Negli anni cinquanta e sessanta, Sidney W. Fox
studiò la formazione spontanea di strutture peptidiche in condizioni che
potrebbero essersi verificate nella Terra primordiale. Egli dimostrò che gli
amminoacidi potevano spontaneamente formare piccoli peptidi. Tali amminoacidi e
piccoli peptidi potevano essere indotti a formare membrane sferiche chiuse,
chiamate "microsfere".[32] Esperimenti più recenti compiuti dal
chimico Jeffrey Bada presso la Scripps Institution of Oceanography (La Jolla,
California) sono simili a quelli eseguiti da Miller. Comunque, Bada notò che
nei modelli correnti delle condizioni della Terra primordiale, il biossido di
carbonio e l'azoto formano nitriti, che distruggono gli amminoacidi appena si
formano. Tuttavia, sulla Terra primordiale dovevano essere presenti quantità
rilevanti di ferro e carbonati in grado di neutralizzare gli effetti dei
nitriti. Quando Bada eseguì un esperimento che ricalcava quello di Miller con
l'aggiunta di ferro e minerali carbonati, i prodotti risultarono ricchi di
amminoacidi. Questo suggerisce che l'origine di quantità significative di amminoacidi
possa essere avvenuta nella Terra primordiale anche se nell'atmosfera erano
presenti biossido di carbonio e azoto.[33] Ipotesi di Eigen Modifica
Magnifying glass icon mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio: Teoria delle
quasispecie. All'inizio degli anni settanta, un'équipe di scienziati riuniti
intorno a Manfred Eigen dell'Istituto Max Planckcercò di risolvere
definitivamente il mistero dell'origine della vita. Essi cercarono di esaminare
i passaggi di transizione tra il caos molecolare nel brodo primordialee un
sistema autoreplicantesi di semplici macromolecole. In un
"iperciclo", il sistema di memorizzazione dell'informazione (forse
l'RNA) produce un enzima, che catalizza la formazione di un altro sistema di
informazione, e così via in sequenza, finché il prodotto dell'ultimo aiuta
nella formazione del primo sistema di informazione. Trattati matematicamente,
gli ipercicli possono dar luogo a quasispecie, che attraverso la selezione
naturale entrarono in una forma di evoluzione darwiniana. Una spinta alla
teoria dell'iperciclo fu la scoperta che l'RNA in certe circostanze si
trasforma in ribozimi, una forma di enzimi. Ipotesi di Wächtershäuser
Modifica Magnifying glass icon mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio: Teoria
del mondo a ferro-zolfo. Una fumarola neranell'oceano Atlantico. Un'altra
possibile risposta all'enigma della polimerizzazione venne fornita negli anni
ottanta da Günter Wächtershäuser nella sua teoria del mondo a ferro-zolfo. In
questa teoria, egli postulò l'evoluzione sottomarina di pathways (vie
metaboliche) biochimici come fondamento dell'evoluzione della vita.[34]
Inoltre, presentò un consistente sistema per tracciare un percorso
retrospettivo dalla biochimica moderna fino alle reazioni ancestrali, le quali
fornirono i pathways alternativi per la sintesi di mattoncini organici da
semplici composti gassosi. In contrasto con l'esperimento di Miller
classico, che dipende da fonti di energia esterne (come la simulazione di
fulmini o radiazione ultravioletta), i "sistemi di Wächtershäuser"
funzionano con una risorsa energetica endogena, i solfuri di ferro e altri
minerali come la pirite. La reazione di ossidoriduzione di questi solfuri
metallici {\displaystyle \mathrm {Fe^{2+}+FeS_{2} + H_{2}\leftrightharpoons
\;2\ FeS+2\ H^{+}\;\;\,\Delta G^{0}=-\
44,2\,kJ/mol} } libera energia che non solo è disponibile per la sintesi di
molecole organiche, ma anche per la formazione di oligomeri e polimeri. È
pertanto ipotizzato che tali sistemi possano evolvere in insiemi autocatalitici
di entità metabolicamente attive e autoreplicantesi, che avrebbero preceduto le
forme di vita oggi conosciute. L'esperimento così eseguito produsse una
quantità relativamente bassa di dipeptidi (dallo 0,4% al 12,4%) ed una ancora
minore di tripeptidi (0,10%) e gli scienziati notarono che a quelle stesse
condizioni i dipeptidi si idrolizzano rapidamente. Un'altra critica che si può
muovere è che l'esperimento non includeva nessuna delle organomolecole che
probabilmente avrebbero reagito o interrotto la catena.[35] L'ultima
modifica all'ipotesi ferro-zolfo fu apportata da William Martin e Michael
Russell nel 2002. Nello scenario da loro ipotizzato, le prime forme di vita
cellulari si sarebbero evolute all'interno di vulcanisottomarini sui fondali di
mari molto profondi. Schema biogeochimico dell'ecosistema dei
vulcani sottomarini Queste strutture consistono di piccole caverne, coperte da
leggeri muri membranosi formati da solfuri metallici. Pertanto, tali strutture
risolverebbero molti punti critici dei sistemi puri di Wächtershäuser: le
micro-caverne forniscono un modo per concentrare le molecole appena
sintetizzate, aumentando perciò la possibilità di formare oligomeri; i
gradienti di temperatura nel vulcano permettono di raggiungere le condizioni
ottimali per le reazioni parziali in differenti regioni del vulcano (sintesi
dei monomeri in quelle più calde, oligomerizzazione nelle parti più fredde); lo
scorrere di acqua idrotermale dalle strutture fornisce una fonte costante di
energia e di molecole semplici (solfuri metallici appena precipitati); il
modello consente una successione di diversi passaggi dell'evoluzione cellulare
(chimica prebiotica, sintesi di monomeri e oligomeri, sintesi di peptidi e
proteine, mondo dell'RNA, assemblaggio di proteine ribonucleari e mondo del
DNA) in una singola struttura, facilitando lo scambio tra tutti gli stadi di
sviluppo; la sintesi dei lipidi come mezzo di protezione delle cellule contro
l'ambiente non è necessaria, fino a che tutte le basilari funzioni cellulari
sono sviluppate. Questo modello localizza il LUCA ("Ultimo Antenato Comune
Universale") nel vulcano sottomarino, piuttosto che assumerne l'esistenza
come forma di vita libera. L'ultimo passo evolutivo sarebbe stata la sintesi di
una membrana lipidica che, alla fine, avrebbe permesso agli organismi di
abbandonare il sistema di microcaverne dei vulcani sottomarini e iniziare vite
indipendenti. Questa acquisizione tardiva dei lipidi è coerente con la presenza
di membrane lipidiche completamente diverse negli archaebatteri e negli
eubatteri e con la notevole somiglianza di molti aspetti della fisiologia
cellulare di tutte le forme di vita. Ipotesi sull'origine
dell'omochiralità Modifica Alanina R e L Un'altra questione irrisolta
nell'evoluzione chimica è l'origine dell'omochiralità, cioè la presenza negli
organismi viventi di molecole organiche con la stessa configurazione (ad
esempio, gli amminoacidi sono tutti nella configurazione L, mentre il ribosio e
il deossiribosio degli acidi nucleici hanno configurazione D). L'omochiralità,
spiegabile semplicemente con un'iniziale asimmetria, è essenziale per la
formazione di ribozimi e proteine funzionali. Un lavoro eseguito da scienziati
al Purdue identificò l'amminoacido serina come probabile causa prima
dell'omochilarità delle molecole organiche.[36][37] La serina, infatti, forma
legami particolarmente saldi con gli amminoacidi della stessa chiralità,
risultando in un oligopeptide di circa otto molecole, nel quale gli amminoacidi
hanno la stessa configurazione, D o L. Questa proprietà non è condivisa dagli
altri amminoacidi, che sono in grado di formare legami deboli anche con
amminoacidi di chiralità opposta. Benché il mistero sul perché la serina L
divenne dominante sia ancora insoluto, questo risultato suggerisce una risposta
alla questione della trasmissione chirale, poiché una volta che l'asimmetria si
è stabilita, le molecole organiche di una chiralità diventano dominanti.
Uno studio su alcuni amminoacidi, ritrovati sul meteorite Murchison, dimostrava
che c'era una maggiore percentuale di L-alanina e L-acido-glutammico rispetto
ai corrispondenti enantiomeri D.[38] Da questi risultati si è formulata
l'ipotesi di una probabile origine nello spazio dell'omochiralità. Secondo
questa teoria, la luce polarizzata all'interno del disco protoplanetario
potrebbe aver provocato una fotodecomposizione selettiva di uno dei due
enantiomeri, conducendo a un eccesso dell'altro.[39] Altri studi hanno
dimostrato che il decadimento betapuò determinare una degradazione
preferenziale dell'isomero D-leucina, in una miscela racemica.
Quest'osservazione, associata alla possibile presenza di 14C nelle molecole
prebiotiche identifica il decadimento radioattivo come una probabile causa
all'origine dell'omochiralità.[40] Un'altra teoria si basa sulla caratteristica
dei cristalli chirali di concentrare sulla loro superficie uno dei due
enantiomeri. Quest'osservazione ha condotto all'ipotesi di un possibile
scenario prebiotico, in cui cristalli naturali chirali hanno agito da
catalizzatori per l'assemblaggio di macromolecole formate da unità monomeriche
chirali.[41]. Di recente è stata formulata l'ipotesi, supportata da
simulazioni al computer, che una serie di eventi di estinzione selettiva possa
avere selezionato un certo tipo di chiralità in una fase assai primordiale
della vita[42] Dalle molecole organiche alle protocellule Modifica La
domanda "Come semplici molecole organiche possono formare una
protocellula?" è tuttora senza risposta, ma vi sono molte ipotesi. Alcune
di queste postulano come tappa iniziale la comparsa degli acidi nucleici,
mentre altre ritengono antecedenti l'evoluzione delle reazioni biochimiche e
dei pathways. Recentemente stanno emergendo modelli ibridi che combinano gli
aspetti delle due ipotesi. Modello "Prima i Geni": il mondo a
RNA Modifica Magnifying glass icon mgx2.svgLo stesso argomento in dettaglio:
Ipotesi del mondo a RNA. Confronto tra le basi di RNA e DNA L'ipotesi del
mondo a RNA suggerisce che molecole relativamente corte di RNA, capaci di
catalizzare la propria replicazione, potrebbero essersi formate spontaneamente.
È difficile valutare la probabilità di tale evento, ma sono state avanzate
varie teorie sulle possibili modalità di formazione di queste molecole.
Le prime membrane cellulari si sarebbero formate spontaneamente da proteinoidi,
molecole simili a proteine che vengono prodotte riscaldando soluzioni
amminoacidiche e, se presenti alla corretta concentrazione in ambiente acquoso,
formano microsfere che si comportano in modo simile a compartimenti racchiusi in
membrana. Altre possibilità includono sistemi di reazioni chimiche all'interno
di substrati di argilla o sulla superficie di rocce di pirite. I fattori che
supportano l'importante ruolo del RNA nelle prime fasi della vita sulla Terra
sono: la sua abilità nel replicarsi; la sua capacità sia di immagazzinare
informazioni che di catalizzare reazioni chimiche (come nei ribozimi); i suoi
molteplici ruoli come intermedio nell'espressione e nel mantenimento
dell'informazione genetica (nella forma di DNA) negli organismi superiori; Il
ruolo centrale assunto dall'rRNA all'interno dei ribosomi nel catalizzare la
formazione del legame peptidico della catena proteica nascente; la possibilità
di ottenere le sintesi chimiche dei suoi componenti in condizioni che approssimano
quelle della Terra primordiale. I problemi che sollevano dubbi contro questa
ipotesi sono legati, in particolare: all'instabilità dell'RNA,
soprattutto quando viene esposto alla radiazione ultravioletta; alla difficoltà
di ottenere i nucleotidi presenti nella molecola di RNA in esperimenti di
laboratorio, a partire dai suoi componenti; alla scarsità in soluzione di
fosfati disponibili, necessari a formare la spina dorsale; alla difficoltà di
ottenere le basi citosina e uracile in esperimenti in vitro; all'instabilità
della base citosina, che è facilmente idrolizzata; al problema legato al
ribosio, che viene prodotto in vitro come miscela dei due enantiomeri D ed L.
Esperimenti recenti hanno rilevato che le prime stime sulle dimensioni di una
molecola di RNA capace di auto-replicarsi erano molto probabilmente fortemente
sottostimate. Le forme attuali della teoria del mondo a RNA propongono che
molecole più semplici, in grado di auto-replicarsi, abbiano preceduto l'RNA
(che un altro "Mondo" si sarebbe evoluto producendo successivamente
il Mondo a RNA). Secondo alcuni studiosi, acidi nucleici alternativi
potrebbero essersi formati in tempi prebiotici, precedendo il mondo a RNA. Uno
dei possibili candidati è il piranosil-RNA (p-RNA), molto simile alla molecola
di RNA ma che, al posto del ribosio, presenta una versione modificata di
questo, con un anello a sei atomi. Questo polimero, prodotto da Eschenmoser,
può formare strutture a duplice filamento e si è dimostrato più adatto dello
stesso RNA all'auto-replicazione in assenza di un sistema enzimatico.[43]Altri
acidi nucleici possibili precursori dell'RNA sono il PNA, che invece possiede
uno scheletro di tipo proteico, il TNA (Threose nucleic acid), ed il
GNA(Glycerol nucleic acid). Attualmente, tuttavia, le varie ipotesi hanno
un impianto sperimentale incompleto: molte di esse possono essere simulate e
testate in laboratorio, ma la scarsità di rocce sedimentarie risalenti a quel
periodo della Terra primordiale conferisce scarse opportunità di verificare
quest'ipotesi con certezza. Modelli "Prima il Metabolismo":
mondo a ferro-zolfo e altri Modifica Molti modelli respingono l'idea dell'auto-replicazione di un
"gene-nudo" e ipotizzano la comparsa di un primitivo metabolismo che
avrebbe fornito l'ambiente per il successivo emergere della replicazione
dell'RNA. Una delle prime formalizzazioni di quest'idea fu avanzata nel
1924 da Alexander Oparin, che postulò la presenza di primitive vescicole
auto-replicantesi, antecedenti all'evoluzione della struttura del DNA. Varianti
più moderne, risalenti agli anni ottanta e novanta, includono la teoria del
mondo a ferro-zolfo di Günter Wächtershäuser e i modelli introdotti da
Christian de Duve basati sulla chimica dei tioesteri. Tra le argomentazioni più
astratte e teoriche a sostegno dell'emergenza del metabolismo in assenza geni
si includono un modello matematico introdotto da Freeman Dyson all'inizio degli
anni ottanta e l'idea di Stuart Kauffman a proposito di insiemi autocatalitici,
discussi più tardi in quel decennio. Tuttavia, l'idea che un ciclo
metabolico chiuso, come il ciclo dell'acido citrico, si possa formare
spontaneamente (come proposto da Günter Wächtershäuser) rimane priva di
supporto. Secondo Leslie Orgel, un leader negli studi sull'origine della vita
degli ultimi decenni, le cose non cambieranno in futuro. In un articolo
intitolato Self-Organizing Biochemical Cycles,[44] Orgel riassume la sua
analisi sull'argomento affermando: "Non vi sono attualmente ragioni per
credere che cicli formati da più passaggi, come il ciclo riduttivo dell'acido
citrico, si siano auto-organizzati su una superficie composta da FeS o FeS2o da
qualche altro minerale". È possibile che un altro tipo di pathway
metabolico si sia evoluto al principio della vita. Per esempio, invece del
ciclo riduttivo dell'acido citrico, il pathway "aperto"
dell'acetil-CoA(uno dei quattro modi oggi riconosciuti per la fissazione del
biossido di carbonio in natura) risulta più compatibile con l'ipotesi
dell'auto-organizzazione sulla superficie di un solfuro metallico. L'enzima
chiave di questo pathway, la monossido di carbonio deidrogenasi/acetil-CoA
sintetasi, ospita gruppi misti nichel-ferro-zolfo nei suoi centri di reazione e
catalizza la formazione dell'acetil-CoA in un singolo passaggio. Teoria
delle bolle Modifica Le onde che s'infrangono sulla riva creano una delicata
schiuma composta da bolle. I venti che soffiano sugli oceani hanno la tendenza
a portare gli oggetti galleggianti a riva, come la legna che si accumula sulla
battigia. È possibile che, nei mari primordiali, le molecole organiche si siano
concentrate sulle rive più o meno allo stesso modo. Inoltre, le acque costiere
poco profonde tendono anche a essere più calde, concentrando ulteriormente le
molecole con l'evaporazione. Mentre le bolle composte soprattutto da acqua si
dissolvono rapidamente, quelle oleose possiedono una maggiore stabilità.
Rappresentazione del doppio strato fosfolipidico. I fosfolipidi
costituiscono un buon esempio di composto oleoso ritenuto abbondante nei mari
prebiotici. Siccome i fosfolipidi contengono una testa idrofila da un lato, e
una coda idrofobica dall'altro, hanno la tendenza spontanea a formare membrane
lipidiche in acqua. Una bolla formata da un unico strato può contenere solo
olio, e, pertanto, non è favorevole a ospitare molecole organiche idrosolubili.
D'altro canto, una bolla lipidica a doppio strato può contenere acqua e, al
momento della sua formazione nei mari primitivi, potrebbe aver intrappolato e
concentrato numerose molecole organiche idrosolubili, tra le quali zuccheri,
proteine e anche polimeri di acidi nucleici, e per questo motivo rappresenta il
precursore più probabile delle moderne membrane cellulari.[45] All'interno di
questa bolla neoformata, le molecole organiche catturate potrebbero aver
reagito formando composti organici più complessi. Inoltre, l'acquisizione di
una proteina all'interno del doppio strato, aumentando la stabilità della
membrana, può aver offerto un vantaggio selettivo ad alcune bolle, poiché le
macromolecole in esse contenute hanno interagito per un periodo di tempo
maggiore, sintetizzando nuove proteine e acidi nucleici. Quando queste bolle si
sono dissolte, a causa delle sollecitazioni meccaniche e del moto ondoso, hanno
rilasciato nel mezzo circostante il loro contenuto di molecole organiche, le
quali, a loro volta, possono essere state catturate all'interno di nuove bolle
in formazione, realizzando una forma primitiva di trasmissione genetica. Una
sequenza di questi processi avvenuta nei mari primordiali, grazie alla selezione
naturale, potrebbe aver trasformato le bolle primitive nelle prime cellule,
dalle quali poi si sono evoluti i primi procarioti, eucarioti ed, infine, gli
organismi pluricellulari.[46] Similmente, le bolle formate interamente da
molecole simili a proteine, denominate microsfere, si formeranno spontaneamente
alle giuste condizioni. Ma non sono un probabile precursore delle moderne
membrane cellulari, dal momento che le membrane cellulari sono formate
prevalentemente da composti lipidici che amminoacidici. Altri modelli
Modifica Autocatalisi Modifica L'etologo britannico Richard Dawkins, nel suo
libro Il racconto dell'antenato. La grande storia dell'evoluzione edito nel
2004, sostenne l'ipotesi di un possibile ruolo dell'autocatalisi nelle prime
fasi dell'origine della vita. Gli autocatalitici sono sostanze che catalizzano
la propria produzione, e pertanto sono dei semplici replicatori molecolari. In
questo libro, Dawkins cita esperimenti effettuati da Julius Rebek ed i suoi
colleghi allo Scripps Research Institute in California, nei quali combinarono
ammino adenosina e pentafluorofenilestere con l'autocatalita ammino adenosina
triacido estere (AATE). Varianti di AATE, contenuti in un analogo sistema
sperimentale, mostrarono di possedere la proprietà di catalizzare la propria
sintesi. Questo esperimento dimostrò la possibilità che l'autocatalisi poteva
manifestare competizione all'interno di una popolazione di entità con
caratteristiche di ereditarietà, che poteva essere interpretata come una forma
rudimentale di selezione naturale. Teoria dell'argilla Modifica Una
teoria basata sull'argilla fu avanzata da A.Graham Cairns-Smith dell'University
of Glasgow nel 1985 e adottata come un'ipotesi plausibile anche da altri
scienziati (tra cui Richard Dawkins). La teoria di Graham Cairns-Smith postula
la formazione graduale di molecole organiche complesse su una piattaforma
inorganica preesistente, presumibilmente cristalli di silicati in soluzione. In
pratica, si propone un modello di "vita dalla roccia". Cairns-Smith
è uno strenuo critico di altri modelli di evoluzione chimica.[47] Tuttavia,
ammette che, come molti altri modelli dell'origine della vita, anche il suo
contiene dei risvolti problematici (Horgan 1991). Peggy Rigou
dell'Institut national de la recherche agronomique (INRA), a Jouy-en-Josas, in
Francia, riporta sull'edizione dell'11 febbraio 2006 della rivista Science
News[48] che i prioni sono capaci di legarsi alle particelle di argilla e
migrare quando l'argilla diventa carica negativamente. Anche se in questa
relazione non c'è alcun riferimento sulle possibili implicazioni per le teorie
sull'origine della vita, questa ricerca suggerisce che i prioni possano
rappresentare un probabile pathway per le prime molecole replicantesi.
"Biosfera profonda-calda" modello di Gold Modifica La scoperta dei
nanobi (strutture filiformi contenenti DNA e di dimensioni inferiori ad un
batterio) in rocce profonde, portò negli anni novanta alla formulazione, da
parte di Thomas Gold, di una controversa teoria secondo cui le prime forme di
vita non si svilupparono sulla superficie terrestre, ma vari chilometri al di
sotto della crosta. È noto che la vita microbica è abbondante fino a cinque
chilometri al di sotto della superficie terrestre nella forma degli archaea,
che generalmente si considerano come anteriori o per lo meno contemporanei agli
eubatteri, molti dei quali vivono sulla superficie, inclusi gli oceani. Si
ritiene che la scoperta di vita microbica sotto la superficie di altri corpi
celesti nel nostro Sistema Solare darebbe una credibilità rilevante a questa
teoria. Secondo Gold una sorgente profonda di sostanza organica, asciutta e
difficile da raggiungere, promuove la sopravvivenza, perché la vita che si
forma in una pozzanghera di materiale organico tende a consumare tutto il cibo
fino ad estinguersi. Il Mondo a lipidi Modifica I fosfolipidi sono
in grado di formare membrane biologiche Secondo questa teoria le prime entità
autoreplicantesi erano composti organici simili ai lipidi. È noto che i fosfolipidi
formano spontaneamente doppi strati in acqua - la stessa struttura delle
odierne membrane cellulari. Anche altre molecole anfifiliche, con una catena
lunga idrofoba ed una testa polare, sono in grado di formare spontaneamente
strutture simili a vescicole racchiuse da membrane. Queste catene carboniose
erano presenti sulla Terra primordiale, dove la loro capacità di auto
organizzarsi in strutture sovramolecolari può essere stata determinante per
l'emergere della vita. Infatti, i corpi lipidici formati da anfifili
possiedono, nella zona centrale apolare, molecole capaci di assorbire la luce
visibile e utilizzarla per numerose reazioni, tra cui la sintesi di altre
molecole anfifiliche a partire da precursori presenti nell'ambiente. Le
molecole neosintetizzate, inserendosi nel doppio strato, provocano l'espansione
delle vescicole, le quali, in seguito ad eccessiva espansione, vanno incontro
ad una scissione spontanea, conservando la stessa composizione dei lipidi nella
progenie. Questo processo può aver rappresentato una prima forma di
replicazione e di trasferimento dell'informazione. Secondo questo modello,
infatti, sulla Terra primordiale esistevano diversi tipi di questi corpi
lipidici, alcuni dei quali, grazie alla loro particolare composizione,
possedevano capacità catalitiche superiori, e quindi si accrescevano e
replicavano più velocemente degli altri, trasferendo la loro informazione
composizionale alla progenie; in questo modo si sarebbe realizzata una forma di
selezione naturale e solo in seguito, l'evoluzione condusse alla comparsa di
entità polimeriche come l'RNA o il DNA più adatte alla conservazione
dell'informazione.[49] Il modello a polifosfati Modifica Il problema con
la maggior parte degli scenari abiogenetici è che l'equilibrio termodinamico degli
amminoacidi con i peptidi è spostato nella direzione degli amminoacidi liberi;
sono stati spesso tralasciati, infatti, i meccanismi che hanno indotto la
polimerizzazione. La risoluzione di questo problema può essere rilevata nelle
proprietà dei polifosfati,[50][51] generati dalla polimerizzazione di ioni
monofosfato ordinari PO4−3 ad opera della radiazione ultravioletta. I
polifosfati inducono la polimerizzazione degli amminoacidi in peptidi, guidando
il processo contro la direzione dell'equilibrio. Grandi quantità di
ultravioletti erano probabilmente presenti negli oceani primordiali. Il
problema fondamentale, tuttavia, sembra essere che il calcio reagisce con il
fosfato solubile formando fosfato di calcio insolubile, per cui occorre trovare
un meccanismo plausibile per mantenere gli ioni calcio liberi in soluzione.
Forse, la risposta potrebbe trovarsi in alcuni complessi stabili e non reattivi
come il citrato di calcio. Il modello dell'ecopoiesi Modifica Il modello
dell'ecopoiesi propone che i cicli biogeochimici degli elementi biogenici,
catalizzati da un'atmosfera primordiale ricca di ossigeno, generato dalla
fotolisi del vapore acqueo, siano stati la base di un metabolismo planetario
che precedette e condizionò la graduale evoluzione della vita.[52] Vita
"primitiva" extraterrestre Modifica Magnifying glass icon mgx2.svg Lo
stesso argomento in dettaglio: Esobiologia. Un'alternativa all'abiogenesi
terrestre è l'ipotesi che la vita primitiva si sia originariamente formata in
ambiente extraterrestre, o nel cosmo o su un pianeta vicino (Marte). (Si noti
che l'esogenesi è legata, ma non coincide con la nozione di panspermia).
La presenza di acqua Modifica Distese ghiacciate su Europa. Per questo
motivo ultimamente rivestono particolare importanza le osservazioni dei pianeti
esterni alla Terra o addirittura fuori dal Sistema Solare. Per cercare la
presenza di vita su questi pianeti, ci si concentra principalmente sulla
ricerca di acqua allo stato liquido, considerata indispensabile alla formazione
di entità viventi. In questi casi, la situazione è molto diversa: il calore
necessario per la presenza di acqua allo stato liquido non è più legata
principalmente all'energia ricevuta dal Sole, ma da quella prodotta all'interno
dei singoli pianeti per effetto della forza gravitazionale e del decadimento
radioattivo. Per esempio, si ipotizza la possibile presenza di acqua allo stato
liquido all'interno dei cosiddetti satelliti di ghiaccio, dove le forze di
marea indotte dal pianeta stirano e distorcono la crosta causando
l'innalzamento della temperaturaoltre il punto di fusione.[53] Acqua su
Marte Modifica Magnifying glass icon mgx2.sv Lo stesso argomento in dettaglio:
Vita su Marte. Varie missioni spaziali sono state effettuate sul pianeta rosso
al fine di verificare la presenza di acqua. Sul suolo marziano sono state
rintracciate tracce di ematite, un minerale che si forma solamente in presenza
di acqua e sono state osservate zone sedimentarie che si ipotizza possano
essersi formate per azione erosiva di un liquido; il rover Opportunity ha
inoltre ottenuto riscontri che in un antico passato l'acqua esisteva allo stato
fluido sulla superficie di Marte. I solchi, che si originano dal
bordo rialzato del cratere, sono attribuiti al ruscellamento di liquidi
(probabilmente acqua) sulla superficie di Marte Nel dicembre del 2006 Mars
Global Surveyor ha fornito le prove fotografiche che a tutt'oggi l'acqua
fuoriesce da fenditure lasciando depositi sul terreno. Altre fotografie hanno
mostrato alvei di antichi fiumi, isole che sorgevano al loro interno, prove
inconfutabili che un tempo il liquido scorreva formando le caratteristiche
formazioni ora visibili. Ma col diminuire del campo magnetico il vento solare
ha spazzato via la primitiva atmosfera facendo diminuire drasticamente la
pressione ed eliminando quasi completamente l'acqua dalla superficie. Nel
marzo del 2004 la sonda Mars Express ha rilevato la presenza di metano
nell'atmosfera di Marte, e siccome questo gas può persistere solo per poche centinaia
di anni, essa viene spiegata solamente attraverso un processo vulcanico o
geologico non identificato o con la presenza di certe forme di vita
estremofile. Secondo altri esperti, il minerale chiamato olivina in presenza di
acqua potrebbe essere stato convertito in serpentina, e questo fenomeno
potrebbe essere successo in qualche posto nel sottosuolo di Marte ed aver
liberato abbastanza metano da poter essere stato rilevato dalle sonde. Ancora
il Mars Express nel febbraio 2005 ha segnalato la presenza di formaldeide,
altro indizio di presenza di vita microbica. Nel novembre del 2005 i
ricercatori dell'ESA hanno comunicato che la sonda utilizzando il radar
MARSISha individuato quello che probabilmente è un lago ghiacciato largo fino a
250 chilometri nel sottosuolo del pianeta ad una profondità di circa 2
chilometri. Il bacino del lago deriverebbe da un impatto di un meteorite che in
seguito si sarebbe riempito di materiale ricco di ghiaccio. Tramite MARSIS si
sono potuti contare i crateri nascosti dai sedimenti e dalle colate laviche
della regione nord di Marte. Il numero di questi crateri è comparabile con il
numero di quelli presenti nella regione sud, quindi entrambe le regioni si
sarebbero formate nello stesso arco temporale.[54]Lo strumento MARSIS inoltre
ha permesso di effettuare una stima di massima della quantità d'acqua
immagazzinata sotto forma di ghiaccio nella regione del polo sud.[55] Nel
maggio 2008 è atterrata la sonda Phoenix su una regione polare con il compito
di analizzare l'ambiente per verificare se vi possano vivere i microorganismi;
il lander con un braccio meccanico ha scavato nel terreno ed analizzato il
materiale ottenuto. Si ritiene che i terreni, analizzati da Phoenix siano
vecchi di 50.000 e forse un milione di anni, e potrebbero avere tracce di un
antico clima marziano più temperato. Il 1º agosto 2008 in una conferenza stampa
la NASA ha annunciato la rilevazione da parte della sonda Phoenix di ghiaccio
presente a 5 centimetri sotto il suolo marziano.[56] L'arrivo sulla Terra
Modifica I composti organici sono relativamente comuni nello spazio,
specialmente al di fuori del sistema solare, dove i composti volatili non
evaporano per effetto del calore solare. Le comete sono rivestite da strati
esterni in materiale scuro, ritenuto essere simile al catramecomposto di
materiale organico complesso formato da semplici composti del carbonio andati
incontro a reazioni dovute soprattutto all'irraggiamento da parte degli
ultravioletti. Si può supporre che una pioggia di materiale dalle comete possa
aver portato sulla Terra quantità significative di tali complessi
organici. La cometa Hale-Bopp. L'impatto di comete come questa con
la superficie terrestre potrebbe aver rilasciato una gran quantità di complessi
organici Un'ipotesi alternativa ma legata a quest'ultima, proposta per spiegare
la presenza della vita sulla Terra così presto su un pianeta appena
raffreddato, con un tempo per l'evoluzione prebiotica evidentemente molto
ridotto, è che la vita si sia formata inizialmente su Marte. A causa delle sue
minori dimensioni, Marte si sarebbe raffreddato prima della Terra (una
differenza di centinaia di milioni di anni), permettendo processi prebiotici
mentre la Terra era ancora troppo calda. La vita sarebbe poi stata trasportata
sulla Terra quando il materiale crostale subì esplosioni a causa di impatti con
comete e asteroidi. Marte avrebbe continuato a raffreddarsi molto velocemente
divenendo ostile alla prosecuzione dell'evoluzione e anche all'esistenza stessa
della vita (perse la sua atmosfera a causa di un blando vulcanesimo). La Terra
sta andando incontro allo stesso destino, ma a minore velocità. Questa
ipotesi non risponde in realtà alla domanda su come si sia originata la vita,
ma semplicemente sposta la questione su un altro pianeta o su una cometa.
Tuttavia, il vantaggio di un'origine extraterrestre della vita primitiva è che
la vita non deve necessariamente essersi evoluta su ciascun pianeta per esservi
presente, ma piuttosto da un singolo luogo da cui si sarebbe diffusa nella
galassia ad altri sistemi stellari attraverso comete e meteoriti. L'evidenza a
supporto della plausibilità del concetto è scarsa, ma trova dimostrazione nello
studio recente delle meteoriti marziane ritrovate in Antartide e negli studi
sui microbi estremofili[57] e sui risultati di esperimenti sulla resistenza
all'esposizione nello spazio di alcune forme di vita terrestri. Un ulteriore
sostegno all'ipotesi viene dalla recente scoperta di un ecosistema batterico la
cui sorgente di energia è la radioattività.[58] L'origine della vita
nella cultura Modifica L'interrogativo di come abbia avuto origine la vita ha
coinvolto molto la cultura umana e prima che la scienza elaborasse le teorie
che oggi conosciamo, è tramite la mitologia, la religione e la filosofia che
l'uomo ha provato a fornire risposte a tale interrogativo. Religione e
mitologia Modifica Magnifying glass icon mgx2.svg Lo stesso argomento in
dettaglio: Cosmogonia. Secondo l'induismo, Brahmā è il padre di tutti gli
esseri viventi. Il concetto di creazione permea tutte le culture, e in talune è
comune la mancanza di un processo evolutivo. Le dottrine o complesso di miti
che si rifanno alla creazione possono tuttavia essere fra loro molto diversi,
spostandosi da cultura a cultura. Infatti alcuni miti fanno nascere il mondo
dalle lotte intestine tra le divinità, altri affidano la creazione ad un'unica
divinità che fa nascere il creato dal nulla mentre, per altri ancora, la Terra
e tutto ciò che ci circonda sarebbe fuoriuscito da un uovo cosmico primordiale.
In ognuno di questi miti, le varie società e le varie culture hanno inserito
gli elementi e le metafore che ritenevano più rappresentativi della loro
concezione del mondo. Alcuni ritengono che il mito della creazione influenzi
l'atteggiamento degli uomini che vivono nella società che gli ha dato vita,
anche se essi non vi credono. Australiani aborigeni Modifica Nella
cultura degli aborigeni australiani, la creazione del mondo svolge un ruolo
fondamentale. La creazione risale al Tempo del sogno, in cui gigantesche creature
totemiche attraversarono la Terra cantando di ciò che incontravano (rocce,
pozze d'acqua, animali, piante) e così facendo portarono questi elementi alla
creazione vera e propria. Babilonia Modifica Il mito della creazione
babilonese è stato descritto nell'Enûma Elish, di cui esistono varie versioni e
copie, la più antica delle quali è datata al 1700 a.C. Secondo questa
descrizione, il dio Marduk si armò per combattere il mostro Tiamat. Marduk
distrusse Tiamat, tagliandola in due parti che divennero la terra e il cielo.
Dopo, distrusse anche il marito di Tiamat, Kingu, usando il suo sangue per
creare l'umanità. Bantu Modifica Secondo i Bantu, in origine la Terra non
era altro che acqua e oscurità. Mbombo, il gigante bianco, governava questo
caos. Un giorno egli sentì un fortissimo dolore allo stomaco e vomitò il sole,
la luna e le stelle. Il sole splendeva perfidamente e l'acqua evaporò nelle
nuvole. Gradualmente, apparvero delle colline asciutte. Mbombo vomitò di nuovo
e questa volta vennero fuori gli alberi, gli animali, le persone e molte altre
cose: la prima donna, il leopardo, l'aquila, l'incudine, la scimmia Fumu, il
primo uomo, il firmamento, la medicina e la luce. Nchienge, la donna delle
acque, viveva ad Est. Ella aveva un figlio, Woto, e una figlia, Labama. Woto fu
il primo re dei Bakuba. Buddismo Modifica Il Buddismo normalmente ignora
le questioni riguardanti l'origine della vita. Il Buddha a questo riguardo
disse che sarebbe stato possibile ponderare su queste questioni per tutta la
vita senza tuttavia avvicinarsi al vero obiettivo, la cessazione della
sofferenza. Cherokee Modifica In principio, c'era solo l'acqua. Tutti gli
animali vivevano sopra di essa ed il cielo era sommerso. Erano tutti curiosi di
sapere cosa ci fosse sotto l'acqua ed un giorno Dayuni'si, lo scarabeo
acquatico, si offrì volontario per esplorare. Esplorò la superficie, ma non
riuscì a trovare nessun terreno solido. Esplorò sotto la superficie fino al
fondo e tutto quello che trovò fu del fango che portò in superficie. Dopo aver
preso il fango, esso cominciò a crescere e a spargersi tutto intorno, fino a
che non divenne la Terra così come la conosciamo. Dopo che tutto ciò
accadde, uno degli animali attaccò questa nuova terra al cielo con quattro
stringhe. La terra era ancora troppo umida, così mandarono il grande falco nel
Galun'lati per prepararla per loro. Il falco volò giù e quando raggiunse la
terra dei Cherokee era così stanco che le sue ali cominciarono a colpire il
suolo. Ogni volta che colpivano il suolo si formava una valle od una montagna.
Gli animali poi decisero che era troppo buio, così crearono il sole e lo misero
lì dove è tutt'oggi. Cina Modifica In Cina sussistono cinque maggiori
punti di vista sulla creazione. Secondo il primo non ci sono le prove
necessarie per spiegare la creazione e le sue origini. Il secondo si fonda
sull'idea che il paradiso e la terra erano un'entità unica che poi si separò in
due parti. Il terzo, apparso relativamente tardi nella storia della cultura
cinese, è quello del Taoismo. Secondo questo il Tao è la forza alla base della
creazione grazie alla quale, dal nulla si è creato il tutto, ovvero dal vuoto
si è generata la materia (rispettivamente lo yin e lo yang) e da questi è nata
ogni cosa attraverso i vari processi naturali. Il quarto, anch'esso
relativamente giovane, è il mito di Pangu. Secondo questa spiegazione, offerta
dai monaci Taoisti secoli dopo Lao Zi, l'universo nacque da un uovo cosmico.
Una divinità, Pangu, nascendo da quell'uovo lo ruppe in due parti: quella superiore
divenne il cielo e quella inferiore la terra. Man mano che la divinità crebbe
le due parti dell'uovo si separarono sempre più e, quando Pangu morì, le parti
del suo corpo divennero varie zone terrestri. Il quinto è costituito da
racconti tribali non legati in un sistema unicizzante. Bibbia Modifica Un
mosaico del Duomo di Monreale, raffigurante la creazione delle specie animali
ad opera di Dio. Nella Bibbia si narra che Dio avrebbe creato il mondo, ivi
inteso l'universo, in sei giorni, riposandosi il settimo. Alcune dottrine
cristiane insegnano che si tratta di giorni letterali, mentre altre credono che
il termine "giorno" debba essere inteso come Ere creative, della
durata di migliaia, se non milioni, di anni e il riferirsi a giorni sia solo un
espediente per facilitare la comprensione con un'immagine il più semplice e
comprensibile da tutti[senza fonte]. Nella Genesi, il primo libro del testo
sacro per ebrei e cristiani, ma riconosciuto tale anche dai musulmani, la
narrazione della Creazione occupa i capitoli 1,1-2,4a[59]. La Genesi si apre
con le seguenti frasi: «In principio Dio creò il cielo e la terra. La terra era
informe e deserta e le tenebre ricoprivano l'abisso e lo spirito di Dio
aleggiava sulle acque.» Filosofia Modifica Sin dalle origini della
filosofia occidentale, in particolare nella filosofia greca, il problema
dell'origine della vita è stato posto al centro della riflessione; le varie
scuole di pensiero si distinguono fra quelle che attribuivano l'origine del
cosmo a un principio statico (l'acqua, il numero, il logos, l'essere), ovvero a
una pluralità di fattori(amore e odio, gli atomi etc.) che, mediante un
equilibrio dinamico, assicurano il divenire della vita. Nel Poema sulla natura
Parmenide sostiene che la molteplicità e i mutamenti del mondo fisico sono
illusori, e afferma, contrariamente al senso comune, che sola realtà è
l'Essere: immutabile, ingenerato, finito, immortale, unico, omogeneo, immobile,
eterno. Questa concezione è diametralmente opposta alla tesi formulata da
Eraclito, secondo il quale tutto il mondo non è che un flusso perennemente in
divenire, nel quale nessuna cosa è mai la stessa poiché tutto si trasforma ed è
in una continua evoluzione. Pur se la filosofia di Eraclito ci è giunta in modo
frammentario, egli sembra quindi ancorare la realtà al tempo e alle continue
trasformazioni che esso comporta; in questo senso sostiene che solo il
cambiamento e il movimento siano reali e che l'identità delle cose sia
illusoria: per Eraclito tutto scorre (panta rei). Anche gli atomisti
democriteisi opponevano alla concezione di immobilismo degli eleati. La teoria
atomistica prevedeva, in effetti, la coesistenza di Essere e Non essere. La
realtà sarebbe originata da scontri casuali di atomi che si uniscono formando
gli enti sensibili. Una teoria differente è elaborata da Anassagora secondo cui
la vita sulla Terra si sarebbe sviluppata in seguito allo sviluppo di
"semi" presenti in tutto l'Universo, armonizzati da un Nous, una
sorta di intelligenza divina. Tale ipotesi è stata ripresa nell'Ottocento e
prende il nome di panspermia. Secondo Platone, il mondo visibile sarebbe opera
del Demiurgo, una sorta di divinità che avrebbe traslato il mondo perfetto
delle idee nel mondo terreno imperfetto. Diversa invece la concezione
aristotelica: secondo Aristotele, infatti, essendo Dio puro pensiero e
immutabile, non può creare il mondo, che è anch'esso eterno. Come riporta
Cicerone (Tuscolane, 15, 42): «il mondo non ha mai avuto origine, poiché non vi
è stato alcun inizio, per il sopravvenire di una nuova decisione, di un'opera
così eccellente» Arte Modifica Affresco della Cappella Sistina,
raffigurante la creazione dell'uomo. Anche varie opere artistiche (letterarie,
pittoriche, ecc.) hanno affrontato il tema dell'origine della vita. Il tema
della Creazione, preso dalla Genesi si trova in innumerevoli cicli pittori e
musivi di storie dell'Antico Testamento. Michelangelo dipinse alcuni
affreschi sul soffitto della Cappella Sistina in cui rappresentava scene tratte
dai primi capitoli della Genesi: una di queste rappresentava la creazione del
primo uomo, Adamo, in cui Dio viene rappresentato come un vecchio signore che
fluttua in aria con il suo mantello e che conferisce la vita a Adamo
sfiorandolo con la mano. Il Tintoretto eseguì a Venezia nel 1550 la sua
Creazione degli Animali, oggi conservata nelle Gallerie dell'Accademia. Vi si
può vedere il Creatore in mezzo ad una brillante luce nella Terra ancora oscura
dopo la creazione della Terra stessa nel secondo giorno; e si può ammirare la
scena del quarto giorno: pesci, uccelli ed anche mammiferi. Raffaello Sanzio
nel 1519 a Roma aveva già eseguito un bellissimo dipinto sulla creazione degli
animali con lo stesso titolo del Tintoretto; esso è visitabile nella Loggia di
Raffaello nel Vaticano. In esso gli animali sono tutti intorno al Creatore,
anche gli animali mitici, come l'unicorno. Note Modifica ^ a b Oparin,
1953, p. vi. ^ Juli Peretó, Controversies on the origin of life( PDF ), in
International Microbiology, vol. 8, n. 1, Barcelona, Spanish Society for
Microbiology, 2005, pp. 23–31, ISSN 1139-6709 (WC · ACNP), PMID 15906258. URL
consultato il 1º giugno 2015 (archiviato dall' url originale il 24 agosto
2015). ^ Scharf, Caleb, A Strategy for Origins of Life Research, in
Astrobiology, Bibcode:2015AsBio..15.1031S, DOI:10.1089/ast.2015.1113, PMC
4683543, PMID 26684503. URL consultato il 28 novembre 2016. ^ David Warmflash e
Benjamin Warmflash, Did Life Come from Another World?, in Scientific American,
vol. 293, n. 5, Stuttgart, Georg von Holtzbrinck Publishing Group, novembre
2005, pp. 64–71, Bibcode:2005SciAm.293e..64W,
DOI:10.1038/scientificamerican1105-64, ISSN 0036-8733 (WC · ACNP). ^ Yarus,
2010, p. 47. ^ Elizabeth Howell, How Did Life Become Complex, And Could It
Happen Beyond Earth?, in Astrobiology Magazine, 8 dicembre 2014. URL consultato
il 14 febbraio 2018 (archiviato dall' url originale il 17 agosto 2018). ^
John Davis, Paleontologist presents origin of life theory, in Texas Tech
University, 29 ottobre 2013. URL consultato il 14 febbraio 2018. ^ Staff,
Abiogenesis - A Brief History, in All About Science, 2018. URL consultato il 14
febbraio 2018. ^ Stephane Tirard, Abiogenesis - Definition, in Encyclopedia of
Astrobiology, Springer, 20 aprile 2015, DOI:10.1007/978-3-642-27833-4_2-4. URL
consultato il 14 febbraio 2018. ^ Five Year Results on the Oldest Light in the
Universe, su NASA web site, 2008. ^ Wilde S.A., Valley J.W., Peck W.H. and
Graham C.M, Evidence from detrital zircons for the existence of continental
crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago, in Nature 2001 11 ; 409: 175-178. ^
Hayes J.M., Waldbauer J.R, The carbon cycle and associated redox processes
through time, in Phil. Trans. R. Soc. B. 2006; 361: 931–950. ^ Archer C. and
Vance D, Coupled Fe and S isotope evidence for Archean microbial Fe(III) and
sulfate reduction, in Geology 2006; 34(3): 153-156. ^ Cavalier-Smith T.,
Brasier M., Embley T.M, Introduction: how and when did microbes change the
world?, in Phil. Trans. R. Soc. B. 2006; 361: 845-850. ^ Summons R.E., Bradley
A.S., Jahnke L.L., Waldbauer J.R, Steroids, triterpenoids and molecular oxygen,
in Phil. Trans. R. Soc. B. 2006; 361:951-968. ^ Allen Nutman, Vickie Bennett,
Clark Friend, Martin Van Kranendonk e Allan Chivas, Rapid emergence of life
shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures, in Nature,
vol. 537, n. 7621, 2016, pp. 535–538, DOI:10.1038/nature19355, PMID 27580034.
URL consultato il 13 giugno 2018. ^ Neil A Campbell e Jane B.Reece, Meccanismi
dell'evoluzione ed origini della diversità, Zanichelli. ^ ( EN ) Metabolically
diverse primordial microbial communities in Earth’s oldest
seafloor-hydrothermal jasper, su science.org. ^ Dizionario Interdisciplinare di
Scienza e Fede, voce Creazione cap. V (Creazione ed evoluzione), Giuseppe
Tanzella-Nitti, on-line su www.disf.orgconsultato il 15-7-2009 ^ D. B.
Fankhauser and J. L. Stein Carter, Spontaneous Generation ( PDF ), su General
Biology Lab I. URL consultato il 28 dicembre 2008 (archiviato dall' url
originale il 17 gennaio 2009). ^ Redi F. (1668), Esperienze intorno alla
generazione degli insetti ( PDF ). ^ Needham J.T.(1750), Nouvelles observations
microscopiques, avec des découvertes interessantes sur la composition et la
décompositions des corps organisés. ^ RSI, p. 324. ^ Spallanzani L.(1750),
Saggio di osservazioni microscopiche concernenti il sistema della generazione
dei signori Needham e Buffon( PDF ). ^ PGS. ^ Schopf W. et al, Laser–Raman
spectroscopy (Communication arising): Images of the Earth's earliest fossils?,
in Nature 2002; 420: 477. ^ Orgel L.E, L'origine della vita sulla Terra, in
Cold Spring Harb Symp Quant Biol. 2009 Sep 4;74:47-54. ^ Koonin E.V., The
cosmological model of eternal inflation and the transition from chance to
biological evolution in the history of life, in Biology Direct vol. 2, n. 15
(2007). ^ Orgel L.E, L'origine della vita sulla Terra, in Le Scienze 1994; 316:
55-62. ^ Trainer M.G., Pavlov A.A., DeWitt H.L., Jimenez J.L., McKay C.P., Toon
O.B, Tolbert M.A, Organic haze on Titan and the early Earth, in PNAS 2006; 103(48):
18035-18042. ^ Jacqui Hayes, Hazy origins of life on Earth, in Cosmos.com, 07
novembre 2006 (archiviato dall' url originale l'11 febbraio 2007). ^
Bruce Walsh, Origins of life, su nitro.biosci.arizona.edu, University of
Arizona. URL consultato il 1º gennaio 2009 (archiviato dall' url
originale il 13 gennaio 2008). ^ Fox D, Primordial Soup's On: Scientists
Repeat Evolution's Most Famous Experiment, in Scientific American March 28,
2007 (archiviato dall' url originale il 13 luglio 2007). ^ Giovanni
Caprara, Siamo nati in fondo agli oceani, in Corriere della Sera, 27. aprile
1997, p. 23 (archiviato dall' url originale il 20 giugno 2015). ^ Huber
C. and Wächterhäuser G, Peptides by activation of amino acids with CO on
(Ni,Fe)S surfaces: implications for the origin of life, in Science 1998; 281
(5377): 670–672. ^ R. G. Cooks, D. Zhang, and K. J. Koch, Chiroselective
Self-Directed Octamerization of Serine: Implications for Homochirogenesis, in
Anal. Chem. 2001; 73: 3646-3655. ^ Z. Takats, S. C. Nanita, and R. G. Cooks,
Serine Octamer Reactions: Indicators of Prebiotic Relevance, in Angewandte
Chemie International Edition 2003; 42(30): 3521-3523. ^ Michael H. Engel, Nagy,
Bartholomew, Distribution and enantiomeric composition of amino acids in the
Murchison meteorite, in Nature, vol. 296, 29 aprile 1982, pp. 837–840,
DOI:10.1038/296837a0. ^ S. Clark, Polarised starlight and the handedness of
Life, in American Scientist, vol. 97, 1999, pp. 336–43, DOI:10.1511/1999.4.336.
^ Noyes HP, Bonner WA, Tomlin JA, On the origin of biological chirality via
natural beta-decay, in Orig. Life, vol. 8, n. 1, aprile 1977, pp. 21–3. ^
Hazen, Robert M., Genesis: the scientific quest for life's origin, Washington,
D.C, Joseph Henry Press, 2005, ISBN 0-309-09432-1. ^ ( EN ) Savino Longo,
Miriana Carmela Chincoli e Gaia Micca Longo, Anomalous fluctuations and
selective extinction in primordial replicators: a ‘struggle for life’ at the
origin of biological homochirality, in International Journal of Astrobiology,
Orgel L.E., L'origine della vita sulla Terra, in Le Scienze 1994; 316: 55-62. ^
Orgel L.E, Self-Organizing Biochemical Cycles ( PDF ), in PNAS 2000; 97(23):
12503-12507. ^ per i tipi di membrana sferica associata all'abiogenesi, si veda
probionti, micelle, coacervati. ^ Panno J., The Cell: Evolution of the First
Organism, Facts on File, 2004, ISBN 0-8160-4946-7. ^ Cairns-Smith A.G., Genetic
Takeover: And the Mineral Origins of Life, Cambridge University Press, 1987,
ISBN 0-521-23312-7. ^ Rigou P, Prions' dirty little secret [collegamento
interrotto], in Science News 2006; 169; 93. ^ Segre' D., Ben-Eli D., Deamer D.
and Lancet D., The Lipid World ( PDF ), in Origins Life Evol. Biosphere 2001;
31: 119-145. URL consultato il 18 febbraio 2009 (archiviato dall' url originale
l'11 settembre 2008). ^ Brown M.R.W. and Kornberg A., Inorganic polyphosphate
in the origin and survival of species, in PNAS Clark D.P, The origin of life,
su science.siu.edu (archiviato dall' url originale il 2 ottobre 2000). ^
Félix de Sousa, Raul A., Ecopoese - A criação da ecosfera, Rio de Janeiro,
2006. ^ AA.VV., L'Universo e l'origine della vita, Pisa, Istituti Editoriali e
Poligrafici Internazionali, 2001. URL consultato il 18 maggio 2008 (archiviato
dall' url originale il 12 aprile 2008). ^ Marte, radar italiano scopre
nuovi crateri[collegamento interrotto], in Quotidiano.net, 13 dicembre 2006. ^
Polo sud di Marte: una «riserva d'acqua», in Corriere.it, 20 marzo 2007. ^ C'è
acqua su Marte, in Corriere.it, 1º agosto 2008. ^ Clark S, Tough Earth bug may be
from Mars, in New Scientist, 25 settembre 2002. ^ Lin Li-Hung et al., Long-Term
Sustainability of a High-Energy, Low-Diversity Crustal Biome, in Science 2006;
314: 479-482, DOI:10.1126/science.1127376. ^ Gen 1,1-2,4a, su laparola.net.
Bibliografia Modifica Efemeridi letterarie di Roma, Volume 5, Presso Gregorio
Settari, 1776, pp. 253-256. Istituto fascista di coltura di Torino, Giunta
centrale per gli studi storici, Istituto per gli studi di politica
internazionale, Rivista storica italiana, Volume 107, Numeri 1-2, Edizioni
scientifiche italiane, 1789. J. Brooks, Shaw G., Origins and Development of
Living Systems, Academic Press, 1973, pp. 359, ISBN 0-12-135740-6. Christian De
Duve, Vital Dust: The Origin and Evolution of Life on Earth, Basic Books, Horgan,
In the beginning, in Scientific American, vol. 264, 1991, pp. 100–109. Claudia
Huber, Gunter Wächterhäuser, Peptides by activation of amino acids with CO on
(Ni,Fe)S surfaces: implications for the origin of life, in Science, vol. 281,
1998, pp. 670-672. Martin, W. and Russell M.J., On the origins of cells: a
hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to
chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells, in
Philosophical Transactions of the Royal Society: Biological sciences, vol. 358,
2002, pp. 59–85. Russell MJ, Hall AJ, Cairns-Smith AG, Braterman PS, Submarine
hot springs and the origin of life, in Nature, vol. 336, 1988, p. 117. JW
Schopf et al., Laser-Raman imagery of Earth's earliest fossils., in Nature,
vol. 416, 2002, pp. 73–76, PMID 11882894. John Maynard Smith, Szathmary, Eors,
The Origins of Life: From the Birth of Life to the Origin of Language, Oxford
Paperbacks, 16, ISBN 0-19-286209-X. Robert M. Hazen, Genesis: The Scientific
Quest for Life's Origins, Joseph Henry Press, Naso, Ipotesi meccanica
sull'origine della materia vivente ( PDF ), Systema Naturae (archiviato dall'
url originale il 10 ottobre 2006). Iris Fry, L'origine della vita sulla
terra. Le ipotesi e le teorie dall'antichità a oggi, Garzanti, Ageno, Lezioni
di Biofisica, Opera in tre tomi Zanichelli Bologna 1980 Christian De Duve, Alle
origini della vita, Longanesi, 2008, ISBN 88-304-2479-X. Voci correlate
Modifica Abitabilità planetaria Astrobiologia Astrochimica Brodo primordiale
Bugonia Creazionismo DNA Equazione di Drake Esobiologia Ipotesi della rarità
della Terra Mimivirus (virus gigante che potrebbe aver preceduto gli organismi
cellulari) Panspermia Sistemi complessi Storia della Terra Stuart Kauffman
Ultimo antenato comune universale (LUCA) Zeolite Collegamenti esterni Modifica
Origine della vita, in Treccani.it – Enciclopedie on line, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. ( EN ) Martin M Hanczyc e Jack W Szostak. Vescicole
replicantesi come modelli della crescita e divisione cellulare primordiale.
Opinione corrente in Biologia Chimica 2004, 8:660–664. ( PDF ), su
genetics.mgh.harvard.edu. (EN) "Auto-replicazione": Anche i peptidi
la fanno"di Stuart A. Kauffman ( EN ) Sito web sulle origini della vita
che include giornali, risorse, del Dr. Michael Russell all'Università di
Glasgow, su gla.ac.uk. ( EN ) Connessioni possibili tra la chimica
interstellare e le origini della vita sulla Terra, su pokey.arc.nasa.gov. Gli
scienziati trovano indizi che la vita iniziò nello spazio profondo — NASA
Astrobiology Institute, su nai.arc.nasa.gov (archiviato dall' url
originale il 31 agosto 2006). ( EN ) Cicli biochimici auto-regolati — di
Leslie Orgel, su pnas.org. (Come iniziò la vita: Una nuova ricerca suggerisce
un approccio semplice, su livescience.com. (EN) Il brodo primordiale: gli
scienziati replicano l'esperimento più famoso sull'evoluzione - articolo in
Scientific American. 28 marzo 2007 ( EN ) Acta Naturae, 2014 (Special Issue 1):
48.( PDF ), su azorcord.orc.ru. URL consultato il 12 ottobre 2014 (archiviato
dall' url originale il 6 ottobre 2014). Origine della vita, c’è un nuovo
ingrediente per il brodo primordiale, su galileonet.it, 6 dicembre 2018.
Podcast, video ( EN ) video Freeview 'L'origine della vita, di John
Maynard-Smith' A Royal Institution Discourse by the Vega Science Trust, su
vega.org.uk. Evolution and the Origins
of Life - lettura di Harold Morowitz, George Mason University. Portale
Arte Portale Bibbia Portale Biologia
Portale Filosofia Portale Religioni Portale
Scienze della Terra Ultima modifica 25 giorni fa di Quinlan83 PAGINE CORRELATE
Aleksandr Ivanovič Oparin biochimico e biologo russo Brodo primordiale
ipotetico ambiente di origine della vita sulla Terra Ipotesi del mondo a
RNA ipotesi sull'origine della vita Giovanni Francesco
Antonio Bonelli. Giovanni Alfonso Borelli. Keywords: corpo umano, fisiologia, teoria
de la natura – natural philosophy, physics, physicist, physician, anatomia,
psicologia, motu, fisiologia filosofica, explanation of bodily movement,
behaviourism, body movement, corpore, corporalism, animism, corpo animato, che
cosa anima il corpo, che cose animano i corpori? Che anima il corpo? Spirito,
anima, personificazione del principio vitale, vita, l’origine della vita dalla
materia inorganica – l’idea di vita in Aristotle – De anima --. Zoon, animale – bios – biologia e zoologia –
l’origine della vita animale -- Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Borelli” – The
Swimming-Pool Library.
Grice
e Borsa: l’implicatura conversazionale dell’imitazione – filosofia italiana –
Luigi Speranza (Mantova). Filosofo italiano. Grice: “I would call
Borsa a Griceian – I mean he wrote on eloquence, as I did – and he qualified
this in two ways: ‘eloquenza sacra’ and ‘in Italia’ – Like Austin, he thought
that this or that ‘filosofismo academico’ (think ‘impilcatura’) was an abuse to
the ‘eloquenza sacra’ in Italia – another was the use of ‘neologism’ – Friends
tried to disencourage: “This or that filosofismo did have some influence on
Roman poetry!” “Damn them!” – He also wrote a rather anti-pathetic ‘elogio di
me stesso,’ whose chapter on ‘gli amori’ is hardly sincere!” “But I love him!”
-- Studia a Verona, Reggio Emilia, e
Bologna. Gl’interessi di Borsa sono di stampo prettamente filosofico. Publica
“I fisiologi” e “Gl’empirici”. Segretario dell'Accademia mantovana. Pubblica “Del
gusto” presente in letteratura italiana, saggio scritto in risposta a un
quesito posto dalla medesima Accademia, ovvero, “I vizi più comuni e
osservabili del corrente gusto italiano” in belle lettere. Il vizio, non la
virtu, del gusto, la corruzione del gusto s’incarna in tre diversi aspetti; il ne-ologismo
no-romano, ovvero straniero, il filosofismo enciclopedico, e la confusione dei generi grammaticali. Insegna
logica e metafisica nel ginnasio di Mantova. Tra le opere di Borsa vanno
inoltre ricordati due saggi problemi
estetici in relazione alla musica – “La musica imitativa” -- e alla danza – “I
balli pantomimi” – la pantomima. – musica imitazione – Scruton. “A sad melody”.
Si cimenta inoltre nella composizione di
una tragedia, “L’assassinio d’Agamennone”. “Palese”. “Zatta”. Dizionario
biografico degli italiani. M a selecircostanzepolitiche,elemorali,che il primo
difetto del Neologismo portaronci, quello ci comunicarono in seguito del
Filosofismo; an che questo Secondo un terzo ne produce, che è la universale
Confusione dei Generi, e quindi la noja dei puri, ed eccellenti. Questo vizio
anzi ė si immediatamente, e intimamente connesso, colla Filosofia,ma col
Filosofismo, che par talota identificarsi con lui, e costituire una medesima
coa sa.Ad occhio intelligente però saran molto diver. si, eparràaggravarsiin quest'ultimoildestino
del. la Letteratura Italiana. Tom.II. - raven propria cosi, che il
Tragico le passioni istesse di. pinga con colori molto lontani dal Comico; che
ciascuno esponga fatti, animi personaggi, scelga incidenti degni di lui; e che
infine ognun parli il proprio linguaggio, e faccia il proprio mestiere. 1 1
tendo quell'intima natura della cosa in se stessa, la quale nega d'estendersi
ad oggetti stranieri, ne i propri sa maneggiare in foggia diversa da quella,
che si conviene. Intendo per ultimo quell'avvedu tezza, e integrità di
composizione, per cui dal Poema Epico discendendo perfino all'Epigramma, e alla
Lettera, ogni sua parte, e ogni membro oc çura cosi esattamente quel luogo, che
gli sta bene, che trasposizione non soffra senza difetto. Queste cose oltre
l'esserci insegnate da più gravi Fi. lologi, sono anche cosi chiaramente
emanate dalla natura della persuasione, e della illusione, e cosi strettamente
silegano colla necessaria generazion dell'idee, che nulla più. In questo senso
sono, e si devono esse dire la Filosofia propria, e rispet. tiva di ciascun
genere. Quella, che nell’Articolo antecedente si dipinse latente, animatrice,
dispo. sitrice, e anticipatamente ragionata. Quella che a forza d'osservazioni
su la natura ha imparato a col. Sento dunque io dentro di me (sia
a ragio. ne, sia a torto ) che e nel totale, e nelle singole parti dei più dei
libri, che si scrivono e leggono, serpe profonda una tal confusione di generi,
che perverte ogni cosa; turba, ed offende le idee a n che le più obvie del
Bello, e del Perfetto. O piut tosto sentendo ciò ne argoniento, che sien
que locare i varj istrumenti o poetici, od oratorj in quel modo, luogo,
numero,aspetto, che ¢ l'eccellente a farli giuocare su le fantasie, e sui
cuori, con tutto quel massimo vantaggio, che sia possibi le, in quella tale
situazion d'oggetti, e di persone. Quindi ognun vede, che non più no delle
frasi, e delle sintassi, come nell'Articolo primo, né del Gusto Italiano or non
trattasi nella generale maniera di piegare i pensieri staccati, e colorire la
superficie delle cose, che si maneggiano, come nel secondo. A più alte cose
moviamo; a ricercare qual sia il Gusto presente degl'Italiani nel disegro, nel
getto delle Opere loro; e se seguono in ciò la natura, ed il genio delle
materie diverse, e delle compo sizioni. Si esaminano infine ora i libri nel
loro tut. to;non già i modi, e i periodi; non le strofe,le scene, le
digressioni. ste idee, che guastatesi, e corrotte, guastano poi, e
moltiplicano si fatti libri a di nostri. Il bello, e il sublime, dice
Aristotile, nasce dall'Espressio ne della Grandezza con Ordine; cioè, come
spiega dal mostrare il suo soggetto nelle proporziv ni più ampie, di cui sia
capace. Ommettiam pue, che il pensier d'Aristotile non s'adatta trop po bene al
sublime propriamente tale, come s'é esposto nel Saggio su la Fantasia; ma certo
s'a datta egregiamente al bello, al maestoso, al gran de, all'imponente; e
certo è che questa grandezza, e quest ordine non son niente affatto secondo il
Gusto presente? Anzi al contrario la proprietà nel. lo scrivere, l'esattezza in
dividere, e separar ogni parte più o meno spiegatamente, secondo la natura
dell'opera: un'aria infine ora di trattazione seria e posata, ora di
composizion meditata e rigorosa, egli è omai quello appunto, che decide della
morte d'un libro di Belle Lettere appena nato, alme no riguardo ad una gran
parte de'leggitori. Pur troppo è cosi; e comunemente parlando, non de. ve
procedere altrimenti la cosa. Poiché se la Filosofia per temperamento si grave,
e per natura, p u re è resa oggi si instabile, e si leggera presso in 84
no, finiti; che non debbon poi essere le Belle Lettere amiche
soltanto di piaceri, e di delizie, e meno assai tolleranti della fatica? La
leggerezza, e il carattere d'una facile universalità contrarrano es se dalla
Filosofia con somma rapidità. Si getteran su la carta, come prima i pensieri
s'affaccino, e le materie, senza meditare gran fatto, senza con nettere, ed
ordinare. Incerti come colui, se del suole gname farsi dove s s e uno scanno,
ovvero un nume. Tutta l'arte starà nella pratica d'aver pron. te scappate verso
i luoghi topici della Filosofia. Questa tiene il luogo di disegno. Questa
s'adopra egualmente e nei modi medesimi in ogni argomen to. E questa dopo aver
fusi tutti insieme i generi, ne ha fatto un solo. Perciò l'arte della
disposizio. ne, donde l'armonia delle parti, la progressione crescente, il
convincimento; l'arte, che ad ogni massa assegna il suo luogo più decente, e
oppor tuno,e da cui tutta dipende la somma delle co se; la preziosa Unità
infine parmi perduta, perché la massima parte perduta n'ha l'intelligenza, e il
sapore. S'aggiugne, che oggi la Critica Filologica, cioè quella che tende a
mantenere, e perfezionare l'arte dello scrivere,'edelcomporre'siin
Poesia,che in Prosa è decaduta. Adesso anzi la Critica si col tiva in ogni suo
ramo, é si ama assaissimo in ogni materia fuori che in questa venuta in
derisione. Doglianza tanto legittima, che Arteaga la ripete anch'egli, e
rinforza con molto zelo. M a i più condotti da un'apparenza di libertà, e
indipenden za Filosofica, e senza ricordar, che tal Critica la dobbiamo a un
dei più grandi,ed illustriFilosofi, ad Aristotile, dicono, ch'ella insegna solo
a cucire meccanicamente le cose; che i precetti sono inezie d'oziosi; e che il
modo di poco o nulla nelle co. se decide. N è s'avveggono poi, che mentre il m
o. do trascurano, perdono senza vederlo la sostanza medesima delle cose. Non
già, che abbiasi a gita tar molto tempo in precetti, dove la seria medias
tazione, l'esercizio lungo, e severo, l'esempio degli ottimi infine può giovare
assai più; ma non succede comunemente parlando nè l'un, né l'al tro. La critica
Filologica, cioè l'intima ragione dell'Arti, ne dai precettisti s'impara, nè
colla pra. tica propria si studia sui grandi·Autori. Quindi. nei generi stessi
ipiù severi è sostanzialmente per duta ogni severità. E
dall'eccessod'un'altravolza orperlopiùsitrascorre all'eccesso contrario.. Cosi
ė;alle pedanterie de'secoli andati or ne suca céde un'altra, né so ben quali
sieno le più nojo. se; giacchè tutto poi va a finire in far perdere il tempo, e
lasciar vota la mente. La prova d'un libro, o composizione ben fatta quella io
la credo del restarmene impressa la traccia totale e la tes. situra coi
principali suoi tratti, e le cose le più importanti. Questo piacere manca egli
mai per fret. ta di leggere, che abbiasi, e nei Classici, e nei veramente
grandi Scrittori di qualunque nazione si sieno? Manca egli mai quando l'Autore
abbia ben meditata, e. ordinata la sua materia? M a questo piacere si trova
egli spesso nei libri di letteratura moderna, sebben faccia illusione una larva
di Fió losofia, che anche in tai-libri d’amenità sorge di tanto in tanto, e par
che severa alla ragion ci ri. chiami,anzi pure alla meditazione? Che se ad un
Italiano non credesi, credasi dunque al sopra lo. dato Signor Juvigny, il quale
dimostra, che il via zio generale, e comune egli è quello, ch'io preta, per cui
ad ogni inezia si montava in bigoncia, e perorar si volea; e i punti, e le
divisioni a nodo di scuola seguivansi con accademica stitichez.. !
Che se tali sono le disposizioni, con cui tan ti ora si pongono a
scrivere, qual maraviglia, che questo Autore eccellente il secol nostro
rimprove, ri, quasi di suo caratteristico vizio in Letteratura, di quel
trascurare le regole dei costumi, e dell'ar ti, e dello snaturare e confondere
stranamente ogni genere di composizione? Donde, se non da ciò, quello stile,
che ne i contraria r g o menti è il medesimo, nei medesimi opposto? Ond'é, che
perfino nell'intima sostanza s'offende la proprietà delle cose? Ond'è, che in
Filosofia, e in Novelle, e nella Storia, ed in Fisica, ed in Teatro, ed in
Chiesa vediamo indistintamente, come si disse, e affettazione di bello spirito,
e modi epigrammati. ci, e similitudini forzose, e frasi tecniche, e di. sparate
allusioni, e tutto il tritume gotico infine della Letteratura moderna
Filosofica per caratteri. zarlo con Hume? Ma nè ciò solo,siccome pur ora diceva.
La corruzione non si ferma già ella nell'a, sentemente riprendo; e che
consiste nel non sen tir, non intendere, non ponderare abbastanza la natura
delle materie; e nello sprezzare sovrana mente, e sopra ogni cosa il disegno, e
la sua sem plicità, e l'unità. vere uno stile anche nelle più
difformimaterie uni forme, benchè per ciò stesso riesca poi a parte a parte
disgregato, tumultuoso, e di mille fisiono. mie: ma si va fino a trasforniare
l'intera natura, l'originaria destinazione dei generi. Le Prediche più non
propongonsi di commuovere icuori dei cre denti; si son cambiate in
Dissertazioni polemiche; e all'utile certo della morale la più pura, e divia na,
soè sostituito il pericolo di gettare lo scanda. lo nell'anime felici di quelli,che
non bebbero ancora alle torbide fonti delle umane dottrine. La Lirica, che
sotto Augusto era l'interprete della fantasia, e del cuore, ora serve, o vuol
almeno servire al raziocinio astratto, e all'intelletto meditabondo:La Storia
eraun misto diracconti,edi orazioni ora pubbliche, ed ora private dei tra
passati, piena però di una Filosofia grandiosa, e robusta,ma
toltadalmomento,dalfatto,dalla verità. Adesso altri l'ha convertita in un
seguito di discussioni piccole, minute, meschine, talche pajon anzi processi
per una Curia,che Annali d'u. na Nazione. Altri, come ultimamente ho veduto, ha
fatto il salto, ed ha ridotta ogni cosa a discor si, e dialoghi; distribuendo
le vite di Carlo, d Enrico ec. in tante Azioni con Atti, Scene, e tutto il
corredo teatrale. La Tragedia stanca, e non a torto, di star tra gli Eroi, e
tra'Giganti della m o. rale, dopo d'essersi compiaciuta un momento del quadro
vero, e patetico delle private, e virtuose sciagure, si è tosto gittata tra gli
orrori dei C a stelli privati dei Feudatarj. Ha cercate le atrocità e i
raccapricci in tutte le raunanze di uomini, e perfipo di donne, pel solo
piacere di filosoficamen te istruirci sul pericolo dei Voti immaturi, e su
l'empietà dei forzati.La Commedia poi,altronon è bene spesso, che
un'infilzatura di pezzi scuci. ti degli ordinarj sermoni Filosofici, che hanno
per giunta una grazia infinita in bocca del pezzente da strada, dello sciocco staffiere,
e perfin dello sgher ro, e del pubblico assassino nell'atto d'andare al
patibolo. Cosi l'una s'abbassa di troppo, l'altra s'arrampica da pazza, tutte
perdono il punto del. la natura, e niente s'ottiene. Bastano essi ancora
cotesti esempj per mostrare, che, generalmente par. lando, tutti i generi sono
confusi, snaturati, e tra volti nell'intima loro sostanza secondo il gusto
corrente, e ciò per ragione del Filosofismo? Matteo Borsa. Keywords:
imitazione, genere grammaticale, la confusion dei generi grammaticali, il
genere tragico, il genere comedico, il genere conversazionale, Tannen, stile
conversazionale – la tragedia della morte di Agammenone --. Virtu e vizio di
stilo – filosofismo, neo-logismo, confusion di genero. Austin sul filosofismo,
implicatura come filosofismo – remedio contra filosofismo, la filosofia del
linguaggio ordinario. Etimologia del cognome ‘borsa’ – origine. Grice. -.
Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Borsa” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Botero: l’implicatura conversazionale della
memoria di cicerone al rostro -- Cicerone sull’equita civile --
filosofia italiana – Luigi Speranza (Bene Vagienna). Filosofo italiano.
Grice: “You gotta love Botero – my favourite is not so much the one on the
reason of state (the critique of the reason of state) – but his memorabilia of
‘vires’ of the ‘imperium romanum’!” Studia a Palermo; fu poi in varie case
dell'Italia centrale, fra cui nel Collegio Romano. Pur essendo stimato quale
poeta in versi in latino, forse a causa di un carattere difficile e da una tendenza
alla polemica, interrompe gli studi a Roma e fu inviato come insegnante in
località periferiche (ad Amelia e a Macerata). A Roma fu al servizio di
Borromeo, del cui cugino, san Carlo, fu stretto collaboratore a Milano,
impegnato nella riforma della diocesi, una volta uscito dalla Compagnia di Gesù.
Occorre tenere presente sin dall'inizio che B. s'impegna nella sua nota opera
dal titolo emblematico di “Ragion di Stato” dieci agili libri di circa 300
pagine, ove rimedita le tesi esposte nel suo “De Regia Sapientia” in quanto
ritiene essenziale combattere il machiavellismo per poter riaffermare la
stretta dipendenza di ogni potere politico dalla religione e dalla chiesa (e
segretario di Borromeo) ed approfondire gli studi sulla "ragion di stato",
principalmente al fine di individuare un pensiero politico-guida alternativo a
quello cui si riferivano le tesi dei riformatori (quello cioè di Machiavelli e
di Bodin). La contro-riforma, dunque, necessita di un suo punto di riferimento
in materia di scientia civilis (teoria politica), come aveva già fatto presente
Minucci. Il fine e, per alcuni aspetti, il metodo di B. può solo
apparentemente e prima facie, richiamare quelli di MACHIAVELLI (si veda). B. infatti
considera lo stato italiano come un dominio assoluto e stabile sui popoli. La
ragion di stato secondo B. altro non è che l'insieme di tutti i metodi ("i
mezi") e gli strumenti necessari e opportuni per conservare e gestire
questo dominio. Ma in realtà, sia la sostanza del suo pensiero politico, che lo
scopo ultimo cui esso è indirizzato, sono decisamente divergenti, tanto che B.
arriva a definire rea e falsa la ragion di stato machiavelliana e giunge a
sostenere che il principe, rispettoso dei precetti religiosi, non ha bisogno di
leggere né Machiavelli né Tacito. Si comprende, allora, come la differenza
principale della filosofia di B. rispetto a quello di Machiavelli consista
nell'importanza assegnata alla morale – la ragione prudenziale -- come
strumento di governo; l'uso spregiudicato della “ragion di stato” di natura
machiavelliana da parte del governante dev'essere cioè temperato
dall'applicazione di virtù, quali la moderazione e la giustizia. Ciò, infatti,
conferisce allo stesso principe quella reputazione indispensabile per ottenere
obbedienza raggionabile dai suoi sudditi. B. peraltro, afferma che solo i
sudditi raggionabile siano sudditi ubbidienti. In questo senso . propone una
ferma lotta alle eresie, che comportano dissidi fra i sudditi. Lo stato italiano
deve essere confessionale e la ragion di stato comprende, al suo interno, la garanzia
dell'orto-dossia, la cui curanella divisione boteriana delle funzioni dello stato
italiano spetta alla Chiesa. Ulteriore fondamentale differenza con Machiaveli è
l'importanza che B. dà all'economia e alla demo-grafia come parametro per la misurazione
della potenza dello stato italiano. B., invero, non fu giurista e,
conseguentemente, pose l'accento sull'interesse. Pienamente conscio
dell'importanza della variabile economica, B. prende ad esempio la Spagna,
incapace di promuovere manifatture e attività commerciali, come regno dalle
risorse coloniali praticamente infinite, ma destinato ad essere relegato in
secondo piano dallo stato italiano più dinamico nel campo dello sviluppo e
della crescita dell'agricoltura e delle attività produttive interne.
Nell'ambito della polemica anti-europea, che porta, tra l'altro, a
un'elaborazione del concetto di “civiltà romana” in opposizione a ciò che è
barbaro o selvaggio, B. tratteggia il processo di incivilimento come passaggio dalla
pastorizia all'agricoltura, all'attività industriale e commerciale; è un processo
che richiede, inoltre, il costituirsi di governi stabili e la promulgazione di
leggi certe. Altre opere: “Della ragion di stato, Venezia, Giovanni
Giolito de Ferrari); “Delle cause della grandezza e magnificenza delle città”;
“Le relazioni Universali”; “I Capitani, Giovan Domenico Tarino, Torino). Prudenza
di Stato, o maniere di governo. Die Idee der Staatsräson, Berlino-Monaco. Il
primo scritto italiano di Oceanografia, Società geografica italiana. Le origini
della Statistica e dell'Antropo-geografia. Dizionario biografico degli
italiani. IMPERIUM ROMANUM. IMPERIUM Romanum, quod imperante Trajano eratama
pliſfimum in Scotia, extendebatur enim ab Oceano Hibernico, ultra Tigrim:
Oceano Athlantico ad finum Perficum: ab Athlante adſylvam Calidoniam,
pertingebatg ad flumen Albim, tranſi batg Danubium: primùm labi cæpit bellis
civilibus Galba, Othonis, Vitellii: iis enim temporibus exercitus,quiin magna
Britannia propre fidio erat,trajecit in Continentem. Hollandia &vicinæ
regiones rebels larunt, paucig, temporis progreffu, Imperii finibus præfidio
deftitutis tranfmiferunt Sarmarta Danubium: Alani ſuperaruntfauces Caſpias:
Perla acquifiverunt nomen & potentiam: Gothipervagati funtMoe fiam
&Macedoniam: Franci ingreſſi ſunt Gallias. Conftantinus Imp. reſtituit
Imperium antiquofplendori, ſopivit bella domeſtica,frenavit tyrannos, barbaros,
& gentes hoſtiles. Sedduofuerunt, qua Imperium multum debilitarunt:
primumfuit tranflatiofedis Imperialis Roma Conftantinopolim, quod factum
dipoliavit Romam, es debilitavit. Imperium. Luce enim clarius est,quòd ficut
plante ex nativoſoloin re gionesclimate & qualitatediverſastranſplantatæ, parumretinentvir
tutis naturalis: ita,res humana, præcipuè autem dominia & ftatus magnis
illis mutationibusperdunt fuum vigorem & ftabilitatem.Eam obcauſam Senatus
Romanus nunquă plebiconſentirevoluit, ut Roma Vejam commigraret, quæ
civitasmultògratior, & magisconimodae rat,quàm Roma, maximè pofiquam à
Gallis ruinæ tradita fuerat.Locus in quo Conſtantinopolis fitaest,
adcòamænus,commodus & fertilisest, utſit difficilimū, utvirtus ibialtas
radices agat:non enim toto orbe ter rarumcivitas eft, quamterra
maremajorefavore profequantur.Illa enim nuncſein fertiliffimos campos
extendendo, nuncindelitioſas val les ſe demittenda, rurſusgleniter in
fructiferos colles affurgendo, nunc ſe flexibusin mare inſinuando, rurſusá ſe
retrorfum vertendo,abun dèincolis omne delitiarum genus,non folum frumenta do
vina canfert. Diceresibi Bacchum cum Cerere, Pomonam cum Flora,pulchritudi nem
cum fæcunditate certare. Postquam mareminimopacie, plurimos gratos ſinus&
tranquillos portus fecit,quorum in folo Boſphoro (nec is tamen plus quàm
25.miliaria longus est ) triginta numerantur, beni gno aſpectuquafiblanditur
civitati & regioni,ducitý eo magnisclaffi bus hinc annonamSyrie
&Ægypti, inde divitias TrapezuntinasCa, phag.Nunquam ibi fructusnecmeffes, nunc
Thracia,Afia tunc defunt, Eoquog, tendit tanta optimorum piſcium copia, quigyros
agendo &lu dendo, ferè domuscivitatis fubeunt,utquiidnon
viderit,incredibile judicet.Pifces enim nuncfugiendofrigus hyemis, tranfeunt ex
ponto Eu-, xino, in aſpectu civitatis Conſtantinopolitana, Propontidem verſus:
nuncvitanteseſtatisfervorem, redeunt eadem via,qua digrefierant. Duabus itag,
anni tempeftatibus, eorum infinita copia fummadelecta tione, cui commodum
parest,capitur.Sunt ibi præterea Cidari & Bar biſa fummèamæni &
jucundiflavii,quiambo celebrem hunc finum influunt,qui inter Conſtantinopolim
& Peram est, dilataturg:dicitur is a ſcriptoribuscornuaureū. Vtfinemfaciam:Noneft
locus rerum af fluentia, enervanda virtuti aptior, nec advirtutem
voluptatibuscor rumpendam commodior: id apertè demonſtrant
fegnities&mollities majorispartis Imp. Græcorum,ipforumg exercituum. Si
amænitas ora Tarentine, &delitiæ regionis Sibaritarum potuerunt
ignavosfacere, &corrumperemores iftorum populorum:fidelitia Capuana
potuerunt emollire & extinguere ferociam virtutemg Hannibalis,fuorumg,mi.
litum: fiPlato diſcipline incapaces Cyreneos æftimavit, propter fuam
profperitatem: quid ſtatuendum erit deloco Conftantinopolitano, dulci &
oportunofupra omnes, qui in orbe terrarum funt? In ſumma,cùm nulla
resmagispernitiofæ fintReipublica,quàm magnanovitates: que resmajoridamno,
nedicam exitio potuitcontingere Imperio Romano, quàmadeò ingens acfubita,
prater omnium expectationem immuta tio? Nonplusminúsvefecit bonus ille
Imperator, quàmfiquis addan. dumanimali meliorem formam, cerebrum adgenua,aut
cor è ſuoloco adcubitum transferret. Secundum erratum Conftantinifuitdiviſio
Imperiiſuisfiliis facta in trespartes, quodcontigit qua ex magno Imperio tria
fecit, cum notabili diminutione authorita. tis da virium. Cùmenim ejus filii
inter fearmis decertarent, taliter ſe invicem confumpferunt, ut Imperium
quafiexangue corpus remanſe git. Quamvis autem Imperium aliquot vicibusſubuno Principe
coa luerit, diviſioni tamen adeò aptum remanfit, ut rarò acciderit, quin in
Orientale & Occidentale non fuerit partitum, ufq;dum Odoacer, Heru lorum
&Turingorum Rex, magno cum exercitu,Italiam ingreffus, in tam magnas
anguſtias conjecit Auguftulum, utpredefperatione feIm perio Occidentali
abdicarit, quod acciditanno Hunnijam antea Danubium tranfmiferant: Alaricus,
Vandalorum Rex, Romam cepe rat: Vandaliprimùm Andaluſiam, & poftea Africam:
Alani Luſita niam: Gothimajorem Hifpaniæpartem: Angli Britanniam: Curguna
diones Provinciã occupabant. Iuſtinianus Imp.res aliquantulum in me lius
reftituit,nam per fuos Capitaneosexegit VandalosAfrica, & Gothos Italia, annosso.
Sed parvotantùm tempore id duravit,nam anno cæperunt Orientale Imperium vexare,
arma &herefis Mahumetana, breviſ tempore fuereà Saracenis oppreſſa prater
Syriam,Ægyptum do Archipelagum, Africa, Sicilia & Hifpania.occuparunt quog
Saraceni Narbonem, Avenionem, Tolofam, Burdegalam, & re giones vicinas.
Imperiumitag, Occidentalepaulatimprorfus in dire ptionem abiit: Orientale autem
adeò invalidum remanfit, ut vixali quot vicibus, civitatem Conftantinopolitanam
contra Saracenorum arma defendere, multò minus Occidenti auxilium potuerit.
Annoalla tem Chriſti 800.titulos Occidentalis Imperii adeptus est Carolus Ma
grises, Francorum Rex, quam rem recenfet Ado, ViemeArchiepifcopus,
verbisfequentibus: In die fan £to nativitatis Domini, anteconfeſio. nem beati
Apoſtoli, cùm gloriofus Rex Carolus ab oratione furrexiffet, Leo Pontifex
capiti ejus coronam impofuit,ficg,ab univerſopopulo ac clamatum est: Carolo
Auguſto, à Deo.coronato Magno, pacifico,Imperatori Romanorum,vita
&victoria. Divifum itafuit Occidentale Imperium ab Orientali, hoc modo, ut
Neapolis Sipontum Orientem verfus, cùm Sicilia Græcorum effet, Beneventum
Longobardis rema neret, Veneti neutri parti adfcripti,ſtatus Ecclefia
libereffet, reliquum Carclo Magno cederet. Blondus vultIrenem Imperatricem
primumin eam divifionem confenfiffe, deindeà Nicephoro confirmatameffe. Ha buit
itag, diviſio Imperiiinitium à tranſlatione fedisImperialis Roma
Conftantinopolim: crevit diſtractione in plures Principespervenit: ad
perfectionem affumptione Caroli Magni. Anteeumenim modus re giminis, leges, magiſtratus,
& confilia erantcommunia, tendebantg ad bonum commodumg utriuſ, Imperii,
tanquam membrorum ejufdem corporis. Etfiunus Imperatorum moriebaturabſque
filiis, totum impe rium manebat alteri: fed Carolo Magno in Imperatorem
Occidentis electo, nulla amplius fuit habita ratio Imperii Orientis, nec
Imperado lor Orientis unquam fucceffit in Imperium Occidentis, nec ejus Im
perator in Orientis Imperium. Permanfit autem Imperium Occiden tis in familia
Caroli Magnipaulò minus quàm centum annis: defe cit autem ea familia in
Arnolpho. Anno Chriſti 100 2.abfcripto omni jure hereditatis, creatio
imperatoris in libera electione ſeptem Principum, qui Electores nuncupantur,
pofita fuit. Ratio faciendi · Imperium electivum, quod eò uſque familia Caroli
Magni haredi. tarium extiterat,fuit,quòd Imp.Otho 111. filios non habuit: utgdi
gnitate perſona, qua eligeretur,Imperium firmius redderetur, Impe rium
Occidentis tunc valde coarctatum & concifum erat: nihilenim ci quàm
Germania &Italiæ parsfupererat: Pontifex fiquidem Roma nus bonam
Italiepartem poſſidebat: Veneti in medio utriuſqueImpe riipoſitivivebant in
plenalibertate, cum dominio annexo fuo ftatui; Regna Neapolis &Sicilia, qua
Normanni Gracis eripuerant, Ecclefia Romana feudatariafacta erant, primùm fub
Clemente Antipapa, deinde fúb Nicolao 1 1. & ejus fuccefforibus,qui
Antipapa faktum, propteremolumentum approbarunt: Lombardia & Thufcia,
partim pro IMPERIUM ROMANUM. propter diffidia Imperatorum, Henrici IV. &
V.Friderici I. &11. cum Pontificibus Romanis, partim propterpopulorum
ferociam, Imperato ribus pluslaboris&impenfa, quàm commodi attulerant.
Rudolpho Imp.itag,non folùm in Italiam proficiſci,cura non fuit (quòdeum in
fortunia, adverfagresfuorum anteceſſorum terrerent )fed &populis Italia
libertatem parvo precio vendidit.Lucenfibus nonconſtitit liber tasplusquàmdecem
aureorum milibus: Florentini eam fex aureorum millibus redemerunt. Deficientibusitag,
cumreputatione, viribus Im perii,inei Italia, preter nomen,nihilferèremanfit.
Vicecomites Medio lanenfes,& fucceſſivè alii domini,aliis locis rapuerunt
libi dominia,quæ potuerunt,abſq; ullo imperatoris reſpectu,tantumg petebant
inveſtitu ram fuorum ftatuum.Sed Franciſcus, cùmfibi armisſtatum Medio lanenfem
paraffet,parvifecitinveſtituram, exiſtimansſepoſſe feipfum conſervare in
ejuspoſſeſſione,iiſdem artibus, quibus eum fibi compara. verat. Vltramontes
ſubſtraxerunt ſeImperio multi Principes, ita, ut Imperium prafentitemporeferè
in Germania conclufumfit. Sedquòd dominia in Germania uniformia non
funt,defcribam illa, utfequitur: Aliqua dominia funtquaſi membra Imperii,fed
ſeparata:quamvis enim Imperiifint,non idagnoſcunt, nec agnofcere volunt, ficut
Reges Danie&Suecia,Dux Pruffie, Helvetii, Rheti: alia agnoſcunt quidem
Imperatorem proſupremo Principe, fed dietas Imperiinon invifunt, nec
contribuunt, feruntgonera Imperii,ficut Duces Sabaudia, Lotha ringia,
&Principes Italia: alia in viſuntdiatas,feruntgonera,ficut principes
&civitates Germania:ſed Rex Bohemie à Carolo IV.imp. à
contributionibusexemptus est. Alia dominia non folùmpenduntcom munes
contributiones imperii, fedquodplus eft folvuntimperatoritri butum
particulare:ea funtilla civitates, que Imperiales nunc upantur: aliqui
principes Germania non folùm interſuniComitiis Imperiifed, Gelečtioni
Imperatoris: hifuntfex Electores, tres Ecclefiaftici, de tres
Laici,quibusjungitur,li vota imparia funt, Rex Bohemia, qui non ve wit
adconvocationem (quæ diatadicitur) nihilominus calculum in ele Elione stionehabet.
Sed loquendo ftriétè: Civitates &Principes Imperiipro priè dicuntur,qui
dietis interfunt,& tanquam membra uniuscorporis, participant bona &mala,
emolumenta &onera. Hi viventesferè mo dò Reipublicæ fimulunita;ad
defenſionem communem habent impera torem procapite, quinonregit abſolutè,fed
per Comitia, nec tamenin. dicit illa abſqzprecedenti confenfu
maximepartisElectorum. Delibe rationum Decreta,qua edicuntur, irritafieri
nonpoffunt, niſi peraliam diatam: fed imperator habet plenam authoritatem
mandandi execu tioni decreta. Imperatorita quod ad dignitatem &
præeminentiam Spectat,eft primusChriſtianorum princeps,tanquam is,in quem
ceſſere Jura Reipublicæ &Imperii Romani: ejus est protegere Ecclefiam Dei,
defendere fidem, procurareg_pacem,&bonum Reipublicæ Chriſtiana. VIREs. Cimo
Vmvires Imperiifitæ fintin Germania, neceſſe est, ut duo verba dicamus dehac
ampliſima nobiliffimaſ provincia.lacet ferè in. ter Oderam & Moſam: inter
Viſtulam & fluviolum Aa, quiapud Grae velingam fluit:& inter Oceanum
Germanicum &Balthicum,Alpesg. Ejus figura quadrata est,longitudine
ferè&latitudine aqualis, oso.mi líariumquaquà verſum. Maximè
abundatfrugibus, pecudibus, piſcia bus: id experientia compertum fæpè fuit.
Carolus enim Viut Turcisre. fifteret, habuit fubfignis ad Viennam go.peditum,
& 35. equitum mil lia adIavarinumcontra eoſdem Turcas, nec tamen caritas
ibi experta fuit. Bello inter Carolum V. Proteſtantes peraliquot menfes abundè
fefuftinuerunt in campis ferèiso. militum millia. Divesquog, est mi narisauri,
argenti,omnisý generis metalli,ſuperatý,alias Europæ pro vincias: natura quog,
largitaest ei inregionibus longiffimèàmaridig fitis fontes da puteos aqua
ſalſa,ex quibus excoquitur ſalperfectum.Nec minusmercatrixest, quàm fertilis.
Indigena enim plusquàm ulla alia natio,vacant opificiis, faciunt artificia
miratu digna, ešta Germania tam probèà natura dotata, ornatag magnis
fluminibus, qua ubig na vigantur, utcommeatus &mercesfaciliter ex uno locoinaliumdeve
bantur. Fluviorum omniummaximus est Danubius, ab illo Rhenus, quiGermaniam à
Meridiead Septentrionem tranfgreditur, ficut Das nubius ab Occafu ad Ortum:
Albis oritur in Bohemia,lambit Miſniam, Saxoniam,Marchiam'antiquam:Odera oritur
in Moravia, lavat Si lefiam,duas Marchias, Pomeraniam. Wefara,Neccarus, Mofa,
Mofel la,lfara, Oenus, Varta, Mænus. (HicGermaniam in fuperiorem & in.
feriorem dividit. Superior est,qua à Mæno ad Alpes uſ feextendit.In ferior,quæ
à MænoOceanum verfus excurrit. Germania in pluresPro vinciasdiviſa est,ſed
precipua funt(loquor de iis, que viva membra. Imperii ſunt ) Alſatia,Suevia,
Bavaria, Auſtria, Bohemia (quamvis hæc multis privilegiis gaudeat, quacamab
oneribus eximunt) Mora via,Sileſia, Luſatia,dua Marchia,Saxonia, Miſnia,
Thuringia, Fran conia, Hafia,Weſtphalia,Clivia, Megapolis, Pomerania. In
dictisGer mania Provinciis,cum iis non computando Belgium & Helvetiam,&
ftimatur effecirciter decem hominummyriades. Dividitur populusin quatuor
hominum munera autftatus: rufticos nempe,qui nullo in nu mero funt, civitatum
incolas,Barones, Prelatos.Vltima tria genera con veniunt, faciuntg
ſtatusImperii. 'Inter Prelatos obtinent primum lo cum Archiepiſcopi
Electores:inter hos Moguntinus est Cancellarius Germania, fequiturColonienfis,
deinde Trevirenfis, Cancellarii, ille Italiæ,hic Gallia.Sequitur
ArchiepifcopusSaltzburgenfis, maximus do dignitate &divitiis. Epifcopus
MagdeburgenfisſePrimatem Germa nieinferibit. Bremenfis & Hamburgenfis quog,
multasjuriſdictiones habuerunt.Sequuntur deindeplus quàm 40. Epiſcopi,&
magnus Magia fter Ordinis Teutonici, &Magiſter EquitumHierofolymitarum.
Suns quog feptem Abbates, iig Imperii Principes. Inter Principes feculares
öchtinetprimum locum Rex Bohemia, qui est ſupremusDapifer: Dux Seaconia
Mareſcallus: Marchio Brandenburgenfis Camerarius: Co Palatinus Architriclinus
Imperii.Preter hos Principes funt34. alii Duces, inter quos habent primum
locumArchiduces Auſtrie.Inter Du ces imp. viiquog, numerantur RexDania, propter
Ducatum Holſatie. Sunt deinde Marchiones,Landgravii,Comites,Barones
innumeri.Ci. vitates libere (quarum go.effe folebant,nunc funt circiter6o.que
omnes feiplaspropriis legibusregunt)ulterius obligata nonfunt, quàm quòd
duasquintas partes, ejus, quodin conventu conſentitur,contribuunt. Earumaliqua
Imperiales dicuntur (ficut diximus, quòd cenfum Impe ratoriſolvant, quicenſusin
totumadIs-florenorummillia accedit. Ha bent civitates fatisamplosreditus,qui
utplurimumonera excedunt. Æ ftimatur Imperium in totum habereplus quàm feptem
myriades in re ditibus, quodproreparvi momenti habendū non est.Cùm enim populi
gravati non fint,utin Italia, dantprater ordinarium ſuis Principibus
maximafubſidia,quando id requirit neceſitas. Imperium obligatúeſt, ſaltem
ex.confuetudine,praftareImperatori, quando Romā vadit ut co ronetur,20.peditum,&
4.equitum millia, fpacio oito menfium, diciturg ideò fubfidium Romanum. Reditus
civitatum &Principum laicorum, valdecrevere, tumufurpatione bonorum
Ecclefiafticorum, tum variis impofitionibuspopulo impofitis,quæcùm in Italia
ortü habuerint, facia le ſediffuderunt (exemplumenim malum creſcit femper )per
Franciam & Germaniam. Neceſitate exigente, contribuit Imperiú maximaspe
cuniarum ſummas,colligunturg extraordinariè: utex contributiones facilius
colligi poffint,eštGermaniain decem circulos diviſa, in quibus fiunt
conventusparticulares, proexecutione Edictorum, quæ in diætis Imperii facta
funt, & aliislimilibus incidentibus. Vires Germaniafunt abſq dubiomaxima:
copiaenimcommeatuum inexhauftaeft. Reditus ordinarii & extraordinarii per magni,
& modus colligendi commeatus facillimusest,propter fluviori opportunitatem.
Quod ad populum at tinet, aſtimaturtotum Imperiumin exercitum educerepoſſe,tum
equi tum,cùmpeditum ducenta millia,cujus experimentum factumfuit bel lis,
quafupràcommemoravimus,docet idquog experientia. Abanno enim 1566.permultum
belligeratum eft in Francia, &in Belgio militi bus Germanis, quorum facta
funtfiuntg, adhucquotidie conſcriptio nes non minus frequentes, quàm magna,cüm
peditum,tum equitum. Vnoeodemtempore Wolfgangus Dux Bipontinus,duxitin Franciam
12. peditum,& Sequitum Germanorum millia,pro Huguenotis, erantý in ea (Francia)
adhuc alia quinqueequitum millia, quibus præerat Co mes Mansfeldiuspro
Catholicis. Guilelmus Naffavius habebat in Beli gio & finibusFrancia octo
equitum, &10.peditum millia dicta natio nis, &Dux Albanus tria millia.
Taceo de numero Germanorum, qui Flandriam ingreffifuntDuce Caſimiro,
&Franciam, eodem Duce an no 157 8.eorumg quorum parsannopreſentieamingreffa
eft in auxi lium Regis Francia: pars, ut auxilio effet fæderi Catholicorum
Frana cia. Vt extremammanumimponam:Cùmcontinuò belligeretur in di verſis Europæ
partibus,natio Germanica adeò numeroſa est, ut abſqzea nulla
ferèfiantexpeditiones.Non loquor hic de Flandris,qui aliquot vie cibus
exercitum 30. millium virorum collegerunt, iis, reftiteruntpøe tentie Francorum:
aut de Helvetiis,quos i20.peditum millia,adfuide fenfionem poffe cogere
aftimatur. Eorumaliquando plus quàm 30.mil lia extraditionem miſerunt in
defenfionem ftatus Mediolanenfis, ad verſus Franciſcum 1. Francia Regem. Sed ut
ad inſtitutum reverta mur: Inter Germania peditesmeliores cenfentur Tyrolenſes,
Suevido Weſtphali:inter equites Brunfuicenfes, maximè autem Clivenſes de
Franconienſes: inter arma meliustractant Germani enfem,fariſſamga quàm
fclopeta.Valent Germaniſatispræliis campeſtribus,tam ad confli gendum cum
hoftibus,quàm ad iis refiftendum.Multum enim facit or do,qui ipſis
quaſinaturaliseft,inceffusgravis & firmus, armağıquibus #tuntur, defenfioni
apta:parum valent ad defenfionem munitionum, & propter corporum gravitatem,
&quòdutplurimùm ventricoſi funt, oppugnationibus inepti habentur. Sunt
itag, Germanipotiùsconftan tes,quàm audaces, feroces,quàmftrenui. Non enim
tentantres, in qui busmagnanimitaselaceat: in victoria occiduntfine exceptione
ætatis & fexus,in quofcung, incurzunt:fibellum in longum ducitur, aut obfi
dentur,dedunt fe præfegnitie:ſiin caftris degunt,morampatienternon
ferunt,necfciuntvincerecunčtando: fiprima molimina non fuccedunt ex
fententia,ſtant attoniti, caduntý animis: in fugam femel conjeéti nunquam
amplius recolliguntur: in eo præftant Hifpani omnibus na tionibus: in
Germanorum militiamagnifumptus faciendifunt,multa quog, moleftia eft, quòd
uxores fecum in bella ducant, tantumg abſua munt commeatus,uteum convehere
difficile, conſervare quafi impoli bilefit: abfg, commeatu autem nihil
boniſperandum est. Equi Germa nicipotiùsfortes quàm animofi funt, & cum ex
decem; qui in bellum ducuntur, octo ab aratro fumuntur,parum profunt: videntesg
ſangui. nem vilefcunt:contrarium accidit Afturconibus, iisenim crediit audas
cia.Concludendo rem: Peditatus Germanicus in fuo genereequitatu po tior
eft.Vires maritima Germania terreftribus minores no funt,quam. vis ea non adeò
in ufu fint,ficut terreſtres. Civitates enim Hambur gum, Lubeca, Roftochium,
& alie, habent heccentum, hæc iso.naves, quibusæquant vires Regum Dania
&Suecia. His viribus adeò fortis, potensõest Germania,ut unita nullum
hoftem timeat.Viribus,quas di ximus Germania,junguntur (cùm opus est)auxilia
Principum Italia, Sabaudia, Lotharingia. Hienim Principes in neceſſitate nunquam
de fuere Imperio. Bello enim Zigethano miſit Emanuel, DuxSabaudia, fexcentos
equites fclopetarios: Cofmus, Florentia Dux, triapeditum millia,quibus
ipfeftipendia dabat: Alphonfus 11. FerrariaDux, ipfe profectus est cumille
& quingentis equitibus, adeò probèinſtructis,ut in caftris melior equitatus
non eſſet. Eofe quoquecontulit Guilielmus, Mantua Dux,cum inftruétiffima
cohorte virorum.HenricusLotha ringus, Guifia Dux, ei expeditioni interfuit cum
trecentis nobilitate claris viris. Cumhis militibus &alis,quos adjunxit
Papa PiusViha buit Maximilianus 11.fubfignis centum peditum,&3s.equitummil
lia: Ordines Imperii ei in Comitiis annois00.Auguſte Vindelicorum habitis,
conceffèrunt 40.peditum, &8.equitum milliain 8.menfes, 20.peditum, &
4.equitum millia in tres annosſubſequentes. Meinecke: Der konservativste unter ihnen war
Giovanni Botero, ein Jesuitenzögling und Kleriker, der als Sekretär des
Kardinals Karl Borromäus in Mailand, dann im Dienste des Herzogs von Savoyen in
Rom, als Erzieher savoyischer Prinzen in Madrid und schließlich in gelehrter
Muße in Paris die politische Welt Süd- und Westeuropas gründlich kennen lernte
und durch seine vielgelesenen Werke, vor allem durch das ‘saggio’ “Della ragion
di Stato” politisch Schule machte und zahlreiche Nachtreter seiner Gedanken
fand.1) Denn er befriedigte so recht das Bedürfnis des höfischen und sonstwie
politisch interessierten Publikums nach einer leicht verdau lichen und
geschmackvoll gebotenen Nahrung. An Machia velli gemessen,war er ein
mittelmäßiger Kopf. Er hatte nicht wiedieserEcken und Kanten,an denen man sich
wund reiben konnte, und empfahl sich den katholisch-bigotten Höfen der
Gegenreformation als ein mildes
Gegengift gegen Machiavellis Zynismus und Unkirchlichkeit, ohne daß man dabei
auf das Nützliche in Machiavellis Rezepten ganz zu verzichten brauchte. Sein
Lehrgebäude stellt eine aus dem Renaissancestil erwach sene, reich geschmückte
Jesuitenkirche dar, und sein Lehrton ist
der eines Würde, Sanftmut und Strenge richtig mischen den Predigers. Er bot aus
dem Schatze seines Wissens und seiner politischen Erfahrungen jedem etwas und
konnte die Freunde der spanischen Weltmacht und der Kirche ebenso befriedigen,
wie die Bewunderer der republikanischen Selb ständigkeit Venedigs. Man lobte an
ihm, recht aus dem [1 Wahre
Katakomben von vergessener Literatur der Medio kritäten tun sich hier auf. Vgl.
über sie die von außerordentlicher Belesenheitzeugenden, geistvollen, aberetwaskapriziösenund
wort reichen Bücher von Ferrari, Histoire de la raison d'état und Corso sugli
scrittori politici italiani 1862 (auch viele ungedruckte Schriften werden von
ihm behandelt) und Cavalli, La scienza politica inItaliainMemor. delR.IstitutoVeneto17(1872).
Im allgemeinen vgl. Gotheins Darstellung in „ Staat und Gesellschaft der
neueren Zeit“ (Hinneberg, Kultur der Gegenwart) und das 5. Kapitel dieses
Buches. 6* Kunstgeschmacke der Zeit heraus, die dolce armonia, und katholische
Monarchen empfahlen sein Buch ihren Thron folgern.] Gleich zu Beginn seines Werkes unternahm er es, das neue, machiavellistisch anrüchig
gewordene Schlagwort der ragione di stato zu entgiften und ihm einen harmlosen
Sinn zu geben. Ragione di stato, definierte er, ist die Kenntnis der Mittel,
die geeignet sind, einen Staat zu gründen, zu erhalten und zuvermehren.Wenn man
aberfrage,welchesdiegrößere Leistung sei, einen Staat zu vergrößern oder zu
erhalten, so müsse man antworten, das letztere. Denn man erwirbt durch Gewalt,
man erhält durch Weisheit. Gewalt können viele üben, Weisheit nur wenige. Und
wenn man frage, welche Reiche die dauerhaftesten seien, die großen, mittleren
oder kleineren,soseidieAntwort:diemittleren. Denn diekleinen seien zu sehr
bedroht von den Machtgelüsten der großen, und die großen seien der Eifersucht
der Nachbarn und der inneren Entartung zu sehr ausgesetzt. „Die Reiche, die die
Frugalität auf die Höhe geführt hat,sind durch die Opulenz verfallen.“ Sparta
verfiel erst, als es seine Herrschaft er weiterte. Als Beispiel aber für die
größere Haltbarkeit der mittleren Staaten rühmte er vor allem Venedig. Leider
jedoch wollten die mittleren Staaten sich nicht immer begnügen, sondern
strebten nach Größe, und dann kämen sie in Gefahr, wie Venedigs frühere
Ausdehnungsversuche zeigten. Die spanische Großmacht warnte er in geschickter
Weise, die Freiheit Venedigs nicht anzutasten: „Brich nicht mit m ächtigen
Republiken, außer wenn der Vorteil sehr groß und der Sieg sicher ist; denn die
Liebe zur Freiheit in ihnen ist so heftig und so tief verwurzelt, daß es fast
unmöglich ist, sie auszurotten. Die Unternehmungen und Pläne der Fürsten
sterben mit ihnen; die Gedanken und Beratschlagungen der freien Städte sind
fast unsterblich.“ Nach dieser Anleihe bei Machiavelli) bekam dann aber auch
das Haus Habsburg [1) Calderini,
Discorsi sopra la ragion di stato del Signor Botero, Proemio, Neudruck 2)
Principe, c.5: “Ma nelle repubbliche è maggior vita, maggior] odio,
più desiderio di vendetta; nè gli lascia nè puo lasciare riposare la memoria
dell'antica libertà”] sein Lob, denn die Größe seiner Fürsten sei der Lohn
ihrer hervorragenden Frömmigkeit. Brich vor allem auch nicht, lehrte er weiter,
mit der Kirche, es würde immer als gottlos erscheinen und doch nichts nützen.
Mailand, Florenz, Neapel, Venedig haben bei ihren Kriegen mit den Päpsten ja
doch nur viel ausgegeben und nichts profitiert. Die Koinzidenz des kirchlichen
und des realpolitischen Interesses, auf der das ganze spanische System beruhte,
war also auch ein Kernstück seiner Lehre von der ragione di stato. Geh mit der
Kirche, und es geht dir gut, ist ihr Sinn. Er riet den Fürsten, vor jeder
Beratung im Staatsrate die Sache erst in einem Gewissensrate mit
ausgezeichneten Doktoren der Theologie zu besprechen. Dennoch war er weltklug
und erfahren genug, um zu wissen, daß es zwischen Welt klugheit und Frömmigkeit
nicht immer ganz stimmte. Mochte er das Wesen der wahren Staatsräson noch so
sanft und maßvoll umschreiben und es den Bedürfnissen der Kirche und der Moral
anzupassen versuchen, so konnte er sich doch, wenn er den Dingen ins Auge sah,
nicht verhehlen, daß der kristallisch harte Kern alles politischen Handelns,
ganz wie es Machiavelli schon gelehrt hatte, das selbstische Interesse des
Fürsten oder Staates war. „Halte es für eine ausgemachte Sache," schrieb
er,„daß in den Erwägungen der Fürsten das Interesse das ist,was jede Rücksicht
besiegt. Und deswegen darf man nicht trauen auf Freundschaft, auf
Verwandtschaft, auf Bündnis, auf irgendein anderes Band, wofern nicht dieses
auch das Interesse dessen, mit dem man verhandelt, zum Fundamente hat.“ In
einem Anhange zu seinem Buche gab er schließlich unumwunden zu,daß Staatsräson
und Interesse im wesentlichen dasselbe seien: „ Die Fürsten richten sich in
Freundschaften und Feindschaften nach dem, was ihnen Vorteil bringt. Wie es
Speisen gibt, die von Natur un schmackhaft, durch die Würze, die ihnen der Koch
gibt, schmackhaft werden, so neigen sie, von Natur ohne Affektion, zu dieser
oder jener Seite, je nachdem das Interesse ihren Geist und ihren Affekt
zurichtet, weil schließlich ragione di stato wenig anderes ist als ragione
d'interesse." 1) [1) Aggiunte fatte alla sua ragion di stato. Venedig, S.
67 f. ] Ein tieferes Nachdenken hätte ihn irre machen müssen an der von ihm so
salbungsvoll gelehrten Harmonie staat licher Interessen und kirchlicher
Pflichten und ihn in allerlei für das Denken seiner Zeit noch nicht reife
Probleme der Weltanschauung verstricken können. Er ging dem aus dem Wege, wie
es der praktische Staatsmann aller Zeiten getan hat,und begnügte sich,die
Fürsten zu ermahnen,keine Staats räson aufzurichten, die dem Gesetze Gottes
widerspräche, gleichsam wie einen Altar gegen den anderen Altar. U n d a m
Schlusse seines Buches schwang er sich gar zu einer Ver urteilung der modernen
Interessenpolitik überhaupt auf. Heute können, so führte er aus, keine großen
gemeinsamen Unternehmungen der Fürsten mehr zustande kommen, weil die
Verschiedenheit der Interessen sie zu sehr spaltet. Einst aber, in den
heroischen Zeiten der Kreuzzüge, konnte m a n sich ohne anderes Interesse als
das der Ehre Gottes zusammentun. Die griechischen Kaiser traten den
Kreuzfahrern in den Weg. Was war die Folge? Die Barbaren vertrieben zuerst die
Unseren aus Asien und unterwarfen sich dann die Griechen. Ecco il frutto della
moderna politica. In einem späteren Werke führte er auch den Verfall
Frankreichs auf dieselbe Ursache zurück. Weil sich Frankreich mit Türken und
Hugenotten befreundete, erschlaffte der Glaube, denn „wenn man alle Dinge auf
eine unvernünftige und tierische ragion di stato zurückführt, löst sich das
Band der Seelen und die Vereinigung der Völker im Glauben."1) Boteros
Theorie konnte also als gutes Brevier für politisierende katholische
Beichtväter dienen. Man predigte die Unterwerfung des eigenen Interesses unter
die Ehre Gottes, man predigte ferner, was nicht immer ganz stimmte, die Harmonie
des eigenen Interesses mit der Ehre Gottes, und man konstatierte schließlich,
wenn es darauf ankam, bald achselzuckend, bald beklagend den Sieg des eigenen
Interesses über alle anderen Lebensmächte. Aber diese Brechungen und
Widersprüche spiegelten genau die politische Praxis der gegenreformatorischen
Höfe. Einer der Päpste selber, Urban VIII., gab ihnen in den folgenden Zeiten
das verführe [1) Le relazioni
universali (1595) 2, 8; s. darüber unten] rische Beispiel, das Staatsinteresse
über das kirchliche Interesse zu stellen und den katholischen Mächten in ihrem
Kampfe gegen Gustav Adolf in den Arm zu fallen.] Nicht nur die kirchliche, sondern auch die humanistische
Tradition hinderte Botero, mit konsequentem Wirklichkeits sinne und rein
empirisch seine Lehre auszubauen. Er entnahm Probleme und Mittel der
Staatskunst noch in großem U mfange aus den antiken Schriftstellern, ohne sich
zu fragen, ob sie auf die modernen Verhältnisse anwendbar seien.) Freilich
verfuhren auch größere als er, Machiavelli und Bodinus, nicht anders. Diese
konventionelle humanistische Methode beruhte nicht nur auf der Verehrung, die
mandem Altertume widmete,sondern auch auf der althergebrachten dogmatischen
Geschichtsauffassung, die alles geschichtliche Geschehen und die in ihm zutage
getretenen Staats- und Lebensformen als gleichartig und deshalb als immer
wiederkehrend ansah. So war Botero imstande, als beste und höchste Quelle poli
tischer Klugheit nicht die eigene Erfahrung, die doch immer beschränkt sei,
auch nicht die Information durch Zeitgenossen, sondern die Historien zu nennen,
„denn diese umfassen das ganze Leben der Welt.“ So sahen er und seine Zeitgenossen alte und neue G e schichte als
eine einzige Beispielmasse an, aus der man all gemeingültige Maximen der
Staatskunst herauszog, wobei man dann sehr relative Erfahrungen naiv
verallgemeinerte. Dabei fehlte es keineswegs an Interesse für die individuellen
Verschiedenheiten innerhalb der wirklichen Staatenwelt, in der man lebte. Die Verfasser der venetianischen Relationen gaben
sich Mühe genug, ihre Herren über sie zuverlässig zu informieren, und Botero
suchte dasselbe Bedürfnis zu b e friedigen durch eine groß angelegte
Staatenkunde,die er unter dem Titel Le relazioni universali herausgab.) Er ver
sprach hier auch über die Ursachen der Größe und des Teich tums der mächtigeren
Fürsten zu handeln, aber blieb dabei im rein Statistischen und
Zeitgeschichtlichen stecken und [1)
Vgl. namentlich Buch 6 der Ragione di stato über die Mittel zur Abwehr
auswärtiger Feinde.3) Den ungedruckten 5. Teil des Werkes hat Gioda in seiner
Biographie Boteros (1895, 3 Bde.) herausgegeben.] begnügte sich meist mit tatsächlichen Angaben über Re
gierungsformen, Finanzen, Heerwesen und Beziehungen zu den angrenzenden
Fürsten. Zu einer schärferen Charakteristik der verschiedenen politischen
Systeme und Interessen schwang er sich noch nicht auf. Auch der Bedeutendste dieser ganzen Gruppe, die an der Lehre von
der ragione di stato arbeitete, Boccalini tat es noch nicht. Aber er ragte aus
ihr weit heraus durch das per sönliche Lebensfeuer, das sein politisches Denken
durch glühte. Die Probleme, die ihn beschäftigten, und die A n t worten, die er
gab, waren von denen Boteros und seiner Genossen nicht so sehr verschieden.
Aber während sie bei diesen zu einer seichten Konvention verflachten, wurden
sie ihm zu einem wahrhaften, leidenschaftlichen Erlebnis und entwickelten erst dadurch ihren vollen
geschichtlichen Inhalt. Der Geist der echten Renaissance und Machiavellis lebte
in ihm wieder auf, aber fortentwickelt zum unruhig bewegten Barock. Er wirkte auf die Zeitgenossen vor allem als ein überaus
witziger Spötter, als ein Meister der Ironie und S a tire, der allen über den
Nacken sah und alle Menschlichkeiten erbarmungslos bloßstellte. Aber schon
hierin und erst recht in seinen nachgelassenen Schriften, die lange nach seinem
Tode erschienen, offenbaren sich dem Nachlebenden die tieferen Hintergründe
seines Denkens”. Meinecke. Il più conservatore filosofo e B.. Segretario di
Borromeo a Milano, poi al servizio del duca di Savoia a Roma, come educatore
dei principi sabaudi e finalmente nel tempo libero a Parigi, conosce a fondo il
mondo politico dell'Europa e, attraverso le sue opere molto lette, in
particolare il saggio “Della ragion di Stato” fa scuola politica e trova numerosi
seguaci. Perché soddisfa davvero le esigenze del pubblico aulico e per altro
politicamente interessato alla ricerca di cibi facilmente digeribili e gustosi.
Messo a confronto con Machiavelli, e una testa mediocre. Non ha questi angoli e
spigoli contro cui fregarsi, e si raccomanda alle fanatiche corti della Contro-riforma come mite antidoto al
cinismo e all'infedeltà di MACHIAVELLI, senza dover rinunciare completamente
all'utilità delle sue ricette. Il suo edificio didattico è una chiesa gesuita
riccamente decorata che è cresciuta dallo stile rinascimentale. Il suo tono di
insegnamento è quella di una
dignità, mansuetudine e severità mescolando opportunamente il predicatore. Dal
tesoro della sua conoscenza ed esperienza politica offre qualcosa a tutti ed è in
grado di soddisfare gli amici della potenza mondiale e della Chiesa, nonché gli
ammiratori dell'indipendenza repubblicana di Venezia. Uno lo loda, fin dal [1
Qui si aprono vere catacombe della letteratura dimenticata della critica mediatica.
Su di essi, vedi i saggi estremamente ben letti, ingegnosi, ma un po'
capricciosi e ricchi di parole di Ferrari, “Storia della ragione di stato” e il
suo “Corso sugli scrittori politici italiani” (si occupa anche di molti scritti
non stampati) e Cavalli, “La scienza politica in Italia in “Memor. del
R.Istituto Veneto. In generale, vedere la presentazione di Gothein in “State
and Society of Modern Times” (Hinneberg, Kultur der Gegenwart) e il quinto
capitolo di questo libro. 6. I gusti artistici dell'epoca, la dolce armonia ei
monarchi raccomandano il suo saggio deducendone il trono]. Proprio all'inizio
del suo saggio, intrapreso questo disintossicare
il tormentone machiavellico disdicevole della “ragione di stato” e dargli un
significato innocuo. “Ragione di stato”, define Botero, è la conoscenza dei
mezzi atti a fondare, mantenere e accrescere lo stato italiano. Ma, se ci si
chiede quale sia la più grande conquista per allargare o mantenere lo stato
italiano, si deve rispondere, quest'ultimo. Perché si acquisisce con la
violenza, si riceve con la saggezza. Molti possono praticare la violenza. Pochi
possono praticare la saggezza. E se chiedi quali imperi sono i più duraturi, il
grande, il medio o il piccolo, la risposta è: il mezzo. Perché il impero
piccolo e troppo minacciato dalla brama di potere dal impero grand. Il impero
grande e troppo esposto alla gelosia dei loro vicini e alla degenerazione
interna. Gl’imperi che la frugalità ha innalzato sono caduti a causa
dell'opulenza." Sparta cadde in rovina solo quando espanse il suo dominio.
Tuttavia elogia soprattutto l’impero di Venezia e l’impero di Genova come
esempi della maggiore durabilità di uno stato centrale. Sfortunatamente, però,
uno stato intermedio non vuole sempre essere soddisfatti, ma lotta per le
dimensioni, e allora sarebbero stati in pericolo, come dimostrarono i primi tentativi
di espansione di Venezia, ma no di Pisa, Genova, o Amalfi. Avvertì abilmente
una superpotenza di non invadere la libertà di Venezia. Non rompere con una
repubblica potente se il vantaggio non è grande e la vittoria è certa. L’amore
per la libertà in loro è così intenso e così profondamente radicato che è quasi
impossibile sradicarlo. L’impresa e il progetto di un principi muoiono col
principe. Il pensiero e la deliberazione di una città libera sono quasi
immortali. Dopo questo prestito di Machiavelli) anche la Casa d'Asburgo ottenne
[Calderini, “Discorsi sopra la ragion di stato di B.) 2) Principe, c.5: “Ma nella repubblicha è maggior vita, maggior odio, più desiderio di vendetta; nè
gli lascia nè può lasciare riposare la memoria dell'antica libertà], perché la
grandezza dei suoi principi è la ricompensa della loro eccezionale pietà.
Soprattutto, non rompere colla religione, insegna, sarebbe sempre apparsa senza
Dio e tuttavia non sarebbe stata di alcuna utilità. Milano, Firenze, Napoli e
Venezia spendano solo molto nelle loro guerre colla religione e non ne
beneficiano. La co-incidenza di interessi ecclesiastici e reali politici, su
cui si basa un sistema, e quindi anche un elemento centrale della sua dottrina
della ragione di stato. Vai colla religione e stai bene, è il loro scopo. Consiglia al principe, prima di ogni
consultazione nel consiglio di stato, di discutere la questione con la sua
coscienza. Eppure e abbastanza mondano ed esperto da sapere che non e sempre
giusto tra la saggezza mondana e la pietà. Per quanto gentilmente e misurato
puo descrivere l'essenza della vera ragion d'essere e cercare di adattarla alle
esigenze della morale, quando guarda le cose negli occhi, non puo nascondersi
che la durezza cristallina nucleo di ogni azione politica [Come già aveva
insegnato Machiavelli, e l'interesse egoistico del principe o l’interesse
colletivo dello stato italiano. Considera cosa scontata che nella deliberazione
del principe il suo interesse è ciò che supera ogni considerazione. Ed è per
questo che non ci si può fidare dell'amicizia, della parentela, dell'alleanza,
di qualsiasi altro legame, se così non è anche questo ha gli interessi di
coloro con i quali si negozia come fondamento. Infine mette francamente che “ragione
di stato” e “interesse colletivo del stato” sono essenzialmente la stessa cosa.
Il principe si orienta nell’amicizia e nell’inimicizie secondo quanto vi sono
piatti che sono naturalmente sgradevoli, resi appetibili dal condimento che dà
loro la cuoca, per cui tende, naturalmente senza affetto, da una parte o
dall'altra, a seconda dell'interesse del suo animo e preparano il suo affetto,
perché in fondo la ragione di stato è poco altro che ragione d'interesse. Aggiunte
grasso alla sua ragion di stato. Venezia] Una riflessione più profonda avrebbe
dovuto sviarlo dall'armonia della ragione dello stato italiano e dell’interesse
dello stato italiano e del dovere etico e religioso che insegna in modo così
untuoso e coinvolgerlo in tutti i tipi di problemi di visione del mondo che non
erano ancora maturi per il pensiero del suo volta. Evita ciò, come ha fatto lo
statista pratico di tutti i tempi, e si limita a esortare il principe a non
stabilire un senso di stato che contraddirebbe la morale, come un altare contro
l'altro. Alla fine del suo saggio si è persino mosso per condannare la politica
di interesse in generale. Spiega che il principe non puo più realizzare grandi
imprese comune ad altro principe perché la differenza dei interessi li dividono
troppo. Ma nei tempi eroici della repubblica romana ci si poteva unire senza
altro interesse che quello della gloria di Roma. Gl’imperatori greci ostacolano
i crociati. Qual'era il risultato? I barbari goti e longobardi prima cacciarono
i nostri dall'Asia e poi si sottomisero ai Greci. Ecco il frutto della
politica. In un saggio successivo attribuisce alla stessa causa anche il
declino della repubblica dei franchi. Poiché il regno franco (l’antica Gallia)
fa amicizia con turchi e ugonotti, la fede si allentò, perché se si attribuisce
ogni cosa a una “ragion di stato irragionevole” e animale, si scioglie il
vincolo dei animi e l'unione del popolo.] La filosofia di Botero puo quindi
essere usata come un buon breviario per la politi servire i confessori cattolici. Predica la sottomissione del proprio
interesse alla gloria ed al interesse colletivo, si predica ancora, cosa non
sempre del tutto vera, l'armonia del proprio interesse con l'onore patrio, e
infine, quando si arriva al punto, si alza le spalle, a volte lamentando la
vittoria del proprio interesse su ogni altra forza della vita. Ma queste
rotture e contraddizioni riflettevano esattamente la pratica politica dei
tribunali contro-riformisti. Uno dei papi stesso, Urbano VIII, la loro questa
seduzione in tempi successivi [Le relazioni universali] [Vedi sotto per un
esempio di mettere gli interessi dello stato al di sopra degli interessi della
chiesa e di cadere nelle braccia delle potenze cattoliche nella loro lotta
contro Gustavo Adolfo.] Non solo la
tradizione ecclesiastica, ma anche umanistica impedì a B. di ampliare il suo
insegnamento con un senso coerente della realtà e puramente empiricamente. Ha
preso i problemi e i mezzi di governo su larga scala. Comincio dagli scrittori
antichi senza chiedermi se siano applicabili alle condizioni moderne.] Certo,
anche quelli più grandi di lui, Machiavelli e Bodino, non si sono comportati
diversamente. Questo metodo umanistico convenzionale si basa non solo sulla
venerazione che l'uomo dedica all'antichità, ma anche sulla tradizionale
concezione dogmatica della storia romana, che vede simili e quindi sempre
ricorrenti tutti gli eventi storici e le forme di stato romano e di vita che in
essi emergevano. Botero sa quindi nominare la migliore e più alta fonte di
saggezza politica, non la propria esperienza, che è sempre limitata, né le
informazioni dei contemporanei, ma la storia di Roma, perché questa abbraccia
l'intera vita del mondo. Così Botero vedevano la storia della Roma antica come
un unico insieme di esempi, da cui si estrae una massima universalmente valida
di governo, per cui una esperienze molto relativa viene poi ingenuamente
generalizzata. Non mancava l'interesse per le differenze dei soggetti o
individui all'interno del mondo reale dello stato italiano in chi visse. Gli autori delle relazioni
veneziane fecero di tutto per informare in modo affidabile i loro padroni su di
loro, e Botero cerca di soddisfare la stessa esigenza attraverso uno studio su
larga scala dello statio romano che pubblica con il titolo di “Le relazioni
universali”. Anche qui promise in procinto di agire sulle cause della grandezza
e del pool dei principi più potenti, ma rimase bloccato nella storia puramente
statistica e contemporanea e [Cfr.
in particolare il libro 6 della Ragione di stato sui mezzi di difesa contro i
nemici stranieri. Gioda pubblica la
quinta parte non stampata dell'opera nella sua biografia di Botero] di solito
si accontenta di informazioni reali su forme di governo, finanze, eserciti e
rapporti con il principe vicino. Non arriva ancora aa una descrizione più
nitida dei vari sistemi e interessi politici. Anche il più importante di tutto questo gruppo che lavoa alla dottrina della ragione di stato,
Boccalini non lo fece ancora. Ma lui sporge lontano da lei attraverso il fuoco
personale della vita che brilla attraverso la sua filosofia politica. I
problemi che lo preoccupavano e le risposte che dava non erano poi così diverse
da quelle di Botero e dei suoi compagni. Ma mentre si sono appiattiti a una
convenzione superficiale in questi, sono diventati un'esperienza vera e
appassionata e per lui solo in
questo modo svilupparono il loro pieno contenuto storico. Lo spirito del vero
Rinascimento e di Machiavelli rivive in lui, ma si sviluppò in uno spirito
irrequieto e commovente Barocco. Ai
suoi contemporanei apparve principalmente come un beffardo estremamente
divertente, come un maestro dell'ironia e della satira, che guarda sopra il
collo e smascherava senza pietà tutte le discipline umanistiche. Ma già qui si
rivela a coloro che vedeno dopo di Botero lo sfondo più profondo della sua
filosofia politica. DE IVRE
CIVILIS. M. TVLLIO CICERONE IN ARTEM REDACTO EXERCITATIO SCRIPSIT
ILLVSTRIS IVii^^^P^LTOlArM ORDINIS TORITATE PRAESIDE D.
CHRIST. GOTTL. HAYBOLDO SVPREMAE CVRIAE PROVINCIALIS ADSESSORE,
IVRIS SAXONICI FROFESSORE PVBL. ORDIN. ACAD. ELECT. MOGVNT.
SCIENTIAR VTILIVM SODALI .AD DISPVTANDViM PROPOSVIT ANNES GOTTHELF
i^ORNEJVIANNVS i I.VBENA LIPSIAE EX GFFIG^IA
SAALBAGHIA DE IVRE CIVILI A M. TVLLIO CICERONE IN ARTEM
REDACTO EXERCITATIO SCRIPSIT ILLVSTRIS
IVi^^B^LTOI^M ORDIXIS ;toritate PRAESIDE D. CHRIST.
GOTTL, HAVBOLDO SVPRKMAE CVRIAE PROVIXCIALIS ADSESSORE, IVRIS
SAXOXICI PROFESSORE PVBL. ORDIN. ACAD. ELECT. MOGVNT. SCIEXTIAR
VTILIVM SODALI A. D. Vr. INI. OCT. A. C. cI^LoCCLXXXXVXI AD
DISPVTAXD\'M PROi^OSVIT L V H E N A - t. V Sta T V S ilOANNES
GOTTHELF M^RNEMANNVS L I P'S I A E EX OFFICiNA
SAALDACHIA I R O AMPLISSIMO ATQVE CONSVLTISSIMO «lOANNI
CHRISTOPHORO HORNEMANNO * rf ' PARENTI OPTIM O NEC
NON VIRO ILLVSTRI ET AMPLISSIMO B. SERENISSIMO DVCI SAXO - VINARIENSI IN
SVPREMO SENATV ECCLESIASTICO A CONSILUS ET ILLVSTRIS QVOD ^VINARIAE
FLORET GYMNASII DIRECTORI ^ - PRAECEPTORI OMNI PIETATIS
CVLTV PROSEQTENDO HOCCE QVIDQVID EST LITTERARH
MVNERK OBSEQVII £T OBSERVANTIAE MONIMENTVM AVGTO R
-DE IVRE CIVILI. M. TVLLIO CICERONfi o^^f ' IN ARTEM REDACTO ^
"btinuit haec fempet vxtOL do£^os honiaes constans opinio, atque etiam
nunc in omnium, qui dehis rebus optime existimare pofTunt, penitus inhaeret
animis., quidquid viiquafti iit poUtiorum difciplinarum, nuUis aliis, quam
Romanorum libris ac litteris contineri, nec vllam omnino efl*e artem ^que
icientiam, cui non iniignis lux ex veterum fcriptis adfundatur. Elgo
quidem , quo faepius lego praeftantiHimos veterum libros , eo magis, quam
iam dudum perfuafam mihihabui,
iententiam con- firmatam video, nuliam reperiri difciplinam, «ui maiora
fubfidia fuppeditet veterum fcriptorum le£Ho, quam iuris ciuilis
fcientiam '), quae tota fere ab antiquitatis Romanae cognitione
proficifcttor, nec vllum vmquam intei: omnes , quos tulit Latium,
excellentiam ingenio- De commodis, (}ua£ ex adfidua auAarum clafficorum
ledione InAudium iuris ciuilis redundant, gcneracimdixerunt Fridl
Placnerus in Praef. fuper vtUitate leffienis au^trum c/affictrtm im hure
ciuili., I. Fr. Groneuii Okfer- va$t. Lipf. 1755. edic. prseminar et Ge.
Frid. Kraufius in OiC de fraefiiiis «ufin-u^f veterum in explicand* iitrt
fraefmim ^mant, Vit^inb. r- . ''' geriiorum /CTiptores M. T.
CICERONE brie exftitifle vberldrem, in quo tot tamque praeclara de iure
litteris conngnata reperiantur. Euoluaa enim, quaefo, diuini illius
au£loris fcripta, non orationes folum, -<# fed illa etiam, quibus
artem dicendi tradit vel philofophic^tra^at, et reperies in fingulis
ipfius libris , ne dicam in iinguiis fere capiti- bus, innumera iuris fcientiae
vefligia , non leuiter illa adumbrata, fed manifefta ac penitus expreifa
*). ludae mehercule molis volu- men confcribendum eflet, (i quis omnia,
quae ad iurifprudentiam fpe£lant, ex CICERONE coUigere vellet atque
illuftrare Quae quum ita (int, haud fcio, an operae pretium fa£luri
iimus, ii, qunm com- mode nobis obtulit et de litterulis noilris quaedam
, qualiacumque iint, diilerendi (hidiorum noftrorum ratio, occaiione ita
vtamur, vt Ciceronls iurifprudentiam paullo copioiius explanemus, et,
quot quantaque ad ius ciuile in artem redigendum ipfe ftudia
contulerit, quantum in riobis iitum efl;, pertra£lemus. Sed valde
pertrmefco, ne quis hifce conipe£Hs alto fupercilio ac vultu magna minanti
mihi ..-:Si quis flty cui non facis ponderis habere videacur haec mea
oratio, age lo. Aug. Hachium , cuius merica de hiAuria iuris Romani atque
eleganriori iurifprudenria nufla vmquam delebir dies, eum igirur
excircmus, vr» quae modo diximus, hls audoritatem tribuat. Nam in WJf.
iurifpr. Rom. Stockmanni omnibus ius Romanum cum laude per- cepturis
adHduam iibrorum Tullianorum le^ionem vcl idro commendauir, quod in aliis
veteribus au6loribus tot tantxeque veteris iuris reliquiae» vcl potius
copiae, quantae in hoc vno, haud reperiantur. 3) lam olim Franc.
Balduinus (in Epift. de opt. iur. doe. et difc. rat. ad fludio- fam
iuuentutem confcriptti et praemifla Eius Catecbefi iuris p. m. 46.)
tantuiQ otii fibi optauit, vt lurisprudentiam Ciceronianam
colligere, et eam, vci inftituerat, in locos rommunes digerere
pofTet; nihii cnim dignius Rotnano iure, nikil ca tdccfliouc
graciu; cflc poiTc. r^ji '
'conSsfHmoecHnt : col n6n di£iusTl7!fts? Me qufdetn nofi jfu^i laiil s
magnis viris fumnn cum laudehuic &rgumento nau^tam efTe ope* W .mck
4), coniilio tamen multum haud dubie diuerfo 4ib e6, quod no^
bispropoiitum e^y ita, vt negotium noftrum paucis certe etfere obiter antehac
tmtatum effe^ abfque adrogantia adfirmemus. Omnes enim , quofcumque
infpiciendi perluflrandique copi& . nobis USoi erat»^in eo maxime
elaborarunt> vt oftenderent, G- Vid. Anr. Scbultlagil Or./4r
imrifpntdentia Ciceremis^ calci fubiefta Dj^//. ^:^ Fr«n«qa. 170».
4. ian^m cditarum» ct recufa in OpufcuKs ad bijitritm imrii xx.
ftrtinentibust a lo. Lud. Vhlio colleAfs (Halae 173$.) p. 309. fqq. Henr.
. Mtxi.\ Keftneri Difl*. Cicer» Iurec^nfuttus in Tr. de Officiis.
Rinrelii 1719. 4. Uenrici Brokes DiflT de Cieerne iuris ciuilis
tejy »c interpretet fpecistim d». Cicerene ICt9. Vitemb. ijjg. 4. Eiufd.
Diff. de Cicerone iuris ciu. trfiesc- *\ inttrprete t fpeciatim in
fuis de Inuentiene Ithris. ibi<L 1739.4. Efafd. DiiC de Cicerone
iuris viu. tffle ae intei^pretep fpeciatim i» primo de erattre iibri
m cap. I — 3g. ibid- 174 1 4. Henrici Conftantini Cra< Specimen
iurifprmdentiae Ciceronianae f. ^iceronem iujiam pro A. Caecina cauffam
dixijje. L. B. 1769. lo. Olivier Diatr. de iurifprudentia
Ciceronis; in £i. Ciuiiis doQrinae anaiffi pbilofopbica (Rom.
1777.4-) P* 97—136. lof. Lud. Em. Puttmaimi Obf. de vtHitate e
leStione fcriptorum M. 'Tuilii Ciceronis phraecipueque eratio- num
TuiJianarum in difciplina iurit erimina/is capienda ; in Ei. M^cellan.
c 19. Quibus addcndi funt» qaos Ciceronianae eniditionis praeconet
magno numero recenfct largiflimus eiufmodi fcriptorum promus condus
lo. Ge. MeufcUus Vir III., in BibHotb. Hifi.Multa
qaoque er praedara diuerfls in locis dc Tulliana iuris fcientia
protulic Conyers Middleton in praeclaro opere, cui tituius eft:
Hijiory of tbe Lifd ' of M.T. CicerO' London 4. quodque in
vernaculam linguam tranfta- lit Seidelius. (Gedani) At ilfud
miratus fum, qui fa^um fit, quod in eo capite, quo de Ciceronis
doflrina ct erudicione - fq. verf. Seidel.) ^bferuauit pluriroa lcvhi
digniflima auftor elegan- tiffifflu^ ne verbulum quidcoi dixcric de
cius i)uis fcicncia. oeronem in iure non futfTe hofpitem » vel plura ac
praeclara in eo reperiri, quae ad ius Romanum expiicandum inprimis
faciunt; illam vero quaeflionem, quot quantaquede iure ciuili ad difciplina
e dignitatem euehendo eius merita exdant, vel iicco pede tran(ilierunt,
vel ieui tantum bracchio pertralanint. Quae quum ita fint, nuUus profe^o
dubito , quin nos non prorfus inanem in hac quaeftione pertra^anda operam
infumturi ilmus. Quod quidem ii cognoue- rimus, fieri foriitan potefl,
vt, quaepingui, quod aiunt, Minerua adumbrauimus lineamenta iatius
aliquando dedgnemus , et quantum ad vniuerfam iurifprudentiam augendam et in
aitius promo« vendam contulerit Gcero, copiodus exponamus. Quod vero
ad hafce (ludiorum meorum pnmitias adtinet, eas omnium, qut Ittteris
fauent, quibufue et leuia aut tenuia haud difplicent, oculis lu- benter
fubmitto ac fpefn foueQ certi(Timam, fore, vt aequi exifli- natores et
erga iuuenis mode/lam imbecillitatem indulgentes lcri- ptiuaculae
coaiilium Hnt refpe^uri. A dgrcdienti autcm mihi hunc locum animus hon
eff adnm agree et putida ditigcntia Arpinatis vitam confcribere; quod
prorfus cft ab inftituto meo aRenura. Id tantum adfequi voto , quod
femh per niihi in fummos homines ac fummis ingeniis praeditos
intnenti coniidierandum efle vifum
eff, vt ex qnibufdam quafi dcHneamentis', , quo fiicrit ille a natura
fa^s ingenio, oftendam, ct, quod poffini^ inueftigem , quibus initiis ac
fandamcntis haec tanta rurrfprudenr . tiae facultas excitata fit, quibus
praefidiis adiutus, qua ria ac rtt- tione indu^us ad id legitimae
fcientiae faftigiura penetrauerit. Iti enim fiet, vt, quo diRgentius haec
cdnffderemusr ac perpendamus fingula, eo ditucidius adpareat, quantum ad
artem noftram augeny dam et ampKficandam contuterit atque adeo conferre
potuerit. Inter omnes fere populos maximam curam conftat educanda i^eris
adhibuiffe Romanos 9). ProDe enim gnari, quantum iiiter- ^, quantunai^|EEfemomenti
habeat tenelios adhuc animos veluti ce» reos fingere et ad bona
omnia^conformare, puerilem praecipue aetatem cura fua amplexi funt, et id
in primis ipedarunt^ vt fincera atque integra vniufcuiufque natura toto
ftatim peiQore a di ipe r et ar- tes honeftas, et, ad quod maiora haberet
adiumenta, in eo mice eiaboraret. Eodem modo TuHium noftmm inftitutum
fuifte, vel ex eo iam colligi poteft, quod eius pater, qui, quum eftet
infirma - valetudine, in Arpinati villa remotus a proceUis reipublicae
aetatem Cf. TACITO Diai. de 6raf, a». Wz tem«ge^t inlttteris, <]^dquid
dabatur otii, id f«re4ii hoe -enifM conrumrerit ^). lam a primis, vt
Graeci dicunt, vnguiculis, iis, quaeL. Graflb placebarit, artibuset ab
iis do£loribus, quibus ille vtebatur^ eruditus 7) elementa iitterarum
celeriter percepit, tan-- tumgue adtigit do^rinae, quantum praeftantidmio
quifque ingenio praeditus prima illa puerili inftitutione potuiffet. Ac
fi verum eft, quod fafepius prodltum legimus et ipfi obferuauimus quidquid
suscipias imprimere, id facile recipere teneros inuenum animos, noa eft,
quod dubitemus, quin puerulo iam amor quidam iingularis ear rum
litterarum, quibus ftudia forenfia aluntur, infitus fuerih Confideret
enim aliquis eius ingenium a fimilitudine paterni haud abhorrens, ponat
fibi ob oculos aui magiftratum fumma cum laude gerentis exemplum 8^,
expendat educationem Crafli, quem eloquentium iurifperitiifimum vocare Cicero
ipfe 9) non dedignatus cft, arbitratu inftitutam. Quae fi quis fingulatim
percenfeat, con- iefturain noftram haud vano niti argumento, inficias
fane ire non poterit. £x vmbratili ac dAneftiCa difciplina Romam
fecontulit, eo con^lio , vt mirificum et ad omnia fumma tutum
ingenium, quod in vnius vrbis, quae naibentem ^remio et (inu fuo
exceperat^ gyrum fe compellinon fuftinebat, maiorem inueni^ret aliquem
cam- pum, in quem excurreret, roaius, in quo Jfpeilaretar ,
theatrum. Incidit quidem tunc temporis in funeftum ac perturbatum
reipubli- cae ftatiun, quo vrbs, imperii domicilium, variis fa^lionibus, servire 6)
de leg. 8» X. de prst. i, i. Ep. ad Dim, if, 4. de ttrmt. 3, l.
t) de leg. a, i. }, i6. de wat. fl, 6<. - - • 9) Brut. 1%.
vi» phrictis, iHbortbat, emmli adlitttt«»Tnrce amnitnti
«doer- tfts, felix vere et anreum feculiim , quo omnis Graeciae
{apientta tam feuera lege excolebatur, vt, quod ibi fuerat exercitatio
ingenii, liic in femen conuerteretur publicae vtilitatis '<>).Quam
ob reiii dolefcentes prirots annis Graecis iitteris dare et
grammatico^ rhetores, phildfophos Graecos audire folebant "). Quum
eoim ve- teres ea, quam Plato iam fbuerat, imbuti efTertt opinione,
omneni ingenuarum artium do^inam Vno quodam focietatis vincuio
conti- n'eri **), nihil profedo prius neque antiquius habuerunt, quam
vt iuuenes, iiue ad rem militarrai, iiue ad iuris fcienttam, iiue
id eloquentiae ftudium fefe adplicarent, id non fblum agereot, fiad
omnem etiam liberalis difciplinae orbem emetirentur. Adeam quo-
<|ue^fententiam (ludiorum fuonun rationem adcommodauit Gcero ; de quo
fi quis dixerit, tanto eum ingenio fuifle, vt, quaecunque effent in
litteramm cognitione pofita, intelligentia comprehende- rit, fi quis
commemorauerit^ tanta eum induftria exfMtifk, vt, quidquid librosum
philofophi Graeci reliquiflent, qui in aliqUo fiumero haberentur, qmdquid
oratores, quidquid hiflorici iitteris coniignaflent, quidquid.cecinilTent
poetae, ideuoluerit ac fhidiofe legerit, ii quis adfemerit, antiquitatis
memori^m paene omnem, maximarum gentiura ac nationum res geftas cognitas
eum habuiffe, ' lo) Cf. Seneca mPrae/. L. i. Controu. nQtiidquid,
Inquic, Romana facundia habet» quod infolenti Graeciae auc opponac aut
praeferac, circa Cicerpnem effloruic: omnia ingenia, quae iucem flndiis
nollris adtuleruflt, tuncnaca II) Bfut. 40. dfg off. I, I. Sueton.
de el. rbet. i. et ^* riv>i^* hicy inquam, qui omma haec illi
Tindicare non dubitatet, nimias lorfitan laudum TuUianariun videretur eSe
buccinator. Nemo Tero Cicesonem adtigit, qui dubitare, quin ita fit, vUo
modo poC- £t '3). In primis vero in philofophiae (ludio, non eft £aciie
di^hi^ quantum excelUierit '4) ; quani non a limine, vt dicitur,.
falutauiti fad ad intima eiufdera cubilia penetrauit, et vnamquamque eius
par- %em ita adcurate diiigenterque perluilraiut, vt Ulos, qui in
vna phiiofophia quafi tabernaculum vitae {iiae coUocauerant,^ fere superaret.
Legatnr lac. Periaonii Orttib de deeronts eruditione et indii/fria
(Frane^a. l6%i.) p. l^ {qq. ^ ii. -Non fe e porricu Zenonif, atit
Lyceo Arlftoteir», lat liortis Epicuri, fcd cxAcadcmiae fpMJis
maxime exiiHie dicit Or. |. Ep.adDiy. 1,9. Nempe .,«:. Acadcinicae
philofophiae ezat, de ooinibus zebus in vtranque partem difpu-
tare, quod ad forcnfcm etoquentiam fane valebat quam plurimum,
nequc ' / ad angufte ec tcnurter, ftd cleganccr, copiofe ct ornate.
Sed philofophiam f^/ aon folum tamquam eloquentiae miniftram
amptexus *eft, quae arma ipfi »r«, iuppcditarc poflcCt quibus
aduerfarios, hifce fubfidiis deftitucos,. pEoftcrncnt ,.' valeret,
vcrum etiam ad ituifprudentiac Audium tranilulit, vt haec, philo-
Ibphiae opcra fubjeuata, paullo magis fe commoucrct, ec tamquam
carncm, ' fuccnm, iaaguinem coioremque adciperet. Cuius focietatis
illu/Vre arga« lentum ipfe exftare voluit eo loce {de Itg. i, (.), vbi non
a psactoris ediiffco» Bcquc a XII tabulis, fed penitus ex intima
philofephia hauriendam iuris difciplinam putat. Qycm autem morcm
dilFcrendi Socraticum in omnibus libris fequutus eft, eumdem quoque jn iuris
fcientia adfiibuit. Vbf- cumque cnim de iuris quaeftionibus vel
controvcrfiis fermo eft, ab vna parte fententias , et quibus
nituntur rationes fumma arte difponit, his vero jka difpofftis,
contratias opiniones earumque argumenta ita tn aciem educit» vt
quiuis ex earum coniliftu, quid in vtraque parte minus firmum, quid
verifimiltus (ir, facile intelligere pollit. Ci.de I»u. s, a — 9. Orut.
Tart. 14. cc 34. Plura dtbunt, qui de philofophia Doftri ex
iolUcuto coounentati .li- •^ji-: rar^. Omnibus lis
itaque do^lrims , quibus aetas pilerilts inleiy imari adhumanitatemlblet,
-atque omnium ik)narum artium ormi^ v mentis iitflrudus in forum ,
tamquam in ifAcra ac puluerem, Mu* €txis eft, rt eius auditor efTet et
fedator iu^eiorum. IVes Tiimiruni Hs temp6ribus artes fuere, qwie ad
furoma quaeque viam muniebanl^^ ars dicendt, iuris fctentia atque arma
^i). Ek quibus -quas ^potiifi* , mum amplexus fit nofter, facile ^uhns
potf ft comedura adfequi', qui eius mentem penitus introfpeut. Qunm
enim-omnes tFahaiiiur' - iandis ftudio, quid mirum, H Qcero, qui, quum
amore gioriaenimis :- acri fortafle neque proHus inhonefto ftagraret}
nihai invtta ezpe*. tendumputabat, ntd quod||0et cmn laude et cum
dignitate coniua* . Chim, eumdem, quem optimi ac nobilHnmi, petere curfum
laudts, atque in iis elaborare yeiiet ac deiudare, quibus maxima expofita
erant vel ad gratiam vel ad opes vel ad dignttatem praemift, quaeque in omni
libero populo femper fleruerunt fefnperque dominatae funt "'^). Aiia
qnoque ratio tn retpuMicae ilatu ac temporibus, quaeillum exceperunt,
quaerenda «ft. . QuaeqHtdem^ dUig^ter tnfpidamus, tnuememus, i^mpubiioam
Romanam tunctemporis . -ciuiH- " Xfunt, Gautier de Siberc
in Dlatr. cui litulus: Examen de U PblUftftU d« '^'?'Ciciront inferta AUm.
deVAemd. d. hfcr. ettn ^ians ^; '.^ C Meinc»rfius, VirlU., inOr.
degantiffim; ac dodi/fimc fcripta de pbtlefitphis ^^ Cicerenii eiufque in
vniuerfam pbilofopbitm meutis^ quae exibt in Opuftc. . ' pbilofophlcis
varii argumenti (Lipf. 1777.) T. i. p. 374. Add. Middletoni /. /. T. 11
II. p. 3)o. fq. ex verf. SeideU Xxji) BKttf^4s. Cf. quae egrcjie, vt
oronia^ hanc in rem «bieruauic Cbr. Gtr> viuf. Vir Celeb., ia den
pbilofopb. Anmerhungen itnd Abbandlungen zu Ciee- ■ •' r#V BUcbern vn den
Pflicbteh T. f . p. aa j fim. 41. ^ro
Afor.<t. <Aj;^a, 19. .i;^ *v.-v^*^ >^^f'<jj^ ?&?< ,
m - ciuilibus di^Hdik ac bellis mirum in modum
conquafTatam fuiflc et Ubefa£Utara. Ac primum quidem Gracchanae
Druiianaeque atque Apuleiae feditiones rempublicam conturbauere, quibus
ea femina fparfa funt, vnde bellorum ciuilium, Sullani, Mariani atque
Cinatr oi formidolofa fufeitata eil flamma, quae ciuium fanguine
reftiob guebatur. In tantis tenebris atque parietinis reipublicae omnia
bo^ oarum artium fludia iiluerunt. Forum moeilum etvaftatum, muta
i^tque elinguis curia, fides venalis, iudicia diflbluta, perdita, num*
maria. Sed non dilatabo orationem meam ; etenim poffet efTe infinita, a mihi
liberet commemorare iiios turbines, illas procellas ac ciuiles difleniiones,
quibus fatis ^^nter deplorandis alicuius eorum, qui tunc occubuerunt opus
eflet ingenio. Ad CICERONE vnde deflexa efl noflra oratio, reuertamur. Qui
quidem quiim omnia haec adfpiceret, quid mirum, fl eius animus, veterum
ie^ione innutritus, ac fortiflimorum virorura, quoruiQ imagines et ad
in- tuendum et ad imitandumi expreflas reliquerunt et Graeci et Romani
fcriptores, exemplis incitatus eo adduceretur, vt omnes curas, omnes
cogitationes, omnes vigilias in eo collocandas eflTe putaret, vt
flrenuiflimus iibertatis vindex, ^umanitatis acerrimus propugna- tor,
iufliflimus cauflarum patronus, ii4|^roborum adcufator ai|da- cifHmus
atque fortiflimus infontium defenfor euaderet. Nihil enim pulcrius, nihil
honeflius, nihil dignius cogitari pofle putabat, 4)uam improbos adcufare
et miferos calamitofofque defendere ^7). Quem quidem finem flbi
propofltum quo plenius adfequeretur, in Diuintt. in Caecil. s, so.
ai. PbiUpp. i, }. pr» ClMeni.%7, lo prinus vero lc^u digiuffifflus cft
locu^ qui cxftat i^ O^ a, 14. -"^0 ;i
fo^Xeiiiikpvit ^^m^^S>tt»ttm^M^6per9my vt et trtem dicendt «| v
iuris icientinin, iiiH} qur tegttima defenfio rel adcufatto, in foro
tfinr| ilituenda, nuUo modo fuccedere poterat, ar^flSKio vtnculo
eoniuii^ gtoret ^^), Quam ob rem, neXhemidis&cra illotis mantbus
adttQ#; geret, Mtm 9 paruis leges decenrairales» a quibus, tamqqam
pobUǤ pTiuatiqueiurisfonte, iioifprudenttae ftudium aufpicahdum
pufetfbant vetetes, edidieit i9), atquein fcholis rbeUvuin» vt tam ih dttiTl
fendendo, quam ui adcufando ejcerctt:«tur , fumma induftria M^
• l| I I I I I I III lll#
-;. /" ig) DHliiifta eraht iit tempbribtts ihter fe
ittrirconfs!r»ram ct pttronoKMi^V •^fi^' mnoi»-, qmmquam haud decranr»
qui Ttnim<)u« <umma otm 1^4c &^ilii^^' .| rcnt, vcluti }A.
Porcius Cato (^Er «r^/. 1, ]7» ct K.lJ.)* P- Crafliis DtueaO^;; ' . ar««.
I, 37. ^rc/. 36.) i Q. Mucius Scaeuola pontifex (BrM. |9. et 40.), h, T
CraiTus (2?r»/. jg. 39. 40.) etSeruius Sulpicius (ffrivr. ^i.ec^a.).
Noftmrt 'ft*" Vero Vtnmqoe perfonam pari com fiutdc faftiaoiffe,
qdean ad modoa miur* •$^.,fi|m^i/u4:de oratore diuinum opus ioquicur, ia
tf^^^iaih^ ^ngnthr»^^ locorum» vbi iis, qui ^crfeflt oracorct ellj:
VBUiK»lPnt Gp^tUmem cll^^- necCiuriam ipfe prbfefTus cfl, tcftimonlis
aDuadc ihtclligitur. Vid. md ^ HerHm. u li. de hutnt. i, f. Ormt. Pitrt.
«t. (it Or. t, $» 6. %. 14. 41. >^. Or, |. 41. 43. Brut. 93. Hinc
accrrtaic perftrinxic cauilanim patrenos« qw t\ huc^tque iiliic ofagrui
cum cacerua in foro voJitareqc, praefidium cUeQC»i' bus atque opem amicis
et ctitnAis prope ciuibus lucem ingenii et confilii •(^' ftti
porrigerent, qui vero ignari plane legum in maiorum inftitutis
-faacfit»*^ rJe;ii^8C,'ir quaHeiure Incidcrct"dtt6itacio, ad ICtoram
prudenciam anffSi geren^ a quibus liaflas ameiuatis adciperentf qnas
oraeeriis kccrtis et virU' A' busLtorqttcreiu: Ttpic 17. de Orat. i, {7.
Quac ICti ct oratoris offici» .'^: quamquam Corn, van BfnJcershoelc Oiffi
iar. R»n$. 7, 6. Aib Impcratoribua >«».. coniund» fuiff^ iudicat :
tamcn .contrarium, de qno cx Qjuinftil. fnfii.Ormt»' la* 3. nec
non-Ittucacl. 7«4af^ ciniqne Scholiaftk conftaro potcrar, ftlidi»
racionlbns euindt lo.Guil. Hoftmannus in Prmef' Aegitlii Menmgii
AniHWit^' •: ti^s intitciuiUtprmemiffm, Cf. Schultingii Qr. M: p. J4f,
> ^n 19) de teg. a, aj. Liu. J, J4. Tactt. .«^. J, aj. ' i
•Mf^< Ihoque ftudio verfatus «ft >•). PoftiBaquam rero in foram
^eduBtit erat, iuxta prifcum Romanorum morem ad Q, Mucium ScMuoIam
augurem, Timm i^s ciuilis intelligentia atque "omni prudentiae
genere confpicumn fe contulit, quem fenem iuvtenis ita' fe^Htus eft, vt,
quoad poftet, abeius latere'nunrquam decederet, «t^ quae itb eo prudenter
diiputata eftent, fedulo menuMiae mandaret omnta ^>)i' (I.UO mortuo fe
ad^. Mucium Seaeuolam pontificem adplicuit, ^i quum ea aetate
iurifperitorum elequenci(SmiK putaretur ^% Tullium in primis exemplo
fuoexcitafte videtur, vt eloquentlam cum iuris fcientia coniungerei ,
eamque indotatam atque incomitatam yerborum dote locupletaret et 4}rnaret
*3). Magni ifti viri, in duorum familia iupifprudentiae laus erat
hereditaria, et er^quorum ludo, tamquam ex equo Troiano, multi prodierunt
lurecorifulti, guam(}uam nemini fe {id docendum dabant, domi tamen in
hemicy- dio fedentes aeque ac tranfuerfo foro obambulaotes
admittebant adolefcentes difc^wii eupidos, vt, quid conMentibus
refj)0nde-* rent, quas aQiones, exceptiones et cautiones in quauis caufta
com- jnendarent, quibufque rationibus in his omnibus vterentur,
.audi- fent , eaque omnia libi in futuros vAis enotarent ^4).
Ificredibi- lis tamen^quaedam ingeniij quod (ibiplurima deberet,
magnitudo . 4ion jU) Brut. 36. et 89. A
Amick. u quem ad locum c£ Wetzd. ^p. iif. ' Plu« ''tarch- ia vks Cu-.c.J.
4]uum.Ciceroneai PhiloiM Academico operam naua/re . •^ommemoraneC, haec
addk: ,i(ta i$ r$t« wtp MetuuB» avSfmtt tvmv troMrtme . xKi ntnfmm/tt tnt
^Mhnu $ts tiix$igim$ rm $oimv .m^$MtT$. •j>'i >^ > ^. a4) ^non
magnepewf clefiderauitaherit» iflfeefadiendo lalJdrfiBnrWfia- duftriam
'^), fed ipfa iuriiperitbrum et prudentum de iure ciw^ fcripta
etcommentarios percenfuit^ in iifque quum in iuuenili tuqi ' in matura
aetate fingukrlem -quamdam iueuttdikatem ae deleflafiqi^' , nem
fefe.reperi0e teflatum reliquit *^). Sed non in patrio foltiitt - iure
cognofcendo fubftitit , verumre^am^ quum ftudiorum eat^ Athena$, tamquam
ad mercafeuram bcmiiru M ar^um, fe con£ert«i|[ actotam fereGraeciam
peragraret, omne fuum ftudium in Gra»* ' carum legum hiftoria, funmifte
prudentiae fonte Tberrimo, nonu* x^atim Lycurgi, Dracoms et Solonis
inftitutis percipiendis peAiil^ i^x iif<}ue, quod iuri Romano
explicando maxime inferuiret, d«*' promfit«7). Qqantum autem iam ineunte
aeti^e in iurisibienti» prpfecerit, luculenter teftantur, quos de
inuentione fcripfit admo* dum adolefcens iibros, atque orationes pro
Quin^o et Sex. Roficio" Amerino habitae ^s), in quibus tot tantaque
furgentis ac creicentis in immenfum ingenii documenta deprehendebantur ,
vt qt|iuit fa- - cile poffet iudicare , vnum e fummis viris euafunim
illum, vel ta- lem potius f uturum» cuius iimilem vix yUa praeteritorum
feculo- rum aetas tulitTet. Cicero aeai (mffe.avrtitSaxrov
ac propria vimice et Stutniri ad taoeum fa- ,^\,.yftigi\>m
penctraaifle, egregie me docuerac S^ettigfrust cuiiis futnmi vici pi»
,,i^aieinoria numciuam exanimo diicedet meo» la Pr«iMjUtu tui Uctm Ck. m
. Catiih. }, 8. ». (Budiflac 1791 J p. 17^^ s-:i, «6) Jt
Ortt. ii 43« 44- ^' P'»' «» 4- t .'l aj) C£|^^ddIetoa. /. /. T. I. p. 60.
Atcamen iam antc iter in Graecian .^,^fiircd|pi plurimas Graecotum
ieges cogi^itas irabuine Tullium, patetes libris de inuentione, in
quibus nulta» quae »pud Craecos vigeban^ infU- ^ tuta recenfet, vt
i, }}. 2, a). ii. }8. , •t) ViA. Breuiitriittn vit^e^ m^ionitm ei fcriftQritm
Ciceremft pcaeaiflttai B^OB- , tw* «4«. T, L Pv WVI. iq. ; I^
yxpoluimus {«-o virium noltranim tnodulo, qua via ac ratione
^-^ iuris peritiam omnino naQus fit CICERONE Quae (i quis rite per-
penderit) quis e(l, qui ambigat, quin Tullius ciuilem prudentiam non
extremis modo labris dcguftarit, verum, qiiemadmodum reli* quas
humaniores difciplinas, ita et hanc ad vnguem caliuerit? Attamen dici vix
potefl, quantopere inter fe eruditi dilTentiant de Ciceronis iurisprudentia.
Fuerunt^'), qui ideo, quod numquam fe ICtum profeflus fit, nec de iure
refponderit, ICtis adnumeran- dum eflfe praefra€ke negarent ^oy Quomm
vero iniquae fubtilitati iam aff) Eorura
antdigBanus eft Corn. van Byrnkershoek, qui (in Praetermiffis zA L. 2. $.
4^. D. de O. I. infertis ec ipfms Kynkershoekii Opufcf. T. II. p. 60.
f()q. et Colleflioni Vhiianae p. ag^. fqq.) magna id cgic opera, vc
Ciceronem ex albo ICcorum expungeret. Simite quid iam ante Bynkershoekium
in men- tem venerac Anc. Fabro in Libro de error. pragmat. Dec. 94. err.
9. et Vberto Folietae de philofopkiae et iuris ciuitis inter fe
comparattene Lib. I. p. i^. Eanidem fenccntiam amplexi fuBt lo. Sam
Brunqu?llius in Hijl.iurit Pcm. c.-iO. ^. 34. et Eu. Otto in Lib. fing.
Je vita, fludiis, fcriptis et bonwi' kitt Seruii Suipicii c. 4. $. g- hic
qurdem, vt iarn Craflius Praef. Spec. iuris- fruHenfiae Cicero». p. II.
nvt. 4. fulpicacus e((i herois fui » quem runc lau- dabat, extoileadi
cauila. Cerce idem parum fui memor in Dt({. de perpetua feminarum tutela
c. i. $. 4. (repccica in Differtatt. iur, puH. et priu. p. 199.) in
«aflra eorum, qui cencrarias parccs fequuncur, cranliiiic, vbi^rimas, m-
quic» teneat At. Tullius, difertifjimus inttr lCtos orator, et lufffinter
ora- tores eruditijpmus.** JO) V't probetur, TuUium non
fuiflTe ICtum, pkrumque etiam falent adfcrre, quod h«^ ihido Pompohius,
hid. L.i. de 0. I lurifccnraltomm reccnium agens, CICERONE filencio
praeterieriC) verom tfciam Q. FuHus Olcmis in Oratio«
iam dodHRi fttma^m cfle abiis,^^tti inCiMroatt pa^roeinio fofti-
pieado fitronu cum laude rerfiiti tet, tiettie eft, qoA nelbUf J^. Suum
cuique hac de re iudicmm efto : hic tamen memiiiifl*e <^p4F- tet eitis
, <]uod grauiter dizit Quin^tilianns »)t modiJt$ tt tkttkh JptSfo
imdiao 4U toMtu mrit promuUumdum tjl, nt, quod fMf^ tM- ^tidUt iMmntnt,
quod nom mttUigMt^ figo vero profiteri noii TiltiM^ In eam aninuim meum
femper tncUnafle fentcntfam , ftciniutiiii^ aon fuo ttmtum tempore iuris
fcientia ioter primos potniffe eeii>- fivi, ied et iufilprudfiiitiae
pomoeria haud parumprottdiife, A^eri» >,; pradoae contn CSecroncai/atne
loliginit ^ltOM, ^mc a^d Dioocm GrfT. jCAi. 46. cxftat» ftttdia Ciceronis
expreiTerit, aullaai irero iorif fcientiac,ipca- ^^^''Mlioiicm
ftcerit. Poiiipottittt «ttteni l L tm fikkcm ICtok nomiiiafle i^illtut,
tnu :Vi Wl «i« jure ec^ponaetuDC, vcl icri|Nts md io* ptriitiwihiii
indWM. ^^ . rnaCi vcl alio qtto<?iinqiM vap^ crtcm ittris
^ofeffi fuat. Ifife cticai aMl> tot ^ios maximac «uftoriatis
iCtot omifit, «i^ mienwriat c«cram -IQte- ^^''rttiik nott «^co
adeutaVe dciiacaait; cttlut nej^fli«fltiae «xemi>ta coUcgk .^-
:^ilM^e« inDifl*. ik Pmt^», kijhrku Btietmrim ^fMi^eO^itcbt if)^.).
Giiaao -r ^tpud Caflittm quin nulla planc fidcs ha bfco d< fit«
ntaio dtAitabttg qm iot^ Jieet, ex odio, quod crga Ciceronem
Calcnot fiifoepmtj ywictCfai jn aoil- Yione fttpprimi inagts«
<juam connnnari. . Cf.^ttte mbtttterant Gml Bttdactts ^tt. D. deh H 7. Gdlf.
GfMt ht^ Tdkvith .fCttrmmVhk 1. c f . Ittioh. Bachooittk md Ami FmM
Ctiko, fTj .frtgmmt. Pcc 94. err. 9. S^ultii^^ii in Or. fiepius Jaudaci,
Chrii^ Waechtlerut in Ihterist tecsfime PrMtermiJerttm
Bynkersboeiii eid L t. D. ^ **'^4fe 0. /. fcriptif, ipfiurque Ofnfcc.
rsrier. p. 7 »6. fqq. nec non C^Ut&iem n^^WZnJMr p^ 29^. fqq.
inferti^Tffoltesin ti^.deT:teerene iurijeenfmhe $. it. 1' Sf^; 15;
CMffittt i»ni^. J)pir^iibrii^. €itt NW h n ioi p. 11. toKfatos /C^ imr.
<H i X^ pb«<«4*/edit; TOCCMM& <||iuMiaci'OM. <4lr iariffrm/i
Cie. in €/«//// doarinae amUjfi pHhfefkica p. 97« fqq- «
Piittmannus Mi/cell^ I9*pil4l- 3») InfihMt. Orat.X. i.«tte/btntur
lucurenttifima ilta «t darifCma, qua6,;qnotic&um<{ue
'Cacerdiuf opera euoluo, noR ime magna animi dele£Utione animad-
-terto, ciuilis iuris veftigia, com{»:obant cauflae abeo
orataer..^de« ckraot res in oiHcio geftae. Quis vmquam tot
prircanun legum •4* uui^ pnblico priuatoque nomina, quin et ipla
earum verb&.no* ;lus ceBTemauit? quis iilas omnes «xaQius ac
preffius ejumiinauit? ,^pi» eamm fenfura, rationem, vim dtlucidius
adeoque dignitatem .c!Urius expHcMMt? Quidquid «nim in legibus
eflet vel vtile ct 'iiiy^n, vel noxium et iniuftum, nofter
peruefligauerat, quaeqise ,cz iis probandae improbandaeue efTent,
probe perfpexerat. Ac il quis^ qpaerat, an iuris naturaBs praecepta
tenoerit, nonne teSes tocupletiffimi praeter praeclarum de hgibuT
opus Amt aurei illi iibri , quos dt ojpcns elaborauit lam (enex? Si
quis rog^st , iurifn» publici tum communis) tum patriae fuae propf
ii, reique pul^icae gerendaeprudentia caUuerit, nonne i^ae
refpondent iagsfiiiaiyquas ad Atticura fcrip(it, epi{!otae? Se^
quid opus eft hiec pluribus per&qul? Hoc folummodo addam,.
pofle iumn^onmi. virorum epinioncs, quamuis toto, quod aiunt, coelo
diuerfae videatitur, fiicilltfflo artificio, fi quid mihi cemere
datum , conciHari. Tota «nim lis poti^mum verfatur in vocabulo lCiu
Hunc Bynkershee^ kius aliique, qui eius partes (equuntur^ cum ip£b.
Gcerone eum cfle voluerunt, qui legum «t ad r^pondendum et ad
agendum et ad cauendum peritus £t 3^. Inde non negant, TuUium
exeeHuifle .- 'Qgpdlibroruai pratftaiicIAinorum coaiilHun dofte
i<ittfflbrtuit Qvi A. Aag. G&nclMras,. V. IIJ., ia GeoMB. 4k kgt
immm tt mmt Cmrmit, LipC nuis
ff1(?IlliX)*"m!|g9Aftttlttini, 'BUlilllmi faimClCttnt,'"
NiBUlUiTIOl hoc dldmus, tdque iis lubenter largiri pofTumus, liummodo
omnei in maximaiuris fcientia CICERONE nlmbuenda amice confpireot.
Fa* cileiui(&it ilUv fp»* pcimo a«t»tiflKtemp<>re iuri
oper9Jn-4^M% oft^j^dore ac profiterir ie etiam I(ki perfanafp tueri
ppfl<v ii cuiit rf^ujbiicae pptuiiTet a je^tbticei:^ *i). Qmiil
^q^odQ^Uitus fcaW^ ipfeyUii^quaiHU^iwcfuaclere voluit, vt, ialuis
inuoeribus pu(blici% {Utkn fedaret ad ius refpoadendum ^), Ac
x;onfen/i(ret adeoCjl-^ oero, ^(juidem nuHutneiiet in experiend<i
periculam, mii y^ttii- «flet,. ne iBterpi:«tati;0.ittfis, ctUfnfi miaus
molq^ propter, {«bOrj cei^jV auferret tamen ipft«eiBp<¥:9i «4 di^peodi
cogitationem 4ilftt'* «atil* : Quafn ob rem fUA|tt|,«am-> doaec
va(;atioiif«m aetas ipfi^ fioret acUaturaJT), et ni^ praiecAariu^ dujcit
neque hone^ios, qupa^: bonoribus et reipubiica£ «nuncribus perfunctum
fenem pofife Iu& iurd ^cere idem, qued apiild-BAnium dicat iUe
Pythius ApoUQ, 4p. efXe eum, vnde iibi., £ non popiiU et reg9s,> at
onine»^ ^PMtfS oonfiiium expetant 3*). ^ ''^^In omaiam ore fttoc verbaHla
nociiEma, -«luae pnt Nhar, \% . occnrrant ^v Si mUbit btmimi
vtiementer jocci^4UtfiomMhm moturUis, trida» mt ImrtS" etnfuttum
effi frtfteiw., Ad quem iocum comroematus eft Ge. Ricfatec»» Or. de
fioma</bo Cicertnis in InrecPnfiiJtcs, ioter eiufU. Oratt. (Norim^
-J6) deLeg. t,. If) de Or*t. I, 4J. |t) Eamdem diaerits
virorum doflorura &atentias conciliandi viam iniuit et>' ^
-itmlo.JLxMC-Sfee^. memd-^^Mbii.^bftrnatitnes nemmuUmt ^iftUgetiems frm lOis
. i Bm, (L. B. 17«. 4») c- 3- ^ «5 -- «7- P- 46« fq^ Veakmus nunc,
praemiflTs, quae necenarit praemittenda piftauf«. ad merita TVittiana de
iureciuili in ^rtem redig^do ritedelV^ aeanda. Quae qutdem it diiigenter
con(tderare'TeIimiii ae|>erppA'^ dere iingula, ahimum
potiflimumadiurifprudentiam,. qiiaUsCidi^ ronis aetate fuerit, adoertamua
necefle e(l. Namet hic vhemeA- ter eomntendanda eft cautio, quam tn art^
critica obferuari fuadet loi Cterictts 39), dom ^o/^erfff,*^ itiquit,
^.vitutimftrnrumopmaHhiin (tbMfci, etqtiaertri, quid tfitePit
il^mg^ifinfirinty non, qmdfii^ tin diBmffi mHs tfidtnturt vtfajfif^ha^f^'
Af^uflis «utem a^odutif ftnibus id temporis circum(eripta fuit
hirifprudentia ^), necdum tottantafque Aibiit viciditudines , a^pefteafub
imperatoribus illi adciderunt, quibus inane quahtuitt^on^nsac confudonts
legum ihi-^ dio adcefHt. Quum veroHurecotiAiltf, fiue erroris obiiciendi
csuflai quoplura et difHciliora fcire vlderentur, fiue^ quod fiminus
veri eft, ignoratione docettdi, faepe, quod pofitum eflet in vna
cognitione, id in iofinit» dirpertiti fuerint 4*;, non ef^ y quod
miremur, dtfcipUnam ea aetate euafiflfe hiu^cam et tftafe cohaerentem,
indkr gedaeque moli haud abn^milem. Non defuere quideih ingenio
maximi, arte vero rudes, vel fapirates pottus, qtiam itireconfulti, qui,
in cunis quafi vagieiite iurifprudentia , quum legibus colli-
J9) Art. Critic. P. II. Seft. a. c. 3. $. 7. ' 40) de OrMt. u
|3. 41) dt ieg. i, 19. 4it Or. I, 4J.
hilM^^^titt liM PkipirW teget regias in ymnn coiitident 4*), A{m»
pius^^ iegi&' a^ones conih-ipferat 41), Sextus Aelius Tripcrtita edK
d^t 44)y qate inris tncunabata continebant^ P. Madiis Sdwinli^ M.-
IiiAitt»-'Frutus et M^iMsrtilhii teguU» iuris inttr foren^^ tationem
exe6gitftCltfr col{eger«nt-4f), Qutn im^ i^"Mudm Hm ekAitpimio»
icodfHtuentt 4^), generatim illud in cboem et 6dol& bros redigendo,
et mediam iurifprudentiam , funuiib eius capitibiai Vftand«^'confef!onis
gratia diftindis, foii^us HrmavOTat 4P); ffudii 'tueufentir ' teftimoni»
iw frtgmeiiti», er iibro ijfm eivfi IGAihtil>ig0(b trattfiat&»^
1i«£«ni«m 6buw iunt; Seif la ijaiJMi oMtt)^ fniii^ et matjseiaili
congieflenu^, aedi^ciam ante^ Oaamoami. aftruxit nemo 4S),. a quo nouus
quait incipit rmun ordo» dum tns mmi^ J^) L. i. f^ i.i>.
m0.r, tklmwjftHat, Uh p-^ >7t^ «d. Sfftvfg^v.^^ 4iv .^. 41) 1. 1: f
1«. O; A O. /. nia.iM, N. }}» c . - ::>t, •44)
i:.s.-^.|T.i>.w^O.A -•:-=!• r^h.'^r:-::^-.f:^ , , ' ^^ 45)! Hoc
fchfo triumiitros, qiKi^ reccafuic Pomponius in £. «^ |.|4. D. db O./. -
{atclt^gvndo» «flc .^Mi/tf^ M« rflki^t docoic BracAn iUuftric
iar£r«v)q||«Mi> ^/x titm. frHmti «Mnrj^E«wV-<* 4. f. »9. p>3).
Qf. Fraac Gnr. fioiMMU> Or. liir i§rify*%iitii»i«
¥tgmktri^1^m4iu4/ram (rer. Li{rf'. 1^62. 4-> |K f . • 4«> V- •. f.
4t- A dr O. I. Gcil. N. A. Vil, if. tloiu^ftii» frqnU aifeqiu
fotktp pfofc£to fftcilc nobi» perfuafam iMbcrcmuc*? prftcotptoric
fammi > cxcmpl» ia primis •dduftuia fuiiCe Tnllium» vt de iurtt
ciuiiit arteperfi- cien^ cogftarct.^. ^-i-<*'
-'••'J'*-i>5?3|- f;i*.l »ci f(M^4 r» trrfc>a4i : :• '^.-^.n^r-^ja^'
47) £u. Octo Lib. fiog: A vttm Sertii Sm/picS c 7* 1- ». ia 7»c/ imtii V.
V. P* t59f' • r,i;i'.. :...'ts:.4S> Sunc quidcm, qui Seruium
Sulpic!um« (^ccronis acqnaieih, iMi IMtc CiccroiKa pMctUcinfe flaciianc;
vcior Cc. Sclu4>amis dt /mtitimrJf^. Rm. Ex. 3. $.^ t. cc Brokes Oifll
commcm. tlt Cictrtmt ICtt\. %, Ae Jaqnitur i^euifbrmtmjirels
redegit, et fft;^/M« piitterciiiHim Qftioiim» vk,' in cfuo omnU, e
priacipits futs dedu£ia» fiomo^eocu cy>}MM||e« iiBnt.
DeplorandLa fane eft rei litterariae ia^uca, quo/i tx ill^ khro,
priMter Yerbula qutedam, quae Geliius 49) «t Charifiu« ^o) ienuV
vmnt, nihil nobi» iit r^liqui. 7 . Qiiem nt(i.itat<malehibMifletiii-
iitria temporuifi, pLurinu icirerans cognitu iucuBdiflinia •at/ipf;
vlA-: Ikate fertiliffima^ <quae nunc aefeemae no^is teo^bris
iepuita pse« mantur. Quemadmodum vere., qui in iprima pi£hirae
cuiufdara; lineamenta incidunt, ^uamuis «x totius operie
ooiitemplatioBe iUi«s imlcritudinem multo faciltus eflent
perfpe^ui«,itamen yele> primis, quibus-adumbrata eft, iiiieis
detotius pii^urae pnae^ntia^ Jband 'inftdiriter iudicant, ita fi%
nobis^ quibus per lat^nynlmquir. yNiar^^l^-vr,'-r- r-f: ^'tatem
l^ 4mt TuUius in Srtit. c^4i. dc arte iuzis» .quac ip Scruio
nuxuna. iuerit» aut verius vnica» tam magnificef vt hoc de fummo ICto
iudicium " ^ix concitiiri ppfle wideatnr cua' aKa noftri
profeiioiic (de OTf, i, 44. i^ qua necdum cxftitinc» qui jus artificiofe
xligeftum generacim cempafuerir, iU>let» optatque , vt aut Hbi» quod
iara diu cogitaueric, >tale opus perficere ' liBcatf aec aiios
qutfpiamie impedito, /ufcipiat. Quod piofc^ nenopiafS- . ^Xt fi i^
tum Seruius in co genere «cellui/ree. Vcrum <nimuerQ« (i ccm*
pofis «aiiioDCS intueamur, ct Smtwm fcre decennio pott libros dt Ormtme
a Cicerone icripcum eflTc recordenur» facilc concordiam i«(er
vtrumque lo. ^'r'4sn fic rcftitttciiius» «t» Ciceroocm poft libfos 4e
i)r4itore cditesiid ipfpm ttntalTe» mox autem, quia fe foccc a Seruio,
interea idem molito* fupcra» <um intellexifTet , conntium •rurfuc
abMcifle, ec Opus in£e^m rciiquinc, dicamus. Vt taceam, in Brute ne fatis
quidem clare adfirraari, Sulpiciura jtlud«' dc quo qxueijmiu, Jcriptit
efeoiik^ quandoquidfm ars im Jtomiue fumma efle poted^ ctiamfi de ea ex
iitterarum monimentia non cvnAcc. 'ijd) Vid. fragMenim eit libris
Cieereuit fkUofepkicit^ adied» £dic. Bipont. VW.XH. p. 30r'
«0 dttftftaav >«t} .' <(i|od in projaerkto eft «, ^ n^eleoataL
ieiHan» Ificebit. , FrimftitU Imeaiiichtft, qut.e piogiui, quo^aHint;
Mtnenil ^tiautM; defignAuit Tuliiiis^ ^tnquMa ea irridete videtur
do^tM^ iilkV)Vf»ruii&>iodoiQus A]ifednlus5«), ;ii jquts ad^ciat,
qviseH ;9<^r«taMbiqiiidttBi-^perFundatttr:iidiB»a M fomxm qdr
^MmcoviBMo iuhbictua&iSJ) ine, qui iQ^hs^imae^H(»..vfitat»e in
rebu» cai^&fquiK ciuiura iequabititarti» cenfen*atione cernitijur«
omoe ius ciuite digerenduni ceii^uit in geuera, quae perpauca fimti
tdfifideeiwuqigfnprumqnafirnicnibi^aiquAj^bwi difpeitifada, atq«»
-eimiia» qitailK^Bt^^iiBcnua vsel partbifli;fioiniaa» definitieniblifi
;<{uam quaAquervini.habeaht, . ej^imenda i£e aebitratus' eft S^ Bieuit
quidem eft haec deliiieatii>, fed iiirif^dentiae, qttaltstnnc 4emperis
c^at, valds adcolnmodata:, nee.nos dubitare patitur Tnl- 4tus, qhii^
& quisy quae b»ui eomplexus eflb, iatius eip|iearet, peC" ie^
if$\h»m< ciuMis ^fiB^€t, cfaurimr iUaatque vbecior , 4illMA diiEcili^
ati^eobicura. Quae quidem omnia numquam efferiflet ipfius iuris
(icientia^ nifi ad ea artem omntum artiom maodmam, il) Cuius cognitlonem
qaim Cicen» a iiirrs poatiCcii fhidio preninquc feiiiii- ' gerc fwar, vt
Brat. ^t. dt kg, s, \%^ i % criiiiiiile £t, ad illui, JMm ad hec • -
ffcfioncfn t>peris pe rrinnife.
Quod CICERONE confilium idcnrate exprc4it M. Aur. Galttanuc StvJ»»
fru/tm c. 17. j. |. dum argumentum libri in iis potiflimum iusis
pracccyjtio- nibus, quae, do^inae gratia inucntae,. dcfiaiti^aibps,
diuifimiibutr mfdio* dici» difpofi(iombu% aUif^uc iimilibi»
obiciaatiMiibtts ceaftaMSI» ciSimoaaic. . ni
fjot&fowm, iiffnlifTrtinfnlrfTiniini pnli. i]ii«inim
ri^iifafMii fiiiiim nemt, dtfibhitxm diwilfimique conglutinaret «t
ration»€QritcJKOii- 'ftnng^t. Indo re€ta. partium difpofitio, et iufius
ordo, ifto fki- •piiM. ^naeque coilocentur, inde vis arguroentationts i«
rtttiomifn iptmdar, tnde «titm deftniendi et diuidendi modiit^ qiti
in^omnl -do£lrinainim i^nere explicatU' primui 9(f. > tStA- id* ;md«iWiitione
tiuins operis haec quidem h«(Sennai. lo^tnttnci «mnwdem ejoeni-
pUsaiiquot e reliquis TuUianae eniditionis monfBMitoti» potitisil-
^luftrare. Quam In rem optima procid dubb difctplina eftle&io
'Ihpkonm , Jid C 'IVebattumr 2Gtinn i cocfmiiim} * Iqiptotsum, qivie (toia
in praeceptis difl«rendi «d luris ^uaefHoines tranfferendis rt- 'fiintur.
Sic, quale dt partitiomun ac diisffiohum gemtf, tp^i Mttjis •artem
ingrediatur, elegantifltmis ipie exeroplis iarU tiuilif et abuHt'
if0thnis declarauit ^S). Definitionum:quis modus eflfe debeat, hirh
atitim-^t gttrtilis Aibtiliterd^niendadocoit ^). QoiDiiiodo argii-
imeitkis dtale2Hcis in iuiie ttendum £t, tamH>ttfcsm, timi»al^',
«iajri- ^e in Hbris de imteraio$n iiy^ perpartes eundodefhonlMMtit.
Qii*e (mgula, (icut axiomata iuris generaiia, pailiffl
aCioemne^tligeni^itfs multo, quam ab aliis, inculcata, quale e(l iliud :
nullam ejfe perfo- -nem^ fu t ie nd viteim eiue, qm s~vita emigraut rit^
fMfj^ut md eedat k ei ie - de 58), aut illud : vniur pecuniae ptures ,
diffimitibus ok ta^fiti^heredet ejfe non pojfe 59J , fi vberius perfequi
vellem , veroOr,' 'tk te^pus . , ^i^ pfius
•W '* 575 V. g. de hment. t. f jV'W4.''f-'**'*) delnuent. z, tt.
"J ""^iius, qaafll ititteriil, deficeret ^). Alui vero nobis
reftat quaeftio, «tque grauKHmar ac difficiilima , quani dirimere vijc
audeo, nui^ ^ciHoet ipfe rmquam librum de iure ciuiii in artem redigendo
ab- foluerit Gcero. Qtiin ita iit, in dubium vocat Bynkershoekius
^^), quem irero grauiflimis verbis reprehendit Bachius ^'). Abfit a
nif -procul, vt (an£liflimas violera Bachii manes; attamen non
pofTum, •quin fententiae Bynkershoekii calculum meum adiiciam, ac
mihi perTuafum habeam, hunc librum a CICERONE ad vmbilicum
num<> iquam fuilTe perdu£lum. Idque quum <:onie£lura probabiie
ell, tum quibufdam etiam veftigiis indicatur. Ac primum quiden
Quin^iianus ^), cui maximam puto fidem iiai>eadam efTe, difertis
verbis dicit, eum aliqua de iure ciuili componere corpijfe. Qui ^ldem
iocus nullo alio modo, ii quid iudicare valeo, inteliigi potefl, nifi de
hoc libro inchoato foium, non perfe£lo ^4). Tui* lium multa de iure
ciuiii in animo h«buifle fcril>ere, quorum in^ itium {a£him iit hoc
vno iibro edito, vt Baciiius opinatur, non fatis confiat, nec vlium
omnino, in quo expcefHe id.pro£efrus fit Cicero, reperi iocum. Deinde
vero in Ciceronis iibris, quos roatura aetate Quaedam occupauic OUncrhts
mi DiMr., quam aliquoties «xcicauimus, a pag-99- - 61)
Praetermiff: ad i. ». §• ^^•J>. Je V. f. in Ofufcc. T. II. p. tf^. etin
CoUef}. Vbl. p. i%j. <Ja) Hift. iur. Rom. p. S47. cd.
nouiflT. . ; .6j) /njiitt. Ormt. XII, }, 10. 64) Hadr- quidcm
Tumebus «^ (^infiilimni d. l. verba Fabii interpretatur de libris Ciceronis
de legibus «t de repuUicM , qui tamen non ir.agis de lure fue- runt, quam
eiufdem argumenti !'latonis. Cf. Luzac Sjtec. acad. fuura lau- dacum c.
3. $. 17. not. i8. p. 49* C ..^ D conlcrjpfit, ne verbo
quiderahuius ofperis mentio fit. Denique «iw paret, eum voluifle primas
illas lineas leuiter adumbratas latiut explicare, dumraodo paullum otii
fuppeditaret imraenfa nego^ tix)rum moles. lam vcro ab illp inde tempore,
quo priraum ad rempublicam adteflerat, cauflHrum defeniionibus, amicitiis
et cUeitv- telis tuendis, inimicitiis pcepulfandi», ampUflimis deaique
mun&' ribus adminiftrandis occupatus fuit ; fenem vero exceperunt
tur- bulentiflima reipublicae tempora, quibus aiiimus nofter facile
in* ducatur ad credendum, haud potuifl*e TuIIiura propter otii
inopiam huic libro vltimam imponere manum ^5)^ ,y..<. t»
Haec funt, quae in raeam iententiam brenlter adducenda^ pu^ taui,
certe non eo coniiUo, vt, quorum.aliter de-hac re fententift eft, eorum
au^oritatem infringere conarer, fed vt, quae conie£luy ra adfequutus
fueram, virorum eruditorum iudicio exactius ponderanda reUnqucrem, quo modo
optinw cognoscere possem, flntue in his aUqua ) quae vero esse
confentanea exiftimentur,. nec ne. Qaoi etiam fuboluifle videtur Eu. 0)-toni in
laud. Lib. Cng. dt vit» Str'- w SuJfiieih c 6* $. $^ iii Tbel iur. T. V.
p. i^^u ERRATVM. fag. 9. liOt S- pn> : pnmis 0imij,
lege: primct MH$r. yiRO V t RO LITTERARVM AC VIRTVTVM
LAVDE f FLORENTISSIMO mANm GOTTHELP
HORNEMANNO CHRIST. GOTTL. HAVBOLD ' iJwd "QuinUUiafiut
vmjtme tinftut, tum^am mi4tttm proffcij/e, ad CUero ijatde plaeeai, idi»
TEquidem, NOBILISSIME HORNE MAI^E-t totum eonueniret vel hic TFi^S
Ubetlus planijime^jlendit, t quo famiHaritas cum primipe Romanae eloquentiae,
eruditionis atquf venustatis tam arcte contracta eiucet, vt eam in
finguHf octijjimae difputationis partibus, ne dicim, verhls, exprimtre
videaris. Quae quemadmodum iamfota et ad iujium Jludiis TP^I S pretium
fiatuendum, et ad maiarem indies de ingenii TVJ excellentia
diligentiaeque adjiduitate D 2 fpem Grice: “If I were
asked to name the most brutal death an Italian philosopher ever suffered I am
between Gentile and Cicero. The former was a typical leftist mafia thing in the
middle of Florence; the latter was commanded by Marcantonio and committed by
Erennio – il centurione – and Pompilio Lena – il tribuno militare – the action
was fast. Lena was careful to keep the head and the right hand --. He brought
them to Fulvia’s bedroom when Marcantonio was there. A slave displayed the head
and the right hand on a platter – the right hand and the head were later
displayed on the Rostro – Fulvia in the bedroom took a pin from her coiffure
and stuck it in Cicero’s tongue. Cicero had been captured on his way to Greece
– He could have saved his life, but the housekeeper informed Lena what road in
the wood he had taken. Cicero would have left earlier, but his brother wanted
to buy provisions for Greece (‘you never know what the food is like there’).
Cicero’s brother Quintus, along with his son, were killed soon after. The
prescriptions followed a rigorous order declared by the ‘ragione di stato’ ..
Cicero was first on the list. Mark told Plutarco: “I would not engage in such
cruelty – but Cicero was the most vile serpent!” --. Giovanni Botero. Keywords:
Staatsräson, Ferrari, civil equita di Vico, civilis aequitas di Cicerone,
ragion di stato, Candarini, Macchiavelli, Grice, conversational cooperation,
conversational equality, pirotic generality, conceptual, applicational, formal.
Generality, universalizability, civilis aequitas, aequitas, =, identity and
aequitas, aequi-, justice as fairness, principle of conversational reciprocity.
Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Botero” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Botta: l’implicatura conversazionale del primo filosofo italiano – fat
philosopher, brave, addicted to general reflections about life, greatest
living, Continental -- ‘professional
engaged in philosophical research’ – Appio – filosofia italiana – Luigi
Speranza (Cavallermaggiore). Filosofo italiano. Grice: “The most
relevant of his tracts is his ‘storia della filosofia romana,’ – but he also
played with Leopardi, and he is especially loved in the Piemonte as a
‘dantista’! -- Grice: ““You’ve gotta
love Botta – my favourite is his tract on Alighieri as a philosopher – he
applied all he had learned about philosophy at Cuneo to Aligheri – the result
is overwhelming!” Studia e insegna a Torino. Il suo palazzo divenne un rinomato
salotto culturale. Examina la filosofia italiana, Cavour, Alighieri. Dizionario biografico degli italiani. The rise of
what Italians call philosophy ‘in the volgare’ is contemporary with the Revival
of Letters, when the hahit of independent thought, gradually developing, asserted
itself in opposition to Scholasticism. The early establishment of the four
Republics (Genova, Pisa, Venezia and Amalfi), the growth of industry, commerce
and wealth, the increasing communication with the East, the propagation of
Arabic Science, the influence of the Schools of Roman Jurisprudence, the
gradual formation of the ‘volgare’ out of the Roman language, and above all,
the growing passion for the literature of Ancient Rome, all combined to
stimulate the human mind to free itself from the servitude of prevailing methods
and ideas. The Catharists appeared in Lombardy, and extending throughout the
Peninsula under various names, such as the ‘Paterini’, the ‘Templari’, the ‘Albigesi,’
the ‘Publicani’, and others, remained the unconqnered champions of intellectual
liberty. A numerous and powerful school of philosophers, embracing the most
prominent representatives of the Ghibelline party, laboured so persistently for
freedom of thought and expression, that it was denounced by the Roman Popist Church
as a School of Epicureans and Atheists. Foremost among these, according to
Aligheri, himself a Ghibelline, is the Emperor Frederick II., the patron of the
Arabian scholars, a poet, a statesman and
aphilosopher. His friend, CardinalUbaldini;Farinata degli Uberti, a hero in war
and peace; Latini, the teacher of Alighieri; and Cavalcanti, ‘the physicist,
the logician and Epicurean,’ as a contemporary biographer calls him. Meanwhile
Brescia strives to extend to the field of politics the philosophical revolution
which had so early begun, and which is now sustained by secret societies widely
spread throughout the Peninsula, alluded to in the early poem of St. Paul's
Descent to the Infernal Regions. To the same object of intellectual
emancipation are directed the religious and social movements headed by such
Reformers as Parma, San Douuino, Padova, Casale, Valdo, and Dolciuo. But- as a
promoter of freedom in philosophy as well as in political science, Aligheri stands
preeminent in the history of his country. He is sthe first to construct a philosophical
theory of the separation of the ‘lo stato fiorentino’ from the Pope’s Church in
his De Monarchia, in which he advocates the independence of the civil power
from all ecclesiastical control. Aligheri also opposes the Papal power in
immortal strains in the Divina Commedia; and, under the popular symbols of the
age, strive to enlarge the idea of Christianity far beyond the limits, to which
it wasconfined by the Scholastics. Petrara boldly attacked Scholasticism in
every form, denounced the Church of Rome as the impious Babylon which has lost
all shame and all truth, with his friend Boccaccio devoted himself to the
publication of ancient MSS., and laboured throughout his life to excite among
his contemporaries an enthusiasmfor Classical Ancient Roman Literaccure. His works
“DeVera Sapientia”; “De Remediis Utriunque Fortunes”; “De Vita, Solitaria”; “De
Contempu Mundi”;, blending Platonic ideas with the doctrines of Cicero and
Seneca, are the first philosophical protest against the metaphysical subtilties
of his age. Thus the fathers of Italian literature are also the fathers of the
revolution which give birth to the philosophy in ‘the volgare’. The study of the original writings of Plato and
Aristotle, and the introduction of an independent exegesis of the ancient philosophers,
soon produces a still more decided opposition to Scholasticism; a movement
aided by the arrival of Greek scholars in Italy before, and after thefall of Constantinople.
Prominent among these, were the Platonists Pletho and Bessarion, and the
Aristotelians Gaza and Trebizond, who place themselves at the head of the philosophical
revival in Italy. While Platonism becomes predominant in Tuscany under the
patronage of Medici, the influence of Ficino, and the Platonic Academy founded
by the former in Florence, Aristotelianism extends to the Universities of
Northern Italy and particularly to those of Padua and Bologna, taking two
distinct forms, according to the sources from which the interpretation of
Aristotle is derived. The Averroists followed the great commentary of Averroes,
and the Hellenists, or the Alexandrians, sought the spirit of the Stagirite in
the original, or in his Greek commentators, chiefamongwho m was Alexander of Aphrodisias.
The Averroistic School, mainly composed of physicists and naturalists, was the
most decided opponent of the Scholastic system in its relation to theology.
Indeed, medicine, Arahicphilos ophy,Averroism,astrology, and infidelity,
early in the Middle Ages hud become synonymous terms. Abano, who may he
considered as the founder of the Avcrroistic School in Italy, was one of the
first who asserts, under astrological forms, that religion has only a relative
value in accordance with the intellectual development of the people. He was arrested
by the order of the Inquisition; but he died before sentence was passed upon
him. His body was burnt, and his memory transmitted to posterity as connected
with infernal machinations. Ascoli, a professor at Bologna and a friend of
Petrarca, is condemned to burn all his books on astrology, and to listen every
Sunday to the sermons preached in the church of the Dominicans. Later he was
burnt at the stake, and his picture appears in one of the many Infernos painted
on the walls of the Italian churches by Orcagna. The eternity of matter and the
unity of human intellect are the two great principles of the Averroistic
doctrine. Hence the negation of creation, of permanent personality and of the
immortality of the soul became its principal characteristics. Although some of the
members of this School endeavour to reconcile its doctrines with the dogmas of
the Church, others accept the consequences of its philosophy, and boldly assert
the eternity of the imiverse and the destruction of personality at death. Fra
Urbano di Bologna, Paolo of Venice, Nicola da Foligno, and many others, are
among the first. Among the second may be mentioned Nicoletto Verniaa, Cajetano
and above all Pomponazzi, with whom began a period in the development of Anti-Scholastic
philosophy. Hitherto the followers of Averroism confine their teaching to
commentaries upon the great Arabian philosopher; but with Pomponazzi philosophy
assumes a more positive and independent character and becomes the living
organ of contemporary thought. Indeed. while he adheres to the Averroists in
his earnest opposition to Scholasticism, he is a follower of the Alexandrians
in certain specific doctrines. Thus on the question of theimmortality of the
sonl (‘l’animo’), which so agitated the mind of the age, while the Averroists
assert that the intellect after death returns to God and in time losses its
ndividuality, Pompouazzi with the Alexandrians reject that compromise, and
openly denies all future eexistence. He holds that theorigin of man (‘l’uomo’)
is due to the same causes which produce other things in nature: that miracles a
but illusions, and that the rise and the decadence of religion depends on theinfluence
of th estars. It is truet hat he insists on the opposition of philosophy and
faith, and thought that what is true in the former might be false in the
latter, and vice versa; a subterfuge, into which many philosophers of the
Middle Ages are forced by the dangers, to which they are exposed. Pomponazzi is
the author of many works, one of which, De immortalitate animae, was burnt in public.
His most celebrated disciples are Gonzaga, Giovio, Porta, and Grattarolo. His
opponents are Achillini, Nifo, Castellani and Contarini, all moderate
Averroists, who strive to reconcile Christianity with natural philosophy; an
effort, in which they are joined by Zimara, Zabarella, Pendasio and Cremonini.
Among the Hellenists, who maintained in part the opinions of Pomponazzi, is
Thomeo, a physician at Padua, who, on account of the vivacity of his polemic
against Scholasticism, the Hippocratic character of his doctrines, and the
beauty of his style, is considered as the founder of Hellenic criticism and naturalism
in the Age of the Renaissance. To the same class of philosophers, although
neither pure Hellenists nor Averroists, belong Pico and Cardano, who strive to
substitute in place of Scholasticism philosophic systems founded partly on
Christianity, and partly on Platonic ideas, or on doctrines derived from the
Cabala and astrology; Cesalpino, who constructs a pantheistic philosophy on
Averroistic ideas, and Vanini, who for advocating a system of naturalism is
burnt at the stake. Other philosophers oppose contemporary philosophy chiefly
for the barbarous form, in which it is expressed, such as Valla, Poliziano,
Barbaro, Nizolio, and Vives. But a more effectual opposition to Scholasticism
is due to the introduction of the experimental method into scientific
investigations, which was first inaugurated by Vinci, who, within the compass
of a few pages anticipates almost all the discoveries which have been made in
science, from Galilei to thecontemporar ygeologists. Nizolio, Aconzio, Erizzo,
Mocenigo and Piccolomini continue the work of Vinci in insisting on the
application of the experimental method in philosophy. This application is partially
at least attempted by Telesio aud by Patrizi who oppose Scholasticism by
striving to create a philosophy founded on nature. Bruno boldly undertakes the
philosophical reconstruction of mind and nature on the basis of the unity and
the universality of substance; while Campanella establishes his philosophy on
experience and consciousness. To promote this scientific movement learned
associations everywhere arise; the "Acadeinia Secretorum Naturae” is
instituted at Naples by Porta; the Telesiana is established by Telesio in the
same city; the Lynchean is founded in Rome by Cesi, and the Academia del
Cimento in Florence. Meantime the opposition to Scholasticism extends to the
field of politics, where Machiavelli establishee the principles of that policy,
which is destined to triumph in the
establishment of Italian unity on the ruins of papal sovereignty, a policy
which found a powerful impulse in the religious revolution attempted by
Savonarola, a still more effectual aid in the invention of the art of printing,
and a pledge of its final triumph in the great Reformation. In vain the
sacerdotal caste persecute and imprison the philosophers and reformers, and
burn them at th e stake; in vain it strives to drown philosophical liberty in blood.
The opposition increases and reappears in th ewritingsof Gnicciardini and
Sarpi, the bold defender of the Republic of Venice against the encroachments of
the Papal See, the philosopher and the naturalist, to whom many discoveries in
science are attributed. The political writings of Giannoti, of Paruta, and
Bottero, which are devoted to the emancipation of society from the authority of
the Church, close the period which opens with the aspirations of Alighieri
aud Petrarch, and is now crowned by the martyrdom of Bruno and Vamni. For
the exposition of the doctrines of the Italian philosophers of the Renaissance,
the reader is referred to Ueberweg's statements. See further: Tiedemann,
Geistder Speculative/} Philosophic; John 6. Biihle, Gesch. der neueren Philos.;
Tennemann, Geschichte der Philosophic; Ritter, GescMchU der Philos.;
Supplement) alia Storia delta Filosofia di Tennemann, by Romagnosi and Poli; Mamiani, Jiinnovamento delia Filmofm antica Italiana;
Spaventa, Carattere e sviluppo della Filosofia ItaliamidalSctxlo16"finoalnostrotempo.
On the philosophy of Aligheri, see A. F. Ozanam, Dante et la Philosophie
Cathdique. tranal. By Boissard, Lond; N.Tommaseo.La Commediadi Dante, G.Frap- porti,
SuMa Fiiosofia di Dante, UgoFoscolo, DiseorsomiltestodelPoemadiDante, G.
Rossetti, Commento analitico delta Diuina Commedia, Barlow, Critical,
Historical, and Philosophical Contributions to the Study of the.Dicina
Commedia, B., Dante as Philosopher, Patriot and Poet, New York; Rossetti, A
Shadow of Dante, Boston, and the valuable works written on the Italian poet by
Schlosser, Kopish, Wegele, Blanc, Goschel, Witte, and Philalethes (the present King
John of Saxony). On Petrarch, see Bonifas, De Petrarca Philosopho, and
Maggiolo, De la Philosophie morale de Petrarque. On the opposition of Petrarch
to Scholasticism cf. Renan's Averroes et VArenvisme. The doctrines of Averroes
were introduced into the Peninsula from Sicily, where appeared the first
translations of the commentary of the Arabian philosopher. They soon became naturalizedi
at Padua, Bologna, and Ferrara, and the absorbing subject of lectures and
discussions. The principal lecturers belonging to this School are Abano, the
author of “Conciliator differentiarum Philosophorum et Medicorum”; Gonduno, whose Quastiones et Comments on
Aristotle, Averroes, and Abano are extant in the national library of Paris,
some of which were published in Venice; Urbano da Bologna who writes a voluminous
commentary of the work of Averroes on the book of Aristotle, De Physico Audita.
It was published in Venice with a preface of Vernias; Paolo di Venezia, the
author of “Summa totius Philosophiae”, who defends the doctrines of Averroes in
the presence of eight hundred Augustinians against Fava, the Hellenist; Tiene,
Bazilieri, Foligno, Siena, Santa Sofia, Forll, Vio, Vernias and many others
have left voluminous MSS. in the libraries of Venice, Padua, and Bologna, as
witnesses of their devotion to the ideas of the great Arabian philosopher.
Pomponazzi may be classed among the Averroists, as far as he believes in the
existence of a radical antithesis between religion and philosophy. Pomponazzi,
however, rejects the fundamental principle of Averroism, the unity of the intellect,
and in this respect he belongs to the Alexandrian School. He is the author of several
works: “De Immortalitate Animae”; De Fato; De Libero Arbitrio; De Pmdes Unatione;
De Providentia Dei; and De naturatium effectaum admirandorum causis, scilicet de
Incantationibus. Achillini is one of his opponents, and the School o fPadua has
left no record more celebrated, than that of the public discussions held by those
two philosophers. Achillini's works were published inVenice. The two adversaries
having been obliged to leave Padua, established themselves in Bologna, where
they continued their disputations till the occurrence of their death. Nifo is
another opponent of Pomponazzi. At the request of Leo X. he writes his “De
Anima”, which gives occasion to Pomponazzi to publish his “Defensorium contra
Niphum”. Nifo was also the author of “Dilucidarium Metaphyscarum
Disputationum.. Marta in his Apologia de Animae Immortalitate, Contarini in his
De Immortalitate Animae and several others strive to confute the doctrines of
Pomponazzi on the mortality of the soul. He is defended by several of his pupils,
and particularly by Porta in his “De Aniina, de Spcciebus inteUigibiUbus.” Porta
is also the author of De Humana Mente DispuUitU), De Merum Naluralium
Prindpiis, De Dolore; A n homo bonus vel malus vokns fiat. The Lattr. m
Council condemns both those, who taught that the human soul was not immortal, and
those who asserted that the soul is one and identical in all men. It condemns
also the philosophers who affirm that those opinions, although contrary to
faith, are philosophically true. It enjoins professors of philosophy to refute
all heretical doctrines to which they might allude, and prohibits the clergy to
study philosophy for a course longer than five years. Indeed, Averroism becomes
hostile to the doctrines of the Church, and it is condemned by Tempier,
archbishop of Paris, who causes its principles to be embodied in distinct propositions.
Among these were the following: Quod iermoi.est/ wologici sunt fundatiin fabulia.
QuodnUiilplussciturprop tersciretheologian. Quod Jobulmandfalsasuntinlege Christiana,
sic Pombainaliis. Quod lex Christianaimpeditaddiscere. Quod sapicntes in undi sunt
philosophitantum. Notwithstanding the condemnation of the Church, those ideas
seem to have taken hold of the philosophical mind of the age, and long continue
to find favour among teachers and students. There are, however, philosophers who,
adhering to the doctrines of Averroes, strive to blend them with the standard
of an orthodox creed. Among them Zimara in his “Solutiones contradictionum in
dicta Aristotelis et Aeerrois,” Antonio Posi di Monselice, Palamede, Bernandino
Tomi-tano di Feltre and several others. Meantime, new translations and new
editions of the works of Averroes, more correct and more complete, appear, due
to the labors of Bagolini of Verona, Oddo, Mantino, Balmes, Burana and others.
Zabarella, follows Averroes in his lectures at the University of Padua, and findsan
opponent in Piccolomini. Pendasio strives to blend Averroism with
Alexandrianism, and Cremonini, the last repre sentative of Averroism in Italy,
gives new forms and new tendencies to the doctrines of his master. His lectures
are preserved in the library of St.Marc in Venice, and form twenty-four large volumes.
Cf.PUtro Pomponacci, Studi Storicisulla Scuola di Bologna t di Padua by
Fiorentino, P. Pomponacci by B. Podesta; and P. Pomponacci e la Scienza by
Luigi Ferri, published in the Archivio Storico Italiano, Hellenic
Aristotelianism, not less than Averroism, was a step toward the emancipation of
the human intellect. The same object was greatly promoted by the Schoolof
Humanists, represented by Valla, Poliziano and Vives, and by the Platonic
revival through the Academy of Florence, and the translations and the works of
Ficino; cf. Tiraboschi's Storia delta, Letteratura Italiarut; Heeren's GeschkhU
det Studiums der dassischen LUeratur seitdem WiederauJ Uben der Wissensehaften,
Renan's op. c.; I. Burckhardt's Die Cultur der Renaissance in It/Uien, Von
Alfred von Reumont's Geschicht* der Stadl Home; I. Zeller's Italit et In
Renaissance, and the Edinburgh Review, Tiie Popes and Ute Italian Humanists.
The Humanist revival, properly speaking, commenced with the advent to Florence
of Chrysoloras; and it is promoted and illustrated by the researches and the
writings of many scholars, such as Poggio, Filelfo, Aretino, Valla, Traversari,
Vegio, and Tommaso di Sarzana, who afterwards became Pope under the name of
Nicholas V. The Council of Constance contains among its members several of the
most learned humanists of the age. and for a time the Papal See is at the head
of the movement for the revival of the study of classical literature. Prominent
among the popes who promoted that revival are Nicholas V., already mentioned,
Martin V., Eugene IV., Pius II., known under the name of Enea Silvio
Piccolomini, and Leo X. To this revival may also be referred the origin of the
Academical bodies and literary associations which formed so characteristic a
feature of the literary life of Italy of that time. Of these associations, those
which held their meetings in Florence, at the Camaldolese Convent degli Angeli
and at the Augustine Convent delloSpirito, are the most celebrated. The controversy
between the Platonists and Aristotelians of the Age of the Renaissance is
described in De GeorgWs Dmtriba by Leo Allatius in Script. Bizant.; in Boivin's
QuereUe rtes Phibsophes du XV. Hidcle (M/'tnoires de literature de l'Academie
des Inscriptions), and in Gcnnadius and Pletho, Aristotdismus und Platonismus
in der Grieehixclien Kirehe, by W. Gass. The following are the works of L.
Thomeo, the Hellenist: Arist'itelis Stagirita par&i owe vacant naturaUa,
Dialogide Divinatione; Be Animorum ImmorUtlitate; De Tribus Animorum Vehiculis;
De Nominum Ineentione; De Precibus; De Compescendo Luctii; De JEUitum. Moribus;
De Belativorum Natura; De Animorum Essentia. Giovanni Pico della Mirandola writes
De Ente et Una: Twelve book* against Judiciary Astrokigy; Ileptaplon, or a
treatise on Mosaic Phileisophy; Rtgu!* Oirigentis lwminem in pugna spirituali,
and Nine hundred Theses on Dialectics, moral, physical, and mathematical sciences,
which he defends in public in Rome. His nephew, Giovanni Francesco Pico, holds
the same doctrines, and writes in defence of the book De Ente et Uno. Cf. Das System
des John Pico von Mirandola by Dreydorff. Cardano writes many works, which are published
in ten volumes in quarto. The principal ones are: “De Subttilitate librixx; De
Rermn Varielate. Cardano is celebrated for his Formula for solving equations of
the third degree. Cardsano is also the author of an autobiography. His doctrines
are refuted by Scaligero in his Exereitalionesexotcrica. And defended by himself in his Apologia. Cf. Rixner's and
Siber's Beitrage zur Geschiehte der Physiologie im weiteren und engeren Sinne
[Ltben nnd Meinungenberuhmter Physiherim.). Cesalpino is the author of several
works on physiology and medicine, PerifHJtetiearum Quasii'w*m libriqvinque,and
“DtemonumInvestigatin Peripatetiea. Valla writes Etegas-
tutrumlibrisex.DialeetiroyDixputatioiws, and DeVeraBono. He translates also the
Iliad, Herodotus, and Thucydides. Poliziano translates the Manual of Epictectus,
the Questions and Problems of Alexander of Aphrodisias, the Aphorism of
Hippocrates, and the Sayings and the Deeds of Xenophon. He writes also
Parepistomenon,in which he proposed to describe the tree of human knowledge.
Barbaro writes on Themistius, and on the Aristotelian doctrine of the soul. Tives
De Causis corruptarum artium, De Initiis, SectisetLaudibus Philosop7tia, id.;
De Anima et Vita. Of the numerous treatises of Vinci the greater part still remainin
manuscript in the Ambrosian library at Milan. They are written from right to
left, and in such manner that it is necessary to employ a glass in order to decipher
them. Extracts from his MSS. were published in Paris by Yenturi. Xizolio writes
the Antibarbarusiseu de veris principiis et vera rntviM philosophandi contra
Pseudo-PhUosi/phos. Aconzio, Metliodus, scilicet recta investigandarum
tradendnrumque artium ac scientiarum ratio. Sadoleto, Phadrus, seu de laudibus
Philosophia. Erizzo, De W Istrumentu e Via incentrice degli Antichi. Mocenigo, De
eo quod est paradoxa. Piccolomini, “L'Istrumento della Filosofia”, Filo-
«"Jin luiturale, and Istituzione morale. According to Tiraboschi,
Piccolomini is the first philosopher who used ‘the volgare’ in his writings. He
is however, preceded by T. Golferani, who long before writes treatise in that
language, Della Memoria locale. Piccolomini, a nephew of Piccolomini, writes “De
Rerum DefinUionibus;andUnicersa de Moribus Philotophia. Here may also be mentioned
Porta, the author of “De Humana Physiognomia” and Deoc- eulti* Uterarum initio,
seu De A rte animi sensi occulta aliis significandi”; Brisiani Methodus
Scientinram”; “Veneto, De Hdrmoaia ifundi”; Con tarini, De Perfectione rerum,
libri sex”; “Mazzoni, De TripUci Hominum Vita”, “De Consensu Aristotelis et
Ptatonis” and “In AristoteU*etPlatonis unitersam Philosophiam Praludia”, and Valerii,
“Opus aureum in quo omnia explicantur, qua Scientiarum omnium parens Lullus
tarn in Scientiarum arbore, quam arte gcnerali, tradit. Telesio writes “De
Rerum Natura juxta propria principia. Varii de naturalibus rebus libelli, “De hisquainaerefiuntetdeterra-motibus.
Quod aniirud universum ab unica anima substantia gubernatur, adversus Oalenum. Cf.
Hixter's and Siber'sop.c.;alsoli.Telesio by Fiorentino. The method pursued by
Telesio he himself thus describes. “Sensum videlicet et nos et naturam, aliud
praterea nihil sequutis umus, qua summes ibiipsa concorsidem semper, et eo demagit
modo,a tque iilemsem perojteratur. Of the origin of the world he says as
follows. Liemotissimamsci licet obscurissimamque rem et minime naturali ratione
afferendam; cujus cognitio omnis a sensu peiulet, et de quanihilomninoasserendum
situnqumn, quod volnonipso, telipsiussimile perceperit sensu. Patrizi, a
Croatian, writes “DiscussionesPeripatetica, Nonade L'niccrsis Pliilosuphia, in
qua Aristolelica methodo nun per m/itum, sed per lucem ad
primaincausamascenditur; DeliaPoeticaolaDecaistoriale. Cf.Rixner and Siber op.
cit. Of the works of Bruno some are written in the learned and some in the
vulgar. The latter are edited by Wagner, Leipzic, the former (only in part) by Gefrorer,
Stuttgart. The following is the complete catalogue of his writings: “L’Area di
N'ie”; “De Sphara”; “Dei Segni dei tempi”; “De Anima”; “Claris magna”; “Dei
Predieamenti di Dio”; “De Umbris Ideurnm”; “De Compendiosa Architectura”; “II
Candelajo, a Comedy, “Purgatorio dell’Inferno”; “Explicatio tri- ginta
S giU/irum, l a Cenadelle Ceneri, five dialogues; “Delta Causa, Princi-fiio
et Uno, De, flnfinito Unieerso e Mondi, Spaccio delta bestia trionfante, Cabala
dd cacallo Pegaseo con Fagyiunta de/F asino C'iUenico;Degli heroici Furori”; “Figuratio
AristoteliciAuditusphys”; “Dtalogiduode Fabriciimorden
tuSaUrnitanipropediritiaadinttntKmeadpeTftctam Cmmimttx impraiim. J$ri Brum
intomnium”; “De Lampade combirtaturia Lulliana”; “De Program a Lampade
cenatoria Logieorum, Acrotirmu*. teu ration** articuiorvat phyxiomm advertu*
Arisloteiieat, Oratio Valedictoria”; Yitemberga habiUi; De Sfxtrrum
ScruiinioetLampade eombinaVoria Raymondi Luilit.Centum ft Seragikt-i ArtieuU
adeem* hvju* tempettati* Mathtmatico» atque PhAutuplto*. Oratio «*»>
latoriahabitainobitu PriridpUJuUiBrun*ricen*ium D»ci*.IS"*!*; DtItnagiuum.S§**-
rumetIdearum Compomtiane, De Tripliee MinimaetMemura, DeMonadt.
NutneroetFigura. DererumImagmibut”; Libredew tette arti liberali”; “Liber
triginta Statuarum, Tempiam Mnemonidi”; “BeMuttipUciJfundi Vita, (unpublishedandlost);
DeSatmie gettibu*(id.); De Prindpii* Yeriiid.); De Attrobigia {.id); De Magia
pAgnca;Itt Phytica; Libretto di eongiurazioni; Surmna terminorum
metayJtysicorum, pubL W H; Artiftcium perorandi. pubL 1012. Cf. Bruno oder uber
da* uaturliche. and gi-ttlxit Prineipder Dinge,by Schelling.AlsotheintroductionofT.Mami.iiitothe
translation of Schelling's dialogue by the Marchioness M. Florenzi Waddington;Bax
ter's and Siber's op. cit Bruckerii Hutoria PhMonophia. L 6. Buhle, Commentat»
deOrtuetProgre**u PantheimniindeaXenophane Cohfoiaoprimaeju* authtrreunptt ad
Spinozam; Nioeron, M'moiret pour »ercir a Chiatoire de* hmmnt* iiitutre*; C.
Stepo. Jordan, Di*qui*itio de Jordano Bruno Nolano; Guil. F. Christiani. De
Studii* Jordan Brunimathematicis; Kindervater,Beitrdgetur LebentgetchichU de*Jord.
Bruno. D. Lessman. Giordano Bruno in Cisalpinische Blatter. Tom. 1; Fullebom.
Beitr Aye tur G e*chiehte der PhUmoph., F. L Clemens, Bruno und Nicheiae* t'/n
Cusa, 1847; John A. Scartazzini, Ein BluUeuge de* Wittens, Ch. Bar- tholmes,
Jordano Bruno, George Henry Lewes, History of Philosophy, laBS: Sigwart.
Spinoza's neuentdeckter fractal von Gott, A. Debs, Jordani Bruni Vila et
Scripta, Lange, Geochiehtc de* Materialumus,
Donienico Berti, Vita di Bruno, which contains the proceedings of
Bruno's trial before the Inquisition of Venice, recently discovered in the
archives of that city., Tommaso Campanella's principal works are as follows:
L'nicersm PhilnsoyJiiaten Metaphyxicarum Rerum juxta propria dogmata, parte*
Ire*, Philoaephia teia&u demonttrata et in octo disputation** di*tincta,
advertu* eo* qui propria arbitral*, non autem semata duce natura, philosophati
aunt, ; Beak* Philosopher eptiegutit* parte* quatuor, hoc e*t de rerum natura,
hominum, moribus, etc. His Ciiitas Soli*, akindof Utopian romance, formspartofthe
latter work. Delibruproprii*etrecta ratione studendi Syntagma, De Seiuu rerum
et Mugia. De GentSesimo nonretinendo; Atheismu» triumphatu*;Apologiapro Galihro;
DeMonarchU\Ui*pa*i- cti; Disputationum in quatuor partes PhUosophia BeaU* libri
quatuor; several philosophical poems in Latin and Italian. Cf. Baldachini, VitaeFilosofiadi
T.Campaneila, A. D. Ancona. Introduction to the new edition of Campanella's
works, Turin, 1854;S.Centofanti, an essay published in the Archirio Storico Italiano;
Spaventa and Mamiani, op. cit.; also Sigwart, Tit. Campaneila und Heine
poUtischen Idem, in the Preuss. Jahrb., Mile. Louise Colet, QSucrechoutie de
CampaneBa, Pierre Leroux, Encyclopedic nouveUe, and G. Ferrari, Corso sugli Scrittvri
pdititi Italiani. L. Vanini is the author of Amphitheatrum JEternai
Procidentia; De edau- randi* Natura;, Regina Detrque morlalium, arcatti», Dt
Vera Sapientia; Phytic- Magicum;DeContemneiida Gloria; Apolngiiipro Motaieaet Oirirtianalege.
Cf.W.D. Fuhrmann, Leben und Schicksale, Character und Meinungeii de* L. Yaumi, Emue
Waisse. L. Vantili, sa vie, sa doctrine, et sa mort; Bxtrait dea
mcmoires de P Aoadémie dea Sciences de Toulose. Arpe, Bayle, and Voltaire in
several of their works undertake the defence ofV anirò. Cf.alsoLaVieetles SentimentsdeL.VanirtibyDavidDurand,and
Rousselot CEuvres P/Ulosophiques de L. Vanini. Of all the editions of Machiavelli's
works, that of Florence, in 8 vols. 8vo. is the fullest and thebest.
Aneweditionhas beenrecently publishedin Florencepartlyby Lemmonier and partly by
G.Barbera. Ofhiswritings,11Principe,writteninloll, Discorsi sulle Decite di T.
Livio, and Le Storie Fiorentine are the most celebrated. Cf. Gesohichte der
Staatswissensc/uiften, by B. von Mohi, Banke's zar Kritik neuerer
Gesc/iichts/icreiber; Macaulay's Essay on Machiavelli in his Critical and
Historical Essays. Ferrari in his Corso sugli Scrittoripolitici Italiani, and Pasquale
St.Mancini, Della Dottrinapolitica del Machiavelli. See also the life of Machiavelli
published in the Florentine edition of his
works. The principal work of Guicciardini is “La Storia d'Italia”, extendingfrom1490to
Its best edition is that of Pisa in 10 vols. An edition of his unpublished
works appeared in Florence,under the editorship of G.Canestrini. This valuable
publication contains “Le Considerazioni intorno al Discorso di Nicolò
Macliiavélli sopra la prima Deca di T.Livio; I Ricordi politici e civili; I Discorsi
politici; Il Trattato ei Discorsi sulla Costtuziome della Republica Fiorentina e
sulla riforma del suo governo; Im Storia di Firenze; Scelta dalla corrispondenza
ufficiile tenuta dal Guicciardinidurante le diverse sue Legazioni; and il
Carteggio, or his correspondence with Princes, Popes, Cardinals, Ambassadors, and
Statesmen of his time. Cf.Banke'sop.cit.;Thiers'Ilis- totre du Consulat et de
l'Empire — Avertissement; the Preface by Canestrini to the Opere inedite di Guicciardini,
and Storia della Letteratura Italiana, by Guidici. For the works of Savonarola,
Sarpi, Giannoti, Parata, and Bottero, cf. Ferrari, op.cit. Savonarola is the author
of Compendium totius philosopliimtarn naturalisquam moralit, and of Trattato circa
il reggimento e il governo della città di Firenze; cf.Storia di Savonarola by
Villari. Sarpi writes in the volgare “La Storia del Concilio Tridentino”, a
work which has been translated into the learned, also, “Opinione come debba
governarsi la Republica Veneziana”, and many other works, of which a full
catalogue may be found in the Biografia di FraPaoloSarpi bhyk.Bianchi-Giovini. The
principal writings of Giannoti are “Della Republica di Venezia”; “Della
RepubUca Fiorentina”, and Opuscoli; of Parata, Perfezione della vita politica,
Discorsi politici. Of G. Bottero, La Ragione di Stato; Republica Veneziana;
Cause della grandezza delle Città, and I Principi. The sun of philosophy in
Italy rose with Galilei, a native o fPisa,
and the chief of the School, which a century before had begun with Vinci. At an
early age, Galileo is a professor at Pisa and Padua, and afterwards holds the
office of mathematician and philosopher at the Court of Tuscany. He is the true
founder of inductive philosophy. Regarding nature as the great object of
science, the autograph book of the Creator, Galilei holds that it cannot be
read by authority, nor by any process a priori, but only by means of
observation, experiment, measure and calculation. While, to aid his
investigations, he invents, the hydrostatic balance, the proportional compass,
the thermoseope, the compound microscope and the telescope, he borrows from
mathematics the formulas, the analyses, the transformation and development of his
discoveries. Applying this method to terrestrial and celestial mechanics, he
makes important discoveries in every branch of physical science, and places th eheliocentric
system on a scientific basis. Having thus given the death-blow to Scholasticism,
he is arrested by the Inquisition, forced publicly to recant, and to remain
under its surveillance for the rest of his life. Speaking of the comparative merit
of Galilei and Bacon, Brewster says that had Bacon never lived, the student of
nature would have found in the writings and the works of Galilei not only the
principles of inductive philosophy, but also its practical application to the
noblest efforts of invention and discovery. The eminent scientist Biot, while asserting
the uselesness of the Baconian method, insists upon the permanent validity of
that of Galilei; and Trouessart declares that in science we are all his pupils.
Galileo founds a School honoured by the names of Torricelli, Viviani, Castelli,
Borelli, Cavalieri, Malpighi, Spallaiizani, Morgani, Galvani, Volta and other
eminent scientific men, who, following his method successively, take the lead
in the scientific progress of Europe. It is due to this activity in science, that
the Italian soul is enabled to resist the oppressive influence of the political
and ecclesiastical servitude, under which Italy labored, and it is through the
example of Galilei, that physical science never becomes so predominant, as to
exclude the stndy of philosophy. Throughout hi sworks he loses no occasion to
insist n efficient and final causes, and on the infinite difference which
exists between the divine and the human intelligence; and while he deprecates
the scepticism, which denies the legitimate power of reason, Galieli rejects
pure rationalism, which knows no limit for human knowledge. Galilei asserts that
beyond all secondcauses, there must necessarily exist a First Cause, whose
omnipotent and allwise creative energy alone can explain the origin of the
world; and he professes faith in that Divine Providence which embraces the
universe as well as its atoms, like the sun which diffuses light and heat
through all our planetary system, while at the same time it matures a grain of
wheat as perfectly, as if that were the only object of its action. The
works of Galilei have een published in a complete edition, 10 vols., under the editorship
of Alberi. “Le Opere dì Galileo Galilei, prima edizione completa,condutta sugli
autentici Manoscritti Palatini,Firenze. This edition contains the life of
Galilei,written by hi spupil Viviani. Among his biographers and critics may be mentioned
Ghilini in his Teatro di uomini letterati; Rossi in his Pinacotheca Nustnum
Virorum, Frisi, Eloggo di Galileo, which is inserted in the Supplement de L’Encyclopedic
de Diderot and D’Alembert; Andres in his history of literature and in Saggio delli
Filosofia di Galileo; Brenna, “Vita di
Galileo”, inserted in the work of Fabroni, “Vita Italorum doctrina excettentium
qui Saculis xvii. et xviii. Jloruerunt; Tozzetti, in his Notizie degli
aggrandimenti dette Scienze fisiche in Toscana, in which he publishes the life
of Galileo written by Gherardini, his contemporary; C. Nelli, Vita e Commercio
letterario di Galileo; Bailly, Histoire de l’Astronomie moderne; G. Tiraboschi,
Storia della Letteratura Italiana; Montucla, Histoire des Mathematiques, Libes,
Histoire Philosophique de Progrès de la Physique, IL T. Biot, Artide Galileo in
Biographie universelle, published by Michaud; Barbier in his Examen critique et
complement des Dictionnaires hlistoriques les plus repandus; Brougham, Life of
Galileo; Salii, in his continuation of
the Histoire Uttiraire d'Italie de Ginguenò; Cuvier,
Histoire des Sciences Naturelles; Libri, “Histoire des Sciences Mathematiques
en Italie”; Brewster, Lines of Copernicus and Galileo (Edinburgh Review), Life of
Newton, and the Martyrs of Science; Boncompagni, Intorno adalcani avanzamenti delibi
Fisica in Italia; Wbewell, History of the Inductive Sciences”; Marini, Galileoe
VInquisizione, D.Bezzi, in the Atti dell'Academia Pontificia dei nuovi Lincei; A.
de Keumont, Galilei und Rom, published in his “Beitrage zur lUiUeniscJten
Geschicltte; Chasles, Galileo Galilei, sa Vie, son Proeès et ses Contemporains,
Madden, Galileo and the Inquisition; Bertrand, in his Les Fon diteurs de l’Astronomie
moderne; Trouessart, in his “Galilee, sa Missionscientìfique, saVie ets
onProeès”; Panhappe, “Galilee, sa Vie, ses Découvertes et ses Travaux”; Epinois,
Galilee, son Proeès, sa Condam'nation, d'après des document» inédits, in the
Revue des Sciences Historiques; Rallaye, Galilee, la Science et l’Eglise, in
the Revue du Monde Catholique; Jagemann, “Geschichte des Lebens und der Schriften
des Galileo Galilei”; Drinkwater, “Life of Galileo”; Selmi, “Nel Trecentesimo
Natalizio di Galileo in Pisa”; Feliciani, “Filosofia Positiva di Galileo”; Wohlwill,
Der Inquisition — Process des G. G.”; “Galileo and his
Condemnation,Rambler(Lond.), Casc of Galileo, Dublin Rerietp.specially worthy
of consultation; The Martyrdom of Galileo, North British Review, in reply to Biot in the Joural des Savants; Castelnnu,
Vie, Trataux. Proeès, etc. de Galil, Paris; Martin, “Galilee et les Droits de la
Science; “Galileo's ''System of the World " was translated into English by
Thomas Salusbury, fol. Lond. --. Giovanni Battista Vico, as the founder of the
philosophy of history, stands foremost among the philosophers of modern times.
He was born in Naples, and early devotes himself to the study of law,
philosophy, philology and history. Living in an age when the philosophy of Descartes
had become popular in Italy, Vico attacks the psychological method as the
exclusive process of philosophic investigation, maintains the validity of
common sense, and upholds the importance of historic and philological studies.
Vico’s writings, “De Ratione Studiorum,” “De Antiquissiiiia Italorum
Sapientia”, and “Jus Universale”, containing his “De Una et Universi Juris Principio
et Fine”; his “De ConstantiaPkUosophiceandDC Constantia-Pht- luloyias, form a
sort of introduction to his “Priiicipii di Scienza Nuova”, in which he develops
his theoryof the historyof civilization. Of this work, twice re-written, he
publishes two editions. In his introductory writings, Vico discusses the
question of method, particularly as applied to moral and juridical science, and
strives to evolve a metaphysical theory from the analysis of the roots of the language
of the Ancient Romans and from the general study of philology, which, according
to him, embraces all the facts of historical experience. Knowledge consists essentially
in a relation of causality between the knowing principle and the knowable. Since
the mind can only know that which it can produce through its own activity; that
is to say, the mind can only know those data of experience, which it can
convert into truth by aprocess of reason. This conversion, in which, according
to Vico, lies the principle of all science, neither the psychological method,
nor the geometrical process introduced by Descartes, can effect. It can only be
produced by a method in which certainty and truth, authority and reason,
philology and philosophy become united and harmonized, so as to embrace the
necessary principles of nature as well as the contingent productions of human
activity. To establish a fact which may be converted into truth, to find a
principle which has its basis in experience and common sense, yet is in harmony
with the eternal order of the universe, is the problem of metaphysics. This factorthis
principle, according to Vico, is to be found in God alone. the only true “ens” who,
being an infinite cause, contains in himself all facts and allintelligence. Thus DivineProvidence,
acting inu» mysterious way, but through the spontaneous development of human
activity, is the basis of all history, which reveals itself in the evolution of
language, mythology, religion, law and government. Whether we accept the mosaic
account, which points ont a state of de-gradation as a consequence of the fall,
or admit a primitive condition of barbarism, it is certain that, at a remote
period, the human race is in a condition far above that of the brutes. Gigantic
in stature, their bodies covered with hair, men roam through the forests
which covered th eearth, without family, language, laws, or gods.
Tetwithin them, though latent, there are the principles of humanity, sympathy,
sociability, pudor, honour and liberty, which, call forth by extraordinary
events, gradually raise them from animalityto the first condition of human beings.
This awakening is caused by terrific phenomena of nature, which, stimulating
the mind to consciousness, brought a jxirtion of mankind under the influence of
a super-natural power, and induces a number of individuals to take refuge in
caverns and to commence the formation of families. From thi spoint the dynamic
process of civilization is subject to certain laws, which preside over the development
of all history. Prominent among these laws is that which produces the universal
belief of all people in the great principles of religion, marriage and burial,
which from the first beome the true./ter/tfra humanitatix. This lawm anifests itself
in all the progress of civilization, which is divided into three different
ages: the divine, the heroic, and the human. The divine age is the first stage
of civilization, when the chief of the family is king and priest, ruling over his
subordinates as the delegate of heaven. It is the age of the origin of
language, rude and concrete, the age of sacred or hieroglyphic characters, of
right identified with the will of the gods, and of a jurisprudence identified
with theology, the age of idolatry, divination, mythology, auspices and oracles.
The heroic age has its birth when that portion of mankind which remains in a
savage condition, seeks refuge from the violence of their companions, still
more degraded than themselves, in the homes of those families already
established, and at the feet of the altars erected on the heights. The newcomers
are admitted into the family on condition of becoming servants of their
defenders, who now claim to be the off-spring of the gods,and heroes by right of
birth and power. Thus the primitive families are the rulers of the community,
enjoying rights which are not accorded to slaves -- such as the solemnity of
marriage, the possession of land, etc. Gradually the number of slaves
increases. They become restless under the domination of their masters, who
after long struggle are finally constrained to grant them some of their rights.
Hence the origin of agrarian laws, patronages, serfs, patricians, vas sals, and
plebeians, and with them the rise of cities, subject to aristocratic government.
Meantime language, losing some of its primitive rudeness, becomes imaginative
and mythologic; its characters become more fantastic and universal. Law is no
longer from the gods, but from the heroes, though still identified with
force; and the duel and retaliation take place of sacerdotal justice. In this period
the predominance of imagination is so great that general types become
represented bv proper names, and accepted as historical characters. Thus the
inventive genius of Egyptians finds a personification in Hermes, the heroism of
ancient Greece in Hercules, and its poetry in Homer. So Romulus and the other
kings of ancient Rome, in whom periods of civilization have been personified,
descend to posterity as historical characters. With the gradual development of
democracy the human age appears: and with it aristocratic or democratic
republics and modern monarchies, established more or less on the equality of the
people. Language becomes more and more positive, and prose and poetry more
natural and more philosophic. Religion loses a great part of its mythologic
alcharacter, and tends to morality and to refinement. Civil and political
equality is extended, natural right is considered superior to civil legality, and private right becomes distinguished from public.
In the pefection o fdemocratic governments there is only one exception to
equality, and that is wealth. But wealth is the cause of corruption in those
who possessit, and of envy and passion in those who desireit. Hence abuse of
power, discords, insurrections, and civil wars, from which monarchy often
arises as a guarantee of public order. Monarchy failing, the country which is
rent by corruption and anarchy will finally fall by conquest, or, in the
absence of conquest, it will relapse into a state of barbarism equal to that
which preceded the divine age, with the only difference that the first was a
barbarism of nature, the second will be a barbarism of reflection. The one is
ferocious and beastly, the other is perfidious and base. Only after a longp eriodof
decadence will that nation again begin the course of civilization, passing
through its different stages, liable again to fall and rise, thus revolving in
an indefinite series of “corsi” and “ricorsi”,
which express the static and the dynamic conditions of human society.
This theory is evolved by Vico from the history of Rome, making that the
typical history of mankind, whose principal features are repeated in the histories
of all nations. Thus the same law manifests itself again after the fall of the
Roman empire, when in the dark, the middle ages, and modern times, the divine,.the
heroic, and the human ages reappear. Civilization therefore in a given people,
that is to say, their progress from brutal force to right, from authority to
reason, and from selfishness to justice, is not the work of legislators
and philosophers, not the result of communication with other communities; but
it is the spontaneous growth of their own activity working under the influence
of exterior circumstances. The primitive elements of civilization are found
only in the structure of their language and mythology, their poetry and traditions.
The "Scienza Nuova," according to Vico, may he regarded as a natural
theology, for it shows the permanent action of Divine Providence in human
history; and as a philosophy, for it establishes the basis of the origin and
the development of human society, points out the origin of its fundamental
ideas, and distinguishes the real from the mythical in the history of nations.
This distinction, so far as it regards the history of Rome, is fully confirmed
by the more recent researches of Niebuhr, Schwegler, and Mommsen. The treatise
of Vico may also be regarded as the natural history of mankind and a philosophy
of law, for it gives the principles of ail historical development and the
genesis of the idea of natural right, as deduced from the common wisdom of the
people. The complete edition of the works of Vico in 6vols, was published in Milan,
under the editorship of Ferrari, the author of “La Mente di G. B. Vico”, an important
work on theNewScience.Giudice publishes “Scritti inediti diVico.” Vico's
philosophy gives birth to aconsiderablebranchof literature containing writings
of criticism and exegesis. Among his contemporary opponents may be mentioned Romano
in his “Difesa Storiai delleLeggi GrecJte venule a Roma, contro topinione
moderna del Signirr Vico”, and in his Lettere ml terzoprindpio della Scienza
Nvoua, in which he defends the Greek origin of the laws contained in the XII Tables,
and opposes the theory on spontaneous formation of language and civilization.
He is also the author of ScienzadelDirittoPublico, of the Origine della Societa
and other works, in which he holds doctrines antagonistic to those of Vico.
Finetti in his “De Principiis Juris Naturae et Gentium ad cerisuillobbeniuin,
Pufendorfium, Woljium et alios, and in his Sommario dell’ opposizione dd
sistema ferino,elafalsitddditstatoferineattacks thedoctrinesofVicoon
theoriginofciviliza tion. HisdefensewasundertakenbyEmanuele Duniinhis
Origineeprogramdelcittadino, edelgovemo civile di Roma, 1703, and in his La
Scienza del Costume oimia Sistema del Diritlo Universale; also by Ganassoni in
his Memoria in difesa del Prindpio del VicosiilTe/riginedettexn. Tatole.;and
Rogadei in his DeWanticostatoeldpopo L’ItaliaCisliberina. Among Vico's followers
and imitators may bementioned Stellini, in his “De Ortu et Progreami morum” and
in his “Ethica”; Pagano, the patriot who suffers death for his adhesion to the
Partbenopean Republic, in his Suggi politici d d Prindpii, Progresso e Decadenza
dtlle Soctetda”; Cuoco, in his “Platone in Italia”; Filaugeri. in his “Scienza
della legislazione”, who adopts many of the principles of Vico, and particularly
that of the original incommunicability of primitive myths among different
people, and spontaneous origin of historical manifestations; and Delfico who, in his “Ricerclie mil rero carattere della
juriurisprudema Romana e de' suoi outtori exaggerates the principies of Vico and
falls into a system of historical scepticism. Foscolo in his “Discorso dflC
Origine e deS1 Uffizio delta Lettemtura adopted the doctrines of Vico on the
origin and the nature of language as well as society and civil government. Janelli,
one of the most eminent critics of Vico, in his SuUa Naturti e NeoettitA dfUa
ijcienza deUe Cose e delle Storie wnane gives the critical analysis of the
historical Synthesis, as expressed in the Scienza Nuova. of the original and
spontaneous growth of different civilizations. Jamelli introduces the three ages
of the senses, imagination and reason in history, corresponding to the divine,
heroic, and human ages of Vico, and characterises the last age by the
development of Telo&ifoi and Etiolngia, the former the science of finalities,
the latter that of causalities. Romagnosi I nhis OmerrasioM tnti Scitiaii
Nuota, and other works, examines the doctrines of Vico from a critical point of
view, and while he accepts some of his principles he rejects his fundamental
idea of the spontaneity of the growth of civilization, and holds that this is always
the result of a derivation from another people. LuigiTontiinhisSagyiv Htpra, la
Scienza Nvota, makes a philosophical exposition of the doctrines of Vico, and
dwells particularly on the relations existing between Vico, Machiavelli, Gravina.
Herder, and other jurists and philosophers. Predari undertakes the edition of
Vico's works, but he published only one volume, in which he gives an historical
analysis of Vico’s mind in relation to the science of civilization. Cattaneo in
his Vico e F Ittiliti in the PoHtecnito, holds that Vico succeeds in fusing together
Machiavelli's doctrine of the supremacy of self-interest with that of the supremacy
of reason, as denied by Grotius. Tommaso, in Studi critiei maintains that the
idea of progress is apparent in the Scienza Nuova, in which, although the
course of history is fixed within the limits of a certain orbit determined by
the law of the Corsi and Ricorsi, this orbit is not limited, and may become
wider and wider in the progress of time. Mamiani, in his “RinnocamentodettaFtiotnjiaantteaIaliaana”,
adopts the criterium of the conversion of fact into truth as expressed by Vico,
his doctrine on the unity, identity, and continuity of force, the spontaneity
of motion as belonging to a principle inherent to every atom independently of
the mass, and the idea of the indivisible, indefinite, and immovable, as
evolved from phenomenical reality. And so Rosmini and Gioberti have in their
various works endeavoured to bring hie authority to the support of their
theories, while Centofanti, in his “Formda logic* dellii Fifvsojia (IMa Storia”
follows Vico in considering historical reality in its ideal genesis, in
ascending from experience to the philosophical idea of history, and in connecting
under one principle the cosmic, psychologic, and social orders. Carmignani, in
his 8t/ma deW Oriffini e dei Progressi della Filosofia del Diritto”, attributes
to Vico the origin of a true philosophy of jurisprudence, and Amari in his “Critica
di una Scienza delle legislazioni comparate”, gives a complete analysis of
Vico’s doctrines having relation to the philosophical and historical department
of comparative legislation. Carlo, in his FUosofiatetondoiPrindpUdiVico and La
Mente (ClUttia e O. B. Vico; Fornari, in his Delhi Vita di Cntto; Zocchi, in his Studi sopra T. Jfenwi; Galasso,
in his Del Stulema Hegdiano, and Del Metoda Storico del Vico; Spaventa,
Florentine, Vera, Bertrai, Conti, Franchi, Mazzarella and others either adopt
some of the fundamental principles of Vico, or subject his doctrine to critical
examination. Siciliani, in his Sid Rinnotamento della FUo»ofin ponitiva in
Italia”, having examined all the principal systems of philosophy, rejects them
all, and contends that the reconciliation of modern positivism with ancient
idealism can only be effected throuch the doctrines of Vico, from which he
strives to develop not only a historical philosophy, but a logical and metaphysical
doctrine. Siciliani isa lsotheauthor of “Dante, Galileo e Vico”. Other works of
criticism on the philosophy of Vico are Colangelo's “Consideraaoni sulla
Scienza Nuova”, Cesare's “Kmimario dcUe dottrine del Vico”; Gallotti's
Principii di una Scderna Nuova di G. B. Vico”; P. Jola'B Studio snl Vico”; Mancini's
“Intorno alia Fihsofia d d Diritto”, Valle's Stiggi nulla Scienza ddla Storia”;
Rocco's Elogio Storico di Vico”; Reggio's “Introduzioneai1rincipiidclleUinaneSucieta”;
Marini'sG. B.Victo; Giani'sDeW UnicoPrincipioedell'UnicoFine ddV Universo
Diritto”; Fagnani's “Delia necessitd e dcW uso ddla Ditinazione UntificatadallaScienzaNuova
diVico”; Fontana's/>(FiUisofiuneJlaStoria”; J. Merletta's “G. B. Vico e la sapienza
antichissima degli Italiani”; Luca’s “Saggio ontiilogico suVe dottrine deW
Aquinute e del Vico”; Cantoni's G. B. Vico”. In Germany the philosophy of Vico
finds interpreters in Savigny in his NtebuJir, E. Gans in his preface to UegeVs
Philosophy of HiMory; Jacoby in his Cantoni uber Vico”; Wolff in the Museum dcr
Alterthumswissenschaft”; OrelliinhisVicoandNiebuhr; Weber, thetranslatoroftheScienzaNuova;
Giischel in the Zerstreute Blatter; Cauer in the Germanic Museum, and C.EiMiiller.
thetranslatorofVico' s minor works. In France, Michelethas interprets Vico’s
doctrines in his Principe-i de la Philosophie de CHi*toirc”; Ballanche, in his
Prolegomenc* din Palingenesie Sociale, and in his Orphee”; Cousin, in his
Introduction a F'ITM'irt'delu Philosophic”; Lerminior." in his Introduction
generate a Fllistoire dn Droit; Jouffroy, in his Melanges Philosophiques; Bouchez,
in his Introduction, dla Science deVllistoire; the anonymous author of la
Science Nouvelle par Vico”; Franck, in the Journal de* Savants”; Ferron, in his
Theorie du Progres”; Vacherot, in his Science et Conscience”; Laurent, in his Etudes
sur l’histoiredeVHumanite”; Barthlomess, in the Dictionnuire des Sciences
PhUosophiques; Boullier in his Histoire dela Philosophic Cartesienne”; Renouvier,in
his “Manuel de la Philosophie Moderne” and Comte in his letter to Mill. Cf. Littr6,A.
C'ornteetla.PhilosophicPositire. Among the English philosophers, Mill has given
attention to the historical principles of Vico in his “System of Logic”. Cf.Vico's
"New Science and Ancient Wisdom of Italians," in Foreign Review,
Lond., Foreign Quarterly Review. The philosophic revolution which began with
Descartes in France, soon extends toItaly and manifests itself in the two forms
of psychologism (or idealism), and sensualism -- represented by Descartes and
Malebranehe on the one side, and by Locke and Condillac on the other. Among the
followers of the Psychologism of Descartes are Cornelio, who in his “Progymnaxmata
Physica” tries to blend the doctrines of Telesio with the method of the French
philosopher; Fardella, the friend of Amauld and Malebranehe, and the author of
Universe PhUosopliijt Systcma”; Doria,
who in his “Difesa ddla Metafisica” opposes the doctrines of Locke; Grimaldi,
who in his Discussioni htoriclie, TetHugiche e Filosofiehe” vindicates the
Cartesian philosophy against the attacks of the Aristotelians of his age; and Brescia,
the authorof “Philosophia Mentis methodice tractate”. Among the opponents of Aristotle
may also be mentioned Basso,PluUmtphias Natural!* adcersw
Aristotelem, libri 12. The following writers belong to the school of Descartes through
the affinities with Malebranche: Gerdil who held to the vision of ideas in the
divine mind, and opposed the Sensualism of Locke, the Ontologism of Wolff, and the
Pantheism of Spinoza. Among his numerous works the following relate to
philosophical subjects: “L immateriality de Cdute dimmlti coidre Locke”; “Defense
du sentiment du P. Malebranclie— sur la nature et Corigine da
idee*contreteaamendeMr.Locke; “Anti-Emile,or,Reflexion*svrlatlteorieetlapra
tique tie l’education contre les principes de Rousseau”; Traite de* combat*
singnliert; Discours philosoplugue* nur Vhomme; Dintostrazione maternaltea
eontro CeferMtd deBa materia; Del? inflnito Assoluto consulerato iitUa
grandezza; Esame e coitfuUtzi-me dti principii deUa FHosofla WiAfiana; Introdtmone
alio Studio deUa Religion. Rossi, contemporary of Vico, and author of “La
Meitte Sorrana “; Mieeli. who strives to reconcile Christian idealism with the Eleatic
doctrines, and whose system may be found in Gioanni's work, “Mieeii. ovcerotldCEnte
I'noeRente; Palmieri, who defends Christianity against the materialistic doctrines
of Frerct and oother French writers; Carli, who in his “Elemesti di Morale”
attempts a philosophical confutation of Rousseau on the inequality of men; Falletti,who,
in his work on Condillac, establishes the principle of knowledge on the idea of
being as evolved from the ego; Draghetti, who founds his Psychology on moral
instinct and reason; Torelli, in his treatise “De Sihtl/t”; Chiavacci in his
Saggio sulla grandezza di Dio”; Orazi in his” MeJodo mi tersnle di filosofare”;
Pini, author of the “Protologia”, in which he establishes all principles of
knowledge and morality on the unity of the Divine Nature; Giovenale, who in his
“Soli* intdligentitr, cttinon nieeedit itox. lumen iiideficiensac
inextinguibile Muminan* omrtem hominem” seeks in divine illumination the source
of all science; Tellino, who in his “These*PhUosojiltiea1deInflnito.1(W1”
ascends to the idea of the Infinite as the principle of all knowledge; a
principle which was also regarded as transcendental by Pasqualigo in “Disputationes
Met'tphgxicae”. By M.TerralavoroinMetaphysial; and by Boschovich in
“SullaLeggediCo&- tinuitd”. While these philosophers are characterized by a
Platonic tendency, the following professed themselves disciples of Aristotle:
Liccto in his “De Ortu Aninur IJtiman^r”; “DeInteMectuAgente”; DeLurerni*aittiqitorninreeonditi*;DeAi,mili*a»ti-
qui*; Apologia pro AristoUU. Athei-tini aceunato; De, Pittate Aristotetis”;
Polizzo in his “Philosophical Disputationes”; Andrioli, in his “Plttlosophia
Erperimentale”; Langhi, in his “Xoriasima Philvsophia”; Jlorandi. in his Curm*
Ph&*np/ua”; Maso. in his Theatrum Pldlosophicum”; Scrbelloni. in his Phibtnphii”;
Spinola, in his “Korissima Plttlosophia”; Ambrosini, in his Method**
ineentiea”; Benedetti, in his Plttlosophia Peripatetica”; Rocco. in his
Esercitnzionifi'.otofiche”. As Empiricists more independent of scholastic influence
may be mentioned Borelli, the eminent scientist, in his great work, “De Motu
Animalium”, in which animal mechanics are established on scientific principles;
Magalotti, in his Lettere famigliari against Atheism”; Grandi, author of a
Logic in which he opposed Scholasticism, and of “Diacresi”, in which he refutes
the doctrines of Ceva, as expressed in his “PlttlosophiaNovo-Antigua”, a workwritten
in verse, intended as a confutation of Gassendi, Descartes, and Copernicus;
Severino, who in his “Pawofta”stives to investigate nature through the study of
ancient monuments. Magneno precedes Gassendi in the restoration oft he
atomistic philosophy in his “Democritus reviciscens” and in “De Re*tauraU'oite
Phitotopki Z>em. Epieurea”; Ciassi anticipates Leibnitz in the doctrine of
Monades, in his “Tntorno (die Forte Vice; and Algarotti calls the attention of
his contemporaries to the works of Newton in his “Netctonuinismo”. The philosophy
of Wolff finds an exponent in the author of “InstUutiones Pliilosophm
Wo'.fianae” and the doctrine of Leibnitz is interpreted in the works of
Trevisani and Cattanco. Meanwhile, the questions as to the soul of animals, and
the union of the soul with the body, are treated by Cadonici in “Dissertazionc
epistolare”, Fassoni, in “Libro suW anima delle bestie”, L. Barbini, “Nuoro
Sistema intorno all’anima dei bruti”, Sbaragli, “Enteleehia, sen anima
sensitiva brutorum demonstrate contra Cartesium”; Pino, “Trattato sojyra
l’essenza dtW anima ihlle bestie”, Vitale, “L'unione dell’anima col corpo”, Papi,
“Sull’anima delle bestie”, Monti, “Anima brutorum”; Corte, “Sul tempo in cui si
injbnde Vanima nelfeto. Empiricism is greatly extended. At first it remains independent,
but it soon falls under the influence of the doctrines of Locke and Condillac.
Among the early Empiricists of that age may bementioned Martini, “Logica, seu
Ars coffutandi”, Fuginelli, “Prina'pia Metaphysial gcomctriai
meUiodopertractata”, Visconti, “Theses ex Universa Philosophia”; Sanctis, “Delle
passioni e rizi drWintelktto”; Fromond, “NonaIntroductioadPMosophiam”, Spedalieri,
Dei Diritti dtW Homo”, Zanotti, philosophical works, Longano, Dell’uomo
naturale”; Boccalossi, “Sulla-liiflessione”, Amati, EtMca ex tem pore
conciitnata”, Verri, philosophical works, Baldinotti, “Tentaminum
Mttap/iyskorum, Libri 3, and “De Recta Humana! Mentis Institutione”, Tettoni, “Priacipii
del Diritto naturale”, Capocasale, “Cursxs PhUosophicus”, Bianchi,
“Meditozioni”, Muratori, the author of the Annals of Italy, and of DdleForzc
deWIntiiulimento, DeliaForzadeUaFantasia,and DaFilosofiaMorale”; Gravina, the
author of De Origine Juris Ronnini, and
La Ragione poetica”. The influence of the sensualistic school of France is
chiefly introduced into Italy through the translation of Locke's "Essay on
tlut Understanding" by Soave (il modo delle parole, la parola e segno
dell’idea, e l’idea e segno della cosa), a member of the Order of the Somaschi,
and the author of “Instituzioni di Logica, Metafisica e Morale” and of many
other philosophical works, all moulded on the philosophy o fLocke. His “Instituzioni”
have long been the text-book of philosophical instruction in the Colleges of
Northern Italy. The translations of the writings of Bonnet, D’Alembert,
Rousseau, Helvetius, Holbach, De Tracy, and, above all, the philosophical works
of Condillac give a powerful impulse to the doctrine, and the philosophy of the
senses became predominant in the universities and colleges of the Peninsula.
The personal influence of Condillac, who resided at theCourt of Parma as tutor to
a Bourbon prince, greatly contributes to this result. The philosophical text-books
written by Mako and Storcheneau also greatly added to the propagation of
Sensualism in the Italian Schools. Among the representatives of this philosophy
may be mentioned, besides Soave already named Bini, “Lettere Teologiehe e
MeUifisicliche”, Pavesi, “Elementa Logices, Meta- physicei, et Phil. Moralis”, F.
Barkovich, SaggiosuUe passioni”, Rezzonico, SuHa FUmofia”; Tomaio, InstituzionidiMetaj
Utiea”, Valdr.s- tri, Lezioni di analisi delle Idee”, Lomonaco, Analisi della
scnsibilita”, Schedoni, “Delle morali influenze”, Cestari, “Tentatiro secondo delta
rigenerazione delle Scienze”, Abba, “Elementa Logices et Metaphysices, Delle
Cognizioni umane and Letterea F Uomatomille credenze primitive,;and "Patio,Blemeata
PhilosophimMoralis. On the same basis Cicognara seeks to establish Aesthetics in
his “Del Bello”, Cesarotti, Philology, in his Sulla Filosofia deUe Scienze”, Costa,
Rhetoric, in his D d modo di comporre, le idee, and Borrelli, Psychology, in
his “Prineipii della Genealogia del Pensiero”. To counteract these materialistic
tendencies, some philosophers endeavour to construct a philosophy ou the basis
of revelation, while others seek refuge in a kind of eclecticism. Among the first
may bementioned Premoli, “De etistentiaDei”, Riccioli, “De distinction sentium in
Deo et in creaturis”, Sicco, “Logica et Metaph.Institutiones”, Semery, Triennium
Philosophicum”, Ferrari, PJal<m>- phia Peripatetica adcersus teteres et
recensiores prasertim PhUosoplios, and Leti, “Nihil sub Sole Novum” and “De
unico rerum naturalium formali principio, ten de Spirita Materiali”. Among the second
class are Ceva,alreadymentioned; Corsini, Institution** Phtf.osofJiic* uè
Matematico”, Gorini, Antropologia”, Luini, Meditazione Filotvfie”, Ansaldi, Riflessioni
sulla Filosofia Morale”, “De traditioneprincipiorvm legis naturalis” and “Vindicim
Maupertuisinnm”, Scarella, “Element* Logica; Ontologia, Psycdnght et Teologia
naturalis, and above all, Genovesi in his “Elementa Mdaphysices”, “Elementorum
Artis Logico-Critiar”, “Instituzioni delle Scienze Metafisicli”, “Logica pei
Giovanetti, “Diceosina or moni science”, “MeditazioniFàosoficJie”, “Elementi di
Fisica sperimentale” and in his “Lezioni<& Commercio e di EeonAnia
Citile”, which work contains his lectures on political economy, delivered from
the chair established at Naples by his friend Interi, a wealthy Florentine who
resided in that city. To this same School may be referred Galiani, tne author
of “Trattato della moneta” and tin Dialogues stir le Commerce de Uè”, Bianchini, who, in his “Storia Unitersale”
strives to separate history from its legendary elements by a philosophic
interpretation of ancient monuments, Giannone, who, in his “Storia arile del
Regno di Napoli” puts in evidence the usurpations of the Church over the State,
and boldly asserted the independence of the latter; and Beccaria, the author of
“Dei Delitti e delle Pene”, a work which, more than any other, contributes to a
radical reform of penal law in Europe. Cf. StoriadellaLetteraturaItaliana di
G.Tiraboschi; Della Storia e detf Indole (fogni Filosofia di Buonafede, Delia Ristanrazione (Fogni
Filosofia nei Secoli 15°, 16°, 17°, by thesanv? writer, Dell’Origine e Progresso
d'ogni Letteratura, by Andres; /ecali della Letteratura Italiana, di Corniani
continuata da Ticozà e C. tigoni ls>5fi; Storiadella Letteratura Italiana di
Lombardi, HistoireUttérair' <fItalie, par Ginguène— eontinuée par Salfi; Storia
della Letteratura Italiana, di Maffei, Storia, della Letteratura Italiana, di
Giudici. Cf. also Supplementi alla Storia della Filosofia di Tennemann” by Bomagnosi
and Poli. OnGenovesi cf.Genovesi by Racciopi, and on Beccaria, “Beccar»
eilDirittoPenale” by Cantù. The predominance of French philosophy makes the
ideas of the French encyclopedists and sensualists popular among the more
advanced philosophers of Italy. The progress of natural science, of
jurisprudence and political economy contributes to foster the habit of mental
independence, while the national spirit which had penetrated the literature in
‘the volgare’ from the age of Aligheri, becomes more powerful than ever,
especially through the writings of VAlfieri, who, in his Misoyatto, earnestly
opposes the prevailing influence of French philosophy, and in his tragedies
strives to excite his countrymen to noble and independent deeds by the dramatic
representation of ancient Roman patriotism. This spirit is kept alive by the
poetry of Foscolo and Leopardi, the satires of Parini and Giusti, the political
writings of *.!;./.ini, the historical novels of Guerrazzi and Azeglio, the
tragedies of Manzoni and Niccolini, and the historical works of Troya,
Colletta, Hotta,SlidCesareBalbo. But no department of mental activity
contributes so powerfully to the advance of the national sentiment as
philosophy, which, embodying the aspirations of the people, aims to give them a
scientific basis and a rational direction. In its development it passes through
the same phases as in France, adjusting itself to the wants of the country, yet
keeping on the whole an independent character. The Italian contemporary
philosophy may be divided as follows: Empiricism, Criticism, Idealism,
Ontologism, Absolute Idealism or Hegelianism, Scholasticism, and Positivism. Of
the School of Empiricism Gioja is the first representative. He was born in Piacenza,
an dearly devoted himself to the cause of liberty and national independence.
Witht he advent of Napoleon in Italy he enters public life, and advocates a
Republican government. Under the Cisalpine Republic Gioja is appointed historiographer
and director of national statistics. With the fall of Napoleon Gioja retires
from office; and twice suffers imprisonment for his liberal views. Accepting
the doctrines of Locke and Condillac, Gioja strives to apply them to the social
and economic sciences in the defence of human rights, and the promotion of
wealth, and happiness among the people. In his “ElementidiFtlvsojin”, Gioja defines
the nature of external observation, and describes its methods its instruments,
its rules, and the other means through which its sphere may be extended. The foundation
of all science, according to him, lies in the science of Statistics, which
supplies the phenomena of scientitic investigation, classifies them, and brings
them under general laws. Thus, Statistic embraces nature and mind, man and
society; it originates in philosophy and ends in politics, to which it reveals
the economic resources of nations, wealth, poverty, education, ignorance,
virtue, andvice. This process he follows in his “FllosojiudtHaStatistioa”, in
which he reduces all economic and political phenomena to certain fundamental
categories, the bases of social science, and the criteria of productive forces in
society. Gioja follows the same method in defining the nature of social merit
in his “Del Merita e delle Ricompense”, fixing its constituent elements, he
verifies them in the history of nations, and by their presence or absence
traces the different degrees of their civilization. A follower of Condillac in psychology,
Gioja is the disciple of Bacon in his method, and of Bentham in hi smorals. The
general good constitutes the source of duty, right, and virtue; even self-
sacrifice springs from utility. Imagination and illusion play a great part in
human life, indeed it is only through these faculties that man excels other animals.
Through them man loves fame, wealth, and power, his greatest motives to action.
Virtue itself finds its bestcompensation in illusion, and religion has in the
eyes of a true statesman no other value than the influence it exerts on the
people. Gioja writes also “Teoria Civile e Penale del Divorzio”, “Indole,
Estenxione e Vantaggi dfllaStatistical”, “Nuovo ProspcttodelleScienseEconomise”,
“Ideolo gia” and “11Nuovo Gakitco. Gf. ElogioStorico di Gioja by Romagnosi, Discorso
su Gioja, by Falco, and Es*at sur PHistoire de la Philosophical Italieau Dix-Neuvieme
Sieclt,\^ Louis Ferri. Romagnosi, the eminent jurist, marks a step in advance in
the empiric philosophy. Romagnosi was born in Piacenza, supports the government
of Napoleon in Lombardy, and holds a professorship of jurisprudence at Parma, Pisa,
and Milan. He is tried for treason againstAustria, and acquitted. His psychologic
doctrines are contained in his “Che Cosa e la Mcnte Sana”, “La Supremo, Economia
deW Umano Sapcre”, Vcdutefondameiitali sulT Arte loyica”, “Dottrine della
Ragione. W'hile he admits the general tenets of Condillac, Romagnosi rejects
tho notion that our ideas are but transformed sensations. Lier ecognizes in the
mind a specific sense, the logical, to which he attributes the formation of
universal ideas and ideal syntheses. It is this faculty which perceives differences
and totalities, as well as all relations which form the chain of creation.
The harmony between the faculties of the mind and the forces of nature is the foundation
of all philosophy. It is through the logical sense that that harmony is
reached, and the connection and co-ordination of mind and nature are effected.
Its sphere, however, is limited to experience, and is therefore essentially phenomenal.
The reality of nature, cause, substance and force escapes our mind. Moral
obligation arises from the necessary conjunction of our actions with the laws of
nature, in reference to our own perfection. The ideal of this perfection,
formed from experience and reason, constitutes the rational necessity of moral order.
Right is thepower of doing whatever is in accordance with that order; hence
right is subordinate to duty. Hence, too, human rights are inalienable and
immutable; they are not created by law, but originate in nature, and culminate
in reason. Civil society is the child of nature and reason, and not the
offspring of an arbitrary contract, as Rousseau believed. Civilization is thecreation
of the collective intelligence, in the pursuit of the ends established by
nature. It is both internal and external; the first is the result of the
circumstances amidst which a nation may find itself, in relation to its own
perfection; the second is transmitted from one people to another, and modified by
local causes. As a general rule, civilization is always exteriorly transmitted
through colonies or conquest, or communicated by Thesmothetes (law-givers), foreign
or native. Romagnosi develops these ideas in his “Introduzione alio Studio del
Dlritto Publico Univer sale”, “Principii della Scienza del Diritto”; “Delia
Natura ed<?FattorideWIncivilimento”, “HisDella GenesidelDiritto Penale” in
which he limits the right of punishment to the necessity of social defence, has
contributed, not less than the work of Becaria on crimes and punishments, to
the reform of penal law in Europe since the beginning of the present century. A
complete edition of Romagnosi's works is published in Milan under the
editorship of Giorgi. Cf. La Mente di Romagnosi by Ferrari, his Biografia by
Cantu, and Ferri, op. tit. 2. The philosophic scheme of Criticism proposes to
establish the validity of knowledge by the analysis of thought. Its chief Italian
representative is Galuppi. Galuppi was born in Calabria, and holds a
professorship of philosophy at Naples. A student of Descartes, Locke,
Condillac, and Kant, Galuppi directs his attention chiefly to psychology, which
in connection with ideology constitutes, according to him, all metaphysical science.
Philosophy is the science of thought in its relation to knowledge and to
action; hence It is theoretical or practical. The former embrace pure logic -- which
occupies itself with thought, that is,with timjorM ofknowledge which is
independentofexperience.; Ideologyand Psychology -- the science of thought and
of its causes, and, third, Mixed Logic -- which considers empiiic thoughts, the
matter of knowledge, and unites the principles of pure reason with the data
given by sensations. A fourth branch, Practical philosophy, or Ethics,
considers thought in relation to the will,the motivesandrulesofitsactions. To this
a fifth branch, Natural Theology is added, which from the conditional evolves
the unconditional and from the relative the absolute. Philosophy from another point
of view may also be divided nto subjective and objective, as its object is th emind
itself, or th erelations which unite it to the externalworld. The fundamental
problem of philosophy is found in the question of the reality of knowledge.
Rejecting the solution of it given by Locke and Condillac, Galuppi accepts the
distinction of Kant between the form and the matter, the pure and the empiric
elements in human thought; but he insists that by making the former the product
of the mind, the philosopher of Konigsberg renders it a merely subjective
function, in a de knowledge entirely subjective, and paved the way for the
Scepticism of Hume. Realism in knowledge can only be obtained from the assumption
of two principles. First, the immediate consciousness of the Ego; second, the objectivity
of sensation. The consciousness of the substantiality of the Ego is inseparable
from the modifications of our sensibility; at the same time sensation, either
internal or external, is not merely a modification of our existence, but is
essentially objective; it affects thesubject and contains the object. Our mindi
s thus indirect communication with itself and the external world through a relation
which is not arbitrary, as Reid supposes, but essential, necessary, and direct.
This relation is expressed in the immediate sentiment of the metaphysical unity
of the Ego, which thus becomes the foundation of knowledge. From the primitive consciousness
of the Ego, and of the non-Ego, the mind rises to distinct ideas through
reflection, aided by analysis and synthesis— the analysis preceding the
synthesis— by distinguishing the sensation both from the ego, and the object
which produces it. Thus, an idea is essentially an analytic product, although
it may be considered a ssynthetic,iur elation to the substantial unity of the ego in which it is formed. Although all
knowledge of reality is developed from the consciousness of experience, there
is a previous element in the mind which renders that development possible. This
element is subjective, that is, it is given by th emind itself in its own
activity, andc onsists in the immediate perception of the identity of our
ideas, from which arises metaphysical evidence or logical necessity, which
forms the basis of allphilosophicalreasoningandscientificcertainty.
Thuseveryjudg ment based on logical necessity proceeds from the principle of
iden tity, which in its negative form becomes the principle of contradic tion.
It is therefore analytical; indeed no synthetic; judgment d priori is
admissible, and those which were held as such by Kant may all be reduced to
analytical ones, in which the attribute is contained in the subject, and which
therefore are based on identity. General ideas are all the product of
comparison and abstraction; none of them are innate, although they are all
natural, that is to say, the product of mental activity. Thus from the perception
of another body than its own, the mind evolves the ideas of duality, plurality,
extension, and solidity; from these the idea of matter; and through further
analysis, those of substance, causality,time and space. They are all analytical,
subjective and objective; analytic because derived through analysis from
identity, subjective because elaborated by theactivity of the mind out of its own
consciousness, and objective because contained in the objective perceptions of
sensibility. A spiritualist in psychology, Galuppi maintains the unity, the
simplicity, the indivisibility and the immortality of the human soul, which he
considers as a substantial force, developing into various faculties as it
becomes modified by diverse surrounding circumstances, from the consciousness
of the Ego and of the non-Ego (or Tu) arising to abstract and universal principles.
Remaining, however, withinthe bonds of empiricism, though he places the human
mind above nature, yet Romagnosi also holds that it cannot attain to the
knowledge of its own essence, or of the essence of matter, nor understand the
origin of the universe, and the processes of its development. In Ethics,
Galuppi rejects both the doctrine of Helvetius, which founds morality on the
instinct of pleasure, and that of Wolff and Romagnosi, who derive its essence
from our natural longing for perfection. First among modern philosophers of
Italy, Galuppi establishes with Kant the absolute obligation of moral law, and
its pre-eminence above self-interest and self-perfection. Happiness is a motive
to our actions; it is not the essence of moral obligation, nor the source of virtue.
Absolute imperatives, or practical judgments a priori,such as "Do
thy rduty” are at thefoundationof moral law; they originate from the very
nature of practical reason, which contains also the principle of the final
harmony between virtue and happinesss -- expressed in the moral axiom, virtue merits
reward, and vice punishment. From this principle as well as from ou rown
consciousness, Galuppi demonstrates the freedom of the will, both as a psychological
and moral fact. Natural religion has for it sobject the existence of God, of
whom we may obtain the idea by rising from the conditional to the
unconditional, from the finite to the infinite, and from the relative to the absolute.
This idea is subjective: it is developed from that of identity, that,is, the one
isi ncluded in the other. But we reach also the existence of infinite reality
through the principle of causality, and in this sense the idea of God is objective.
Theism alone can reconcile the infinite goodness of God with the existence of
evil; a reconciliation, however, which is imperfect, from the very fact that
human reason cannot understand all the relations which exist between all beings.
God is incomprehensible, creation is amystery, miracles are a possibility, and
revealed religion is an important aid to our education. Cf. L.Ferri,op.cit.,and
It.Mariano,LaPhilosophicContemporaine en Ltalie. he following are the works of
Galuppi: “Saggio FUosqfico sulla Critlca della Conoseema”, “Letter? Fllosofiche
suite Vicende della FUosofia intorno ai Prineipii dtlla, Conoscenza Umana da Cartesio
fino a Kant, Elementi di Filosofia”; “Lezioni di Logica e di Metajlsica”; Fili*
sojuidellaVolontd”’ “ConsiderazionisuWIdealismotrascen- dentala e sid
Itazionalismo assoluto”. The following writers may be referred partly to Empiricism,
and partly to Criticism:P.Tamburini, “Introduzionealio Studwddla FUosofiaMorale”;
ElementaJitri*Xa- turce”, “Cennisiiila PerfettibiUtddtW Umana Famiglia”, Ceresa.Prineipiit
Leggigeneralidi FUosofiae Medieina”, Zantedeschi, Elementi di Psieologia Empirica”,
Poli, Saggio FUotofico sopra la Swola dei modernifilosofi naturalisti”, “Saggio
cFun Corso di Filosofia; and Primi Elementi di FUosofia”, Ricci. in his
C'ottsiuitmo (AntologiadiFirenze). Rivato, Ricobelli.and Devincenzi, who wrote on
theFrench Eclecticism in the CommentarideW Alencodi Brescia”, Lusverti,
Inxtituzioni Logico-lfetafisiche”, Gigli,AnalisidnUe.Idee”, Bini,LezioniLogieo-itfta-
fixieo Morali”, Pezzi, Lezioni di FUosofia della mente e del more; Accordino,
ElementidiFUosofia”, ZeUi,ElementidiMetafisim”, Alberi,DdXaciWe”, Gatti,PrineipiidiIdeologic”,
Passeri, Ddlanaturaumanasocietoie”, DeW umana perfezione”, Scaramuzza, Esame
analiUco ddUi facoliA di*»• tire, Bonfadini, Sulk Categoric di Kant”, Bruschelli,
Prdectiones Logico- Mctaphisicm”, Bellura, La Coseieiua”, Fagnani, Storia
naiurale ddla potenza umana”, Delle intime relazioni in cui progrediscono
la Filosofia, la Religione e la. Libertà”, Ocheda, Della Filosofia degli
Antichi”, Pizzolato, Introduzione allo Studio detta Filosofia”, DomowBki, a
Jesuit, In stitution!s Philosophica”, Testa, La Filosofia del Sentimento”, “La Filosofia
dell' Intelligenza”, “Esame e discussione della Critica della Ragione Pura ài
Kant, Critica del Nuovo Saggio suW Origine delle Idee di A. Rosmini, Grazia, “Saggio
sulla realtà della conoscenza umana”, I.ettieri, “Dialoghi filosofici suW intuizione”,
Introduzione alla Filosofia monde e al Liiilto razionale”, Longo, Pensieri
filosofici”, Teoria della conoscenza”, Dimostrazione analitica delle facoltà
dell' anima”, Tedeschi, Elementi di Filo sofia”, Mancini, Elementi di
Filosofia”, Mantovani, Traduzione della Critica della Ragione Pura di Kant”, Mazzarella,
Critica della Scienza”, Della Critica. Empiricism is applied to ^Esthetics by Delfico
in his Nuove Ricerche sid Bello, Talia, Princijni di Estetica, Ermes Visconti,
Saggi sul Bello, and Riflessioni
idcologicìie intorno al linguaggio grammaticale dei popoli colti”, Venanzio,
Callofilia”, Zuccaia, Principi! eMetici, Lichtenthal, Estetica”, Longhi,
Callografia” and Pasquali, lnsliluziind di Estetica”. Zuccaia and Lichtenthal,
however, separate themselves from the empirical School, and strive to find the
essence of beauty in the idea. The same principles of Empiricism are followed
by writers who undertake to construct a genealogy of sciences, such as Ferrarese
in his “Saggio di una nuova classificazione delle Scienze”. He is also the author
of “Delle diverse specie di follia”, “Ricerche intorno all'origine diWistinto”,
“Trattato della monomania suicida”, De Pamphilis in his Geografia del'j>
Scibile considerato nelXn sua unità di utile e di fine” and Rossetti in his “DelloScibileedelsuoinsegnamento”.
Amongthe writers on Pedagogy who follow empirical doctrines may be mentioned
Pasetti in his “Saggio suW Educazione fisico-morale”, Raffaele, Opere Pedagogiche”,
Boneschi, recetti di Eilucazione”, Fontana, Manuale per l'Educa zione umana”, Parravicini
in his various educational works; Aporti, Manuale di Educazione e di
Ammaestramento per le Scuole infantile”, Assarotti, Istruzione dei Sordi-Muti”,
Bazutti, Sullo stato fisico intellettuale e morale deiSordi-Muti”, Renzi, SiuT
indole dei deciti, and Fantonetti, “Della Pazzia”. Among the historians who
follow the doctrines of historical criticism may be named Rossi in his
”StudiStorici”, Denina in his “Rivoluzioni d'Italia”, Verri in his “Storia di
Milano”, Gregorio in his “ConsiderazionisullaStoriadiSicilia”, Colletta inhis “StoriadelRegnodiNapoli,
Botta in his Storia della Guerra dell' Indipendenza Americana” and “Storia
d'Italia, continued from that of Guicciardini”, Palmieri in his Saggio Storico
e Politico sulla Costituzione del Regno di Sicilia”, Cantù in his Storia
Universale” and Storia degli Italiani”. Also by Micali in his L'Italia avanti
ilDominio de' Romani”, Mazzoldi in his
Delle Origini Italiche”, Lamperdi in his Filosofia degli Etruschi”, Berchetti
in his Filosofia degli antichi pojioli”, “Sacchi in his Stona dilla Filosofia
Greca, Roggero in hisori. della Filosofia da Cartesio a Kant”, Raguisco, Storia
delle Categorie da Taletead Hegel”, Sclopis, Storia detta Legislazione
Itidiana”, Farini, Stati Romani” and Farina, Storia d'Italia”. Next is
Idealism. Whatever may be the value of the psychological investigations of
Galuppi, and the seeming "realism" by which his theory is
characterized, his doctrine, founded as it was on the subjective activity of
the miiid in connection with experience, could not supply an objective foundation
for science. It therefore left the problem of knowledge unsolved. To establish the
objectivity of human thought on an independent and absolute principle is the
task which Rosmini, the founder of modem Idealism in Italy, proposes to himself.
Rosmini was born in Rovereto in the ItalianTyrol, and receives hiseducation at
Padua. He enters the priesthood, and at a later period founds a religious
institute of charity, whose members devote themselves to the education of youth
and the ecclesiastical ministry. He is charged by King (Jharlcs Albert with a
mission to Rome, the object of which was to induce Pius IX. to join the Italian
Confederation, and to allow the citizens of the Roman States to participate in
the W r of National Independence. Rosmini’s efforts at first promised success.
He is made a member of the Papal Cabinet and is even invited to the honours of
the Cardinalate. But the influence of the reactionary party in the Church
having become predominant, the Pope withdraws from the liberal path on which he
had entered, Rosmini's proposal is rejected, and the ambassador himself dismissed in disgrace. He returns to his retreat
at Stress on the Lago Maggiore, where he again devotes himself to the work of
the restoration of philosophy, for which he had so long laboured. Philosophy,
according to Rosmini, is the science of the ultimate reasons; the product of
highest reflection, it is the basis of all sciences in the universal sphere of
the knowable, embracing ideality, reality and morality, the three forms under which
Being manifests itself. Hence there are three classes of philosophical
sciences. First, the Sciences of intuition, of which ideality is the object, such
as Ideology and Logic. Second, he Sciences of perception, the object of which
is reality, as given in the sensibility, such as Psychology and Cosmology.
Third, the Sciences of reason, whose object is not immediately perceived, but
is found through the inferences of reason, such as Ontology and Deontology; the
former considering Being in itself and in its three intrinsic rela tions; the
latter, Being in its ideal perfection, of which morality is the
highestcomplement. Ideology is the first science. It investigates the origin,
the nature, and the validity of ideas, and with Logic establishes the
principle, the method, and the object of philosophic investigation. His
Ideologic and Logical works, containing the fundamental principle of his
system, and the germ of all his doctrines, are as follows: “Sagyio sutt'
Origine delle Idee”, “Rliinnovamento ddla Filog<yia in Italia”, a
polemical work directed against Mamiani, “Introduzione alla Filosojia”, and
“LaLogioa”. Having reduced the problem of knowledge to the intellectual per
ception of reality, Rosmini examines and rejects the solutions given by the principal
philosophers of ancient and modern times. He however accepts the views of Kant
on the essence of that perception, and places it in a synthetic judgment a priori,
the subject of which is given by our sensibility, and the attribute by our mind;
the one being furnished by experience, the other having a transcendental origin.
But against Kant, Rosmini contends that this transcendental element is one and objective,
not plural and subjective. It is not evolved by the activity of the mind, but
although essentially united to it, it has an absolute, objective and independent
existence. This element, the objective form of the mind, to which all Kantian
forms may be reduced, is Being in its ideality (“l’esere ideale”), which contains
no real or ideal determinations, but is ideal activity itself, deprived of all
modes and outlines, the potential intelligibility of all things, native to the
mind, the light of reason, the source of all intelligence, the principle of all
objectivity, and the foundation of all knowledge. Essentially simple, one and
identical for all minds, universal, necessary, immutable and eternal, the idea of
being is the condition of every mental act. It cannot originate from
reflection, abstraction, or consciousness. It has a divine origin. Indeed, it is
the very intelligence of God, permanently communicated to the human mind under the
form of pure ideality. All transcendental ideas, logical principles, identity,
contradiction, substance, causality, the very idea of the Absolute, are
potentially contained within it, and become distinct through the process of
reflection. It is only through the synthesis of sensibility and ideality, that
man intellectually perceives the existence of realities. To think is to judge,
says Rosmini, and to think of reality is to judge that it is actually existent.
To this judgment sensibility gives the matter or the subject, mind the form or
the attribute, by applying to the former the attribute of existence; while the
substantial unity of our nature, at once sentient and intelligent, affords the
basis on which that synthesisi saccomplished. Thus reality, which is subjective,
that is to say, is essentially connected with sensibility, becomes objectively
known through the affirmation of its existence. Thus ideality alone is knowable
per se; while reality acting on our sensibility is perceived only through
ideality. Through the faculty of universalizing, separating the possibility, or
the intelligibility, or the essence (these terms have the same meaning) of the
objects so perceived, the fluid forms universal ideas, which are thus but
specific determinations of the infinite ideality. Logic establishes the truth
of knowledge and the foundation of its certainty. Now truth is aquality of knowledge;
that is to say, our knowledge is true when that which we know exists. Truth is,
accordingly, the same as existence, and as existence is the form of our
intelligence, so our mind, in its very structure, is in the posses sion of
truth. No error is possible on this subject; for the idea of existence is
affirmed in the very act of denying it. So delusion is possible as to its modes;
for that idea has no mode, or determination. So all specific ideas and logical principles
are free from error; for they represent mere possibilities, considered in
themselves and without relation to other things. The same may be said of the
primitive judgment, in which the existence of reality is affirmed. Confining
ourselves to the simple affirmation of the actual existence of the object as it
is given in sensibility, we cannot err; error beginswhen we undertake to affirm
more than we perceive, or when we assert relations between ideas which do not
exist. Error, therefore, is always voluntary, although not always a free act; it
may occur in the reflex, but never in the direct or primitive knowledge. On
these principles, Rosmini rejects the doctrine of Hume and Berkeley as to the
validity of our knowledge. Rosmini's psychological, cosmological, and
ontological ideas are contained in his Psicoloyia, Antropologia, Teodic&i, and TiMsofia. Psychology considers the human
sol in its essence, development, and destiny. A fundamental sensibility
(“sentimento fondamentale”), substantial and primitive, at once corporeal and
spiritual, having two terms, one of which is a force acting in space, the other
ideality itself, constitutes the essence of the soul. It is active and passive;
it is united with internal and external extension, and its body has double relation
to it, of subjectivity and of extra-subjectivity. It is one, simple and spiritual,
and by this quality it I sessentially distinguished from the souls of mere animals.
Having for its aim and end the potential ideality of all things, it will last
as long as this intuition: it is therefore immortal, although its term of
extension will perish with th edisorganization of the body. Life consists in fundamental
sensibility, the result of that double hypo-static relation, in which the
body partakes of the subjective life of the soul, and the soul of the
immortality of the infinite ideal. Cosmology considers the totality and the
order of the universe, its parts and their relations to the whole. As reality
is essentially connected with sensibility, so that the idea of the one involves
the idea of the other, Rosinini admits a primitive sensibility in matter, and
holds, with Campanella, that chemical atoms are endowed with a principle of
life. Hence a hierarchy of all beings exists in nature, from the primitive
elements to the highest organisms, a hierarchy founded on the basis of the
different degrees of sensibility, with which they are endowed. Hence, also,
Rosmini affirms the existenceof a universal soul in nature, much like that
admitted by Bruno, whose sphere is indefinite space; a soul one in itself, yet
multiplied and individualized in the numberless existences of the universe.
Spontaneous generation is a natural consequence of the theory of universal life.
Ontology includes Theology; but while the former considers the essence of
Being, its unity and the trinity of its forms in the abstract, the latter
regards it in its substantial existence, as the absolute cause and finality of
the universe. The intelligibility of things, as revealed to the human mind,
being only potential and ideal, cannot properly be called ‘god’, who is the
absolute realization of the infinite essence of being, and therefore contains
in the unity of his eternal substance an infinite intelligibility, as well as
an infinite reality and morality, a reality which is essentially an infinite
sensibility, and a morality which is essentially an infinite love. It is thereforenot
through a natural intuition, but through the process of reasoning that the mind
acquires a knowledge of an existing God. It is by reflecting on the logical
necessity and the immutability which belong to ideality, on the conditions
required by the existence of contingent realities, and the nature of moral
obligation, that, by the process of integration, our reason is led to believe
in the existence of an absolute mind, the source of all intelligibility, reality,and
morality. Thus the idea of god is essentially negative, that is to say, affirms
his existence, but it excludes the comprehension of his nature. Creation is the
result of divine love. The Absolute Being cannot but love being, not only in itself,
but in all the possibilitiesof its mani festations. It is by an nfinitely wise
abstraction that the divine mind separates from it sown intelligibility the
ideal type of the univers; and it is by an infinitely sublime imagination that
it makes it blossom, as a grand reality in the space. Yet the universe is distinct
from the Creator, because it is necessarily limited and finite; and as such
it cannot be confounded with the Infinite and the Absolute, although it is
identi fied with it in its ideal type, which indeed flows from the very bosom
of the divine nature. Thus creation in its ideal essence is God; but it is not God
in its realization, which his essentially finite. In hisTefxii&sa, Rosmini
strives to show that the existence of evil does not stand in contradiction with
an all wise and omnipotent Providence. Man is necessarily limited, and evil is
a necessary consequence of his limitation. Perfect wisdom in its action must necessarily
follow immutable laws, which in their intrinsic development will come in
antagonism with partial forces, and produce discords in the universal harmony.
Such are thelaws of the maximum good to be obtained through the minimum, of action,
the exclusion of all superfluities, the graduation of all things and their
mutual dependence; the universal law of development; the existence of extremes
and their mutual antagonism; finally, the unity and the celerity of the divine
action, which presides over the government of the universe. The problem of the possibility
of a better world has no meaning: God may create numberless worlds, but each of
them will always be best in relation to its own object. As from a box full of
golden coins we can only draw golden coins, so the Creator can only draw from
his own mind thatwhichisbest. Deontology considers the archetypes of perfection
in all spheres, and the means through which they may be realized. Moral
science, including the philosophy of right, is one of its principal branches.
This is treated by Rosmini in the following works: “Princij_rii <lrl!<t
Seiema Mbrale, Storia Cumparativae CriticadeiSwtemiMorali, Antropologia, Trattato
delta Cosdema Morale” FilunojiadelDiritto, OpuscoliMorali”. The essence of
morality consists in the relation of the will to the intrinsic order of being,
as it reveals itself to our mind; hence the supreme moral principle is expressed
in the formula, recognize practically being as you know it, or rdapt your
reverence and love to the degree of worth of the being, and act accordingly. The
idea of being giving us the standard of this recognition, implies the first
moral law, which is tin; identified with the primum notum, the first truth, the
very light of reason. Hence moral good is essentially objective, consisting in the
relation of the will to ideal necessity. Thus morality is essentially distinct
from utility, the former being the cause, the latter the effect; hence
Eudemonology, the science of happiness, cannot be confounded with Ethics, of which
it is only a corollary. The relative worth of beings arises from the degree of
their participation in the Infinite; hence man, whose mind is allied with an
infinite ideality, has an infinite worth. It is through this union, not through
the moralautonomy of the will, as Kant maintains, that man is a “person” and not
a thing; and it is for this reason that actions, to be morally good, must have
for their object an intelligent being. Moral categories are therefore founded
on the gradations of intelligence and virtue, which is but the realization of intelligence.
The duties towards ourselves are derived from the Imperative, which commands
the respect and love of humanity, and we are the standard, by which we estimate
the faculties and the wants of our neighbours. Rights are found in the faculty of
acting according to our will, so far a sprotected by morall aw. Man has an
inalienable right to truth, virtue, and happiness, and his right to liberty and
property is founded on his very personality. Domestic societyis the basis of
all civil organization, and the authority of the State is limited to the
regulation of the modality of right, and never can place itself against rights given
by nature. Indeed its principal objectis the protection of those rights.
Liberal in almost all his doctrines, Rosmini’s ideas on the rights of the
Church betray a confusion of Catholicism with Christianity, indeed with
humanity. They are therefore extravagant as they are indefensible. It is true that
in his Le CinquePlayheildla C/tiesa, Rosmini strives to introduce intotheChurch
such reforms, as would have made it less antagonistic to the spiritof
Christianity. In that work Rosmini urges th enecessity of abolishing the use of
a dead language in the religious services, of raising the standard of clerical education,
of emancipating the episcopate from political ambitions and feudal pretensions,
and, above all, of intrusting the election of bishops to the people and the
clergy, as is required by the very nature of the Church. His essay is placed at
once in the “Index Expnrgatorius”. Rosmini applies also his philosophy to politics
in his filosojiu detta Politica, and to pedagogic science in his Principle Supremo
della Metodologia. Rosmini is also the author of Eponizione Critica della
Filosojia di Aristetele, “Gioberti e il Panteismo”, “Opuscoli Filosofi” and of
several volumes of correspondence. A complete edition of Rosmlni's works has been
published in Milan and inTurin. His posthumous work published in Turin under
the editorship of his disciple Paoli. ARJsumiof his system, written by himself,
may be found in the Storia universale di O. C'antil, in its documentary part.
Rosmini’s philosophy is early introduced into the universities and colleges of
Piedmont, through the labours of Sciolla, Corte and Tarditi, the chief
professors in the philosophical faculty at Turin. The two first embody the doctrines
of Rosmini in their text-books of mental and moral philosophy, while the third,
in his “Lettere di un Rosminiano”, undertakes to refute the objections which
Gioberti advances against that philosophy. It was this work, which gives Gioberti
occasion to publish his voluminous essay on Rosmini. Meanwhile, Rosmini’s
doctrines extend to the schools of Lombardy, owing to the essays of Pestalozza.
whose Element! di KUo-nyfiii, contain the best exposition of Rosminianism.
Pestalozza is also the author of “Difesa delle Dottrine di Rosmini” and LuMenie
di Rosmini, To the same School belong Manzoni, the author of the “Promessi
Sposi” who, in his Dialogo »>j2T /»- venzwne, applies the Rosminian
principles to the art of composition; Tommaseo, the author of the “Dizionario
Estetico”, the “Dizionario dei Sinonimi”, and of several educational works, in
his Espoxizione del Sistema Filosofico di Rosmini, A. Rosmini. Studi
Filosofici” and “Studi critici”. G. Cavour. the brother of the statesman of
that name, in his Fragment* Phitosopluquts; Bonghi, translator of several works
of Plato and Aristotle, and author of “Compendio di Logica”, who gives an
exposition of philosophical discussions held with Rosmini in his Le Sresiane; Rayneri,
in his “Primi Principii di Metodica”, and “Dlla Pedagogia”; Berti, the author
of “La Vita di Bruno”, Garelli, in his “Sulla Filosofia Morale” and in
“Biografia di Rosmini”, Villa, in his “Kant e Rosmini”; Peyretti, in his “Ekmenti
di FUosofui” and “Saggio di Logiea
generate”; B. Monti, in his “Del Fondamento, Progresso, e Sistema delle
Conoteeme Umnne”; Imbriani, in his Sul Fautsto di Goethe” and/Mr
Organism)poeticio e delta Poetica popolare Itliana”, Minghetti, the statesman
and colleague of Cavour, whose work, Dell’Economia Publica, bears the traces of
the influence of Rosmini's doctrines; Allievo, in his “Jlegdinnismo, la Scienza
e hi Vita”, and P. Paganini, in his “Bella Natura delle Idee secondo Platone”;
“Considerazumi sulle profonde armonie della Filosofia Naturale”, tkiggio Cosmologleo
sullo fypazin. and Stiggio sopra S.Tommaso e il Rosmini. To this classification
may be referred Les Principes de Philosophic, of Caluso. ptranslated into Italian
by P.Corte,an published with notes of Rosmini. Corte is the author of “EkmentidiFilosqfla”, embracing logical, metaphysical,
and ethical sciences. He publishes also Anthologia ex M. T. Cicerone and L. A.
Seneca in usum Philiw/phi-r Studiosorumconcinnaia,The doctrine of Rosmini on the
nature of originalsin, as it was expressed in his Trattato delta C'oscienza”, having
been violently attacked by several ecclesiastical writers belonging to the Order
of the Jesuits, it is ablydefended by eminent theologians of the Catholic
Church, Bertolozzi, Fantozzi, Pagani. and by Gastaldi, a collegiate doctor of
divinity at Turin, and Archbishop of that See. On Rosmini's System, see
further.— Leydel, in “Zeitschrift f. Philosophic, Annales de Philos.
Chretiennr, Bonnetty, ed. Paris, on Rosmini and the decree of the Index. Also
same Annaks, Bartholmcss, Hist. critique des Doctrines Religieuses, Paris, Lockhard, “Life of Rosmini”, Lond, Ferri, op.
cit., and Ferrari in the Revue des Deux Monde. Next comes Ontologism. The ontologic
school places the "primum philosoophicum" not in simple ideal
existence, but in absolute reality, the cause of all things as well as theprinciple
of all knowledge. This doctrine, held by St. Augustine and Fidanza, and revived
by Malebranche, is developed under a new form by Gioberti. Gioberti was born in
Turin, receives his education in that city, and early becomes a priest.
Arrested as a sympathiser with the revolutionar schemes of Mazzini, he is
condemned to exile.While in France and Belgium he devotes himself to the work
of Italian regeneration, and endeavours to attach the clergy to this cause. In
his “Primato Morale e Civile degli Italiani” Gioberti urges upon the papacy the
necessity of placing itself at the head of the liberal movement, and becoming
the champion of Italian nationality and the centre of European civilization. In
his Prlegomeni, and “Il Jesuita Moderno”, Gioberti labours o crush the opposition
with which his views are received by the reactionary party of the Church and
exposes the dangers of its policy. With th eaccession of Pius IX, and the subsequent establishment of
constitutional governments in the Peninsula, Gioberti’s ideas seem to have
triumphed. Gioberti returns to Italy and enters at once into public life,
accepting a seat in the Parliament and in the Cabinet of Piedmont, where he
soon becomes a ruling spirit. After the battle of Novara he is sent to Paris as
ambassador, in the hope of obtaining aid for the national cause. Unable to accomplish
his mission, Gioberti resigns his office, and remaining in that city a voluntary
exile, he again devotes himself to philosophical studies. The philosophy of
Gioberti is embodied in the following works: “La Teoria del Supra-naturale”,
“Introduzione allo Studio della Filosofia”, “Trattato del Buono”, “Trattato del
Bello”, “Errori Filosofici di Rosmini”. Philosophy, according to Gioberti, has
long since ceased to exist; the last genuine philosophers are Leibnitz,
Malebranche, and Vico. By substituting psychologic for the ontologic method and
principles, Descartes renders all genuine philosophic development impossible.
Descartes does in regard to philosophy what Luther does in regard to religion,
by substituting private judgment for the authority of the Church. Sensualism,
subjectivism, scepticism, materialism and atheism are the legitimate fruits of
the doctrine of Descartes. To do away with these errors is theobject of
true philosophy. Rosmini's theory cannot attain it; for it is founded on a
psychologic process, assumes as a principle of knowledge a pure abstraction,
and thus falls into the very errors which it proposes to combat. Through ideality,
the mind cannot reach reality, nor from the fact of consciousness can it ascend
to universal and necessary ideas. We must therefore invert the process, and look
both for method and principles not in the subject, but in the object. The object
is the idea in its absolute reality, immanently present to the mind under the
form of a synthetic judgment, which comprehends in itself all being and
knowledge. This judgment, as it is produced through reflection, finds its expres
sion in the ideal formula, “Ens creat existentias,” Being create existences —
the supreme principle of Ontology and of Philosophy. Through the intuition of
this principle, mind is in possession at once of the real and the ideal; for
the first member of the formula (the “Ens”) contains the object, Being, the
absolute idea as well as the absolute substance and cause; the second (“Existences”)
gives the organic multiplicity of contingent substances and causes and relative
ideas; the third, The Creative Act, expresses the relation existing between the
absolute and the relative, the unconditional and the conditional, and the
production of real and ideal existences from the Absolute. But although this intuition
gives the power of intelligence to the mind, it is in itself not yet an act of knowledge;
as long as it is not reproduced by the mind, it remains in a latent or germinal
condition. It is only by a reflex judgment that we affirm the contents of
intuition; coming to the consciousness of its elements, we become acquainted
with their mutual bearing and relations. This reproduction therefore is made through
ontok>gi«ilreflection, by which the mind, so to say, reflects itself upon
the object, and through which alone it is capable of acquiring the knowledge of
that ideal organism, which is expressed in the intuition. Thus the ontological
method is the only true philosophical process, and stands in opposition to the
psychological method, which is founded on psychological reflection, through
which the mind turns its attention, not upon the object, but upon itself. But to
direct its reflection upon the object of its intuition, the mind needs the
stimulus of *language*, through which it may determine and limit the object for
its comprehension. Hence the necessity of a first divine revelation, which by language
supplies the instrument of our reflection, and constitutes that relation which
necessarily exists between the idea itself, and the idea as it manifests
itself to our rmind. Fo ralthough the idea in itself is one and indivisible, in
reference to the human mind it has two sides: the one which is intelligible, the
other incomprehensible— thus being antithetic towards each other, and giving
rise to all the apparent antinomies between Science and Religion. The faculty
of super-intelligence, which is inherent in all finite minds, consists in the
sense which reveals to the mind its own limitations, as to the comprehension of
theidea. It is through revelation that the mind acquires some positive
knowledge of the superi-ntelligibility of the idea, although always limited and
clouded in mystery. Science, being the reproduction of the ideal formula, must
therefore be divided into two branches, corresponding to the intelligibility
and the super-intelligibility of the idea;— the one constituting the Rational
Sciences, the other the Super-Rational, the last being superior to the former
from their more extensive comprehension of the idea through positive revelation.
The genesis of sciences from the ideal formula is as follows: "
Jfiia" or the subject of the formula, gives Ontology and Theology. The copula
(creat) demands a science which shall com prise the double relation between “ens”
and existences, in both an ascending and a descending method. The descending
process (from Jieuifj to faiatenees) originates the science of time and space,
or Mathe matics. The ascending (from Existences to Being) the science of the
true, the good, and the beautiful, that is, Logic, Ethics, and AEsthetics. The
predicate (Existences) gives rise to the spiritual and material sciences. Oon
the one side Psychology and Cosmology, on the other, physical Science in its various
branches. The super-natural sciences follow the same division. As to the
validity of the knowledge arising from this formula, its first member expresses
its own absolute reality and necessity. The intuitive judgment in which this
reality and necessity are pronounced, viz.. '"En* *'•*," and ^Ens is
necessary" do not originate in the human mind, but are contained in the
idea itself, while the mind in its primitive intuition only listens to them —
repeating them in its succeeding reflex judgments. So that the validity of
those judgments is not affected by the subjectivity of the mind. Thus is it with
the funda mental ideas of necessity, possibility, and existence. The first
being the relation of the En sto itself; the second the relation of the
necessary to the existing; and the third the relation of possibility to
necessity. To these ideas correspond three great realities. To thefirst, the
Absolute reality, God. To the second, infinite or continuous m agnitude, pure
time and pure space. To the third, actual and discrete magnitude, the universe an
dits contents. Time and space are ideas, at once pure and empirical, necessary
and contingent. As pure and necessary, they may be conceived as a circular
expansion growing out of a single centre and extending to the infinite; by this
centre, Ens (Being) is symbolized. As contingent and empirical, they may be
represented by a circumference which projects from the centre and develops in
successive degrees. In this projective development, we have the finite reality,
multiple and contingent in itself, but one and necessary, if considered as
existing in the central point from which it emerges. For existences have a necessary
relation to the Ens, and it is only in that relation that it is possible to
know them. The very word existences implies their derivation from the Absolute
reality. But the nature of that derivation cannot be reached through reasoning.
It manifests itself in the intuition, in which it is revealed in the creative
act. By considering the two extreme terms of the formula out of the relation of
its copula, they become identified, and philosophy at once falls into Pantheism.
Thus the creative act is the only basis of our knowledge of contingent existences.
It is by bringing the phenomenal elements of perception into their relations to
creative activity that the sensible becomes intelligible, and the
individualization is of the idea are brought in the concrete into our minds.
And as our own ideas are formed in witnessing the creative act, it follows that
that they may be considered as copies of the divine idea, created and limited,
yet stamped with the character of a divine origin. Thus the ideal formula
considered in relation to the universe becomes transformed into these other
formulas. The one creates the multiple. The multiple returns to the one. These
two formulas express the two cycles of creative development, viz., the one, by
virtue of which existences descend from Ens; the other, by which they return to
I -- a double movement, which is accomplished in the very bosom of the ens
itself, at once the efficient and the final cause of the universe. The first cycle,
however, is entirely divine, while the second is divine and human, because in
it human powers are brought into play. In the Garden of Eden ther&- tiini
of the mind to its Creator is perfect; reason predominant over passion, man's
reflection was in perfect accord with the organic intui tion; but theFallalteredthatorder,andman
puthimselfmoreorless intooppositionwiththeformula. Ileucetheerrorsofancient
theogonies and Mythologies, and their Pantheistic and Uualistic Philosophies.
Thus the Bralnuinicand Buddhistic doctrinesoftheEast absorbed the universe and
man himself in the first member of the formula; while the philosophical systems
of the Greeks reduced everything; to the third member, with the exception of
Pythagoreanism and Platonism, in which the condition of its organic order is
substantially preserved. Christianity restores that order through the
miraculous intervention by which God, becoming man, brings the human race back
to its primitive condition. In such a dispensation, the tradition which contains
the organic structure of the fomula was placed in the keeping of the Church; hence
its infallibility, and its right to preside over Theology, as well as the whole
development of Science. The idea as expressed in the formula becomes, in its
application to the will, the supreme moral law, the basis of Ethics. While its first
and second terms give us the idea of moral good, its first cause, law and
obligation, the third term supplies the moral agent, and contains the conditions
of moral development. It is through his free will that man can copy the creative
act by placing himself in accord with the will of God, as manifested in moral law.
Hence, moral law partakes of the character of absolute reality; it is
objective, apodeictic, and religious, because it is founded on the very relation
of God to the human will. From this relation arises an absolute right in the
Creator, to which an absolute duty in man corresponds, the source of all the
relative duties and rights, which spring from his relation to his fellow-creatures.
It is through this accord of the human with the divine will, that man attains
happiness, consisting in the voluntary union of his intellectual nature with the
divine. The supreme formula of ethics is this: Being creates moral good through
the free-will of man. Fom this two others follow, corresponding with the two
cycles of creation. The first: that free will produces virtue by the sacrifice
of passion to law. Second, that virtue produces happiness by the reconciliation
of passion to law. AEsthetic science likewise finds its principles in the ideal
formula. Creation, with the ideas of time, space, and force, gives us the idea
of the sublime, while Exigences, that is to say. the real in its relation to
the idea, contain the elements of the beautiful. Thus, as existences are
produced arid contained in the creative act, so the sublime creates and contains
the beautiful. Hence the formula, being creates the beautiful through the sublime.
The two ideas are co-related. They both consist in the union of the intelligible
with an imaginative element, but while, in the sublime, one element
predominates over the other, in the beautiful the harmony of the two is preserved.
Yet the two ideas are subject to the cycles already noticed in the development
of the formula: The Sublime creates the Beautiful, and the Beautiful returns to th eSublime. In the
history of art the sublime precedes the beautiful. The temple and the epic poem
are the oldest forms of art. The super-intelligibility of the idea gives rise to
th emarvellons, which, expressing itself in language, poetry, painting, and
music, becomes an element of AEsthetics. The first arts resting in the organic
structure of formula, it follows that only in orthodoxy can the full realization
of beauty be found. Heterodoxy, altering more or less that structure,
introduces an intrinsic disorder into the lield of AEsthetics, as well as into
that of science, morality, and religion. Gioberti at the time of his death was
preparing other works, in which his idea sseem to have undergone considerable
change. Imperfect and fragmentary as they are left, they were published under the
editorship of his friend Massari, and bear the follow ing titles, “La
Protologla”; “La Filosofia della Rivelazione”, “La Itifor-ma detta Chiesa. A
tendency to rationalism blended with Hegelian transcendentalism appears in
those works, although ostensibly founded on the idealformula ofthen'rst philosophy.
The idea here becomes the absolute thought, which creates by its very act of
thinking. Sensibility is thought undeveloped, as reason is thought developed;
and even the incomprehensible is but thought undeveloped, which becomes intelligible
through development. Language as the instrument of reflexion plays still a
conspicuous part in the woof of the absolute thought, as wrought out in
creation, but it has become a natural product: and even of supernatural
revelation itissaid, that it may be considered natural, as soon as it is received
into th emind. It is through the creative act that absolute thought appears in
the development of Nature and Mind, a development which proceeds under the logical
form of a sorites, the principle of which is inexhaustible, the progress continuous.
The members of this sorites are prop»>-r which rest on categories, or fundamental
ideas produced by the absolute thought in its union with the mind, and the
tinners which it creates. In the absolute, the categories are one and in<!
idea, but become, multiple through the creative act. These are < and trine.
The first express the opposite while the last reconcile the oppositions of the former.
The absolute thought is the concrete and supreme Category, out of which all
others receive existence through its creative activity. An existence which is
developed, according to a dialectic movement. The organic structure of the
Categories, which embraces the relations between the terms of each dual one,
and the relations between their couples, is moulded on the ideal formula.
Pantheism does not consist, in a substantial synthesis of God and the universe,
but in the confusion of the finite and the infinite, and of the different modes
of existence which belong to them. God is infinite,both actually and
potentially. The world is potentially infinite, but actually finite. With Cusa
and Giordano lining it may properly be said, that the universe is a potential
God or a limited or contracted God. Hence,God and the universe are one in the
infinite reality of the first, and in the infinite potentiality of the second; for
the potentiality of the universe exists in God. As to its finitude, it is given
as a term of the creative act; it is a primitive fact which is presupposed by
all mental acts, which therefore cannot be reduced to other categories and thus
to the unity of the absolute. Finite realities, however, have a double relation
to the absolute, which is determined by the metexis and the mimesis. Through
metexis they are phenomenal copies of the divine ideas.. Through the mimesis
they participate in the divine essence, the condition of their existence. The
change in Gioberti's metaphysical ideas manifests itself in his thoughts in relation
to the Church. Catholic philosophy rests nolonger on the authority of an
ecclesiastical organization, but on the universality and continuity of human
thought, in the history of mental evolution. Religion is no longer superior to philosophy;
but it is philosophy itself, enveloped in myths and symbols, so as to bring it
to the intelligence of the common people. All religions are effects of the
creativeact, having different degrees of moral value. Christianity, however, is
the complement of all religious forms, and Christ is the Pan-Idea, in which the
realization of the moral type fully corresponds its inner excellence.
Mysteries:ui lmiracles are facts, whichcannot considered as complete. Their
value consists in their relation to the;i!» phenomena which containtin; doctrinesof
Palingenesis. No can live which dm-s not follow the laws of ideal development;
•i i verse would perish, the moment it should cease to be subchange. The
modification introduced in his political doctrine, Gioberti himself
published a year before his death, in his “Rinnocamento Civile(VItalia”, where the
papacy no longer appears as the natural support of Italian regeneration, but as
its greatest obstacle. In Lois work, by far the best of all his voluminous
productions, Gioberti gives a new programme to Italian patriots; placing the
national cause under the hegemony of the king of Piedmont, he urges his country
men to rally around that throne, the only hope of the Peninsula. This
programme, carried out to the letter, brings the Italian States under one
national government, and finally made Rome the capital of th enation. No statesman,with
the exception of Cavour, has ever exerted for a time so great influence on the affairs
of Italy as Gioberti. His name is preserved in honuor among his countrymen for
the purity of his patriotism, the loftiness of his aspirations, and the
liberality of his views, rather than for the solidity and the permanent value of
hi sphilosophy. On the political relations o fGioberti to Cavour, cf. Life,
Character, and Policy of Count Cavour, by V. Botta, New York. As a philosopher,
Gioberti does not succeed in forming a large school, although the following
writers doubtless derive their inspirations from his works: Fomari, “Dell'
Armonia Universale, Lezioni suW arte della parata”, G. Eomano, aJesuit, LaScknzadelTuomointerno«ituoirapporticollaNaturaeconDio;
“Elementi di Filosofi"-; Gioanni, Principii della Filosofia Prima, Micrti,
o dei- VEiaereUno e Reale”, Miceliol'ApologiadelSistema” N.Garzilli, Saggioatti
rn]ypor(idella Formula idealeeoiproblemi importanti della Filosofia”, Acquisto,
“Sistema della Scienza universale”; “ElementidiFilosofiafondamentale”; “Corso
di Filosofia morale”; Corso di Diritto naturale”; “Necessità dtW autorità e
della legge”; “Saggio sulla- naturae sulla genesi del Diritto di proprietà,
Trattato(fIdeologia. In the United States of America. Gioberti finds a devoted
interpreter in Brownson, whose able exposition of the doctrine contained in the
ideal formula was published in in the Review bearing his name. To the
Ontological School, although independent of Gioberti, belong Bertóni, Idee di una
Filosofia della Vita, Questione Religiosa,;and La Filosofia Greca prima di
Socrate”; Centofanti, “Delia Filosofia detta Storia”; A. Conti, “Storia della Filosofia”;
“Evidenza,AmoreeFede, Dio e il male”; J.Puecinotti, Serilti Storici e
Filosofici, Storia della Medicina”, Baldacchini, Trattato sullo Scetticismo; La
Filosofia dopo Kant”; Corleo, Filosofia vnirermle”; Mangeri. Corso di Filosofia
e Sistema Pitico-Ontologico”; Labranca, Lezioni di Filosofia razionale, Mora
and Lavarino, in their Enciclopedia Scientifica, Turbiglio,” L'impero della
Logica” and “Analisi Storica delle FUo-vfie di Ix-rte e Leibnizio. On Gioberti,
cf. h. Ferri, and R Mariano, op. cit.; Seydel in Zeit- schrift fi Pftilosophie,
C. B. Smyth, Christian Metaphysicians, Lond. Prominent among the Ontologists is
Mamiani. He was born in Pesaro. Mamiani joins the revolutionary movement of the
Romagnas, but was arrested and condemned to exile. He takes up his residence in
Paris, where he is engaged in literary and philosophical pursuits. He returns to
Italy, and gives his support to the liberal reforms inaugurated by Pius IX.
When the Pope abandons Rome, Mamiani, as a member of the Constituent Assembly,
opposes the proclamation of the Republic, as contrary to the interest of the
national cause. With the restoration of the papal power by the aid of France,
Mamiani retires to Piedmont, where he is elected member of Parliament and
appointed professor of philosophy at Turin. He is a staunch supporter of the policy
of Cavour, under whose administration he holds successively the offices of
minister of Public Instruction and that of minister to Greece. He is member of
the Senate and professor of the philosophy of history atRome. In the early part
of his philosophical career, represented by his “Del RintwvameiUsi dtW antica
Filusojw italiana”, Mamiaui holds the doctrine of Empiricism founded on
psychological investigations, in which he strives to combine experience with
reason. Mamiani maintainsthat the principal question of philosophy is that of
method; and that this can only be found in experience and nature. It is this
method which prevails among the philosophers of the Renaissance, and to which
science is indebted for its great achievements, particularly through the teachings
and the example of Galilei. This essay calls forth the work of Rosmini, II
Itinnovamento, etc., in which he controverts some of Mamiani's statements, and
tries to show that the experimental method alone cannot philosophically
reconstruct the science of Nature and Mind. Mamiani himself soon becomes convinced
of this, and in his works “Discorso sull’Ontologia e sul Mt-todo” and Dialoghi
di Sciema 1'riina”, he endeavours to find a philosophical basis in common sense.
In these essays appears for the first time his doctrine on immediate perception
as the only foundation of the knowledge of reality. The last phase of his doctrine
is containedin his “Confessioni di un Metafisico”. It is divided into two
parts: Ontology and Cosmology. In the first, Mamiani considers theAbsolute,
ideas, natural theology, and the creative act; in the second, the finite, its
relation to the Infinite, the co-ordinatiou of nature's means, life, finality,
and progress in the universe. Mamiani’s fundamental doctrines are as follows. The
knowledge of the real and the ideal is effected through two faculties
essentially distinct, although both acting in the subjective unity of the mind:
perception and intellection. The first does not consist in a syntheticjudgment
a priori, as Rosmini and Gioberti hold after Kant, but in a direct and
immediate relation of the mind to finite realities, as Reid and Galuppi
maintains, although Reid and Galuppi overlook its intellectual character.
Intellection consists in the relation of the mind to ideas; and, as these have
an essential connection with Absolute reality, the mind may be said to possess an
intrinsic relation to the "entia realissima"— the most real being.
Ideas indeed are intellectual *symbols* of the Absolute reality in its relation
of causality; and they are supplied by the intellective faculty, when the mind
apprehends their realizations through perception. Tims our intelligence attains
to Absolute reality through the intermedium of ideal representations, but it
does not penetrate so far as to reach its essence; it remains on its surface. A
similar process occurs in perception, through which the mind reaches the object
given in sensibility, not in essence, but through the medium of sensation. But while
our ideas are mere *representative emblems* -- simbolo ed embolo -- in the
divine mind they are real objects in themselves. They are identical with the
absolute intelligibility, the possibility, the reason of all things. They are
therefore the foundation of all Unite realities, their common attributes and
final perfection. They are indeed the efficient and final causes of the world,
manifesting themselves under the triple relation of the true, the good, and the
beautiful. Hence our ideas, as *representations* and determinations of the
divine causality, are essentially objective and immutable representations, and
determinations of eternal truth. It follows that the existence of God is
founded on the very nature of primitive intuition, which includes the eternal
substantiality of truth, and that its demonstration a priori is a simple
process of deduction from the principle of identity. It follows also that every
ideal relation contains an eternal truth, to which an intelligible reality in
God corresponds. It is therefore independent of the human mind. Ideas however are
not innate. Threy originate in finite reality, from which they receive their
determinations, and have a necessary reference to absolute reality through
their *representative* character. It is only through reflection that the minddisc.
in itself its relation both to finite reality, contained in internal and
external perception, and to infinite reality, contained in the Infinity.
Creation is the result of the infinite good, which of necessity tends to
communicate itself. The idea of a God infinitely good implies the idea of a
creation, founded on the greatest good, as its outward manifestation and
ultimate end. This manifestation is brought forth by an infinite power, and an
infinite wisdom, under the forms of the laws of causality and finality. From the
very nature of the finite, and its opposition to the infinite, arises the
immense cosmic diversity. Hence the universe cannot be properly represented as
a sphere; it is rather to be regarded as a system of numberless spheres, moving
concentrically in various directions, and forming that universal harmonv, which
is the highest expression of the infinite good. As the cosmic diversity is
equal to its possibility, it follows that there is only one idea of the
universe in the divine mind as well as in the universe itself, although in a
continuous generation and development. The idea of a better world is impossible;
because the idea of the universe, which is in the act of developing, contains already
all possibilities. Evil is inherent in the finite; but it diminishes, as the
finite more and more approaches the infinite, and in this progressive union of
the one with the other lies the ultimate end of creation. In the achievement of
this end, the divine causality creates and determines the whole, the divine
intelligence pre-arranges the whole, while nature produces the whole under the
influence of that causality and intelligence. The finite is an aggregate of
monads or forces, which are brought together by their mutual attraction; thus a
communication arises between those, which have a diameter of similarity, a
participation between the diverse ones, and a co-ordination of all. Hence
arises the cosmic system, with its great divisions of nature, life, and mind.
Nature reveals itself first in the stellar order, in the ether in connection
with light, heat, and electricity, and in the order of chemical compounds, such
as water and twater. In the elaboration of the syntheses preparatory to the
final ones, the divine art is revealed in that wise co-ordination of means
which is produced by the union and separation, the action and reaction of
homogeneous, as well as heterogenons forces. But it is only in life (vita) that
finality (fine) appears, for life alone contains the possibility of receiving
the communication of JJIXK], which is the essence and the object of creation.
Life is the development through a suitable organization of the individual, in
reference to its participation in the good. At its lowest degree it is nothing but
a chemical compound – the amoeba --, enclosed in a cellular envelope and capable
of reproducing itself. At its highest point, life is an intellectual and
volitional activity which tends to an absolute object, and to this end co-ordinates
all the means at its disposal. Between the two extremes there are numberless
degrees of vital activity, each developing in accordance with its own end.
Vegetation, animality, and humanity or spirituality mark the principal degrees
in the scale of life. In these three manifestations, life is a specific force.
Bflchner and other Scientists, who give to matter the power of producing life,
deny the existence of this specific force, and attribute it to a cause, which
in itself has not the elements necessary to its development. So Darwin's theory
of the genesis of species involves the negation of the objective reality of the
idea or specific essence, containing a substantial fixedness of character and
form, and the power of producing itself within the limits of its own nature. It
confounds accidental varieties with substantial transformations, and artificial
means with natural processes. It is contrary to all historical experience, and
the constant fact of the sterility of hybrids. It stands in contradiction with
itself in the bearing of the two laws of the struggle for life, and natural
selection, which will restrict rather than widen the limits of development, and
keep the species within their own boundaries, rather than expand them into new
forms and modes of existence. The order of life in relation to the general end
of creation begins with plants. In plants, the living force has the specific
value of being the organ for life, or rather it is the laboratory in which its
elements are prepared. This passes over into animality, which has a real
relation of finality, although limited and relative, as are its senses and
instincts, through which it enjoys participation in the divine good. Man (Homo
sapiens sapiens) alone, whose life is partly the growth of vegetation and
animality, is an absolute finality, for he alone has a life, through which he
can know and act in accordance with the absolute. The law of indefinite
progress is universal and necessary, founded as it is in the very object of
creation, in the divine goodness, and the progressive union of the finite with
the infinite. This law, which embraces all the universe, is still more apparent
in the development of mankind. But in order that it may be verified in history,
its application must comprehend humanity as an organic and spiritual unit. It
would fail if applied to an isolated nation, or measured by the invariable Roman
type, as Vico insists. To see the full bearing of this law, mankind must be regarded
in the multitude of its nationalities, in the variety of their character,
in the multiplicity of the elements and of the ages of civilization. The law
itself must he viewed in its different aspects, and in the agencies which are at
work to carry it ont in history; such as the influence of a national
aristocracy, the subordination of lower to higher forms of civilization, the
mingling of the Italian three tribes, and the expansion of social forces,
through which a kind of polarity among the tree tribes is created. All these and
other causes, while they preserve the spiritual unity of mankind, maintain its
growth and secure its general advancement. Besides the works already mentioned,
Mamiani writes also “Meditazi- oniCarte&iane, and “Di un Nuovo Diritto Europe”, in which he strives to
establish international right on a philosophical basis. In his “Iiinaacimento
Cattolico”, Mamiani contemplates the possibility of a reform in the Catholic
Church, that should reconcile it with the spirit of modern times. Mamiani is
also the author of “Teoria dclla Religions e dello Stato, e dei suoi raj/porti
speciali con Roma e colle Nazioni Cattoliche”, “Sei Lettere a Rosmini”, “Saggi
di Filosofia Civile” and “Saggi Politici”. Among the philosophers who have
treated of Mamiani's philosophy, the more prominent are Ferri, the author of
the “Esmi sar CHUtoire de la Philosophic en Ilalie au 19ine Steele”; Debrit, “Histoire
de» Doctrine* Philosophiqves daiu Vltalie Con- temporaine”. These two
philosophers, particularly the first, give a complete survey of the principal
systems of contemporary philosophy in Italy.) See also Lavarino, “La Logica e
la Filosofia di Mamiani” and Fiorentino, several articles in the Rivista di
Bologna, under the title of Positivismo e Platonismo in Italia; Brentazzoli,
the author of “Di uri1 ultcriore e deflnitico arplicamento della Filosofia
Seokxttka”; Tagliaferri, who writes on Mamiani's theory, and Bonatti, who
discusses the ontological argument of the existence of God as presented by Mamiani
in Bonatti iand Mamiani, Bonatelli is also the author of “La Concienza”, and of
a sketch of Italian philosophy published in the “Zeituchrift fiir Philorphie
und Philosophische Kritik” in Halle. To the Ontologic classification may also be
reduced the “Dialoghi Politico-Filosofici” di Buscarini; and “Sopra la Filosofia
del Diritto Publico Interno di L.C. di Montagnini; also,1stFUomfiadette Scuote Italiane,
a philosophical review supported by Mamiani, Berti, Bonghi, Barzellotti, and
other members of an association recently established in Rome for the promotion
of philosophical studies; Oerdil, a weekly periodical published in Turin, under
the editorship of Allievo, chiefly intended to reconcile philosophy with
Christianity; and Il Campo della FUosoflItaUani, a philosophical periodical published
in Naples, and edited by Milone. Next is Absolute Idealism or Hegelianism. Vera
is the recognized head of the Hegelian School in Italy. He was born in Amelia,
a city of Umbria, and early goes to
Paris, where he completed his education. Having spent some years
in Switzerland, he returned to Paris, and is appointed professor of
philosophy in several colleges connected
with the University of France. He rreturns to Italy, where he is at once made
professor of philosophy at the Royal Academy of Milan. He ransfers to the University
of Naples, where he sholds the professorship of the history of philosophy and the
philosophy of history. Vera’s works are devoted to the interpretation and
application of the Hegelian pliilosophy.They include— ProW.me dela Certitude;
VHcgiUanisme et la Philosophit. Melanges Philono- phiques; Essais de
Philosophic Hegelienr.e, 1804; Introduction a la Philasrqkfc cCHegel, Logique d
Hegel; Philo»,plue de la Nature d'Hegel; Phi losophic de CEsprit (VHegel;
Philosophic de la Heligion <THegel; Platonis Aristattiu el Hegelii de medio
termino Doctrina; Inquiry into Speculative and Experimental.Se»>v««. Lond;
“Lezioni sulla filosofia delta storia”; PrUusiovi alla Storia della Filosofia
(epoca Socratica), ed alla Filosofia delta -Storia; II Problema deff Avm-'iito;
II Cataitr e la libera Chiesa in Ubero Statot in which the doctrine of the
separation of the Church from the Stateheld by Cavour is opposed on philosophical
and political grounds. He also translated into English the History of Heligion
and of the Christian Church by Bretschneider, London. Vera not only interprets and
expounds. Hegel's philosophy, but develops it and expresses it in a more
intelligible form, thus rendering it accessible to students not familiar with Hegelian
terminology. In his Introduction dla Philosophica"Hegel he rejects the Trinity
of being, thought, and motion which Trendelenburg proposes to substitute to the
Hegelian trinity of being (thesis), not being (antithesis) and becoming
(synthesis). Vera also confutes French Eclecticism and the materialistic
theories of Bilchner and Moleschott. In his Inquiry into Spcndatice and
Experimental Science, Vera refutes the doctrines of Bacon, Locke, and other
representatives of Empiricism. Vera’s labours have been highly praised by
eminent German Hegelians, among whom is
Eoeenkranz in "Der Gedanke" and in his Wissenschaft iter hyifchc Idee.
See also an article of Saisset in the ItecuedtsDeuxMonde. Among other Hegelians
in Italy maybementioned Spaveuta.who. in his “Filosofia di Gioberti” aims to
show the connection of the doctrines of this philosopher with the ideas of
Hegel. Spaventa is also the author of Introduzione alle Lezioni di Filosofia.
Principii di Filosofia, Saggi di Critiea filosofica, politca e religiata, Filosofia
di Kant e sua relatione colla Filosofia Italiana. D H T intmoraW.ildel Vanimavmana;ltiiflcssionimlSodalitmoeComunismo.
Herebe longs also Fr. Fiorentino, the author of Pietro Pomponazzi— Ttlesio, and
Stvdj Stnriei sullaScuoladiBolognaep"PadomalSecolo16°. He also wrote on Positivism
and Platonium in Italy (Rivista di Bologna). Miriano wrote La Philomphie Contemporaine
en Italie; Lasalle e il sua Ernclito, II Ilisnrgimcn Italiano secondo i principii
della Filosofia della Storia di Hegel, Il Problema Rdigioso in Italia.
Among those who have devoted themselves to the application of the Hegelian doctrine
to the special branches of science may be mentioned Meis, naturalist and
physiologist; Sanctis, Mareelli, Delzio, Salvetti, Gatti, Vitto, Camerim, and
Trani, who applied it particularly to literary and historical criticism, and to
political, juridical and aathetical sciences. Next is Scholasticism. The
philosophical development of Italian
philosophy is distinguished by its national character, and the decided impulse
it has given to the reconstruction of Italy, on the basis of independence and liberty.
An exception to this general tendency is to be found in the writers who, labouring
in the interests of the Church, h a vestr iventore-establish Scholasticism, and
with its a cerdotal domination over national thought. Ventura is the principal
representative of this School. He was born in Palermo, and early becomes a amember
of the Order of the Theatins. He is soon elected Superior-General of the Order,
and holds a high position in the government of the Church. He is one of the
most prominent supporters of the reforms
inaugurated by Pius IX. In his eulogy on O'Connell, in his funeral oration on
the victims of the revolution of Vienna, and in his sermons delivered in the
Chapel of the Tuileries, in Paris, he continues to show himself a warm champion
of popular rights. In his philosophical works, howover, he constantly maintains
the fundamental idea of scholasticism, placing the authorityof the Church above
reason and human conscience, indeed above all sovereignty. Holding that philosophy
was buta deduction from revelation, he
asserts that the ultimate criterion of truth lies in that authority. It is true,
Ventura says, that ideas originate in sensations, and in the subsequent images
which are left by them in the mind; but ideas have no value if not incorporated
in language, which is itself derived from revelation. Philosophy reaches its
culminating point in Aquino, and nothing is left to philosophers but to study, and
to expound the doctrines of that philosopher. Ventura is the author of the following
works: De Mctlwdo Philosophandi, De la Vraie et de la Fausse Philosophie; La
Tradition et Us Semipelagiens de la Philosophie, La Raison Philosophique et
Catholique, La Phil/jxophie Chretienne, Of. Le Pere Ventura et la Philosophie, par
Clis.deRemusatinLaRevuedesDeux Mondes,Fevrier;also,EtudesMoralesetLitteraircsparA.de
Broglie, SeealsoonVentura, Drownson's Quarterly Review, and Annates de
Philosophie Chretienne, Paris. To the same school belongs Liberatore, a Jesuit,
the author of Trwtitutlines Phllosophiaoe, Sitjjio aulta Conoscenza
Intellettuale, EthicaetJusNatural,Compendium LogicaletJfe- taphy»ivc. Liberatore
rejects the vision of God, as well as the doctrine of pure tradition, as the
principle of knowledge, and holds that human reason, aided by the senses and
the power of abstraction, can originate ideas, and attain truth and certainty
in the order of nature. But above nature and man there is the authority of the
Church, the only infallible guide in philosophy as well as in theology. To the
same School may bereferred Sanseverino, author of Philosophia Christianacumantl'juaetnovacomparata,
Crescenzio who wrote Seuole di Filosofia; Capozza, author of Sulla Filosofia
dei Padri e Dottori della Chiesa e in ixpecialitd d’Aquino in opposizione alla
filosofia moderna. Also Azeglio, a Jesuit, brother of the statesman of the same
name, the author of Etame Crltlco dei Ooverni Jiapprefsentativi delle Sorieta
Moderna, and Soggio teorico del Diritto Naturale fondato sull’esperienza. La
Clvilta Cattolica, a monthly Review, literary, political, and phillosophical,
published in Rome, is the principal organ of this sect. Since its origin it has
been chiefly edited by writers belonging to the Order of the Jesuits, such as
Liberatore, Perrone, Azeglio, Bresciani, and Curci. The fundamental idea of
this periodical is the insufficiency of human reason in all questions which
refer to religion, philosophy, morality, jurisprudence, and politics. European
civilization is the result of Catholicism, and it is onlv in Catholicism that
man and society can find a basis for their develop ment. Protestantism, liberty
of conscience and thought are only sources of infidelity and revolution, and it
is only by subjecting itself to the authority of the Church, that the human
mind can re-establish its natural relations with God and man. The revolution
which has made Italy one, having been carried out against the interests of the
Church, isa nti-Catholic and anti-Christian. These doctrines have received the sanction
of Piu sIX., who in his Syllabus condemns as monstrous errors the following
propositions. Moral science and philosophy are independent of the authority of
the Church. Philosophy may be treated without regard to revelation. The principles
and the method of the Scholastics are not in accordance with the need, and the
progress of science. Everyone may embrace that religion,which he in his conscience
may think true. Protestantism is a form of Christianity, in which man may
please God, equally as well as if he were in the Catholic Church. Common
schools ought to be exempted from the authority of the Church. These and other
propositions, proclaimed as religious errors, received formal condemnation from
the Church in the Council of the Vatican, through the dogmatic definition of
papal infallibility, the logical consequence of genuine Catholicism and the
highest synthesis of Scholasticism. Positivism, or rationalistic naturalism, as
implying the negation of all metaphysical science, is represented by Ferrari. A
Lombard by birth, and a disciple of Romagnosi, he early visits Paris, where he
becoes connected with the University of France, as associate doctor, he afterwards
holds a professorship at Strasbourg, which he iss obliged to resign on account
of his radical opinions. He returns to Italy, enters Parliament, and is appointed
professor of philosophy successively in Turin, Milan, and Florence. Admitting
as insoluble the antinomies of reason in the sense of Kant, Ferrari holds that
experience is the only foundation of truth. There are two species of contradiction
into which the mind may fall: the positive and thecritical. The former arise from
faults of reasoning, and may disappear through a verification of the intellectual
process. The latter are theresults of a fatal law of the mind, and cannot be avoided.
Kant reduces these contradictions to the ideas having reference to God, the
world, and man; but in fact they are numberless. They are in us and out of us;
they manifest themselves in our ideas and actions, in both the theoretical and the
practical order. The universality is the law of mind and nature. Hegel with an effort
of genius attempts to reduce them to a rational unity. But he succeeds only in
giving us a philosophy of contradictions. Hegel’s failure shows the
impossibility of metaphysical science, and the futility of the labours of
metaphysicians to find a relation between Nature and Logic. Between the two there
is no relation; the former is founded on the law of con trastand change, the
latter on identity. Hence there is an essential opposition between them, which
renders it impossible to represent unity in accordance with mental ideality.
Indeed the mind itself is subject to the law of opposition, so that in reality
an absolute identity even in the logical order is an impossibility. The effort
therefore to reduce nature and mind to scientific unity must ine vitably result
in transforming the critical antimonies into positive ones, and thus in making
error a necessity. The mind is neither superior nor equal to nature; it is its
child; and it is only in sub mission to nature that it can co-ordinate its
thoughts, determine its knowledge,andfindabasisforspeculation.
Phenomenalism,there fore, with all the oppositions which are revealed in the
ever-chang ing movement of nature, is the object as well as the limit of our
intelligence. The ideal relations, such as the relations of quality and
substance, of effect and cause, of finite and infinite, and all others which
relate to the supreme laws of nature and thought, are so many oppositions which
predominate in the universe, and in all our analyses; they are the inexplicable
conditionsof our knowledge, and the insuperable limits of all science. An
impenetrable mystery envelopes them, and the mind cann either explain or.reconcile
them. Hence it follows that no absolute truth exists in the human mind, and
that philoophy is only so far true as it does not overstep the limits of a
phenomenal experience, the cause of which is an everlasting movement, and its
law a perpetual opposition. Led by these ideas, Ferrari attempts a
philosophical reconstruction of the political development of nations, founded
exclusively on experience and induction. Ferrari establishes therefore a general
and uniform type of this development, and divides I tinto four periods, each
comprising about thirty years. The first period is an epoch of preparation, in
which new ideas are manifested, and the genus of future events and laws deposited
in the soul of th epeople. This isfollowed by the period of explosion, in which
those germs, having reached their maturity, burst forth in explicit ideas, and
are transformed into politica laction. A phasis of reaction, next appears, by which
a temporary return is made to the ancient regime, and the new form of
civilization and the doctrines of revolution are momentarily suppressed. In this
phase the body politic finds itself in a kind of oscillation between the old
and the new, seeking its equilibrium. Finally, the last period completes the
movement through a solution, and it ends with ingrating the new ideas in the
minds of the people, and in the character of the government. Thus in France,
Louis X1Y. represents the first period, the revolution the second, the last
years of Napoleon and the kingdoms of Louis XVIII., Charles X., and Louis
Philippe the third, while the fourth begins in the revolution, is interrupted
by thes econd empire, and recommences with its fall. Ferrari is the author of “La
Mente di G. B.Vico”, “La Mente di G.D.Romagnosi”; “De l’Erreur”; “Vico e l’Italie”,
“Idees&urlaPoiii 51o de Platon et d'Aristote”, “Essai stir h Principe
et lea Limites de la Philosophie dell’histoire”, Histoire de hi RaisondeVEtat”;
“Histoire des Revolutions oVItalie, “Corso di Lezioni swjli Scrittori Politici
Italiani, Filosofia della Rivoluzione. Bonavino is another representative of this
School. In his youth he became a priest, but soon renounces this position, and
avows himself a rationalist and a naturalist. He is professor of the philosophy
of history at Pavia. In “La Filosofia delle Scuole Italiane”, Bonavino attempts
a criticism of the philosophies of Rosmini, Gioberti, and Mamiani, and rejects
them all as exponents of old Scholasticism under new forms. Admitting the
negative part of the doctrine of Kant, Bonavino derives his positive ideas from
the French philosophers of the 18th century. Nature and its phenomena are the
limits of our knowledge, and time and space its exclusive conditions. There is no
other reality, which the mind can reach; there is no substance, no truth in
itself. The infinite is only the indefinite, and even this is not real,bu tideal.
In “Del Sentimento”, Bonavino rests his psychology on sensation, and makes this
the origin of all mental faculties. Applying these ideas to religion in his “La
Religione del Secolo 19°”, and in his “II Razionalismo del Popolo”, Bonavino borrows
from Feuerbach, from Comte and other positivists, the idea of humanity as the
basis and the object of a genuine rationalistic religion. In his Review, La Raaione,
he discussed the most important questions of philosophy, religion, and
politics, showing a decided tendency towards Socialism, yet maintain ing a
proper regard for the rights of property and the institution of thefamily. He is
also the author of “Lezioni sulla Storia della Filosofia Moderna” and of the
work “Sulla Teorica del Giudizio”. Moleschott, professor at Turin,in his
“LaCirculation de la Vie” and other numerous works on physiology, Tommasi,
professor at Naples, author of the Naturalismo Moderno, and other eminent physiologists
and scientists, contend that all knowledge is essentially relative and finite,
and that therefore all questions relating to the b solute and the Infinite are insoluble. Hence
they assert that the province of philosophy must be confined within the limits
of natural science. To this School, although from an entirely different
point of view, may be referred Villari, the authorof “La Storia di Savonarola,”
who in his “Saggi di Storia, Critica, e Politica” insists on the exclusive
application of the historical method to philosophical sciences, a method, the
adoption of which is urged by Lambruschini, the author of “Dell’Educazione e
dell'Istruzione”, “La Guida, dell’Educatore” and other valuable works on
education; cf. his La Filosofia Positiva esaminata secondo I Principii della Pedagogia,
in the Gioventù of Florence, a weekly paper devoted to the progress of education.
The following writers, under different aspects, illustrate the contemporary
history of Positive Philosophy in Italy. Bissolati, “Introduzione alle
Istituzioni Pirroniane”, Secchi, “Unità delle Forze Fisiche”; Pozzolini, “Induzione
delle Forz Fisiche”; Barbera, “La Legge
universale di rotazione, and “Newton e la Filosofia naturale”; A.Martinozzoli,
“La Teoria detta Filosofia”; Bianco, “La Rivoluzione nela Filosofia, ossia il
Vero ed il Lecito applicati al Materialismo”; Dandolo, “Storia del Pensiero nei
tempi moderni”; G. Coco-Zanghi, “Antropologia: l’uomo e la scimmia”; Angiulli,
“La Filosofia e la Ricerca Positiva”, P. Siciliani, “Sul Rinnovamento della
Filosofia Positiva in Italia”; Barzellotti, “La morale nella Filosofia
Positiva”; Lanciano, “Saggio di Scienza Prima, Universo,T'Astroe, L’Individuo”;
Panizza, “Il Positivismo Filosofico e il Positivismo Scientifico”, “Lettere ad Tclmholtz”.
Grice: “Botta uses ‘filosofo italiano’ too freely. When we reflect on ‘filosofo
italiano’ I can think of Heidegger, whom was described as ‘the greatest living
philosopher’ – or consider a ‘fat poem’ – In what way is a fat philosopher not
like a French poem? If Mr. Buddle is ‘our man in nineteenth-century Continental
philosophy’ – why is it that Puddle doesn’t sound Continental enough. Bravery
is usually the consequence of being addicted to general reflections about life
– I can think of Empedocles who threw himself into the Etna to prove that he
was a god – when his sandal sprang up,
the implicature was unequivocal!” Vincenzo
Botta. Keywords: filosofia italiana, dall’A alla Z – indice di nome della
storia della filosofia italiana di Botta – Botta, storico dela fiosofia
italiana, Botta su Alighieri, Botta su Cavour, empiricismo, positivismo, Vico,
criticismo, idealismo, scolasticismo, ontologia, psicologia filosofica. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Botta” – The Swimming-Pool Library
Grice
e Bottiroli: l’implicatura conversazionale dela seduzione di Ovidio – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Novi
Ligure). Filosofo italiano. Grice: “I like Bottiroli – he is an Italianist,
rather than a philosopher, but typically in the Italian fashion, he uses
philosophical vocabulary – my favourite are his tracts on ‘seduzione,’
‘desiderio,’ ‘amore,’ ‘sesso,’ which of course is all Plato’s symposium – but
he has also explored not just pragmatics, but semantics and syntax – notably
with his ‘rigid/flexible’ distinction – Since he is associated with les belles
lettres, philosophers in Italy do not take him too seriously, though!” -- Giovanni
Bottiroli (Novi Ligure) è un filosofo e professore universitario italiano. Professore di Teoria della letteratura, da
molti anni, a Bergamo. Ha insegnato Retorica e Narrazione, Teoria
dell’interpretazione, Estetica, in questa Università. Inoltre, è docente
all’IRPA (Istituto di Ricerca di Psicoanalisi applicata), diretto da Massimo
Recalcati. È direttore della rivista
“Comparatismi" (rivista della Consulta del SSD “Critica letteraria e
Letterature Comparate”). Dal è
Presidente della Consulta di questo settore.
Fa parte del Comitato Scientifico di “Enthymema” e di “Symbolon”, e
della Direzione di “L’immagine Riflessa”. Collabora alla rivista
“Segnocinema”. Pensiero Una filosofia
della flessibilità Giovanni Bottiroli ha elaborato una nuova prospettiva
filosofica che si ispira alla nozione di “flessibilità”, e che egli ha indicato
con diverse espressioni: ragione flessibile, pensiero della Metis, pensiero
strategico. Questa prospettiva viene
esposta nella forma più ampia e sistematica in La ragione flessibile e La prova non-ontologica. Dalla filosofia
alla letteratura (come modo di pensare) In Teoria dello stile la letteratura
viene intesa come modo di pensare e ad essere privilegiato è il suo legame con
la filosofia. Il legamenon privo di conflittualitàtra letteratura e filosofia
richiede di essere analizzato mediante il concetto di stile, inteso sia come
invenzione linguistica sia come “stile di pensiero”. Esemplare, da questo punto
di vista, è l’analisi della “Lettera rubata” di Poe, proposta da Lacan negli
Scritti La teoria della letteratura In Che
cos'è la teoria della letteratura. Fondamenti e problemi, la teoria della
letteratura viene intesa come una disciplina ibrida che deve attingere alle
teorie del linguaggio, alle teorie del desiderio e alle teorie
dell’interpretazione, ispirandosi principalmente a tre fonti: Saussure, Freud, Heidegger. L'interpretazione dei testi come conflictual
reading L’interpretazione del testo è intesa come un conflictual reading capace
di lasciare emergere la pluralità degli stili, il problema dell’identità del soggetto
e le dinamiche del desiderio. Il suo orizzonte sono le estetiche conflittuali,
a cuiin prospettive assai diversehanno contribuito Nietzsche e Heidegger, Freud
e Lacan, ma anche Bachtin. Le riflessioni su questo tema sono confluite in
diversi articoli tra cui Il desiderio “effrayant” di Julien Sorel. Un
“conflictual reading” per un romanzo di formazione in “Enthymema”, . Altri
saggi: Parodia Milano: Scheiwiller (con prefazione di Cesare Segre) La contraddizione e la differenza. Il
materialismo dialettico e la semiotica di Julia Kristeva, Giappichelli,
Torino Interpretazione e strategia,
Guerini e associati, Milano Retorica della creatività. Per l'interpretazione e
la produzione di testi, Paravia, Torino Figure di pensiero. La svolta retorica
in filosofia, Paravia, Torino Retorica.
L'intelligenza figurale nell'arte e nella filosofia, Bollati Boringhieri,
Torino Il reggicalze. Come l'abbigliamento diventò seduzione, Gribaudo, Torino
Teoria dello stile, La nuova Italia, Firenze Problemi del personaggio
(curatela), Bergamo University Press, Bergamo Lacan. Arte linguaggio desiderio,
Bergamo University Press, Bergamo Le incertezze del desiderio. Scritti brevi su
strategia e seduzione, Ecig, Genova Che
cos'è la teoria della letteratura. Fondamenti e problemi, Einaudi, Torino La ragione flessibile. Modi d'essere e stili
di pensiero, Bollati Boringhieri, Torino
La prova non-ontologica. Per una teoria del Nulla e del “non”, Mimesis,
Milano-Udine Voci di Enciclopedia Enciclopedia Einaudi: Eros, Piacere, Pulsione,
, Soma/Psiche, (quest’articolo in collaborazione con Guido Ferraro).
Enciclopedia Treccani: Letteratura e psicoanalisi, in Appendice Manuale di
letteratura italiana. Storia per generi e problemi (diretta da Franco Brioschi
e Costanzo Di Girolamo): Il pensiero filosofico e scientifico e La prosa della
filosofia e della scienza, Letteratura
europea (Boitani e Fusillo): Letteratura e psicoanalisi, POMBA, Torino
Articoli di filosofia e di teoria della letteratura (una selezione) Bachtin, la parodia del possibile, in
"Strumenti critici", Il comico inesistente. I regimi figurali
nell’opera di Calvino in “Calvino e il comico” (L. Clerici e B. Falcetto),
Marcos Y Marcos Sinistra come "bêtise". Il problema degli attriti nel
"Dono” di Nabokov in "Strumenti critici” 1Il comico delle articolazioni, in Barbieri B.
Perissinotto “Il Comico: approcci semiotici”, Documenti di lavoro Centro
Internazionale di Semiotica e Linguistica, Urbino Introduzione a Flaubert, L’educazione
sentimentale, Einaudi, Torino, V-XXI
2003 Un sogno di Raskolnikov, in “Nel paese dei sogni” (V. Pietrantonio e F.
Vittorini), Le Monnier, Firenze 2003,
70-84 2004 La logica del diviso in "William Wilson" in
Fantastico Poe (R. Cagliero, Ombre Corte, Verona) 2007 Non sorvegliati e impuniti.
Sulla funzione sociale dell’indisciplina, in Forme contemporaneee del
totalitarismo (Massimo Recalcati), Bollati Boringhieri, Torino 2007 Metaphors
and Modal Mixtures in Metaphors (di Stefano Arduini), Edizioni di Storia e
Letteratura, Roma 2008 L’identità modale nei romanzi di Kafka. Descrizione di un
progetto di ricerca in “Cultura tedesca”, 35 2009 In principio era la bêtise,
in Soggettivazione e destino. Saggi intorno al ‘Flaubert’ di Sartre (G. Farina
e R. Kirchmayr), Bruno Mondadori, Milano
Ibridare, problema per artisti. Alcune tesi, in “Enthymema”, n.1, 154-163
Dalle somiglianze alle differenze di famiglia, in L’immagine riflessa,
n.1-2, 181-2 L’inganno del cortile centrale.
Interpretazione della “Phèdre” come testo diviso, in Ermeneutica letteraria,
VIII Introduzione a “La conversazione infinita”
di M. Blanchot, Einaudi, Torino Lost in
styles. Perché nel cognitivismo non c’è abbastanza intelligenza per capire
l’intelligenza figurale, in “Lo sguardo”, 17 153-193 Il perturbante è l’identità divisa.
Un’interpretazione di “Der Sandmann” in Enthymema, 12, 205-229
The possibility of not coinciding with oneself: a reading of Heidegger
as a modal thinker, in The Italian Psychoanalytic Annual, /10, 133-149, Cortina Editore Le parole uccidono le cose oppure altre
parole? Il linguaggio come perdita e come articolazione agonistica in Per Enza
Biagini (A. Brettoni, E. Pellegrini, S. Piazzesi, D. Salvadori), Firenze
University Press, Firenze Liberatore e
incatenato: le aporie di Dioniso (e del dionisiaco) da Euripide a Nietzsche in
Enthymema, XIV, 51-81 Return to literature. A manifesto in favour
of theory and against methodologically reactionary studies (cultural studies
etc.) in “Comparatismi”, 3, 1-37 What is alive and what is dead in Jakobson.
From codes to styles in Roman Jakobson, linguistica e poetica (E. Esposito, S.
Sini e M. Castagneto), Ledizioni, Milano,
213-220 Il desiderio “effrayant”
di Julien Sorel. Un “conflictual reading” per un romanzo di formazione in
Enthymema, 21, 134-151 Shakespeare e il teatro dell’intelligenza.
Dagli errori di Bruto a quelli di René Girard in Metodo, 6, n. 1,
73-98 Il desiderio e i suoi
destini: dal rapporto ai modi del rapporto, in A. Badiou, Il sesso l’amore
(Federico Leoni e Silvia Lippi), Mimesis, Milano-Udine, 41-52
Sade e il desiderio di essere in “aut aut” 382 To be and not to be.
Hamlet’s Identity, in Enthymema 23,
250-285 Heart of Darkness e la
teoria lacaniana dei registri in Anglistica pisana, The Turn of the Screw. A
tale that “turns” in Enthymema 24, 43-58
Articoli di cinema (una selezione) 2007 I registi sono alleati preziosi.
Un'interpretazione di Mulholland Drive di David Lynch, in Segnocinema 144 Identità come identificazione (nei film e non
negli spettatori), in “Imago”, 2 Joe, o
le disavventure di una ninfomane (Nymphomaniac di Lars von Trier), in
“Segnocinema” 196 Non infantilizzate, vi
prego, Ingmar Bergman. Desideri senza magia in “Fanny e Alexander” in
Segnocinema 214 L’arte è un lusso, la
fiction una necessità. Žižek e Hitchcock, qualche anno dopo in “Segnocinema”
223-224 Recensioni Niccolò Scaffai, recensione a Che cos'è la teoria della
letteratura? Fondamenti e problemi, in Allegoria, n. 55, 2007 Panella Giuseppe,
recensione a Che cos'è la teoria della letteratura? Fondamenti e problemi, in
Ermeneutica letteraria n. 3, 2007 Franzini Elio, recensione a La ragione
flessibile, in “Enthymema”, n. IX,
412-414, Dalmasso Gianfranco,
recensione a La ragione flessibile, in “Rivista di Filosofia Neo-Scolastica”,
1, 240-245, Carmello Marco, recensione a La prova
non-ontologica, in “Enthymema”, n. XXV, 703-707, Note
Giovanni Bottiroli (database Università degli Studi di Bergamo), su
www00.unibg. Docenti titolari di
materiaIrpa Milano, su istitutoirpa.
Comparatismi. Rivista della Consulta di Critica letteraria e Letterature
comparate, su ledizioni. Enthymema, su
riviste.unimi. Curriculum Vitae, su
unipa. Elio Franzini, La ragione
flessibile di Giovanni Bottiroli, in Enthymema, n. 9. Marco Carmello, Giovanni Bottiroli "La
prova non-ontologica. Per una teoria del nulla e del 'non' ", Enthymema,
n. 25. Giuseppe Panella, A proposito di
Giovanni Bottiroli, "Che cos'è la teoria della letteratura", in
Ermeneutica letteraria. Rivista internazionale, n. 3. Niccolò Scaffai, Giovanni Bottiroli"Che
cos'è la teoria della letteratura. Fondamenti e problemi", in Allegoria,
n. 55. Giovanni Bottiroli, Il desiderio
"effrayant" di Julien Sorel, in Enthymema, Letteratura e
psicoanalisi, su treccani. g00.unibg/ Biografie
Biografie Letteratura Letteratura
Psicologia Psicologia Filosofo del XX
secoloFilosofi italiani del XXI secoloAccademici italiani del XX
secoloAccademici italiani Professore Novi Ligure. THE ART OF SEDUCTION ROBERT
GREENE Choose the Right Victim 2 Create a False Sense of Security-Approach
Indirectly Send Mixed Signals Appear to Be an Object of Desire- Create
Triangles Create a Need-Stir Anxiety and Discontent Master the Art of
Insinuation 7 Enter Their Spirit Create Temptation Keep Them in Suspense-What
Comes Next? Use the Demonic Power of Words to Sow Confusion Pay Attention to
Detail A Penguin Book £ Psychology www.penguin.com THE ART OF SEDUCTION ROBERT
GREENE rci A JOOST ELFFERS. Get what you want by manipulating every one's
greatest weakness: the desire for pleasure. Seduction is the most subtle,
elusive, and effective form of power. It's as evident in John F. Kennedy's hold
over the masses as it is in Cleopatra's hold over Antony. Now, the author of
the bestselling The 48 Lazes of Pozeer has written a handbook synthesizing the
classic literature of seduction from Freud to Kierkegaard and Ovid to Casanova,
with cunning strategies illustrated by the successes and failures of characters
throughout history. And once again Robert Greene identifies the rules of a
timeless, amoral game and explores how to cast a spell, break down resistance,
and, ultimately, compel a target to surrender. The Art of Seduction takes us
through the characters and qualities of the ten archetypal figures of seduction
(including the Siren, the Ideal Lover, the Dandy, the Natural, the Charismatic,
and the Star) and the twenty-four maneuvers by which anyone can overcome a
victim's futile resistance to the practice of this devastating and timeless art
form. Every bit as essential as The 48 Lazes ofPozver, The Art of Seduction is
an indispensable primer of persuasion that reveals one of history's greatest
weapons and the ultimate form of power. ISBN Poeticize Your Presence Disarm
Through Strategic Weakness and Vulnerability Confuse Desire and Reality- The
Perfect Illusion i Isolate the Victim , 1 ( Prove Yourself 1 Effect a
Regression j 18 Stir Up the \ Transgressive and Taboo Use Spiritual Lures 2 (
Mix Pleasure with Pain 21 Give Them Space to Fall-The ¦ Pursuer Is Pursued f I
22 Use Physical j Lures 13 Master the Art of the Bold i Move Beware ' i of the
Aftereffects PENGUIN BOOKS THE ART OF SEDUCTION Robert Greene, author of The 48
Laws of Power, has a degree in classical literature. He lives in Los Angeles.
Visit his Web site: www.seductionbook.com Joost Elf fers is the producer of
Viking Studio's bestselling The Secret Language of Birthdays, The Secret
Language of Relationships, as well as Play with Your Food. He lives in New York
City. the art of seduction Robert Greene A Joost Elffers Book PENGUIN BOOKS
PENGUIN BOOKS Published by the Penguin Group Penguin Group (USA) Inc., 375
Hudson Street, New York, New York 10014, U.S.A. Penguin Books Ltd, 80 Strand,
London WC2R ORL, England Penguin Books Australia Ltd, 250 Camberwell Road,
Camberwell,Victoria 3124, Australia Penguin Books Canada Ltd, 10 Alcorn Avenue,
Toronto, Ontario, Canada M4V 3B2 Penguin Books India (P) Ltd, 11 Community
Centre, Panchsheel Park, New Delhi - 110 017, India Penguin Books (N.Z.) Ltd,
Cnr Rosedale and Airborne Roads, Albany, Auckland, New Zealand Penguin Books
(South Africa) (Pty) Ltd, 24 Sturdee Avenue, Rosebank, Johannesburg 2196, South
Africa Penguin Books Ltd, Registered Offices: 80 Strand, London WC2R ORL,
England First published in the United States of America by Viking Penguin, a
member of Penguin Putnam Inc. 2001 Published in Penguin Books 2003 13579 10
8642 Copyright (c) Robert Greene and Joost Elffers, 2001 All rights reserved
Every effort has been made to trace copyright holders. The publisher apologizes
for any errors or omissions in the hst that follows and would be grateful to be
notified of any corrections that should appear in any reprint. Greene Robert.
The art of seduction / Robert Greene, p. cm. "A Joost Elffers
book." 1. Sexual excitement. 2. Sex
instruction. 3. Seduction. I.Title. HQ31 .G82 2001 306.7-dc21 2001025868
Printed in the United States of America Set in Bembo Designed by Jaye Zimet
with Joost Elffers Except in the United States of America, this book is sold
subject to the condition that it shah not, by way of trade or otherwise, be
lent, re-sold, hired out, or otherwise circulated without the publisher's prior
consent in any form of binding or cover other than that in which it is
published and without a similar condition including this condition being
imposed on the subsequent purchaser. The scanning, uploading and distribution
of this book via the Internet or via any other means without the permission of
the publisher is illegal and punishable by law. Please purchase only authorized
electronic editions, and do not participate in or encourage electronic piracy
of copyrighted materials. Your support of the author's rights is appreciated.
Grateful acknowledgment is made for permission to reprint excerpts fiom the
following copyrighted works: Falling in Love by Francesco Alberoni, translated
by Lawrence Venuti. Reprinted by permission of Random House, Inc. Seduction by
Jean Baudrillard, translated by Brian Singer. St. Martin's Press, 1990.
Copyright (c) New World Perspectives. 1990. Reprinted by permission of
Palgrave. The Decameron by Giovanni Boccaccio, translated by G. H. Me William
(Penguin Classics 1972, second edition 1995). Copyright (c) G. H. McWilliam,
Reprinted by permission of Penguin Books Ltd. Warhol by David Bourdon,
published by Harry N. Abrams, Inc., New York. All rights reserved. Reprinted by
permission of the publisher. BehindtheMask: OnSexualDemons, SacredMothers,
Transvestites, Gangsters and Other Japanese Cultural Heroes by Ian Buruma,
Random blouse UK, 1Reprinted with permission. Andreas Capcllanus on Love by
Andreas Capellanus. translated by P. G. Walsh. Reprinted by permission of
Gerald Duckworth & Co. Ltd. The Book of the Courtier by Baldassare
Castiglione, translated by George Bull (Penguin Classics 1967, revised edition
1976). Copyright (c) George Bull, Reprinted by permission of Penguin Books Ltd.
Portrait of a Seductress: The World of Natalie Barney by Jean Chalon,
translated by Carol Barko, Crown Publishers, Inc., 1979. Reprinted with
permission. Lenin: The Man Behind the Mask by Ronald W. Clark, Faber &
Faber Ltd., 1988. Reprinted with permission. Pursuit of the Millennium by
Norman Cohn. Oxford University Press. Used by permission of Oxford University
Press, Inc. Tales from The Thousand and One Nights, translated by N. J. Dawood
(Penguin Classics, 1955, revised edition 1973). Translation copyright (c) N. J.
Dawood. 1954, 1973. Reprinted by permission of Penguin Books Ltd. Emma, Lady
Hamilton by Flora Fraser, Allied A. Knopf, 1987. Copyright (c) 1986 by Flora
Fraser. Reprinted by permission. Evita: The Real Life of Eva Peron by Nicolas
Fraser and Marysa Navarro, W. W Norton & Company, Inc., 1996. Reprinted by
permission. The World's Lure: FairWomen, TheirLoves, TheirPower, Their Fates by
Alexander von Gleichen-Russwurm. translated by Hannah Waller, Alfied A. Knopf,
1927. Copyright 1927 by Alfred A. Knopf. Inc. Reprinted with permission. The
Greek Myths by Robert Graves. Reprinted by permission of Carcanet Press
Limited. The Kennedy Obsession: The American Myth ofJFKby John Heilman,
Columbia University Press 1997. Reprinted by permission of Columbia University
Press. The Odyssey by Homer, translated by E. V Rieu (Penguin Classics).
Copyright (c) The Estate of E. V. Rieu, 1946. Reprinted by permission of
Penguin Books Ltd. The Life of an Amorous Woman and Other Writings by Ihara Saikaku,
translated by Ivan Morris. Copyright (c) 1963 by New Directions Publishing
Corp. Reprinted by permission of New Directions Publishing Corp. "The
Seducer's Diary" fiom Either/Or, Part 1 by Spren Kierkegaard, translated
by Howard V. Hong and Edna H. Hong. Copyright (c) 1987 by Princeton University
Press. Reprinted by permission of Princeton University Press. Sirens: Symbols
of Seduction by Meri Lao, translated by John Oliphant of Rossie, Park Street
Press, Rochester. Vermont, 1998. Reprinted with permission. Lives of the
Courtesans by Lynne Lawner, Rizzoli, 1987. Reprinted with permission of the
author. The Theatre of Don Juan: A Collection of Plays and Views, 1630-1963
edited with a commentary by Oscar Mandel. Copyright (c) 1963 by the University
of Nebraska Press. Copyright (c) renewed 1991 by the University of Nebraska
Press. Reprinted by permission of the University of Nebraska Press. Don Juan
and the Point of Horror by James Mandrell. Reprinted with permission of Penn
State University Press. Bel-Ami by Guy de Maupassant, translated by Douglas
Parmee (Penguin Classics, 1975). Copyright (c) Douglas Parmee. 1975. Reprinted
by permission of Penguin Books Ltd. The Arts and Secrets of Beauty by Lola
Montez, Chelsea House, 1969. Used with permission. The Age of the Crowd by
Serge Moscovici. Reprinted with permission ot Cambridge University Press. The
Tale ofGenji by Murasaki Shikibu, translated by Edward G. Seidensncker, Alfred
A. Knopf, 1976. Copyright (c) 1976 by Edward G. Seidensticker. Reprinted by
permission of the publisher. The Erotic Poems by Ovid, translated by Peter
Green (Penguin Classics, 1982). Copyright (c) Peter Green, 1982. Reprinted by
permission of Penguin Books Ltd. The Metamorphoses by Ovid, translated by Mary
M. Innes (Penguin Classics, 1955). Copyright (c) Mary M. Innes, 1955. Reprinted
by permission of Penguin Books Ltd. My Sister, My Spouse: A Biography of Lou
Andreas-Salome by H. F. Peters, W. W. Norton & Company, Inc., 1962.
Reprinted with permission. The. Symposium by Plato, translated by Walter
Hamilton (Penguin Classics, 1951). Copyright (c) Walter Hamilton. 1951.
Reprinted by permission of Penguin Books Ltd. The Rise and Fall of Athens: Nine
Greek Lives by Plutarch, translated by Ian Scott-Kilvert (Penguin Classics,
1960). Copyright (c) Ian Scott-Kilvert, 1960. Reprinted by permission of
Penguin Hooks Ltd. Love Declared by Denis de Rougemont, translated by Richard
Howard. Reprinted by permission of Random House, Inc. The Wisdom of Life and
Counsels and Maxims by Arthur Schopenhauer, translated by T. Bailey
Saunders (Amherst, NY: Prometheus Books, 1995). Reprinted by
permission of the publisher. The Pillow Book of Sei Shonagon by Sei Shonagon,
translated and edited by Ivan Morris, Columbia University Press. 1991.
Reprinted by permission of Columbia University Press. Liaison by
Joyce Wadler, published by Bantam Books, 1993. Reprinted by permission of the
author. Max Weber: Essays in Sociology by Max Weber,edited and
translated by H. H. Certh and C. Wright Mills. Copyright 1946, 1958 by H. H.
Gerth and C. Wright Mills. Used by permission of Oxford University
Press, Inc. The Game of Hearts: Harriette Wilson & Her Memoirs edited by
LesleyBlanch. Copyright (c) 1955 by Lesley Blanch. Reprinted with permission of
Simon & Schuster. To the memory ofmyfather Acknowledgments First, I would
like to thank Anna Biller for her countlesscontributions to this book: the
research, the many discussions, her invaluable help with the text itself, and,
last but not least, her knowledge of the art of seduction, of which I have been
the happy victim on numerous occasions. I must thank my mother, Laurette, for
supporting me so steadfastly throughout this project and for being my most
devoted fan. I would like to thank Catherine Leouzon, who some years ago introduced
me to Les Liaisons Dangereuses and the world of Valmont. I would like to thank
David Frankel, for his deft editing and for his much-appreciated advice; Molly
Stern at Viking Penguin, for overseeing the project and helping to shape it;
RadhaPancham, for keeping it all organized and being so patient; and Brett
Kelly, for moving things along. With heavy heart I would like to pay tribute to
my cat Boris, who for thirteen years watched over me as I wrote and whose
presence is sorely missed. His successor, Brutus, has proven to be a worthy
muse. Finally, I would like to honor my father. Words cannot express how much I
miss him and how much he has inspired my work.
Contents Acknowlegments • ix Preface • xix Part One The
Seductive Character The Siren A man is often secretly oppressed by
the role he has to play-by always having to be responsible, in control, and
rational. The Siren is the ultimate male fantasy figure because she offers a
total release from the limitations of his life. In her presence, which is
always heightened and sexually charged, the male feels transported to a realm
of pure pleasure. In a world where women are often too timid to project such an
image, learn to take control of the male libido by embodying hisfantasy. The
Rake page A woman never quite feels desired and appreciated enough. She wants
attention, but a man is too often distracted and unresponsive. The Rake is a
great female fantasy-figure -w hen he desires a woman, brief though that moment
may be, he will go to the ends of the earth for her. He may be disloyal,
dishonest, and amoral, but that only adds to his appeal. Stir a woman's
repressed longings by adapting the Rake's mix of danger and pleasure. The Ideal
Lover Most people have dreams in their youth that get shattered or worn down
with age. They find themselves disappointed by people, events, reality, which
cannot match their youthful ideals. Ideal Lovers thrive on people's broken
dreams, which become lifelong fantasies. You long for romance? Adventure? Lofty
spiritual communion? The Ideal Lover reflects your fantasy. He or she is an
artist in creating the illusion you require. In a world of disenchantment and
baseness, there is limitless seductive power in following the path of the Ideal
Lover. The Dandy Most of us feel trapped within the limited roles that the
world expects us to play. We are instantly attracted to those who are more
fluid than we are-those who create their own persona. Dandies excite us because
they cannot be categorized, and hint at a freedom we want for ourselves. They
play with masculinity and femininity; they fashion their own physical image,
which is always startling. Use the power of the Dandy to create an ambiguous,
alluring presence that stirs represseddesires. The Natural. Childhood is the
golden paradise we are always consciously or unconsciously trying to re-create.
The Natural embodies the longed-for qualities of childhood - spontaneity,
sincerity, unpretentiousness. In the presence of Naturals, wefeel at ease,
caught up in their playful spirit, transported back to that golden age. Adopt
the pose of the Natural to neutralize people's defensiveness and infect them
with helpless delight. The Coquette The ability to delay satisfaction is the
ultimate art of seduction-while waiting, the victim is held in thrall.
Coquettes are the grand masters of the game, orchestrating a back-and-forth
movement between hope and frustration. They bait with the promise of reward-the
hope of physical pleasure, happiness, fame by association, power-all of which,
however, proves elusive; yet this only makes their targets pursue them the
more. Imitate the alternating heat and coolness of the Coquette and you will
keep the seduced at your heels. The Charmer Charm is seduction without sex.
Charmers are consummate manipulators, masking their cleverness by creating a
mood of pleasure and comfort. Their method is simple: They deflect attention
from themselves and focus it on their target. They understand your spirit, feel
your pain, adapt to your moods. In the presence of a Charmer youfeel better
about yourself. Learn to cast the Charmer's spell by aiming at people's primary
weaknesses: vanity and self-esteem. The Charismatic Charisma is a presence that
excites us. It comes from an inner quality - self-confidence, sexual energy,
sense of purpose, contentment-that most people lack and want. This quality
radiates outward, permeating the gestures of Charismatics, making them seem
extraordinary and superior. They learn to heighten their charisma with a
piercing gaze, fiery oratory, an air of mystery. Create the charismatic
illusion by radiating intensity while remaining detached. The Star Daily life
is harsh, and most of us constantly seek escapefrom it infantasies and dreams.
Stars feed on this weakness; standing out from others through a distinctive and
appealing style, they make us want to watch them. At the same time, they are
vague and ethereal, keeping their distance, and letting us imagine more than is
there. Their dreamlike quality works on our unconscious. Learn to become an object
offascination by projecting the glittering but elusive presence of the Star.
The Anti-Seducer Seducers draw you in by the focused, individualized attention
they pay to you. Anti-seducers are the opposite: insecure, self-absorbed, and
unable to grasp the psychology of another person, they literally repel
Anti-Seducers have no self-awareness, and never realize when they are
pestering, imposing, talking too much. Root out anti-seductive qualities in
yourself and recognize them in others-there is no pleasure or profit in dealing
with the Anti-Seducer. The Seducer's Victims-The Eighteen Types Part Two The
Seductive Process Phase One: Separation-Stirring Interest and Desire 1 Choose
the Right Victim Everything depends on the target of your seduction. Study your
prey thoroughly, and choose only those who will prove susceptible to your
charms. The right victims are those for whom you can fill a void, who see in
you something exotic. They are often isolated or unhappy, or can easily be made
so-for the completely contented person is almost impossible to seduce. The
perfect victim has some quality that inspires strong emotions in you, making
your seductive maneuvers seem more natural and dynamic. The perfect victim
allows for the perfect chase. 2 Create a False Sense of Security-Approach
Indirectly If you are too direct early on, you risk stirring up a resistance
that will never be lowered. At first there must be nothing of the seducer in
your manner. The seduction should begin at an angle, indirectly, so that the
target only gradually becomes aware of you. Haunt the periphery of your
target's life-approach through a third party, or seem to cultivate a relatively
neutral relationship, moving gradually from friend to lover. Lull the target
into feeling secure, then strike. 3 Send Mixed Signals Once people
are aware of your presence, and perhaps vaguely intrigued, you need to stir
theirinterest before it settles on someone else. Most of us are much too
obvious - instead, be hard to figure out. Send mixed signals: both tough and
tender, both spiritual and earthly, both innocent and cunning. A mix of
qualities suggests depth, whichfascinates even as it confuses. An elusive,
enigmatic aura will make people want to know more, drawing them into your
circle. Create such a power by hinting at something contradictory
within you. 4 Appear to Be an Object of Desire-Create Triangles Few are drawn
to the person whom others avoid or neglect; people gather around those who have
already attracted interest. To draw your victims closer and make them hungry to
possess you, you must create an aura of desirability-of being wanted and
courted by many. It will become a point of vanity for them to be the preferred
object of your attention, to win you away from a crowd of admirers. Build a
reputation that precedes you: If many have succumbed to your charms, there must
be a reason. 5 Create a Need-Stir Anxiety and Discontent pA perfectly satisfied
person cannot be seduced. Tension and disharmony must be instilled in your
targets minds. Stir within them feelings of discontent, an unhappiness with
their circumstances and with themselves. The feelings of inadequacy that you
create will give you space to insinuate yourself to make them see you as the
answer to their problems. Pain and anxiety are the proper precursors to
pleasure. Learn to manufacture the need that you can fill. 6 Master the Art of
Insinuation Making your targets feel dissatisfied and in need of your attention
is essential, but if you are too obvious, they will see through you and grow defensive.
There is no known defense, however, against insinuation-the art of planting
ideas in people's minds by dropping elusive hints that take root days later,
even appearing to them as their own idea. Create a sublanguage - bold
statements followed by retraction and apology, ambiguous comments, banal talk
combined with alluring glances-that enters the target's unconscious to convey
your real meaning. Make everything suggestive. 1 Enter Their Spirit Most people
are locked in their own worlds, making them stubborn and hard to persuade. The
way to lure them out of their shell and set up your seduction is to enter their
spirit. Play by their rules, enjoy what they enjoy, adapt yourself to their
moods. In doing so you will stroke their deep-rooted narcissism and lower their
defenses. Indulge your targets' every mood and whim, giving them nothing to
react against or resist. 8 Create Temptation Lure the target deep into your
seduction by creating the proper temptation: a glimpse of the pleasures to
come. As the serpent tempted Eve with the promise offorbidden knowledge, you
must awaken a desire in your targets that they cannot control. Find that
weakness of theirs, that fantasy that has yet to be realized, and hint that you
can lead them toward it. The key is to keep it vague. Stimulate a curiosity
stronger than the doubts and anxieties that go with it, and they will follow
you. Phase Two: Lead Astray-Creating Pleasure and Confusion 9 Keep Them in
Suspense-What Comes Next? page 241 The moment people feel they know what to
expect from you, your spell on them is broken. More: You have ceded them power.
The only way to lead the seduced along and keep the upper hand is to create
suspense, a calculated surprise. Doing something they do not expectfrom you
will give them a delightful sense of spontaneity-they will not be able to
foresee what comes next. You are always one step ahead and in control. Give the
victim a thrill with a sudden change of direction. Use the Demonic Power of
Words to Sow Confusion It is hard to make people listen; they are consumed with
their own thoughts and desires, and have little time for yours. The trick to
making them listen is to say what they want to hear, to fill their ears with
whatever is pleasant to them. This is the essence of seductive language.
Inflame people's emotions with loaded phrases, flatter them, comfort their
insecurities, envelop them in sweet words and promises, and not only will they
listen to you, they will lose their will to resist you. 11 Pay
Attention to Detail Lofty words of love and grand gestures can be suspicious:
Why are you trying so hard to please? The details of a seduction-the subtle
gestures, the offhand things you do-are often more charming and revealing. You
must learn to distract your victims with a myriad of pleasant little
rituals-thoughtful gifts tailored justfor them, clothes and adornments designed
to please them, gestures that show the time and attention you are paying them.
Mesmerized by what they see, they will not notice what you are really up to. 12
Poeticize Your Presence Important things happen when your targets are alone:
The slightest feeling of relief that you are not there, and it is all over.
Familiarity and overexposure will cause this reaction. Remain elusive, then.
Intrigue your targets by alternating an exciting presence with a cool distance,
exuberant moments followed by calculated absences.
Associateyourselfwithpoeticimages and objects, so that when they think of you,
they begin to see you through an idealized halo. The more you figure in their
minds, the more they will envelop you in seductive fantasies.Disarm Through
Strategic Weakness and Vulnerability Too much maneuvering on your part may
raise suspicion. The best way to cover your tracks is to make the other person
feel superior and stronger. If you seem to be weak, vulnerable, enthralled by
the other person, and unable to control yourself you will make your actions
look more natural, less calculated. Physical weakness -t ears, bashfulness,
paleness-will help create the effect. Play the victim, then transform your
target's sympathy into love. 14 Confuse Desire and Reality-The Perfect Illusion
To compensate for the difficulties in their lives, people spend a lot of their
time daydreaming, imagining a future full of adventure, success, and romance.
Ifyou can create the illusion that through you they can live out their dreams,
you will have them at your mercy. Aim at secret wishes that have been thwarted
or repressed, stirring up uncontrollable emotions, clouding their powers of
reason. Lead the seduced to a point of confusion in which they can
no longer tell the difference between illusion and reality. 15 Isolate the
Victim page 309 An isolated person is weak. By slowly isolating your victims,
you make them more vulnerable to your influence. Take them away from their
normal milieu, friends, family, home. Give them the sense of being
marginalized, in limbo-they are leaving one world behind and entering another.
Once isolated like this, they have no outside support, and in their confusion
they are easily led astray. Lure the seduced into your lair, where nothing is
familiar. Phase Three: The Precipice-Deepening the Effect Through Extreme
Measures Prove Yourself page Most people want to be seduced. If they resist
your efforts, it is probably because you ham' not gone far enough to allay
their doubts-about your motives, the depth of your feelings, and so on. One
well-timed action that shows how far you are willing to go to win them over
will dispel their doubts. Do not worry about looking foolish or making a
mistake-any kind of deed that is self-sacrificing and for your targets' sake
will so overwhelm their emotions, they won't notice anything else. 17 Effect a
Regression page 333 People who have experienced a certain kind of pleasure in
the past will try to repeat or relive it. The deepest-rooted and most
pleasurable memories are usually those from earliest childhood, and are often
unconsciously associated with a parental figure. Bring your targets back to
that point by placing yourself in the oedipal triangle and positioning them as
the needy child. Unaware of the cause of their emotional response, they will
fall in love with you. 18 Stir Up the Transgressive and Taboo There are always
social limits on what one can do. Some of these, the most elemental taboos, go
back centuries; others are more superficial, simply defining polite and
acceptable behavior. Making your targets feel that you are leading them past
either kind of limit is immensely seductive. People yearn to explore their dark
side. Once the desire to transgress draws your targets to you, it will be hard
for them to stop. Take them farther than they imagined-the shared feeling of
guilt and complicity will create a powerful bond. 19 Use Spiritual Lures
Everyone has doubts and insecurities-about their body, their self-worth, their
sexuality. If your seduction appeals exclusively to the physical, you will stir
up these doubts and make your targets self-conscious. Instead, lure them out of
their insecurities by making them focus on something sublime and spiritual: a
religious experience, a lofty work of art, the occult. Lost in a spiritual
mist, the target will feel light and uninhibited. Deepen the effect of your
seduction by making its sexual culmination seem like the spiritual union of two
souls. 20 Mix Pleasure with Pain The greatest mistake in seduction
is being too nice. At first, perhaps, your kindness is charming, but it soon
grows monotonous; you are trying too hard to please, and seem insecure. Instead
of overwhelming your targets with niceness, try inflicting some pain. Make them
feel guilty and insecure. Instigate a breakup-now a rapprochement, a return to
your earlier kindness, will turn them weak at the knees. The lower the lows you
create, the greater the highs. To heighten the erotic charge, create the
excitement of fear. Phase Four: Moving In for the Kill 21Give Them Space to
Fall-The Pursuer Is Pursued If your targets become too used to you
as the aggressor, they will give less of their own energy, and the tension will
slacken. You need to wake them up, turn the tables. Once they are under your
spell, take a step bach and they will start to come after you. Hint that you
are growing bored. Seem interested in someone else. Soon they will want to
possess you physically, and restraint will go out the window. Create the
illusion that the seducer is being seduced. 22 Use Physical Lures Targets with
active minds are dangerous: If they see through your manipulations, they may
suddenly develop doubts. Put their minds gently to rest, and waken their
dormant senses, by combining a nondefensive attitude with a charged sexual
presence. While your cool, nonchalant air is
loweringtheirinhibitions,yourglances,voice,and bearing-oozing sex and
desire-are getting under their skin and raising their temperature. Never force
the physical; instead infect your targets with heat, lure them into lust.
Morality, judgment, and concern for the future will all melt away. 23 Master
the Art of the Bold Move A moment has arrived: Your victim clearly desires you,
but is not ready to admit it openly, let alone act on it. This is the time
tothrow aside chivalry,kindness, and coquetry and to overwhelm with a bold
move. Don't give the victim time to consider the consequences. Showing
hesitation or awkwardness means you are thinking of yourself as opposed to
being overwhelmed by the victim's charms. One person must go on the offensive,
and it is you. 24 Beware the Aftereffects Danger follows in the aftermath of a
successful seduction. After emotions have reached a pitch, they often swing in
the opposite direction-toward lassitude, distrust, disappointment. If you are
to part, make the sacrifice swift and sudden. If you are to stay in a
relationship, beware a flagging of energy, a creeping familiarity that will
spoil the fantasy. A second seduction is required. Never let the other person
take you for granted-use absence, create pain and conflict, to keep the seduced
on tenterhooks. Seductive Environment/Seductive Time Soft Seduction:
How to Sell Anything to the Masses Thousands of years ago, power was mostly
gained through physical violence and maintained with brute strength. There was
little need for subtlety-a king or emperor had to be merciless. Only a select
few had power, but no one suffered under this scheme of things more than women.
They had no way to compete, no weapon at their disposal that could make a man
do what they wanted-politically, socially, or even in the home. Of course men
had one weakness: their insatiable desire for sex. A woman could always toy
with this desire, but once she gave in to sex the man was back in control; and
if she withheld sex, he could simply look elsewhere-or exert force. What good
was a power that was so temporary and frail?Yet women had no choice but to
submit to this condition. There were some, though, whose hunger for power was
too great, and who, over the years, through much cleverness and creativity,
invented a way of turning the dynamic around, creating a more lasting and
effective form of power. These women-among them Bathsheba, from the Old
Testament; Helen of Troy; the Chinese siren Hsi Shi; and the greatest of them
all, Cleopatra-invented seduction. First they would draw a man in with an
alluring appearance, designing their makeup and adornment to fashion the image
of a goddess come to life. By showing only glimpses of flesh, they would tease
a man's imagination, stimulating the desire not just for sex but for something
greater: the chance to possess a fantasy figure. Once they had their
victims' interest, these women would lure them away from the mascu line world
of war and politics and get them to spend time in the
feminine world-a world of luxury, spectacle, and pleasure. They
might also lead them astray literally, taking them on a journey, as
Cleopatra lured Julius Caesar on a trip down the Nile. Men would
grow hooked on these refined, sensual pleasures-they would fall in
love. But then, invariably, the women would turn cold and
indifferent, confusing their victims. Just when the men wanted more, they found
their pleasures withdrawn. They would be forced into pursuit, trying
anything to win back the favors they once had tasted and growing weak and
emotional in the process. Men who had physical force and all the social
power-men like King David, the Trojan Paris, Julius Caesar, Mark Antony, King
Fu Chai-would find themselves becoming the slave of a woman. In the face of
violence and brutality, these women made seduction a Oppression and scorn,
thus, were and must have been generally the share of women in emerging
societies; this state lasted in all its force until centuries of experience
taught them to substitute skill for force. Women at last sensed that, since
they were weaker, their only resource was to seduce; they understood that if
they were dependent on men through force, men could become dependent on them
through pleasure. More unhappy than men, they must have thought and reflected
earlier than did men; they were the first to know that pleasure was always
beneath the idea that one formed of it, and that the imagination went farther
than nature. Once these basic truths were known, they learned first to veil
their charms in order to awaken curiosity; they practiced the difficult art of
refusing even as they wished to consent; from that moment on, they knew how to
set men's imagination afire, they knew how to arouse and direct desires as they
pleased: thus did beauty and love come into being; now the lot of women became
less harsh, not that they had managed to liberate themselves entirely from the
state of oppression to which their weakness condemned them; but, in the state
of perpetual war that continues to exist between women and men, one has seen
them, with the help of the caresses they have been able to invent, combat
ceaselessly, sometimes vanquish, and often more skillfully take advantage of
the forces directed against them; sometimes, too, men have turned against women
these weapons the women had forged to combat them, and their slavery has become
all the harsher for it. -CHODERLOS DE LACLOS, ON THE EDUCATION OF WOMEN, IN THE
LIBERTINE READER, FEHER Much more genius is needed to make love than
to command armies.-NINON DEL'ENCLOS Menelaus, if you are really going to kill
her, Then my blessing go with you, but you must do it now, Before her looks so
twist the strings of your heart That they turn your mind; for her eyes are like
armies, And where her glances fall, there cities burn, Until the dust of their
ashes is blown By her sighs. I know her, Men elans, \ And so do you. And all
those who know her suffer. - HECUBA SPEAKING ABOUT HELEN OF TROY IN EURIPIDES,
THE TROJAN WOMEN, sophisticated art, the ultimate form of power and persuasion.
They learned to work on the mind first, stimulating fantasies, keeping a man
wanting more, creating patterns of hope and despair-the essence of seduction.
Their power was not physical but psychological, not forceful but indirect and
cunning. These first great seductresses were like military generals planning
the destruction of an enemy, and indeed early accounts of seduction often
compare it to battle, the feminine version of warfare. For Cleopatra, it was a
means of consolidating an empire. In seduction, the woman was no longer a
passive sex object; she had become an active agent, a figure of power. With a
few exceptions-the Latin poet Ovid, the medieval troubadours-men did not much
concern themselves with such a frivolous art as seduction. Then, in the
seventeenth century came a great change; men grew interested inseductionasaway
to overcome a young woman's resistance to sex. History's first great male
seducers-the Duke de Lauzun, the different Spaniards who inspired the Don Juan
legend-began to adopt the methods traditionally employed by women. They learned
to dazzle with their appearance (often androgynous in nature), to stimulate the
imagination, to play the coquette. They also added a new, masculine element to
the game: seductive language, for they had discovered a woman's weakness for
soft words. These two forms of seduction-the feminine use of appearances and
the masculine use of language-would often cross gender lines; Casanova would
dazzle a woman with his clothes; Ninon de l'Enclos would charm a man with her
words. At the same time that men were developing their version of seduction,
others began to adapt the art for social purposes. As Europe's feudal system of
government faded into the past, courtiers needed to get their way in court
without the use of force. They learned the power to be gained by seducing their
superiors and competitors through psychological games, soft words, a little
coquetry. As culture became democratized, actors, dandies, and artists came to
use the tactics of seduction as a way to charm and win over their audience and
social milieu. In the nineteenth century another great change occurred;
politicians like Napoleon consciously saw themselves as seducers, on a grand
scale. These men depended on the art of seductive oratory, but they also
mastered what had once been feminine strategies: staging vast spectacles, using
theatrical devices, creating a charged physical presence. All this, they
learned, was the essence of charisma-and remains so today. By seducing the
masses they could accumulate immense power without the use of force. Today we
have reached the ultimate point in the evolution of seduction. Now more than ever,
force or bmtality of any kind is discouraged. All areas of social life require
the ability to persuade people in a way that does not offend or impose itself.
Forms of seduction can be found everywhere, blending male and female
strategies. Advertisements insinuate, the soft sell dominates. If we are to
change people's opinions-and affecting opinion is basic to seduction-we must
act in subtle, subliminal ways. Today no political campaign can work without
seduction. Since the era of John F. Kennedy, political figures are required to
have a degree of charisma, a fascinating presence to keep their audience's
attention, which is half the battle. The film world and media create a galaxy
of seductive stars and images. We are saturated in the seductive. But even if
much has changed in degree and scope, the essence of seduction is constant:
never be forceful or direct; instead, use pleasure as bait, playing on people's
emotions, stirring desire and confusion, inducing psychological surrender. In
seduction as it is practiced today, the methods of Cleopatra still hold. People
are constantly trying to influence us, to tell us what to do, and just as often
we tune them out, resisting their attempts at persuasion. There is a moment in
our lives, however, when weall act differently-when we are in love. We fall
under a kind of spell. Our minds are usually preoccupied with our own concerns;
now they become filled with thoughts of the loved one. We grow emotional, lose
the ability to think straight, act in foolish ways that we would never do
otherwise. If this goes on long enough something inside us gives way: we
surrender to the will of the loved one, and to our desire to possess them.
Seducers are peoplewho understand the tremendous power contained in such
moments of surrender. They analyze what happens when people are in love, study
the psychological components of the process-what spurs the imagination, what
casts a spell. By instinct and through practice they master the art of making
people fall in love. As the first seductresses knew, it is much more effective
to create love than lust. A person in love is emotional, pliable, and
easilymisled. (The origin of the word "seduction" is the Latin for
"to lead astray") A person in lust is harder to control and, once
satisfied, may easily leave you. Seducers take their time, create enchantment
and the bonds of love, so that when sex ensues it only further enslaves the
victim. Creating love and enchantment becomes the model for all
seductions-sexual, social, political. A person in love will surrender. It is
pointless to try to argue against such power, to imagine that you are not
interested in it, or that it is evil and ugly. The harder you try to resist the
lure of seduction-as an idea, as a form of power-the more you will find yourself
fascinated. The reason is simple: most of us have known the power of having
someone fall in love with us. Our actions, gestures, the things we say, all
have positive effects on this person; we may not completely understand what we
have done right, but this feeling of power is intoxicating. It gives us
confidence, which makes us more seductive. We may also experience this in a
social or work setting-one day we are in ait elevated mood and people seem more
responsive, more charmed by us. These moments of power are fleeting, but they
resonate in the memory with great intensity. We want them back. Nobody likes to
feel awkward or timid or unable to reach people. The siren call of seduction is
irresistible because power is irresistible, and nothing will bring you more
power in the modern world than the ability to seduce. Repressing the desire to
seduce is a kind of No man hath it in his power to over-rule the deceitfulness
of a woman. -MARGUERITE OF NAVARRE This important side-track, by which woman
succeeded in evading man's strength and establishing herself in power, has not
been given due consideration by historians. From the moment when the woman
detached herself from the crowd, an individual finished product, offering
delights which could not be obtained by force, but only by flattery .... the
reign of love's priestesses was inaugurated. It was a development of
far-reaching importance in the history of civilization. . . . Only by the
circuitous route of the art of love could woman again assert authority, and this
she did by asserting herself at the very point at which she would normally be a
slave at the man's mercy. She had discovered the might of lust, the secret of
the art of love, the daemonic power of a passion artificially aroused and never
satiated. The force tints unchained was thenceforth to count among the most
tremendous of the world's forces and at moments to have power even over life
and death. The deliberate spellbinding of man's senses was to have a magical
effect upon him, opening up an infinitely wider range of sensation and spurring
him on as if impelled by an inspired dream. -ALEXANDER VON GLEICHEN- RUSSWURM,
THE WORLD'S LURE. TRANSLATED BY HANNAH WALLER The first thing to get in your
head is that every single \ Girl can be caught-and that you'll catch her if \
You set your toils right. Birds will sooner fall dumb in \ Springtime, \
Cicadas in summer, or a hunting-dog \ Turn his back on a hare, than a lover's
bland inducements \ Can fail with a woman, Even one you suppose \ Reluctant
will want it. -OVID, THE ART OF LOVE, The combination of these two elements,
enchantment and surrender, is, then, essential to the love which we are
discussing. What exists in love is surrender due to enchantment. -JOSE ORTEGA Y
GASSET, ON LOVE, TRANSLATED BY TOBY TALBOT What is good?-All that heightens the
feeling of power, the will to power, power itself in man. • What is bad?-All
that proceeds from weakness. What is happiness?-The feeling that power
increases-that a resistance is overcome. -FRIEDRICH NIETZSCHE, THE ANTI-CHRIST,
HOLLINGDALE hysterical reaction, revealing your deep-down fascination with the
process; you are only making your desires stronger. Some day they will come to
the surface. To have such power does not require a total transformation in your
character or any kind of physical improvement in your looks. Seduction is a
game of psychology, not beauty, and it is within the grasp of any person to
become a master at the game. All that is required is that you look at the world
differently, through the eyes of a seducer. A seducer does not turn the power
off and on-every social and personal interaction is seen as a potential
seduction. There is never a moment to waste. This is so for several reasons.
The power seducers have over a man or woman works in social environments
because they have learned how to tone down the sexual element without getting
rid of it. We may think we see through them, but they are so pleasant to be
around anyway that it does not matter. Trying to divide your life into moments
in which you seduce and others in which you hold back will only confuse and
constrain you. Erotic desire and love lurk beneath the surface of almost every
human encounter; better to give free rein to your skills than to try to use
them only in the bedroom. (In fact, the seducer sees the world as his or her
bedroom.) This attitude creates great seductive momentum, and with each
seduction you gain experience and practice. One social or sexual seduction
makes the nextone easier, your confidence growing and making you more alluring.
People are drawn to you in greater numbers as the seducer's aura descends upon
you. Seducers have a warrior's outlook on life. They see each person as a kind
of walled castle to which they are laying siege. Seduction is a process of
penetration: initially penetrating the target's mind, their first point of
defense. Once seducers have penetrated the mind, making the target fantasize
about them, it iseasyto lower resistance and create physical surrender.
Seducers do not improvise; they do not leave this process to chance. Like any
good general, they plan and strategize, aiming at the target's particular
weaknesses. The main obstacle to becoming a seducer is this foolish prejudice
we have of seeing love and romance as some kind of sacred, magical realm where
things just fall into place, if they are meant to. This might seem romantic and
quaint,but it is reallyjust a cover for our laziness. What will seduce a person
is the effort we expend on their behalf, showing how much we care, how much they
are worth. Leaving things to chance is a recipe for disaster, and reveals that
we do not take love and romance very seriously. It was the effort Casanova
expended, the artfulness he applied to each affair that made him so devilishly
seductive. Falling in love is a matter not of magic but of psychology. Once you
understand your target's psychology, and strategize to suit it, you will be
better able to cast a "magical" spell. A seducer sees love not as
sacred but as warfare, where all is fair. Seducers are never self-absorbed.
Their gaze is directed outward, not inward. When they meet someone their first
move is to get inside that person's skin, to see the world through their eyes.
The reasons for this are several. First, self-absorption is a sign of insecurity;
it is anti-seductive. Everyone has insecurities, but seducers manage to ignore
them, finding therapy for moments of self-doubt by being absorbed in the world.
This gives them a buoyant spirit-we want to be around them. Second, getting
into someone's skin, imagining what it is like to be them, helps the seducer
gather valuable information, leam what makes that person tick, what will make
them lose their ability to think straight and fall into a trap. Armed with such
information, they can provide focused and individualized attention-a rare
commodity in a world in which most people see us only from behind the screen of
their own prejudices. Getting into the targets' skin is the first important
tactical move in the war of penetration. Seducers see themselves as providers
of pleasure, like bees that gather pollen from some flowers and deliver it to
others. As children we mostly devoted our lives to play and pleasure. Adults
often have feelings of being cut off from this paradise, of being weighed down
by responsibilities. The seducer knows that people are waiting for
pleasure-they never get enough of it from friends and lovers, and they cannot
get it by themselves. A person who enters their lives offering adventure and
romance cannot be resisted. Pleasure is a feeling of being taken past our
limits, of being overwhelmed by another person, by an experience. People are
dying to be overwhelmed, to let go of their usual stubbornness. Sometimes their
resistance to us is a way of saying. Please seduce me. Seducers know that the
possibility of pleasure will make a person follow them, and the experience of
it will make someone open up, weak to the touch. They also train themselves to
be sensitive to pleasure, knowing that feeling pleasure themselves will make it
that much easier for them to infect the people around them. A seducer sees all
of life as theater, everyone an actor. Most people feel they have constricted
roles in life, which makes them unhappy. Seducers, on the other hand, can be
anyone and can assume many roles. (The archetype here is the god Zeus,
insatiable seducer of young maidens, whose main weapon was the ability to
assume the form of whatever person or animal would most appeal to his victim.)
Seducers take pleasure in performing and are not weighed down by their
identity, or by some need to be themselves, or to be natural. This freedom of
theirs, this fluidity in body and spirit, is what makes them attractive. What
people lack in life is not more reality but illusion, fantasy, play. The
clothes that seducers wear, the places they take you to, their words and
actions, are slightly heightened-not overly theatrical but with a delightful
edge of unreality, as if the two of you were living out a piece of fiction or
were characters in a film. Seduction is a kind of theater in real life, the
meeting of illusion and reality. Finally, seducers are completely amoral in
their approach to life. It is all a game, an arena for play. Knowing that the
moralists, the crabbed repressed types who croak about the evils of the seducer,
secretly envy their power, they do not concern themselves with other people's
opinions. They do not deal in moral judgments-nothing could be less seductive.
Everything is The disaffection, neurosis, anguish and frustration encountered
by psychoanalysis comes no doubt from being unable to love or to be loved, from
being unable to give or take pleasure, but the radical disenchantment comes
from seduction and its failure. Only those who lie completely outside seduction
are ill, even if they remain fully capable of loving and making love.
Psychoanalysis believes it treats the disorder of sex and desire, but in
reality it is dealing with the disorders of seduction. The most serious
deficiencies always concern charm and not pleasure, enchantment and not some
vital or sexual satisfaction. BAUDR1LLARD, SEDUCTION Whatever is done from love
always occurs beyond good and evil. -NIETZSCHE, BEYOND GOOD AND EVIL, KAUFMANN
Should anyone here in Rome lack finesse at love- making, \ Let him \ Try
me-read my book, and results are guaranteed! \ Technique is the secret.
Charioteer, sailor, pliant, fluid, like life itself. Seduction is a form of
deception, but people want to be led astray, they yearn to be seduced. If they
didn't, seducers would not find so many willing victims. Get rid of any
moralizing tendencies, adopt the seducer's playful philosophy, and you will
find the rest of the process easy and natural. oarsman, \ All need it.
Technique can control \ Love himself. - OVID, THE ART OF LOVE. GREEN The Art of
Seduction is designed to arm you with weapons of persuasion and charm, so that
those around you will slowly lose their ability to resist without knowing how
or why it has happened. It is an art of war for delicate times. Every seduction
has two elements that you must analyze and understand: first, yourself and what
is seductive about you; and second, your target and the actions that will
penetrate their defenses and create surrender. The two sides are equally
important. If you strategize without paying attention to the parts of your
character that draw people to you, you will be seen as a mechanical seducer,
slimy and manipulative. If you rely on your seductive personality without
paying attention to the other person, you will make terrible mistakes and limit
your potential. Consequently, The Art of Seduction is divided into two parts.
The first half, "The Seductive Character," describes the nine types
of seducer, plus the Anti-Seducer. Studying these types will make you aware of
what is inherently seductive in your character, the basic building block of any
seduction. The second half, "The Seductive Process," includes the
twenty- four maneuvers and strategies that will instruct you on how to create a
spell, break down people's resistance, give movement and force to your
seduction, and induce surrender in your target. As a kind of bridge between the
two parts, there is a chapter on the eighteen types of victims of a
seduction-each of them missing something from their lives, each cradling an
emptiness you can fill. Knowing what type you are dealing with will help you
put into practice the ideas in both sections. Ignore any part of this book and
you will be an incomplete seducer. The ideas and strategies in The Art of
Seduction are based on the writings and historical accounts of the most
successful seducers in history. The sources include the seducers' own memoirs
(by Casanova, Errol Flynn, Natalie Barney, Marilyn Monroe); biographies (of
Cleopatra, Josephine Bonaparte, John F. Kennedy, Duke Ellington); handbooks on
the subject (most notably Ovid's Art of Love); and fictional accounts of
seductions (Choderlos de Laclos's Dangerous Liaisons, Spren Kierkegaard's The
Seducer's Diary, Murasaki Shikibu's The Tale ofGenji). The heroes and heroines
of these literary works are generally modeled on real-life seducers. The
strategies they employ reveal the intimate connection between fiction and
seduction, creating illusion and leading a person along. In putting the book's
lessons into practice, you will be following in the path of the greatest
masters of the art. Finally, the spirit that will make you a consummate seducer
is the spirit in which you should read this book. The French writer Denis
Diderot once wrote, "I give my mind the liberty to follow the first wise
or foolish idea that presents itself, just as in the avenue de Foy our
dissolute youths follow close on the heels of some strumpet, then leave her to
pursue another, attacking all of them and attaching themselves to none. My
thoughts are my strumpets." He meant that he let himself be seduced by
ideas, following whichever one caught his fancy until a better one came along,
his thoughts infused with a kind of sexual excitement. Once you enter these
pages, do as Diderot advised: let yourself be lured by the stories and ideas, your
mind open and your thoughts fluid. Slowly you will find yourself absorbing the
poison through the skin and you will begin to see everything as a seduction,
including the way you think and how you look at the world. Most virtue is a
demand for greater seduction. -NATALIE BARNEY Part One Seductive Character W e
all have the power of attraction-the ability to draw people in and hold them in
our thrall. Far from all of us, though, are aware of this inner potential, and
we imagine attractiveness instead as a near-mystical trait that a select few
are born with and the rest will never command. Yet all we need to do to realize
our potential is understand what it is in a person's character that naturally
excites people and develop these latent qualities within us. Successful
seductions rarely begin with an obvious maneuver or strategic device. That is
certain to arouse suspicion. Successful seductions begin with your character,
your ability to radiatesome quality that attracts people and stirs their
emotions in a way that is beyond their control. Hypnotized by your seductive
character, your victims will not notice your subsequent manipulations. It will
then be child's play to mislead and seduce them. There are nine seducer types
in the world. Each type has a particular character trait that comes from deep
within and creates a seductive pull. Siren.': have an abundance of sexual
energy and know how touse it. Rakes insatiably adore the opposite sex, and
their desire is infectious. Ideal Lovers have an aesthetic sensibility that
they apply to romance. Dandies like to play with their image, creating a
striking and androgynous allure. Naturals are spontaneous and open. Coquettes
are self-sufficient, with a fascinating cool at their core. Charmers want and
know how to please-they are social creatures. Charismatics have an unusual
confidence in themselves. Stars are ethereal and envelop themselves in mystery.
The chapters in this section will take you inside each of the nine types. At
least one of the chapters should strike a chord-you will recognize part of
yourself. That chapter will be the key to developing your own powers of
attraction. Let us say you have coquettish tendencies. The Coquette chapter
will show you how to build upon your own self-sufficiency, alternating heat and
coldness to ensnare your victims. It will show you how to take your natural
qualities further, becoming a grand Coquette, the type we fight over. There is
no point in being timid with a seductive quality. We are charmed by an
unabashed Rake and excuse his excesses, but a halfhearted Rake gets no respect.
Once you have cultivated your dominant character trait, adding some art to what
nature has given you, you can then develop a second or third trait, adding
depth and mystery to your persona. Finally the section's tenth chapter, on the
Anti-Se cluce r, w i 11 make you aware of the opposite potential within you-the
power of repulsion. At all cost you must root out any anti-seductive tendencies
you may have. Think of the nine types as shadows, silhouettes. Only by stepping
into one of them and letting it grow inside you can you begin to develop the
seductive character that will bring you limitless power the iren man is often
secretly oppressed by the role he has to play-by always having to be
responsible, in control, and rational. The Siren is the ultimate male fantasy
figure because she offers a total release from the limitations of his life. In
her presence, which is always heightened and sexually charged, the male feels
transported to a world of pure pleasure. She is dangerous, and in pursuing her
energetically the man can lose control over himself something he yearns to do.
The Siren is a mirage; she lures men by cultivating a particular appearance and
manner. In a world where women are often too timid to project such an image,
learn to take control of the male libido by embodying his fantasy. The
Spectacular Siren I n the year 48 B.C., Ptolemy XIV of Egypt managed to depose
and exile his sister and wife. Queen Cleopatra. He secured the country's borders
against her return and began to rule on his own. Later that year, Julius Caesar
came to Alexandria to ensure that despite the local power struggles, Egypt
would remain loyal to Rome. One night Caesar was meeting with his generals in
the Egyptian palace, discussing strategy, when a guard entered to report that a
Greek merchant was at the door bearing a large and valuable gift for the Roman
leader. Caesar, in the mood for a little fun, gave the merchant permission to
enter. The man came in, carrying on his shoulders a large rolled-up carpet. He
undid the rope around the bundle and with a snap of his wrists unfurled
it-revealing the young Cleopatra, who had been hidden inside, and who rose up
half clothed before Caesar and his guests, like Venus emerging from the waves.
Everyone was dazzled at the sight of the beautiful young queen (only twenty-one
at the time) appearing before them suddenly as if in a dream. They were
astounded at her daring and theatricality-smuggled into the harbor at night
with only one man to protect her, risking everything on a bold move. No one was
more enchanted than Caesar. According to the Roman writer Dio Cassius,
"Cleopatra was in the prime of life. She had a delightful voice which
could not fail to cast a spell over all who heard it. Such was the charm of her
person and her speech that they drew the coldest and most determined misogynist
into her toils. Caesar was spellbound as soon as he set eyes on her and she
opened her mouth to speak." That same evening Cleopatra became Caesar s lover.
Caesar had had numerous mistresses before, to divert him from the rigors of his
campaigns. But he had always disposed of them quickly to return to what really
thrilled him-political intrigue, the challenges of warfare, the Roman theater.
Caesar had seen women try anything to keep him under their spell. Yet nothing
prepared him for Cleopatra. One night she would tell him howtogethertheycould
revive the glory of Alexander the Great, and rule the world like gods. The next
she would entertain him dressed as the goddess Isis, surrounded by the opulence
of her court. Cleopatra initiated Caesar in the most decadent revelries,
presenting herself as the incarnation of the Egyptian exotic. His life with her
was a constant game, as challenging as warfare, for the moment he felt secure
with her she In the mean time our good ship, with that perfect wind to drive
her, fast approached the Sirens' Isle. But now the breeze dropped, some power
lulled the waves, and a breathless calm set in. Rising from their seats my men
drew in the sail and threw it into the hold, then sat down at the oars and
churned the water white with their blades of polished pine. Meanwhile I took a
large round of wax, cut it up small with my sword, and kneaded the pieces with
all the strength of my fingers. The wax soon yielded to vigorous treatment and
grew warm, for I had the rays of my Lord the Sun to help me. I took each of my
men in turn and plugged their ears with it. They then made me a prisoner on my
ship by binding me hand and foot, standing me up by the step of the mast and
tying the rope's ends to the mast itself. This done, they sat down once more
and struck the grey water with their oars. We made good progress and had just
come within call of the shore when the Sirens became aware that a ship was
swiftly bearing down upon them, and broke into their liquid
song. "Draw near," they sang, "illustrious Odysseus,
flower of Achaean chivalry, and bring your ship to rest so that you may hear
our voices. No seaman ever sailed his black ship past this spot without
listening to the sweet tones that flow from our lips . . • The lovely voices
came to me across the water, and my heart was filled with such a longing to
listen that with nod and frown I signed to my men to set me free. - HOMER, THE
ODYSSEY, BOOK XII, TRANSLATED BY E.V. RIEU The charm of [Cleopatra's ] presence
was irresistible, and there was an attraction in her person and talk, together
with a peculiar force of character, which pervaded her every word and action,
and laid all who associated with her under its spell. It was a delight merely
to hear the sound of her voice, with which, like an instrument of many strings,
she could pass from one language to another. -PLUTARCH, MAKERS OF ROME,
SCOTT-KILVERT The immediate attraction of a song, a voice, or scent. The
attraction of the panther with his perfumed scent . . . According to the
ancients, the panther is the only animal who emits a perfumed odor. It uses
this scent to draw and capture its victims. But what is it that seduces in a
scent? What is it in the song of the Sirens that seduces us, or in the beauty
of a face, in the depths would suddenly turn cold or angry and he would have to
find a way to regain her favor. The weeks went by. Caesar got rid of all
Cleopatra's rivals and found excuses to stay in Egypt. At one point she led him
on a lavish historical expedition down the Nile. In a boat of unimaginable
splendor-towering fifty-four feet out of the water, including several terraced
levels and a pillared temple to the god Dionysus-Caesar became one of the few
Romans to gaze on the pyramids. And while he stayed long in Egypt, away from
his throne in Rome, all kinds of turmoil erupted throughout the Roman Empire.
When Caesar was murdered, in 44 B.C., he was succeeded by a triumvirate of rulers
including Mark Antony, a brave soldier who loved pleasure and spectacle and
fancied himself a kind of Roman Dionysus. A few years later, while Antony was
in Syria, Cleopatra invited him to come meet her in the Egyptian town of
Tarsus. There-once she had made him wait for her-her appearance was as
startling in its way as her first before Caesar. A magnificent gold barge with
purple sails appeared on the river Cydnus. The oarsmen rowed to the
accompaniment of ethereal music; all around the boat were beautiful young girls
dressed as nymphs and mythological figures. Cleopatra sat on deck, surrounded
and fanned by cupids and posed as the goddess Aphrodite, whose name the crowd
chanted enthusiastically. Like all of Cleopatra's victims, Antony felt mixed
emotions. The exotic pleasures she offered were hard to resist. But he also
wanted to tame her-to defeat this proud and illustrious woman would prove his
greatness. And so he stayed, and, like Caesar, fell slowly under her spell. She
indulged him in all of his weaknesses-gambling, raucous parties, elaborate
rituals, lavish spectacles. To get him to come back to Rome, Octavius, another
member of the Roman triumvirate, offered him a wife: Octavius's own sister,
Octavia, one of the most beautiful women in Rome. Known for her virtue and
goodness, she could surely keep Antony away from the "Egyptian
whore." The ploy worked for a while, but Antony was unable to forget
Cleopatra, and after three years he went back to her. This time it was for
good: he had in essence become Cleopatra's slave, granting her immense powers,
adopting Egyptian dress and customs, and renouncing the ways o/Rome. Only one
image of Cleopatra survives-a barely visible profile on a coin- but we have
numerous written descriptions. She had a long thin face and a somewhat pointed
nose; her dominant features were her wonderfully large eyes. Her seductive
power, however, did not lie in her looks-indeed many among the women of
Alexandria were considered more beautiful than she. What she did have above all
other women was the ability to distract a man. In reality, Cleopatra was
physically unexceptional and had no political power, yet both Caesar and
Antony, brave and clever men, saw none of this. What they saw was a woman who
constantly transformed herself before their eyes, a one-woman spectacle. Her
dress and makeup changed from day to day, but always gave her a heightened,
goddesslike appearance. Her voice, which all writers talk of, was lilting and
intoxicating. Her words could be banal enough, but were spoken so sweetly that
listeners would find themselves remembering not what she said but how she said
it. Cleopatra provided constant variety-tributes, mock battles, expeditions,
costumed orgies. Everything had a touch of drama and was accomplished with great
energy. By the time your head lay on the pillow beside her, your mind was
spinning with images and dreams. And just when you thought you had this fluid,
larger-than-life woman, she would turn distant or angry, making it clear that
everything was on her terms. You never possessed Cleopatra, you worshiped her.
In this way a woman who had been exiled and destined for an early death managed
to turn it all around and rule Egypt for close to twenty years. From Cleopatra
we leam that it is not beauty that makes a Siren but rather a theatrical streak
that allows a woman to embody a man's fantasies. A man grows bored with a
woman, no matter how beautiful; he yearns for different pleasures, and for
adventure. All a woman needs to turn this around is to create the illusion that
she offers such variety and adventure. A man is easily deceived by appearances;
he has a weakness for the visual. Create the physical presence of a Siren
(heightened sexual allure mixed with a regal and theatrical manner) and he is
trapped. He cannot grow bored with you yet he cannot discard you. Keep up the
distractions, and never let him see who you really are. He will follow you
until he drowns. The Sex Siren N orma Jean Mortensen, the future Marilyn
Monroe, spent part of her childhood in Los Angeles orphanages. Her days were
filled with chores and no play. At school, she kept to herself, smiled rarely,
and dreamed a lot. One day when she was thirteen, as she was dressing for
school, she noticed that the white blouse the orphanage provided for her was
torn, so she had to borrow a sweater from a younger girl in the house. The
sweater was several sizes too small. That day, suddenly, boys seemed to gather
around her wherever she went (she was extremely well-developed for her age).
She wrote in her diary, "They stared at my sweater as if it were a gold
mine." The revelation was simple but startling. Previously ignored and
even ridiculed by the other students, Norma Jean now sensed a way to gain
attention, maybe even power, for she was wildly ambitious. She started to smile
more, wear makeup, dress differently. And soon she noticed something equally
startling: without her having to say or do anything, boys fell passionately in
love with her. "My admirers all said the same thing in different ways,"
she wrote. "It was my fault, their wanting to kiss me and hug me. Some
said it was the way I looked at them-with eyes full of passion. Others said it
was my voice that lured them on. Still others said I gave off vibrations that
floored them." of an abyss? Seduction lies in the annulment of signs and
their meaning, in pure appearance. The eyes that seduce have no meaning, they
end in the gaze, as the face with makeup ends in only pure appearance. The
scent of the panther is also a meaningless message-and behind the message the
panther is invisible, as is the woman beneath her makeup. The Sirens too
remained unseen. The enchantment lies in what is hidden. BAUDRILLARD, DE LA SEDUCTION We're dazzled by
feminine adornment, by the surface, \ All gold and jewels: so little of what we
observe \ Is the girl herself And where (you may ask) amid such plenty \ Can
our object of passion be found? The eye's deceived \ By Love's smart
camouflage. - OVID, CURES FOR LOVE. GREEN He was herding his cattle on Mount
Gargarus, the highest peak of Ida, when Hermes, accompanied by Hera, Athene,
and Aphrodite delivered the golden apple and Zeus's message: "Paris, since
you are as handsome as you are wise in affairs of the heart, Zeus commands you
to judge which of these goddesses is the fairest. " "So be it,"
sighed Paris. "But first I beg the losers not to be vexed with me. I am
only a human being, liable to make the stupidest mistakes." The goddesses
all agreed to abide by his decision. • "Will it be enough to judge them as
they are?" Paris asked Hermes, "or they he naked?" • "The
rules of the contest are for you to decide," Hermes answered with a
discreet smile. • "In that case, will they kindly disrobe?" • Hermes
told the goddesses to do so, and politely turned his back.Aphrodite was soon
ready, but Athene insisted that she should remove the famous magic girdle,
which gave her an unfair advantage by making everyone fall in love withthe
wearer. "Very well" said Aphrodite spitefully. "/ will, on
condition thatyou remove your helmet-you look hideous without it. "
"Now, if you please, 1 must judge you one at a time" announced Paris.
. . . Come here, Divine Hera! Will you other two goddesses be good enough to
leave us for a while?" • "Examine me conscientiously," said
Hera, turning slowly around, and displaying her magnificent figure, "and
remember that if you judge me the fairest, 1 will make you lord of all Asia,
and the richest man alive. " • "/ am not to be bribed my Lady . . .
Very well, thank you. Now I have seen all that I need to see. Come, Divine
Athene!" • "Here I am," said Athene, striding purposefully
forward. "Listen, Paris, if you have enough common sense to award me the
prize, I will make you victorious in all your battles, as well as the handsomest
and wisest man in the world." • "/ am a humble A few years later
Marilyn was trying to make it in the film business. Producers would tell her
the same thing: she was attractive enough in person, but her face wasn't pretty
enough for the movies. She was getting work as an extra, and when she was
on-screen-even if only for a few seconds-the men in the audience would go wild,
and the theaters would erupt in catcalls. But nobody saw any star quality in
this. One day in 1949, only twenty-three at the time and her career at a
standstill, Monroe met someone at a diner who toldher that a producer casting a
new Groucho Marx movie. Love Happy, was looking for an actress for the part of
a blond bombshell who could walk by Groucho in a way that would, in his words,
"arouse my elderly libido and cause smoke to issue from my ears."
Talking her way into an audition, she improvised this walk. "It's Mae
West, Theda Bara, and Bo Peep all rolled into one," said Groucho after
watching her saunter by. "We shoot the scene tomorrow morning." And
so Marilyn created her infamous walk, a walk that was hardly natural but
offered a strange mix of innocence and sex. Over the next few years, Marilyn
taught herself through trial and error how to heighten the effect she had on
men. Her voice had always been attractive-it was the voice of a little girl.
But on film it had limitations until someone finally taught her to lower it,
giving it the deep, breathy tones that became her seductive trademark, a mix of
the little girl and the vixen. Before appearing on set, or even at a party,
Marilyn would spend hours before the mirror. Most people assumed this was
vanity-she was in love with her image. The truth was that image took hours to
create. Marilyn spent years studying and practicing the art of makeup. The
voice, the walk, the face and look were all constructions, an act. At the
height of her fame, she would get a thrill by going into bars in New York City
without her makeup or glamorous clothes and passing unnoticed. Success finally
came, but with it came something deeply annoying to her: the studios would only
cast her as the blond bombshell. She wanted serious roles, but no one took her
seriously for those parts, no matter how hard she downplayed the siren
qualities she had built up. One day, while she was rehearsing a scene from The
Cherry Orchard, her acting instructor, Michael Chekhov, asked her, "Were
you thinking of sex while we played the scene?" When she said no, he
continued, "All through our playing of the scene I kept receiving sex
vibrations from you. As if you were a woman in the grip of passion. ... I
understand your problem with your studio now, Marilyn. You are a woman who
gives off sex vibrations-no matter what you are doing or thinking. The whole
world has already responded to those vibrations. They come off the movie
screens when you are on them." Marilyn Monroe loved the effect her body
could have on the male libido. She tuned her physical presence like an
instrument, making herself reek of sex and gaining a glamorous,
larger-than-life appearance. Other women knewjust as many tricks for
heightening their sexual appeal, but what separated Marilyn from them was an
unconscious element. Her background had deprived her of something critical:
affection. Her deepest need was to feel loved and desired, which made her seem
constantly vulnerable, like a little girl craving protection. She emanated this
need for love before the camera; it was effortless, coming from somewhere real
and deep inside. A look or gesture that she did not intend to arouse desire
would do so doubly powerfully just because it was unintended-its innocence was
precisely what excited a man. The S ex Siren has a more urgent and immediate
effect than the Spectacular Siren does. The incarnation of sex and desire, she
does not bother to appeal to extraneous senses, or to create a theatrical
buildup. Her time never seems to be taken up by work or chores; she gives the
impression that she lives for pleasure and is always available. What separates
the Sex Siren from the courtesan or whore is her touch of innocence and
vulnerability. The mix is perversely satisfying: it gives the male the critical
illusion that he is a protector, the father figure, although it is actually the
Sex Siren who controls the dynamic. A woman doesn't have to be born with the
attributes of a Marilyn Monroe to fill the role of the Sex Siren. Most of the
physical elements are a construction; the key is the air of schoolgirl
innocence. While one part of you seems to scream sex, the other part is coy and
naive, as if you were incapable of understanding the effect you are having.
Your walk, your voice, your manner are delightfully ambiguous-you are both the
experienced, desiring woman and the innocent gamine. Your next encounter will
be with the Sirens, who bewitch every man that approaches them. For with the
music of their song the Sirens cast their spell upon him, as they sit there in
a meadow piled high with the moldering skeletons of men, whose withered skin
still hangs upon their bones. -CIRCE TO ODYSSEUS, THE ODYSSEY, BOOK XII Keys to
the Character The Siren is the most ancient seductress of them all. Her
prototype is the goddess Aphrodite-it is her nature to have a mythic quality
about her-but do not imagine she is a thing of the past, or of legend and
history: she represents a powerful male fantasy of a highly sexual, supremely
confident, alluring female offering endless pleasure and a bit of danger. In
today's world this fantasy can only appeal the more strongly to the male
psyche, for now more than ever he lives in a world that circumscribes his
aggressive instincts by making everything safe and secure, a world that offers
less chance for adventure and risk than ever before. In the past, a man had
some outlets for these drives-warfare, the high seas, political intrigue. In
the sexual realm, courtesans and mistresses were practically a social institu-
herdsman, not a soldier," said Paris. . . . ".But I promise to
consider fairly your claim to the apple. Now you are at liberty to put on your
clothes and helmet again. Is Aphrodite ready?" • Aphrodite sidled up to
him, and Paris blushed because she came so close that they were almost
touching. • "Look carefully, please, pass nothing over. ... By the way, as
soon as I saw you, I said to myself: 'Upon my word, there goes the handsomest young
man in Phrygia! Why does he waste himself here in the wilderness herding stupid
cattle?' Well, why do you, Paris? Why not move into a city and lead a civilized
life? What have you to lose by marrying someone like Helen of Sparta, who is as
beautiful as I am, and no less passionate? ... I suggest now that you tour
Greece with my son Eros as your guide. Once you reach Sparta, he and I will see
that Helen falls head over heels in love with you." • "Would you
swear to that?" Paris ashed excitedly. • Aphrodite uttered a solemn oath,
and Paris, without a second thought, awarded her the golden apple. GRAVES, THE
GREEK MYTHS To whom aw I compare the lovely girl, so blessed by fortune, if not
to the Sirens, who with their lodestone draw the ships towards them? Thus, I imagine,
did Isolde attract many thoughts and hearts that deemed themselves safe from
love's disquietude. And indeed these two-anchorless ships and stray thoughts -
provide a good comparison. They are both so seldom on a straight course, lie so
often in unsure havens, pitching and tossing and heaving to and fro. Just so,
in the same way, do aimless desire and random love-longing drift like an
anchorless ship. This charming young princess, discreet and courteous Isolde,
drew thoughts from the hearts that enshrined them as a lodestone draws in ships
to the sound of the Sirens' song. She sang openly and secretly, in through ears
and eyes to where many a heart was stirred. The song which she sang openly in
this and other places was her own sweet singing and soft sounding of strings
that echoed for all to hear through the kingdom of the ears deep down into the
heart. But her secret song was her wondrous beauty that stole with its
rapturous music hidden and unseen through the windows of the eyes into many
noble hearts and smoothed on the magic which took thoughts prisoner suddenly,
and, taking them, fettered them with desire! -GOTTFRIED VON STRASSBURG,
TRISTAN. HATTO tion, and offered him the variety and the chase that he craved.
Without any outlets, his drives turn inward and gnaw at him, becoming all the
more volatile for being repressed. Sometimes a powerful man will do the most
irrational things, have an affair when it is least called for, just for a
thrill, the danger of it all. The irrational can prove immensely seductive,
even more so for men, who must always seem so reasonable. If it is seductive
power you are after, the Siren is the most potent of all. She operates on a
man's most basic emotions, and if she plays her role properly, she can
transform a normally strong and responsible male into a childish slave. The
Siren operates well on the rigid masculine type-the soldier or hero-just as
Cleopatra overwhelmed Mark Antony and Marilyn Monroe Joe DiMaggio. But never
imagine that these are the only types the Siren can affect. Julius Caesar was a
writer and thinker, who had transferred his intellectual abilities onto the
battlefield and into the political arena; the playwright Arthur Miller fell as
deeply under Monroe's spell as DiMaggio. The intellectual is often the one most
susceptible to the Siren call of pure physical pleasure, because his life so
lacks it. The Siren does not have to worry about finding the right victim. Her
magic works on one and all. First and foremost, a Siren must distinguish
herself from other women. She is by nature a rare thing, mythic, only one to a
group; she is also a valuable prize to be wrested away from other men.
Cleopatra made herself different through her sense of high drama; the Empress
Josephine Bonaparte's device was her extreme languorousness; Marilyn Monroe's
was her little-girl quality. Physicality offers the best opportunities here,
since a Siren is preeminently a sight to behold. A highly feminine and sexual
presence, even to the point of caricature, will quickly differentiate you,
since most women lack the confidence to project such an image. Once the Siren
has made herself stand out from others, she must have two other critical
qualities: the ability to get the male to pursue her so feverishly that he
loses control; and a touch of the dangerous. Danger is surprisingly seductive.
To get the male to pursue you is relatively simple: a highly sexual presence
will do this quite well. But you must not resemble a courtesan or whore, whom
the male may pursue only to quickly lose interest in her. Instead, you are
slightly elusive and distant, a fantasy come to life. During the Renaissance,
the great Sirens, such as Tullia d'Aragona, would act and look like Grecian
goddesses-the fantasy of the day. Today you might model yourself on a film
goddess-anything that seems larger than life, even awe inspiring. These
qualities will make a man chase you vehemently, and the more he chases, the
more he will feel that he is acting on his own initiative. This is an excellent
way of disguising how deeply youare manipulating him. The notion of danger,
challenge, sometimes death, might seem outdated, but danger is critical in
seduction. It adds emotional spice and is particularly appealing to men today,
who are normally so rational and repressed. Danger is present in the original
myth of the Siren. In Homer's Odyssey, the hero Odysseus must sail by the rocks
where the Sirens, strange female creatures, sing and beckon sailors to their
destruction. They sing of the glories of the past, of a world like childhood,
without responsibilities, a world of pure pleasure. Their voices are like
water, liquid and inviting. Sailors would leap into the water to join them, and
drown; or, distracted and entranced, they would steer their ship into the
rocks. To protect his sailors from the Sirens, Odysseus has their ears filled
with wax; he himself is tied to the mast, so he can both hear the Sirens and
live to tell of it-a strange desire, since the thrill of the Sirens is giving
in to the temptation to follow them. Just as the ancient sailors had to row and
steer, ignoring all distractions, a man today must work and follow a straight
path in life. The call of something dangerous, emotional, unknown is all the
more powerful because it is so forbidden. Think of the victims of the great
Sirens of history: Paris causes a war for the sake of Helen of Troy, Caesar
risks an empire and Antony loses his power and his life for Cleopatra, Napoleon
becomes a laughingstock over Josephine, DiMaggio never gets over Marilyn, and
Arthur Miller can't write for years. A man is often ruined by a Siren, yet
cannot tear himself away. (Many powerful men have a masochistic streak.) An
element of danger is easy to hint at, and will enhance your other Siren
characteristics-the touch of madness in Marilyn, for example, that pulled men
in. Sirens are often fantastically irrational, which is immensely attractive to
men who are oppressed by their own reasonableness. An element of fear is also
critical: keeping a man at a proper distance creates respect, so that he
doesn't get close enough to see through you or notice your weaker qualities.
Create such fear by suddenly changing your moods, keeping the man off balance,
occasionally intimidating him with capricious behavior. The most important
element for an aspiring Siren is always the physical, the Siren's main
instrument of power. Physical qualities-a scent, a heightened femininity evoked
through makeup or through elaborate or seductive clothing-act all the more
powerfully on men because they have no meaning. hi their immediacy they bypass
rational processes, having the same effect that a decoy has on an animal, or
the movement of a cape on a bull. The proper Siren appearance is often confused
with physical beauty, particularly the face. But a beautiful face does not a
Siren make: instead it creates too much distance and coldness. (Neither
Cleopatra nor Marilyn Monroe, the two greatest Sirens in history, were known
for their beautiful faces.) Although a smile and an inviting look are
infinitely seductive, they must never dominate your appearance. They are too
obvious and direct. The Siren must stimulate a generalized desire, and the best
way to do this is by creating an overall impression that is both distracting
and alluring. It is not one particular trait, but a combination of qualities:
Falling in love with statues and paintings, even making love to them is an
ancient fantasy, one of which the Renaissance was keenly aware. Giorgio Vasari,
writing in the introductory section of the Lives about art in antiquity, tells
how men violated the laws, going into the temples at night and making love with
statues of Venus. In the morning, priests would enter the sanctuaries to find
stains on the marble figures. -LYNNE LAWNER, LIVES OF THE COURTESANS The voice.
Clearly a critical quality, as the legend indicates, the Siren's voice has an
immediate animal presence with incredible suggestive power. Perhaps that power
is regressive, recalling the ability of the mother's voice to calm or excite
her child even before the child understood what she was saying. The Siren must
have an insinuating voice that hints at the erotic, more often subliminally
than overtly. Almost everyone who met Cleopatra commented on her delightful,
sweet-sounding voice, which had a mesmerizing quality. The Empress Josephine,
one of the great seductresses of the late eighteenth century, had a languorous
voice that men found exotic, and suggestive of her Creole origins. Marilyn
Monroe was born with her breathy, childlike voice, but she learned to lower to
make it truly seductive. Lauren Bacall's voice is naturally low; its seductive
power comes from its slow, suggestive delivery. The Siren never speaks quickly,
aggressively, or at a high pitch. Her voice is calm and unhurried, as if she
had never quite woken up-or left her bed. Body and adornment. If the voice must
lull, the body and its adornment must dazzle. It is with her clothes that the
Siren aims to create the goddess effect that Baudelaire described in his essay
"In Praise of Makeup": "Woman is well within her rights, and
indeed she is accomplishing a kind of duty in striving to appear magical and
supernatural. She must astonish and bewitch; an idol, she must adorn herself
with gold in order to be adored. She must borrow from all of the arts in order
to raise herself above nature, the better to subjugate hearts and stir
souls." A Siren who was a genius of clothes and adornment was Pauline
Bonaparte, sister of Napoleon. Pauline consciously strove for a goddess effect,
fashioning hair, makeup, and clothes to evoke the look and air of Venus, the
goddess of love. No one in history could boast a more extensive and elaborate
wardrobe. Pauline's entrance at a ball in 1798 created an astounding effect.
She asked the hostess, Madame Permon, if she could dress at her house, so no
one would see her clothes as she came in. When she came down the stairs,
everyone stopped dead in stunned silence. She wore the headdress of a
bacchante-clusters of gold grapes interlaced in her hair, which was done up in
the Greek style. Her Greek tunic, with its gold- embroidered hem, showed off
her goddesslike figure. Below her breasts was a girdle of burnished gold, held
by a magnificent jewel. "No words can convey the loveliness of her
appearance," wrote the Duchess d'Abrantes. "The very room grew
brighter as she entered. The whole ensemble was so harmonious that her
appearance was greeted with a buzz of admiration which continued with utter
disregard of all the other women." The key: everything must dazzle, but
must also be harmonious, so that no single ornament draws attention. Your
presence must be charged, larger than life, a fantasy come true. Ornament is
used to cast a spell and distract. The Siren can also use clothing to hint at
the sexual, at times overtly but more often by suggesting it rather than
screaming it-that would make you seem manipulative. Related to this is the
notion of selective disclosure, the revealing of only a part of the body-but a
part that will excite and stir the imagination. In the late sixteenth century. Marguerite
de Valois, the infamous daughter of Queen Catherine de Medicis of France, was
one of the first women ever to incorporate decolletage in her wardrobe, simply
because she had the most beautiful breasts in the realm. For Josephine
Bonaparte it was her arms, which she carefully always left bare. Movement and
demeanor. In the fifth century B.C., King Kou Chien chose the Chinese Siren Hsi
Shih from among all the women of his realm to seduce and destroy his rival Fu
Chai, King of Wu; for this purpose, he had the young woman instructed in the
arts of seduction. Most important of these was movement-how to move gracefully
and suggestively. Hsi Shih learned to give the impression of floating across
the floor in her court robes. When she was finally unleashed on Fu Chai, he
quickly fell under her spell. She walked and moved like no one he had ever
seen. He became obsessed with her tremulous presence, her manner and nonchalant
air. Fu Chai fell so deeply in love that he let his kingdom fall to pieces,
allowing Kou Chien to march in and conquer it without a fight. The Siren moves
gracefully and unhurriedly. The proper gestures, movement, and demeanor for a
Siren are like the proper voice: they hint at something exciting, stirring
desire without being obvious. Your air must be languorous, as if you had all
the time in the world for love and pleasure. Your gestures must have a certain
ambiguity, suggesting something both innocent and erotic. Anything that cannot
immediately be understood is supremely seductive, and all the more so if it
permeates your manner. Symbol: Water. The song of the Siren is liquid and
enticing, and the Siren herself is fluid and un- graspable. Like the sea, the
Siren lures you with the promise of infinite adventure and pleasure. Forgetting
past and future, men follow her far out to sea, where they drown. Dangers. N o
matter how enlightened the age, no woman can maintain the image of being
devoted to pleasure completely comfortably. And no matter how hard she tries to
distance herself from it, the taint of being easy always follows the Siren.
Cleopatra was hated in Rome as the Egyptian whore. That hatred eventually lead
to her downfall, as Octavius and the Roman army sought to extirpate the stain
on Roman manhood that she came to represent. Even so, men are often forgiving
when it comes to the Siren's reputation. But danger often lies in the envy she
stirs up among other women; much of Rome's hatred for Cleopatra originated in
the resentment she provoked among the city's stern matrons. By playing up her
innocence, by making herself seem the victim of male desire, the Siren can
somewhat blunt the effects of feminine envy. But on the whole there is little
she can do-her power comes from her effect on men, and she must learn to
accept, or ignore, the envy of other women. Finally, the intense attention that
the Siren attracts can prove irritating and worse. Sometimes she will pine for
relief from it; sometimes, too, she will want to attract an attention that is
not sexual. Also, unfortunately, physical beauty fades; although the Siren
effect depends not on a beautiful face but on an overall impression, past a
certain age that impression gets hard to project. Both of these factors
contributed to the suicide of Marilyn Monroe. It takes a genius on the level of
Madame de Pompadour, the Siren mistress of King Louis XV, to make the
transition into the role of the spirited older woman who continues to seduce
with her nonphysical charms. Cleopatra had such an intellect, and had she lived
long enough, she would have remained a potent seductress for many years. The
Siren must prepare for age by paying attention early on to the more
psychological, less physical forms of coquetry that can continue to bring her
power once her beauty starts to fade. the A woman never quite feels desired and
appreciated enough. She wants attention, but a man is too often distracted and
unresponsive. The Rake is a great female fantasy figure-when he desires a
woman, brief though that moment may be, he will go to the ends of the earth for
her. He may be disloyal, dishonest, and amoral, but that only adds to his
appeal. Unlike the normal, cautious male, the Rake is delightfully
unrestrained, a slave to his love of women. There is the added lure of his
reputation: so many women have succumbed to him, there has to be a reason.
Words are a woman's weakness, and the Rake is a master of seductive language.
Stir a woman's repressed longings by adapting the Rake's mix of danger and
pleasure. The Ardent Rake. F or the court of Louis XIV, the king's last years
were gloomy-he was old, and had become both insufferably religious and
personally unpleasant. The court was bored and desperate for novelty. So in
1710, the arrival of a fifteen-year-old lad who was both devilishly handsome
and charming had a particularly strong effect on the ladies. His name was
Fronsac, the future Duke de Richelieu (his granduncle being the infamous
Cardinal Richelieu). He was impudent and witty. The ladies would play with him
like a toy, but he would Mss them on the lips in return, his hands wandering
far for an inexperienced boy. When those hands strayed up the skirts of a
duchess who was not so indulgent, the king was furious, and sent the youth to
the Bastille to teach him a lesson. But the ladies who had found him so amusing
could not endure his absence. Compared to the stiffs in court, here was someone
incredibly bold, his eyes boring into you, his hands quicker than was safe.
Nothing could stop him, his novelty was irresistible. The court ladies pleaded
and his stay in the Bastille was cut short. Several years later, the young
Mademoiselle de Valois was walking in a Paris park with her chaperone, an older
woman who never left her side. De Valois's father, the Duke d'Orleans, was
determined to protect her, his youngest daughter, from all the court seducers
until she could be married off, so he had attached to her this chaperone, a
woman of impeccable virtue and sourness. In the park, however, de Valois saw a
young man who gave her a look that set her heart on fire. He walked on by, but
the look was intense and clear. It was her chaperone who told her his name: the
now infamous Duke de Richelieu, blasphemer, seducer, heartbreaker. Someone to
avoid at all cost. A few days later, the chaperone took de Valois to a
different park, and lo and behold, Richelieu crossed their path again. This
time he was in disguise, dressed as a beggar, but the look in his eye was
unforgettable. Mademoiselle de Valois returned his gaze: at last something
exciting in her drab life. Given her father's sternness, no man had dared
approach her. And now this notorious courtier was pursuing her, instead of all
the other ladies at court-what a thrill! Soon he was smuggling beautifully
written notes to her expressing his uncontrollable desire for her. She responded
timidly, but soon the notes were all she was living for. In one of them he
promised to arrange everything if she would spend the night with him; imagining
it was [After an accident at sect, Don Juan finds himself washed up on a beach,
where he is discovered by a young woman.] • TISBEA: Wake up, handsomest of all
men, and be yourself again. • D 0 N JUAN: If the sea gives me death, you give
me life. But the sea really saved me only to be killed by you. Oh the sea
tosses me from one torment to the other, for I no sooner pulled myself from the
water than I met this siren - yourself. Why fill my ears with wax, since you
kill me with your eyes? I was dying in the sea, but from today I shall die of
love. • TISBEA: YOU have abundant breath for a man almost drowned. You suffered
much, but who knows what suffering you are preparing for me? . . I found you at
my feet all water, and now you are all fire. If you burn when
you are so wet, what will you do when you're dry again? You promise
a scorching flame; I hope to God you're not lying. • D O N JUAN: Dear girl, God
should have drowned me before I could be charred by you. Perhaps love was wise
to drench me before I felt your scalding touch. But your fire is such that even
in water I burn. • TISBEA: So cold and yet burning? • DON JUAN: So much fire is
in you. • TISBEA: How well you talk! • D O N JUAN: How well you understand! •
TISBEA: I hope to God you're not lying. -TIRSO DE MOLINA, THE PLAYBOY OF
SEVILLE, SCHIZZANO. MANDEL Pleased with my first success, I determined to
profit by this happy reconciliation. I called them impossible to bring such a
thing to pass, she did not mind playing along and agreeing to his bold
proposal. Mademoiselle de Valois had a chambermaid named Angelique, who dressed
her for bed and slept in an adjoining room. One night as the chaperone was
knitting, de Valois looked up from the book she was reading to see Angelique
carrying her mistress's nightclothes to her room, but for some strange reason
Angelique looked back at her and smiled-it was Richelieu,expertly dressed as
the maid! De Valois nearly gasped from fright, but caught herself, realizing
the danger she was in: if she said anything her family would find out about the
notes, and about her part in the whole affair. What could she do? She decided
to go to her room and talk the young duke out of his ridiculously dangerous
maneuver. She said good night to her chaperone, but once she was in her
bedroom, the words she had planned were useless. When she tried to reason with
Richelieu, he responded with that look in his eye, and then with his arms
around her. She could not yell, but now she was unsure what to do. His
impetuous words, his caresses, the danger of it all-her head was whirling, she
was lost. What was virtue and her prior boredom compared to an evening with the
court's most notorious rake? So while the chaperone knitted away, the duke
initiated her into the my dear wives, my faithful rituals of libertinage.
companions, the two bemgs Months later, de Valois's father had reason to suspect
that Richelieu had chosen to make me happy. i sought to turn their broken
through his lines of defense. The chaperone was fired, the precau- heads, and
to rouse in tions were doubled. D'Orleans did not realize that to Richelieu
such mea- them desires the strength of which I knew and which would drive away
any reflections contrary to my plans. The skillful man who knows how to
communicate gradually the heat of love to the senses of the most virtuous woman
is quite certain of soon being absolute master of her mind and her person; you
cannot reflect when you have lost your head; and, moreover, principles of
wisdom, however deeply engraved they may be on the mind, are effaced in that
moment when the heart yearns only for pleasure: pleasure alone then commands and
is obeyed. The man who has had experience of conquests nearly always succeeds
where he who is only timid and in love fails. When I had brought my two belles
to the state of abandonment in which I sures were a challenge, and he lived for
challenges. He bought the house next door under an assumed name and secretly
tunneled a trapdoor through the wall adjoining the duke's kitchen cupboard. In
this cupboard, over the next few months-until the novelty wore off-de Valois
and Richelieu enjoyed endless trysts. Everyone in Paris knew of Richelieu's
exploits, for he made it a point to publicize them as loudly as possible. Every
week a new story would circulate through the court. A husband had locked his
wife in an upstairs room at night, worried the duke was after her; to reach her
the duke had crawled in darkness along a thin wooden plank suspended between
two upper-floor windows.Two women who lived in the same house, one a widow, the
other married and quite religious, had discovered to their mutual horror that
the duke was having an affair with both of them at the same time, leaving one
in the middle of the night to be with the other. When they confronted him, the
duke, always on the prowl for something novel, and a devilish talker, had
neither apologized nor backed down, but proceeded to talk them into a menage a
trois, playing on the wounded vanity of each woman, who could not stand the
thought of him preferring the other. Year after year, the stories of his
remarkable seductions spread. One woman admired his audacity and bravery,
another his gallantry in thwarting a husband. Women competed for his attention:
if he did not want to seduce you, there had to be something wrong with you. To
be the target of his attentions became a great fantasy. At one point two ladies
fought a pistol duel over the duke, and one of them was seriously wounded. The
Duchess d'Orleans, Richelieu's most bitter enemy, once wrote, "If I
believed in sorcery I should think that the Duke possessed some supernatural
secret, for I have never known a woman to oppose the very least resistance to
him." In seduction there is often a dilemma: to seduce you need planning
and calculation, but if your victim suspects that you have ulterior motives,
she will grow defensive. Furthermore, if you seem to be in control, you will
inspire fear instead of desire. The Ardent Rake solves this dilemma in the most
artful manner. Of course he must calculate and plan-he has to find a way around
the jealous husband, or whatever the obstacle is. It is exhausting work. But by
nature, the Ardent Rake also has the advantage of an uncontrollable libido.
When he pursues a woman, he really is aglow with desire; the victim senses this
and is inflamed, even despite herself. How can she imagine that he is a
heartless seducer who will abandon her when he so ardently braves all dangers
and obstacles to get to her? And even if she is aware of his rakish past, of
his incorrigible amorality, it doesn't matter, because she also sees his
weakness. He cannot control himself; he actually is a slave to all women. As
such he inspires no fear. The Ardent Rake teaches us a simple lesson: intense
desire has a distracting power on a woman, just as the Siren's physical
presence does on a man. A woman is often defensive and can sense insincerity or
calculation. But if she feels consumed by your attentions, and is confident you
will do anything for her, she will notice nothing else about you, or will find
a way to forgive your indiscretions. This is the perfect cover for a seducer.
The kej| is to show no hesitation, to abandon all restraint, to let yourself
go, to show that you cannot control yourself and are fundamentally weak. Do not
worry about inspiring mistrust; as long as you are the slave to her charms, she
will not think of the aftermath. The Demonic Rake. I n the early 1880s, members
of Roman high society began to talk of a young journalist who had arrived on
the scene, a certain Gabriele D'Annunzio. This was strange in itself, for
Italian royalty had only the deepest contempt for anyone outside their circle,
and a newspaper society reporter was almost as low as you could go. Indeed
well-born men paid D'Annunzio little attention. He had no money and few
connections, coming from a strictly middle-class background. Besides, to them
he was downright ugly-short and stocky, with a dark, splotchy complexion and
bulging eyes. The men thought him so unappealing they gladly let him mingle
with their wives and daughters, certain that their women would be safe with
this gargoyle and happy to get this gossip hunter off their hands. No, it was
not the men who talked of D'Annunzio; it was their wives. wanted them, I
expressed a more eager desire; their eyes lit up; my caresses were returned;
and it was plain that their resistance would not delay for more than a few
moments the next scene I desired them to play. I proposed thateach should
accompany me in turn into a charming closet, next to the room in which we were,
which I wanted them to admire. They both remained silent. • "You
hesitate?" I said to them. "I will see which of you is the more
attached to me. The one who loves me the more will be the first to follow the
lover she wishes to convince of her affection. . . I knew my puritan, and I was
well aware that, after a few Struggles, she gave herself up completely to the
present moment. 'This one appeared to be as agreeable to her as the others we
had previously spent together; she forgot that she was sharing me [with Madame
Renaud].[When her turn came ] Madame Renaud responded with a transport that
proved her contentment, and she left the sitting only after having repeated
continually: "What a man! What a man! He is astonishing! How often you
could be happy with him if he were only faithful!" - THE PRIVATE LIFE OF
THE MARSHAL DUKE OF RICHELIEU, TRANSLATED BY F. S. FLINT His very successes in
love, even more than the marvellous voice of this little, bald seducer with a
nose like Punch, swept along in his train a whole procession of enamoured
women, both opulent and tormented. D'Annunzio had successfully revived the
Byronic legend: as he passed by full-breasted women, standing in his way as
Boldoni would paint them, strings of pearls anchoring them to life-princesses
and actresses, great Russian ladies and even middle- class Bordeaux
housewives-they would offer themselves up to him. -PHILIPPE JULLIAN, PRINCE OF
AESTHETES: COUNT ROBERT DE MONTESQUIEOU, HAYLOCK AND FRANCIS KING In short,
nothing is so sweet as to triumph over the Resistance of a beautiful Person;
and in that I have the Ambition of Conquerors, who fly Introduced to D'Annunzio
by their husbands, these duchesses and marchionesses would find themselves
entertaining this strange-looking man, and when he was alone with them, his
manner would suddenly change. Within minutes these ladies would be spellbound.
First, he had the most magnificent voice they had ever heard-soft and low, each
syllable articulated, with a flowing rhythm and inflection that was almost
musical. One woman compared it to the ringing of church bells in the distance.
Others said his voice had a "hypnotic" effect. The words that voice
spoke were interesting as well-alliterative phrases, charming locutions, poetic
images, and a way of offering praise that could melt a woman's heart.
D'Annunzio had mastered the art of flattery. He seemed to know each woman's
weakness: one he would call a goddess of nature, another an incomparable artist
in the making, another a romantic figure out of a novel. A woman's heart would
flutter as he described the effect she had on him. Everything was suggestive,
hinting at sex or romance. That night she would ponder his words, recalling
little in particular that he had said, because he never said anything concrete,
but rather the feeling it had given her. The next day she would receive from
him a poem that seemed to have been written specifically for her. (In fact he
wrote dozens of very similar poems, slightly tailoring each one for its
intended victim.) A few years after D'Annunzio began work as a society
reporter, he married the daughter of the Duke and Duchess of Gallese. Shortly
thereafter, with the unshakeable support of society ladies, he began publishing
novels and books of poetry. The number of his conquests was remarkable, and
also the quality-not only marchionesses would fall at his feet, but great
artists, such as the actress Eleanor Duse, who helped him become a respected
dramatist and literary celebrity. The dancer Isadora Duncan, another who
eventually fell under his spell, explained his magic: "Perhaps the
perpetually from victory to m0 st remarkable lover of our time is Gabriele
D'Annunzio. And this Victory and can never prevail with themselves to put a
bound to their Wishes. Nothing can restrain the Impetuosity of my Desires; I
have an Heart for the whole Earth; and like Alexander, I could wish for New Worlds
wherein to extend my Amorous Conquests. -MOLIERE, DON JOHN OR THE LIBERTINE.
OZELL notwithstanding that he is small, bald, and, except when his face lights
up with enthusiasm, ugly But when he speaks to a woman he likes, his face is
transfigured, so that he suddenly becomes Apollo. . . . His effect on women is
remarkable. The lady he is talking to suddenly feels that her very soul and
being are lifted." At the outbreak of World War I, the fifty-two-year-old
D'Annunzio joined the army. Although he had no military experience, he had a
flair for the dramatic and a burning desire to prove his bravery. He learned to
fly and led dangerous but highly effective missions. By the end of the war, he
was Italy's most decorated hero. His exploits made him a beloved national
figure, and after the war, crowds would gather outside his hotel wherever in
Italy he went. He would address them from a balcony, discussing politics,
railing against the current Italian government. A witness of one of these
speeches, the American writer Walter Starkie, was initially disappointed at the
appearance of the famous D'Annunzio on a balcony in Venice; he was short, and
looked grotesque. "Little by little, however, I began to sink under the
fascination of the voice, which penetrated into my consciousness. . . . Never a
hurried, jerky gesture. ... He played upon the emotions of the crowd as a
supreme violinist does upon a Stradivarius. The eyes of the thousands were
fixed upon him as though hypnotized by his power." Once again, it was the
sound of the voice and the poetic connotations of the words that seduced the
masses. Arguing that modern Italy should reclaim the greatness of the Roman
Empire, D'Annunzio would craft slogans for the audience to repeat, or would ask
emotionally loaded questions for them to answer. He flattered the crowd, made
them feel they were part of some drama. Everything was vague and suggestive.
The issue of the day was the ownership of the city of Fiume, just across the
border in neighboring Yugoslavia. Many Italians believed that Italy's reward
for siding with the Allies in the recent war should be the annexation of Fiume.
D'Annunzio championed this cause, and because of his status as a war hero the
army was ready to side with him, although the government opposed any action. In
September of 1919, with soldiers rallying around him, D'Annunzio led his
infamous march on Fiume. When an Italian general stopped him along the way, and
threatened to shoot him, D'Annunzio opened his coat to show his medals, and
said in his magnetic voice, "If you must kill me, fire first on
this!" The general stood there stunned, then broke into tears. He joined
up with D'Annunzio. When D'Annunzio entered Fiume, he was greeted as a
liberator. The next day he was declared leader of the Free State of Fiume. Soon
he was giving daily speeches from a balcony overlooking the town's main square,
holding tens of thousands of people spellbound without benefit of loudspeakers.
He initiated all kinds of celebrations and rituals harking back to the Roman Empire.
The citizens of Fiume began to imitate him, particularly his sexual exploits;
the city became like a giant bordello. His popularity was so high that the
Italian government feared a march on Rome, which at that point, had D'Annunzio
decided to do it-and he had the support of a large part of the military-might
actually have succeeded; D'Annunzio could have beaten Mussolini to the punch
and changed the course of history. (He was not a Fascist but a kind of
aesthetic socialist.) He decided to stay in Fiume, however, and ruled there for
sixteen months before the Italian government finally bombed him out of the
city. Seduction is a psychological process that transcends gender, except in a
few key areas where each gender has its own weakness. The male is traditionally
vulnerable to the visual. The Siren who can concoct the right physical
appearance will seduce in large numbers. For women the weakness is language and
words: as was written by one of D'Annunzio's victims, the French actress
Simone, "How can one explain his conquests except by his extraordinary
verbal power, and the musical timbre of his voice, put to the service of
exceptional eloquence? For my sex is susceptible to words, bewitched by them,
longing to be dominated by them." The Rake is as promiscuous with words as
he is with women. He chooses words for their ability to suggest, insinuate,
hypnotize, elevate, in- Among the many modes of handling Don Juan's effect on
women, the motif of the irresistible hero is worth singling out, for it
illustrates a curious change in our sensibility. Don Juan did not become
irresistible to women until the Romantic age, and I am disposed to think that
it is a trait of the female imagination to make him so. When the female voice
began to assert itself and even, perhaps, to dominate in literature, Don Juan
evolved to become the women's rather than the man's ideal. . . . Don Juan is
now the woman's dream of the perfect lover, fugitive, passionate, daring. He
gives her the one unforgettable moment, the magnificent exaltation of the flesh
which is too often denied her by the real husband, who thinks that men are
gross and women spiritual. To be the fatal Don Juan may be the dream of a few
men; but to meet him is the dream of many women. -OSCAR MANDEL,"THE LEGEND
OF DON JUAN," THE THEATRE OF DON JUAN feet. The words of the Rake are the
equivalent of the bodily adornment of the Siren: a powerful sensual
distraction, a narcotic. The Rake's use of language is demonic because it is
designed not to communicate or convey information but to persuade, flatter,
stir emotional turmoil, much as the serpent in the Garden of Eden used words to
lead Eve into temptation. The example of D'Annunzio reveals the link between
the erotic Rake, who seduces women, and the political Rake, who seduces the
masses. Both depend on words. Adapt the character of the Rake and you will find
that the use of words as a subtle poison has infinite applications. Remember:
it is the form that matters, not the content. The less your targets focus on
what you say, and the more on how it makes them feel, the more seductive your
effect. Give your words a lofty, spiritual, literary flavor the better to
insinuate desire in your unwitting victims. But what is this force, then, by
which Don Juan seduces? It is desire, the energy of sensuous desire. He desires
in every woman the whole of womanhood. The reaction to this gigantic passion
beautifies and develops the one desired, who flushes in enhanced beauty by his
reflection. As the enthusiast's fire with seductive splendor illumines even
those who stand in a casual relation to him, so Don Juan transfigures in afar
deeper sense every girl. KIERKEGAARD, EITHER/OR Keys to the Character A t first
it may seem strange that a man who is clearly dishonest, disloyal, and has no
interest in marriage would have any appeal to a woman. But throughout all of
history, and in all cultures, this type has had a fatal effect. What the Rake
offers is what society normally does not allow women: an affair of pure
pleasure, an exciting brush with danger. A woman is often deeply oppressed by
the role she is expected to play She is supposed to be the tender, civilizing
force in society, and to want commitment and lifelong loyalty. But often her
marriages and relationships give her not romance and devotion but routine and
an endlessly distracted mate. It remains an abiding female fantasy to meet a
man who gives totally of himself, who lives for her, even if only for a while.
This dark, repressed side of female desire found expression in the legend of
Don Juan. At first the legend was a male fantasy: the adventurous knight who
could have any woman he wanted. But in the seventeenth and eighteenth
centuries, Don Juan slowly evolved from the masculine adventurer to a more
feminized version: a man who lived only for women. This evolution came from
women's interest in the story, and was a result of their frustrated desires.
Marriage for them was a form of indentured servitude; but Don Juan offered
pleasure for its own sake, desire with no strings attached. For the time he
crossed your path, you were all he thought about. His desire for you was so
powerful that he gave you no time to think or to worry about the consequences.
He would come in the night, give you an unforgettable moment, and then vanish.
He might have conquered a thousand women before you, but that only made him
more interesting; better to be abandoned than undesired by such a man. The
great seducers do not offer the mild pleasures that society condones. They
touch a person's unconscious, those repressed desires that cry out for
liberation. Do not imagine that women are the tender creatures that some people
would like them to be. Like men, they are deeply attracted to the forbidden,
the dangerous, even the slightly evil. (Don Juan ends by going to hell, and the
word "rake" comes from "rakehell," a man who rakes the
coals of hell; the devilish component, clearly, is an important part of the
fantasy.) Always remember: if you are to play the Rake, you must convey a sense
of risk and darkness, suggesting to your victim that she is participating in
something rare and thrilling-a chance to play out her own rakish desires. To
play the Rake, the most obvious requirement is the ability to let yourself go,
to draw a woman into the kind of purely sensual moment in which past and future
lose meaning. You must be able to abandon yourself to the moment. (When the
Rake Valmont-a character modeled after the Duke de Richelieu-in Laclos'
eighteenth-century novel Dangerous Liaisons writes letters that are obviously
calculated to have a certain effect on his chosen victim, Madame de Tourvel,
she sees right through them; but when his letters really do burn with passion,
she begins to relent.) An added benefit of this quality is that it makes you
seem unable to control yourself, a display of weakness that a woman enjoys. By
abandoning yourself to the seduced, you make them feel that you exist for them
alone-a feeling reflecting a truth, though a temporary one. Of the hundreds of
women that Pablo Picasso, consummate rake, seduced over the years, most of them
had the feeling that they were the only one he truly loved. The Rake never
worries about a woman's resistance to him, or for that matter about any other
obstacle in his path-a husband, a physical barrier. Resistance is only the spur
to his desire, enflaming him all the more. When Picasso was seducing Fran£oise
Gilot, in fact, he begged her to resist; he needed resistance to add to the
thrill. In any case, an obstacle in your way gives you the opportunity to prove
yourself, and the creativity you bring to matters of love. In the
eleventh-century Japanese novel The Tale ofGenji, by the court lady Murasaki
Shikibu, the Rake Prince Niou is not disturbed by the sudden disappearance of
Ukifune, the woman he loves. She has fled because although she is interested in
the prince, she is in love with another man; but her absence allows the prince
to go to extreme lengths to track her down. His sudden appearance to whisk her
away to a house deep in the woods, and the gallantry he displays in doing so,
overwhelm her. Remember: if no resistances or obstacles face you, you must
create them. No seduction can proceed without them. The Rake is an extreme
personality. Impudent, sarcastic, and bitingly witty, he cares nothing for what
anyone thinks. Paradoxically, this only makes him more seductive. In the
courtlike atmosphere of studio-era Hollywood, when most of the actors behaved
like dutiful sheep, the great Rake Errol Flynn stood out in his insolence. He
defied the studio chiefs, engaged in the most extreme pranks, reveled in his
reputation as Hollywood's supreme seducer-all of which enhanced his popularity.
The Rake needs abackdrop of convention-a stultified court, a humdrum marriage,
a conservative culture-to shine, to be appreciated for the breath of fresh air
he provides. Never worry about going too far: the Rake's essence is that he
goes further than anyone else. When the Earl of Rochester, seventeenth-century
England's most notorious Rake and poet, abducted Elizabeth Malet, one of the
most sought- after young ladies of the court, he was duly punished. But lo and
behold, a few years later young Elizabeth, though wooed by the most eligible
bachelors in the country, chose Rochester to be her husband. In demonstrating
his audacious desire, he made himself stand out from the crowd. Related to the
Rake's extremism is the sense of danger, taboo, perhaps even the hint of
cruelty about him. This was the appeal of another poet Rake, one of the
greatest in history: Lord Byron. Byron disliked any kind of convention, and
happily played this up. When he had an affair with his half sister, who bore a
child by him, he made sure that all of England knew about it. He could be
uncommonly cruel, as he was to his wife. But all of this only made him that
much more desirable. Danger and taboo appeal to a repressed side in women, who
are supposed to represent a civilizing, moralizing force in culture. Just as a
man may fall victim to the Siren through his desire to be free of his sense of
masculine responsibility, a woman may succumb to the Rake through her yearning
to be free of the constraints of virtue and decency. Indeed it is often the
most virtuous woman who falls most deeply in love with the Rake. Among the
Rake's most seductive qualities is his ability to make women want to reform
him. How many thought they would be the one to tame Lord Byron; how many of
Picasso's women thought they would finally be the one with whom he would spend
the rest of his life. You must exploit this tendency to the fullest. When
caught red-handed in rakishness, fall back on your weakness-your desire to
change, and your inability to do so. With so many women at your feet, what can
you do? You are the one who is the victim. You need help. Women will jump at
this opportunity; they are uncommonly indulgent of the Rake, for he is such a
pleasant, dashing figure. The desire to reform him disguises the true nature of
their desire, the secret thrill they get from him. When President Bill Clinton
was clearly caught out as a Rake, it was women who rushed to his defense,
finding every possible excuse for him. The fact that the Rake is so devoted to
women, in his own strange way, makes him lovable and seductive to them.
Finally, a Rake's greatest asset is his reputation. Never downplay your bad
name, or seem to apologize for it. Instead, embrace it, enhance it. It is what
draws women to you. There are several things you must be known for: your
irresistible attractiveness to women; your uncontrollable devotion to pleasure
(this will make you seem weak, but also exciting to be around); your disdain
for convention; a rebellious streak that makes you seem dangerous. This last
element can be slightly hidden; on the surface, be polite and civil, while
letting it be known that behind the scenes you are incorrigible. Duke de
Richelieu made his conquests as public as possible, exciting other women's
competitive desire to join the club of the seduced. It was by reputation that
Lord Byron attracted his willing victims. A woman may feel ambivalent about
President Clinton's reputation, but beneath that ambivalence is an underlying
interest. Do not leave your reputation to chance or gossip; it is your life's
artwork, and you must craft it, hone it, and display it with the care of an
artist. Symbol: Fire. The Rake burns with a desire that enflames the woman he
is seducing. It is extreme, uncontrollable, and dangerous. The Rake may end in
hell, but the flames surrounding him often make him seem that much more
desirable to women. Dangers ";e the Siren, the Rake faces the most danger
from members of his J _/Dwn sex, who are far less indulgent than women are of
his constant skirt chasing. In the old days, a Rake was often an aristocrat,
and no matter how many people he offended or even killed, in the end he would
go unpunished. Today, only stars and the very wealthy can play the Rake with
impunity; the rest of us need to be careful. Elvis Presley had been a shy young
man. Attaining early stardom, and seeing the power it gave him over women, he
went berserk, becoming a Rake almost overnight. Like many Rakes, Elvis had a
predilection for women who were already taken. He found himself cornered by an
angry husband or boyfriend on numerous occasions, and came away with a few cuts
and bruises. This might seem to suggest that you should step lightly around
husbands and boyfriends, especially early on in your career. But the charm of
the Rake is that such dangers don't matter to them. You cannot be a Rake by
being fearful and prudent; the occasional pummeling is part of the game. Later on,
in any case, at the height of Elvis's fame, no husband would dare touch him.
The greater danger for the Rake comes not from the violently offended husband
but from those insecure men who feel threatened by the Don Juan figure.
Although they will not admit it, they envy the Rake's life of pleasure, and
like everyone envious, they will attack in hidden ways, often masking their
persecutions as morality. The Rake may find his career endangered by such men
(or by the occasional woman who is equally insecure, and who feels hurt because
the Rake does not want her). There is little the Rake can do to avoid envy; if
everyone was as successful in seduction, society would not function. So accept
envy as a badge of honor. Don't be naive, be aware. When attacked by a moralist
persecutor, do not be taken in by their cmsade; it is motivated by envy, pure
and simple. You can blunt it by being less of a Rake, asking forgiveness,
claiming to have reformed, but this will damage your reputation, making you
seem less lovably rakish. In the end, it is better to suffer attacks with
dignity and keep on seducing. Seduction is the source of your power; and you
can always count on the infinite indulgence of women. the Ideal lover Most
people have dreams in their youth that get shattered or worn down with age.
They find themselves disappointed by people, events, reality, which cannot
match their youthful ideals. Ideal Lovers thrive on people's broken dreams,
which become lifelong fantasies. You long for romance ? Adventure? Lofty spiritual
communion? The Ideal Lover reflects your fantasy. He or she is an artist in
creating the illusion you require, idealizing your portrait. In a world of
disenchantment and baseness, there is limitless seductive power in following
the path of the Ideal Lover. The Romantic Ideal O ne evening around 1760, at
the opera in the city of Cologne, a beautiful young woman sat in her box,
watching the audience. Beside her was her husband, the town burgomaster-a
middle-aged man and amiable enough, but dull. Through her opera glasses the
young woman noticed a handsome man wearing a stunning outfit. Evidently her
stare was noticed, for after the opera the man introduced himself: his name was
Giovanni Gi- if at first sight a girl does acomo Casanova. The stranger kissed
the woman's hand. She was going to a ball the following night, she told him;
would he like to come? "If I might dare to hope, Madame," he replied,
"that you will dance only with me." The next night, after the ball,
the woman could think only of Casanova. He had seemed to anticipate her
thoughts-had been so pleasant, and yet so bold. A few days later he dined at
her house, and after her husband had retired for the evening she showed him
around. In her boudoir she pointed out a wing of the house, a chapel, just
outside her window. Sure enough, as if he had read her mind, Casanova came to
the chapel the next day to attend Mass, and seeing her at the theater that
evening he mentioned to her that he had noticed a door there that must lead to
her bedroom. She not make such a deep impression on a person that she awakens
the ideal, then ordinarily the actuality is not especially desirable; but if
she does, then no matter how experienced a person is he usually is rather
overwhelmed. KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY. HONG AND HONG laughed, and
pretended to be surprised. In the most innocent of tones, he said that he would
find a way to hide in the chapel the next day-and almost without thinking, she
whispered she would visit him there after everyone had gone to bed. So Casanova
hid in the chapel's tiny confessional, waiting all day and evening. There were
rats, and he had nothing to lie upon; yet when the burgomaster's wife finally
came, late at night, he did not complain, but quietly followed her to her room.
They continued their trysts for several days. By day she could hardly wait for
night: finally something to live for, an adventure. She left him food, books,
and candles to ease his long and tedious stays in the chapel-it seemed wrong to
use a place of worship for such a purpose, but that only made the affair more
exciting. A few days later, however, she had to take a journey with her
husband. By the time she got back, Casanova had disappeared, as quickly and
gracefully as he had come. Some years later, in London, a young woman named
Miss Pauline noticed an ad in a local newspaper. A gentleman was looking for a
lady lodger to rent a part of his house. Miss Pauline came from Portugal, and
was of the nobility; she had eloped to London with a lover, but he had been A good
lover will behave as elegantly at dawn as at any other time. He drags himself
out of bed with a look of dismay on his face. The lady urges him on:
"Come, my friend, it's getting light. You don't want anyone to find you
here." He gives a deep sigh, as if to say that the night has not been
nearly long enough and that it is agony to leave. Once up, he does not
instantly pull on his trousers. Instead he comes close to the lady and whispers
whatever was left unsaid during the night. Even when he is dressed, he still
lingers, vaguely pretending to be fastening his sash. • Presently he raises the
lattice, and the two lovers stand together m the side door while he tells her
how he dreads the coining day, which will keep them apart; then he slips away.
The lady watches him go, and this moment of parting will remain among her most
charming memories. • Indeed, one's attachment to a man depends largely on the
elegance of his leave- taking; When he jumps out of bed, scurries about the
room, tightly fastens his trouser sash, rolls up the sleeves of his court
cloak, overrobe, or hunting costume, stuffs his belongings into the breast of
his robe and then briskly secures the outer sash-one really begins to hate him.
PILLOW fBML iO F SEI SHONAGON. TRANSLATED AND forced to return home and she had
had to stay on alone for some while before she couldjoin him. Now she was
lonely, and had little money, and was depressed by her squalid
circumstances-after all, she had been raised as a lady. She answered the ad.
The gentleman turned out to be Casanova, and what a gentleman he was. The room
he offered was nice, and the rent was low; he asked only for occasional
companionship. Miss Pauline moved in. They played chess, went riding, discussed
literature. He was so well-bred, polite, and generous. A serious and
high-minded girl, she came to depend on their friendship; here was a man she
could talk to for hours. Then one day Casanova seemed changed, upset, excited:
he confessed that he was in love with her. She was going back to Portugal soon,
to rejoin her lover, and this was not what she wanted to hear. She told him he
should go riding to calm down. Later that evening she received news: he had
fallen from his horse. Feeling responsible for his accident, she rushed to him,
found him in bed, and fell into his arms, unable to control herself. The two
became lovers that night, and remained so for the rest of Miss Pauline's stay
in London. Yet when it came time for her to leave for Portugal, he did not try
to stop her; instead, he comforted her, reasoning that each of them had offered
the other the perfect, temporary antidote to their loneliness, and that they
would be friends for life. Some years later, in a small Spanish town, a young
and beautiful girl named Ignazia was leaving church after confession. She was
approached by Casanova. Walking her home, he explained that he had a passion
for dancing the fandango, and invited her to a ball the following evening. He
was so different from anyone in the town, which bored her so-she desperately
wanted to go. Her parents were against the arrangement, but she persuaded her
mother to act as a chaperone. After an unforgettable evening of dancing (and he
danced the fandango remarkably well for a foreigner), Casanova confessed that
he was madly in love with her. She replied (very sadly, though) that she
already had a fiance. Casanova did not force the issue, but over the next few
days he took Ignazia to more dances and to the bullfights. On one of these
occasions he introduced her to a friend of his, a duchess, who flirted with him
brazenly; Ignazia was terribly jealous. By now she was desperately in love with
Casanova, but her sense of duty and religion forbade such thoughts. Finally,
after days of torment, Ignazia sought out Casanova and took his hand: "My
confessor tried to make me promise to never be alone with you again," she
said, "and as I could not, he refused to give me absolution. It is the
first time in my life such a thing has happened to me. I have put myself in
God's hands. I have made up my mind, so long as you are here, to do all you
wish. When to my sorrow you leave Spain, I shall find another confessor. My
fancy for you is, after all, only a passing madness." Casanova was perhaps
the most successful seducer in history; few women could resist him. His method
was simple: on meeting a woman, he would study her, go along with her moods,
find out what was missing in her life, and provide it. He made himself the
Ideal Lover. The bored burgomaster's wife needed adventure and romance; she
wanted someone who would sacrifice time and comfort to have her. For Miss
Pauline what was missing was friendship, lofty ideals, serious conversation;
she wanted a man of breeding and generosity who would treat her like a lady.
For Ignazia, what was missing was suffering and torment. Her life was too easy;
to feel truly alive, and to have something real to confess, she needed to sin.
In each case Casanova adapted himself to the woman's ideals, brought her
fantasy to life. Once she had fallen under his spell, a littleruse or
calculation would seal the romance (a day among rats, a contrived fall from a
horse, an encounter with another woman to make Ignazia jealous). The Ideal
Lover is rare in the modern world, for the role takes effort. You will have to
focus intensely on the other person, fathom what she is missing, what he is
disappointed by. People will often reveal this in subtle ways: through gesture,
tone of voice, a look in the eye. By seeming to be what they lack, you will fit
their ideal. To create this effect requires patience and attention to detail.
Most people are so wrapped up in their own desires, so impatient, they are
incapable of the Ideal Lover role. Let that be a source of infinite
opportunity. Be an oasis in the desert of the self-absorbed; few can resist the
temptation of following a person who seems so attuned to their desires, to
bringing to life their fantasies. And as with Casanova, your reputation as one
who gives such pleasure will precede you and make your seductions that much The
cultivation of the pleasures of the senses was ever my principal aim in life.
Knowing that I was personally calculated to please the fair sex, 1 always
strove to make myself agreeable to it. -CASANOVA The Beauty Ideal I n 1730,
when Jeanne Poisson was a mere nine years old, a fortune-teller predicted that
one day she would be the mistress of Louis XV. The prediction was quite
ridiculous, since Jeanne came from the middle class, and it was a tradition
stretching back for centuries that the king's mistress be chosen from among the
nobility. To make matters worse, Jeanne's father was a notorious rake, and her
mother had been a courtesan. Fortunately for Jeanne, one of her mother's lovers
was a man of great wealth who took a liking to the pretty girl and paid for her
education. Jeanne learned to sing, to play the clavichord, to ride with
uncommon skill, to act and dance; she was schooled in literature and history as
if she were a boy. The playwright Crebillon instructed her in the art of
conversation. During the early 1970s, against a turbulent political backdrop
that included the fiasco of American involvement in the Vietnam War and the
downfall of President Richard Nixon's presidency in the Watergate scandal, a
"me generation" sprang to prominence-and [Andy] Warhol was there to hold
up its mirror.Unlike the radicalized protesters of the 1960s who wanted to
change all the ills of society, the self- absorbed "me" people sought
to improve their bodies and to "get in touch" with their own
feelings. They cared passionately about their appearance, health, lifestyle,
and bank accounts. Andy catered to their self- centeredness and inflated pride
by offering his services as a portraitist. By the end of the decade, he would
be internationally recognized as one of the leading portraitists of his era.
Warhol offered his clients an irresistible product: a stylish and flattering
portrait by a famous artist who was himself a certified celebrity. Conferring
an alluring star presence upon even the most celebrated of faces, he
transformed his subjects into glamorous apparitions, presenting their faces as
he thought they wanted to be seen and remembered. By filtering his sitters'
good features through his silkscreens and exaggerating their vivacity, he
enabled them to gain entree to a more mythic and rarefied level of existence.
The possession of great wealth and power might do for everyday life, but the
commissioning of a portrait by Warhol was a sure indication that the sitter
intended to secure a posthumous fame as well. Warhol's portraits were not so
much realistic documents of contemporary faces as they were designer icons
awaiting future devotions. -DAVID BOURDON, WARHOL Women have served all these
centuries as looking glasses possessing the magic and delicious power of
reflecting the figure of a man at twice its natural size. -VIRGINIA WOOLF, A
ROOM OF ONE'S OWN On top of it all, Jeanne was beautiful, and had a charm and
grace that set her apart early on. In 1741, she married a man of the lower
nobility. Nowknown as Madame d'Etioles, she could realize a great ambition: she
opened a literary salon. All of the great writers and philosophers of the time
frequented the salon, many because they were enamored of the hostess. One of
these was Voltaire, who became a lifelong friend. Through all Jeanne's success,
she never forgot the fortune-teller's prediction, and still believed that she
would one day conquer the king's heart. It happened that one of her husband's
country estates bordered on King Louis's favorite hunting grounds. She would
spy on him through the fence, or find ways to cross his path, always while she
happened to be wearing an elegant, yet fetching outfit. Soon the king was
sending her gifts of game. When his official mistress died, in 1744, all of the
court beauties vied to take her place; but he began to spend more and more time
with Madame d'Etioles, dazzled by her beauty and charm. To the astonishment of
the court, that same year he made this middle-class woman his official
mistress, ennobling her with the title of the Marquise de Pompadour. The king's
need for novelty was notorious: a mistress would beguile him with her looks,
but he would soon grow bored with her and find someone else. After the shock of
his choice of Jeanne Poisson wore off, the courtiers reassured themselves that
it could not last-that he had only chosen her for the novelty of having a
middle-class mistress. Little did they know that Jeanne s first seduction of
the king was not the last seduction she had in mind. As time went by, the king
found himself visiting his mistress more and more often. As he ascended the
hidden stair that led from his quarters to hers in the palace of Versailles,
anticipation of the delights that awaited him at the top would begin to turn
his head. First, the room was always warm, and was filled with delightful
scents. Then there were the visual delights: Madame de Pompadour always wore a
different costume, each one elegant and surprising in its own way. She loved
beautiful objects-fine porcelain, Chinese fans, golden flowerpots-and every
time he visited, there would be something new and enchanting to see. Her manner
was always lighthearted; she was never defensive or resentful. Everything for
pleasure. Then there was their conversation: he had never been really able to
talk with a woman before, or to laugh, but the marquise could discourse
skillfully on any subject, and her voice was a pleasure to hear. And if the
conversation waned, she would move to the piano, play a tune, and sing
wonderfully. If ever the king seemed bored or sad, Madame de Pompadour would
propose some project-perhaps the building of a new country house. He would have
to advise in the design, the layout of the gardens, the decor. Back at
Versailles, Madame de Pompadour put hersell in charge of the palace amusements,
building a private theater for weekly performances under her direction. Actors
were chosen from among the courtiers, but the female lead was always played by
Madame de Pompadour, who was one of the finest amateur actresses in France. The
king became obsessed with this theater; he could barely wait for its
performances. Along with this interest came an increasing expenditure of money
on the arts, and an involvement in philosophy and literature. A man who had
cared only for hunting and gambling was spending less and less time with his
male companions and becoming a great patron of the arts. Indeed he stamped a
whole era with an aesthetic style, which became known as "Louis
Quinze," rivaling the style associated with his illustrious predecessor,
Louis XTV. Lo and behold, year after year went by without Louis tiring of his
mistress. In fact he made her a duchess, and her power and influence extended
well beyond culture into politics. For twenty years, Madame de Pompadour ruled
both the court and the king's heart, until her untimely death, in 1764, at the
age of forty-three. Louis XV had a powerful inferiority complex. The successor
to Louis XTV, the most powerful kingin French history, he had been educated and
trained for the throne-yet who could follow his predecessor's act? Eventually
he gave up trying, devoting himself instead to physical pleasures, which came
to define how he was seen; the people around him knew they could sway him by
appealing to the basest parts of his character. Madame de Pompadour, genius of
seduction, understood that inside Louis XV was a great man yearning to come
out, and that his obsession with pretty young women indicated a hunger for a
more lasting kind of beauty. Her first step was to cure his incessant bouts of
boredom. It is easy for kings to be bored-everything they want is given to
them, and they seldom learn to be satisfied with what they have. The Marquise
de Pompadour dealt with this by bringing all sorts of fantasies to life, and
creating constant suspense. She had many skills and talents, and just as
important, she deployed them so artfully that he never discovered their limits.
Once she had accustomed him to more refined pleasures, she appealed to the
crushed ideals within him; in the mirror she held up to him, he saw his
aspiration to be great, a desire that, in France, inevitably included
leadership in culture. His previous series of mistresses had tickled only his
sensual desires. In Madame de Pompadour he found a woman who made him feel
greatness in himself. The other mistresses could easily be replaced, but he
could never find another Madame de Pompadour. Most people believe themselves to
be inwardly greater than they outwardly appear to the world. They are full of
unrealized ideals; they could be artists, thinkers, leaders, spiritual figures,
but the world has crushed them, denied them the chance to let their abilities
flourish. This is the key to their seduction-and to keeping them seduced over
time. The Ideal Lover knows how to conjure up this kind of magic. Appeal only
to people's physical side, as many amateur seducers do, and they will resent
you for playing upon their basest instincts. But appeal to their better selves,
to a higher standard of beauty, and they will hardly notice that they have been
seduced. Make them feel elevated, lofty, spiritual, and your power over them
will be limitless. Love brings to light a lover's noble and hidden qualities -
his rare and exceptional traits: it is thus liable to be deceptive as to his
normal character. NIETZSCHE Keys to the Character E ach of us carries inside us
an ideal, either of what we would like to become, or of what we want another
person to be for us. This ideal goes back to our earliest years-to what we once
felt was missing in our lives, what others did not give to us, what we could
not give to ourselves. Maybe we were smothered in comfort, and we long for
danger and rebellion. If we want danger but it frightens us, perhaps we look
for someone who seems at home with it. Or perhaps our ideal is more elevated-we
want to be more creative, nobler, and kinder than we ever manage to be. Our
ideal is something we feel is missing inside us. Our ideal may be buried in
disappointment, but it lurks underneath, waiting to be sparked. If another
person seems to have that ideal quality, or to have the ability to bring it out
in us, we fall in love. That is the response to Ideal Lovers. Attuned to what
is missing inside you, to the fantasy that will stir you, they reflect your
ideal-and you do the rest, projecting on to them your deepest desires and
yearnings. Casanova and Madame de Pompadour did not merely seduce their targets
into a sexual affair, they made them fall in love. The key to following the
path of the Ideal Lover is the ability to observe. Ignore your targets' words
and conscious behavior; focus on the tone of their voice, a blush here, a look
there-those signs that betray what their words won't say. Often the ideal is
expressed in contradiction. King Louis XV seemed to care only about chasing
deer and young girls, but that in fact covered up his disappointment in
himself; he yearned to have his nobler qualities flattered. Never has there
beenabettermoment than now to play the Ideal Lover. That is because we live in
a world in which everything must seem elevated and well-intentioned. Power is
the most taboo topic of all: although it is the reality we deal with every day
in our struggles with people, there is nothing noble, self-sacrificing, or
spiritual about it. Ideal Lovers make you feel nobler, make the sensual and
sexual seem spiritual and aesthetic. Like all seducers, they play with power,
but they disguise their manipulations behind the facade of an ideal. Few people
see through them and their seductions last longer. Some ideals resemble Jungian
archetypes-they go back a long way in our culture, and their hold is almost
unconscious. One such dream is that of the chivalrous knight. In the courtly
love tradition of the Middle Ages, a troubadour/knight would find a lady,
almost always a married one. and would serve as her vassal. He would go through
terrible trials on her behalf, undertake dangerous pilgrimages in her name,
suffer awful tortures to prove his love. (This could include bodily mutilation,
such as tearing off of fingernails, the cutting of an ear, etc.) He would also
write poems and sing beautiful songs to her, for no troubadour could succeed
without some kind of aesthetic or spiritual quality to impress his lady. The
key to the archetype is a sense of absolutedevotion. A man who will not let
matters of warfare, glory, or money intrude into the fantasy of courtship has
limitless power. The troubadour role is an ideal because people who do not put
themselves and their own interests first are truly rare. For a woman to attract
the intense attention of such a man is immensely appealing to her vanity. In
eighteenth-century Osaka, a man named Nisan took the courtesan Dewa out
walking, first taking care to sprinkle the clover bushes along the path with
water, which looked like morning dew. Dewa was greatly moved by this beautiful
sight. "I have heard," she said, "that loving couples of deer
are wont to lie behind clover bushes. How I should like to see this in real
life!" Nisan had heard enough. That very day he had a section of her house
torn down and ordered the planting of dozens of clover bushes in what had once
been a part of her bedroom. That night, he arranged for peasants to round up
wild deer from the mountains and bring them to the house. The next day Dewa
awoke to precisely the scene she had described. Once she appeared overwhelmed
and moved, he had the clover and deer taken away and the house rebuilt. One of
history's most gallant lovers, Sergei Saltykov, had the misfortune to fall in
love with one of history's least available women: the Grand Duchess
Catherine,future empress of Russia. Catherine's every move was watched over by
her husband, Peter, who suspected her of trying to cheat on him and appointed
servants to keep an eye on her. She was isolated, unloved, and unable to do
anything about it. Saltykov, a handsome young army officer, was determined to
be her rescuer. In 1752 he befriended Peter, and also the couple in charge of
watching over Catherine. In this way he was able to see her and occasionally
exchange a word or two with her that revealed his intentions. He performed the
most foolhardy and dangerous maneuvers to be able to see her alone, including
diverting her horse during a royal hunt and riding off into the forest with
her. He told her how much he sympathized with her plight, and that he would do
anything to help her. To be caught courting Catherine would have meant death,
and eventually Peter came to suspect that something was up between his wife and
Saltykov, though he was never sure. His enmity did not discourage the dashing
officer, who just put still more energy and ingenuity into finding ways to
arrange secret trysts. The couple were lovers for two years, and Saltykov was
undoubtedly the father of Catherine's son Paul, later the emperor of Russia.
When Peter finally got rid of him by sending him off to Sweden, news of his
gallantry traveled ahead of him, and women swooned to be Ms next conquest. You
may not have to go to as much trouble or risk, but you will always be rewarded
for actions that reveal a sense of self- sacrifice or devotion. The embodiment
of the Ideal Lover for the 1920s was Rudolph Valentino, or at least the image
created of him in film. Everything he did-the gifts, the flowers, the dancing,
the way he took a woman's hand-showed a scrupulous attention to the details
that would signify how much he was thinking of her. The image was of a man who
made courtship take time, transforming it into an aesthetic experience. Men
hated Valentino, because women now expected them to match the ideal of patience
and attentiveness that he represented. Yet nothing is more seductive than
patient attentiveness. It makes the affair seem lofty, aesthetic, not really
about sex. The power of a Valentino, particularly nowadays, is that people like
this are so rare. The art of playing to a woman's ideal has almost disappeared-which
only makes it that much more alluring. If the chivalrous lover remains the
ideal for women, men often idealize the Madonna/whore, a woman who combines
sensuality with an air of spirituality or innocence. Think of the great
courtesans of the Italian Renaissance, such as Tullia d'Aragona-essentially a
prostitute, like all courtesans, but able to disguise her social role by
establishing a reputation as a poet and philosopher. Tullia was what was then
known as an "honest courtesan." Honest courtesans would go to church,
but they had an ulterior motive: for men, their presence at Mass was exciting.
Their houses were pleasure palaces, but what made these homes so visually
delightful was their artworks and shelves full of books, volumes of Petrarch
and Dante. For the man, the thrill, the fantasy, was to sleep with a woman who
was sexual yet had the ideal qualities of a mother and the spirit and intellect
of an artist. Where the pure prostitute excited desire but also disgust, the
honest courtesan made sex seem elevated and innocent, as if it were happening
in the Garden of Eden. Such women held immense power over men. To tMs day they
remain an ideal, if for no other reason than that they offer such a range of
pleasures. The key is ambiguity-to combine the appearance of sensitivity to the
pleasures of the flesh with an air of innocence, spirituality, a poetic
sensibility. This mix of the high and the low is immensely seductive. The
dynamics of the Ideal Lover have limitless possibilities, not all of them erotic.
In politics, Talleyrand essentially played the role of the Ideal Lover with
Napoleon, whose ideal in both a cabinet minister and a friend was a man who was
aristocratic, smooth with the ladies-allthe things that Napoleon Mmself was
not. In 1798, when Talleyrand was the French foreign minister, he hosted a
party in Napoleon's honor after the great general's dazzling military victories
in Italy. To the day Napoleon died, he remembered tMs party as the best he had
ever attended. It was a lavish affair, and Talleyrand wove a subtle message
into it by placing Roman busts around the house, and by talking to Napoleon of
reviving the imperial glories of ancient Rome. This sparked a glint in the
leader's eye, and indeed, a few years later, Napoleon gave himself the title of
emperor-a move that only made Talleyrand more powerful. The key to Talleyrand's
power was his ability to fathom Napoleon's secret ideal: his desire to be an
emperor, a dictator. Talleyrand simply held up a mirror to Napoleon and let him
glimpse that possibility. People are always vulnerable to insinuations like
this, which stroke their vanity, almost everyone's weak spot. Hint at something
for them to aspire to, reveal your faith in some untapped potential you see in
them, and you will soon have them eating out of your hand. If Ideal
Lovers are masters at seducing people by appealing to their higher selves, to
something lost from their childhood, politicians can benefit by applying this
skill on a mass scale, to an entire electorate. This was what John F. Kennedy
quite deliberately did with the American public, most obviously in creating the
"Camelot" aura around himself. The word "Camelot" was
applied to his presidency only after his death, but the romance he consciously
projected through his youth and good looks was fully functioning during his
lifetime. More subtly, he also played with America's images of its own
greatness and lost ideals. Many Americans felt that with the wealth and comfort
of the late 1950s had come great losses; ease and conformity had buried the
country's pioneer spirit. Kennedy appealed to those lost ideals through the
imagery of the New Frontier, which was exemplified by the space race. The
American instinct for adventure could find outlets here, even if most of them
were symbolic. And there were other calls for public service, such as the
creation of the Peace Corps. Through appeals like these, Kennedy resparked the
uniting sense of mission that had gone missing in America during the years
since World War II. He also attracted to himself a more emotional response than
presidents commonly got. People literally fell in love with him and the image.
Politicians can gain seductive power by digging into a country's past, bringing
images and ideals that have been abandoned or repressed back to the surface.
They only need the symbol; they do not really have toworry about re-creating
the reality behind it. The good feelings they stir up are enough to ensure a
positive response. Symbol: The Portrait Painter. Under his eye, all of yourphysicalimperfectionsdisappear.Hebrings
out noble qualities in you, frames you in a myth, makes you godlike,
immortalizes you. For his ability to create such fantasies, he is rewarded with
great power. Dangers T he main dangers in the role of the Ideal Lover are the
consequences that arise if you let reality creep in. You are creating a fantasy
that involves an idealization of your own character. And this is a precarious
task, for you are human, and imperfect. If your faults are ugly enough, or
intrusive enough, they will burst the bubble you have blown, and your target
will revile you. Whenever Tullia d'Aragona was caught acting like a common
prostitute (when, for instance, she was caught having an affair just for
money), she would have to leave town and establish herself elsewhere. The
fantasy of her as a spiritual figure was broken. Casanova too faced this
danger, but was usually able to surmount it by finding a clever way to break
off the relationship before the woman realized that he was not what she had
imagined: he would find some excuse to leave town, or, better still, he would
choose a victim who was herself leaving town soon, and whose awareness that the
affair would be short-lived would make her idealizing of him all the more
intense. Reality and long intimate exposure have a way of dulling a person's
perfection. The nineteenth-century poet Alfred de Musset was seduced by the
writer George Sand, whose larger-than-life character appealed to his romantic
nature. But when the couple visited Venice together, and Sand came down with
dysentery, she was suddenly no longer an idealized figure but a woman with an
unappealing physical problem. De Musset himself showed a whiny, babyish side on
this trip, and the lovers separated. Once apart, however, they were able to
idealize each other again, and reunited a few months later. When reality
intrudes, distance is often a solution. In politics the dangers are similar.
Years after Kennedy's death, a string of revelations (his incessant sexual
affairs, his excessively dangerous brinkmanship style of diplomacy, etc.)
belied the myth he had created. His image has survived this tarnishing; poll
after poll shows that he is still revered. Kennedy is a special case, perhaps,
in that his assassination made him a martyr, reinforcing the process of
idealization that he had already set in motion. But he is not the only example
of an Ideal Lover whose attraction survives unpleasant revelations; these
figures unleash such powerful fantasies, and there issuchahunger for the myths
and ideals they have to sell, that they are often quickly forgiven. Still, it
is always wise to be prudent, and to keep people from glimpsing the
less-than-ideal side of your character. the Dandy Most of us feel trapped
within the limited roles that the world expects us to play. We are instantly
attracted to those who are more fluid, more ambiguous, than we are-those who
create their own persona. Dandies excite us because they cannot be categorized,
and hint at afreedom we wantfor ourselves. They play with masculinity and
femininity; they fashion their own physical image, which is always startling;
they are mysterious and elusive. They also appeal to the narcissism of each
sex: to a woman they are psychologically female, to a man they are male.
Dandies fascinate and seduce in large numbers. Use the power of the Dandy to
create an ambiguous, alluring presence that stirs repressed desires. The
Feminine Dandy W hen the eighteen-year-old Rodolpho Guglielmi emigrated from
Italy to the United States in 1913, he came with no particular skills apart
from his good looks and his dancing prowess. To put these qualities to
advantage, he found work in the thes dansants, the Manhattan dance halls where
young girls would go alone or with friends and hire a taxi dancer for a brief
thrill. The taxi dancer would expertly twirl them around the dance floor,
flirting and chatting, all for a small fee. Guglielmi soon made a name as one
of the best-so graceful, poised, and pretty. In working as a taxi dancer,
Guglielmi spent a great deal of time around women. He quickly learned what
pleased them-how to mirror them in subtle ways, how to put them at ease (but
not too much). He began to pay attention to his clothes, creating his own
dapper look: he danced with a corset under his shirt to give himself a trim
figure, sported a wristwatch (considered effeminate in those days), and claimed
to be a marquis. In 1915, he landed a job demonstrating the tango in fancy
restaurants, and changed his name to the more evocative Rodolpho di Valentina.
A year later he moved to Los Angeles: he wanted to try to make it in Hollywood.
Now known as Rudolph Valentino, Guglielmi appeared as an extra in several
low-budget pictures. He eventually landed a somewhat larger role in the 1919
film Eyes of Youth, in which he played a seducer, and caught women's attention
by how different a seducer he was: his movements were graceful and delicate,
his skin so smooth and his face so pretty that when he swooped down on his
victim and drowned her protests with a kiss, he seemed more thrilling than
sinister. Next came The Four Horsemen of the Apocalypse, in which Valentino
played the male lead, Julio the playboy, and became an overnight sex symbol
through a tango sequence in which he seduced a young woman by leading her through
the dance. The scene encapsulated the essence of his appeal: his feet smooth
and fluid, his poise almost feminine, combined with an air of control. Female
members of the audience literally swooned as he raised a married woman's hands
to his lips, or shared the fragrance of a rose with his lover. He seemed so
much more attentive to women than other men did; but mixed in with this
delicacy was a hint of cruelty and menace that drove women wild. In his most
famous film. The Sheik, Valentino played an Arab prince (later revealed to be a
Scottish lord abandoned in the Sahara as a baby) who rescues a proud English
lady in the desert, then conquers her in a manner Once a son was born to
Mercury and the goddess Venus, and he was brought up by the naiads in Ida's caves.
In his features, it was easy to trace resemblance to his father and to his
mother. He was called after them, too, for his name was Hermaphroditus. As soon
as he was fifteen, he left his native hills, and Ida where he had been brought
up, andfor the sheer joy of travelling visited remote places. . . .He went as
far as the cities of Lycia, and on to the Carians, who dwell nearby. In this
region he spiedapool of water, so clear that he could see right to the bottom.
The water was like crystal, and the edges of the pool were ringed with fresh
turf and grass that was always green. A nymph [Salmacis] dwelt there. Often she
would gather flowers, and it so happened that she was engaged in this pastime
when she caught sight of the boy, Hermaphroditus. As soon as she had seen him,
she longed to possess him. She addressed him: "Fair boy, you surely
deserve to be thought a god. If you are, perhaps you may be Cupid? ... If there
is such a girl [engaged to you], let me enjoy your love in secret: but if there
is not, then 1 pray that I may be your bride, and that we may enter upon
marriage together." The naiad said no more; but a blush stained the boy's
cheeks, for he did not know what love was. Even blushing became him: his cheeks
were the colour of ripe apples, hanging in a sunny orchard, like painted ivory
or like the moon when, in eclipse, she shows a reddish hue beneath her
brightness. . . . Incessantly the nymph demanded at least sisterly kisses, and
tried to put her arms round his ivory neck. "Will you stop!" he cried,
"orI shall run away and leave this place and you!" Salmacis was
afraid: "I yield the spot to you, stranger, I shall not intrude," she
said; and, turningfrom him, pretended to go away. . . . The boy, meanwhile,
thinking himself unobserved and alone, strolled this way and that on the grassy
sward, and dipped his toes in the lapping water-then his feet, up to the
ankles. Then, tempted by the enticing coolness of the waters, he quickly
stripped his young body of its soft garments. At the sight, Salmacis was
spell-bound. She was on fire with passion to possess his naked beauty, and her
very eyes flamed with abrilliance like that of the dazzling sun, when his
bright disc is reflected in a mirror. . . . She longed to embrace him then, and
with difficulty restrained her frenzy. Hermaphroditus, clapping his hollow
palms against that borders on rape. When she asks, "Why have you brought
me here?," he replies, "Are you not woman enough to know?" Yet
she ends up falling in love with him, as indeed women did in movie audiences
all over the world, thrilling at his strange blend of the feminine and the
masculine. In one scene in The Sheik, the English lady points a gun at
Valentino; his response is to point a delicate cigarette holder back at her.
She wears pants; he wears long flowing robes and abundant eye makeup. Later
films would include scenes of Valentino dressing and undressing, a kind of
striptease showing glimpses of his trim body. In almost all of his films he
played some exotic period character-a Spanish bullfighter, an Indian rajah, an
Arabsheik, a French nobleman-and he seemed to delight in dressing up in jewels
and tight uniforms. In the 1920s, women were beginning to play with a new
sexual freedom. Instead of waiting for a man to be interested in them, they
wanted to be able to initiate the affair, but they still wanted the man to end
up sweeping them off their feet. Valentino understood this perfectly. His
off-screen life corresponded to his movie image: he wore bracelets on his arm,
dressed impeccably, and reportedly was cruel to his wife, and hit her. (His
adoring public carefully ignored his two failed marriages and his apparently
nonexistent sex life.) When he suddenly died-in New York in August 1926, at the
age of thirty-one, from complications after surgery for an ulcer-the response
was unprecedented: more than 100,000 people filed by his coffin, many female
mourners became hysterical, and the whole nation was spellbound. Nothing like
this had happened before for a mere actor. There is a film of Valentino's,
Monsieur Beciucciire, in which he plays a total fop, a much more effeminate
role than he normally played, and without his usual hint of dangerousness. The
film was a flop. Women did not respond to Valentino as a swish. They were
thrilled by the ambiguity of a man who shared many of their own feminine
traits, yet remained a man. Valentinodressed and played with his physicality
like a woman, but his image was masculine. He wooed as a woman would woo if she
were a man-slowly, attentively, paying attention to details, setting a rhythm
instead of hurrying to a conclusion. Yet when the time came for boldness and
conquest, his timing was impeccable, overwhelming his victim and giving her no
chance to protest. In his movies, Valentino practiced the same gigolo's art of
leading a woman on that he had mastered as a teenager on the dance floor-
chatting, flirting, pleasing, but always in control. Valentino remains an
enigma to this day. His private life and his character are wrapped in mystery;
his image continues to seduce as it did during his lifetime. He served as the
model for Elvis Presley, who was obsessedwith this star of the silents, and
also for the modern male dandy who plays with gender but retains an edge of
danger and cruelty. Seduction was and will always remain the female form of
power and warfare. It was originally the antidote to rape and violence. The man
who uses this form of power on a woman is in essence turning the game around.
employing feminine weapons against her; without losing his masculine identity,
the more subtly feminine he becomes the more effective the seduction. Do not be
one of those who believe that what is most seductive isbeingdevastatingly
masculine. The Feminine Dandy has a much more sinister effect. He lures the
woman in with exactly what she wants-a familiar, pleasing, graceful presence.
Mirroring feminine psychology, he displays attention to his appearance,
sensitivity to detail, a slight coquettishness-but also a hint of male cruelty.
Women are narcissists, in love with the charms of their own sex. By showing
them feminine charm, a man can mesmerize and disarm them, leaving them
vulnerable to a bold, masculine move. The Feminine Dandy can seduce on a mass
scale. No single woman really possesses him-he is too elusive-but all can
fantasize about doing so. The key is ambiguity: your sexuality is decidedly
heterosexual, but your body and psychology float delightfully back and forth
between the two poles. I am a woman. Every artist is a woman and should have a
taste for other women. Artists who are homosexual cannot be true artists
because they like men, and since they themselves are women they are reverting
to normality. PICASSO The Masculine Dandy I n the 1870s, Pastor Henrik Gillot
was the darling of the St. Petersburg intelligentsia. He was young, handsome,
well-read in philosophy and literature, and he preached a kind of enlightened
Christianity. Dozens of young girls had crushes on him and would flock to his
sermons just to look at him. In 1878, however, he met a girl who changed his
life. Her name was Lou von Salome (later known as Lou Andreas-Salome), and she
was seventeen; he was forty-two. Salome was pretty, with radiant blue eyes. She
had read a lot, particularly for a girl her age, and was interested in the
gravest philosophical and religious issues. Her intensity, her intelligence,
her responsiveness to ideas cast a spell over Gillot. When she entered his
office for her increasingly frequent discussions with him, the place seemed
brighter and more alive. Perhaps she was flirting with him, in the unconscious
manner of a young girl-yet when Gillot admitted to himself that he was in love
with her, and proposed marriage, Salome was horrified. The confused pastor
never quite got over Lou von Salome, becoming the first of a long string of
famous men to be the victim of a lifelong unfulfilled infatuation with her. In
1882, the German philosopher Friedrich Nietzsche was wandering around Italy
alone. In Genoa he received a letter from his friend Paul Ree, a Prussian
philosopher whom he admired, recounting his discussions with a remarkable young
Russian woman, Lou von Salome, in Rome. Salome was his body, dived quickly into
the stream. As he raised first one arm and then the other, his body gleamed in
the clear water, as if someone had encased anivory statue or white lilies in
transparent glass. "I have won! He is mine!" cried the nymph, and
flinging aside her garments, plunged into the heart of the pool. The boy fought
against her, but she held him, and snatched kisses as he struggled, placing her
hands beneath him, stroking his unwilling breast, and clinging to him, now on
this side, and now on that. Finally, in spite of ail his efforts to
slip from her grasp, she twined around him, like a serpent when it is being
carried off into the air by the king of birds: for, as it hangs from the
eagle's beak, the snake coils round his head and talons and with its tail
hampers his beating wings. "You may
fight, you rogue, but you will not escape. May the gods grant me this, may no
time to come ever separate him from me, or me from him!" Her prayers found
favour with the gods: for, as they lay together, their bodies were united and
from being two persons they became one. As when a gardener grafts a branch on
to a tree, and sees the two unite as they grow, and come to maturity together,
so when their limbs met in that clinging embrace the nymph and the boy were no
longer two, but a single form, possessed of a dual nature, which could not be
called male or female, but seemed to be atonce both and neither. -
OVID,METAMORPHOSES, INNES Dandyism is not even, as many unthinking people seem
to suppose, an immoderate interest in personal appearance and material
elegance. For the true dandy these things are only a symbol oj the aristocratic
superiority of his personality. ..." What, then, is this ruling passion
that has turned into a creed and created its own skilled tyrants? What is this
unwritten constitution that has created so haughty a caste? It is, above all, a
burning need to acquire originality, within the apparent bounds of convention.
It is a sort of cult of oneself, which can dispense even with what are commonly
called illusions. It is the delight in causing astonishment, and the proud
satisfaction of never oneself being astonished. BAUDELAIRE, THE DANDY , QUOTED
IN VICE: DAVENPORT-HINES In the midst of this display of statesmanship,
eloquence, cleverness, and exalted ambition, Alcibiades lived a life of
prodigious luxury, drunkenness, debauchery, and insolence. He was effeminate in
his dress and would walk through the market-place trailing his long purple
robes, and he spent extravagantly. He had the decks of his triremes cut away to
allow him to sleep more comfortably, and his bedding was slung on cords, rather
than spread on the hard planks. He had a golden shield made for him, which was
emblazoned not with any there on holiday with her mother; Ree had managed to
accompany her on long walks through the city, unchaperoned, and they had had
many conversations. Her ideas on God and Christianity were quite similar to
Nietzsche's, and when Ree had told her that the famous philosopher was a friend
of his, she had insisted that he invite Nietzsche to join them. In subsequent
letters Ree described how mysteriously captivating Salome was, and how anxious
she was to meet Nietzsche. The philosopher soon went to Rome. When Nietzsche
finally met Salome, he was overwhelmed. She had the most beautiful eyes he had
ever seen, and during their first long talk those eyes lit up so intensely that
he could not help feeling there was something erotic about her excitement. Yet
he was also confused: Salome kept her distance, and did not respond to his
compliments. What a devilish young woman. A few days later she read him a poem
of hers, and he cried; her ideas about life were so like his own. Deciding to
seize the moment, Nietzsche proposed marriage. (He did not know that Ree had
done so as well.) Salome declined. She was interested in philosophy, life,
adventure, not marriage. Undaunted, Nietzsche continued to court her. On an
excursion to Lake Orta with Ree, Salome, and her mother, he managed to get the
girl alone, accompanying her on a walk up Monte Sacro while the others stayed
behind. Apparently the views and Nietzsche's words had the proper passionate
effect; in a later letter to her, he described this walk as "the most
beautiful dream of my life." Now he was a man possessed: all he could
think about was marrying Salome and having her all to himself. A few months
later Salome visited Nietzsche in Germany. They took long walks together, and
stayed up all night discussing philosophy. She mirrored his deepest thoughts,
anticipated his ideas about religion. Yet when he again proposed marriage, she
scolded him as conventional: it was Nietzsche, after all, who had developed a
philosophical defense of the superman, the man above everyday morality, yet
Salome was by nature far less conventional than he was. Her firm,
uncompromising manner only deepened the spell she cast over him, as did her
hint of cruelty When she finally left him, making it clear that she had no
intention of marrying him, Nietzsche was devastated. As an antidote to his
pain, he wrote Thus Spake Zarathustra, a book full of sublimated eroticism and
deeply inspired by his talks with her. From then on Salome was known throughout
Europe as the woman who had broken Nietzsche's heart. Salome moved to Berlin.
Soon the city's greatest intellectuals were falling under the spell of her
independence and free spirit. The playwrights Gerhart Hauptmann and Franz
Wedekind became infatuated with her; in 1897, the great Austrian poet Rainer
Maria Rilke fell in love with her. By that time her reputation was widely
known, and she was a published novelist. This certainly played a part in
seducing Rilke, but he was also attracted by a kind of masculine energy he
found in her that he had never seen in a woman. Rilke was then twenty-two,
Salome thirty-six. He wrote her love letters and poems, followed her
everywhere, and began an affair with her that was to last several years. She
corrected his poetry, imposed discipline on Ms overly romantic verse, inspired
ideas for new poems. But she was put off by Ms childish dependence on her, Ms
weakness. Unable to stand weakness of any kind, she eventually left him.
Consumed by her memory, Rilke long continued to pursue her. In 1926, lying on
Ms deathbed, he begged Ms doctors, "Ask Lou what is wrong with me. She is
the only one who knows." One man wrote of Salome, "There was
something terrifying about her embrace. Looking at you with her radiant blue
eyes, she would say, 'The reception of the semen is for me the height of
ecstasy.' And she had an insatiable appetite for it. She was completely amoral
... a vampire."TheSwedish psychotherapist Poul Bjerre, one of her later
conquests, wrote, "I think Nietzsche was right when he said that Lou was a
thoroughly evil woman. Evil however in the Goethean sense: evil that produces
good. She may have destroyed lives and marriages but her presence was
exciting." The two emotions that almost every male felt in the presence of
Lou Andreas-Salome were confusion and excitement-the two prerequisite feelings
for any successful seduction. People were intoxicated by her strange mix of the
masculine and the feminine; she was beautiful, with a radiant smile and a
graceful, flirtatious manner, but her independence and her intensely analytical
nature made her seem oddly male. This ambiguity was expressed in her eyes,
which were both coquettish and probing. It was confusion that kept men
interested and curious: no other woman was like this. They wanted to know more.
The excitement stemmed from her ability to stir up repressed desires. She was a
complete nonconformist, and to be involved with her was to break all kinds of
taboos. Her masculinity made the relationship seem vaguely homosexual; her
slightly cruel, slightly domineering streak could stir up masochistic
yearnings, as it did in Nietzsche. Salome radiated a forbidden sexuality. Her
powerful effect on men-the lifelong infatuations, the suicides(there were
several), the periods of intense creativity, the descriptions of her as a
vampire or a devil-attest to the obscure depths of the psyche that she was able
to reach and disturb. The Masculine Dandy succeeds by reversing the normal
pattern of male superiority in matters of love and seduction. A man's apparent
independence, Ms capacity for detachment, often seems to give him the upper
hand in the dynamic between men and women. A purely feminine woman will arouse
desire, but is always vulnerable to the man's capricious loss of interest; a
purely masculine woman, on the other hand, will not arouse that interest at
all. Follow the path of the Masculine Dandy, however, and you neutralize all a
man's powers. Never give completely of yourself; while you are passionate and
sexual, always retain an air of independence and self-possession. You might
move on to the next man, or so he will think. You have other, more important
matters to concern yourself with, such as your work. Men do not know how to
fight women who use their own weapons against them; they are intrigued,
aroused, and disarmed. Few men can resist the taboo pleasures offered up to
them by the Masculine Dandy. ancestral device, but with the figure of Eros
armed with a thunderbolt. The leading men of Athens watched all this with
disgust andindignation and they were deeply disturbed by his contemptuous and
lawless behaviour, which seemed to them monstrous and suggested the habits of a
tyrant. The people's feelings towards him have been very aptly expressed by
Aristophanes in the line: "They long for him, they hate him, they cannot
do without him. . . • The fact was that his voluntary donations, the public
shows he supported, his unrivalled to the state, the fame of his ancestry, the
power of his oratory and his physical strength and beauty ... all combined to
make the Athenians forgive him everything else, and they were constantly
finding euphemismsfor his lapses and putting them down to youthful high spirits
and honourable ambition. -PLUTARCH, "THE LIFE OF ALCIBIADES," THE
RISE AND FALL OF ATHENS: NINE GREEK LIVES, SCOTT-KILVERT Further light-a whole
flood of it-is thrown upon this attraction of the male in petticoats for the
female, in the diary of the Abbe de Choisy, one of the most brilliant men-
women of history, of whom we shall hear a great deal more later. The abbe, a
churchman of Paris, was a constant masquerader in female attire. He lived in
the days of Louis XIV, and was a great friend of Louis' brother, also addicted
to women's clothes. A young girl, Mademoiselle Charlotte, thrown muchinto his
company, fell desperately in love with the abbe, and when the affair had
progressed to a liaison, the abbe asked her how she came to be won . . . •
"/ stood in no need of caution as I should have with a man. I saw nothing
but a beautiful woman, and why should I beforbidden to love you? What
advantages a woman's dress gives you! The heart of a man is there, and that
makes a great impression upon us, and on the other hand, all the charms of the
fair sex fascinate us, and prevent us from taking precautions. "
-C.J.BULLIET, VENUS CASTINA Beau Brummell was regarded as unbalanced in his
passion for daily ablutions. His ritualistic morning toilet took upward of five
hours, one hour spent inching himself into his skin-tight buckskin breeches, an
hour with the hairdresser and another two hours tying and "creasing
down" a series of starched cravats until perfection was achieved. But
first of all two hours were spent scrubbing himself with fetish zeal from head
to toe in milk, water and eau de Cologne. Beau Brummell said he used only the
froth of champagne to polish his Hessian boots. He had 365 snuff boxes, those
suitable for summer wear being quite unthinkable in winter, and the fit of
hisgloves was achieved by entrusting their cut to two firms-one for the
fingers, the other for the thumbs. The seduction emanating from a person of
uncertain or dissimulated sex is powerful. -COLETTE Keys to the Character M any
of us today imagine that sexual freedom has progressed in recent years-that
everything has changed, for better or worse. This is mostly an illusion; a
reading of history reveals periods of licentiousness (imperial Rome,
late-seventeenth-century England, the "floating world" of
eighteenth-century Japan) far in excess of what we are currently experiencing.
Gender roles are certainly changing, but they have changed before. Society is
in a state of constant flux, but there is something that does not change: the
vast majority of people conform to whatever is normal for the time. They play
the role allotted to them. Conformity is a constant because humans are social
creatures who are always imitating one another. At certain points in history it
may be fashionable to be different and rebellious, but if a lot of people are
playing that role, there is nothing different or rebellious about it. We should
never complain about most people's slavish conformity, however, for it offers
untold possibilities of power and seduction to those who are up for a few
risks. Dandies have existed in all ages and cultures ( Al- cibiades in ancient
Greece, Korechika in late-tenth-century Japan), and wherever they have gone
they have thrived on the conformist role playing ofothers.The Dandy displays a
true and radical difference from other people, a difference of appearance and
manner. Since most of us are secretly oppressed by our lack of freedom, we are
drawn to those who are more fluid and flaunt their difference. Dandies seduce
socially as well as sexually; groups form around them, their style is wildly
imitated, an entire court or crowd will fall in love with them. In adapting the
Dandy character for your own purposes, remember that the Dandy is by nature a
rare and beautiful flower. Be different in ways that are both striking and
aesthetic, never vulgar; poke fun at current trends and styles, go in a novel
direction, and be supremely uninterested in what anyone else is doing. Most
people are insecure; they will wonder what you are up to, and slowly they will
come to admire and imitate you, because you express yourself with total
confidence. The Dandy has traditionally been defined by clothing, and certainly
most Dandies create a unique visual style. Beau Brummel, the most famous Dandy
of all, would spend hours on his toilette, particularly the inimitably styled
knot in his necktie, for which he was famous throughout early-
nineteenth-century England. But a Dandy's style cannot be obvious, for Dandies
are subtle, and never try hard for attention-attention comes to them. The
person whoseclothes are flagrantly different has little imagination or taste.
Dandies show their difference in the little touches that mark their disdain for
convention: Theophile Gautier's red vest, Oscar Wilde's green velvet suit, Andy
Warhol's silver wigs. The great English Prime Minister Benjamin Disraeli had
two magnificent canes, one for morning, one for evening; at noon he would
change canes, no matter where he was. The female Dandy works similarly. She may
adopt male clothing, say, but if she does, a touch here or there will set her
tmly apart: no man ever dressed quite like George Sand. The overtall hat, the
riding boots worn on the streets of Paris, made her a sight to behold.
Remember, there must be a reference point. If your visual style is totally
unfamiliar, people will think you at best an obvious attention-getter, at worst
crazy. Instead, create your own fashion sense by adapting and altering
prevailing styles to make yourself an object of fascination. Do this right and
you will be wildly imitated. The Count d'Orsay, a great London dandy of the 1830s
and 1840s, was closely watched by fashionable people; one day, caught in a
sudden London rainstorm, he bought a paltrok, a kind of heavy, hooded duffle
coat, off the back of a Dutch sailor. The paltrok immediately became the coat
to wear. Having people imitate you, of course, is a sign of yourpowers of
seduction. The nonconformity of Dandies, however, goes far beyond appearances.
It is an attitude toward life that sets them apart; adopt that attitude and a
circle of followers will form around you. Dandies are supremely impudent. They
don't give a damn about other people, and never try to please. In the court of
Louis XTV, the writer La Bruyere noticed that courtiers who tried hard to
please were invariably on the way down; nothing was more anti-seductive. As
Barbey d'Aurevilly wrote, "Dandies please women by displeasing them."
Impudence was fundamental to the appeal of Oscar Wilde. In a London theater one
night, after the first performance of one of Wilde's plays, the ecstatic
audience yelled for the author to appear onstage. Wilde made them wait and
wait, then finally emerged, smoking a cigarette and wearing an expression of
total disdain. "It may be bad manners to appear here smoking, but it is
far worse to disturb me when I am smoking," he scolded his fans. The Count
d'Orsay was equally impudent. At a London club one night, a Rothschild who was
notoriously cheap accidentally dropped a gold coin on the floor, then bent down
to look for it. The count immediately whipped out a thousand-franc note (worth
much more than the coin), rolled it up, lit it like a candle, and got down on
all fours, as if to help light the way in the search. Only a Dandy could get
away with such audacity. The insolence of the Rake is tied up with his desire
to conquer a woman; he cares for nothing else. The insolence of the Dandy, on
the other hand, is aimed at society and its conventions. It is not a woman he
cares to conquer but a whole group, an entire social world. And since people
are generally oppressed by the obligation of always being polite and
self-sacrificing, they are delighted to spend time around a person who disdains
such niceties. Dandies are masters of the art of living. They live for
pleasure, not for work; they surround themselves with beautiful objects and eat
and drink Sometimes, however, the tyranny of elegance became altogether
insupportable. A Mr. Boothby committed suicide and left a note saying he could
no longer endure the ennui of buttoning and unbuttoning. - THE GAME OF HEARTS:
HARRIETTE WILSON'S MEMOIRS. LESLEY BLANCH This royal manner which [the dandy]
raises to the height of true royalty, the dandy has taken this from women, who
alone seem naturally made for such a role. It is a somewhat by using the manner
and the method of women that the dandy dominates. And this usurpation of
femininity, he makes women themselves approve of this. . . . The dandy has
something antinaturaland androgynous about him, which is precisely how he is
able to endlessly seduce. LEMAlTRE, LES CONTEMPORAINS with the same relish they
show for their clothes. This was how the great Roman writer Petronius, author
of the Satyricon, was able to seduce the emperor Nero. Unlike the dull Seneca,
the great Stoic thinker and Nero's tutor, Petronius knew how to make every
detail of life a grand aesthetic adventure, from a feast to a simple
conversation. This is not an attitude you should impose on those around you-you
can't make yourself a nuisance- but if you simply seem socially confident and
sure of your taste, people will be drawn to you. The key is to make everything
an aesthetic choice. Your ability to alleviate boredom by making life an art
will make your company highly prized. The opposite sex is a strange country we
can never know, and this excites us, creates the proper sexual tension. But it
is also a source of annoyance and frustration. Men do not understand how women
think, and vice versa; each tries to make the other act more like a member of
their own sex. Dandies may never try to please, but in this one area they have
a pleasing effect: by adopting psychological traits of the opposite sex, they
appeal to our inherent narcissism. Women identified with Rudolph Valentino's
delicacy and attention todetailin courtship; men identified with Lou
Andreas-Salome's lack of interest in commitment. In the Heian court of
eleventh-century Japan, Sei Shonagon, the writer of The Pillow Book, was
powerfully seductive for men, especially literary types. She was fiercely
independent, wrote poetry with the best, and had a certain emotional distance.
Men wanted more from her than just to be her friend or companion, as if she
were another man; charmed by her empathy for male psychology, they fell in love
with her. This kind of mental transvestism-the ability to enter the spirit of
the opposite sex, adapt to their way of thinking, mirror their tastes and
attitudes-can be a key element in seduction. It is a way of mesmerizing your
victim. According to Freud, the human libido is essentially bisexual; most
people are in some way attracted to people of their own sex, but social
constraints (varying with culture and historical period) repress these
impulses. The Dandy represents a release from such constraints. In several of
Shakespeare's plays, a young girl (back then, the female roles in the theater
were actually played by male actors) has to go into disguise and dresses up as
a boy, eliciting all kinds of sexual interest from men, who later are delighted
to find out that the boy is actually a girl. (Think, for example, of Rosalind
in As You Like It.)Entertainers such as Josephine Baker (known as the Chocolate
Dandy) and Marlene Dietrich would dress up as men in their acts, making
themselves wildly popular-among men. Meanwhile the slightly feminized male, the
pretty boy, has always been seductive to women. Valentino embodied this
quality. Elvis Presley had feminine features (the face, the hips), wore frilly
pink shirts and eye makeup, and attracted the attention of women early on. The
filmmaker Kenneth Anger said of Mick Jagger that it was "a bisexual charm
which constituted an important part of the attraction he had over young girls
and which acted upon their unconscious." In Western culture for centuries,
in fact, feminine beauty has been far more fetishized than male beauty, so it
is understandable that a feminine-looking face like that of Montgomery Clift
would have more seductive power than that of John Wayne. The Dandy figure has a
place in politics as well. John F. Kennedy was a strange mix of the masculine
and feminine, virile in his toughness with the Russians, and in his White House
lawn football games, yet feminine in his graceful and dapper appearance. This
ambiguity was a large part of his appeal. Disraeli was an incorrigible Dandy in
dress and manner; some were suspicious of him as a result, but his courage in
not caring what people thought of him also won him respect. And women of course
adored him, for women always adore a Dandy. They appreciated the gentleness of
his manner, his aesthetic sense, his love of clothes-in other words, his
feminine qualities. The mainstay of Disraeli's power was in fact a female fan:
Queen Victoria. Do not be misled by the surface disapproval your Dandy pose may
elicit. Society may publicize its distrust of androgyny (in Christian theology,
Satan is often represented as androgynous), but this conceals its fascination;
what is most seductive is often what is most repressed. Leam aplayful dandyism
and you will become the magnet for people's dark, unrealized yearnings. The key
to such power is ambiguity. In a society where the roles everyone plays are
obvious, the refusal to conform to any standard will excite interest. Be both
masculine and feminine, impudent and charming, subtle and outrageous. Let other
people worry about being socially acceptable; those types are a dime a dozen,
and you are after a power greater than they can imagine. Symbol: The Orchid.
Its shape and color oddly suggest both sexes, its odor is sweet and decadent
-it is a tropical flower of evil. Delicate and highly cultivated, it is
prizedfor its rarity; it is unlike any other flower. Dangers T he Dandy's
strength, but also the Dandy's problem, is that he or she often works through
transgressive feelings relating to sex roles. Although this activity is highly
charged and seductive, it is also dangerous, since it touches on a source of
great anxiety and insecurity. The greater dangers will often come from your own
sex. Valentino had immense appeal for women, but men hated him. He was
constantly dogged with accusations of being perversely unmasculine, and this caused
him great pain. Salome was equally disliked by women; Nietzsche's sister, and
perhaps his closest friend, considered her an evil witch, and led a virulent
campaign against her in the press long after the philosopher's death. There is
little to be done in the face of resentment like this. Some Dandies try to
fight the image they themselves have created, but this is unwise: to prove his
masculinity, Valentino would engage in a boxing match, anything to prove his
masculinity. He wound up looking only desperate. Better to accept society's
occasional gibes with grace and insolence. After all, the Dandies' charm is
that they don't really care what people think of them. That is how Andy Warhol
played the game: when people tired of his antics or some scandal erupted,
instead of trying to defend himself he would simply move on to some new
image-decadent bohemian, high-society portraitist, etc.-as if to say, with a
hint of disdain, that the problem lay not with him but with other people's
attention span. Another danger for the Dandy is the fact that insolence has its
limits. Beau Brummel prided himself on two things: his trimness of figure and
his acerbic wit. His main social patron was the Prince of Wales, who, in later
years, grew plump. One night at dinner, the prince rang for the butler, and
Brummel snidely remarked, "Do ring. Big Ben." The prince did not
appreciate the joke, had Brummel shown out, and never spoke to him again.
Without royal patronage, Brummel fell into poverty and madness. Even a Dandy,
then, must measure out his impudence. A true Dandy knows the difference between
a theatrically staged teasing of the powerful and a remark that will truly
hurt, offend, or insult. It is particularly important to avoid insulting those
in a position to injure you. In fact the pose may work best for those who can
afford to offend-artists, bohemians, etc. In the work world, you will probably
have to modify and tone down your Dandy image. Be pleasantly different, an
amusement, rather than a person who challenges the group's conventions and
makes others feel insecure. the Natural. Childhood is the golden paradise we
are always consciously or unconsciously trying to re-create. The Natural
embodies the longed- for qualities of childhood - spontaneity, sincerity,
unpretentiousness. In the presence of Naturals, we feel at ease, caught up in
their playful spirit, transported back to that golden age. Naturals also make a
virtue out of weakness, eliciting our sympathy for their trials, making us want
to protect them and help them. As with a child, much of this is natural, but
some of it is exaggerated, a conscious seductive maneuver. Adopt the pose of
the Natural to neutralize people's natural defensiveness and infect them with
helpless delight. Psychological Traits of the Natural. C hildren are not as
guileless as we like to imagine. They suffer from feelings of helplessness, and
sense early on the power of their naturalcharm to remedy their weakness in the
adult world. They learn to play a game: if their natural innocence can persuade
a parent to yield to their desires in one instance, then it is something they
can use strategically in another instance, laying it on thick at the right
moment to get their way. If their vulnerability and weakness is so attractive,
then it is something they can use for effect. Why are we seduced by children's
naturalness? First, because anything natural has an uncanny effect on us. Since
the beginning of time, natural phenomena-such as lightning storms or
eclipses-have instilled in human beings an awe tinged with fear. The more
civilized we become, the greater the effect such natural events have on us; the
modern world surrounds us with so much that is manufactured and artificial that
something sudden and inexplicable fascinates us. Children also have this
natural power, but because they are unthreatening and human, they are not so
much awe inspiring as charming. Most people try to please, but the pleasantness
of the child comes effortlessly, defying logical explanation-and what is
irrational is often dangerously seductive. More important, a child represents a
world from which we have been forever exiled. Because adult life is full of
boredom and compromise, we harbor an illusion of childhood as a kind of golden
age, even though it can often be a period of great confusion and pain. It
cannot be denied, however, that childhood had certain privileges, and as
children we had a pleasurable attitude to life. Confronted with a particularly
charming child, we often feel wistful: we remember our own golden past, the
qualities we have lost and wish we had again. And in the presence of the child,
we get a little of that goldenness back. Natural seducers are people who
somehow avoided getting certain childish traits drummed out of them by adult
experience. Such people can be as powerfully seductive as any child, because it
seems uncanny and marvelous that they have preserved such qualities. They are
not literally like children, of course;that would make them obnoxious or
pitiful. Rather it is the spirit that they have retained. Do not imagine that
this childishness is something beyond their control. Natural seducers learn
early on the value of retaining a particular quality, and the seductive power
it contains; they Long-past ages have a great and often puzzling attraction for
men's imagination. Whenever they are dissatisfied with their present
surroundings-and this happens often enough-they turn back to the past and hope
that they will now be able to prove the truth of the inextinguishable dream of
a golden age. They are probably still under the spell of their childhood, which
is presented to them by their not impartial memory as a time of uninterrupted
bliss. -FREUD. When Hermes was born on Mount Cyllene his mother Maia laid him
in swaddling bands on a winnowing fan, but he grew with astonishing quickness
into a little boy, and as soon as her back was turned, slipped off and went
looking for adventure. Arrived at Pieria, where Apollo was tending a fine herd
of cows, he decided to steal them. But, fearing to betrayed by their tracks, he
quickly made a number oj shoes from the bark of a fallen oak and tied
themuntilplaitedgrassto the feet of the cows, which he then drove off by night
the road. Apollo discovered the loss, but Hermes's trick deceived him, and
though he went as far as Pylus in his westward search, and to Onchestus in his
eastern, he was forced, in the end, to offer a reward for the apprehension of
the thief. Silenus and his satyrs, greedy of reward, spread out in different
directions to track him down but, for a long while, without success. At last,
as a party of them passed through Arcadia, they heard the muffled sound of
music such as they had never heard before, and the nymph a cave, told them that
a most gifted child had recently been born there, to whom she was acting as
nurse: he had constructed an ingenious musical toy from the shell of a tortoise
and some cow-gut, with which he had lulled his mother to sleep. • "And
from whom did he get the cow-gut?" asked the alert satyrs, noticing two
hides stretched outside the cave. "Do you charge the poor child with
theft?" asked Cyllene. Harsh words were exchanged. • At that moment Apollo
came up, having discovered the thief s identity by observing the suspicious
behaviour of a long-winged bird. Entering the cave, he awakened Maia and told
her severely that Hermes must restore the stolen cows. Maia pointed to the
child, still wrapped in his adapt and build upon those childlike traits that
they managed to preserve, exactly as the child learns to play with its natural
charm. This is the key. It is within your power to do the same, since there is
lurking within all of us a devilish child straining to be let loose. To do this
successfully, you have to be able to let go to a degree, since there is nothing
less natural than seeming hesitant. Remember the spirit you once had; let it
return, without self- consciousness. People are much more forgiving of those
who go all the way, who seem uncontrollably foolish, than the halfhearted adult
with a childish streak. Remember who you were before you became so polite and
self-effacing. To assume the role of the Natural, mentally position yourself in
any relationship as the child, the younger one. The following are the main
types of the adult Natural. Keep in mind that the greatest natural seducers are
often a blend of more than one of these qualities. The innocent. The primary
qualities of innocence are weakness and misunderstanding of the world.
Innocence is weak because it is doomed to vanish in a harsh, cruel world; the
child cannot protect or hold on to its innocence. The misunderstandings come
from the child's not knowing about good and evil, and seeing everything through
uncorrupted eyes. The weakness of children elicits sympathy, their
misunderstandings make us laugh, and nothing is more seductive than a mixture
of laughter and sympathy. The adult Natural is not truly innocent-it is
impossible to grow up in this world and retain total innocence. Yet Naturals
yearn so deeply to hold on to their innocent outlook that they manage to preserve
the illusion of innocence. They exaggerate their weakness to elicit the proper
sympathy. They act like they still see the world through innocent eyes, which
in an adult proves doubly humorous. Much of this is conscious, but to be
effective, adult Naturals must make it seem subtle and effortless-if they are
seen as trying to act innocent, it will come across as pathetic. It is better
for them to communicate weakness indirectly, through looks and glances, or
through the situations they get themselves into, rather than anything obvious.
Since this type of innocence is mostly an act, it is easily adaptable foryour
own purposes. Leam to play up any natural weaknesses or flaws. The imp. Impish
children have a fearlessness that we adults have lost. That is because they do
not see the possible consequences of their actions-howsome people might be
offended, how they might physically hurt themselvesin the process. Imps are
brazen, blissfully uncaring. They infect you with their lighthearted spirit.
Such children have not yet had their natural energy and spirit scolded out of
them by the need to be polite and civil. Secretly, we envy them; we want to be
naughty too. Adult imps are seductive because of how different they are from
the rest of us. Breaths of fresh air in a cautious world, they go full
throttle, as if their impishness were uncontrollable, and thus natural. If you
play the part, do not worry about offending people now and then-you are too
lovable and inevitably they will forgive you. Just don't apologize or look
contrite, for that would break the spell. Whatever you say or do, keep a glint
in your eye to show that you do not take anything seriously. The wonder. A
wonder child has a special, inexplicable talent: a gift for music, for
mathematics, for chess, for sport. At work in the field in which they have such
prodigal skill, these children seem possessed, and their actions effortless. If
they are artists or musicians, Mozart types, their work seems to spring from
some inborn impulse, requiring remarkably little thought. If it is a physical
talent that they have, they are blessed with unusual energy, dexterity, and
spontaneity. In both cases they seem talented beyond their years. This
fascinates us. Adult wonders are often former wonder children who have managed,
remarkably, to retain their youthful impulsiveness and improvisational skills.
True spontaneity is a delightful rarity, for everything in life conspires to
rob us of it-we have to leam to act carefully and deliberately, to think about
how we look in other people's eyes. To play the wonder you need some skill that
seems easy and natural, along with the ability to improvise. If in fact your
skill takes practice, you must hide this and leam to make your work appear
effortless. The more you hide the sweat behind what you do, the more natural
and seductive it will appear. The undefensive lover. As people get older, they
protect themselves against painful experiences by closing themselves off. The
price for this is that theygrow rigid, physically and mentally. But children
are by nature unprotected and open to experience, and this receptiveness is
extremely attractive. In the presence of children we become less rigid,
infected with their openness. That is why we want to be around them.
Undefensive lovers have somehow circumvented the self-protective process,
retaining the playful, receptive spirit of the child. They often manifest this
spirit physically: they are graceful, and seem to age less rapidly than other
people. Of all the Natural's character qualities, this one is the most useful.
Defensiveness is deadly in seduction; act defensive and you'll bring out
defensiveness in other people. The undefensive lover, on the other hand, lowers
the inhibitions of his or her target, a critical part of seduction. It is
important to leam to not react defensively: bend instead of resist, be open to
influence from others, and they will more easily fall under your spell.
swaddling bands and feigning sleep. "What an absurd charge!" she
cried. But Apollo had already recognized the hides. He picked up Hermes,
carried him to Olympus, and there formally accused him oftheft, offering the
hides as evidence. Zeus, loth to believe that his own newborn son was a thief
encouraged him to plead not guilty, but Apollo would not be put off and Hermes,
at last, weakened and confessed. • "Very , come with me," he said,
"and you may have your herd. I slaughtered only two, and those I cut up
into twelve equal portions as a sacrifice to the twelve gods" •
"Twelve gods?" asked Apollo. "Who is the twelfth?" •
"Your servant, sir" replied Hermes modestly. "I ate no more than
my share, though I was very hungry, and duly burned the rest. " The two
gods [ Hermes and Apollo] returned to Mount Cyllene, where Hermes greeted his
mother and retrieved something that he had hidden underneath a sheepskin. •
"What have you there?" asked Apollo. • In answer, Hermes showed his
newly- invented tortoise-shell lyre, and played such a ravishing tune on it
with the plectrum he had also invented, at the same time singing in praise of
Apollo's nobility, intelligence, and generosity, that he was forgiven at once.
He led the surprised and delighted Apollo to Pylus, playing all the way, and
there gave him the remainder of the cattle, which he had hidden in a cave. • "A
bargain!" cried Apollo. "You keep the cows, and I take the lyre.
" "Agreed," said Hermes, and they shook hands on it. • . . .
Apollo, taking the child back to Olympus, told Zeus all that had happened. Zeus
warned Hermes that henceforth he must respect the rights oj property and
refrain from telling downright lies; but he could not help being amused.
"You seem to be a very ingenious, eloquent, and persuasive godling,"
he said. • "Then make me your herald, Father," Hermes answered,
"and I will he responsible for the safety of all divine property, and
never tell lies, though I cannot promise always to tell the whole truth ."
• "That would not be expected of you," said Zeus with a smile. . . .
Zeus gave him a herald's staff with white ribbons, which everyone was ordered
to respect; a round hat against the rain, and winged golden sandals which
carried him about with the swiftness of the wind. -GRAVES, THE GREEK MYTHS. A
man may meet a woman and be shocked by her ugliness. Soon, if she is natural
and unaffected, her expression makes him overlook the fault of her features. He
begins to find her charming, it enters his head that she might be loved, and a
week later he is living in hope. The following week he has been snubbed into
despair, and the week afterwards he has gone mad. -STENDHAL, LOVE. SALE
Examples of Natural Seducers 7. As a child growing up in England, Charlie
Chaplin spent years in dire poverty, particularly after his mother was
committed to an asylum. In his early teens, forced to work to live, he landed ajob
in vaudeville, eventually gaining some success as a comedian. But Chaplin was
wildly ambitious, and so, in 1910, when he was only nineteen, he emigrated to
the United States, hoping to break into the film business. Making his way to
Hollywood, he found occasional bit parts, but success seemed elusive: the
competition was fierce, and although Chaplin had a repertoire of gags that he
had learned in vaudeville, he did not particularly excel at physical humor, a
critical part of silent comedy. He was not a gymnast like Buster Keaton. In
1914, Chaplin managed to get the lead in a film short called Making a Living.
His role was that of a con artist. In playing around with the costume for the
part, he put on a pair of pants several sizes too large, then added a derby
hat, enormous boots that he wore on the wrong feet, a walking cane, and a
pasted-on mustache. With the clothes, a whole new character seemed to come to
life-first the silly walk, then the twirling of the cane, then all sorts of
gags. Mack Sennett, the head of the studio, did not find Making a Living very
funny, and doubted whether Chaplin had a future in the movies, but a few
critics felt otherwise. A review in a trade magazine read, "The clever
player who takes the role of a nervy and very nifty sharper in this picture is
a comedian of the first water, who acts like one of Nature's own
naturals." And audiences also responded-the film made money. What seemed
to touch a nerve in Making a Living, setting Chaplin apart from the horde of
other comedians working in silent film, was the almost pathetic naivete of the
character he played. Sensing he was onto something, Chaplin shaped the role
further in subsequent movies, rendering him more and more naive. The key was to
make the character seem to see the world through the eyes of a child. In The
Bank, he is the bank janitor who daydreams of great deeds while robbers are at
work in the building; in The Pawnbroker, he is an unprepared shop assistant who
wreaks havoc on a grandfather clock; in Shoulder Arms, he is a soldier in the
bloody trenches of World War I, reacting to the horrors of war like an innocent
child. Chaplin made sure to cast actors in his films who were physically larger
than he was,subliminally positioning them as adult bullies and himself as the
helpless infant. And as he went deeper into his character, something strange
happened: the character and the real-life man began to merge. Although he had
had a troubled childhood, he was obsessed with it. (For his film Easy Street he
built a set in Hollywood that duplicated the London streets he had known as a
boy.) He mistrusted the adult world, preferring the company of the young, or
the young at heart: three of his four wives were teenagers when he married
them. More than any other comedian, Chaplin aroused a mix of laughter and
sentiment. He made you empathize with him as the victim, feel sorry for him the
way you would for a lost dog. You both laughed and cried. And audiences sensed
that the role Chaplin played came from somewhere deep inside-that he was
sincere, that he was actually playing himself. Within a few years after Making
a Living, Chaplin was the most famous actor in the world. There were Chaplin
dolls, comic books, toys; popular songs and short stories were written about
him; he became a universal icon. In 1921, when he returned to London for the
first time since he had left it, he was greeted by enormous crowds, as if at
the triumphant return of a great general. The greatest seducers, those who
seduce mass audiences, nations,theworld,haveaway of playing on people's
unconscious, making them react in a way they can neither understand nor
control. Chaplin inadvertently hit on this power when he discovered the effect
he could have on audiences by playing up his weakness, by suggesting that he had
a child's mind in an adult body. In the early twentieth century, the world was
radically and rapidly changing. People were working longer and longer hours at
increasingly mechanicaljobs; life was becoming steadily more inhuman and
heartless, as the ravages of World War I made clear. Caught in the midst of
revolutionary change, people yearned for a lost childhood that they imagined as
a golden paradise. An adult child like Chaplin has immense seductive power, for
he offers the illusion that life was once simpler and easier, and that for a
moment, or for as long as the movie lasts, you can win that life back. In a
cruel, amoral world, naivete has enormous appeal. The key is to bring it off
with an air of total seriousness, as the straight man does in stand-up comedy.
More important, however, is the creation of sympathy. Overt strength and power
is rarely seductive-it makes us afraid, or envious. The royal road to seduction
is to play up your vulnerability and helplessness. You cannot make this
obvious; to seem to be begging for sympathy is toseemneedy,whichisentirely
anti-seductive. Do not proclaim yourself a victim or underdog, but reveal it in
your manner, in your confusion. A display of "natural" weakness will
make you instantly lovable, both lowering people's defenses and making them
feel delightfully superior to you. Put yourself in situations that make you
seem weak, in which someone else has the advantage; they are the bully, you are
the innocent lamb. Without any effort on your part, people will feel sympathy
for you. Once people's eyes cloud over with sentimental mist, they will not see
how you are manipulating them. "Geographical" escapism has been
rendered ineffective by the spread of air routes. What remains is
"evolutionary" escapism - a downward course in one's development,
back to the ideas and emotions of "golden childhood," which may well
be defined as "regress towards infantilism," escape to a personal
world of childish ideas. • In a strictly- regulated society, where life follows
strictly-defined canons, the urge to escape from the chain of things
"established once and for all" must be felt particularly strongly.
And the most perfect of them [ comedians] does this with utmost perfection, for
he [ Chaplin ] serves this principle . . . through the subtlety of his method
which, offering the spectactor an infantile pattern to be imitated,
pscyhologically infects him with infantilism and draws him into the
"golden age" of the infantile paradise of childhood. EISENSTEIN,
"CHARLIE THE KID," FROM NOTES OF A FILM DIRECTOR 2. Emma Crouch, born
in 1842 in Plymouth, England, came from a respectable middle-class family. Her
father was a composer and music professor who dreamed of success in the world
of light opera. Among his many children, Emma was his favorite: she was a
delightful child, lively and flirtatious, with red hair and a freckled face.
Her father doted on her, and promised her a brilliant future in the theater.
Unfortunately Mr. Crouch had a Prince Gortschakojf used to say that she [Cora
Pearl] was the last word in luxury, and that he would have tried to steal the
sun to satisfy one of her whims. -GUSTAVE CLAUDIN, CORA PEARL CONTEMPORARY
Apparently the possession of humor implies the possession of a number of
typical habit-systems. The first is an emotional one: the habit of playfulness.
Why should one be proud of being playful? For a double reason. First,
playfulness connotes childhood and youth. If one can be playful, one still
possesses something of the vigor and the joy of young life ..." But there
is a deeper implication. To be playful is, in a sense, to befree. When a person
is playful, he momentarily disregards the bindingnecessities which compel him,
in business and morals, in domestic and community life. What galls us is that
the binding necessities do not permit us to shape our world as we please. What
we most deeply desire, however, is to create our world for ourselves. Whenever
we can do that, even in the slightest degree, we are happy. Now in play we
create our own world. OVERSTREET, INFLUENCING HUMAN BEHAVIOR dark side: he was
an adventurer, a gambler, and a rake, and in 1849 he abandoned his family and
left for America. The Crouches were now in dire straits. Emma was told that her
father had died in an accident and she was sent off to a convent. The loss of
her father affected her deeply, and as the years went by she seemed lost in the
past, acting as if he still doted on her. One day in 1856, when Emma was
walking home from church, a well- dressed gentleman invited her home for some cakes.
She followed him to his house, where he proceeded to take advantage of her. The
next morning this man, a diamond merchant, promised to set her up in a house of
her own, treat her well, and give her plenty of money. She took the money but
left him, determined to do what she had always wanted: never see her family
again, never depend on anyone, and lead the grand life that
herfatherhadpromised her. With the money the diamond merchant had given her,
Emma bought nice clothes and rented a cheap flat. Adopting the flamboyant name
of Cora Pearl, she began to frequent London's Argyll Rooms, a fancy gin palace
where harlots and gentlemen rubbed elbows. The proprietor of the Argyll, a Mr.
Bignell, took note of this newcomer to his establishment- she was so brazen for
a young girl. At forty-five, he was much older than she was, but he decided to
be her lover and protector, lavishing her with money and attention. The
following year he took her to Paris, which was at the height of its Second
Empire prosperity. Cora was enthralled by Paris, and of all its sights, but
what impressed her the most was the parade of rich coaches in the Bois de
Boulogne. Here the fashionable came to take the air-the empress, the
princesses, and, not least the grand courtesans, who had the most opulent
carriages of all. This was the way to lead the kind of life Cora's father had
wanted for her. She promptly told Bignell that when he went back to London, she
would stay on alone. Frequenting all the right places, Cora soon came to the
attention of wealthy French gentlemen. They would see her walking the streets
in a bright pink dress, to complement her flaming red hair, pale face, and
freckles. They would glimpse her riding wildly through the Bois de Boulogne,
cracking her whip left and right. They would see her in cafes surrounded by
men, her witty insults making them laugh. They also heard of her exploits-of
her delight in showing her body to one and all. The elite of Paris society
began to court her, particularly the older men who had grown tired of the cold
and calculating courtesans, and who admired her girlish spirit. As money began
to pour in from her various conquests (the Due de Mornay, heir to the Dutch
throne; Prince Napoleon, cousin to the Emperor), Cora spent it on the most
outrageous things-a multicolored carriage pulled by a team of cream-colored
horses, a rose-marble bathtub with her initials inlaid in gold. Gentlemen vied
to be the one who would spoil her the most. An Irish lover wasted his entire
fortune on her, in only eight weeks. But money could not buy Cora's loyalty;
she would leave a man on the slightest whim. Cora Pearl's wild behavior and
disdain for etiquette had all of Paris on edge. In 1864, she was to appear as
Cupid in the Offenbach operetta Orpheus in the Underworld. Society was dying to
see what she would do to cause a sensation, and soon found out: she came on
stage practically naked, except for expensive diamonds here and there, barely
covering her. As she pranced on stage, the diamonds fell off, each one worth a
fortune; she didnot stoop to pick them up, but let them roll off into the
footlights. The gentlemen in the audience, some of whom had given her those
diamonds, applauded her wildly. Antics like this made Cora the toast of Paris,
and she reigned as the city's supreme courtesan for over a decade, until the
Franco- Prussian War of 1870 put an end to the Second Empire. People often
mistakenly believe that what makes a person desirable and seductive is physical
beauty, elegance, or overt sexuality. Yet Cora Pearl was not dramatically
beautiful; her body was boyish, and her style was garish and tasteless. Even
so, the most dashing men of Europe vied for her favors, often ruining
themselves in the process. It was Cora's spirit and attitude that enthralled
them. Spoiled by her father, she imagined that spoiling her was natural-that
all men should do the same. The consequence was that, like a child, she never
felt she had to try to please. It was Cora's powerful air of independence that
made men want to possess her, tame her. She never pretended to be anything more
than a courtesan, so the brazenness that in a lady would have been uncivil in
her seemed natural and fun. And as with a spoiled child, a man's relationship
with her was on her terms. The moment he tried to change that, she lost
interest. This was the secret of her astounding success. Spoiled children have
an undeservedly bad reputation: while those who are spoiled with material
things are indeed often insufferable, those who are spoiled with affection know
themselves to be deeply seductive. This becomes a distinct advantage when they
grow up. According to Freud (who was speaking from experience, since he was his
mother's darling), spoiled children have a confidence that stays with them all
their lives. This quality radiates outward, drawing others to them, and, in a
circular process, making people spoil them still more. Since their spirit and
natural energy were never tamed by a disciplining parent, as adults they are
adventurous and bold, and often impish or brazen. The lesson is simple: it may
be too late to be spoiled by a parent, but it is never too late to make other
people spoil you. It is all in your attitude. People are drawn to those who
expect a lot out of life, whereas they tend to disrespect those who are fearful
and undemanding. Wild independence has a provocative effect on us: it appeals
to us, while also presenting us with a challenge-we want to be the one to tame
it, to make the spirited person dependent on us. Half of seduction is stirring
such competitive desires. 3. In October of 1925, Paris society was all excited
about the opening of the Revue Negre. Jazz, or in fact anything that came from
black America, All was quiet again. (Genji slipped the latch open and tried the
doors. They had not been bolted. A curtain had been set up just inside, and in
the dim light he could make out Chinese chests and otherfurniture scattered in
some disorder. He made his way through to her side. She lay by herself, a
slight littlefigure. Though vaguely annoyed at being disturbed, she evidently
took him forthe woman Chujo until he pulled back the covers. His manner was so
gently persuasive thatdevils and demons could not have gainsaid him. She was so
small that he lifted her easily. As he passed through the doors to his own
room, he came upon Chujo who had been summoned earlier. He called out in
surprise. Surprised in turn, Chujo peered into the darkness. The perfume that
came from his robes like a cloud of smoke told her who he was. [Chujo] followed
after, but Genji was quite unmoved by her pleas. • "Come for her in the
morning," he said, sliding the doors closed. • The lady was bathed in
perspiration and quite beside herself at the thought of what Chujo, and the
others too, would be thinking. Genji had to feel sorry for her. Yet the sweet
words poured forth, the whole gam ut of pretty devices for making a woman
surrender. . . . • One may imagine that he found many kind promises with which
to comfort her. SHIKIBUTHE TALE OF GENJI. SEIDENSTICKER was the latest fashion,
and the Broadway dancers and performers who made up the Revue Negre were
African-American. On opening night, artists and high society packed the hall.
The show was spectacular, as they expected, but nothing prepared them for the
last number, performed by a somewhat gawky long-legged woman with the prettiest
face: Josephine Baker, a twenty-year-old chorus girl from East St. Louis. She
came onstage bare-breasted, wearing a skirt of feathers over a satin bikini
bottom, with feathers around her neck and ankles. Although she performed her
number, called "Dame Sauvage," with another dancer, also clad in
feathers, all eyes were riveted on her: her whole body seemed to come alive in
a way the audience had never seen before, her legs moving with the litheness of
a cat, her rear end gyrating in patterns that one critic likened to a
hummingbird's. As the dance went on, she seemed possessed, feeding off the
crowd's ecstatic reaction. And then there was the look on her face: she was
having such fun. She radiated a joy that made her erotic dance oddly innocent,
even slightly comic. By the following day, word had spread: a star was born.
Josephine became the heart of the Revue Negre, and Paris was at her feet.
Within a year, her facewas on posters everywhere; there were Josephine Baker
perfumes, dolls, clothes; fashionable Frenchwomen were slicking their hair back
a la Baker, using a product called Bakerfix. They were even trying to darken
their skin. Such sudden fame represented quite a change, for just a few years
earlier, Josephine had been a young girl growing up in East St. Louis, one of
America's worst slums. She had gone to work at the age of eight, cleaning
houses for a white woman who beat her. She had sometimes slept in a rat-
infested basement; there had never been heat in the winter. (She had taught
herself to dance in her wild fashion to help keep herself warm.) In 1919,
Josephine had run away and become a part-time vaudeville performer, landing in
New York two years later without money or connections. She had had some success
as a clowning chorus girl, providing comic relief with her crossed eyes and
screwed-up face, but she hadn't stood out. Then she was invited to Paris. Some
other black performers had declined, fearing things might be still worse for
them in France than in America, but Josephine jumped at the chance. Despite her
success with the Revue Negre, Josephine did not delude herself: Parisians were
notoriously fickle. She decided to turn the relationship around. First, she
refused to be aligned with any club, and developed a reputation for breaking
contracts at will, making it clear that she was ready to leave in an instant.
Since childhood she had been afraid of dependenceon anyone; now no one could
take her for granted. This only made impresarios chase her and the public
appreciate her the more. Second, she was aware that although black culture had
become the vogue, what the French had fallen in love with was a kind of
caricature. If that was what it took to be successful, so be it, but Josephine
made it clear that she did not take the caricature seriously; instead she
reversed it, becoming the ultimate Frenchwoman of fashion, a caricature not of
blackness but of whiteness. Everything was a role to play-the comedienne, the
primitive dancer, the ultrastylish Parisian. And everything Josephine did, she
did with such a light spirit, such a lack of pretension, that she continued to
seduce the jaded French for years. Her funeral, in 1975, was nationally
televised, a huge cultural event. She was buried with the kind of pomp normally
reserved only for heads of state. From very early on, Josephine Baker could not
stand the feeling of having no control over the world. Yet what could she do in
the face of her unpromising circumstances? Some young girls put all their hopes
on a husband, but Josephine's father had left her mother soon after she was
born,and she saw marriage as something that would only make her more miserable.
Her solution was something children often do: confronted with a hopeless
environment, she closed herself off in a world of her own making, oblivious to
the ugliness around her. This world was filled with dancing, clowning, dreams
of great things. Let other people wail and moan; Josephine would smile, remain
confident and self-reliant. Almost everyone who met her, from her earliest
years to her last, commented on how seductive this quality was. Her refusal to
compromise, or to be what she was expected to be, made everything she did seem
authentic and natural. A child loves to play, and to create a little self-contained
world. When children are absorbed in make believe, they are hopelessly
charming. They infuse their imaginings with such seriousness and feeling. Adult
Naturals do something similar, particularly if they are artists: they create
their own fantasy world, and live in it as if it were the real one. Fantasy is
so much more pleasant than reality, and since most people do not have the power
or courage to create such a world, they enjoy being around those who do.
Remember: the role you were given in life is not the role you have to accept.
You can always live out a role of your own creation, a role that fits your
fantasy. Learn to playwithyourimage,nevertaking it too seriously. The key is to
infuse your play with the conviction and feeling of a child, making it seem
natural. The more absorbed you seem in your ownjoy-filled world, the more
seductive you become. Do not go halfway: make the fantasy you inhabit as
radical and exotic as possible, and you will attract attention like a magnet.
4. It was the Festival of the Cherry Blossom at the Heian court, in late-
tenth-century Japan. In the emperor's palace, many of the courtiers were drunk,
and others were fast asleep, but the young princess Oborozukiyo, the emperor's
sister-in-law, was awake and reciting a poem: "What can compare with a
misty moon of spring?" Her voice was smooth and delicate. She moved to the
door of her apartment to look at the moon. Then, suddenly, she smelled
something sweet, and a hand clutched the sleeve of her robe. "Who are
you?" she said, frightened. "There is nothing to be afraid of,"
came a man's voice, and continued with a poem of his own: "Late in the
night we enjoy a misty moon. There is nothing misty about the bond between
us." Without another word, the man pulled the princess to him and picked
her up, carrying her into a gallery outside her room, sliding the door closed
behind him. She was terrified, and tried to call for help. In the darkness she
heard him say, a little louder now, "Itwilldo you no good. I am always
allowed my way. Just be quiet, if you will, please." Now the princess
recognized the voice, and the scent: it was Genji, the young son of the late
emperor's concubine, whose robes bore a distinctive perfume. This calmed her
somewhat, since the man was someone she knew, but on the other hand she also
knew of his reputation: Genji was the court's most incorrigible seducer, a man
who stopped at nothing. He was drunk, it was near dawn, and the watchmen would
soon be on their rounds; she did not want to be discovered with him. But then
she began to make out the outlines of his face-so pretty, his look so sincere,
without a trace of malice. Then came more poems, recited in that charming
voice,the words so insinuating. The images he conjured filled her mind, and
distracted her from his hands. She could not resist him. As the light began to
rise, Genji got to his feet. He said a few tender words, they exchanged fans,
and then he quickly left. The serving women were coming through the emperor's
rooms by now, and when they saw Genji scurrying away, the perfume of his robes
lingering after him, they smiled, knowing he was up to his usual tricks; but
they never imagined he would dare approach the sister of the emperor's wife. In
the days that followed, OborozukiyocouldonlythinkofGenji.She knew he had other
mistresses, but when she tried to put him out of her mind, a letter from him
would arrive, and she would be back to square one. In truth, she had started
the correspondence, haunted by his midnight visit. She had to see him again.
Despite the risk of discovery, and the fact that her sister Kokiden, the
emperor's wife, hated Genji, she arranged for further trysts in her apartment.
But one night an envious courtier found them together. Word reached Kokiden,
who naturally was furious. She demanded that Genji be banished from court and
the emperor had no choice but to agree. Genji went far away, and things settled
down. Then the emperor died and his son took over. A kind of emptiness had come
to the court: the dozens of women whom Genji had seduced could not endure his
absence, and flooded him with letters. Even women who had never known him
intimately would weep over any relic he had left behind-a robe, for instance,
in which his scent still lingered. And the young emperor missed his jocular
presence. And the princesses missed the music he had played on the koto. And
Oborozukiyo pined for his midnight visits. Finally even Kokiden broke down,
realizing that she could not resist him. So Genji was summoned back to the
court. And not only was he forgiven, he was given a hero's welcome; the young
emperor himself greeted the scoundrel with tears in his eyes. The story of
Genji's life is told in the eleventh-century novel The Tale of Genji, written
by Murasaki Shikibu, a woman of the Heian court. The character was most likely
based on a real-life man, Fujiwara no Korechika. Indeed another book of the
period. The Pillow Book of Sei Shonagon, describes an encounter between the
female author and Korechika, and reveals his incredible charm and his almost
hypnotic effect on women. Genji is a Natural, an undefensive lover, a man who
has a lifelong obsession with women but whose appreciation of and affection for
them makes him irresistible. As he says to Oborozukiyo in the novel, "I am
always allowed my way." This self-belief is half of Genji's charm.
Resistance does not make him defensive; he retreats gracefully, reciting a
little poetry, and as he leaves, the perfume of his robes trailing behind him,
his victim wonders why she has been so afraid, and what she is missing by
spurning him, and she finds a way to let him know that the next time things
will be different. Genji takes nothing seriously or personally, and at the age
of forty, an age at which most men of the eleventh century were already looking
old and worn, he still seems like a boy. His seductive powers never leave him.
Human beings are immenselysuggestible;theirmoods will easily spread to the
people around them. In fact seduction depends on mimesis, on the conscious
creation of a mood or feeling that is then reproduced by the other person. But
hesitation and awkwardness are also contagious, and are deadly to seduction. If
in a key moment you seem indecisive or self- conscious, the other person will
sense that you are thinking of yourself, instead of being overwhelmed by his or
her charms. The spell will be broken. As an undefensive lover, though, you
produce the opposite effect: your victim might be hesitant or worried, but
confronted with someone so sure and natural, he or she will be caught up in the
mood. Like dancing with someone you lead effortlessly across the dance floor,
it is a skill you can leam. It is a matter of rooting out the fear and
awkwardness that have built up in you over the years, of becoming more graceful
with your approach, less defensive when others seem to resist. Often people's
resistance is a way of testing you, and if you show any awkwardness or
hesitation, you not only will fail the test, but you will risk infecting them
with your doubts. Symbol: The Lamb. So soft and endearing. At two days old the
lamb can gambol gracefully; within a week it is playing "Follow the
Leader." Its weakness is part of its charm. The Lamb is pure innocence, so
innocent we want to possess it, even devour it. Dangers A childish quality can
be charming but it can also be irritating; the innocent have no experience of
the world, and their sweetness can prove cloying. In Milan Kundera's novel The
Book of Laughter and Forgetting, the hero dreams that he is trapped on an
island with a group of children. Soon their wonderful qualities become
intensely annoying to him; after a few days of exposure to them he cannot
relate to them at all. The dream turns into a nightmare, and he longs to be
back among adults, with real things to do and talk about. Because total
childishness can quickly grate, the most seductive Naturals are those who, like
Josephine Baker, combine adult experience and wisdom with a childlike manner.
It is this mixture of qualities that is most alluring. Society cannot tolerate
too many Naturals. Given a crowd of Cora Pearls or Charlie Chaplins, their
charm would quickly wear off. In any case it is usually only artists, or people
with abundant leisure time, who can afford to go all the way. The best way to
use the Natural character type is in specific situations when a touch of
innocence or impishness will help lower your target's defenses. A con man plays
dumb to make the other person trust him and feel superior. This kind of feigned
naturalness has countless applications in daily life, where nothing is more
dangerous than looking smarter than the next person; the Natural pose is the
perfect way to disguise your cleverness. But if you are uncontrollably childish
and cannot turn it off, you run the risk of seeming pathetic, earning not sympathy
but pity and disgust. Similarly, the seductive traits of the Natural work best
in one who is still young enough for them to seem natural. They are much harder
for an older person to pull off. Cora Pearl did not seem so charming when she
was still wearing her pink flouncy dresses in her fifties. The Duke of
Buckingham, who seduced everyone in the English court in the 1620s (including
the homosexual King James I himself), was wondrously childish in looks and
manner; but this became obnoxious and off-putting as he grew older, and he
eventually made enough enemies that he ended up being murdered. As you age,
then, your natural qualities should suggest more the child's open spirit, less
an innocence that will no longer convince anyone. the Coquette The ability to
delay satisfaction is the ultimate art of seduction-while waiting, the victim
is held in thrall. Coquettes are the grand masters of this game, orchestrating
a back-and-forth movement between hope and frustration. They bait with the
promise of reward-the hope of physical pleasure, happiness, fame by
association, power-all ofwhich,however,proves elusive; yet this only makes
their targets pursue them the more. Coquettes seem totally self-sufficient:
they do not need you, they seem to say, and their narcissism proves devilishly
attractive. You want to conquer them but they hold the cards. The strategy of
the Coquette is never to offer total satisfaction. Imitate the alternating heat
and coolness of the Coquette and you will keep the seduced at your heels. The
Hot and Cold Coquette I n the autumn of 1795, Paris was caught up in a strange
giddiness. The Reign of Terror that had followed the French Revolution had
ended; the sound of the guillotine was gone. The city breathed a collective
sigh of relief, and gave way to wild parties and endless festivals. The young
Napoleon Bonaparte, twenty-six at the time, had no interest in such revelries.
He had made a name for himself as a bright, audacious general who had helped
quell rebellion in the provinces, but his ambition was boundless and he burned
with desire for new conquests. So when, in October of that year, the infamous
thirty-three-year-old widow Josephine de Beauhamais visited his offices, he
couldn't help but be confused. Josephine was so exotic, and everything about
her was languorous and sensual. (She capitalized on her foreignness-she came
from the island of Martinique.)Ontheotherhandshehadareputationasaloose woman,
and the shy Napoleon believed in marriage. Even so, when Josephine invited him
to one of her weekly soirees, he found himself accepting. At the soiree he felt
totally out of his element. All of the city's great writers and wits were
there, as well as the few of the nobility who had survived-Josephine herself
was a vicomtesse, and had narrowly escaped the guillotine. The women were
dazzling, some of them more beautiful than the hostess, but all the men
congregated around Josephine, drawn by her graceful presence and queenly
manner. Several times she left the men behind and went to Napoleon's side;
nothing could have flattered his insecure ego more than such attention. He
began to pay her visits. Sometimes she would ignore him, and he would leave in
a fit of anger. Yet the next day a passionate letter would arrive from
Josephine, and he would rush to see her. Soon he was spending most of his time
with her. Her occasional shows of sadness, her bouts of anger or of tears, only
deepened his attachment. In March of 1796, Napoleon married Josephine. Two days
after his wedding, Napoleon left to lead a campaign in northern Italy against
the Austrians. "You are the constant object of my thoughts," he wrote
to his wife from abroad. "My imagination exhausts itself in guessing what
you are doing." His generals saw him distracted: hewould leave meetings
early, spend hours writing letters, or stare at the miniature of Josephine he
wore around his neck. He had been driven to this state by the unbearable
distance between them and by a slight coldness he now detected There are indeed
men who are attached more by resistance than by yielding and who unwittingly
prefer a variable sky, now splendid, now black and vexed by lightnings, to
love's unclouded blue. Let us not forget that Josephine had to deal with a
conqueror and that love resembles war. She did not surrender, she let herself
be conquered. Had she been more tender, more attentive, more loving, perhaps
Bonaparte would have loved her less. -IMBERT DE SAINT-AMAND, QUOTED IN THE
EMPRESS JOSEPHINE: NAPOLEON'S ENCHANTRESS. SERGEANT Coquettes know how to
please; not how to love, which is why men love them so much. -PIERRE MARIVAUX
An absence, the declining of an invitation to dinner, an unintentional,
unconscious harshness are of more service than all the cosmetics and fine
clothes in the world. -MARCEL PROUST There's also nightly, to the unintiated, \
A peril-not indeed like love or marriage, \ But not the less for this to he
depreciated: \ It is-I meant and mean not to disparage \ The show of virtue
even in the vitiated - \ Itaddsanoutwardgraceuntotheircarriage - \ But to
denounce the amphibious sort of harlot, \ Couleur de rose, who's neither white
nor scarlet. \ Such is your cold coquette, who can't say say "no,"
\And won't say "yes," and keeps you on- and off-ing \ On a lee shore,
till it begins to blow - \ Then sees your heart wreck'd with an in her-she
wrote infrequently, and her letters lacked passion; nor did she join him in
Italy. He had to finish his war fast, so that he could return to her side.
Engaging the enemy with unusual zeal, he began to make mistakes. "To live
for Josephine!" he wrote to her. "I work to get near you; I kill
myself to reach you." His letters became more passionate and erotic; a
friend of Josephine's who saw them wrote, "The handwriting [was] almost
indecipherable, the spelling shaky, the style bizarre and confused .... What a
position for a woman to find herself in-being the motivating force behind the
triumphal march of an entire army." Months went by in which Napoleon
begged Josephine to come to Italy and she made endless excuses. But finally she
agreed to come, and left Paris for Brescia, where he was headquartered. A near
encounter with the enemy along the way, however, forced her to detour to Milan.
Napoleon was away from Brescia, in battle; when he returned to find her still absent,
he blamed his foe GeneralWiirmser and swore revenge. For the next few months he
seemed to pursue two targets with equal energy: Wiirmser and Josephine. His
wife was never where she was supposed to be: "I reach Milan, rush to your
house, having thrown aside everything in order to clasp you in my arms. You are
not there!" Napoleon would turn angry and jealous, but when he finally
caught up with Josephine, the slightest of her favors melted his heart. He took
long rides with her in a darkened carriage, while his generals fumed-meetings
were missed, orders and strategies improvised. "Never," he later
wrote to her, "has a woman been in such complete mastery of another's
heart." And yet their time together was so short. During a campaign that lasted
almost a year, Napoleon spent a mere fifteen nights with his new bride. inward
scoffing. \ This works a world of sentimental woe, \ And sends new Werters
yearly to the coffin; \ But yet is merely innocent flirtation, \ Not quite
adultery, but adulteration. -LORD BYRON, THE COLD COQUETTE Napoleon later heard
rumors that Josephine had taken a lover while he was in Italy. His feelings
toward her cooled, and he himself took an endless series of mistresses. Yet
Josephine was never really concerned about this threat to her power over her
husband; a few tears, some theatrics, a little coldness on her
part,andheremained her slave. In 1804, he had her crowned empress, and had she
born him a son, she would have remained empress to the end. When Napoleon lay
on his deathbed, the last word he uttered was "Josephine." There is a
way to represent one's cause and in doing so to treat the audience in such a
cool and condescending manner that they are bound to notice one is not doing it
to please them. The principle should always be not to makeconcessions to those
who don't have anything to give but who have everything to gain from us. We can
wait During the French Revolution, Josephine had come within minutes of losing
her head on the guillotine. The experience left her without illusions, and with
two goals in mind: to live a life of pleasure, and to find the man who could
best supply it. She set her sights on Napoleon early on. He was young, and had
a brilliant future. Beneath his calm exterior, Josephine sensed, he was highly
emotional and aggressive, but this did not intimidate her-it only revealed his
insecurity and weakness. He would be easy to enslave. First, Josephine adapted
to his moods, charmed him with her feminine grace, warmed him with her looks
and manner. He wanted to possess her. And once she had aroused this desire, her
power lay in postponing its satisfaction, withdrawing from him, frustrating
him. In fact thetortureofthechasegave Napoleon a masochistic pleasure. He
yearned to subdue her independent spirit, as if she were an enemy in battle.
People are inherently perverse. An easy conquest has a lower value than a
difficult one; we are only really excited by what is denied us, by what we
cannot possess in full. Your greatest power in seduction is your ability to
turn away, to make others come after you, delaying their satisfaction. Most
people miscalculate and surrender too soon, worried that the other person will
lose interest, or that giving the other what he or she wants will grant the
giver a kind of power. The truth is the opposite: once you satisfy someone, you
no longer have the initiative, and you open yourself to the possibility that he
or she will lose interest at the slightest whim. Remember: vanity is critical
in love. Make your targets afraid that you may be withdrawing, that you may not
really be interested, and you arouse their innate insecurity, their fear that
as you have gotten to know them they have become less exciting to you. These
insecurities are devastating. Then, once you have made them uncertain of you and
of themselves, reignite their hope, making them feel desired again. Hot and
cold, hot and cold-such coquetry is perversely pleasurable, heightening
interest and keeping the initiative on your side. Never be put off by your
target's anger; it is a sure sign of enslavement. She who would long retain her
power must use her lover ill. -OVID The Cold Coquette I n 1952, the writer
Truman Capote, a recent success in literary and social circles, began to
receive an almost daily barrage of fan mail from a young man named Andy Warhol.
An illustrator for shoe designers, fashion magazines, and the like, Warhol made
pretty, stylized drawings, some of which he sent to Capote, hoping the author
would include them in one of his books. Capote did not respond. One day he came
home to find Warhol talking to his mother, with whom Capote lived. And Warhol
began to telephone almost daily. Finally Capote put an end to all this:
"He seemed one of those hopeless people that you just know nothing's ever
going to happen to. Just a hopeless, born loser," the writer later said.
Ten years later, Andy Warhol, aspiring artist, had his first one-man show at
the Stable Gallery in Manhattan. On the walls were a series of silkscreened
paintings based on the Campbell's soup can and the Coca-Cola bottle. At the
opening and at the party afterward, Warhol stood to the side, staring blankly,
talking little. What a contrast he was to the older generation of artists, the
abstract expressionists-mostly hard-drinking womanizers full of bluster and aggression,
big talkers who had dominated the art scene for theprevious fifteen years. And
what a change from the Warhol who had badgered Capote, and art dealers and
patrons as well. The critics were both until they are begging on their knees
even if it takes a very long time. -FREUD, IN A LETTER TO A PUPIL, QUOTED IN
PAUL ROAZEN, FREUD AND HIS FOLLOWERS When her time was come, that nymph most
fair broughtforth a child with whom one could have fallen in love even in his
cradle, and she called him Narcissus. Cephisus's child had reached his
sixteenth year, and could be counted as at once boy and man. Many lads and many
girls fell in love with him, but his soft young body housed a pride so
unyielding that none of those boys or girls dared to touch him. One day, as he
was driving timid deer into his nets, he was seen by that talkative nymph who
cannot stay silent when another speaks, but yet has not learned to speak first
herself. Her name is Echo, and she always answers back. So when she saw
Narcissus wandering through the lonely countryside, Echo fell in love with him
and followed secretly in his steps. The more closely she followed, the nearer
was the fire which scorched her: just as sulphur, smeared round the tops of
torches, is quickly kindled when aflame is brought near it. How often she
wished to make flattering overtures to him,to approach him with tender pleas! •
The boy, by chance, had wandered away from his faithful band of comrades, and
he called out: "Is there anybody here?" Echo answered: "Here!"
Narcissus stood still in astonishment. looking round in every direction. He
looked behind him, and when no one appeared, cried again: "Why are you
avoiding me?" But all he heard were his own words echoed back. Still he
persisted, deceived by what he took to be another's voice, and said, "Come
here, and let us meet!" Echo answered: "Let us meet!" Never
again would she reply more willingly to any sound. To make good her words she
came out of the wood and made to throw her arms round the neck she loved: but
he fled from her, crying as he did so, "Away with these embraces! I would
die before I would have you touch me!" Thus scorned, she concealed herself
in the woods, hiding her shamedface in the shelter of the leaves, and ever
since that day she dwells in lonely caves. Yet still her love remained firmly
rooted in her heart, and was increased by the pain of having been rejected.
Narcissus had played with her affections, treating her as he had previously
treated other spirits of the waters and the woods, and his male admirers too.
Then one of those he had scorned raised up his hands to heaven and prayed:
"May he himselffall in lovewith another, as we have done with him! May he
too be unable to gain his loved one!" Nemesis heard and granted his
righteous prayer. Narcissus, wearied with hunting in the heat of the day, lay
down here [by a clear pool]: for he was attracted by the beauty of the place,
and by the spring. While he sought to quench his thirst, another thirst grew
baffled and intrigued by the coldness of Warhol's work; they could not figure
out how the artist felt about his subjects. What was his position? What was he
trying to say? When they asked, he would simply reply, "I just do it
because I like it," or, "I love soup." The critics went wild
with their interpretations: "An art like Warhol's is necessarily parasitic
upon the myths of its time," one wrote; another, "The decision not to
decide is a paradox that is equal to an idea which expresses nothing but then
gives it dimension." The show was a huge success, establishing Warhol as a
leading figure in a new movement, pop art. In 1963, Warhol rented a large
Manhattan loft space that he called the Factory, and that soon became the hub
of a large entourage-hangers-on, actors, aspiring artists. Here, particularly
at night, Warhol would simply wander about, or stand in a corner. People would
gather around him, fight for his attention, throw questions at him, and he
would answer, in his noncommittal way. But no one could get close to him,
physically or mentally; he would not allow it. At the same time, if he walked
by you without giving you his usual "Oh, hi," you were devastated. He
hadn't noticed you; perhaps you were on the way out. Increasingly interested in
filmmaking, Warhol cast his friends in his movies. In effect he was offering
them a kind of instant celebrity (their "fifteen minutes of fame"-the
phrase is Warhol's). Soon people were competing for roles. He groomed women in
particular for stardom; Edie Sedgwick, Viva, Nico. Just being around him offered
a kind of celebrity by association. The Factory became the place to be seen,
and stars like Judy Garland and Tennessee Williams would go to parties there,
rubbing elbows with Sedgwick, Viva, and the bohemian lower echelons whom Warhol
had befriended. People began sending limos to bring him to parties of their
own; his presence alone was enough to turn a social evening into a scene- even
though he would pass through in near silence, keeping to himself and leaving
early. In 1967, Warhol was asked to lecture at various colleges. He hated to
talk, particularly about his own art; "The less something has to
say," he felt, "the more perfect it is." But the money was good
and Warhol always found it hard to say no. His solution was simple; he asked an
actor, AllenMidgette, to impersonate him. Midgette was dark-haired, tan, part
Cherokee Indian. He did not resemble Warhol in the least. But Warhol and
friends covered his face with powder, sprayed his brown hair silver, gave him
dark glasses, and dressed him in Warhol's clothes. Since Midgette knew nothing
about art, his answers to students' questions tended to be as short and
enigmatic as Warhol's own. The impersonation worked. Warhol may have been an
icon, but no one really knew him, and since he often wore dark glasses, even
his face was unfamiliar in any detail. The lecture audiences were far enough
away to be teased by the thought of his presence, and no one got dose enough to
catch the deception. He remained elusive. Early on in life, Andy Warhol was
plagued by conflicting emotions: he desperately wanted fame, but he was
naturally passive and shy "I've always had a conflict," he later
said, "because I'm shy and yet I like to take up a lot of personal space.
Mom always said, 'Don't be pushy, but let everyone know you're around.' "
At first Warhol tried to make himself more aggressive, straining to please and
court. It didn't work. After ten futile years he stopped trying and gave in to
his own passivity-only to discover the power that withdrawal commands. Warhol
began this process inhisartwork,whichchangeddramaticallyintheearly1960s.His new
paintings of soup cans, green stamps, and other widely known images did not
assault you with meaning; in fact their meaning was totally elusive, which only
heightened their fascination. They drew you in by their immediacy, their visual
power, their coldness. Having transformed his art, Warhol also transformed
himself: like his paintings, he became pure surface. He trained himself to hold
himself back, to stop talking. The world is full of people who try, people who
impose themselves aggressively. They may gain temporary victories, but the
longer they are around, the more people want to confound them. They leave no
space around themselves, and without space there can be no seduction. Cold Coquettes
create space by remaining elusive and making others pursue them. Their coolness
suggests a comfortable confidence that is exciting to be around, even though it
may not actually exist; their silence makes you want to talk. Their
self-containment, their appearance of having no need for other people, only
makes us want to do things for them, hungry for the slightest sign of
recognition and favor. Cold Coquettes may be maddening to deal with-never
committing but never saying no, never allowing closeness-but more often than
not we find ourselves coming back to them, addicted to the coldness they
project. Remember; seduction is a process of drawing people in, making them
want to pursue and possess you. Seem distant and people will go mad to win your
favor. Humans, like nature, hate a vacuum, and emotional distance and silence
make them strain to fill up the empty space with words and heat of their own.
Like Warhol, stand back and let them fight over you. [Narcissistic] women have
the greatest fascination for men. The charm of a child lies to a great extent
in his narcissism, his self-sufficiency and inaccessibility, just as does the
charm of certain animals which seem not to concern themselves about us, such as
cats. ... It is as if we envied them their power of retaining a blissful state
of mind-an unassailable libido-position which we ourselves have since
abandoned. FREUD in him, and as he drank, he was enchanted by the beautiful
reflection that he saw. He fell in love with an insubstantial hope, mistaking a
mere shadow for a real body. Spellbound by his own self, he remained there
motionless, with fixed gaze, like a statue carved from Parian marble.
Unwittingly, he desired himself, and was himself the object of his own
approval, at once seeking and sought, himself kindling the flame with which he
burned. How often did he vainly kiss the treacherous pool, how often plunge his
arms deep in the waters, as he tried to clasp the neck he saw! But he could not
lay hold upon himself. He did not know what he was looking at, but was fired by
the sight, and excited by the very illusion that deceived his eyes. Poor
foolish boy, why vainly grasp at the fleeting image that eludes you? The thing
you are seeking does not exist: only turn aside and you will lose what you
love. What you see is but the shadow cast by your reflection; in itself it is
nothing. It comes with you, and lasts while you are there; it will go when you
go, if go you can. He laid down his weary head on the green grass, and death
closed the eyes which so admired their owner's beauty. Even then, when he was
received into the abode of the dead, he kept looking at himself in the waters
of the Styx. His sisters, the nymphs of the spring, mourned for him, and cut
off their hair in tribute to their brother. The wood nymphs mourned him too,
and Echo sang her refrain to their lament. The pyre, the tossing torches, and
the bier, were now being prepared, but his body was nowhere to be found.
Instead of his corpse, they discovered a flower with a circle of white petals round
a yellow centre. - OVID .METAMORPHOSES, INNES Selfishness is one of the
qualities apt to inspire love. -NATHANIEL HAWTHORNE The Socrates whom you see
has a tendency to fall in love with good-looking young men, and is always in
their society and in an ecstasy about them...but once you see beneath the
surface you will discover a degree of self-control of which you can hardly form
a notion, gentlemen. He spends his whole life pretending and playing with
people, and I doubt whether anyone has ever seen the treasures which are
revealed when he grows serious and exposes what he keeps inside. Believing that
he was serious in his admiration of my charms, I supposed that a wonderful
piece ofgood luck had befallen me; I should now be able, in return for my
favours, to find out all that Socrates knew; for you must know that there was
no limit to the pride that I felt in my good looks. With this end in view I
sent away my attendant, whom hitherto I had always kept with me in my
encounters with Socrates, and left myself alone with him. I must tell you the
whole truth; attend carefully, and do you, Keys to the Character A ccording to
the popular concept, Coquettes are consummate teases, experts at arousing
desire through a provocative appearance or an alluring attitude. But the real
essence of Coquettes is in fact their ability to trap people emotionally, and
to keep their victims in their clutches long after that first titillation of
desire. This is the skill that puts them in the ranks of the most effective
seducers. Their success may seem somewhat odd, since they are essentially cold
and distant creatures; should you ever get to know one well, you will sense his
or her inner core of detachment and self- love. It may seem logical that once
you become aware of this quality you will see through the Coquette's
manipulations and lose interest, but more often we see the opposite. After
years of Josephine's coquettish games, Napoleon was well aware of how
manipulative she was. Yet this conqueror of kingdoms, this skeptic and cynic,
could not leave her. To understand the peculiar power of the Coquette, you must
first understand a critical property of love and desire: the more obviously you
pursue a person, the more likely you are to chase them away. Too much attention
can be interesting for a while, but it soon grows cloying and finally becomes
claustrophobic and frightening. It signals weakness and neediness, an
unseductive combination. How often we make this mistake, thinking our
persistent presence will reassure. But Coquettes have an inherent understanding
of this particular dynamic. Masters of selective withdrawal, they hint at
coldness, absenting themselves at times to keep their victim off balance,
surprised, intrigued. Their withdrawals make them mysterious, and we build them
up in our imaginations. (Familiarity, on the other hand, undermines what we
have built.) A bout of distance engages the emotions further; instead of making
us angry, it makes us insecure. Perhaps they don't really like us, perhaps we
have lost their interest. Once our vanity is at stake, we succumb to the
Coquette just to prove we are still desirable. Remember: the essence of the
Coquette lies not in the tease and temptation but in the subsequent step back,
the emotional withdrawal. That is the key to enslaving desire. To adopt the
power of the Coquette, you must understand one other quality: narcissism.
Sigmund Freud characterized the "narcissistic woman" (most often
obsessed with her appearance) as the type with the greatest effect on men. As
children, he explains, we pass through a narcissistic phase that is immensely
pleasurable. Happily self-contained and self-involved, we have little psychic
need of other people. Then, slowly, we are socialized and taught to pay
attention to others-but we secretly yearn for those blissful early days. The
narcissistic woman reminds a man of that period, and makes him envious. Perhaps
contact with her will restore that feeling of selfinvolvement. A man is also
challenged by the female Coquette's independence-he wants to be the one to make
her dependent, to burst her bubble. It is far more likely, though, that he will
end up becoming her slave, givingher incessant attention to gain her love, and
failing. For the narcissistic woman is not emotionally needy; she is self-sufficient.
And this is surprisingly seductive. Self-esteem is critical in seduction. (Your
attitude toward yourself is read by the other person in subtle and unconscious
ways.) Low self-esteem repels, confidence and self-sufficiency attract. The
less you seem to need other people, the more likely others will be drawn to
you. Understand the importance of this in all relationships and you will find
your neediness easier to suppress. But do not confuse self-absorption with
seductive narcissism. Talking endlessly about yourself is eminently
anti-seductive, revealing not self-sufficiency but insecurity. The Coquette is
traditionally thought of as female, and certainly the strategy was for
centuries one of the few weapons women had to engage and enslave a man's desire.
One ploy of the Coquette is the withdrawal of sexual favors, and we see women
using this trick throughout history: the great seventeenth-century French
courtesan Ninon de l'Enclos was desired by all the preeminent men of France,
but only attained real power when she made it clear that she would no longer
sleep with a man as part of her duty. This drove her admirers to despair, which
she knew how to make worse by favoring a man temporarily, granting him access
to her body for a few months, then returning him to the pack of the
unsatisfied. Queen Elizabeth I of England took coquettishness to the extreme,
deliberately arousing the desires of her courtiers but sleeping with none of
them. Long a tool of social power for women, coquettishness was slowly adapted
by men, particularly the great seducers of the seventeenth and eighteenth
centuries who envied the power of such women. One seventeenth-century seducer,
the Due de Lauzun, was a master at exciting a woman, then suddenly acting
aloof. Women went wild over him. Today, coquetry is genderless. In a world that
discourages direct confrontation, teasing, coldness, and selective aloofness
are a form of indirect power that brilliantly disguises its own aggression. The
Coquette must first and foremost be able to excite the target of his or her
attention. The attraction can be sexual, the lure of celebrity, whatever it
takes. At the same time, the Coquette sends contrary signals that stimulate
contrary responses, plunging the victim into confusion. The eponymous heroine
of Marivaux's eighteenth-century French novel Marianne is the consummate
Coquette. Going to church, she dresses tastefully, but leaves her hair slightly
uncombed. In the middle of the service she seems to notice this error and
starts to fix it, revealing her bare arm as she does so; such things were not
to be seen in an eighteenth-century church, and all male eyes fix on her for
that moment. The tension is much more powerful than if she were outside, or
were tartily dressed. Remember: obvious flirting will reveal your intentions
too clearly. Better to be ambiguous and even contradictory, frustrating at the
same time that you stimulate. The great spiritual leader liddu Krishnamurti was
an unconscious coquette. Revered by theosophists as their "World Teacher,"
Krishnamurti was also a dandy. He loved elegant clothing and was devilishly
handsome. At the Socrates, pull me up if anything I say is false. I allowed
myself to be alone with him, I say, gentlemen, and I naturally supposed that he
would embark on conversation of the type that a lover usually addresses to his
darling when they are tete-a-tete, and I was glad. Nothing of the kind; he
spent the day with me in the sort of talk which is habitual with him, and then
left me and went away. Next I invited him to train with me in the gymnasium,
and I accompanied him there, believing that I should succeed with him now. He
took exercise and wrestled with me frequently, with no one else present, but I
need hardly say that I was no nearer my goal. Finding that this was no good
either, I resolved to make a direct assault on him, and not to give up what I
had onceundertaken;I felt that I must get to the bottom of the matter. So I
invited him to dine with me, behaving just like a lover who has designs upon
his favourite. He was in no hurry to accept this invitation, but at last he
agreed to come. The first time he came he rose to go away immediately after
dinner, and on that occasion I was ashamed and let him go. But I returned to
the attack, and this time I kept him in conversation after dinnerfar into the
night, and then, when he wanted to be going, I compelled him to stay, on the
plea that it was too late for him to go. • So he betook himself to rest, using
as a bed the couch on which he had reclined at dinner, next to mine, and there
was nobody sleeping in the room but ourselves. •... I swear by all the gods in
heaven thatfor anything that had happened between us when I got up after
sleeping with Socrates, I might have been sleeping with my father or elder
brother. • What do you suppose to have been my state of mind after that? On the
one hand 1 same time, he practiced celibacy, and had a horror of being touched.
In 1929 he shocked theosophists around the world by proclaiming that he was not
a god or even a guru, and did not want any followers. This only heightened his
appeal: women fell in love with him in great numbers, and his advisers grew
even more devoted. Physically and psychologically, Krishnamurti was sending
contrary signals. While preaching a generalized love and acceptance, in his
personal life he pushed people away His attractiveness and his obsession with
his appearance might have gained him attention but by themselves would not have
made women fall in love with him; his lessons of realized that I had been slighted,
but on the other I felt a reverence for Socrates' character, his self-control
and couragehe result was that I could neither bring myself to be angry with him
and tear myself away from his society, nor find a way of subduing him to my
will. ... I was utterly disconcerted, and wandered about in a state celibacy
and spiritual virtue would have created disciples but not physical love. The
combination of these traits, however, both drew people in and frustrated them,
a coquettish dynamic that created an emotional and physical attachment to a man
who shunned such things. His withdrawal from the world had the effect of only
heightening the devotion of his followers. Coquetry depends on developing a
pattern to keep the other person off balance. The strategy is extremely
effective. Experiencing a pleasure once, we yearn to repeat it; so the Coquette
gives us pleasure, then withdraws it.The alternation of heat and cold is the
most commonpattern,andhasseveralvariations.TheeighthcenturyChineseCoquetteYang
Kuei-Fei to- of enslavement to the man tally enslaved the Emperor Ming Huang
through a pattern of kindness and the like of which has never bitterness:
having charmed him with kindness, she would suddenly get angry, blaming him
harshly for the slightest mistake. Unable to live without alcibiades, quoted in
^ p] easure s b e gave him, the emperor would turn the court upside down PLATO,
THE SYMPOSIUM to please her when she was angry or upset. Her tears had a
similar effect: what had he done, why was she so sad? He eventually ruined
himself and his kingdom trying to keep her happy. Tears, anger, and the
production of guilt are all the tools of the Coquette. A similar dynamic
appears in a lover's quarrel: when a couple fights, then reconciles, the joys
of reconciliation only make the attachment stronger. Sadness of any sort is
also seductive, particularly if it seems deep-rooted, even spiritual, rather
than needy or pathetic-it makes people come to you. Coquettes are never
jealous-that would undermine their image of fundamental self-sufficiency. But
they are masters at inciting jealousy: by paying attention to a third party,
creating a triangle of desire, they signal to their victims that they may not
be that interested. This triangulation is extremely seductive, in social
contexts as well as erotic ones. Interested in narcissistic women, Freud was a
narcissist himself, and his aloofness drove his disciples crazy. (They even had
a name for it-his "god complex.") Behaving like a kind of messiah,
too lofty for petty emotions, Freud always maintained a distance between
himself and his students, hardly ever inviting them over for dinner, say, and
keeping his private life shrouded in mystery. Yet he would occasionally choose
an acolyte to confide in-Carl Jung, Otto Rank, Lou Andreas-Salome. The result
was that his disciples went berserk trying to win his favor, to be the one he
chose. Their jealousy when he suddenly favored one of them only increased his
power over them. People's natural insecurities are heightened in group settings;
by maintaining aloofness, Coquettes start a competition to win their favor. If
the ability to use third parties to make targets jealous is a critical
seductive skill, Sigmund Freud was a grand Coquette. All of the tactics of the
Coquette have been adapted by political leaders to make the public fall in
love. While exciting the masses, these leaders remain inwardly detached, which
keeps them in control. The political scientist Roberto Michels has even
referred to such politicians as Cold Coquettes. Napoleon played the Coquette
with the French: after the grand successes of the Italian campaign had made him
a beloved hero, he left France to conquer Egypt, knowing that in his absence
the government would fall apart, the people would hunger for his return, and
their love would serve as the base for an expansion of his power. After
exciting the masses with a rousing speech, Mao Zedong would disappear from
sight for days on end, making himself an object of cultish worship. And no one
was more of a Coquette than Yugoslav leader losef Tito, who alternated between
distance from and emotional identification with his people. All of these
political leaders were confirmed narcissists. In times of trouble, when people
feel insecure, the effect of such political coquetry is even more powerful. It
is important to realize that coquetry is extremely effective on a group,
stimulatingjealousy, love, and intense devotion. If you play such a role with a
group, remember to keep an emotional and physical distance. This will allow you
to cry and laugh on command, project self-sufficiency, and with such detachment
you will be able play people's emotions like a piano. Symbol: The Shadow. It
cannot be grasped. Chase your shadow and it will flee; turn your back on it and
it will follow you. It is also a person's dark side, the thing that makes them
mysterious. After they have given us pleasure, the shadow oftheir withdrawal
makes us yearn for their return, much as clouds make us yearn for the sun.
Dangers C oquettes face an obvious danger: they play with volatile emotions.
Every time the pendulum swings, love shifts to hate. So they must orchestrate
everything carefully. Their absences cannot be too long, their bouts of anger
must be quickly followed by smiles. Coquettes can keep their victims
emotionally entrapped for a long time, but over months or years the dynamic can
begin to prove tiresome. Jiang Qing, later known as Madame Mao, used coquettish
skills to capture the heart of Mao Tse-tung, but after ten years the
quarreling, the tears and the coolness became intensely irritating, and once
irritation proved stronger than love, Mao was able to detach. Josephine, a more
brilliant Coquette, was able to adapt, by spending a whole year without playing
coy or withdrawing from Napoleon. Timing is everything. On the other hand,
though, the Coquette stirs up powerful emotions, and breakups often prove
temporary. The Coquette is addictive: after the failure of the social plan Mao
called the Great Leap Forward, Madame Mao was able to reestablish her power
over her devastated husband. The Cold Coquette can stimulate a particularly
deep hatred. Valerie Solanas was a young woman who fell under Andy Warhol's
spell. She had written aplay that amused him, and she was given the impression
he might turn it into a film. She imagined becoming a celebrity. She also got
involved in the feminist movement, and when, in June 1968, it dawned on her
that Warhol was toying with her, she directed her growing rage at men on him
and shot him three times, nearly killing him. Cold Coquettes may stimulate
feelings that are not so much erotic as intellectual, less passion and more
fascination. The hatred they can stir up is all the more insidious and
dangerous, for it may not be counterbalanced by a deep love. They must realize
the limits of the game, and the disturbing effects they can have on less stable
people. the Charmer Charm is seduction without sex. Charmers are consummate
manipulators, masking their cleverness by creating a mood of pleasure and
comfort. Their method is simple: they deflect attentionfrom themselves andfocus
it on their target. They understand your spirit, feel your pain, adapt to your
moods. In the presence of a Charmer you feel better about yourself. Charmers do
not argue or fight, complain, or pester -w hat could be more seductive? By
drawing you in with their indulgence they make you dependent on them, and their
power grows. Learn to cast the Charmer's spell by aiming at people's primary
weaknesses: vanity and self-esteem. The Art of Charm S exuality is extremely
disruptive. The insecurities and emotions it stirs up can often cut short a
relationship that would otherwise be deeper and longer lasting. The Charmer's
solution is to fulfill the aspects of sexuality that are so alluring and
addictive-the focused attention, the boosted self-esteem, the pleasurable
wooing, the understanding (real or illusory)-but subtract the sex itself. It's
not that the Charmer represses or discourages sexuality; lurking beneath the
surface of any attempt at charm is a sexual tease, a possibility. Charm cannot
exist without a hint of sexual tension. It cannot be maintained, however,
unless sex is kept at bay or in the background. The word "charm"
comes from the Latin carmen, a song, but also an incantation tied to the
casting of a magical spell. The Charmer implicitly grasps this history, casting
a spell by giving people something that holds their attention, that fascinates
them. And the secret to capturing people's attention, while lowering their
powers of reason, is to strike at the things they have the least control over:
their ego, their vanity, and their selfesteem. As Benjamin Disraeli said,
"Talk to a man about himself and he will listen for hours." The
strategy can never be obvious; subtlety is the Charmer's great skill. If the
target is to be kept from seeing through the Charmer's efforts, and
fromgrowingsuspicious, maybe even tiring of the attention, a light touch is
essential. The Charmer is like a beam of light that doesn't play directly on a
target but throws a pleasantly diffused glow over it. Charm can be applied to a
group as well as to an individual: a leader can charm the public. The dynamic
is similar. The following are the laws of charm, culled from the stories of the
most successful charmers in history. Birds are taken with pipes that imitate
their own voices, and men with those sayings that are most agreeable to their
own opinions. BUTLER Make your target the center of attention. Charmers fade
into the background; their targets become the subject of their interest. To be
a Charmer you have to leam to listen and observe. Let your targets talk,
revealing themselves in the process. As you find out more about them-their
strengths, and more important their weaknesses-you can individualize your
attention, appealing to their specific desires and needs, tailoring your
flatteries to their insecurities. By adapting to their spirit and empathizing
with their woes, you can make them feel bigger and better, validating their
sense of self-worth. Make them the star of the show and they will become Go
with the bough, you'll bend it; \ Use brute force, it'll snap. \ Go with the
current: that's how to swimacross rivers -\Fightingupstream's no good. \ Goeasy
with lions or tigers ifyou aim to tame them; \ The bull gets inured to the
plough by slow degrees. So, yield if she shows resistance: \ That way you'll
win in the end. fust be sure to play The part she allots you. Censure the
things she censures, \ Endorse her endorsements, echo her every word, \ Pro or
con, and laugh whenever she laughs; remember, \ If she weeps, to weep too: take
your cue \ From her every expression. Suppose she's playing a board game, \
Then throw the dice carelessly, move \ Your pieces all wrong. Don't jib at a
slavish task like holding \ Her mirror: slavish or not, such attentions please.
. . . -OVID, THE ART OF LOVE. addicted to you and grow dependent on you. On a
mass level, make gestures of self-sacrifice (no matter how fake) to show the
public that you share their pain and are working in their interest,
self-interest being the public form of egotism. Disraeli was asked to dinner,
and came in green velvet trousers, with a canary waistcoat, buckle shoes, and
lace cuffs. His appearance at first proved disquieting, but on leaving the
table the guests remarked to each other that the wittiest talker at the
luncheon-party was the man in the yellow waistcoat. Benjamin had made great
advances in social conversation since the days of Murray's dinners. Faithful to
his method, he noted the stages: "Do not talk too much at present; do not
try to talk. But whenever you speak, speak with self-possession. Speak in a
subdued tone, and always look at the person whom you are addressing. Before one
can engage in general conversation with any effect, there is a certain acquaintance
with trifling but amusing subjects which must be first attained. You will soon
pick up sufficient by listening and observing. Never argue. In society nothing
must be discussed; give only results. If any person differ from you, bow turn
the conversation. In society never think; always be on the watch, or you will
miss many and say many disagreeable things. Talk to women, talk to women as
much as you can. This is the best school. This is the way to gain fluency,
because you need not care what you say, and had better not be sensible. They,
too, will rally you on many points, Be a source of pleasure. No one wants to
hear about your problems and troubles. Listen to your targets' complaints, but
more important, distract them from their problems by giving them pleasure. (Do
this often enough and they will fall under your spell.) Being lighthearted and
fun is always more charming than being serious and critical. An energetic
presence is likewise more charming than lethargy, which hints at boredom,an
enormous social taboo; and elegance and style will usually win out over
vulgarity, since most people like to associate themselves with whatever they
think elevated and cultured. In politics, provide illusion and myth rather than
reality. Instead of asking people to sacrifice for the greater good, talk of
grand moral issues. An appeal that makes people feel good will translate into
votes and power. Bring antagonism into harmony. The court is a cauldron of
resentment and envy, where the sourness of a single brooding Cassius can
quickly turn into a conspiracy. The Charmer knows how to smooth out conflict.
Never stir up antagonisms that will prove immune to your charm; in the face of
those who are aggressive, retreat, let them have their little victories.
Yielding and indulgence will charm the fight out of any potential enemies.
Never criticize people overtly-that will make them insecure, and resistant to
change. Plant ideas, insinuate suggestions. Charmed by your diplomatic skills,
people will not notice your growing power. Lull your victims into ease and
comfort. Charm is like the hypnotist's trick with the swinging watch: the more
relaxed the target, the easier it is to bend him or her to your will. The key
to making your victims feel comfortable is to mirror them, adapt to their
moods. People are narcissists- they are drawn to those most similar to
themselves. Seem to share their values and tastes, to understand their spirit,
and they will fall under your spell. This works particularly well if you are an
outsider: showing that you share the values of your adopted group or country
(you have learned their language, you prefer their customs, etc.) is immensely
charming, since for you this preference is a choice, not a question of birth.
Never pester or be overly persistent-these uncharming qualities will disrupt
the relaxation you need to cast your spell. Show calm and self-possession in
the face of adversity. Adversity and setbacks actually provide the perfect
setting for charm. Showing a calm, un- mffled exterior in the face of
unpleasantness puts people at ease. You seem patient, as if waiting for destiny
to deal you a better card-or as if you were confident you could charm the Fates
themselves. Never show anger, ill temper, or vengefulness, all disruptive
emotions that will make people defensive. In the politics of large groups,
welcome adversity as a chance to show the charming qualities of magnanimity and
poise. Let others get flutered and upset-the contrast will redound to your
favor. Never whine, never complain, never try to justify yourself. Make
yourself useful. If done subtly, your ability to enhance the lives of others
will be devilishly seductive. Your social skills will prove important here:
creating a wide network of allies will give you the power to link people up
with each other, which will make them feel that by knowing you they can make
their lives easier. This is something no one can resist. Follow-through is key:
so many people will charm by promising a person great things-a better job, a
new contact, a big favor-but if they do not follow through they make enemies
instead of friends. Anyone can make a promise; what sets you apart, and makes
you charming, is your ability to come through in the end, following up your
promise with a definite action. Conversely, if someone does you a favor, show
your gratitude concretely. In a world of bluff and smoke, real action and true
helpfulness are perhaps the ultimate charm. Examples of Charmers 1. In the
early 1870s, Queen Victoria of England had reached a low point in her life. Her
beloved husband. Prince Albert, had died in 1861, leaving her more than grief
stricken. In all of her decisions she had relied on his advice; she was too
uneducated and inexperienced to do otherwise, or so everyone made her feel. In
fact, with Albert's death, political discussions and policy issues had come to
bore her to tears. Now Victoria gradually withdrew from the public eye. As a
result, the monarchy became less popular and therefore
lesspowerful.In1874,theConservativeParty came to power, and its leader, the
seventy-year-old Benjamin Disraeli, became prime minister. The protocol of his
accession to his seat demanded that he come to the palace for a private meeting
with the queen, who was fifty-five at the time. Two more unlikely associates could
not be imagined: Disraeli, who was Jewish by birth, had dark skin and exotic
features by English standards; as a young man he had been a dandy, his dress
bordering on the flamboyant, and he had written popular novels that were
romantic or even Gothic in style. The queen, on the other hand, was dour and
stubborn, formal in manner and simple in and as they are women you will not be
offended. Nothing is of so much importance and of so much use to a young man
entering life as to be well criticised by women." -ANDRE MAUROIS,
DISRAELI. MILES You know what charm is: a way of getting the answer yes without
having asked any clear question.CAMUS A speech that carries its audience along
with it and is applauded is often less suggestive simply because it is clear
that it sets out to be persuasive. People talking together influence each other
in close proximity by means of the tone of voice they adopt and the way they
look at each other and not only by the kind oflanguage they use. We are right
to call a good conversationalist a charmer in the magical sense of the word.
-TARDE, L'OPINION ET LA FOULE. QUOTED IN SERGE MOSCOVICI, THE AGE OF THE CROWD
Wax, a substance naturally hard and brittle, can be made soft by the
application of a little warmth, so that it will take any shape you please. In
the same way, by being polite andfriendly, you can make people pliable and
obliging, even though they are apt to be crabbed and malevolent. Hence
politeness is to human nature what warmth is to wax. - SCHOPENHAUER, COUNSELS
AND MAXIMS, SAUNDERS Never explain. Never complain. -DISRAELI taste. To please
her, Disraeli was advised, he should curb his natural elegance; but he
disregarded what everyone had told him and appeared before her as a gallant
prince, falling to one knee, taking her hand, and kissing it, saying, "I
plight my troth to the kindest of mistresses." Disraeli pledged that his
work now was to realize Victoria's dreams. He praised her qualities so
fulsomely that she blushed; yet strangely enough, she did not find him comical
or offensive, but came out of the encounter smiling. Perhaps she should give
this strange man a chance, she thought, and she waited to see what he would do
next. Victoria soon began receiving reports from Disraeli-on parliamentary
debates, policy issues, and so forth-that were unlike anything other ministers
had written. Addressing her as the "Faery Queen," and giving the
monarchy's various enemies all kinds of villainous code names, he filled his
notes with gossip. In a note about a new cabinet member, Disraeli wrote,
"He is more than six feet four inches in stature; like St. Peter's at Rome
no one is at first aware of his dimensions. But he has the sagacity of the
elephant as well as its form." The minister's blithe, informal spirit
bordered on disrespect, but the queen was enchanted. She read his reports
voraciously, and almost without her realizing it, her interest in politics was
rekindled. At the start of their relationship, Disraeli sent the queen all of
his novels as a gift. She in return presented him with the one book she had
written. Journal of Our Life in the Highlands. From then on he would toss out
in his letters and conversations with her the phrase, "We authors."
The queen would beam with pride. She would overhear him praising her to others-
her ideas, common sense, and feminine instincts, he said, made her the equal of
Elizabeth I. He rarely disagreed with her. At meetings with other ministers, he
would suddenly turn and ask her for advice. In 1875, when Disraeli managed
tofinagle the purchase of the Suez Canal from the debt- ridden khedive of
Egypt, he presented his accomplishment to the queen as if it were a realization
of her own ideas about expanding the British Empire. She did not realize the
cause, but her confidence was growing by leaps and bounds. Victoria once sent
flowers to her prime minister. He later returned the favor, sending primroses,
a flower so ordinary that some recipients might have been insulted; but his
gift came with a note: "Of all the flowers, the one that retains its
beauty longest, is sweet primrose." Disraeli was enveloping Victoria in a
fantasy atmosphere in which everything was a metaphor, and the simplicity of
the flower of course symbolized the queen-and also the relationship between the
two leaders. Victoria fell for the bait; primroses were soon her favorite
flower. In fact everything Disraeli did now met with her approval. She allowed
him to sit in her presence, an unheard- of privilege. The two began to exchange
valentines every February. The queen would ask people what Disraeli had said at
a party; when he paid a little too much attention to Empress Augusta of
Germany, she grew jealous. The courtiers wondered what had happened to the
stubborn, formal woman they had known-she was acting like an infatuated girl. In
1876, Disraeli steered through Parliament a bill declaring Queen Victoria a
"Queen-Empress." The queen was beside herself with joy. Out of
gratitude and certainly love, she elevated this Jewish dandy and novelist to
the peerage, making him Earl of Beaconsfield, the realization of a lifelong
dream. Disraeli knew how deceptive appearances can be: people were always
judging him by his face and by his clothes, and he had learned never to do the
same to them. So he was not deceived by Queen Victoria's dour, sober exterior.
Beneath it, he sensed, was a woman who yearned for a man to appeal to her
feminine side, a woman who was affectionate, warm, even sexual. The extent to
which this side of Victoria had been repressed merely revealed the strength of
the feelings he would stir once he melted her reserve. Disraeli's approach was
to appeal to two aspects of Victoria's personality that other people had
squashed: her confidence and her sexuality. He was a master at flattering a
person's ego. As one English princess remarked, "When I left the dining
room after sitting next to Mr. Gladstone, I thought he was the cleverest man in
England. But after sitting next to Mr. Disraeli, I thought I was the cleverest
woman in England." Disraeli worked his magic with a delicate touch,
insinuating an atmosphere of amusement and relaxation, particularly in relation
to politics. Once the queen's guard was down, he made that mood a little
warmer, a little more suggestive, subtly sexual- though of course without overt
flirtation. Disraeli made Victoria feel desirable as a woman and gifted as a
monarch. How could she resist? How could she deny him anything? Our
personalities are often molded by how we are treated: if a parent or spouse is
defensive or argumentative in dealing with us, we tend to respond the same way.
Never mistake people's exterior characteristics for reality, for the character
they show on the surface may be merely a reflection of the people with whom
they have been most in contact, or a front disguising its own opposite. A gruff
exterior may hide a person dying for warmth; a repressed, sober-looking type
may actually be struggling to conceal uncontrollable emotions. That is the key
to charm-feeding what has been repressed or denied. By indulging the queen, by
making himself a source of pleasure, Disraeli was able to soften a woman who
had grown hard and cantankerous. Indulgence is a powerful tool of seduction: it
is hard to be angry or defensive with someone who seems to agree with your
opinions and tastes. Charmers may appear to be weaker than their targets but in
the end they are the more powerful side because they have stolen the ability to
resist. 2. In 1971, the American financier andDemocratic Party
power-playerAverell Harriman saw his life drawing to a close. He was
seventy-nine, his wife of many years, Marie, had just died, and with the
Democrats out of office Ms political career seemed over. Feeling old and
depressed, he resigned himself to spending his last years with Ms grandchildren
in quiet retirement. A few months after Marie's death, Harriman was talked into
attending a Washington party. There he met an old friend, Pamela ChurcMll, whom
he had known during World War II, in London, where he had been sent as a
personal envoy of President Franklin D. Roosevelt. She was twenty-one at the
time, and was the wife of Winston Churchill's son Randolph. There had certainly
been more beautiful women in the city, but none had been more pleasant to be
around: she was so attentive, listening to Ms problems, befriending Ms daughter
(they were the same age), and calming him whenever he saw her. Marie had
remained in the States, and Randolph was in the army, so wMle bombs rained on
London Averell and Pamela had begun an affair. And in the many years since the
war, she had kept in touch with Mm: he knew about the breakup of her marriage,
and about her endless series of affairs with Europe's wealthiest playboys. Yet
he had not seen her since Ms return to America, and to Ms wife. What a strange
coincidence to run into her at this particular moment in Ms life. At the party
Pamela pulled Harriman out of his shell, laughing at Ms jokes and getting him
to talk about London in the glory days of the war. He felt Ms old power
returning-it was as if he were charming her. A few days later she dropped in on
him at one of Ms weekend homes. Harriman was one of the wealthiest men in the
world, but was no lavish spender; he and Marie had lived a Spartan life. Pamela
made no comment, but when she invited him to her own home, he could not help
but notice the brightness and vibrancy of her life-flowers everywhere,
beautiful linens on the bed, wonderful meals (she seemed to know all of Ms
favorite foods). He had heard of her reputation as a courtesan and understood
the lure of Ms wealth, yet being around her was invigorating, and eight weeks
after that party, he married her. Pamela did not stop there. She persuaded her
husband to donate the art that Marie had collected to the National Gallery. She
got him to part with some of Ms money-a trust fund for her son Winston, new
houses, constant redecorations. Her approach was subtle and patient; she made
him somehow feel good about giving her what she wanted. Within a few years,
hardly any traces of Marie remained in their life. Harriman spent less time
with Ms childrenandgrandchildren. He seemed to be going through a second youth.
In Washington, politicians and their wives viewed Pamela with suspicion. They
saw through her, and were immune to her charm, or so they thought. Yet they
always came to the frequent parties she hosted, justifying themselves with the
thought that powerful people would be there. Everything at these parties was
calibrated to create a relaxed, intimateatmosphere. No one felt ignored: the
least important people would find themselves talking to Pamela, opening up to
that attentive look of hers. She made them feel powerful and respected.
Afterward she would send them a personal note or gift, often referring to
something they had mentioned in conversation. The wives who had called her a
courtesan and worse slowly changed their minds. The men found her not only
beguiling but useful- her worldwide contacts were invaluable. She could put
them in touch with exactly the right person without them even having to ask.
The Harrimans' parties soon evolved into fundraising events for the Democratic
Party. Put at their ease, feeling elevated by the aristocratic atmosphere
Pamela created and the sense of importance she gave them, visitors would empty
their wallets without realizing quite why. This, of course, was exactly what
all the men in her life had done. In 1986, Averell Harriman died. By then
Pamela was powerful and wealthy enough that she no longer needed a man. In
1993, she was named the U.S. ambassador to France, and easily transferred her
personal and social charm into the world of political diplomacy. She was still
working when she died, in 1997. We often recognize Charmers as such; we sense
their cleverness. (Surely Harriman must have realized that his meeting with
Pamela Churchill in 1971 was no coincidence.) Nevertheless, we fall under their
spell. The reason is simple: the feeling that Charmers provide is so rare as to
be worth the price we pay. The world is full of self-absorbed people. In their
presence, we know that everything in our relationship with them is directed
toward themselves- their insecurities, their neediness, their hunger for
attention. That reinforces our own egocentric tendencies; we protectively close
ourselves up. It is a syndrome that only makes us the more helpless with Charmers.
First, they don't talk much about themselves, which heightens their mystery and
disguises their limitations. Second, they seem to be interested in us, and
their interest is so delightfully focused that we relax and open up to them.
Finally, Charmers are pleasant to be around. They have none of most people's
ugly qualities-nagging, complaining, self-assertion. They seem to know what
pleases. Theirs is a diffused warmth; union without sex. (You may think a
geisha is sexual as well as charming; her power, however, lies not in the
sexual favors she provides but in her rare self-effacing attentiveness.)
Inevitably, we become addicted, and dependent. And dependence is the source of
the Charmer's power. People who are physically beautiful, and who play on their
beauty to create a sexually charged presence, have little power in the end; the
bloom of youth fades, there is always someone younger and more beautiful, and
in any case people tire of beauty without social grace. But they never tire of
feeling their self-worth validated. Leam the power you can wield by making the
other person feel like the star. The key is to diffuse your sexual presence:
create a vaguer, more beguiling sense of excitement through a generalized
flirtation, a socialized sexuality that is constant, addictive, and never
totally satisfied. 3. In December of 1936, Chiang Kai-shek, leader of the
Chinese Nationalists, was captured by a group of his own soldiers who were
angry with his policies: instead of fighting the Japanese, who had just invaded
China, he was continuing his civil war against the Communist armies of Mao
Zedong. The soldiers saw no threat in Mao-Chiang had almost annhilated the
Communists. In fact, they believed he should join forces with Mao against the
common enemy-it was the only patriotic thing to do. The soldiers thought by
capturing him they could compel Chiang to change his mind, but he was a
stubborn man. Since Chiang was the main impediment to a unified war against the
Japanese, the soldiers contemplated having him executed, or turned over to the
Communists. As Chiang lay in prison, he could only imagine the worst. Several
days later he received a visit from Zhou Enlai-a former friend and now a
leading Communist. Politely and respectfully, Zhou argued for a united front: Communists
and Nationalists against the Japanese. Chiang could not begin to hear such
talk; he hated the Communists with a passion, and became hopelessly emotional.
To sign an agreement with the Communists in these circumstances, he yelled,
would be humiliating, and would lose me all honor among my own army. It's out
of the question. Kill me if you must. Zhou listened, smiled, said barely a
word. As Chiang's rant ended he told the Nationalist general that a concern for
honor was something he understood, but that the honorable thing for them to do
was actually to forget their differences and fight the invader. Chiang could
lead both armies. Finally, Zhou said that under no circumstances would he allow
his fellow Communists, or anyone for that matter, to execute such a great man
as Chiang Kai-shek. The Nationalist leader was stunned and moved.The next day,
Chiang was escorted out of prison by Communist guards, transferred to one of
his own army's planes, and sent back to his own headquarters. Apparently Zhou
had executed this policy on his own, for when word of it reached the other
Communist leaders, they were outraged: Zhou should have forced Chiang to fight
the Japanese, or else should have ordered his execution-to release him without
concessions was the height of pusillanimity, and Zhou would pay. Zhou said
nothing and waited. A few months later, Chiang signed an agreement to halt the
civil war and join with the Communists against the Japanese. He seemed to have
come to his decision on his own, and his army respected it-they could not doubt
his motives. Working together, the Nationalists and the Communists expelled the
Japanese from China. But the Communists, whom Chiang had previously almost
destroyed, took advantage of this period of collaboration to regain strength.
Once the Japanese had left, they turned on the Nationalists, who, in 1949, were
forced to evacuate mainland China for the island of Formosa, now Taiwan. Now
Mao paid a visit to the Soviet Union. China was in terrible shape and in
desperate need of assistance, but Stalin was wary of theChinese, and lectured
Mao about the many mistakes he had made. Mao argued back. Stalin decided to
teach the young upstart a lesson; he would give China nothing. Tempers rose.
Mao sent urgently for Zhou Enlai who arrived the next day and went right to
work. In the long negotiating sessions, Zhou made a show of enjoying his hosts'
vodka. He never argued, and in fact agreed that the Chinese had made many
mistakes, had much to learn from the more experienced Soviets: "Comrade
Stalin," he said, "we are the first large Asian country tojoin the
socialist camp under your guidance." Zhou had come prepared with all kinds
of neatly drawn diagrams and charts, knowing the Russians loved such things.
Stalin warmed up to him. The negotiations proceeded, and a few days after
Zhou's arrival, the two parties signed a treaty of mutual aid- a treaty far
more useful to the Chinese than to the Soviets. In 1959, China was again in
deep trouble. Mao's Great Leap Forward, an attempt to spark an overnight
industrial revolution in China, had been a devastating failure. The people were
angry: they were starving while Beijing bureaucrats lived well. Many Beijing
officials, Zhou among them, returned to their native towns to try to bring
order. Most of them managed by bribes-by promising all kinds of favors-but Zhou
proceeded differently: he visited his ancestral graveyard, where generations of
his familywere buried, and ordered that the tombstones be removed and the
coffins buried deeper. Now the land could be farmed for food. In Confucian
terms (and Zhou was an obedient Confucian), this was sacrilege, but everyone
knew what it meant: Zhou was willing to suffer personally. Everyone had to
sacrifice, even the leaders. His gesture had immense symbolic impact. When Zhou
died, in 1976, an unofficial and unorganized outpouring of public grief caught
the government by surprise. They could not understand how a man who had worked
behind the scenes, and had shunned the adoration of the masses, could have won
such affection. The capture of Chiang Kai-shek was a turning point in the civil
war. To execute him might have been disastrous: it had been Chiang who had held
the Nationalist army together, and without him it could have broken up into
factions, allowing the Japanese to overrun the country. To force him to sign an
agreement would have not helped either: he would have lost face before his
army, would never have honored the agreement, and would have done everything he
could to avenge his humiliation. Zhou knew that to execute or compel a captive
will only embolden your enemy, and will have repercussions you cannot control.
Charm, on the other hand, is a manipulative weapon that disguises its own
manipulativeness, letting you gain a victory without stirring the desire for
revenge. Zhou worked on Chiang perfectly, paying him respect, playing the
inferior, letting him pass from the fear of execution to the relief of
unexpected release. The general was allowed to leave with his dignity intact.
Zhou knew all this would soften him up, planting the seed of the idea that
perhaps the Communists were not so bad after all, and that he could change Ms
mind about them without looking weak, particularly if he did so independently
rather than while he was in prison. Zhou applied the same philosophy to every
situation: play the inferior, unthreatening and humble. What will this matter
if in the end you get what you want: time to recover from a civil war, a
treaty, the good will of the masses. Time is the greatest weapon you have. Patiently
keep in mind a longterm goal and neither person nor army can resist you. And
charm is the best way of playing for time, of widening your options in any
situation. Through charm you can seduce your enemy into backing off, giving you
the psychological space to plot an effective counterstrategy. The key is to
make other people emotional while you remain detached. They may feel grateful,
happy, moved, arrogant-it doesn't matter, as long as they feel. An emotional
person is a distracted person. Give them what they want, appeal to their
self-interest, make them feel superior to you. When a baby has grabbed a sharp
kmfe, do not try to grab it back; instead, stay calm, offer candy, and the baby
will drop the kmfe to pick up the tempting morsel you offer. 4. In 1761,
Empress Elizabeth of Russia died, and her nephew ascended to the throne as Czar
Peter III. Peter had always been a little boy at heart-he played with toy
soldiers long past the appropriate age-and now, as czar, he could finally do
whatever he pleased and the world be damned. Peter concluded a treaty with
Frederick the Great that was Mghly favorable to the foreign ruler (Peter adored
Frederick, and particularly the disciplined way Ms Prussian soldiers marched).
This was a practical debacle, but in matters of emotion and etiquette, Peter
was even more offensive: he refused to properly mourn Ms aunt the empress,
resuming his war games and parties a few days after the funeral. What a
contrast he was to Ms wife, Catherine. She was respectful during the funeral,
was still wearing black months later, and could be seen at all hours beside
Elizabeth's tomb, praying and crying. She was not even Russian, but a German
princess who had come east to marry Peter in 1745 without speaking a word of
the language. Even the lowest peasant knew that Catherine had converted to the
Russian Orthodox Church, and had learned to speak Russian with incredible
speed, and beautifully. At heart, they thought, she was more Russian than all
of those fops in the court. During these difficult months, wMle Peter offended
almost everyone in the country, Catherine discreetly kept a lover, Gregory
Orlov, a lieutenant in the guards. It was through Orlov that word spread of her
piety, her patriotism, her worthiness for rule; how much better to follow such
a woman than to serve Peter. Late into the night, Catherine and Orlov would
talk, and he would tell her the army was behind her and would urge her to stage
a coup. She would listen attentively, but would always reply that tMs was not
the time for such things. Orlov wondered to himself: perhaps she was too gentle
and passive for such a great step. Peter's regime was repressive, and the
arrests and executions piled up. He also grew more abusive toward his wife,
threatening to divorce her and marry his mistress. One drunken evening, driven
to distraction by Catherine's silence and his inability to provoke her, he
ordered her arrest. The news spread fast and Orlov hurried to warn Catherine
that she would be imprisoned or executed unless she acted fast. This time
Catherine did not argue; she put on her simplest mourning gown, left her hair
half undone, followed Orlov to a waiting carriage, and rushed to the army
barracks. Here the soldiers fell to the ground, kissing the hem of her
dress-they had heard so much about her but had never seen her in person, and
she seemed to them like a statue of the Madonna come to life. They gave her an
army uniform, marveling at how beautiful she looked in men's clothes, and set
off under Orlov's command for the Winter Palace. The procession grew as it
passed through the streets of St. Petersburg. Everyone applauded Catherine,
everyone felt that Peter should be dethroned. Soon priests arrived to give
Catherine their blessing, making the people even more excited. And through it
all, she was silent and dignified, as if all were in the hands of fate. When
news reached Peter of this peaceful rebellion, he grew hysterical, and agreed
to abdicate that very night. Catherine became empress without a single battle
or even a single gunshot. As a child, Catherine was intelligent and spirited.
Since her mother had wanted a daughter who was obedient rather than dazzling,
and who would therefore make a better match, the child was subjected to a
constant barrage of criticism, against which she developed a defense: she
learned to seem to defer to other people totally as a way to neutralize their
aggression. If she was patient and did not force the issue, instead of
attacking her they would fall under her spell. When Catherine came to Russia-at
the age of sixteen, without a friend or ally in the country-she applied the
skills she had learned in dealing with her difficult mother. In the face of all
the court monsters- the imposing Empress Elizabeth, her own infantile husband,
the endless schemers and betrayers-she curtseyed, deferred, waited, and
charmed. She had long wanted to rule as empress, and knew how hopeless her
husband was. But what good would it do to seize power violently, laying a claim
that some would certainly see as illegitimate, and then have to worry endlessly
that she would be dethroned in turn? No, the moment had to be ripe, and she had
to make the people carry her into power. It was a feminine style ofrevolution:
by being passive and patient, Catherine suggested that she had no interest in
power. The effect was soothing-charming. There will always be difficult people
for us to face-the chronically insecure, the hopelessly stubborn, the
hysterical complainers. Your ability to disarm these people will prove an
invaluable skill. You do have to be careful, though: if you are passive they
will run all over you; if assertive you will make their monstrous qualities
worse. Seduction and charm are the most effective counterweapons. Outwardly, be
gracious. Adapt to their every mood. Enter their spirit. Inwardly, calculate
and wait: your surrender is a strategy, not a way of life. When the time comes,
and it inevitably will, the tables will turn. Their aggression will land them
in trouble, and that will put you in a position to rescue them, regaining
superiority. (You could also decide that you had had enough, and consign them
to oblivion.) Your charm has prevented them from foreseeing this or growing
suspicious. A whole revolution can be enacted without a single act of violence,
simply by waiting for the apple to ripen and fall. Symbol: The Mirror. Your
spirit holds a mirror up to others. When they see you they see themselves:
their values, their tastes, even their flaws. Their lifelong love affair with
their own image is comfortable and hypnotic; so feed it. No one ever sees what
is behind the mirror. Dangers T here are those who are immune to a Charmer;
particularly cynics, and confident types who do not need validation. These
people tend to view Charmers as slippery and deceitful, and they can make
problems for you. The solution is to do what most Charmers do by nature:
befriend and charm as many people as possible. Secure your power through
numbers and you will not have to worry about the few you cannot seduce.
Catherine the Great's kindness to everyone she met created a vast amount ofgood
will that paid off later. Also, it is sometimes charming to reveal a strategic
flaw. There is one person you dislike? Confess it openly, do not try to charm
such an enemy, and people will think you more human, less slippery. Disraeli
had such a scapegoat with his great nemesis, William Gladstone. The dangers of
political charm are harder to handle; your conciliatory, shifting, flexible
approach to politics will make enemies out of everyone who is a rigid believer
in a cause. Social seducers such as Bill Clinton and Henry Kissinger could
often win over the most hardened opponent with their personal charm, but they
could not be everywhere at once. Many members of the English Parliament thought
Disraeli a shifty conniver; in person his engaging manner could dispel such
feelings, but he could not address the entire Parliament one-on-one. In
difficult times, when people yearn for something substantial and firm, the
political charmer may be in danger. As Catherine the Great proved, timing is
everything. Charmers must know when to hibernate and when the times are ripe
for their persuasive powers. Known for their flexibility, they should sometimes
be flexible enough to act inflexibly. Zhou Enlai, the consummate chameleon,
could play the hard-core Communist when it suited him. Never become the slave
to your own powers of charm; keep it under control, something you can turn off
and on at will. Charisma is a presence that excites us. It comes from an inner
quality - self-confidence, sexual energy, sense ofpurpose, contentment-that
most people lack and want. This quality radiates outward, permeating the
gestures of Charismatics, making them seem extraordinary and superior, and
making us imagine there is more to them than meets the eye: they are gods,
saints, stars. Charismatics can learn to heighten their charisma with a
piercing gaze, fiery oratory, an air of mystery. They can seduce on a grand
scale. Learn to create the charismatic illusion by radiating intensity while remaining
detached. Charisma and Seduction C harisma is seduction on a mass level.
Charismatics make crowds of people fall in love with them, then lead them
along. The process of making them fall in love is simple and follows a path
similar to that of a one-on-one seduction. Charismatics have certain qualities
that are powerfully attractive and that make them stand out. This could be
their selfbelief, their boldness, their serenity. They keep the source of these
qualities mysterious. They do not explain where their confidence or contentment
comes from, but it can be felt by everyone; it radiates outward, without the
appearance of conscious effort. The face of the Charismatic is usually
animated,full of energy, desire, alertness-the look of a lover, one that is
instantly appealing, even vaguely sexual. We happily follow Charismatics
because we like to be led, particularly by people who promise adventure or
prosperity. We lose ourselves in their cause, become emotionally attached to
them, feel more alive by believing in them-we fall in love. Charisma plays on
repressed sexuality, creates an erotic charge. Yet the origins of the word lie
not in sexuality but in religion, and religion remains deeply embedded in
modern charisma. Thousands of years ago, people believed in gods and spirits,
but few could ever say that they had witnessed a miracle, a physical
demonstration of divine power. A man, however, who seemed possessed by a divine
spirit-speaking in tongues, ecstatic raptures, the expression of intense
visions-would stand out as one whom the gods had singled out. And this man, a
priest or a prophet, gained great power over others. What made the Hebrews
believe in Moses, follow him out of Egypt, and remain loyal to him despite
their endless wandering in the desert? The look in his eye, his inspired and
inspiring words, the face that literally glowed when he came down from Mount
Sinai-all these things gave him the appearance of having direct communication
with God, and were the source of his authority. And these were what was meant
by "charisma," a Greek word referring to prophets and to Christ
himself. In early Christianity, charisma was a gift or talent vouchsafed by
God's grace and revealing His presence. Most of the great religions were
founded by a Charismatic, a person who physically displayed the signs of God's
favor. Over the years, the world became more rational. Eventually people came
to hold power not by divine right but because they won votes, or proved their
competence. The great early-twentieth-century German soci- "Charisma"
shall be understood to refer to an extraordinary quality of a person,
regardless of whether this quality is actual, alleged or presumed.
"Charismatic authority," hence, shall refer to a rule over men,
whether predominately extern l or predominately internal, to which the governed
submit because of their belief in the extraordinary quality of the specific
person. -MAX WEBER, FROM MAX WEBER: ESSAYS IN SOCIOLOGY. GERTH MILLS And the
Lord said to Moses, "Write these words; in accordance with these words I
have made a covenant with you and with Israel." And he was there with the
Lordforty days and forty nights; he neither ate bread nor drank water. And he
wrote upon the tables the words of the covenant, the ten commandments. When
Moses came down from Mount Sinai, with the two tables of the testimony in his
hand as he came down from the mountain, Moses did not know that the skin of his
face shone because he had been talking with God. And when Aaron and all the
people of Israel saw Moses, behold, the skin of his face shone, and they were
afraid to come near him. But Moses called to them; and Aaron and all the
leaders of the congregation returned to him, and Moses talked them. And
afterward all the people of Israel came near, and he gave them in commandment
all that the Lord had spoken with him in Mount Sinai. And when Moses had
finished speaking with them, he put a veil on his face; but whenever Moses went
in before the Lord to speak with him, he took the veil off, until he came out;
and when he came out, and told the people of Israel what he was commanded, the
people of Israel saw the face of Moses, that the skin of Moses's face shone;
and Moses would put the veil upon his face again, until he went in to speak
with him. -EXODUS ologist Max Weber,
however, noticed that despite our supposed progress, there were more
Charismatics than ever. What characterized a modern Charismatic, according to
Weber, was the appearance of an extraordinary quality in their character, the
equivalent of a sign of God's favor. How else to explain the power of a
Robespierre or a Lenin? More than anything it was the force of their magnetic
personalities that made these men stand out and was the source of their power.
They did not speak of God but of a great cause, visions of a future society.
Their appeal was emotional; they seemed possessed. And their audiences reacted
as euphorically as earlier audiences had to a prophet. When Lenin died, in
1924, a cult formed around his memory, transforming the communist leader into a
deity. Today, anyone who has presence, who attracts attention when he or she
enters a room, is said to possess charisma. But even these less-exalted types
reveal a trace of the quality suggested by the word's original meaning. Their
charisma is mysterious and inexplicable, never obvious. They have an unusual
confidence. They have a gift-often a smoothness with language-that makes them
stand out from the crowd. They express a vision. We may not realize it, but in
their presence we have a kind of religious experience: we believe in these
people, without having any rational evidence for doing so. When trying to
concoct an effect of charisma, never forget the religious source of its power.
You must radiate an inward quality that has a saintly or spiritual edge to it.
Your eyes must glow with the fire of a prophet. Your charisma must seem
natural, as if it came from something mysteriously beyond your control, a gift
of the gods. In our rational, disenchanted world, people crave a religious
experience, particularly on a group level. Any sign of charisma plays to this
desire to believe in something. And there is nothing more seductive than giving
people something to believe in and follow. Charisma must seem mystical, but
that does not mean you cannot learn certain tricks that will enhance the
charisma you already possess, or will give you the outward appearance of it.
The following are basic qualities that will help create the illusion of
charisma: Purpose. If people believe you have a plan, that you know where you
are going, they will follow you instinctively. The direction does not matter:
pick a cause, an ideal, a vision and show that you will not sway from your
goal. People will imagine that your confidence comes from somethingreal--just
as the ancient Hebrews believed Moses was in communion with God, simply because
he showed the outward signs. Purposefulness is doubly charismatic in times of
trouble. Since most people hesitate before taking bold action (even when action
is what is required), single-minded self-assurance will make you the focus of
attention. People will believe in you through the simple force of your
character. When Franklin Delano Roosevelt came to power amidst the Depression,
much of the public had little faith he could turn things around. But in his
first few months in office he displayed such confidence, such decisiveness and
clarity in dealing with the country's many problems, that the public began to
see him as their savior, someone with intense charisma. Mystery. Mystery lies
at charisma's heart, but it is a particular kind of mystery-a mystery expressed
by contradiction. The Charismatic may be both proletarian and aristocratic (Mao
Zedong), both cruel and kind (Peter the Great), both excitable and icily
detached (Charles de Gaulle), both intimate and distant (Sigmund Freud). Since
most people are predictable, the effect of these contradictions is
devastatingly charismatic. They make you hard to fathom, add richness to your
character, make people talk about you. It is often better to reveal your contradictions
slowly and subtly-if you throw them out one on top of the other, people may
think you have an erratic personality. Show your mysteriousness gradually and
word will spread. You must also keep people at arm's length, to keep them from
figuring you out. Another aspect of mystery is a hint of the uncanny. The
appearance of prophetic or psychic gifts will add to your aura. Predict things
authoritatively and people will often imagine that what you have said hascome
true. Saintliness. Most of us must compromise constantly to survive; saints do
not. They must live out their ideals without caring about the consequences. The
saintly effect bestows charisma. Saintliness goes far beyond religion:
politicians as disparate as George Washington and Lenin won saintly reputations
by living simply, despite their power-by matching their political values to
their personal lives. Both men were virtually deified after they died. Albert
Einstein too had a saintly aura-childlike, unwilling to compromise, lost in his
own world. The key is that you must already have some deeply held values; that
part cannot be faked, at least not without risking accusations of charlatanry
that will destroy your charisma in the long run. The next step is to show, as
simply and subtly as possible, that you live what you believe. Finally, the
appearance of being mild and unassuming can eventually turn into charisma, as
long as you seem completely comfortable with it. The source of Harry Truman's
charisma, and even of Abraham Lincoln's, was to appear to be an Everyman. That
devil of a man exercises a fascination on me that I cannot explain even to
myself and in such a degree that, though I fear neither God nor devil, when I
am in his presence I am ready to tremble like a child, and he could make me go
through the eye of a needle to throw myself into the fire. -GENERAL VANDAMME,
ON BONAPARTE [The masses ] have never thirsted after truth. They demand
illusions, and cannot do without them. They constantly give what is unreal
precedence over what is real; they are almost as strongly influenced by what is
untrue as by what is true. They have an evident tendency not to distinguish
between the two. -FREUD. Eloquence. A Charismatic relies on the power of words.
The reason is simple: words are the quickest way to create emotional
disturbance. They can uplift, elevate, stir anger, without referring to
anything real. During the Spanish Civil War, Dolores Gomez Ibarruri, known as
La Pasionaria, gave pro-Communist speeches that were so emotionally powerful as
to determine several key moments in the war. To bring off this kind of
eloquence, it helps if the speaker is as emotional, as caught up in words, as
the audience is. Yet eloquence can be learned: the devices La Pasionaria used-
catchwords, slogans, rhythmic repetitions, phrases for the audience to
repeat-can easily be acquired. Roosevelt, a calm, patrician type, was able to
make himself a dynamic speaker, both through his style of delivery, which was
slow and hypnotic, and through his brilliant use of imagery, alliteration, and
biblical rhetoric. The crowds at his rallies were often moved to tears. The
slow, authoritative style is often more effective than passion in the long run,
for it is more subtly spellbinding, and less tiring. Theatricality. A Charismatic
is larger than life, has extra presence. Actors have studied this kind of
presence for centuries; they know how to stand on a crowded stage and command
attention. Surprisingly, it is not the actor who screams the loudest or
gestures the most wildly who works this magic best, but the actor who stays
calm, radiating self-assurance. The effect is ruined by trying too hard. It is
essential to be self-aware, to have the ability to see yourself as others see
you. De Gaulle understood that self-awareness was key to his charisma; in the
most turbulent circumstances-the Nazi occupation of France, the national
reconstruction after World War II, an army rebellion in Algeria-he retained an
Olympian composure that played beautifully against the hysteria of his colleagues.
When he spoke, no one could take their eyes off him. Once you know how to
command attention this way, heighten the effect by appearing in ceremonial and
ritual events that are full of exciting imagery, making you look regal and
godlike. Flamboyancy has nothing to do with charisma-it attracts the wrong kind
of attention. Uninhibitedness. Most people are repressed, and have little
access to their unconscious-a problem that creates opportunities for the
Charismatic, who can become a kind of screen on which others project their
secret fantasies and longings. You will first have to show that you are less
inhibited than your audience-that you radiate a dangerous sexuality, have no
fear of death, are delightfully spontaneous. Even a hint of these qualities will
make people think you more powerful than you are. In the 1850s a bohemian
American actress, Adah Isaacs Menken, took the world by storm through her
unbridled sexual energy, and her fearlessness. She would appear on stage
half-naked, performing death-defying acts; few women could dare such things in
the Victorian period, and a rather mediocre actress became a figure of cultlike
adoration. An extension of your being uninhibited is a dreamlike quality in
your work and character that reveals your openness to your unconscious. It was
the possession of this quality that transformed artists like Wagner and Picasso
into charismatic idols. Its cousin is a fluidity of body and spirit; while the
repressed are rigid, Charismatics have an ease and an adaptability that show
their openness to experience. Fervency. You need to believe in something, and
to believe in it strongly enough for it to animate all your gestures and make
your eyes light up. This cannot be faked. Politicians inevitably lie to the
public; what distinguishes Charismatics is that they believe their own lies,
which makes them that much more believable. A prerequisite for fiery belief is
some great cause to rally around-a crusade. Become the rallying point for
people's discontent, and show that you share none of the doubts that plague
normal humans. In 1490, the Florentine Girolamo Savonarola railed at the
immorality of the pope and the Catholic Church. Claiming to be divinely
inspired, he became so animated during his sermons that hysteria would sweep
the crowd. Savonarola developed such a following that he briefly took over the
city, until the pope had him captured and burned at the stake. People believed
in him because of the depth of his conviction. His example has more relevance
today than ever: people are more and more isolated, and long for communal
experience. Let your own fervent and contagious faith, in virtually anything,
give them something to believe in. Vulnerability. Charismatics display a need
for love and affection. They are open to their audience, and in fact feed off
its energy; the audience in turn is electrified by the Charismatic, the current
increasing as it passes back and forth. This vulnerableside to charisma softens
the self-confident side, which can seem fanatical and frightening. Since
charisma involves feelings akin to love, you in turn must reveal your love for
your followers. This was a key component to the charisma that Marilyn Monroe
radiated on camera. "I knew I belonged to the Public," she wrote in
her diary, "and to the world, not because I was talented or even beautiful
but because I had never belonged to anything or anyone else. The Public was the
only family, the only Prince Charming and the only home I had ever dreamed
of." In front of a camera, Monroe suddenly came to life, flirting with and
exciting her unseen public. If the audience doesnot sense this quality in you
they will turn away from you. On the other hand, you must never seem
manipulative or needy. Imagine your public as a single person whom you are trying
to seduce-nothing is more seductive to people than the feeling that they are
desired. Adventurousness. Charismatics are unconventional. They have an air of
adventure and risk that attracts the bored. Be brazen and courageous in your
actions-be seen taking risks for the good of others. Napoleon made sure his
soldiers saw him at the cannons in battle. Lenin walked openly on the streets,
despite the death threats he had received. Charismatics
thriveintroubledwaters;acrisissituationallowsthemtoflaunt their daring, which
enhances their aura. John F. Kennedy came to life in dealing with the Cuban
missile crisis, Charles de Gaulle when he confronted rebellion in 102 In such
conditions, where half the battle was hand- to-hand, concentrated into a small
space, the spirit and example of the leader countedfor much. When we remember
this, it becomes easier to understand the astonishing dfect of Joan's presence
upon the French troops. Her position as a leader was a unique one. She was not
a professional soldier; she was not really a soldier at all; she was not even a
man. She was ignorant of war. She was a girl dressed up. But she believed, and
had made others willing to believe, that she was the mouthpiece of God. • On
Friday, April 29th, 1429, the news spread in Orleans that a force, led by the
Pucelle of Domremy, was on its way to the relief of the city, a piece of news
which, as the chronicler remarks, comforted them greatly.-VITA SACKVILLE-WEST,
SAINTJOAN OF ARC Algeria. They needed these problems to seem charismatic, and in
fact some have even accused them of stirring up situations (Kennedy through his
brinkmanship style of diplomacy, for instance) that played to their love of
adventure. Show heroism to give yourself a charisma that will last you
alifetime.Conversely, the slightest sign of cowardice or timidity will ruin
whatever charisma you had. Magnetism. If any physical attribute is crucial in
seduction, it is the eyes. They reveal excitement, tension, detachment, without
a word being spoken. Indirect communication is critical in seduction, and also
in charisma. The demeanor of Charismatics may be poised and calm, but their
eyes are magnetic; they have a piercing gaze that disturbs their targets'
emotions, exerting force without words or action. Fidel Castro's aggressive
gaze can reduce his opponents to silence. When Benito Mussolini was challenged,
he would roll his eyes, showing the whites in a way that frightened people.
President Kusnasosro Sukarno of Indonesia had a gaze that seemed as if it could
have read thoughts. Roosevelt could dilate his pupils at will, making his stare
both hypnotizing and intimidating. The eyes of the Charismatic never show fear
or nerves. All of these skills are acquirable. Napoleon spent hours in front of
a mirror, modeling his gaze on that of the great contemporary actor Talma. The
key is self-control. The look does not necessarily have to be aggressive; it
can also show contentment. Remember: your eyes can emanate charisma, but they
can also give you away as a faker. Do not leave such an important attribute to
chance. Practice the effect you desire. Genuine charisma thus means the ability
to internally generate and externally express extreme excitement, an ability
which makes one the object of intense attention and unre- flective imitation by
others. -LI AH GREENFIELD Charismatic Types-Historical Examples The miraculous
prophet. In the year 1425, Joan of Arc, a peasant girl from the French village
of Domremy, had her first vision: "I was in my thirteenth year when God
sent a voice to guide me." The voice was that of Saint Michael and he came
with a message from God: Joan had been chosen to rid France of the English
invaders who now ruled most of the country, and of the resulting chaos and war.
She was also to restore the French crown to the prince-the Dauphin, later
Charles VII-who was its rightful heir. Saint Catherine and Saint Margaret also
spoke to Joan. Her visions were extraordinarily vivid: she saw Saint Michael,
touched him, smelled him. The Charismatic • 103 At first Joan told no one what
she had seen; for all anyone knew, she was a quiet farm girl. But the visions
became even more intense, and so in 1429 she left Domremy, determined to
realize the mission for which God had chosen her. Her goal was to meet Charles
in the town of Chinon, where he had established his court in exile. The
obstacles were enormous: Chinon was far, thejourney was dangerous, and Charles,
even if she reached him, was a lazy and cowardly young man who was unlikely to
crusade against the English. Undaunted, she moved from village to village,
explaining her mission to soldiers and asking them to escort her to Chinon.
Young girls with religious visions were a dime a dozen at the time, and there
was nothing in Joan's appearance to inspire confidence; one soldier, however,
Jean de Metz, was intrigued with her. What fascinated him was the detail of her
visions: she would liberate the besieged town of Orleans, have the king crowned
at the cathedral in Reims, lead the army to Paris; she knew how she would be
wounded, and where; the words she attributed to Saint Michael were quite unlike
the language of a farm girl; and she was so calmly confident, she glowed with
conviction. De Metz fell under her spell. He swore allegiance and set out with
her for Chinon. Soon others offered assistance, too, and word reached Charles
of the strange young girl on her way to meet him.On the 350-mile road to
Chinon, accompanied only by a handful of soldiers, through a land infested with
warring bands, Joan showed neither fear nor hesitation. The journey took
several months. When she finally arrived, the Dauphin decided to meet the girl
who had promised to restore him to his throne, despite the adviceof his
counselors; but he was bored, and wanted amusement, and decided to play a trick
on her. She was to meet him in a hall packed with courtiers; to test her
prophetic powers, he disguised himself as one of these men, and dressed another
man as the prince. Yet when Joan arrived, to the amazement of the crowd, she
walked straight up to Charles and curtseyed: "The King of Heaven sends me
to you with the message that you shall be the lieutenant of the King of Heaven,
who is the king of France." In the talk that followed, Joan seemed to echo
Charles's most private thoughts, while once again recounting in extraordinary
detail the feats she would accomplish. Days later, this indecisive, flighty man
declared himself convinced and gave her his blessing to lead a French army
against the English. Miracles and saintliness aside, Joan of Arc had certain
basic qualities that made her exceptional. Her visions were intense; she could
describe them in such detail that they had to be real. Details have that
effect: they lend a sense of reality to even the most preposterous statements.
Furthermore, in a time of great disorder, she was supremely focused, as if her
strength came from somewhere unworldly. She spoke with authority, and she
predicted things people wanted: the English would be defeated, prosperity would
return. She also had a peasant's earthy common sense. She had surely heard
descriptions of Charles on the road to Chinon; once at court, she could Amongst
the surplus population living on the margin of society [in the Middle Ages ]
there was always a strong tendency to take as leader a layman, or maybe an
apostatefriar or monk, who imposed himself not simply as a holy man but as a
prophet or even as a living god. On the strength of inspirations or revelations
for which he claimed divine origin this leader would decree for his followers a
communal mission of vast dimensions and world-shaking importance. The
conviction of having such a mission, of being divinely appointed to carry out a
prodigious task, provided the disoriented and the frustrated with new bearings
and new hope. It gave them not simply a place in the world but a unique and
resplendent place. A fraternity of this kind felt itself an elite, set
infinitely apartfrom and above ordinary mortals, sharing also in his miraculous
powers. COHN, THE PURSUIT OF THE MILLENNIUM "How peculiar [Rasputin's] eyes
are," confesses a woman who had made efforts to resist his influence. She
goes on to say that every time she met him she was always amazed afresh at the
power of his glance, which it was impossible to withstand for any considerable
time. There was something oppressive inthis kind and gentle, but at the same
time sly and cunning, glance; people were helpless under the spell of the
powerful will which could be felt in his whole being. However tired you might
be of this charm, and however much you wanted to escape it, somehow or other
you always found yourself attracted back and held. • A young girl who had heard
of the strange new saint camefrom her province to the capital, and visited him
in search of edification and spiritual instruction. She had never seen either
him or a portrait of him before, and met him for the first time in his house.
When he came up to her and spoke to her, she thought him like one of the
peasant preachers she had often seen in her own country home. His gentle,
monastic gaze and the plainly parted light brown hair around the worthy simple
face, all at first inspired her confidence. But when he came nearer to her,
shefelt immediately that another quite different man, mysterious, crafty, and
corrupting, looked out from behind the eyes that radiated goodness and
gentleness. • He sat down opposite her, edged quite close up to her, and his
light blue eyes changed color, and became deep and have sensed the trick he was
playing on her, and could have confidently picked out his pampered face in the
crowd. The following year, her visions abandoned her, and her confidence as
well-shemade many mistakes, leading to her capture by the English. She was
indeed human. We may no longer believe in miracles, but anything that hints at
strange, unworldly, even supernatural powers will create charisma. The
psychology is the same: you have visions of the future, and of the wondrous
things you can accomplish. Describe these things in great detail, with an air
authority, and suddenly you stand out. And if your prophecy-of prosperity,
say-is just what people want to hear, they are likely to fall under spell and
to see later events as a confirmation of your predictions. Exhibit remarkable
confidence and people will think your confidence comes from real knowledge. You
will create a self-fulfilling prophecy: people's belief in you will translate
into actions that help realize your visions. Any hint of success will make them
see miracles, uncanny powers, the glow of charisma. The authentic animal. One
day in 1905, the St. Petersburg salon of Countess Ignatiev was unusually full.
Politicians, society ladies, and courtiers had all arrived early to await the
remarkable guest of honor: Grigori Efimovich Rasputin, a forty-year-old
Siberian monk who had made a name for himself throughout Russia as a healer,
perhaps a saint. When Rasputinarrived, few could disguise their disappointment:
his face was ugly, his hair was stringy,hewas gangly and awkward. They wondered
why they had come. But then Rasputin approached them one by one, wrapping his
big hands around their fingers and gazing deep into their eyes. At first his
gaze was unsettling: as he looked them up and down, he seemed to be probing
andjudging them. Yet suddenly his expression would change, and kindness, joy,
and understanding would radiate from his face. Several of the ladies he
actually hugged, in a most effusive manner. This startling contrast had
profound effects. The mood in the salon soon changed from disappointment to
excitement. Rasputin's voice was so calm and deep; his language was coarse, yet
the ideas it expressed were delightfully simple, and had the ring of great
spiritual truth. Then, just as the guests were beginning to relax with this
dirty-looking peasant, his mood suddenly changed to anger: "I know you, I
can read your souls. You are all too pampered. . . . These fine clothes and
arts of yours are useless and pernicious. Men must learn to humble themselves!
You must be simpler, far, far simpler. Only then will God come nearer to
you." The monk's face grew animated, his pupils expanded, he looked
completely different. How impressive that angry look was, recalling Jesus
throwing the moneylenders from the temple. Now Rasputin calmed down, returned
to being gracious, but the guests already saw him as someone strange and
remarkable. Next, in a performance he would soon repeat in salons throughout
the city, he led the guests in a folk song, and as they sang, he began to
dance, a strange uninhibited dance of his own design, and as he danced, he
circled the most attractive women there, and with his eyes invited them to join
him. The dance turned vaguely sexual; as his partners fell under his spell, he
whispered suggestive comments in their ears. Yet none of them seemed to be
offended. Over the next few months, women from every level of St. Petersburg
society visited Rasputin in his apartment. He would talk to them of spiritual
matters, but then without warning he would turn sexual, murmuring the crassest
come-ons. He would justify himself through spiritual dogma: how can you repent
if you have not sinned? Salvation only comes to those who go astray. One of the
few who rejected his advances was asked by a friend, "How can one refuse
anything to a saint?" "Does a saint need sinful love?" she
replied. Her friend said, "He makes everything that comes near him holy. I
have already belonged to him, and I am proud and happy to have done so."
"But you are married! What does your husband say?" "He considers
it a very great honor. If Rasputin desires a woman we all think it a blessing
and a distinction, our husbands as well as ourselves." Rasputin's spell
soon extended over Czar Nicholas and more particularly over his wife, the
Czarina Alexandra, after he apparently healed their son from a life-threatening
injury. Within a few years, he had become the most powerful man in Russia, with
total sway over the royal couple. People are more complicated than the masks
they wear in society. The man who seems so noble and gentle is probably
disguising a dark side, which often come out in strange ways; if his nobility
and refinement are in fact a put-on, sooner or later the truth will out, and
his hypocrisy will disappoint and alienate. On the other hand, we are drawn to
people who seem more comfortably human, who do not bother to disguise their contradictions.
This was the source of Rasputin's charisma. A man so authentically himself, so
devoid of self-consciousness or hypocrisy, was immensely appealing. His
wickedness and saintliness were so extreme that it made him seem larger than
life. The result was a charismatic aura that was immediate and preverbal; it
radiated from his eyes, and from the touch of his hands. Most of us are a mix
of the devil and the saint, the noble and the ignoble, and we spend our lives
trying to repress the dark side. Few of us can give free rein to both sides, as
Rasputin did, but we can create charisma to a smaller degree by ridding
ourselves of self-consciousness, and of the discomfort most of us feel about
our complicated natures. You cannot help being the way you are, so be genuine.
That is what attracts us to animals: beautiful and cruel, they have no
self-doubt. That quality is doubly fascinating in humans. Outwardly people may
condemn your dark side, but it is not virtue alone that creates charisma;
anything extraordinary will do. Do not apologize or go halfway. The more
unbridled you seem, the more magnetic the effect. dark. A keen glance reached
her from the comer of his eyes, bored into her, and held her fascinated. A
leaden heaviness overpowered her limbs as his great wrinkled face, distorted
with desire, came closer to hers. She felt his hot breath on her cheeks, and
saw how his eyes, burning from the depths of their sockets, furtively roved
over her helpless body, until he dropped his lids with a sensuous expression.
His voice had fallen to a passionate whisper, and he murmured strange,
voluptuous words in her ear. • Just as she was on the point of abandoning
herself to her seducer, a memory stirred in her dimly and as if from some far
distance; she recalled that she had come to ask him about God. FULOP-MILLER,
RASPUTIN: THE HOLY DEVIL By its very nature, the existence of
charismaticauthority is specifically unstable. The holder may forego his
charisma; he may feel "forsaken by his God," as Jesus did on the
cross; he may prove to his that "virtue is gone out of him." It is
then that his mission is extinguished, and hope waits and searches for a new
holder of charisma. WEBER: ESSAYS IN SOCIOLOGY. GERTH AND WRIGHT MILLS The
demonic performer. Throughout his childhood Elvis Presley was thought a strange
boy who kept pretty much to himself. In high school in Memphis, Tennessee, he
attracted attention with his pompadoured hair and sideburns, his pink and black
clothing, but people who tried to talk to him found nothing there-he was either
terribly bland or hopelessly shy. At the school prom, he was the only boy who
didn't dance. He seemed lost in a private world, in love with the guitar he
took everywhere. At the Ellis Auditorium, at the end of an evening of gospel
music or wrestling, the concessions manager would often find Elvis onstage,
miming a performance and taking bows before an imaginary audience. Asked to
leave, he would quietly walk away. He was a very polite young man. In 1953,
just out of high school, Elvis recorded his first song, in a local studio. The
record was a test, a chance for him to hear his own voice. A year later the
owner of the studio, Sam Phillips, called him in to record two blues songs with
a couple of professional musicians. They worked for hours, but nothing seemed
to click; Elvis was nervous and inhibited. Then, near the end of the evening,
giddy with exhaustion, he suddenly let loose and started to jump around like a
child, in a moment of complete selfabandon. The other musicians joined in, the
song getting wilder and wilder. Phillips's eyes lit up-he had something here. A
month later Elvis gave his first public performance, outdoors in a Memphis
park. He was as nervous as he had been at the recording session, and could only
stutter when he had to speak; but once he broke into song, the words came out.
The crowd responded excitedly, rising to peaks at certain moments. Elvis
couldn't figure out why. "I went over to the manager after the song,"
he later said, "and I asked him what was making the crowd go nuts. He told
me, 'I'm not really sure, but I think that every time you wiggle your left leg,
they start to scream. Whatever it is, just don't stop.' A single Elvis recorded
in 1954 became a hit. Soon he was in demand. Going onstage filled him with
anxiety and emotion, so much so that he became a different person, as if
possessed. "I've talked to some singers and they get a little nervous, but
they say their nerves kind of settle down they get into it. Mine never do. It's
sort of this energy something maybe like sex." Over the next few months he
discovered more gestures and sounds-twitching dance movements, a more tremulous
voice-that made the crowds go crazy, particularly teenage girls. Within a year
he had become the hottest musician in America. His concerts were exercises in
mass hysteria. Elvis Presley had a dark side, a secret life. (Some have
attributed it to the death, at birth, of his twin brother.) This dark side he
deeply repressed as a young man; it included all kinds of fantasies which he
could only give in to when he was alone, although his unconventional clothing
may also have been a symptom of it. When he performed, though, he was able to
let these demons loose. They came out as a dangerous sexual power. Twitching,
androgynous, uninhibited, he was a man enacting strange fantasies before the
public. The audience sensed this and was excited by it. It wasn't a flamboyant
style and appearance that gave Elvis charisma, but rather the electrifying
expression of his inner turmoil. A crowd or group of any sort has a unique
energy. Just below the surface is desire, a constant sexual excitement that has
to be repressed because it is socially unacceptable. If you have the ability to
rouse those desires, the crowd will see you as having charisma. The key is
learning to access your own unconscious, as Elvis did when he let go. You are
full of an excitement that seems to come from some mysterious inner source.
Your uninhibitedness will invite other people to open up, sparking a chain
reaction: their excitement in turn will animate you still more. The fantasies
you bring to the surface do not have to be sexual-any social taboo, anything
repressed and yearning for an outlet, will suffice. Make this felt in your
recordings, your artwork, your books. Social pressure keeps people so repressed
that they will be attracted to your charisma before they have even met you in
person. The Savior. In March of 1917, the Russian parliament forced the
country's ruler. Czar Nicholas, to abdicate and established a provisional
government. Russia was in rums. Its participation in World War I had been a
disaster; famine was spreading widely, the vast countryside was riven by
looting and lynch law, and soldiers were deserting from the army en masse.
Politically the country was bitterly divided; the main factions were the right,
the social democrats, and the left-wing revolutionaries, and each of these
groups was itself afflicted by dissension. Into this chaos came the
forty-seven-year-old Vladimir Ilyich Lenin. A Marxist revolutionary, the leader
of the Bolshevik Communist party, he had suffered a twelve-year exile in Europe
until, recognizing the chaos overcoming Russia as the chance he had long been
waiting for, he had hurried back home. Now he called for the country to end its
participation in the war and for an immediate socialist revolution. In the
first weeks after his arrival, nothing could have seemed more ridiculous. As a
man, Lenin looked unimpressive; he was short and plain-featured. He had also
spent years away in Europe, isolated from his people and immersed in reading
and intellectual argument. Most important, his party was small, representing
only a splinter group within the loosely organized left coalition. Few took him
seriously as a national leader. Undaunted, Lenin went to work. Wherever he
went, he repeated the same simple message; end the war, establish the rule of
the proletariat, abolish private property, redistribute wealth. Exhausted with
the nation's endless political infighting and the complexity of its problems,
people began to listen. Lenin was so determined, so confident. He never lost
his cool. In the midst of a raucous debate, he would simply and logically
debunk each one of his adversaries' points. Workers and soldiers were im- He is
their god. He leads them like a thing \ Made by some other deity than nature, \
That shapes man better; and they follow him \ Against us brats with no less
confidence \ Than boys pursuing summer butterflies \ Or butchers killing flies.
. . . -WILLI AMS HAKES PE ARE, CORIOLANUS The roof did lift as Presley came
onstage. He sang for twenty-five minutes while the audience erupted like Mount
Vesuvius. "I never saw such excitement and screaming in my entire life,
ever before or since," said I film director Hal ] Kanter. As an observer,
he describ-ed being stunned by "an exhibition of public mass hysteria ...
a tidal wave of adoration surging up from 9,000 people, over the wall of police
flanking the stage, up over the flood-lights, to the performer and beyond him,
lifting him to frenzied heights of response." -A DESCRIPTION OFPRESLEY'S
CONCERT AT THE HAYRIDE THEATER, SHREVEPORT, LOUISIANA, DECEMBER 17, 1956, IN
PETER WHITMER, THE INNER ELVIS: A PSYCHOLOGICAL BIOGRAPHY OF ELVIS AARON
PRESLEY No one could so fire others with theif plans, no one could so impose
his will and conquer by force of his personality as this seemingly so ordinary
and somewhat coarse man who lacked any obvious sources of charm. . . . Neither
Plekhanov nor Martov nor anyone else possessed the secret radiating from Lenin
of positively hypnotic effect upon people-I would even say, domination of them.
Plekhanov was treated with deference, Martov was loved, but Lenin alone was
followed unhesitatingly as the only indisputable leader. For only Lenin
represented that rare phenomenon, especially rare in Russia, of a man of iron
will and indomitable energy who combines fanatical faith in the movement, the
cause, with no less faith in himself. POTRESOV, QUOTED IN DANKWARTA. RUSTOW,
ED.. PHILOSOPHERS AND KINGS: STUDIES IN LEADERSHIP "I had hoped to see the
mountain eagle of our party, the great man, great physically as well as
politically. I had fancied Lenin as a giant, stately and imposing. Mow great
was my disappointment to see a most ordinary-looking man, below average height,
in no way, literally in no way distinguishable from ordinary mortals. STALIN,
ON MEETING LENIN FOR THE FIRST TIME IN 1905,QUOTED IN RONALD W. CLARK, LENIN
:THE MAN BEHIND THE MASK pressed by his firmness. Once, in the midst of a
brewing riot, Lenin amazed his chauffeur by jumping onto the running board of
his car and directing the way through the crowd, at considerable personal risk.
Told that his ideas had nothing to do with reality, he would answer, "So
much the worse for reality!" Allied to Lenin's messianic confidence in his
cause was his ability to organize. Exiled in Europe, his party had been
scattered and diminished; in keeping them together he had developed immense
practical skills. In front of a large crowd, he was a also powerful orator. His
speech at the First All- Russian Soviet Congress made a sensation; either
revolution or a bourgeois government, he cried, but nothing in between-enough
of this compromise in which the left was sharing. At a time when other
politicians were scrambling desperately to adapt to the national crisis, and
seemed weak in the process, Lenin was rock stable. His prestige soared, as did
the membership of the Bolshevik party Most astounding of all was Lenin's effect
on workers, soldiers, and peasants. He would address these common people
wherever he found them-in the street, standing on a chair, his thumbs in his
lapel, his speech an odd mix of ideology, peasant aphorisms, and revolutionary
slogans. They would listen, enraptured. When Lenin died, in 1924-seven years
after single- handedly opening the way to the October Revolution of 1917, which
had swept him and the Bolsheviks into power-these same ordinary Russians went
into mourning. They worshiped at his tomb, where his body was preserved on
view; they told stories about him, developing a body of Lenin folklore;
thousands of newborn girls were christened "Ninel," Lenin backwards.
This cult of Lenin assumed religious proportions. There all kinds of
misconceptions about charisma, which, paradoxically, only add to its mystique.
Charisma has little to do with an exciting physical appearance or a colorful
personality, qualities that elicit short-term interest. Particularly in times
of trouble, people are not looking for entertainment- they want security, a
better quality of life, social cohesion. Believe it or not, a plain-looking man
or woman with a clear vision, a quality of single- mindedness, and practical
skills can be devastatingly charismatic, provided it matched with some success.
Never underestimate the power of success in enhancing one's aura. But in a
world teeming with compromisers and fudgers whose indecisiveness only creates
more disorder, one clear-minded soul will be a magnet of attention-will have
charisma. One on one, or in a Zurich cafe before the revolution, Lenin had
little or no charisma. (His confidence was attractive, but many found his
strident manner irritating.) He won charisma when he was seen as the man who
could save the country. Charisma is not a mysterious quality that inhabits you
outside your control; it is an illusion in the eyes of those who see you as
having what they lack. Particularly in times of trouble, you can enhance that
illusion through calmness, resolution, and clear-minded practicality. It also
helps to have a seductivelysimple message. Call it the Savior Syndrome: once
people imagine you can save them from chaos, they will fall in love with you,
like a person who melts in the arms of his or her rescuer. And mass love equals
charisma. How else to explain the love ordinary Russians felt for a man as
emotionless and unexciting as Vladimir Lenin. The guru. According to the
beliefs of the Theosophical Society, every two thousand years or so the spirit
of the World Teacher, Lord Maitreya, inhabits the body of a human. First there
was Sri Krishna, born two thousand years before Christ; then there was Jesus
himself; and at the start of the twentieth century another incarnation was due.
One day in 1909, the theosophist Charles Leadbeater saw a boy on an Indian
beach and had an epiphany: this fourteen-year-old lad, Jiddu Krishnamurti,
would be the Teacher's next vehicle. Leadbeater was struck by the simplicity of
the boy, who seemed to lack the slightest trace of selfishness. The members of
the Theosophical Society agreed with his assessment and adopted this scraggly
underfed youth, whose teachers had repeatedly beaten him for stupidity. They
fed and clothed him and began his spiritual instruction. The scruffy urchin
turned into a devilishly handsome young man. In 1911, the theosophists formed
the Order of the Star in the East, a group intended to prepare the way for the
coming of the World Teacher. Krishnamurti was made head of the order. He was
taken to England, where his education continued, and everywhere he went he was
pampered and revered. His air of simplicity and contentment could not help but
impress. Soon Krishnamurti began to have visions. In 1922 he declared, "I
have drunk at the fountain of Joy and eternal Beauty. I am
God-intoxicated." Over the next few years he had psychic experiences that
the theosophists interpreted as visits from the World Teacher. But Krishnamurti
had actually had a different kind of revelation: the truth of the universe came
from within. No god, no guru, no dogma could ever make one realize it. He
himself was no god or messiah, but just another man. The reverence that he was
treated with disgusted him. In 1929, much to his followers' shock, he disbanded
the Order of the Star and resigned from the Theosophical . And so Krishnamurti
became a philosopher, determined to spread the truth he had discovered: you
must be simple, removing the screen of language and past experience. Through
these means anyone could attain contentment of the kind that radiated from
Krishnamurti. The theosophists abandoned him but his following grew larger than
ever. In California, where he spent much of his time, the interest in him
verged onculticadoration. The poet Robinson Jeffers said that whenever
Krishnamurti entered a room you could feel a brightness filling the space. The
writer Aldous Huxley met him in Los Angeles and fell under his spell. Hearing
him speak, he wrote: "It was like listening to the discourse of the
Buddha- such power, such intrinsic authority." The man radiated
enlightenment. The actor John Barrymore asked him to play the role of Buddha in
a film. Tirst and foremost there can be no prestige without mystery, for
familiarity breeds contempt. ...In the design, the demeanor and the mental
operations of a leader there must always be a "something" which
others cannot altogether fathom, which puzzles them, stirs them, and rivets
their attention ... to hold in reserve some piece of secret knowledge which may
any moment intervene, and the more effectively from being in the nature of a
surprise. The latent faith of the masses will do the rest. Once the leader has
been fudged capable of adding the weight of his personality to the known
factors of any situation, the ensuing hope and confidence will add immensely to
the faith reposed in him. -CHARLES DE GAULLE, THE OF THE SWORD. IN DAVID
SCHOENBRUN, THE THREE LIVES OF CHARLES DE GAULLE Only a month after Evita's
death, the newspaper vendors' union put forwardher name for canonization, and
although this gesture was an isolated one and was never taken seriously by the
Vatican, the idea of Evita's holiness remained with many people and was
reinforced by the publication of devotional literature subsidized by
government; by the renaming of cities, schools, and subway stations; and by the
stamping of medallions, the casting of busts, and the issuing of ceremonial
stamps. The time of the evening news broadcast was changedfrom 8:30 pm. to 8:25
P.M., the time when Evita had "passed into immortality," and each
month there were torch-lit processions on the twenty-sixth of the month, the day
of her death. On the first anniversary of her death, La Prensa printed a about
one of its readers seeing Evita's face in the face of the moon, and after this
there were more such sightings reported in the newspapers. For the most part,
official publications stopped short of claiming sainthood for her, but their
restraint was not always convincing. In the calendar for 1953 of the Buenos
Aires newspaper vendors, as in other unofficial images, she was depicted in the
traditional blue robes of the Virgin, her hands crossed, her sad head to one
side and surrounded by a halo. -NICHOLAS FRASER AND MARYSA NAYARRO. EVITA
(Krishnamurti politely declined.) When he visited India, hands would reach
outfrom the crowd to try to touch him through the open car window. People prostrated
themselves before him. Repulsed by all this adoration, Krishnamurti grew more
and more detached. He even talked about himself in the third person. In fact,
the ability to disengage from one's past and view the world anew was part of
his philosophy, yet once again the effect was the opposite of what he expected:
the affection and reverence people felt for him only grew. His followers fought
jealously for signs of his favor. Women in particular fell deeply in love with
him, although he was a lifelong celibate. Krishnamurti had no desire to be a
guru or a Charismatic, but he inadvertently discovered a law of human
psychology that disturbed him. People do not want to hear that your power comes
from years of effort or discipline. They prefer to think that it comes from
your personality, your character, something you were born with. They also hope
that proximity to the guru or Charismatic will make some of that power rub off
on them. They did not want to have to read Krishnamurti's books, or to spend
years practicing his lessons-they simply wanted to be near him, soak up his
aura, hear him speak, feel the light that entered the room with him.
Krishnamurti advocated simplicity as a way of opening up to the truth, but his
own simplicity justallowedpeople to see what they wanted in him, attributing
powers to him that he not only denied but ridiculed. This is the guru effect,
and it is surprisingly simple to create. The aura you are after is not the
fiery one of most Charismatics, but one of incandescence, enlightenment. An
enlightened person has understood something that makes him or her content, and
this contentment radiates outward. That is the appearance you want: you do not
need anything or anyone, you are fulfilled. People are naturally drawn to those
who emit happiness; maybe they can catch it from you. The less obvious you are,
the better: let people conclude that you are happy, rather than hearing it from
you. Let them see it in your unhurried manner, your gentle smile, your ease and
comfort. Keep your words vague, letting people imagine what they will.
Remember: being aloof and distant only stimulates the effect. People will fight
for the slightest sign of your interest. A guru is content and detached-a
deadly Charismatic combination. The drama saint. It began on the radio.
Throughout the late 1930s and early 1940s, Argentine women would hear the
plaintive, musical voice of Eva Duarte in one of the lavishly produced soap
operas that were so popular at the time. She never made you laugh, but how
often she could make you cry-with the complaints of a betrayed lover, or the
last words of Marie Antoinette. The very thought of her voice made you shiver
with emotion. And she was pretty, with her flowing blond hair and her serious
face, which was often on the covers of the gossip magazines. In 1943, those
magazines published a most exciting story: Eva had begun an affair with one of
the most dashing men in the new military government. Colonel Juan Peron. Now
Argentines heard her doing propaganda spots for the government, lauding the
"New Argentina" that glistened in the future. And finally, this fairy
tale story reached its perfect conclusion: in 1945 Juan and Eva married, and
the following year, the handsome colonel, after many trials and tribulations
(including a spell in prison, from which he was freed by the efforts of his
devoted wife) was elected president. He was a champion of th edescamisados -the
"shirtless ones," the workers and the poor, just as his wife was.
Only twenty-six at the time, she had grown up in poverty herself. Now that this
star was the first lady of the republic, she seemed to change. She lost weight,
most definitely; her outfits became less flamboyant, even downright austere;
and that beautiful flowing hair was now pulled back, rather severely. It was a
shame-the young star had grown up. But as Argentines saw more of the new Evita,
as she was now known, her new look affected them more strongly. It was the look
of a saintly, serious woman, one who was indeed what her husband called the
"Bridge of Love" between himself and his people. She was now on the
radio all the time, and listening to her was as emotional as ever, but she also
spoke magnificently in public. Her voice was lower and her delivery slower; she
stabbed the air with her fingers, reached out as if to touch the audience. And
her words pierced you to the core: "I left my dreams by the wayside in
order to watch over the dreams of others. ... I now place my soul at the side
of the soul of my people. I offer them all my energies so that my body may be a
bridge erected toward the happiness of all. Pass over it ... toward the supreme
destiny of the new fatherland." It was no longer only through magazines
and the radio that Evita made herself felt. Almost everyone was personally
touched by her in some way. Everyone seemed to know someone who had met her, or
who had visited her in her office, where a line of supplicants wound its way
through the hallways to her door. Behind her desk she sat, so calm and full of
love. Film crews recorded her acts of charity: to a woman who had lost
everything, Evita would give a house; to one with a sick child, free care in
the finest hospital. She worked so hard, no wonder rumor had it that she was
ill. And everyone heard of her visits to the shanty towns and to hospitals for
the poor, where, against the wishes of her staff, she would kiss people with
all kinds of maladies (lepers, syphilitic men, etc.) on the cheek. Once an
assistant appalled by this habit tried to dab Evita's lips with alcohol, to
sterilize them. This saint of a woman grabbed the bottle and smashed it against
the wall. Yes, Evita was a saint, a living madonna. Her appearance alone could
heal the sick. And when she died of cancer, in 1952, no outsider to Argentina
could possibly understand the sense of grief and loss she left behind. For
some, the country never recovered. As for me, I have the gift of electrifying
men. -NAPOLEON BONAPARTE, IN PIETER GEYL, NAPOLEON: FORAND AGAINST I do not
pretend to be a divine man, but I do believe in divine guidance, divine power,
and divine prophecy. I am not educated, nor am I an expert in any particular
field-but I am sincere and my sincerity is my credentials. -MALCOLM X, QUOTED
IN EUGENE VICTORWOLFENSTEIN, THE VICTIMS OF DEMOCRACY: MALCOLM X AND THIS BLACK
REVOLUTION Most of us live in a semi-somnambulistic state: we do our daily
tasks and the days fly by. The two exceptions to this are childhood and those
moments when we are in love. In both cases, ouremotions are more engaged, more
open and active. And we equate feeling emotional with feeling more alive. A
public figure who can affect people's emotions, who can make them feel communal
sadness, joy, or hope, has a similar effect. An appeal to the emotions is far
more powerful than an appeal to reason. Eva Peron knew this power early on, as
a radio actress. Her tremulous voice could make audiences weep; because of
this, people saw in her great charisma. She never forgot the experience. Her
every public act was framed in dramatic and religious motifs. Drama is condensed
emotion, and the Catholic religion is a force that reaches into your childhood,
hits you where you cannot help yourself. Evita's uplifted arms, her staged acts
of charity, her sacrifices for the common folk-all this went straight to the
heart. It was not her goodness alone that was charismatic, although the
appearance of goodness is alluring enough. It was her ability to dramatize her
goodness. You must leam to exploit the two great purveyors of emotion: drama
and religion. Drama cuts out the useless and banal in life, focusing on moments
of pity and terror; religion deals with matters of life and death. Make your
charitable actions dramatic, give your loving words religious import, bathe
everything in rituals and myths going back to childhood. Caughtupintheemotions
you stir, people will see over your head the halo of charisma. The deliverer.
In Harlem in the early 1950s, few African-Americans knew much about the Nation
of Islam, or ever stepped into its temple. The Nation preached that white
people were descended from the devil and that someday Allah would liberate the
black race. This doctrine had little meaning for Harlemites, who went to church
for spiritual solace and turned in practical matters to their local
politicians. But in 1954, a new minister for the Nation of Islam arrived in
Harlem. The minister's name was Malcolm X, and he was well-read and eloquent,
yet his gestures and words were angry. Word spread: whites had lynched
Malcolm's father. He had grown up in a juvenile facility, then had survived as
a small-time hustler before being arrested for burglary and spending six years
in prison. His short life (he was only twenty-nine at the time) had been one
long run-in with the law, yet look at him now-so confident and educated. No one
had helped him; he had done it all on his own. Harlemites began to see Malcolm
X everywhere, handing out fliers, addressing the young. He would stand outside
their churches, and as the congregation dispersed, he would point to the
preacher and say, "He represents the white man's god; I represent the
black man's god." The curious began to come to hear him preach at a Nation
of Islam temple. He would ask them to look at the actual conditions of their
lives: "When you get through looking at where you live, then . . . take a
walk across Central Park," he would tell them. "Look at the white
man's apartments. Look at his Wall Street!" His words were powerful,
particularly coming from a minister. In 1957, a young Muslim in Harlem
witnessed the beating of a drunken black man by several policemen. When the
Muslim protested, the police pummeled him senseless and carted him off to jail.
An angry crowd gathered outside the police station, ready to riot. Told that
only Malcolm X could forestall violence, the police commissioner brought him in
and told him to break up the mob. Malcolm refused. Speaking more temperately,
the commissioner begged him to reconsider. Malcolm calmly set conditions for
his cooperation: medical care for the beaten Muslim, and proper punishment for
the police officers. The commissioner reluctantly agreed. Outside the station,
Malcolm explained the agreement and the crowd dispersed. In Harlem and around
the country, he was an overnight hero- finally a man who took action.
Membership in his temple soared. Malcolm began to speak all over the United
States. He never read from a text; looking out at the audience,hemade eye
contact, pointed his finger. His anger was obvious, not so much in his tone-he
was always controlled and articulate-as in his fierce energy, the veins popping
out on his neck. Many earlier black leaders had used cautious words, and had
asked their followers to deal patiently and politely with their social lot, no
matter how unfair. What a relief Malcolm was. He ridiculed the racists, he
ridiculed the liberals, he ridiculed the president; no white person escaped his
scorn. If whites were violent, Malcolm said, the language of violence should be
spoken back to them, for it was the only language they understood.
"Hostility is good!" he cried out. "It's been bottled up too
long." In response to the growing popularity of the nonviolent leader
Martin Luther King, Ir., Malcolm said, "Anybody can sit. An old woman can
sit. A coward can sit. ... It takes a man to stand." Malcolm X had a
bracing effect on many who felt the same anger he did but were frightened to
express it. At his funeral-he was assassinated in 1965, at one of his
speeches-the actor Ossie Davis delivered the eulogy before a large and
emotional crowd: "Malcolm," he said, "was our own black shining
prince." Malcolm X was a Charismatic of Moses' kind: he was a deliverer.
The power of this sort of Charismatic comes from his or her expression of dark
emotions that have built up over years of oppression. In doing so, the
deliverer provides an opportunity for the release of bottled-up emotions by
other people-of the hostility masked by forced politeness and smiles.
Deliverers have to be one of the suffering crowd, only more so: their pain must
be exemplary. Malcolm's personal history was an integral part of his charisma.
His lesson-that blacks should help themselves, not wait for whites to lift them
up-meant a great deal more because of his own years in prison, and because he
had followed his own doctrine by educating himself, lifting himself up from the
bottom. The deliverer must be a living example of personal redemption. The
essence of charisma is an overpowering emotion that communicates itself in your
gestures. In your tone of voice, in subtle signs that are the more powerful for
being unspoken. You feel something more deeply than others, and no emotion is
more powerful and more capable of creating a charismatic reaction than hatred,
particularly if it comes from deep- rooted feelings of oppression. Express what
others are afraid to express and they will see great power in you. Say what
they want to say but cannot. Never be afraid of going too far. If you represent
a release from oppression, you have the leeway to go still farther. Moses spoke
of violence, of destroying every last one of his enemies. Language like this
brings the oppressed together and makes them feel more alive. This is not,
however, something that is uncontrollable on your part. Malcolm X felt rage
from early on, but only in prison did he teach himself the art of oratory, and
how to channel his emotions. Nothing is more charismatic than the sense that
someone is struggling with great emotion rather than simply giving in to it.
The Olympian actor. On lanuary 24, 1960 an insurrection broke out in Algeria,
then still a French colony. Led by right-wing French soldiers, its purpose was
to forestall the proposal of President Charles de Gaulle to grant Algeria the
right of self-determination. If necessary, the insurrectionists would take over
Algeria in the name of France. For several tense days, the seventy-year-old de
Gaulle maintained a strange silence. Then on lanuary 29, at eight in the
evening, he appeared on French national television. Before he had uttered a
word, the audience was astonished, for he wore his old uniform from World War
II, a uniform that everyone recognized and that created a strong emotional
response. De Gaulle had been the hero of the resistance, the savior of the
country at its darkest moment. But that uniform had not been seen for quite
some time. Then de Gaulle spoke, reminding his public, in his cool and
confident manner, of all they had accomplished together in liberating France
from the Germans. Slowly he moved from these charged patriotic issues to the
rebellion in Algeria, and the affront it presented to the spirit of the
liberation. He finished his address by repeating his famous words of lune 18,
1940: "Once again I call all Frenchmen, wherever they are, whatever they
are, to reunite with France. Vive la Republique! Vive la France!" The
speech had two purposes. It showed that de Gaulle was determined not to give an
inch to the rebels, and it reached for the heart of all patriotic Frenchmen,
particularly in the army. The insurrection quickly died, and no one doubted the
connection between its failure and de Gaulle's performance on television. The
following year, the French voted overwhelmingly in favor of
Alself-determination. On April 11, 1961, de Gaulle gave a press conference in
which he made it clear that France would soon grant the country full
independence. Eleven days later, French generals in Algeria issued a communique
stating that they had taken over the country and declaring a state of siege.
This was the most dangerous moment of all: faced with Algeria's imminent
independence, these right-wing generals would go all the way. A civil war could
break out, toppling de Gaulle's government. The following night, de
Gaulleappearedonceagain on television, once again wearing his old uniform. He
mocked the generals, comparing them to a South American junta. He talked calmly
and sternly. Then, suddenly, at the very end of the address, his voice rose and
even trembled as he called out to the audience: "Francoises, Frangais,
aidez-moi!" ("Frenchwomen, Frenchmen, help me!") It was the most
stirring moment of all his television appearances. French soldiers in Algeria,
listening on transistor radios, were overwhelmed. The next day they held a mass
demonstration in favor of de Gaulle. Two days later the generals surrendered.
On July 1, 1962, de Gaulle proclaimed Algeria's independence. In 1940, after
the German invasion of France, de Gaulle escaped to England to recruit an army
that would eventually return to France for the liberation. At the beginning, he
was alone, and his mission seemed hopeless. But he had the support of Winston
Churchill, and with Churchill's blessing he gave a series of radio talks that
the BBC broadcast to France. His strange, hypnotic voice, with its dramatic
tremolos, would enter French living rooms in the evenings. Few of his listeners
even knew what he looked like, but his tone was so confident, so stirring, that
he recruited a silent army of believers. In person, de Gaulle was a strange,
brooding man whose confident manner couldjust as easily irritate as win over.
But over the radio that voice had intense charisma. De Gaulle was the first
great master of modern media, for he easily transferred his dramatic skills to
television, where his iciness, his calmness, his total self-possession, made
audiences feel both comforted and inspired. The world has grown more fractured.
A nation no longer conies together on the streets or in the squares; it is
brought together in living rooms, where people watching television all over the
country can simultaneously be alone and with others. Charisma must now be communicable
over the airwaves or it has no power. But it is in some ways easier to project
on television, both because television makes a direct one-on-one appeal (the
Charismatic seems to address you ) and because charisma is fairly easy to fake
for the few moments you spend in front of the camera. As de Gaulle understood,
when appearing on television it is best to radiate calmness and control, to use
dramatic effects sparingly. De Gaulle's overall iciness made doubly effective
the brief moments in which he raised his voice, or let loose a biting joke. By
remaining calm and underplaying it, he hypnotized his audience. (Your face can
express much more if your voice is less strident.) He conveyed emotion
visually-the uniform, the setting-and through the use of certain charged
words:the liberation, Joan of Arc. The less he strained for effect, the more
sincere he appeared. All this must be carefully orchestrated. Punctuate your
calmness with surprises; rise to a climax; keep things short and terse. The
only thing that cannot be faked is self-confidence, the key component to
charisma since the days of Moses. Should the camera lights betray your
insecurity, all the tricks in the world will not put your charisma back
together again. Symbol: The Lamp. Invisible to the eye, a current flowing
through a wire in a glass vessel generates a heat that turns into candescence.
All we see is the glow. In the prevailing darkness, the Lamp lights the way.
Dangers O n a pleasant May day in 1794, the citizens of Paris gathered in a park
for the Festival of the Supreme Being. The focus of their attention was
Maximilien de Robespierre, head of the Committee of Public Safety, and the man
who had thought up the festival in the first place. The idea was simple; to
combat atheism, "to recognize the existence of a Supreme Being and the
Immortality of the Soul as the guiding forces of the universe." It was
Robespierre's day of triumph. Standing before the masses in his sky-blue suit
and white stockings, he initiated the festivities. The crowd adored him; after
all, he had safeguarded the purposes of the French Revolution through
theintensepoliticking that had followed it. The year before, he had initiated
the Reign of Terror, which cleansed the revolution of its enemies by sending
them to the guillotine. He had also helped guide the country through a war
against the Austrians and the Prussians. What made crowds, and particularly
women, love him was his incorruptible virtue (he lived very modestly), his
refusal to compromise, the passion for the revolution that was evident in
everything he did, and the romantic language of his speeches, which could not
fail to inspire. He was a god. The day was beautiful and augured a great future
for the revolution. Two months later, on July 26, Robespierre delivered a
speech that he thought would ensure his place in history, for he intended to
hint at the end of the Terror and a new era for France. Rumor also had it that
he was to call for a last handful of people to be sent to the guillotine, a
final group that threatened the safety of the revolution. Mounting the rostrum
to address the country's governing convention, Robespierre wore the same
clothes he had worn on the day of the festival. The speech was long, almost
three hours, and included an impassioned description of the values and virtues
he had helped protect. There was also talk of conspiracies, treacery, unnamed
enemies. The response was enthusiastic, but a little less so than usual. The
speech had tired many representatives. Then a lone voice was heard, that of a
man named Bourdon, who spoke against printing Robespierre's speech, a veiled
sign of disapproval. Suddenly others stood up on all sides, and accused him of
vagueness: he had talked of conspiracies and threats without naming the guilty.
Asked to be specific, he refused, preferring to name names later on. The next
day Robespierre stood to defend his speech, and the representatives shouted him
down. A few hours later, he was the one sent to the guillotine. On July 28,
amid a gathering of citizens who seemed to be in an even more festive mood than
at the Festival of the Supreme Being, Robespierre's head fell into the basket,
to resounding cheers. The Reign of Terror was over. Many of those who seemed to
admire Robespierre actually harbored a gnawing resentment of him-he was so
virtuous, so superior, it was oppressive. Some of these men had plotted against
him, and were waiting for the slightest sign of weakness-which appeared on that
fateful day when he gave his last speech. In refusing to name his enemies, he
had shown either a desire to end the bloodshed or a fear that they would strike
at him before he could have them killed. Fed by the conspirators, this one
spark turned into fire. Within two days, first a governing body and then a
nation turned against a Charismatic who two months before had been revered.
Charisma is as volatile as the emotions it stirs. Most often it stirs
sentiments of love. But such feelings are hard to maintain. Psychologists talk
of "erotic fatigue"-the moments after love in which you feel tired of
it, resentful. Reality creeps in, love turns to hate. Erotic fatigue is a
threat to all Charismatics. The Charismatic often wins love by acting the
savior, rescuing people from some difficult circumstance, but once they feel
secure, charisma is less seductive to them. Charismatics need danger and risk.
They are not plodding bureaucrats; some of them deliberately keep danger going,
as de Gaulle and Kennedy were wont to do, or as Robespierre did through the
Reign of Terror. But people tire of this, and at your first sign of weakness
they turn on you. The love they showed before will be matched by their hatred
now. The only defense is to master your charisma. Your passion, your anger,
your confidence make you charismatic, but too much charisma for too long
creates fatigue, and a desire for calmness and order. The better kind of
charisma is created consciously and is kept under control. When you need to you
can glow with confidence and fervor, inspiring the masses. But when the
adventure is over, you can settle into a routine, turning the heat,out, but
down. (Robespierre may have been planning that move, but it came a day too
late.) People will admire your self-control and adaptability. Their love affair
with you will move closer to the habitual affection of a man and wife. You will
even have the leeway to look a little boring, a little simple-a role that can
also seem charismatic, if played correctly. Remember: charisma depends on
success, and the best way to maintain success, after the initial charismatic
rush, is to be practical and even cautious. Mao Zedong was a distant, enigmatic
man who for many had an awe-inspiring charisma. He suffered many setbacks that
would have spelled the end of a less clever man, but after each reversal he
retreated, becoming practical, tolerant, flexible; at least for a while. This
protected him from the dangers of a counterreaction. There is another
alternative: to play the armed prophet. According to Machiavelli, although a
prophet may acquire power through his charismatic personality, he cannot long
survive without the strength to back it up. He needs an army. The masses will
tire of him; they will need to be forced. Being an armed prophet may not
literally involve arms, but it demands a forceful side to your character, which
you can back up with action. Unfortunately this means being merciless with your
enemies for as long as you retain power. And no one creates more bitter enemies
than the Charismatic. Finally, there is nothing more dangerous than succeeding
a Charismatic. These characters are unconventional, and their rule is personal
in style, ing stamped with the wildness of their personalities. They often
leave chaos in their wake. The one who follows after a Charismatic is left with
a mess, which the people, however, do not see. They miss their inspirer and
blame the successor. Avoid this situation at all costs. If it is unavoidable,
do not try to continue what the Charismatic started; go in a new direction. By
being practical, trustworthy, and plain-speaking, you can often generate a
strange kind of charisma through contrast. That was how Harry Truman not only
survived the legacy of Roosevelt but established his own type of charisma.
Daily life is harsh, and most of us constantly seek escape from it in fantasies
and dreams. Stars feed on this weakness; standing outfrom others through a
distinctive and appealing style, they make us want to watch them. At the same
time, they are vague and ethereal, keeping their distance, and letting us
imagine more than is there. Their dreamlike quality works on our unconscious;
we are not even aware how much we imitate them. Learn to become an object
offascination by projecting the glittering but elusive presence of the Star.
The Fetishistic Star O ne day in 1922, in Berlin, Germany, a casting call went
out for the part of a voluptuous young woman in a film called Tragedy of Love.
Of the hundreds of struggling young actresses who showed up, most would do
anything to get the casting director's attention, including exposing themselves.
There was one young woman in the line, however, who was simply dressed, and
performed none of the other girls' desperate antics. Yet she stood out anyway.
The girl carried a puppy on a leash, and had draped an elegant necklace around
the puppy's neck. The casting director noticed her immediately. He watched her
as she stood in line, calmly holding the dog in her arms and keeping to
herself. When she smoked a cigarette, her gestures were slow and suggestive. He
was fascinated by her legs and face, the sinuous way she moved, the hint of
coldness in her eyes. By the time she had come to the front, he had already
cast her. Her name was Marlene Dietrich. By 1929, when the Austrian-American
director Josef von Sternberg arrived in Berlin to begin work on the film The
Blue Angel, the twenty- seven-year-old Dietrich was well known in the Berlin
film and theater world. The Blue Angel was to be about a woman called Lola-Lola
who preys sadistically on men, and all of Berlin's best actresses wanted the
part-except, apparently, Dietrich, who made it known that she thought the role
demeaning; von Sternberg should choose from the other actresses he had in mind.
Shortly after arriving in Berlin, however, von Sternberg attended a performance
of a musical to watch a male actor he was considering for The Blue Angel The
star of the musical was Dietrich, and as soon as she came onstage, von
Sternberg found that he could not take his eyes off her. She stared at him
directly, insolently, like a man; and then there were those legs, and the way
she leaned provocatively against the wall. Von Sternberg forgot about the actor
he had come to see. He had found his Lola-Lola. Von Sternberg managed to
convince Dietrich to take the part, and immediately he went to work, molding
her into the Lola of his imagination. He changed her hair, drew a silver line
down her nose to make it seem thinner, taught her to look at the camera with
the insolence he had seen onstage. When filming began, he created a lighting
systemjust for her-a light that tracked her wherever she went, and was
strategically heightened by gauze and smoke. Obsessed with his
"creation," he followed her everywhere. No one else could go near
her. The cool, brightface which didn't ask for anything, which simply existed,
waiting-it was an empty face, he thought; a face that could change with any
wind of expression. One could dream into it anything. It was like a beautiful
empty house waiting for carpets and pictures. It had all possibilities-it could
become a palace or a brothel. It depended on the one who fdled it. How limited
by comparison was all that was already completed and labeled. - ERICH MARIA
REMARQUE, ON MARLENE DIETRICH, ARCH OF TRIUMPH Marlene Dietrich is not an
actress, like Sarah Bernhardt; she is a myth, like Phryne. -ANDRE: MALRAUX,
QUOTED IN EDGAR MORIN, THE STARS. TRANSLATED BY RICHARD HOWARD When Pygmalion
saw these women, living such wicked lives, he was revolted by the many faults
which nature has implanted in thefemale sex, and long lived a bachelor
existence, without any wife to share his home. But meanwhile, with marvelous
artistry, he skillfully carved a snowy ivory statue. He made it lovelier than
any woman born, and fell in love with his own creation. The statue had all the
appearance of a real girl, so that it seemed to be alive, to want to move, did
not modesty forbid. So cleverly did his art conceal its art. Pygmalion gazed in
wonder, and in his heart there rose a passionate love for this image of a human
form. Often he ran his hands over the work, feeling it to see whether it was
flesh or ivory, and would not yet admit thativory was all it was. He kissed the
statue, and imagined that it kissed him back, spoke to it and embraced it, and
thought he felt his fingers sink into the limbs he touched, so that he was
afraid lest a bruise appear where he had pressed the flesh. Sometimes he
addressed it in flattering speeches, sometimes brought the kind of presents
that girls enjoy. . . . He dressed the limbs of his statue in woman's robes,
and put rings on its fingers, long necklaces round its neck. . . . All this
finery became the image well, but it was no less lovely unadorned. Pygmalion
then placed the statue on a couch that was covered with cloths of Tynan purple,
laid its head to rest on soft down pillows, as if it could appreciate them, and
called it his bedfellow. • The festival of Venus, which is celebrated with the
greatest The Blue Angel was a huge success in Germany. Audiences were
fascinated with Dietrich: that cold, brutal stare as she spread her legs over a
stool, baring her underwear; her effortless way of commanding attention on
screen. Others besides von Sternberg became obsessed with her. A man dying of
cancer. Count Sascha Kolowrat, had one last wish: to see Marlene's legs in
person. Dietrich obliged, visiting him in the hospital and lifting up her
skirt; he sighed and said "Thank you. Now I can die happy." Soon
Paramount Studios brought Dietrich to Hollywood, where everyone was quickly
talking about her. At a party, all eyes would turn toward her when she came
into the room. She would be escorted by the most handsome men in Hollywood, and
would be wearing an outfit both beautiful and unusual-gold-lame pajamas, a
sailor suit with a yachting cap. The next day the look would be copied by women
all over town; next it would spread to magazines, and a whole new trend would
start. The real object of fascination, however, was unquestionably Dietrich's
face. What had enthralled von Sternberg was her blankness-with a simple
lighting trick he could make that face do whatever he wanted. Dietrich
eventually stopped working with von Sternberg, but never forgot what he had
taught her. One night in 1951, the director Fritz Lang, who was about to direct
her in the film Rancho Notorious, was driving past his office when he saw a
light flash in the window. Fearing a burglary, he got out of his car, crept up
the stairs, and peeked through the crack in the door: it was Diet- rich taking
pictures of herself in the mirror, studying her face from every angle. Marlene
Dietrich had a distance from her own self: she could study her face, her legs,
her body, as if she were someone else. This gave her the ability to mold her
look, transforming her appearance for effect. She could pose in just the way
that would most excite a man, her blankness letting him see her according to
his fantasy, whether of sadism, voluptuousness, or danger. And every man who
met her, or who watched her on screen, fantasized endlessly about her. The
effect worked on women as well; in the words of one writer, she projected
"sex without gender." But this selfdistance gave her a certain
coldness, whether on film or in person. She was like a beautiful object,
something to fetishize and admire the way we admire a work of art. The fetish
is an object that commands an emotional response and that makes us breathe life
into it. Because it is an object we can imagine whatever we want to about it.
Most people are too moody, complex, and reactive to let us see them as objects
that we can fetishize. The power of the Fetishistic Star comes from an ability
to become an object, and notjust any object but an object we fetishize, one
that stimulates a variety of fantasies. Fetishistic Stars are perfect, like the
statue of a Greek god or goddess. The effect is startling, and seductive. Its
principal requirement is self-distance. If you see yourself as an object, then
others will too. An ethereal, dreamlike air will heighten the effect. You are a
blank screen. Float through life noncommittally and people will want to seize
you and consume you. Of all the parts of your bodythat draw this fetishistic
attention, the strongest is the face; so learn to tune your face like an
instrument, making it radiate a fascinating vagueness for effect. And since you
will have to stand out from other Stars in the sky, you will need to develop an
attention-getting style. Dietrich was the great practitioner of this art; her
style was chic enough to dazzle, weird enough to enthrall. Remember, your own
image and presence are materials you can control. The sense that you are
engaged in this kind of play will make people see you as superior and worthy of
imitation. She had such natural poise . . . such an economy of gesture, that
she became as absorbing as a Modigliani. She had the one essential star
quality: she could be magnificent doing nothing. -BERLIN ACTRESS LILI DARVAS ON
MARLENE DIETRICH The Mythic Star O n July 2, 1960, a few weeks before that
year's Democratic National Convention, former President Harry Truman publicly
stated that John F. Kennedy-who had won enough delegates to be chosen his
party's candidate for the presidency-was too young and inexperienced for the
job. Kennedy's response was startling: he called a press conference, to be
televised live, and nationwide, on July 4. The conference's drama was
heightened by the fact that he was away on vacation, so that no one saw or
heard from him until the event itself. Then, at the appointed hour, Kennedy
strode into the conference room like a sheriff entering Dodge City. He began by
stating that he had run in all of the state primaries, at considerable expense
of money and effort, and had beaten his opponents fairly and squarely. Who was
Truman to circumvent the democratic process? "This is a young
country," Kennedy went on, his voice getting louder, "founded by
young men . . . and still young in heart. The world is changing, the old ways
will not do, . . . It is time for a new generation of leadership to cope with
new problems and new opportunities." Even Kennedy's enemies agreed that
his speech that day was stirring. He turned Truman's challenge around: the
issue was not his inexperience but the older generation's monopoly on power.
His style was as eloquent as his words, for his performance evoked films of the
time-Alan Ladd in Shane confronting the corrupt older ranchers, or James Dean
in Rebel Without a Cause. Kennedy even resembled Dean, particularly in his air
of cool detachment. A few months later, now approved as the Democrats'
presidential candidate, Kennedy squared off against his Republican opponent,
Richard Nixon, in their first nationally televised debate. Nixon was sharp; he
knew pomp all through Cyprus, was now in progress, andheifers, their crooked
horns gildedfor the occasion, had fallen at the altar as the axe struck their
snowy necks. Smoke was rising from the incense, when Pygmalion, having made his
offering, stood by the altar and timidly prayed, saying: "If you gods can
give all things, may I have as my wife, I pray-"henot dare to say:
"the ivory maiden," but finished: "one like the golden Venus,
present at her festival in person, understood what his prayers meant, and as a
sign that the gods were kindly disposed, the flames burned up three times,
shooting a tongue of fire into the air. When Pygmalion returned home, he made
straight for the statue of the girl he loved, leaned over the couch, and kissed
her. She seemed : he laid his lips on hers again, and touched her breast with
his hands-at his touch the ivory lost its hardness, and grew soft. -OVID
,METAMORPHOSES, TR ANS L ATEDB YM AR YM .INNES [John F.] Kennedy brought to
television news and photojournalism the components most prevalent in the world
of film: star quality and mythic story. his telegenic looks, skills at self
presentation, heroic fantasies, and creative intelligence, Kennedy was
brilliantly prepared to project a major screen persona. He appropriated the
discourses of mass culture, especially of Hollywood, and transferred them to
the news. By this strategy he made the news like dreams and like the movies-a
realm in which images played out scenarios that accorded with the viewer's
deepest yearnings. Never appearing in an actual fdm, but rather turning the
television apparatus into his screen, he became the greatest movie star of the
twentieth century. -JOHN HELLMANN, THE KENNEDY OBSESSION: THE MYTH OF JFK But
we have seen that, considered as a total the stars repeats, in its own
proportions, the history of the gods. Before the gods (before the stars) the
mythical universe (the screen) was peopled with specters or phantoms with the
glamour and magic of the double. • Several of these presences have
progressively assumed body and substance, have taken form, amplified, and
flowered into gods andgoddesses. And even as certain major gods of the ancient
pantheons metamorphose themselves into hero-gods of salvation, the
star-goddesses humanize and become new mediators between the fantastic world of
dreams and man's daily life on earth. The heroes of the movies are, in an
obviously attenuated way, mythological heroes in this of becoming divine. The
star is the actor or actress who absorbs some of the heroic - i.e., divinized
and mythic-substance of the hero or heroine of theenriches this substance by
the answers to the questions and debated with aplomb,quotingstatisticson the
accomplishments of the Eisenhower administration, in which he had served as
vice-president. But beneath the glare of the cameras, on black and white
television, he was a ghastly figure-his five o'clock shadow covered up with
powder, streaks of sweat on his brow and cheeks, his face drooping with
fatigue, his eyes shifting and blinking, his body rigid. What was he so worried
about? The contrast with Kennedy was startling. If Nixon looked only at his
opponent, Kennedy looked out at the audience, making eye contact with his
viewers, addressing them in their living rooms as no politician had ever done
before. If Nixon talked data and niggling points of debate, Kennedy spoke of
freedom, of building a new society, of recapturing America's pioneer spirit.
His manner was sincere and emphatic. His words were not specific, but he made
his listeners imagine a wonderful future. The day after the debate, Kennedy's
poll numbers soared miraculously, and wherever he went he was greeted by crowds
of young girls, screaming andjumping. His beautiful wife Jackie by his side, he
was a kind of democratic prince. Now his television appearances were events. He
was in due course elected president, and his inaugural address, also broadcast
on television, was stirring. It was a cold and wintry day. In the background,
Eisenhower sat huddled in coat and scarf, looking old and beaten. But Kennedy
stood hatless and coatless to address the nation: "I do not believe that
any of us would exchange places with any other people or any other generation. The
energy, the faith, the devotion which we bring to this endeavor will light our
country and all who serve it-and the glow from that fire can truly light the
world." Over the months to come Kennedy gave innumerable live press
conferences before the TV cameras, something no previous president had dared.
Facing the firing squad of lenses and questions, he was unafraid, speaking
coolly and slightly ironically. What was going on behind those eyes, that
smile? People wanted to know more about him. The magazines teased its readers
with information-photographs of Kennedy with his wife and children, or playing
football on the White House lawn, interviews creating a sense of him as a
devoted family man, yet one who mingled as an equal with glamorous stars. The
images all melted together-the space race, the Peace Corps, Kennedy facing up
to the Soviets during the Cuban missile crisis just as he had faced up to
Truman. After Kennedy was assassinated, Jackie said in an interview that before
he went to bed, he would often play the soundtracks to Broadway musicals, and
his favorite of these was Camelot, with its lines, "Don't let it be forgot
/ that once there was a spot / For one brief shining moment / That was known as
Camelot." There would be great presidents again, Jackie said, but never
"another Camelot." The name "Camelot" seemed to stick,
making Kennedy's thousand days in office resonate as myth. Kennedy's seduction
of the American public was conscious and calculated. It was also more Hollywood
than Washington, which was not surprising: Kennedy's father, Joseph, had once
been a movie producer, and Kennedy himself had spent time in Hollywood,
hobnobbing with actors and trying to figure out what made them stars. He was
particularly fascinated with Gary Cooper, Montgomery Clift, and Cary Grant; he
often called Grant for advice. Hollywood had found ways to unite the entire
country around certain themes, or myths-often the great American myth of the
West. The great stars embodied mythic types: John Wayne the patriarch, Clift the
Promethean rebel, Jimmy Stewart the noble hero, Marilyn Monroe the siren. These
were not mere mortals but gods and goddesses to be dreamed and fantasized
about. All of Kennedy's actions were framed in the conventions of Hollywood. He
did not argue with his opponents, he confronted them dramatically. He posed,
and in visually fascinating ways-whether with his wife,withhis children, or
alone onstage. He copied the facial expressions, the presence, of a Dean or a
Cooper. He did not discuss policy details but waxed eloquent about grand mythic
themes, the kind that could unite a divided nation. And all this was calculated
for television, for Kennedy mostly existed as a televised image. That image
haunted our dreams. Well before his assassination, Kennedy attracted fantasies
of America's lost innocence with his call for a renaissance of the pioneer
spirit, a New Frontier. Of all the character types, the Mythic Star is perhaps
the most powerful of all. People are divided by all kinds of consciously
recognized categories- race, gender, class, religion, politics. It is
impossible, then, to gain power on a grand scale, or to win an election, by
drawing on conscious awareness; an appeal to any one group will only alienate
another. Unconsciously, however, there is much we share. All of us are mortal,
all of us know fear, all of us have been stamped with the imprint of parent
figures; and nothing conjures up this shared experience more than myth. The
patterns of myth, born out of warring feelings of helplessness on the one hand
and thirst for on the other, are deeply engraved in us all. Mythic Stars are
figures of myth come to life. To appropriate their power, you must first study
their physical presence-how they adoptadistinctive style, are cool and visually
arresting. Then you must assume the pose of a mythic figure; the rebel, the
wise patriarch, the adventurer. (The pose of a Star who has struck one of these
mythic poses might do the trick.) these connections vague; they should never be
obvious to the conscious mind. Your words and actions should invite
interpretation beyond surface appearance; you should seem to be dealing not
with specific, nitty-gritty issues and details but with matters of life and
death, love and hate, authority and chaos. Your opponent, similarly, should be
framed not merely as an enemy for reasons of ideology or competition but as a
villain, a demon. People are hopelessly susceptible to myth, so make yourself
the hero of a great drama. And keep your distance-let people identify with you
without being able to touch you. They can only watch and dream. his or her own
contribution. When we speak of the myth of the star, we mean first of all the
process of divinization which the movie actor undergoes, a process that makes
him the idol of crowds. -EDGAR MORIN, THE STARS, TRANSLATED BY RICHARD HOWARD
Age: 22, Sex: female, Nationality: British, Profession: medical student
"[Deanna Durbin] became my first and only screen idol. I wanted to be as
much like her as possible,both in my manners andclothes. Whenever I was to get
a new dress, I would find from my collection a particularly nice picture of
Deanna and ask for a dress she was wearing. I did my hair as much like hers as
1 could manage. If I found myself in any annoying or aggravating situation . .
. I found myself wondering what Deanna would do and modified my own reactions
accordingly. ..." • Age: 26, Sex: female, Nationality: British "I
only fell in once with a movie actor. It was Conrad Veidt. His magnetism and
his personality got me. His voice and gestures fascinated me. I hated him,
feared him, loved him. When he died it seemed to me that a vital part of my
died too, and my world of dreams was bare. " -J. P. MAYER, BRITISH CINEMAS
AND THEIR AUDIENCES The savage worships idols of wood and stone; the civilized
man, idols of flesh and blood. -GEORGE BERNARD SHAW When the eye's rays some
clear, well- polished object-be it burnished steel or glass or water, a
brilliant stone, or other polished and gleaming substance having luster,
glitter, and sparkle . . . those rays of the eye are reflected back, and the
observer then beholds himself and obtains an ocular vision of his own person.
This is what you see when you look into a mirror; in that situation you are as
it were looking at yourself through the eyes of another. HAZM, THE RING OF THE
DOVE:A TREATISE ON THE ART AND PRACTICE OF ARAB , ARBERRY The only important
constellation of collective seduction produced by modern times [is] that of
film stars or cinema idols. . . . They were our only myth in an age incapable
of generating great myths or figures of seduction comparable to those of
mythology or art. • The cinema's power lives in its myth. Its stones, its
psychological portraits, its imagination or realism, the meaningful impressions
it leaves-these are all secondary. Only the myth is powerful, and at the heart
of the cinematographic myth lies seduction-that of the renowned seductive
figure, a man or woman (but Jack's life had more to do with myth, magic,
legend, saga, and story than with political theory or political science.
-JACQUELINE KENNEDY, A WEEK AFTER JOHN KENNEDY'S DEATH Keys to the Character
Seduction is a form of persuasion that seeks to bypass consciousness, stirring
the unconscious mind instead. The reason for this is simple: we are so
surrounded by stimuli that compete for our attention, bombarding us with
obvious messages, and by people who are overtly political and manipulative,
that we are rarely charmed or deceived by them. We have grown increasingly
cynical. Try to persuade a person by appealing to their consciousness, by
saying outright what you want, by showing all your cards, and what hope do you
have? You are just one more irritation to be tuned out. To avoid this fate you
must learn the art of insinuation, of reaching the unconscious. The most
eloquent expression of the unconscious is the dream, which is intricately
connected to myth; waking from a dream, we are often haunted by its images and
ambiguous messages. Dreams obsess us because they mix the real and the unreal.
They are filled with real characters, and often deal with real situations, yet
they are delightfully irrational, pushing realities to the extremes of
delirium. If everything in a dream were realistic, it would have no power over
us; if everything were unreal, we would feel less involved in its pleasures and
fears. Its fusion of the two is what makes it haunting. This is what Freud
called the "uncanny": something that seems simultaneously strange and
familiar. We sometimes experience the uncanny in waking life-in a deja vu, a
miraculous coincidence, a weird event that recalls a childhood experience.
People can have a similar effect. The gestures, the words, the very being of
men like Kennedy or Andy Warhol, for example, evoke both the real and the
unreal: we may not realize it (and how could we, really), but they are like
dream figures to us. They have qualities that anchor them in reality-
sincerity, playfulness, sensuality-but at the same time their aloofness, their
superiority, their almost surreal quality makes them seem like something out of
a movie. These types have a haunting, obsessive effect on people. Whether in
public or in private, they seduce us, making us want to possess them both
physically and psychologically. But how can we possess a person from a dream,
or a movie star or political star, or even one of those real-life fascinators,
like a Warhol, who may cross our path? Unable to have them, we become obsessed
with them-they haunt our thoughts, our dreams, our fantasies. We imitate them
unconsciously. The psychologist Sandor Fer- enczi calls this
"introjection": another person becomes part of our ego, we
internalize their character. That is the insidious seductive power of a Star, a
power you can appropriate by making yourself into a cipher, a mix of the real
and the unreal. Most people are hopelessly banal; that is, far too real. What
you need to do is etherealize yourself. Your words and actions seem to come
from your unconscious-have a certain looseness to them. You hold yourself back,
occasionally revealing a trait that makes people wonder whether they really
know you. The Star is a creation of modern cinema. That is no surprise: film
recreates the dream world. We watch a movie in the dark, in a semisomno- lent
state. The images are real enough, and to varying degrees depict realistic
situations, but they are projections, flickering lights, images-we know they
are not real. It as if we were watching someone else's dream. It was the
cinema, not the theater, that created the Star. On a theater stage, actors are
far away, lost in the crowd, too real in their bodily presence. What enabled
film to manufacture the Star was the close-up, which suddenly separates actors
from their contexts, filling your mind with their image. The close-up seems to
reveal something not so much about the character they are playing but about
themselves. We glimpse something of Greta Garbo herself when we look so closely
into her face. Never forget this while fashioning yourself as a Star. First,
you must have such a large presence that you can fill your target's mind the
way a close-up fills the screen. You must have a style or presence that makes
you stand out from everyone else. Be vague and dreamlike, yet not distant or
absent-you don't want people to be unable to focus on or remember you. They
have to be seeing you in their minds when you're not there. Second, cultivate a
blank, mysterious face, the center that radiates Starness. This allows people
to read into you whatever they want to, imagining they can see yourcharacter,
even your soul. Instead of signaling moods and emotions, instead of emoting or
overemoting, the Star draws in interpretations. That is the obsessive power in
the face of Garbo or Dietrich, or even of Kennedy, who molded his expressions
on James Dean's. A living thing is dynamic and changing while an object or
image is passive, but in its passivity it stimulates our fantasies. A person
can gain that power by becoming a kind of object. The great eighteenth-century
charlatan Count Saint-Germain was in many ways a precursor of the Star. He
would suddenly appear in town, no one knew from where; he spoke many languages,
but his accent belonged to no single country. Nor was it clear how old he
was-not young, clearly, but his face had a healthy glow. The count only went
out at night. He always wore black, and also spectacular jewels. Arriving at
the court of Louis XV, he was an instant sensation; he reeked wealth, but no
one knew its source. He made the king and Madame de Pompadour believe he had
fantastic powers, including even the ability to turn base matter into gold (the
gift of the Philosopher's Stone), but he never made any great claims for
himself; it was all insinuation. He never said yes or no, only perhaps. He
would sit down for dinner but was never seen eating. He once gave Madame de
Pompadour a gift of candies in a box that changed color and aspect depending on
how she held it; this entrancing object, she said, reminded her of the count
himself. Saint- Germain painted the strangest paintings anyone had ever
seen-the colors above all a woman) linked to the ravishing but specious power
of the cinematographic image itself. The star is by no means an ideal or
sublime being: she is artificial. .Her presence serves to submerge all
sensibility and expression beneath a ritual fascination with the void, beneath
ecstasy of her gaze and the nullity of her smile. This is how she achieves
mythical status and becomes subject to collective rites of sacrificial
adulation. • The ascension of the cinema idols, the masses' divinities, was and
remains a central story of modern times. There is no point in dismissing it as
merely the dreams of mystified masses. It is a seductive occurrence. ..."
To be sure, seduction in the age of the masses is no longer like that of. . .
Les Liaisons Dangereuses or The Seducer's Diary, nor for that matter, like that
found in ancient mythology, which undoubtedly contains the stories richest in
seduction. In these seduction is hot, while that of our modern idols is cold,
being at the intersection of two cold mediums, that of the image and that of
the masses. The great stars or seductresses neverdazzle because of their talent
or intelligence, but because of their absence. They are dazzling in their
nullity, and in their coldness-the coldness of makeup and ritual hieraticism.
These great seductive effigies are our masks, our Eastern Island statues. -JEAN
BAUDRILLARD, SEDUCTION. TRANSLATED BY BRIAN SINGER If you want to know all
about Andy Warhol, just look at the surface of my paintings and fdms and me,
and there I am. There's nothing behind it. -ANDY WARHOL, QUOTED IN STEPHEN
KOCH, STARGAZER: THE UFE. WORLD & FILMS OF ANDY WARHOL were so vibrant that
when he paintedjewels, people thought they were real. Painters were desperate
to know his secrets but he never revealed them. He would leave town as he had
entered, suddenly and quietly. His greatest admirer was Casanova, who met him
and never forgot him. When he died, no one believed it; years, decades, a
century later, people were certain he was hiding somewhere. A person with
powers like his never dies. The count had all the Star qualities. Everything
about him was ambiguous and open to interpretation. Colorful and vibrant, he
stood out from the crowd. People thought he was immortal, just as a star seems
neither to age nor to disappear. His words were like his presence-fascinating,
diverse, strange, their meaning unclear. Such is thepower you can command by
transforming yourself into a glittering object. Andy Warhol too obsessed
everyone who knew him. He had a distinctive style-those silver wigs-and his
face was blank and mysterious. People never knew what he was thinking; like his
paintings, he was pure surface. In the quality of their presence Warhol and
Saint-Germain recall the great trompe l'oeil paintings of the seventeenth
century, or the prints of M. C. Escher-fascinating mixtures of realism and
impossibility, which make people wonder if they are real or imaginary. A Star
must stand out, and this may involve a certain dramatic flair, of the kind that
Dietrich revealed in her appearances at parties. Sometimes, though, a more
haunting, dreamlike effect can be created by subtle touches: the way you smoke
a cigarette, a vocal inflection, a way of walking. It isoften the little things
that get under people's skin, and make them imitate you-the lock of hair over
Veronica Lake's right eye, Cary Grant's voice, Kennedy's ironic smile. Although
these nuances may barely register to the conscious mind, subliminally they can
be as attractive as an object with a striking shape or odd color. Unconsciously
we are strangely drawn to things that have no meaning beyond their fascinating
appearance. Stars make us want to know more about them. You must learn to
stirpeople's curiosity by letting them glimpse something in your private life,
something that seems to reveal an element of your personality. Let them
fantasize and imagine. A trait that often triggers this reaction is a hint of
spirituality, which can be devilishly seductive, like James Dean's interest in
Eastern philosophy and the occult. Hints of goodness and big-heartedness can
have a similar effect. Stars are like the gods on Mount Olympus, who live for
love and play. The things you love-people, hobbies, animals- reveal the kind of
moral beauty that people like to see in a Star. Exploit this desire by showing
people peeks of your private life, the causes you fight for, the person you are
in love with (for the moment). Another way Stars seduce is by making us
identify with them, giving us a vicarious thrill. This was what Kennedy did in
his press conference about Truman: in positioning himself as a young man
wronged by an older man, evoking an archetypal generational conflict, he made
young people identify with him. (The popularity in Hollywood movies of the
figure of the disaffected, wronged adolescent helped him here.) The key is to
represent a type, as Jimmy Stewart represented the quintessential
middle-American, Cary Grant the smooth aristocrat. People of your type will
gravitate to you, identify with you, share your joy or pain.The attraction must
be unconscious, conveyed not in your words but in your pose, your attitude. Now
more than ever, people are insecure, and their identities are in flux. Help
them fix on a role to play in life and they will flock to identify with you.
Simply make your type dramatic, noticeable, and easy to imitate. The power you
have in influencing people's sense of self in this manner is insidious and
profound. Remember: everyone is a public performer. People never know exactly
what you think or feel; they judge you on your appearance. You are an actor.
And the most effective actors have an inner distance: like Dietrich, they can
mold their physical presence as if they perceived it from the outside. This
inner distance fascinates us. Stars are playful about themselves, always
adjusting their image, adapting it to the times. Nothing is more laughable than
an image that was fashionable ten years ago but isn't any more. Stars must
always renew their luster or face the worst possible fate: oblivion. Symbol:
The Idol. A piece of stone can'ed into the shape of a god, perhaps glittering
with gold and jewels. The eyes of the worshippers fill the stone with life,
imagining it to have real powers. Its shape allows them to see what they want
to see-a god-but it is actually just a piece of stone. The god lives in their
imaginations. Dangers Starscreateillusions that are pleasurable to see. The
danger is that people tire of them-the illusion no longer fascinates-and turn
to another Star. Let this happen and you will find it very difficult to regain
your place in the galaxy. You must keep all eyes on you at any cost. Do not
worry about notoriety, or about slurs on your image; we are remarkably
forgiving of our Stars. After the death of President Kennedy, all kinds of
unpleasant truths came to light about him-the endless affairs, the addiction to
risk and danger. None of this diminished his appeal, and in fact the public
still considers him one of America's greatest presidents. Errol Flynn faced
many scandals, including a notorious rape case; they only enhanced his rakish
image. Once people have recognized a Star, any kind of publicity, even bad,
simply feeds the obsession. Of course you can go too far: people like a Star to
have a transcendent beauty, and too much human frailty will eventually
disillusion them. But bad publicity is less of a danger than disappearing for
too long, or growing too distant. You cannot haunt people's dreams if they
never see you. At the same time, you cannot let the public get too familiar
with you, or let your image become predictable. People will turn against you in
an instant if you begin to bore them, for boredom is the ultimate social evil.
Perhaps thegreatest danger Stars face is the endless attention they elicit.
Obsessive attention can become disconcerting and worse. As any attractive woman
can attest, it is tiring to be gazed at all the time, and the effect can be
destructive, as is shown by the story of Marilyn Monroe. The solution is to
develop the kind of distance from yourself that Dietrich had-take the attention
and idolatry with a grain of salt, and maintain a certain detachment from them.
Approach your own image playfully. Most important, never become obsessed with
the obsessive quality of people's interest in you. in the anti-O jeducer Seducers
draw you in by the focused, individualized attention they pay to you.
Anti-Seducers are the opposite: insecure, self-absorbed, and unable to grasp
the psychology of another person, they literally repel. Anti- Seducers have no
self-awareness, and never realize when they are pestering, imposing, talking
too much. They lack the subtlety to create the promise of pleasure that
seduction requires. Root out anti-seductive qualities in yourself, and
recognize them in others-there is no pleasure or profit dealing with the
Anti-Seducer. Typology of the Anti-Seducers Anti-Seducers come in many shapes
and kinds, but almost all of them share a single attribute, the source of their
repellence: insecurity. We are all insecure, and we suffer for it. Yetwe are
able to surmount these feelings at times; a seductive engagement can bring us
out of our usual selfabsorption, and to the degree that we seduce or are
seduced, we feel charged and confident. Anti-Seducers, however, are insecure to
such a degree that they cannot be drawn into the seductive process. Their
needs, their anxieties, their self-consciousness close them off. They interpret
the slightest ambiguity on your part as a slight to their ego; they see the
merest hint of withdrawal as a betrayal, and are likely to complain bitterly
about it. It seems easy: Anti-Seducers repel, so be repelled-avoid them.
Unfortunately, however, many Anti-Seducers cannot be detected as such at first
glance. They are more subtle, and unless you are careful they will ensnare you
in a most unsatisfying relationship. You must look for clues to their
self-involvement and insecurity: perhaps they are ungenerous, or they argue
with unusual tenacity, or are excessively judgmental. Perhaps they lavish you
with undeserved praise, declaring their love before knowing anything about you.
Or, most important, they pay no attention to details. Since they cannot see
what makes you different, they cannot surprise you with nu- anced attention. It
is critical to recognize anti-seductive qualities not only in others but also
in ourselves. Almost all of us have one or two of the Anti-Seducer's qualities
latent in our character, and to the extent that we can consciously root them
out, we become more seductive. A lack of generosity, for instance, need not signal
an Anti-Seducer if it is a person's only fault, but an ungenerous person is
seldom truly attractive. Seduction implies opening yourself up, even if only
for the purposes of deception; being unable to give by spending money usually
means being unable to give in general. Stamp ungenerosity out. It is an
impediment to power and a gross sin in seduction. It is best to disengage from
Anti-Seducers early on, before they sink their needy tentacles into you, so
learn to read the signs. These are the main types. Count Lodovico then remarked
with a smile: "I promise you that our sensible courtier will never act so
stupidly to gain a woman's favor." • Cesare Gonzaga replied: "Nor so
stupidly as a gentleman I remember, of some repute, whom to spare men's blushes
I don't wish to mention by name. " • "Well, at least tell us what he
did," said the Duchess. • Then Cesare continued: "He was loved by a
very great lady, and at her request he came secretly to the town where she was.
After he had seen her and enjoyed her company for as long as she would let him
in the time, he sighed and wept bitterly, to show the anguish he was suffering
at having to leave her, and hebegged her never to forget him; and then he added
that she should pay for his lodging at the inn, since it was she who had sent
for him and he thought it only right, therefore, that he shouldn't be involved
in any expense over the journey." • At this, all the ladies began to laugh
and to say that the man concerned hardly deserved the name of gentleman; and many
of the men felt as ashamed as he should have been, had he ever had the sense to
recognize such disgraceful behavior for what it was. -BALDASSARE CAST1GL10NE,
THE BOOK OF THE COURTIER. The Brute. If seduction is a kind of ceremony or
ritual, part of the pleasure is its duration-the time it takes, the waiting
that increases anticipation. Brutes have no patience for such things; they are
concerned only with their own pleasure, never with yours. To be patient is to
show that you are thinking of the other person, which never fails to impress.
Impatience has the opposite effect: assuming you are so interested in them you
have no reason to wait, Brutes offend you with their egotism. Underneath that
egotism, too, there is often a gnawing sense of inferiority, and if you spurn
them or make them wait, they overreact. If you suspect you are dealing with a
Brute, do a test-make that person wait. His or her response will tell you
everything you need to know. Let us see now how love is diminished. This
happens through the easy accessibility of its consolations, through one's being
able to see and converse lengthily with a lover, through a lover's unsuitable
garb and gait, and by the sudden onset of poverty. Another cause of diminution
of love is the realization of the notoriety of one's lover, and accounts of his
miserliness, bad character, and general wickedness; also any affair with
another woman, even if it involves no feelings of love. Love is also diminished
if a woman realizes that her lover is foolish and undisceming, or if she sees
him going too far in demands of love, giving no thought to his partner's
modesty nor wishing to pardon her blushes. A faithful lover ought to choose the
harshest pains of love rather than by his demands cause his partner
embarrassment, or take pleasure in spurning her modesty; for one who thinks
only of the outcome of his own pleasure, and ignores the welfare of his
partner, should be called a traitor rather than a lover. • Love also suffers
decrease if the woman realizes that her lover is fearful in war, The
Suffocator. Suffocators fall in love with you before you are even half- aware
of their existence. The trait is deceptive-you might think they have found you
overwhelming-but the fact is they suffer from an inner void, a deep well of
need that cannot be filled. Never get involved with Suffocators; they are
almost impossible to free yourself from without trauma. They cling to you until
you are forced to pull back, whereupon they smother you with guilt. We tend to
idealize a loved one, but love takes time to develop. Recognize Suffocators by
how quickly they adore you. To be so admired may give a momentary boost to your
ego, but deep inside you sense that their intense emotions are not related to
anything you have done. Tmst these instincts. A subvariant of the Suffocator is
the Doormat, a person who slavishly imitates you. Spot these types early on by
seeing whether they are capable of having an idea of their own. An inability to
disagree with you is a bad sign. The Moralizer. Seduction is a game, and should
be undertaken with a light heart. All is fair in love and seduction; morality
never enters the picture. The character of the Moralizer, however, is rigid.
These are people who follow fixed ideas and try to make you bend to their
standards. They want to change you, to make you a better person, so they
endlessly criticize and judge-that is their pleasure in life. In truth, their
moral ideas stem from their own unhappiness, and mask their desire to dominate
those around them. Their inability to adapt and to enjoy makes them easy to
recognize; their mental rigidity mayalso be accompanied by a physical
stiffness. It is hard not to take their criticisms personally so it is better
to avoid their presence and their poisoned comments. The Tightwad. Cheapness
signals more than a problem with money. It is a sign of something constricted
in a person's character-something that keeps them from letting go or taking a
risk. It is the most anti-seductive trait of all, and you cannot allow yourself
to give in to it. Most tightwads do not realize they have a problem; they
actually imagine that when they give someone some paltry crumb, they are being
generous. Take a hard look at yourself-you are probably cheaper than you think.
Try giving more freely of both your money and yourself and you will see the
seductive potential in selective generosity. Of course you must keep your
generosity under control. Giving too much can be a sign of desperation, as if
you were trying to buy someone. The Bumbler. Bumblers are self-conscious, and
their self-consciousness heightens your own. At first you may think they are
thinking about you, and so much so that it makes them awkward. In fact they are
only thinking of themselves-worrying about how they look, or about the
consequences for them of their attempt to seduce you. Their worry is usually
contagious: soon you are worrying too, about yourself. Bumblers rarely reach
the final stages of a seduction, but if they get that far, they bungle that
too. In seduction, the key weapon is boldness, refusing the target the time to
stop and think. Bumblers have no sense of timing. You might find it amusing to
try to train or educate them, but if they are still Bumblers past a certain
age, the case is probably hopeless-they are incapable of getting outside
themselves. or sees that he has no patience, or is stained with the vice of
pride. There is nothing which appears more appropriate to the character of any
lover than to be clad in the adornment of humility, utterly untouched by the
nakedness of pride. • Then too the prolixity of a fool or a madman often
diminishes love. There arc many keen to prolong their crazy words in the
presence of a woman, thinking that they please her if they employ foolish,
ill-judged language, but infact they are strangely deceived. Indeed, he who
thinks that his foolish behavior pleases a wise woman suffers from the greatest
poverty of sense. -ANDREAS CAPELLANUS,"HOW LOVE IS DIMINISHED," The
Windbag. The most effective seductions are driven by looks, indirect actions,
physical lures. Words have a place, but too much talk will generally break the
spell, heightening surface differences and weighing things down. People who
talk a lot most often talk about themselves. They have never acquired that
inner voice that wonders. Am I boring you? To be a Windbag is to have a
deep-rooted selfishness. Never interrupt or argue with these types-that only
fuels their windbaggery. At all costs leam to control your own tongue. The
Reactor. Reactors are far too sensitive, not to you but to their own egos. They
comb your every word and action for signs of a slight to their vanity. If you
strategically back off, as you sometimes must in seduction, they will brood and
lash out at you. They are prone to whining and complaining, two very
anti-seductive traits. Test them by telling a gentlejoke or story at their
expense: we should all be able to laugh at ourselves a little, but the Reactor
cannot. You can read the resentment in their eyes. Erase any reactive qualities
in your own character-they unconsciously repel people. The Vulgarian.
Vulgarians are inattentive to the details that are so important in seduction.
You can see this in their personal appearance-their Real men \ Shouldn't primp
their good looks. . . . \ Keep pleasantly clean, take exercise, work up an
outdoor \ Tan; make quite sure that your toga fits \ And doesn't show spots;
don't lace your shoes too tightly \ Or ignore any rusty buckles, or slop \
Around in too large a fitting. Don't let some incompetent barber \ Ruin your looks:
both hair andbeard demand \ Expert attention. Keep your nails pared, and
dirt-free; \ Don't let those long hairs sprout \ In your nostrils, make sure
your breath is never offensive, \ Avoid the rank male stench \ That wrinkles
noses. ... \ I was about to warn you [women] against rank goatish armpits \ And
bristling hair on your legs, \ But I'm not instructing hillbilly girls from the
Caucasus, \ Or Mysian river-hoydens-so what need \ To remind you not to let
your teeth get all discolored \ Through neglect, or forget to wash \ Your hands
every morning? You know how to brighten your complexion \ With powder, add
rouge to a bloodless face, \ Skillfully block in the crude outline of an
eyebrow, \ Stick a patch on one flawless cheek. \ You don't shrink from lining
your eyes with dark mascara \ Or a touch of Cilician saffron. . . . \ But don't
let your lover find all those jars and bottles \ On your dressing- table: the
best \ Makeup remains unobtrusive. A face so thickly plastered \ With pancake
it runs down your sweaty neck \ Is bound to create repulsion. And that goo from
unwashed fleeces - \ Athenian maybe, but my dear, the smell !- \ That's used
for face-cream: avoid it. When you have company \ Don't dab stuff on your
pimples, don't start cleaning your teeth: \ The result may be attractive, but
the process is sickening. . . . - OVID, THE ART OF LOVE. clothes are tasteless
by any standard-and in their actions: they do not know that it is sometimes
better to control oneself and refuse to give in to one's impulses. Vulgarians
will blab, saying anything in public. They have no sense of timing and are
rarely in harmony with your tastes. Indiscretion is a sure sign of the
Vulgarian (talking to others of your affair, for example); it may seem
impulsive, but its real source is their radical selfishness, their inability to
see themselves as others see them. More than just avoiding Vulgarians, you must
make yourself their opposite-tact, style, and attention to detail are all basic
requirements of a seducer. Examples of the Anti-Seducer 1. Claudius, the
step-grandson of the great Roman emperor Augustus, was considered something of
an imbecile as a young man, and was treated badly by almost everyone in his
family. His nephew Caligula, who became emperor in A.D. 37, made it a sport to
torture him, making him run around the palace at top speed as penance for his
stupidity, having soiled sandals tied to his hands at supper, and so on. As
Claudius grew older, he seemed to become even more slow-witted, and while all
of his relatives lived under the constant threat of assassination, he was left
alone. So it came as a great surprise to everyone, including Claudius himself,
that when, in AD. 41, a cabal of soldiers assassinated Caligula, they also
proclaimed Claudius emperor. Having no desire to rule, he delegated most of the
governing to confidantes (a group of freed slaves) and spent his time doing
what he loved best: eating, drinking, gambling, and whoring. Claudius's wife,
Valeria Messalina, was one of the most beautiful women in Rome. Although he
seemed fond of her, Claudius paid her no attention, and she started to have
affairs. At first she was discreet, but over the years, provoked by her
husband's neglect, she became more and more debauched. She had a room built for
her in the palace where she entertained scores of men, doing her best to
imitate the most notorious prostitute in Rome, whose name was written on the
door. Any man who refused her advances was put to death. Almost everyone in
Rome knew about these frolics, but Claudius said nothing; he seemed oblivious.
So great was Messalina's passion for her favorite lover, Gaius Silius, that she
decided to marry him, although both of them were married already. While
Claudius was away, they held a wedding ceremony, authorized by a marriage
contract that Claudius himself had been tricked into signing. After the
ceremony, Gaius moved into the palace. Now the shock and disgust of the whole
city finally forced Claudius into action, and he ordered theexecution of Gaius
and of Messalina's other lovers-but not of Messalina herself. Nevertheless, a
gang of soldiers, inflamed by the scandal, hunted her down and stabbed her to
death. When this was reported to the emperor, he merely ordered more wine and
continued his meal. Several nights later, to the amazement of his slaves, he
asked why the empress was not joining him for dinner. Nothing is more
infuriating than being paid no attention. In the process of seduction, you may
have to pull back at times, subjecting your target to moments of doubt. But
prolonged inattention will not only break the seductive spell, it can create
hatred. Claudius was an extreme of this behavior. His insensitivity was created
by necessity: in acting like an imbecile, he hid his ambition and protected
himself among dangerous competitors. But the insensitivity became second
nature. Claudius grew slovenly, and no longer noticed what was going on around
him. His inattentiveness had a profound effect on his wife: How, she wondered,
can a man, especially a physically unappealing man like Claudius, not notice
me, or care about my affairs with other men? But nothing she did seemed to
matter to him. Claudius marks the extreme, but the spectrum of inattention is
wide. A lot of people pay too little attention to the details, the signals
another person gives. Their senses are dulled by work, by hardship, by
self-absorption. We often see this turning off the seductive charge between two
people, notably between couples who have been together for years. Carried
further, it will stir angry, bitter feelings. Often, the one who has been
cheated on by a partner started the dynamic by patterns of inattention. 2. In
1639, a French army besieged and took possession of the Italian city of Turin.
Two French officers, the Chevalier (later Count) de Grammont and his friend
Matta, decided to turn their attention to the city's beautiful women. The wives
of some of Turin's most illustrious men were more than susceptible-their
husbands were busy, and kept mistresses of their own. The wives' only requirement
was that the suitor play by the mles of gallantry. The chevalier and Matta were
quick to find partners, the chevalier choosing the beautiful Mademoiselle de
Saint-Germain, who was soon to be betrothed, and Matta offering his services to
an older and more experienced woman, Madame de Senantes. The chevalier took to
wearing green, Matta blue, these being their ladies' favorite colors. On the
second day of their courtships the couples visited a palace outside the city.
The chevalier was all charm, making Mademoiselle de Saint-Germain laugh
uproariously at his witticisms, but Matta did not fare so well; he had no
patience for this gallantry business, and when he and Madame de Senantes took a
stroll, he squeezed her hand and boldly declared his affections. The lady of
course was aghast, and when they got back to Turin she left without looking at
him. Unaware that he had offended her, Matta imagined that she was overcome
with emotion, and felt rather pleased with himself. But the Chevalier de
Grammont, wondering why the pair had parted, visited Madame de Senantes and
asked her how it went. She told him the truth-Matta had dispensed with the
formalities and was ready to bed her. The chevalier But if, like the winter cat
upon the hearth, the lover clings when he is dismissed, and cannot bear to go,
certain means must be taken to make him understand; and these should be
progressively ruder and ruder, until they touch him to the quick of his flesh.
• She should refuse him the bed, and jeer at him, and make him angry; she
should stir up her mother's enmity against him; she should treat him with an
obvious lack of candor, and spread herself in long considerations about his
ruin; his departure should be openly anticipated, his tastes and desires should
be thwarted, his poverty outraged; she should let him see that she is in
sympathy with another man, she should blame him with harsh words on every
occasion; she should tell lies about him to her parasites, she should interrupt
his sentences, and send him on frequent errands away from the house. She should
seek occasions of quarrel, and make him the victim of a thousand domestic
perfidies; she should rack her brains to vex him; she should play with the
glances of another in his presence, and give herself up to reprehensible
profligacy before his face; she should leave the house as often as possible,
and let it be seen that she has no real need to do so. All these means are good
for showing a man the door. -EASTERN LOVE, VOLUME II: THE HARLOT'S BREVIARY OF
KSHEMENDRA, MATHERS Just as ladies do love men which be valiant and bold under
arms, so likewise do they love such as be of like sort in love; and the man
which is cowardly and over and above respectful toward them, will never win
their good favor. Not that they would have them so overweening, bold, and
presumptuous, as that they should by main force lay them on the floor; but
rather they desire in them a certain hardy modesty, or perhaps better a certain
modest hardihood. For while themselves are not exactly wantons, and will
neither solicit a man nor yet actually offer their favors, yet do they know
well how to rouse the appetites and passions, and prettily alluretothe skirmish
in such wise that he which doth not take occasion by theforelock and join
encounter, and that without the least awe of rank and greatness, without a
scruple of conscience or a fear or any sort of hesitation, he verily is a fool
and a spiritless poltroon, and one which doth merit to be forever abandoned of
kind fortune. • I have heard of two honorable gentlemen and comrades, for the
which two very honorable ladies, and of by no means humble quality, made tryst
one day at Paris to go walking in a garden. Being come thither, each lady did
separate apart onefrom the other, each alone with her own cavalier, each in a
several alley of the garden, that was so close covered in with a fair trellis
of boughs as that daylight could really scarce penetrate there at all, and the
coolness of the place was very grateful. laughed and thought to himself how
differently he would manage affairs if he were the one wooing the lovely
Madame. Over the next few days Matta continued to misread the signs. He did not
pay a visit to Madame de Senantes's husband, as custom required. He did not
wear her colors. When the two went riding together, he went chasing after
hares, as if they were the more interesting prey, and when he took snuff he
failed to offer her some. Meanwhile he continued to make hisoverforward
advances.FinallyMadamehadhadenough,andcomplainedtohim directly. Matta apologized;
he had not realized his errors. Moved by his apology, the lady was more than
ready to resume the courtship-but a few days later, after a few trifling stabs
at wooing, Matta once again assumed that she was ready for bed. To his dismay,
she refused him as before. "I do not think that [women] can be mightily
offended," Matta told the chevalier, "if one sometimes leaves off
trifling, to come to the point." But Madame de Senantes would have nothing
more to do with him, and the Chevalier de Grammont, seeing an opportunity he
could not pass by, took advantage of her displeasure by secretly courting her
properly, and eventually winning the favors that Matta had tried to force.
There is nothing more anti-seductive than feeling that someone has assumed that
you are theirs, that you cannot possibly resist them. The slightest appearance
of this kind of conceit is deadly to seduction; you must prove yourself, take
your time, win your target's heart. Perhaps you fear that he or she will be
offended by a slower pace, or will lose interest. It is more likely, however,
that your fear reflects your own insecurity, and insecurity is always
anti-seductive. In truth, the longer you take, the more you show the depth of
your interest, and the deeper the spell you create. In a world of few
formalities and ceremony, seduction is one of the few remnants from the past
that retains the ancient patterns. It is a ritual, and its rites must be
observed. Haste reveals not the depth of your feelings but the degree of your
self-absorption. It may be possible sometimes to hurry someone into love, but
you will only be repaid by the lack of pleasure this kind of love affords. If
you are naturally impetuous, do what you can to disguise it. Strangely enough,
the effort you spend on holding yourself back may be read by your target as
deeply seductive. 3. In Paris in the 1730s lived a young man named Meilcotp\
who was just of an age to have his first affair. His mother's friend Madame de
Lursay, a widow of around forty, was beautiful and charming, but had a
reputation for being untouchable; as a boy, Meilcour had been infatuated with
her, but never expected his love would be returned. So it was with great
surprise and excitement that he realized that now that he was old enough,
Madame de Lursay's tender looks seemed to indicate a more than motherly
interest in him. The Anti-Seducer • 139 For two months Meilcour trembled in de
Lursay's presence. He was afraid of her, and did not know what to do. One
evening they were discussing a recent play. How well one character had declared
his love to a woman, Madame remarked. Noting Meilcour's obvious discomfort, she
went on, "If I am not mistaken, a declaration can only seem such an
embarrassing matter because you yourself have one to make." Madame de
Lursay knew full well that she was the source of the young man's awkwardness,
but she was a tease; you must tell me, she said, with whom you are in love.
Finally Meilcour confessed: it was indeed Madame whom he desired. His mother's
friend advised him to not think of her that way, but she also sighed, and gave
him a long and languid look. Her words said one thing, her eyes another-perhaps
she was not as untouchable as he had thought. As the evening ended, though,
Madame de Lursay said she doubted his feelings would last, and she left young
Meilcour troubled that she had said nothing about reciprocating his love. Over
the next few days, Meilcour repeatedly asked de Lursay to declare her love for
him, and she repeatedly refused. Eventually the young man decided his cause was
hopeless, and gave up; but a few nights later, at a soiree at her house, her
dress seemed more enticing than usual, and her looks at him stirred his blood.
He returned them, and followed her around, while she took care to keep a bit of
distance, lest others sense what was happening. Yet she also managed to arrange
that he could stay without arousing suspicion when the other visitors left.
When they were finally alone, she made him sit beside her on the sofa. He could
barely speak; the silence was uncomfortable. To get him talking she raised the
same old subject; his youth would make his love for her a passing fancy.
Instead of denying it he looked dejected, and continued to keep a polite
distance, so that she finally exclaimed, with obvious bony, "If it were
known that you were here with my consent, that I had voluntarily arranged it
with you . . . what might not people say? And yet how wrong they would be, for
no one could be more respectful than you are." Goaded into action, Meilcour
grabbed her hand and looked her in the eye. She blushed and told him he should
go, but the way she arranged herself on the sofa and looked back at him
suggested he should do the opposite. Yet Meilcour still hesitated: she had told
him to go, and if he disobeyed she might cause a scene, and might never forgive
him; he would have made a fool of himself, and everyone, including his mother,
would hear of it. He soon got up, apologizing for his momentary boldness. Her
astonished and somewhat cold look meant he had indeed gone too far, he
imagined, and he said goodbye and left. Meilcour and Madame de Lursay appear in
the novel The Wayward Head and Heart, written in 1738 by Crebillon fils, who
based his characters on libertines he knew in the France of the time. For
Crebillon fils, seduction is all about signs-about being able to send them and
read them. This is not Now one of the twain was a bold man, and well knowing
how the party had been madefor something else than merely to walk and take the
air, and judging by his lady's face, which he saw to be all a-fire, that she
had longings to taste other fare than the muscatels that hung on the trellis,
as also by her hot, wanton, and wild speech, he did promptly seize on so fair
an opportunity. So catching hold of her without the least ceremony, he did lay
her on a little couch that was there made of turf and clods of earth, and did
very pleasantly work his will of her, without her ever uttering a word but
only: "Heavens! Sir, what are you at? Surely you be the maddest and strangest
fellow ever was! If anyone comes, whatever will they say? Great heavens! get
out!" But the gentleman, without disturbing himself, did so well continue
what he had begun that he did finish, and she to boot, with such content as
that after taking three or four turns up and down the alley, they did presently
start afresh. Anon, coming forth into another, open, alley, they did see in
another part of the garden the other pair, who were walking about together just
as they had left them at first. Whereupon the lady,wellcontent,didsay to the
gentleman in the like condition, "I verily believe so and so hath played
the silly prude, and hath given his lady no other entertainment but only words,
fine speeches, and promenading." • Afterward when allfour were come
together, the two ladies did fall to asking one another 140 how it had fared
with each. Then the one which was well content did reply she was exceeding
well, indeed she was; indeedfor the nonce she could scarce be better. The
other, which was ill content, did declare for her part she had had to with the
biggestfool and most coward lover she had ever seen; and all the time the two
gentlemen could see them laughing together as they walked and crying out:
"Oh! the silly fool! the shamefaced poltroon and coward!" At this the
successful gallant said to his companion: "Hark to our ladies, which do
cry out at you, and mock you sore. You will find you have overplayed the prude
and coxcomb this bout." So much he did allow; but there was no more time
to remedy his error, for opportunity gave him no other handle to seize her by.
-SEIGNEUR DE BRANTOME, LIVES OF FAIR & GALLANT LADIES. because sexuality is
repressed and requires speaking in code. It is rather because wordless
communication (through clothes, gestures, actions) is the most pleasurable,
exciting, and seductive form of language. In Crebillon fils's novel, Madame de
Lursay is an ingenious seductress who finds it exciting to initiate young men.
But even she cannot overcome the youthful stupidity of Meilcour, who is incapable
of reading her sigas because he is absorbed in his own thoughts. Later in the
story, she does manage to educate him, but in real life there are many who
cannot be educated. They are too literal and insensitive to the details that
contain seductive power. They do not so much repel as irritate and infuriate
you by their constant misinterpretations, always viewing life from behind
screen of their ego and unable to see things as they really are. Meilcour is so
caught up in himself he cannot see that Madame is expecting him to make the
bold move to which she will have to succumb. His hesitation shows that he is
thinking of himself, not of her; that he is worrying about how he will look,
not feeling overwhelmed by her charms. Nothing could be more anti-seductive.
Recognize such types, and if they are past the young age that would give them
an excuse, do not entangle yourself in their awkwardness-they will infect you
with doubt. 4. In the Heian court of late-tenth-century lapan, the young
nobleman Kaoru, purported son of the great seducer Genji himself, had had
nothing but misfortune in love. He had become infatuated with a young princess,
Oigimi, who lived in a dilapidated home in the countryside, her father having
fallen on hard times. Then one day he had an encounter with Oigimi's sister,
Nakanokimi, that convinced him she was the one he actually loved. Confused, he
returned to court, and did not visit the sisters for some time. Then their
father died, followed shortly thereafter by Oigimi herself. Now Kaoru realized
his mistake: he had loved Oigimi all along, and she had died out of despair
that he did not care for her. He would never meet like again; she was all he
could think about. When Nakanokimi, her father and sister dead, came to live at
court, Kaoru had the house where Oigimi and her family had lived turned into a
shrine. One day, Nakanokimi, seeing the melancholy into which Kaoru had fallen,
told him that there was a third sister, Ukifune, who resembled his beloved
Oigimi and lived hidden away in the countryside. Kaoru came to life-perhaps he
had a chance to redeem himself, to change the past. But how could he meet this
woman? There came a time when he visited the shrine to pay his respects to the
departed Oigimi, and heard that the mystea glimpse of her through the crack in
a door. The sight of her took his breath away; although she was a plain-looking
country girl, in Kaoru's eyes she was the living incarnation of Oigimi. Her
voice, meanwhile, was like The Anti-Seducer • 141 the voice of Nakanokimi, whom
he had loved as well. Tears welled up in his eyes. A few months later Kaoru
managed to find the house in the mountains where Ukifune lived. He visited her
there, and she did not disappoint. "I once had a glimpse of you through a
crack in a door," he told her, and "you have been very much on my
mind ever since." Then he picked her up in his arms and carried her to a
waiting carriage. He was taking her back to the shrine, and the journey there
brought back to him the image of Oigimi; again his eyes clouded with tears.
Looking at Ukifune, he silently compared her to Oigimi-her clothes were less
nice but she had beautiful hair. When Oigimi was alive, she and Kaoru had
played the koto together, so once at the shrine he had kotos brought out.
Ukifune did not play as well as Oigimi had, and her manners were less refined.
Not to worry-he would give her lessons, change her into a lady. But then, as he
had done with Oigimi, Kaoru returned to court, leaving Ukifune languishing at
the shrine. Some time passed before he visited her again; she had improved, was
more beautiful than before, but he could not stop thinking of Oigimi. Once
again he left her, promising to bring her to court, but more weeks passed, and
finallyhereceived the news that Ukifune had disappeared, last seen heading
toward a river. She had most likely committed suicide. At the funeral ceremony
for Ukifune, Kaoru was wracked with guilt: why had he not come for her earlier?
She deserved a better fate. Kaoru and the others appear in the eleventh-century
Japanese novel The Tale of Genji, by the noblewoman Murasaki Shikibu. The
characters are based on people the author knew, but Kaoru's type appears in
every culture and period: these are men and women who seem to be searching for
an ideal partner. The one they have is never quite right; at first glance a
person excites them, but they soon see faults, and when a new person crosses
their path, he or she looks better and the first person is forgotten. These
types often try to work on the imperfect mortal who has excited them, to
improve them culturally and morally. But this proves extremely unsatisfactory
for both parties. The truth about this type is not that they are searching for
an ideal but that they are hopelessly unhappy with themselves. You may mistake
their dissatisfaction for a perfectionist's high standards, but in point of
fact nothing will really satisfy them, for their unhappiness is deep-rooted.
You can recognize them by their past, which will be littered with short-lived,
stormy romances. Also, they will tend to compare you to others, and to try to
remake you. You may not realize at first what you have gotten into, but people
like this will eventually prove hopelessly anti-seductive because they cannot
see your individual qualities. Cut the romance off before it happens. These
types are closet sadists and will torture you with their unreachable goals. 5.
In 1762, in the city of Turin, Italy, Giovanni Giacomo Casanova made the
acquaintance of one Count A.B., a Milanese gentleman who seemed to like him
enormously. The count had fallen on hard times and Casanova lent him some
money. In gratitude, the count invited Casanova to stay with him and his wife
in Milan. His wife, he said, was from Barcelona, and was admired far and wide
for her beauty. He showed Casanova her letters, which had an intriguing wit;
Casanova imagined her as a prize worth seducing. He went to Milan. Arriving at
the house of Count A.B., Casanova found that the Spanish lady was certainly
beautiful, but that she was also quiet and serious. Something about her
bothered him. As he was unpacking his clothes, the countess saw a stunning red
dress, trimmed with sable, among his belongings. It was a gift, Casanova
explained, for any Milanese lady who won his heart. The following evening at dinner,
the countess was suddenly more friendly, teasing and bantering with Casanova.
She described the dress as a bribe-he would use it to persuade a woman to give
in to him. On the contrary, said Casanova, he only gave gifts afterward, as
tokens of his appreciation. That evening, in a carriage on the way back from
the opera, she asked him if a wealthy friend of hers could buy the dress, and
when he said no, she was clearly vexed. Sensing her game, Casanova offered to
give her the sable dress if she was kind to him. This only made her angry, and
they quarreled. Finally Casanova had had enough of the countess's moods: he
sold the dress for 15,000 francs to her wealthy friend, who in turn gave it to
her, as she had planned all along. But to prove his lack of interest in money,
Casanova told the countess he would give her the 15,000 francs, no strings
attached. "You are a very bad man," she said, "but you can stay,
you amuse me." She resumed her coquettish manner, but Casanova was not
fooled. "It is not my fault, madame, if your charms have so little power
over me," he told her. "Here are 15,000 francs to console you."
He laid the money on a table and walked out, leaving the countess fuming and
vowing revenge. When Casanova first met the Spanish lady, two things about her
repelled him. First, her pride: rather than engaging in the give-and-take of
seduction, she demanded a man's subjugation. Pride can reflect self-assurance,
signaling that you will not abase yourself before others. Just as often,
though, it stems from an inferiority complex, which demands that others abase
themselves before you. Seduction requires an openness to the other person, a
willingness to bend and adapt. Excessive pride, without anything to justify it,
is highly anti-seductive. The second quality that disgusted Casanova was the
countess's greed: her coquettish little games were designed only to get the
dress-she had no interest in romance. For Casanova, seduction was a
lighthearted game that people played for their mutual amusement. In his scheme
of things, it was fine if a woman wanted money and gifts as well; he could
understand that desire, and he was a generous man. But he also felt that this
was a desire a The Anti-Seducer • 143 woman should disguise-she should create
the impression that what she was after was pleasure. The person who is
obviously angling for money or other material reward can only repel. If that is
your intention, if you are looking for something other than pleasure-for money,
for power-never show it. The suspicion of an ulterior motive is anti-seductive.
Never let anything break the illusion. 6. In 1868, Queen Victoria of England
hosted her first private meeting with the country's new prime minister, William
Gladstone. She had met him before, and knew his reputation as a moral
absolutist, but this was to be a ceremony, an exchange of pleasantries.
Gladstone, however, had no patience for such things. At that first meeting he
explained to the queen his theory of royalty: the queen, he believed, had to
play an exemplary role in England-a role she had lately failed to live up to,
for she was overly private. This lecture set a bad tone for the future, and
things only got worse: soon Victoria was receiving letters from Gladstone,
addressing the subject in even greater depth. Half of them she never bothered
to read, and soon she was doing everything she could to avoid contact with the
leader of her government; if she had to see him, she made the meeting as brief
as possible. To that end, she never allowed him to sit down in her presence,
hoping that a man his age would soon tire and leave. For once he got going on a
subject dear to his heart, he did not notice your look of disinterest or the
tears in your eyes from yawning. His memoranda on even the simplest of issues
would have to be translated into plain English for her by a member of her
staff. Worst of all, Gladstone argued with her, and his arguments had a way of
making her feel stupid. She soon learned to nod her head and appear to agree
with whatever abstract point he was trying to make. In a letter to her
secretary, referringtoherselfin the third person, she wrote, "She always
felt in [Gladstone's] manner an overbearing obstinacy and imperiousness . . .
which she never experienced from anyone else, and which she found most disagreeable."
Over the years, these feelings hardened into an unwaning hatred. As the head of
the Liberal Party, Gladstone had a nemesis, Benjamin Disraeli, the head of the
Conservative Party. He considered Disraeli amoral, a devilish Jew. At one session
of Parliament, Gladstone tore into his rival, scoring point after point as he
described where his opponents policies would lead. Growing angry as he spoke
(as usually happened when he talked of Disraeli), he pounded the speaker's
table with such force that pens and papers went flying. Through all of this
Disraeli seemed half-asleep. When Gladstone had finished, he opened his eyes,
rose to his feet, and calmly walked up to the table. "The right honorable
gentleman," he said, "has spoken with much passion, much eloquence,
and much- ahem - violence." Then, after a drawn-out pause, he continued,
"But the damage can be repaired"-and he proceeded to gather up
everything that had fallen from the table and put them back in place. The speech
that followed was all the more masterful for its calm and ironic contrast to
Gladstone's. The members of Parliament were spellbound, andallof them agreed he
had won the day. If Disraeli was the consummate social seducer and charmer,
Gladstone was the Anti-Seducer. Of course he had supporters, mostly among the
more puritanical elements of society-he twice defeated Disraeli in a general
election. But he found it hard to broaden his appeal beyond the circle of
believers. Women in particular found him insufferable. Of course they had no vote
at the time, so they were little political liability; but Gladstone had no
patience for a feminine point of view. A woman, he felt, had to learn to see
things as a man did, and it was his purpose in life to educate those he felt
were irrational or abandoned by God. It did not take long for Gladstone to wear
on anyone's nerves. That is the nature of people who are convinced of some
truth, but have no patience for a different perspective or for dealing with
someone else's psychology. These types are bullies, and in the short term they
often get their way, particularly among the less aggressive. But they stir up a
lot of resentment and unspoken antipathy, which eventually trips them up.
People see through their righteous moral stance, which is most often a cover
for a power play-morality is a form of power. A seducer never seeks to persuade
directly, never parades his or her morality,
neverlecturesorimposes.Everythingissubtle,psychological,andindirect.Symbol: The
Crab. In a harsh world, the crab survives by its hardened shell, by the threat
of its pincers, and by burrowing into the sand. No one dares get too close. But
the Crab cannot surprise its enemy and has little mobility. Its defensive
strength is its supreme limitation. Uses of Anti-Seduction T he best way to
avoid entanglements with Anti-Seducers is to recognize them right away and give
them a wide berth, but they often deceive us. Involvements with these types are
painful, and are hard to disengage from, because the more emotional response
you show, the more engaged you seem to be. Do not get angry-that may only
encourage them or exacerbate their anti-seductive tendencies. Instead, act
distant and indifferent, pay no attention to them, make them feel how little
they matter to you. The best antidote to an Anti-Seducer is often to be
anti-seductive yourself. Cleopatra had a devastating effect on every man who
crossed her path. Octavius-the future Emperor Augustus, and the man who would
defeat and destroy Cleopatra's lover Mark Antony-was well aware of her power,
and defended himself against it by being always extremely amiable with her,
courteous to the extreme, but never showing the slightest emotion, whether of
interest or dislike. In other words, he treated her as if she were any other
woman. Facing this front, she could not sink her hooks into him. Octavius made
anti-seduction his defense against the most irresistible woman in history.
Remember: seduction is a game of attention, of slowly filling the other
person's mind with your presence. Distance and inattention will create the
opposite effect, and can be used as a tactic when the need arises. Finally, if
you really want to "anti-seduce," simply feign the qualities listed
at the beginning of the chapter. Nag; talk a lot, particularly about yourself;
dress against the other person's tastes; pay no attention to detail; suffocate,
and so on. A word of warning: with the arguing type, the Windbag, never talk
back too much. Words will only fan the flames. Adopt the Queen Victoria
strategy: nod, seem to agree, then find an excuse to cut the conversation
short. This is the only defense. the seducer's Victims- The Eighteen Types The
people around you are all potential victims of a seduction, but first you must
know what type of victim you are dealing with. Victims are categorized by what
they feel they are missing in life - adventure, attention, romance, a naughty
experience, mental or physical stimulation, etc. Once you identify their type,
you have the necessary ingredients for a seduction: you will be the one to give
them what they lack and cannot get on their own. In studying potential victims,
learn to see the reality behind the appearance. A timid person may yearn to
play the star; a prude may long for a transgressive thrill. Never try to seduce
your own type. ooo o o o Victim Theory N obody in this world feels whole and
complete. We all sense some gap in our character, something we need or want but
cannot get on our own. When we fall in love, it is often with someone who seems
to fill that gap. The process is usually unconscious and depends on luck: we
wait for the right person to cross our path, and when we fall for them we hope
they return our love. But the seducer does not leave such things to chance.
Look at the people around you. Forget their social exterior, their obvious
character traits; look behind all of that, focusing on the gaps, the missing
pieces in their psyche. That is the raw material of any seduction. Pay close
attention to their clothes, their gestures, their offhand comments, the things in
their house, certain looks in their eyes; get them to talk about their past,
particularly past romances. And slowly the outline of those missing pieces will
come into view. Understand: people are constantly giving out signals as to what
they lack. They long for completeness, whether the illusion of it or the
reality, and if it has to come from another person, that person has tremendous
power over them. We may call them victims of a seduction, but they are almost
always willing victims. This chapter outlines the eighteen types of victims,
each one of which has a dominant lack. Although your target may well reveal the
qualities of more than one type, there is usually a common need that ties them
together. Perhaps you see someone as both a New Prude and a Crushed Star, but
what is common to both is a feeling of repression, and therefore a desire to be
naughty, along with a fear of not being able or daring enough. In identifying
your victim's type, be careful to not be taken in by outward appearances. Both
deliberately and unconsciously, we often develop a social exterior designed
specifically to disguise our weaknesses and lacks. For instance, you may think
you are dealing with someone who is tough and cynical, without realizing that
deep inside they have a soft sentimental core. They secretly pine for romance.
And unless you identify their type and the emotions beneath their toughness,
you lose the chance to truly seduce them. Most important: expunge the nasty
habit of thinking that other people have the same lacks you do. You may crave
comfort and security, but in giving comfort and security to someone else, on
the assumption they must want them as well, you are more likely smothering and
pushing them away. Never try to seduce someone who is of your own type.Youwill
be like two puzzles missing the same parts. 149 150 The Eighteen Types The
Reformed Rake or Siren. People of this type were once happy-go- lucky seducers
who had their way with the opposite sex. But the day came when they were forced
to give this up-someone corraled them into a relationship, they were
encountering too much social hostility, they were getting older and decided to
settle down. Whatever the reason, you can be sure they feel some resentment and
a sense of loss, as if a limb were missing. We are always trying to recapture
pleasures we experienced in the past, but the temptation is particularly great
for the Reformed Rake or Siren because the pleasures they found in seduction
were intense. These types are ripe for the picking: all that is required is
that you cross their path and offer them the opportunity to resume their rakish
or siren ways. Their blood will stir and the call of their youth will overwhelm
them. It is critical, though, to give these types the illusion that they are
the ones doing the seducing. With the Reformed Rake, you must spark his
interest indirectly, then let him burn and glow with desire. With the Reformed
Siren, you want to give her the impression that she still has the irresistible
power to draw a man in and make him give up everything for her. Remember that
what you are offering these types is not another relationship, another
constriction, but rather the chance to escape the corral and have some ran. Do
not be put off if they are in a relationship; a preexisting commitment is often
the perfect foil. If hooking them into a relationship is what you want, hide it
as best you can and realize it may not be possible. The Rake or Siren is
unfaithful by nature; your ability to spark the old feeling gives you power,
but then you will have to live with the consequences of their feckless ways.
The Disappointed Dreamer. As children, these types probably spent a lot of time
alone. To entertain themselves they developed a powerful fantasy life, fed by
books and films and other kinds of popular culture. And as they get older, it
becomes increasingly difficult to reconcile their fantasy life with reality,
and so they are often disappointed by what they get. This is particularly true
in relationships. They have been dreaming of romantic heroes, of danger and
excitement, but what they have is lovers with human frailties, the petty
weaknesses of everyday life. As the years pass, they may force themselves to
compromise, because otherwise they would have to spend their lives alone; but
beneath the surface they are bitter and still hungering for something grand and
romantic. You can recognize this type by the books they read and
filmstheygoto,theway their ears prick up when told of the real-life adventures
some people manage to live out. In their clothes and home furnishings, a taste
for exuberant romance or drama will peek through. They are often trapped in
drab relationships, and little comments here and there will reveal their
disappointment and inner tension. The Seducer's Victims-The Eighteen Types
These types make for excellent and satisfying victims. First they usually have
a great deal of pent-up passion and energy, which you can release and focus on
yourself. They also have great imaginations and will respond to anything
vaguely mysterious or romantic that you offer them. All you need do is disguise
some of your less than exalted qualities and give them a part of their dream.
This could be the chance to live out their adventures or be courted by a
chivalrous soul. If you give them a part of what they want they will imagine
the rest. At all cost, do not let reality break the illusion you are creating.
One moment of pettiness and they will be gone, more bitterly disappointed than
ever. The Pampered Royal. These people were the classic spoiled children. All
of their wants and desires were met by an adoring parent-endless
entertainments, a parade of toys, whatever kept them happy for a day or two.
Where many children learn to entertain themselves, inventing games and finding
friends. Pampered Royals are taught that others will do the entertaining for
them. Being spoiled, they get lazy, and as they get older and the parent is no
longer there to pamper them, they tend to feel quite bored and restless. Their
solution is to find pleasure in variety, to move quickly from person to person,
job to job, or place to place before boredom sets in. They do not settle into
relationships well because habit and routine of some kind are inevitable in
such affairs. But their ceaseless search for variety is tiring for them and
comes with a price: work problems, strings of unsatisfying romances, friends
scattered across the globe. Do not mistake their restlessness and infidelity
for reality-what the Pampered Prince or Princess is really looking for is one
person, that parental figure, who will give them the spoiling they crave. To
seduce this type, be ready to provide a lot of distraction-new places to visit,
novel experiences, color, spectacle. You will have to maintain an air of
mystery, continually surprising your target with a new side to your character.
Variety is the key. Once Pampered Royals are hooked, things get easier for they
will quickly grow dependent on you and you can put out less effort. Unless
their childhood pampering has made them too and lazy, these types make
excellent victims-they will beasloyal to you as they once were to mommy or
daddy. But you will have to do much of the work. If you are after a long
relationship, disguise it. Offer long-term security to a Pampered Royal and you
will induce a panicked flight. Recognize these types by the turmoil in their
past-job changes, travel, short-term relationships-and by the air of
aristocracy, no matter their social class, that comes from once being treated
like royalty. The New Prude. Sexual prudery still exists, but it is less common
than it was. Prudery, however, is neverjust about sex; a prude is someone who
is excessively concerned with appearances, with what society considers ap-
propriate and acceptable behavior. Prudes rigorously stay within the boundaries
of correctness because more than anything they fear society's judgment. Seen in
this light, prudery is just as prevalent as it always was. The New Prude is
excessively concerned with standards of goodness, fairness, political
sensitivity, tastefulness, etc. What marks the New Prude, though, as well as
the old one, is that deep down they are actually excited and intrigued by
guilty, transgressive pleasures. Frightened by this attraction, they run in the
opposite direction and become the most correct of all. They tend to wear drab
colors; they certainly never take fashion risks. They can be very judgmental
and critical of people who do take risks and are less correct. They are also
addicted to routine, which gives them a way to tamp down their inner turmoil.
New Prudes are secretly oppressed by their correctness and long to transgress.
Just as sexual prudes make prime targets for a Rake or Siren, the New Prude
will often be most tempted by someone with a dangerous or naughty side. If you
desire a New Prude, do not be taken in by theirjudg- ments of you or their
criticisms. That is only a sign of how deeply you fascinate them; you are on
their mind. You can often draw a New Prude into a seduction, in fact, by giving
them the chance to criticize you or even try to reform you. Take nothing of
what they say to heart, of course, but now you have the perfect excuse to spend
time with them-and New Prudes can be seduced simply through being in contact
with you. These types actually make excellent and rewarding victims. Once you
open them up and get them to let go of their correctness, they are flooded with
feelings and energies. They may even overwhelm you. Perhaps they are in a
relationship with someone as drab as they themselves seem to be-do not be put
off. They are simply asleep, waiting to be awakened. The Crushed Star. We all
want attention, we all want to shine, but with most of us these desires are
fleeting and easily quieted.Theproblemwith Crushed Stars is that at one point
in their lives they did find themselves the center of attention-perhaps they
were beautiful, charming and effervescent, perhaps they were athletes, or had
some other talent-but those days are gone. They may seem to have accepted this,
but the memory of having once shone is hard to get over. In general, the
appearance of wanting attention, of trying to stand out, is not seen too kindly
in polite society or in the workplace. So to get along. Crushed Stars learn to
tamp down their desires; but failing to get the attention they feel they deserve,
they also become resentful. You can recognize Crushed Stars by certain
unguarded moments; they suddenly receive some attention in a social setting,
and it makes them glow; they mention their glory days, and there is a little
glint in the eye; a little wine in the system, and they become effervescent.
Seducing this type is simple: just make them the center of attention. When you
are with them, act as if they were stars and you were basking in their glow.
Get them to talk, particularly about themselves. In social situations, mute
your own colors and let them look funny and radiant by comparison. In general,
play the Charmer. The reward of seducing Crushed Stars is that you stir up
powerful emotions. They will feel intensely grateful to you for letting them
shine. To whatever extent they had felt crushed and bottled up, the easing of
that pain releases intensity and passion, all directed at you. They will fall
madly in love. If you yourself have any star or dandy tendencies it is wise to
avoid such victims. Sooner or later those tendencies will come out, and the
competition between you will be ugly. The Novice. What separates Novices from
ordinary innocent young people is that they are fatally curious. They have
little or no experience of the world, but have been exposed to it secondhand-in
newspapers, films, books. Finding their innocence a burden, they long to be
initiated into the ways of the world. Everyone sees them as so sweet and
innocent, but they know this isn't so-they cannot be as angelic as people think
them. Seducing a Novice is easy. To do it well, however, requires a bit of art.
Novices are interested in people with experience, particularly people with a
touch of corruption and evil. Make that touch too strong, though, and it will
intimidate and frighten them. What works best with a Novice is a mix of
qualities. You are somewhat childlike yourself, with a playful spirit. At the
same time, it is clear that you have hidden depths, even sinister ones. (This
was the secret of Lord Byron's success with so many innocent women.) You are
initiating your Novices not just sexually but experien- tially,exposingthem to
new ideas, taking them to new places, new worlds both literal and metaphoric.
Do not make your seduction ugly or seedy- everything must be romantic, even
including the evil and dark side of life. Young people have their ideals; it is
best to initiate them with an aesthetic touch. Seductive language works wonders
on Novices, as does attention to detail. Spectacles and colorful events appeal
to their sensitive senses. They are easily misled by these tactics, because
they lack the experience to see through them. Sometimes Novices are a little
older and have been at least somewhat educated in the ways of the world. Yet
they put on a show of innocence, for they see the power it has over older
people. These are coy Novices, aware of the game they are playing-but Novices
they remain. They may be less easily misled than purer Novices, but the way to
seduce them is pretty much the same-mix innocence and corruption and you will
fascinate them. The Conqueror. These types have an unusual amount of energy,
which they find difficult to control. They are always on the prowl for people
to conquer, obstacles to surmount. You will not always recognize Conquerors by
their exterior-they can seem a little shy in social situations and can have a
degree of reserve. Look not at their words or appearance but at their actions,
in work and inrelationships. They love power, and by hook or by crook they get
it. Conquerors tend to be emotional, but their emotion only comes out in
outbursts, when pushed. In matters of romance, the worst thing you can do with
them is lie down and make yourself easy prey; they may take advantage of your
weakness, but they will quickly discard you and leave you the worse for wear.
You want to give Conquerors a chance to be aggressive, to overcome some
resistance or obstacle, before letting them think they have overwhelmed you.
You want to give them a good chase. Being a little difficult or moody, using
coquetry, will often do the trick. Do not be intimidated by their
aggressiveness and energy-that is precisely what you can turn to your
advantage. To break them in, keep them charging back and forth like a bull.
Eventually they will grow weak and dependent, as Napoleon became the slave
ofJosephine. The Conqueror is generally male but there are plenty of female
Conquerors out there-Lou Andreas-Salome and Natalie Barney are famous ones.
Female Conquerors will succumb to coquetry, though, just as the male ones will.
The Exotic Fetishist. Most of us are excited and intrigued by the exotic. What
separates Exotic Fetishists from the rest of us is the degree of this interest,
which seems to govern all their choices in life. Intruththeyfeelempty inside
and have a strong dose of self-loathing. They do not like wherever it is they
come from, their social class (usually middle or upper), and their culture
because they do not like themselves. These types are easy to recognize. They
like to travel; their houses are filled with objets from faraway places; they
fetishize the music or art of this or that foreign culture. They often have a
strong rebellious streak. Clearly the way to seduce them is to position
yourself as exotic-if you do not at least appear to come from a different
background or race, or to have some alien aura, you should not even bother. But
it is always possible to play up what makes you exotic, to make it a kind of
theater for their amusement. Your clothes, the things you talk about, the
places you take them, make a show of your difference. Exaggerate a little and
they will imagine the rest, because such types tend to be self-deluders. Exotic
Fetishists, however, do not make particularly good victims. Whatever exoticism
you have will soon seem banal to them, and they will want something else. It
will be a struggle to hold their interest. Their underlying insecurity will
also keep you on edge. One variation on this type is the man or woman who is
trapped in a stultifying relationship, a banal occupation, a dead-end town. It
is circumstance, as opposed topersonal neurosis, that makes such people
fetishize the exotic; and these Exotic Fetishists are better victims than the
self-loathing kind, because you can offer them a temporary escape from whatever
oppresses them. Nothing, however, will offer true Exotic Fetishists escape from
themselves. The Drama Queen. There are people who cannot do without some
constant drama in their lives-it is their way of deflecting boredom. The
greatest mistake you can make in seducing these Drama Queens is to come
offering stability and security. That will only make them run for the hills.
Most often. Drama Queens (and there are plenty of men in this category) enjoy
playing the victim. They want something to complain about, they want pain. Pain
is a source of pleasure for them. With this type, you have to be willing and
able to give them the mental rough treatment they desire. That is the only way
to seduce them in a deep manner. The moment you turn too nice, they will find
some reason to quarrel or get rid of you. You will recognize Drama Queens by
the number of people who have hurt them, the tragedies and traumas that have
befallen them. At the extreme, they can be hopelessly selfish and
anti-seductive, but most of them are relatively harmless and will make fine
victims if you can live with the sturm und
drang.Ifforsomereasonyouwantsomethinglongterm with this type, you will
constantly have to inject drama into your relationship. For some this can be an
exciting challenge and a source for constantly renewing the relationship.
Generally, however, you should see an involvement with a Drama Queen as
something fleeting and a way to bring a little drama into your own life. The
Professor. These types cannot get out of the trap of analyzing and criticizing
everything that crosses their path. Their minds are overdeveloped and
overstimulated. Even when they talk about love or sex, it is with great thought
and analysis. Having developed their minds at the expense of their bodies, many
of them feel physically inferior and compensate by lording their mental
superiority over others. Their conversation is often wry or ironic-you never
quite know what they are saying, but you sense them looking down on you. They
would like to escape their mental prisons, they would like pure physicality,
without any analysis, but they cannot get there on their own. Professor types
sometimes engage in relationships with other professor types, or with people
they can treat as inferiors. But deep down they long to be overwhelmed by
someone with physical presence-a Rake or a Siren, for instance. Professors can
make excellent
victims,forunderneaththeirintellectualstrengthliegnawinginsecurities.MakethemfeellikeDon
Juans or Sirens, to even the slightest degree, and they are your slaves. Many
of them have a masochistic streak that will come out once you stir their
dormant senses. You are offering an escape from the mind, so make it as
complete as possible: if you have intellectual tendencies yourself, hide them.
They will only 156stir your target's competitive juices and get their minds
turning. Let your Professors keep their sense of mental superiority; let
themjudge you. You will know what they will try to hide: that you are the one
in control, for you are giving them what no one else can give them-physical
stimulation. The Beauty. From early on in life, the Beauty is gazed at by
others. Their desire to look at her is the source of her power, but also the
source of much unhappiness: she constantly worries that her powers are waning,
that she is no longer attracting attention. If she is honest with herself, she
also senses that being worshiped only for one's appearance is monotonous and
unsatisfying-and lonely. Many men are intimidated by beauty and prefer to
worship it from afar; others are drawn in, but not for the purpose of
conversation. The Beauty suffers from isolation. Because she has so many lacks,
the Beauty is relatively easy to seduce,andifdoneright,youwill have won not
only a much prized catch but someone who will grow dependent on what you
provide. Most important in this seduction is to validate those parts of the
Beauty that no one else appreciates-her intelligence (generally higher than
people imagine), her skills, her character. Of course you must worship her body-you
cannot stir up any insecurities in the one area in which she knows her
strength, and \the strength on which she most depends-but you also must worship
her mind and soul. Intellectual stimulation will work well on the Beauty,
distracting her from her doubts and insecurities, and making it seem that you
value that side of her personality. Because the Beauty is always being looked
at, she tends to be passive. Beneath her passivity, though, there often lies
frustration: the Beauty would love to be more active and to actually do some
chasing of her own. A little coquettishness can work well here: at some point
in all your worshiping, you might go a little cold, inviting her to come after
you. Train her to be more active and you will have an excellent victim. The
only downside is that her many insecurities require constant attention and
care. The Aging Baby. Some people refuse to grow up. Perhaps they are afraid of
death or of growing old; perhaps they are passionately attached to the life
they led as children. Disliking responsibility, they struggle to turn
everything into play and recreation. In their twenties they can be charming, in
their thirties interesting, but by the time they reach their forties they are
beginning to wear thin. Contrary to what you might imagine, one Aging Baby does
not want to be involved with another Aging Baby, even though the combination
might seem to increase the chances for play and frivolity. The Aging Baby does
not want competition, but an adult figure. If you desire to seduce this type,
you must be prepared to be the responsible, staid one. That may be a strange
way of seducing, but in this case it works. You should appear to like the Aging
Baby's youthful spirit (it helps if you actually do), can engage with it, but
you remain the indulgent adult. By being responsible you free the Baby to play.
Act the loving adult to the hilt, neverjudging or criticizing their behavior,
and a strong attachment will form. Aging Babies can be amusing for a while,
but, like all children, they are often potently narcissistic. This limits the
pleasure you can have with them. You should see them as short-term amusements
or temporary outlets for your frustrated parental instincts. The Rescuer. We
are often drawn to people who seem vulnerable or weak-their sadness or
depression can actually be quite seductive. There are people, however, whotake
this much further, who seem to be attracted only to people with problems. This
may seem noble, but Rescuers usually have complicated motives: they often have
sensitive natures and truly want to help. At the same time, solving people's
problems gives them a kind of power they relish-it makes them feel superior and
in control. It is also the perfect way to distract them from their own
problems. You will recognize these types by their empathy-they listen well and
try to get you to open up and talk. You will also notice they have histories of
relationships with dependent and troubled people. Rescuers can make excellent
victims, particularly if you enjoy chivalrous or maternal attention. If you are
a woman, play the damsel in distress, giving a man the chance so many men long
for-to act the knight. If you are a man, play the boy who cannot deal with this
harsh world; a female Rescuer will envelop you in maternal attention, gaining
for herself the added satisfaction of feeling more powerful and in control than
a man. An air of sadness will draw either gender in. Exaggerate your
weaknesses, but not through overt words or gestures-let them sense that you
have had too little love, that you have had a string of bad relationships, that
you have gotten a raw deal in life. Having lured your Rescuer in with the
chance to help you, you can then stokethe relationship's fires with a steady
supply of needs and vulnerabilities. You can also invite moral rescue: you are
bad. You have done bad things. You need a stem yet loving hand. In this case
the Rescuer gets to feel morally superior, but also the vicarious thrill of
involvement with someone naughty. The Roue. These types have lived the good
life and experienced many pleasures. They probably have, or once had, a good
deal of money to finance their hedonistic lives. On the outside they tend to
seem cynical and jaded, but their worldliness often hides a sentimentality that
they have stmggled to repress. Roues are consummate seducers, but there is one
type that can easily seduce them-the young and the innocent. As they get 158
older, they hanker after their lost youth; missing their long-lost innocence,
they begin to covet it in others. If you should want to seduce them, you will
probably have to be somewhat young and to have retained at least the appearance
of innocence. It is easy to play this up-make a show of how little experience
you have in the world, how you still see things as a child. It is also good to
seem to resist their advances: Roues will think it lively and exciting to chase
you. You can even seem to dislike or distrust them-that will really spur them
on. By being the one who resists, you control the dynamic. And sinceyou have
the youth that they are missing, you can maintain the upper hand and make them
fall deeply in love. They will often be susceptible to such a fall, because
they have tamped down their own romantic tendencies for so long that when it
bursts forth, they lose control. Never give in too early, and never let your
guard down-such types can be dangerous. The Idol Worshiper. Everyone feels an
inner lack, but Idol Worshipers have a bigger emptiness than most people. They
cannot be satisfied with themselves, so they search the world for something to
worship, something to fill their inner void. This often assumes the form of a
great interest in matters or in some worthwhile cause; by focusing on something
supposedly elevated, they distract themselves from their own void, from what
they dislike about themselves. Idol Worshipers are easy to spot-they are the
ones pouring their energies into some cause or religion. They often move around
over the years, leaving one cult for another. The way to seduce these types is
to simply become their object of worship, to take the place of the cause or
religion to which they are so dedicated. At first you may have to seem to share
their spiritual interest, joining them in their worship, or perhaps exposing
them to a new cause; eventually you will displace it. With this type you have
to hideyourflaws, or at least to give them a saintly sheen. Be banal and Idol
Worshipers will pass you by. But mirror the qualities they aspire to have for
themselves and they will slowly transfer their adoration to you. Keep
everything on an elevated plane-let romance and religion flow into one. Keep
two things in mind when seducing this type. First, they tend to have overactive
minds, which can make them quite suspicious. Because they often lack physical
stimulation, and because physical stimulation will distract them, give them
some: a mountain trek, a boat trip, or sex will do the trick. But this takes a
lot of work, for their minds are always ticking. Second, they often suffer from
low self-esteem. Do not try to raise it; they will see through you, and your
efforts at praising them will clash with their own self-image. They are to
worship you; you are not to worship them. Idol Worshipers make perfectly
adequate victims in the short term, but their endless need to search will
eventually lead them to look for something new to adore. The Seducer's
Victims-The Eighteen Types • 159 The Sensualist. What marks these types is not
their love of pleasure but their overactive senses. Sometimes they show this
quality in their appearance-their interest in fashion, color, style. But
sometimes it is more subtle: because they are so sensitive, they areoften quite
shy, and they will shrink from standing out or being flamboyant. You will
recognize them by how responsive they are to their environment, how they cannot
stand a room without sunlight, are depressed by certain colors, or excited by
certain smells. They happen to live in a culture that deempha- sizes sensual
experience (except perhaps for the sense of sight). And so what the Sensualist
lacks is precisely enough sensual experiences to appreciate and relish. The key
to seducing them is to aim for their senses, to take them to beautiful places,
pay attention to detail, envelop them in spectacle, and of course use plenty of
physical lures. Sensualists, like animals, can be baited with colors and
smells. Appeal to as many senses as possible, keeping your targets distracted
and weak. Seductions of Sensualists are often easy and quick, and you can use
the same tactics again and again to keep them interested, although it is wise
to vary your sensual appeals somewhat, in kind if not in quality. That is how
Cleopatra worked on Mark Antony, an inveterate Sensualist. These types make
superb victims because they are relatively docile if you give them what they
want. The Lonely Leader. Powerful people are not necessarily different from
everyone else, but they are treated differently, and this has a big effect on
their personalities. Everyone around them tends to be fawning and courtierlike,
to have an angle, to want something from them. This makes them suspicious and
distrustful, and a little hard around the edges, but do not mistake the
appearance for the reality: Lonely Leaders long to be seduced, to have someone
break through their isolation and overwhelm them. The problem is that most
people are too intimidated to try, or use the kind of tactics-flattery,
charm-that they see through and despise. To seduce such types, it is better to
act like their equal or even their superior- the kind of treatment they never
get. If you are blunt with them you will seem genuine, and they will be
touched-you care enough to be honest, even perhaps at some risk. (Being blunt
with the powerful can be dangerous.) Lonely Leaders can be made emotional by
inflicting some pain, followed by tenderness. This is one of the hardest types
to seduce, not only because they are suspicious but because their minds are
burdened with cares and responsi. They have less mental space for a seduction.
You will have to be patient and clever, slowly filling their minds with
thoughts of you. Succeed, though, and you can gain great power in turn, for in
their loneliness they will come to depend on you. The Floating Gender. All of
us have a mix of the masculine and the in our characters, but most of us learn
to develop and exhibit the socially acceptable side while repressing the other.
People of the Floating Gender type feel that the separation of the sexes into
such distinct genders is a burden. They are sometimes thought to be repressed
or latent homosexuals, but this is a misunderstanding: they may well be
heterosexual but their masculine and feminine sides are in flux, and because
this may discomfit others if they show it, they learn to repress it, perhaps by
going to one extreme. They would actually love to be able to play with their
gender, to give full expression to both sides. Many people fall into this type
without its being obvious: a woman may have a masculine energy, a man a
developed aesthetic side. Do not look for obvious signs, because these types
often go underground, keeping it under wraps. This makes them vulnerable to a
powerful seduction. What Floating Gender types are really looking for is
another person of uncertain gender, their counterpart from the opposite sex. Show
them that in your presence and they can relax, express the repressed side of
their character. If you have such proclivities, this is the one instance where
it would be best to seduce the same type of the opposite sex. Each person will
stir up repressed desires in the other and will suddenly have license to
explore all kinds of gender combinations, without fear of judgment. If you are
not of the Floating Gender, leave this type alone. You will only inhibit them
and create more discomfort. eductive process M ost of us understand that
certain actions on our part will have apleasing and seductive effect on the
person we would like to seduce. The problem is that we are generally too
self-absorbed: We think more about what we want from others than what they could
want from us. We may occasionally do something that is seductive, but often we
follow this up a with a selfish or aggressive action (we are in a hurry to get
what we want); or, unaware of what we are doing, we show a side of ourselves
that is petty and banal, deflating any illusions or fantasies a person might
have about us. Our attempts at seduction usually do not last long enough to
create much of an effect. You will not seduce anyone by simply depending on
your engaging personality, or by occasionally doing something noble or
alluring. Seduction is a process that occurs over time-the longer you take and
the slower you go, the deeper you will penetrate into the mind of your victim.
It is an art that requires patience, focus, and strategic thinking. You need to
always be one step ahead of your victim, throwing dust in their eyes, casting a
spell, keeping them off balance. The twenty-four chapters in this section will
arm you with a series of tactics that will help you get out of yourself and
into the mind of your victim, so that you can play it like an instrument. The
chapters are placed in a loose order, going from the initial contact with your
victim to the successful conclusion. This order is based on certain timeless
laws of human psychology. Because people's thoughts tend to revolve around
their daily concerns and insecurities, you cannot proceed with a seduction
until you slowly put their anxieties to sleep and fill their distracted minds
with thoughts of you. The opening chapters will help you accomplish this. There
is a natural tendency in relationships for people to become so familiar with
one another that boredom and stagnation set in. Mystery is the lifeblood of
seduction and to maintain it you have to constantly surprise your victims, stir
things up, even shock them. A seduction should never settle into a comfortable
routine. The middle and later chapters will instruct you in the art of
alternating hope and despair, pleasure and pain, until your victims weaken and
succumb. In each instance, one tactic is setting up the next one, allowing you
to push it further with something bolder and more violent. A seducer cannot be
timid or merciful. To help you move the seduction along, the chapters are
arranged in 163 164 • The Art of Seduction four phases, each phase with a
particular goal to aim for: getting the victim to think of you; gaining access
to their emotions by creating moments of pleasure and confusion; going deeper
by working on their unconscious, stirring up repressed desires; and finally, inducing
physical surrender. (The are clearly marked and explained with a short
introduction.) By following these phases you will work more effectively on your
victim's mind and create the slow and hypnotic pace of a ritual. In fact, the
seductive process may be thought of as a kind of initiation ritual, in which
you are uprooting people from their habits, giving them novel experiences,
putting them through tests, before initiating them into a new life. It is best
to read all of the chapters and gain as much knowledge as possible. When it
comes time to apply these tactics, you will want to pick and choose which ones
are appropriate for your particular victim; sometimes only a few are
sufficient, depending on the level of resistance you meet and the complexity of
your victim's problems. These tactics are equally applicable to social and
political seductions, minus the sexual component in Phase Four. At all cost,
resist the temptation to hurry to the climax of your seduction, or to
improvise. You are not being seductive but selfish. Everything in daily life is
hurried and improvised, and you need to offer something different. By taking
your time and respecting the seductive process you will not only break down
your victim's resistance, you will make them fall in love. Phase One Separation
- Stirring Interest and Desire Your victims live in their own worlds, their
minds occupied with anxieties and daily concerns. Your goal in this initial
phase is to slowly separate themfrom that closed world and fill their minds with
thoughts of you. Once you have decided whom to seduce (1: Choose the right
victim), your first task is to get your victims' attention, to stir interest in
you. For those who might be more resistant or difficult, you should try a
slower and more insidious approach, first winning their friendship (2: Create a
false sense of security-approach indirectly); for those who are bored and less
difficult to reach, a more dramatic approach will work, either fascinating them
with a mysterious presence (3; Send mixed signals) or seeming to be someone who
is coveted and fought over by others (4: Appear to be an object of desire).
Once the victim is properly intrigued, you need to transform their interest
into something stronger - desire. Desire is generally preceded by feelings of
emptiness, of something missing inside that needsfulfillment. You must
deliberately instill suchfeelings, make your victims aware of the adventure and
romance that are lacking in their lives (5: Create a need-stir anxiety and
discontent). If they see you as the one to fill their emptiness, interest will
blossom into desire. The desire should be stoked by subtly planting ideas in
their minds, hints of the seductive pleasures that await them (6: Master the
art of insinuation). Mirroring your victims' values, indulging them in their
wants and moods will charm and delight them (7: Enter their spirit). Without
realizing how it has happened, more and more of their thoughts now revolve
around you. The time has come for something stronger. Lure them with an
irresistible pleasure or adventure (8: Create temptation) and they will follow
your lead. 1 Choose the Right Victim Everything depends on the target of your
seduction. Study your prey thoroughly, and choose only those who will prove
susceptible to your charms. The right victims are those for whom you can fill a
void, who see in you something exotic. They are often isolated or at least
somewhat unhappy (perhaps because of recent adverse circumstances), or can
easily be made so-for the completely contented person is almost impossible to
seduce. The perfect victim has some natural quality that attracts you. The
strong emotions this quality inspires will help make your seductive maneuvers
seem more natural and dynamic. The perfect victim allows for the perfectchase.
Preparing for the Hunt T he young Vicomte de Valmont was a notorious libertine
in the Paris of the 1770s, the ruin of many a young girl and the ingenious
seducer of the wives of illustrious aristocrats. But after a while the
repetitiveness of it all began to bore him; his successes came too easily So
one year, during the sweltering, slow month of August, he decided to take a
break from Paris and visit his aunt at her chateau in the provinces. Life there
was not what he was used to-there were country walks, chats with the local
vicar, card games. His city friends, particularly his fellow libertine and
confidante the Marquise de Merteuil, expected him to hurry back. There were
other guests at the chateau, however, including the Presi- dente de Tourvel, a
twenty-two-year-old woman whose husband was temporarily absent, having work to
do elsewhere. The Presidente had been languishing at the chateau, waiting for
him to join her. Valmont had met her before; she was certainly beautiful, but
had a reputation as a prude who was extremely devoted to her husband. She was
not a court lady; her taste in clothing was atrocious (she always covered her
neck with ghastly frills) and her conversation lacked wit. For some reason,
however, far from Paris, Valmont began to see these traits in a new light. He
followed her to the where she went every morning to pray. He caught glimpses of
her at dinner, or playing cards. Unlike the ladies of Paris, she seemed unaware
of her charms; this excited him. Because of the heat, she wore a simple linen
dress, which revealed her figure. A piece of muslin covered her breasts,
letting him more than imagine them. Her hair, unfashionable in its slight
disorder, conjured the bedroom. And her face-he had never noticed how
expressive it was. Her features lit up when she gave alms to a beggar; she
blushed at the slightest praise. She was so natural and unself-conscious. And
when she talked of her husband, or religious matters, he could sense the depth
of her feelings. If such a passionate nature were ever detoured into a love
affair. . . . Valmont extended his stay at the chateau, much to the delight of
his aunt, who could not have guessed at the reason. And he wrote to the
Marquise de Merteuil, explaining his new ambition: to seduce Madame de Tourvel.
The Marquise was incredulous. He wanted to seduce this prude? If he succeeded,
how little pleasure she would give him, and if he failed, what a disgrace-the
great libertine unable to seduce a wife whose husband was far away! She wrote a
sarcastic letter, which only inflamed Valmont fur- The ninth • Have I become
blind? Has the inner eye of the soul lost its power? 1 have seen her, but it is
as if I had seen a heavenly revelation -so completely has her image vanished
again for me. In vain do I summon all the of my soul in order to conjure up
this image. If I ever see her again, I shall be able to recognize her
instantly, even though she stands among a hundred others. Now she has fled, and
the eye of my soul tries in vain to overtake her with its longing. I was
walking along Langelinie, seemingly nonchalantly and without paying attention
to my surroundings, although my reconnoitering glance leftnothing
unobserved-and then my eyesfell upon her. My eyes fixed unswervingly upon her.
They no longer obeyed their master's will; it was impossiblefor me to shift my
gaze and thus overlook the object I wanted to see-I did not look, I stared. As
a fencerfreezes in his lunge, so my eyes were fixed, petrified in the direction
initially taken. It was impossible to look down, impossible to withdraw my
glance, impossible to see, because I saw far too much. The only thing I have
retained is that she had on a green cloak, that is all-one could call it
capturing the cloud instead of Juno; she has escaped me . . .and left only her
cloak behind. . . . The girl made an impression on me. • The sixteenth • ... I
feel no impatience, for she must live here in the city, and at this moment that
is enough for me. This possibility is the condition for the
properappearanceofher image - everything will be enjoyed in slow drafts.
..." The nineteenth • Cordelia, then, is her name! Cordelia! It is a
beautiful name, and that, too, is important, since it can be very disturbing to
have to name an ugly name together with the most tender adjectives.
KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY. TRANSLATED BY HOWARD V. HONG AND EDNA H. HONG
Love as understood by Don Juan is a feeling akin to a taste for hunting. It is
cravingfor an activity which needs an incessant of stimuli to challenge skill.
-STENDHAL, LOVE. SALE It is not the quality of the desired object that gives us
pleasure, but rather the energy of our appetites. -CHARLES BAUDELAIRE, THE END
OF DON JUANther. The conquest of this notoriously virtuous woman would prove
his greatest seduction. His reputation would only be enhanced. There was an
obstacle, though, that seemed to make success almost impossible: everyone knew
Valmonfs reputation, including the Presidente. She knew how dangerous it was to
ever be alone with him, how people would talk about the least association with
him. Valmont did everything to belie his reputation, even going so far as to
attend church services and seem repentant of his ways. The Presidente noticed,
but still kept her distance. The challenge she presented to Valmont was irresistible,
but could he meet it? Valmont decided to test the waters. One day he arranged a
little walk with the Presidente and his aunt. He chose a delightful path that
they had never taken before, but at a certain point they reached a little
ditch, unsuitable for a lady to cross on her own. And yet, Valmont said, the
rest of the walk was too nice for them to turn back, and he gallantly picked up
his aunt in his arms and carried her across the ditch, making the Presidente
laugh uproariously. But then it was her turn, and Valmont purposefully her up a
little awkwardly, so that she caught at his arms, and while he was holding her
against him he could feel her heart beating faster, and her blush. His aunt saw
this too, and cried out, "The child is afraid!" But Valmont sensed
otherwise. Now he knew that the challenge could be met, that the Presidente
could be won. The seduction could proceed. Interpretation. Valmont, the
Presidente de Tourvel, and the Marquise de Merteuil are all characters in the
eighteenth-century French novel Dangerous Liaisons, by Choderlos de Laclos.
(The character of Valmont was inspired by several real-life libertines of the
time, most prominent of all the Duke de Richelieu.) In the story, Valmont
worries that his seductions have become mechanical; he makes a move, and the
woman almost always responds the same way. But no two seductions should be the
same-a different target should change the whole dynamic. Valmonfs problem is
that he is always seducing the same type-the wrong type. He realizes this when
he meets Madame de Tourvel. It is not because her husband is a count that he
decides to seduce her, or because she is stylishly dressed, or is desired by
other men-the usual reasons. He chooses her because, in her unconscious way,
she has already seduced him. A bare arm, an unrehearsed laugh, a playful
manner-all these have captured his attention, because none of them is
contrived. Once he falls under her spell, the strength of his desire will make
his subsequent maneuvers seem less calculated; he is apparently unable to help
himself. And his strong emotions will slowly infect her. Beyond the effect the
Presidente has on Valmont, she has other traits that make her the perfect
victim. She is bored, which draws her toward adventure. She is naive, and
unable to see through his tricks. Finally, the Achilles' heel; she believes
herself immune to seduction. Almost all of us Choose the Right Victim • 171 are
vulnerable to the attractions of other people, and we take precautions against
unwanted lapses. Madame de Tourvel takes none. Once Valmont has tested her at
the ditch, and has seen she is physically vulnerable, he knows that eventually
she will fall. Life is short, and should not be wasted pursuing and seducing
the wrong people. The choice of target is critical; it is the set up of the
seduction and it will determine everything else that follows. The perfect
victim does not have certain facial features, or the same taste in music, or
similar goals in life. That is how a banal seducer chooses his or her targets.
The perfect victim is the person who stirs you in a way that cannot be
explained in words, whose effect on you has nothing to do with
superficialities. He or she often has a quality that you yourself lack, and may
even secretly envy- the Presidente, for example, has an innocence that Valmont
long ago lost or never had. There should be a little bit of tension-the victim
may fear you a little, even slightly dislike you. Such tension is full of
erotic potential and will make the seduction much livelier. Be more creative in
choosing your prey and you will be rewarded with a more exciting seduction. Of
course, it means nothing if the potential victim is not open to your influence.
Test the person first. Once you feel that he or she is also vulnerable to you
then the hunting can begin. It is a stroke of good fortune to find one who is
worth seducing. . . . Most people rush ahead, become engaged or do other stupid
things, and ina turn of the hand everything is over, and they know neither what
they have won nor what they have lost. KIERKEGAARD Keys to Seduction T
hroughout life we find ourselves having to persuade people-to seduce them. Some
will be relatively open to our influence, if only in subtle ways, while others
seem impervious to our charms. Perhaps we find this a mystery beyond our
control, but that is an ineffective way of dealing with life. Seducers, whether
sexual or social, prefer to pick the odds. As often as possible they go toward
people who betray some vulnerability to them, and avoid the ones who cannot be
moved. To leave people who are inaccessible to you alone is a wise path; you
cannot seduce everyone. On the other hand, you must actively hunt out the prey
that responds the right way. This will make your seductions that much more
pleasurable and satisfying. How do you recognize your victims? By the way they
respond to you. You should not pay so much attention to their conscious
responses-a person who is obviously trying to please or charm you is probably
playing to your vanity, and wants something from you. Instead, pay greater
attention to those responses outside conscious control-a blush, an involuntary
mir- The daughter of desire should strive to have the following lovers in their
turn, as being mutuallyrestful to her: a boy who has been loosed too soon from
the authority and counsel of his father, an author enjoying office with a
rather simple-minded prince, a merchant's son whose pride is in rivaling other
lovers, an ascetic who is the slave of love in secret, a king's son whose
follies are boundless and who has a tastefor rascals, the countrified son of
some village Brahman, a married woman's lover, a singer who has just pocketed a
very large sum of money, the master of a caravan but recently come in. . .
.These brief instructions admit of infinitely varied interpretation, dear
child, according to the circumstance; and it requires intelligence, insight and
reflection to make the best of each particular case. -EASTERN LOVE, VOLUME II:
THE HARLOT'S BREVIARY OF KSHEMENDRA, MATHERS The women who can be easily won
over to congress: ... a woman who looks sideways at you; ... a woman who hates
her husband, or who is hated by him; ... a woman who has not had any children;
... a woman who is very fond of society; a woman who is apparently very affectionate
toward her husband; the wife of an actor; a widow; ... a woman fond of
enjoyments; ... a vain woman; a woman whose husband is inferior to her in rank
or ability; a woman who is proud of her skill in the arts; ... a woman who is
slighted by her husband without any cause; ... a woman whose husband is devoted
to travelling; the wife of a jeweler; a jealous woman; a covetous woman. -THE
HINDI: ART OF LOVE. EDITED BY EDWARD WINDSOR Leisure stimulates love, leisure
watches the lovelorn, \ Leisure's the cause and sustenance of this sweet \
Evil. Eliminate leisure, and Cupid's bow is broken, \ His torches lie
lightless, scorned. \ As a plane-tree rejoices in wine, as a poplar in water,
\As a marsh-reed in swampy ground, so Venus loves \ Leisure. . . . \ Why do you
think Aegisthus \ Became an adulterer? Easy: he was idle-and bored. \ Everyone
else was away at Troy on a lengthy \ Campaign: all Greece had shipped \ Its
contingent across. Suppose he hankered for warfare? Argos \ Had no wars to
offer. Suppose he fancied the courts? \ Argos lacked litigation. Love was
better than doing nothing. \ That's how Cupid slips in; that's how he stays. -
ON ID, CURES FOR LOVE. The Chinese have a proverb: "When Yang is in the
ascendant, Yin is bom," which means, translated into our language, that
when a man has devoted the better of his life to the ordinary business of
living, the Yin, raring of some gesture of yours, an unusual shyness, even
perhaps a flash of anger or resentment. All of these show that you arehaving an
effect on a person who is open to your influence. Like Valmont, you can also
recognize the right targets by the effect they are having on you. Perhaps they
make you uneasy-perhaps they correspond to a deep-rooted childhood ideal, or
represent some kind of personal taboo that excites you, or suggest the person
you imagine you would be if you were the opposite sex. When a person has such a
deep effect on you, it transforms all of your subsequent maneuvers. Your face
and gestures become more animated. You have more energy; when victims resist
you (as a good victim should) you in turn will be more creative, more motivated
to overcome their resistance. The seduction will move forward like a good play.
Your strong desire will infect the target and give them the dangerous sensation
that they have a power over you. Of course, you are the one ultimately in
control since you are making your victims emotional at the right moments,
leading them back and forth. Good seducers choose targets that inspire them but
they know how and when to restrain themselves. Never rush into the waiting arms
of the first person who seems to like you. That is not seduction but
insecurity. The need that draws you will make for a low-level attachment, and
interest on both sides will sag. Look at the types you have not considered
before-that is where you will find challenge and adventure. Experienced hunters
do not choose their prey by how easily it is caught; they want the thrill of
the chase, a life-and-death struggle-the fiercer the better. Although the
victim who is perfect for you depends on you, certain types lend themselves to
a more satisfying seduction. Casanova liked young women who were unhappy, or
had suffered a recent misfortune. Such women appealed to his desire to play the
savior, but it also responded to necessity: happy people are much harder to
seduce. Their contentment makes them inaccessible. It is always easier to fish
in troubled waters. Also, an air of sadness is itself quite seductive-Genji,
the hero of the Japanese novel The Tale of Genji, could not resist a woman with
a melancholic air. In Kierkegaard's book The Seducer's Diary, the narrator,
Johannes, has one main requirement in his victim: she must have imagination.
That is why he chooses a woman who lives in a fantasy world, a woman who will
envelop his every gesture in poetry, imagining far more than is there. Just as
it is hard to seduce a person who is happy, it is hard to seduce a person who
has no imagination. For women, the manly man is often the perfect victim. Mark
Antony was of this type-he loved pleasure, was quite emotional, and when it
came to women, found it hard to think straight. He was easy for Cleopatra to
manipulate. Once she gained a hold on his emotions, she kept him permanently on
a string. A woman should never be put off by a man who seems overly aggressive.
He is often the perfect victim. It is easy, with a few coquettish tricks, to
turn that aggression around and make him your slave. Such men actually enjoy
being made to chase after a woman. Choose the Right Victim • 173 Be careful
with appearances. The person who seems volcanically passionate is often hiding
insecurity and self-involvement. This was what most men failed to perceive in
the nineteenth-century courtesan Lola Montez. She seemed so dramatic, so exciting.
In fact, she was a troubled, self- obsessed woman, but by the time men
discovered this it was too late-they had become involved with her and could not
extricate themselves without months of drama and torture. People who are
outwardly distant or shy are often better targets than extroverts. They are
dying to be drawn out, and still waters run deep. People with a lot of time on
their hands are extremely susceptible to seduction. They have mental space for
you to fill. Tullia d'Aragona, the infamous sixteenth-century Italian
courtesan, preferred young men as her victims; besides the physical reason for
such a preference, they were more idle than working men with careers, and therefore
more defenseless against an ingenious seductress. On the other hand, you should
generally avoid people who are preoccupied with business or work-seduction
demands attention, and busy people have too little space in their minds for you
to occupy. According to Freud, seduction begins early in life, in our
relationship with our parents. They seduce us physically, both with bodily
contact and by satisfying desires such as hunger, and we in turn try to seduce
them into paying us attention. We are creatures by nature vulnerable to
seduction throughout our lives. We all want to be seduced; we yearn to be drawn
out of ourselves, out of our routines and into the drama of eros. And what
draws us more than anything is the feeling that someone has something we don't,
a quality we desire. Your perfect victims are often people who think you have
something they don't, and who will be enchanted to have it provided for them.
Such victims may have a temperament quite the opposite of yours, and this
difference will create an exciting tension. When Jiang Qing, later known as
Madame Mao, first met Mao Tse- tung in 1937 in his mountain retreat in western
China, she could sense how desperate he was for a bit of color and spice in his
life: all the camp's women dressedlikethemen,andabjuredanyfemininefinery. Jiang
had been anactress in Shanghai, and was anything but austere. She supplied what
he lacked, and she also gave him the added thrill of being able to educate her
in communism, appealing to his Pygmalion complex-the desire to dominate,
control, and remake a person. In fact it was Jiang Qing who controlled her
future husband. The greatest lack of all is excitement and adventure, which is
precisely what seduction offers. In 1964, the Chinese actor Shi Pei Pu, a man
who had gained fame as a female impersonator, met Bernard Bouriscout, a young
diplomat assigned to the French embassy in China. Bouriscout had come to China
looking for adventure, and was disappointed to have little contact with Chinese
people. Pretending to be a woman who, when still a child, had been forced to
live as a boy-supposedly the family already had too many daughters-Shi Pei Pu
used the young Frenchman's boredom and or emotional side of his nature, rises
to the surface and demands its rights. When such a period occurs, all that
which has formerly seemed important loses its significance. The will-of-
the-wisp of illusion leads the man hither and thither, taking him on strange
and complicated deviations from his former path in life. Ming Huang, the
"Bright Emperor" of the Tang dynasty, was an example of the profound
truth of this theory. From the moment he saw Yang Kuei-fei bathing in the lake
near his palace in the Li mountains, he was destined to sit at her feet,
leamingfrom her the emotional mysteries of what the Chinese call Yin. -ELOISE
TALCOTT HIBBERT, EMBROIDERED GAUZE: PORTRAITS OF FAMOUS LADIES discontent to
manipulate him. Inventing a story of the deceptions he had had to go through,
he slowly drew Bouriscout into an affair that would last many years.
(Bouriscout had had previous homosexual encounters, but considered himself
heterosexual.) Eventually the diplomat was led into spying for the Chinese. All
the while, he believed Shi Pei Pu was a woman-his for adventure had made him
that vulnerable. Repressed types are perfect victims for a deep seduction.
People who repress the appetite for pleasure make ripe victims, particularly
later in their lives. The eighth-century Chinese Emperor Ming Huang spent much
of his reign trying to rid his court of its costly addiction to luxuries, and
was himself a model of austerity and virtue. But the moment he saw the
concubine Yang Kuei-fei bathing in a palace lake, everything changed. The most
charming woman in the realm, she was the mistress of his son. Exerting his
power, the emperor won her away-only to become her abject slave. The choice of
the right victim is equally important in politics. Mass seducers such as
Napoleon or John F. Kennedy offer their public just what it lacks. When
Napoleon came to power, the French people's sense of pride was beaten down by
the bloody aftermath of the French Revolution. He offered them glory and
conquest. Kennedy recognized that Americans were bored with the stultifying
comfort of the Eisenhower years; he gave them adventure and risk. More
important, he tailored his appeal to the group most vulnerable to it: the
younger generation. Successful politicians know that not everyone will be
susceptible to their charm, but if they can find a group of believers with a
need to be filled, they have supporters who will stand by them no matter what.
Symbol: Big Game. Lions are dangerous-to hunt them is to know the thrill of
risk. Leopards are clever and swift, offering the excitement of a difficult
chase. Never rush into the hunt. Know your prey and choose it carefully. Do not
waste time with small game-the rabbits that back into snares, the mink that
walk into a scented trap. Challenge is pleasure. Choose the Right Victim • 175
Reversal T here is no possible reversal. There is nothing to be gained from
trying to seduce the person who is closed to you, or who cannot provide the
pleasure and chase that you need. 2. Create a False Sense of Security- Approach
Indirectly. Ifyouaretoo rect early on, you risk stirring up a resistance that
will never be lowered. At first there must be nothing of the seducer in your
manner. The seduction should begin at an angle, indirectly, so that the target
only gradually becomes aware of you. Haunt the periphery of your target 's
life-approach through a third party, or seem to cultivate a relatively neutral
relationship, moving gradually from friend to lover. Arrange an occasional
"chance" encounter, as if you and your target were destined to become
acquainted-nothing is more seductive than a sense of destiny. Lull the target
into feeling secure, then strike. Friend to Lover. A nne Marie Louis d'Orleans,
the Duchess de Montpensier, known in seventeenth-century France as La Grande
Mademoiselle, had never known love in her life. Her mother had died when she
was young; her father remarried and ignored her. She came from one of Europe's
most illustrious families: her grandfather had been King Henry IV; the future
King Louis XIV was her cousin. When she was young, matches had been proposed
between her and the widowed king of Spain, the son of the Holy Roman emperor,
and even cousin Louis himself, among many others. But all of these matches were
designed for political purposes, or because of her family's enormous wealth. No
one bothered to woo her; she rarely evenmet her suitors. To make matters worse,
the Grande Mademoiselle was an idealist who believed in the old-fashioned
values of chivalry: courage, honesty, virtue. She loathed the schemers whose
motives in courting her were dubious at best. Whom could she trust? One by one
she found a reason to spurn them. Spinsterhood seemed to be her fate. In April
of 1669, the Grande Mademoiselle, then forty-two, met one of the strangest men
in the court: the Marquis Antonin Peguilin, later known as the Duke de Lauzun.
A favorite of Louis XIV's, the thirty-six- year-old Marquis was a brave soldier
with an acid wit. He was also an incurable Don Juan. Although he was short, and
certainly not handsome, his impudent manners and his military exploits made him
irresistible to women. The Grande Mademoiselle had noticed him some years
before, admiring his elegance and boldness. But it was only this time, in 1669,
that she had a real conversation with him, if a short one, and although she
knew of his lady-killer reputation, she found him charming. A few days later
they ran into each other again; this time the conversation was longer, and
Lauzun proved more intelligent than she had imagined-they talked of the
playwright Corneille (her favorite), of heroism, and of other elevated topics.
Now their encounters became more frequent. They had become friends. Anne Marie
noted in her diary that her conversations with Lauzun, when they occurred, were
the highlight of her day; when he was not at court, she felt his absence.
Surely her encounters with him came frequently enough that they could not be
accidental on his part, but he always seemed surprised to see her. At the same
time, she recorded feeling uneasy- strange emotions were stealing up on her,
she did not know why. Many women adore the elusive, \ Hate overeagerness. So,
play hard to get, \ Stop boredom developing. And don't let your entreaties \
Sound too confident of possession. Insinuate sex \ Camouflaged as friendship.
I've seen ultrastubborn creatures \ Fooled by this gambit, the switch from
companion to stud. -OVID, THEART OF LOVE, GREEN On the street, I do not stop
her, or I exchange a greeting with her but never come close, but always strive
for distance. Presumably our repeated encounters are clearly noticeable to her;
presumably she does perceive that on her horizon a new planet has loomed, which
in its course has encroached disturbingly upon hers in a curiously undisturbing
way, but she has no inkling of the law underlying this movement. . . . Before I
begin my attack, I must first become acquainted with her and her whole mental
state. KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY. HONG AND EDNA H. HONG No sooner had he
spoken than the bullocks, driven from their mountain pastures, were on their
way to the beach, as Jove had directed; they were making for the sands where
the daughter [Europa] of the great king used to play with the young girls of
Tyre, who were her companions. Abandoning the dignity of his scepter, the
father and ruler of the gods, whose hand wields the flaming threeforked bolt,
whose nod shakes the universe, adopted the guise of a bull; and, mingling with
the other bullocks, joined in the lowing and ambled in the tender grass, a fair
sight to sec. His hide was white as untrodden snow, snow not yet melted by the
rainy South wind. The muscles stood out on his neck, and deep folds of skin
hung along his flanks. His horns were small, it is true, but so beautifully
made that you would swear they were the work of an artist, more polished and
shining than any jewel. There was no menace in the set of his head or in his
eyes; he looked completely placid. • Agenor's daughter [Europa ] was filled
with admiration for one so handsome and so friendly. But, gentle though he
seemed, she was afraid at first to touch him; then she went closer, and held
out flowers to his shining lips. The lover was delighted Time passed, and the
Grande Mademoiselle was to leave Paris for a week or two. Now Lauzun approached
her without warning and made an emotional plea to be considered her confidante,
the great friend who would execute any commission she needed done while she was
away. He was poetic and chivalrous, but what did he really mean? In her diary,
Anne Marie finally confronted the emotions that had been stirring in her since
their first conversation: "I told myself, these are not vague musings;
there must be an object to all of these feelings, and I could not imagine who
it was. . . . Finally, after troubling myself with this for several days, I
realized that it was M. de Lauzun whom I loved, it was he who had somehow
slipped into my heart and captured it." Made aware of the source of her feelings,
the Grande Mademoiselle became more direct. If Lauzun was to be her confidante,
she could talk to him of marriage, of the matches that were still being offered
to her. The topic might give him a chance to express his feelings; perhaps he
might show jealousy. Unfortunately Lauzun did not seem to take the hint.
Instead, he asked her why she was thinking of marriage at all-she seemed so
happy. Besides, who could possibly be worthy of her? This went on for weeks.
She could pry nothing personal out of him. In a way, she understood-there were
the differences in rank (she was far above him) and age (she was six years
older). Then, a few months later, the wife of the king's brother died, and King
Louis suggested to the Grande Mademoiselle that she replace his late
sister-in-law-that is, that she marry his brother. Anne Marie was disgusted;
clearly the brother was trying to get his hands on her fortune. She asked
Lauzun his opinion. As the king's loyal servants, he replied, they must obey
the royal wish. His answer did not please her, and to make things worse, he
stopped visiting her, as if it were no longer proper for them to be friends.
This was the last straw. The Grande Mademoiselle told the king she would not
marry his brother, and that was that. Now Anne Marie met with Lauzun, and told
him she would write on a piece of paper the name of the man she had wanted to
marry all along. He was to put the paper under his pillow and read it the next
morning. When he did, he found the words "C'est vous "-It is you.
Seeing the Grande Mademoiselle the following evening, Lauzun said she must have
been joking; she would make him the laughing stock of the court. She insisted
that she was serious. He seemed shocked, surprised-but not as surprised as the
rest of the court was a few weeks later, when an engagement was announced
between this relatively low-ranking Don Juan and the second-highest-ranking
lady in France, a woman known for both her virtue and her skill at defending
it. Interpretation. The Duke de Lauzun was one of the greatest seducers in
history, and his slow and steady seduction of the Grande Mademoiselle was his
masterpiece. His method was simple: indirection. Sensing her interest in him in
that first conversation, he decided to beguile her with friendship. Create a False
Sense of Security-Approach Indirectly He would become her most devoted friend.
At first this was charming; a man was taking the time to talk to her, of
poetry, history, the deeds of war-her favorite subjects. She slowly began to
confide in him. Then, almost without her realizing it, her feelings shifted:
the consummate ladies' man was only interested in friendship? He was not
attracted to her as a ? Such thoughts made her aware that she had fallen in
love with him. This, in part, was what eventually made her turn down the match
the king's brother-a decision cleverly and indirectly provoked by Lauzun
himself, when he stopped visiting her. And how could he be after money or
position, or sex, when he had never made any kind of move? No, the brilliance of
Lauzun's seduction was that the Grande Mademoiselle it was she who was making
all the moves. Once you have chosen the right victim, you must get his or her
attention and stir desire. To move from friendship to love can win success
without calling attention to itself as a maneuver. First, your friendly
conversations with your targets will bring you valuable information about their
characters, their tastes, their weaknesses, the childhood yearnings that govern
their adult behavior. (Lauzun, for example, could adapt cleverly to Anne
Marie's tastes once he had studied her close up.) Second, by spending time with
your targets you can make them comfortable with you. Believing you are
interested only in their thoughts, in their company, they will lower their resistance,
dissipating the usual tension between the sexes. Now they are vulnerable, for
your friendship with them has opened the golden gate to their body: their mind.
At this point any offhand comment, any slight physical contact, will spark a
different thought, which will catch them offguard: perhaps there could be
something else between you. Once that feeling has stirred, they will wonder why
you haven't made a move, and will take the initiative themselves, enjoying the
illusion that they are in control. There is nothing more effective in seduction
than making the seduced think that they are the ones doing the seducing. I do
not approach her, 1 merely skirt the periphery of her existence. . . . This is
the first web into which she must bespun. KIERKEGAARD Key to Seduction W hat
you are after as a seducer is the ability to move people in the direction you
want them to go. But the game is perilous; the moment they suspect they are
acting under your influence, they will become resentful. We are creatures who cannot
stand feeling that we are obeying someone else's will. Should your targets
catch on, sooner or later they will turn against you. But what if you can make
them do what you want them to without their realizing it? What if they think
they are in control? That is and, until he could achieve h is hoped-for
pleasure, kissed her hands. He could scarcely wait for the rest, only with
great difficulty did he restrain himself • Now he frolicked and played on the
green turf now lay down, all snowy white on the yellow sand. Gradually the
princess lost herfear, and with her innocent hands she stroked his breast when
he offered itfor her caress, and hung fresh garlands on his horns: till finally
she even ventured to mount the bull, little knowing on whose back she was
resting. Then the god drew away from the shore by easy stages, first planting
the hooves that were part of his disguise in the surf at the water's edge, and
then proceeding farther out to sea, till he bore his booty away over the wide
stretches of mid ocean. - OVID, METAMORPHOSES, INNES These few reflections lead
us to the understanding that, since in attempting a seduction it is up to the
man to make the first steps, for the seducer, to seduce is nothing more than
reducing the distance, in this case that of the difference between the sexes
and that, in order to accomplish this, it is necessary to feminize himself or
at least identify himself with the object of his seduction. ... As Alain Roger
writes: "If there is a seduction, it is the seducer who is first lead
astray, in the sense that he abdicates his own sex. Seduction undoubtedly aims
at sexual consummation, but it only gets there in creating a kind 182 of
simulacra of Gomorra. The seducer is nothing more than a lesbian."
MONNEYRON, S EDUIRE: L'lMAGINAIRE DE LA SEDUCTION DE DON GIOVANNI A MICK JAGGER
As he [Jupiter ] was hurrying busily to and fro, he stopped short at the sight
of an Arcadian maiden. The fire of passion kindled the very marrow of his
bones. This girl was not one who spent her time in spinning soft fibers of
wool, or in arranging her hair in different styles. She was one of Diana's
warriors, wearing her tunic pinned together with a brooch, her tresses
carelessly caught back by a white ribbon, and carrying in her hand a light
javelin or her bow. The sun on high had passed its zenith, whenshe entered a
grove whose trees had neverfelt the axe. Here she took her quiver from her
shoulders, unstrung her pliant bow, lay down on the turf, resting her head on
her painted quiver. When Jupiter saw her thus, tired and unprotected, he said:
"Here is a secret of which my wife will know nothing; or if she does get
to know of it, it will be worth her reproaches!" • Without wasting time he
assumed the appearance and the dress of Diana, and spoke to the girl. 'Dearest
of all my companions," he said, "where have you been hunting? On what
mountain ridges?" She raised herself from the grass: "Greeting,
divine mistress," she cried, "greater in my sight than the power of indirection
and no seducer can work his or her magic without it. The first move to master
is simple: once you have chosen the right person, you must make the target come
to you. If, in the opening stages, you can make your targets think that they
are the ones making the first approach, you have won the game. There will be no
resentment, no perverse counterreaction, no paranoia. To make them come to you
requires giving them space. This can be accomplished in several ways. You can
haunt the periphery of their existence, letting them notice you in different
places but never approaching them. You will get their attention this way, and
if they want to bridge the gap, they will have to come to you. You can befriend
them, as Lauzun did the Grande Mademoiselle, moving steadily closer while
always maintaining the distance appropriate for friends of the opposite sex.
You can also play cat and mouse with them, first seeming interested, then
stepping back- actively luring them to follow you into your web. Whatever you
do, and whatever kind of seduction you are practicing, you must at all cost
avoid the natural tendency to crowd your targets. Do not make the mistake of
thinking they will lose interest unless you apply pressure, or that they will
enjoy a flood of attention. Too much attention early on will actually just
suggest insecurity, and raise doubts as to your motives. Worst of all, it gives
your targets no room for imagination. Take a step back; let the thoughts you
are provoking come to them as if they were their own. This is doubly important
if you are dealing with someone who has a deep effect on you. We can never
really understand the opposite sex. They are always mysterious to us, and it is
this mystery that provides the tension so delightful in seduction; but it is
also a source of unease. Freud famously wondered what women really wanted; even
to this most insightful of psychological thinkers, the opposite sex was a
foreign land. For both men and women, there are deep-rooted feelings of fear
and anxiety in relation to the opposite sex. In the initial stages of a
seduction, then, you must find ways to calm any sense of mistrust that the
other person may experience. (A sense of danger and fear can heighten the
seduction later on, but if you stir such emotions in the first stages, you will
more likely scare the target away.) Establish a neutral distance, seem
harmless, and you give yourself room to move. Casanova cultivated a slight
femininity in his character-an interest in clothes, theater, domestic
matters-that young girls found comforting. The Renaissance courtesan Tullia
d'Aragona, developing friendships with the great thinkers and poets of her
time, talked of literature and philosophy- anything but the boudoir (and
anything but the money that was also her goal). Johannes, the narrator of Soren
Kierkegaard's The Seducer's Diary, follows, his target, Cordelia, from a
distance; when their paths cross, he is polite and apparently shy. As Cordelia
gets to know him, he doesn't frighten her. In fact he is so innocuous she
begins to wish he were less so. Duke Ellington, the great jazz artist and a
consummate seducer, would Create a False Sense of Security- initially dazzle
the ladies with his good looks, stylish clothing, and charisma. But once he was
alone with a woman, he would take a slight step back, becoming excessively
polite, makingonly small talk. Banal conversation can be a brilliant tactic; it
hypnotizes the target. The dullness of your front gives the subtlest suggestive
word, the slightest look, an amplified power. Never mention love and you make
its absence speak volumes-your victims will wonder why you never discuss your
emotions, and as they have such thoughts, they will go further, imagining what
else is going on in your mind. They will be the ones to bring up the topic of
love or affection. Deliberate dullness has many applications. In psychotherapy,
the doctor makes monosyllabic responses to draw patients in, making them relax
and open up. In international negotiations, Henry Kissinger would lull
diplomats with boring details, then strike with bold demands. Early in a
seduction, less-colorful words are often more effective than vivid ones-the
target tunes them out, looks at your face, begins to imagine, fantasize, fall
under your spell. Getting to your targets through other people is extremely
effective; infiltrate their circle and you are no longer a stranger. Before the
seventeenth- century seducer Count de Grammont made a move, he would befriend
his target's chambermaid, her valet, a friend, even a lover. In this way he
could gather information, finding a way to approach her in an unthreatening
manner. He could also plant ideas, saying thingsthethirdpartywas likely to
repeat, things that would intrigue the lady, particularly when they came from
someone she knew. Ninon de 1'Enclos, the seventeenth-century courtesan and
strategist of seduction, believed that disguising one's intentions was not only
a necessity, it added to the pleasure of the game. A man should never declare
his feelings, she felt, particularly early on. It is irritating and provokes mistrust.
"A woman is much better persuaded that she is loved by what she guesses
than by what she is told," Ninon once remarked. Often a person's haste in
declaring his or her feelings comes from a false desire to please, thinking
this will flatter the other. But the desire to please can annoy and offend.
Children, cats, and coquettes draw us to them by apparently not trying, even by
seeming uninterested. Leam to disguise your feelings and let people figure out
what is happening for themselves. In all arenas of life, you should never give
the impression that you are angling for something-that will raise a resistance
that you will never lower. Leam to approach people from the side. Mute your
colors, blend in, seem unthreatening, and you will have more room to maneuver
later on.The same holds true in politics, where overt ambition often frightens
people. Vladimir Ilyich Lenin at first glance looked like an everyday Russian;
he dressed like a worker, spoke with a peasant accent, had no air of greatness.
This made the public feel comfortable and identify with him. Yet beneath this
apparently bland appearance, of course, was a deeply clever man who was always
maneuvering. By the time people realized this it was too late. -Approach
Indirectly • 183 Jove himself-I care not if he hears me!" Jove laughed to
hear her words. Delighted to be preferred to himself he kissed her-not with the
restraint becoming to a maiden's kisses: and as she began to tell of her
hunting exploits in the forest, he prevented her by his embrace, and betrayed
his real self by a shameful action. So far from complying, she resisted him as
far as a woman could . . . but how could a girl overcome a man, and who could
defeat Jupiter? He had his way, and returned to the upper air. - OVID,
METAMORPHOSES ,INNES I had rather hear my dog bark at a crow than a man swear
he loves me. -BEATRICE, IN WILLIAM SHAKESPEARE, MUCH ADO ABOUT NOTHING I know
of a man whose beloved was completely friendly and at ease with him; but if he
had disclosed by the least gesture that he was in love, the beloved would have
become as remotefrom him as the Pleiades, whose stars hang so high in heaven.
It is a sort of statesmanship that is required in such cases; the party
concerned was enjoying the pleasure of his loved one's company intensely and to
the last degree, but if he had so much as hinted at his inner feelings he would
have attained but a miserable fraction of the beloved's favor, and endured into
the bargain all the arrogance and caprice of which love is Symbol: The Spider's
Web. The spiderfinds an innocuous corner in capable. which to spin its web. The
longer the web takes, the more fabulous HAZM; THE RING OF THE DOVE: A TREATISE
ON THE ART AND PRACTICE OF ARAB LOVE ARBERRY its construction, yetfew really
notice it-its gossamer threads are nearly invisible. The spider has no need to
chaseforfood, or even to move. It quietly sits in the corner, waitingfor its
victims to come to it on their own, and ensnare themselves in the web. Reversal
I n warfare, you need space to align your troops, room to maneuver. The more
space you have, the more intricate your strategy can be. But sometimes it is
better to overwhelm the enemy, giving them no time to think or react. Although
Casanova adapted his strategies to the woman in question, he would often try to
make an immediate impression, stirring her desire at the first encounter.
Perhaps he would perform some gallantry, rescuing a woman in danger; perhaps he
would dress so that his target would notice him in a crowd. In either case,
once he had the woman's attention he would move with lightning speed. A Siren
like Cleopatra tries to have an immediate physical effect on men, giving her
victims no time or space to retreat. She uses the element of surprise. The
first period of your contact with someone can involve a level of desire that
will never be repeated; boldness will carry the day. But these are short
seductions. The Sirens and the Casanovas only get pleasure from the number of
their victims, moving quickly from conquest to conquest, and this can be
tiring. Casanova burned himself out; Sirens, insatiable, are never satisfied.
The indirect, carefully constructed seduction may reduce the number of your
conquests, but more than compensate by their quality. 3 Send Mixed Signals Once
people are aware of your presence, and perhaps vaguely intrigued, you need to
stir their interest before it settles on someone else. What is obvious and
striking may attract their attention atfirst, but that attention is often
short-lived; in the long run, ambiguity is much more potent. Most of us are
much too obvious - instead, be hard to figure out. Send mixed signals: both
tough and tender, both spiritual and earthy, both innocent and cunning. A mix
of qualities suggests depth, which fascinates even as it confuses. An elusive,
enigmatic aura will make people want to know more, drawing them into your
circle. Create such a power by hinting at something contradictory within you.
Good and Bad I n 1806, when Prussia and France were at war, Auguste, the
handsome twenty-four-year-old prince of Prussia and nephew of Frederick the
Great, was captured by Napoleon. Instead of locking him up, Napoleon allowed
him to wander around French territory, keeping a close watch on him through
spies. The prince was devoted to pleasure, and spent his time moving from town
to town, seducing young girls. In 1807 he decided to visit the Chateau de
Coppet, in Switzerland, where lived the great French writer Madame de Stael
Auguste was greeted by his hostess with as much ceremony as she could muster.
After she had introduced him to her other guests, they all retired to a drawing
room, where they talked of Napoleon's war in Spain, the current Paris fashions,
and so on. Suddenly the door opened and another guest entered, a woman who had
somehow stayed in her room during the hubbub of the prince's entrance. It was
the thirty-year-old Madame Recamier, Madame de Stael's closest friend. She
introduced herself to the prince, then quickly retired to her bedroom. Auguste
had known that Madame Recamier was at the chateau. In fact he had heard many
stories about this infamous woman, who, in the years after the French
Revolution, was considered the most beautiful in France. Men had gone wild over
her, particularly at balls when she would take off her evening wrap, revealing
the diaphanous white dresses that she had made famous, and dance with such
abandon. The painters Gerard and David had immortalized her face and fashions,
and even her feet, considered the most beautiful anyone had ever seen; and she
had broken the heart of Lucien Bonaparte, the Emperor Napoleon's brother.
Auguste liked his girls younger than Madame Recamier, and he had come to the
chateau to rest. But those few moments in which she had stolen the scene with
her sudden entrance caught him off guard; she was as beautiful as people had
said, but more striking than her beauty was that look of hers that seemed so
sweet, indeed heavenly, with a hint of sadness in the eyes. The other guests
continued their conversations, but Auguste could only think of Madame Recamier.
Over dinner that evening, he watched her. She did not talk much, and kept her
eyes downward, but once or twice she looked up-directly at the prince. After
dinner the guests assembled in the gallery, and a harp was brought in. To the
prince's delight, Madame Recamier began to play. Reichardt had seen Juliette at
another ball, protesting coyly that she would not dance, and then, after a
while, throwing off her heavy evening gown, to reveal a light dress underneath.
On all sides, there were murmurs and whisperings about her coquetry and
affectation. As ever, she wore white satin, cut very low in the back, revealing
her charming shoulders. The men implored her to dance for them. ... To soft
music she floated into the room in her diaphanous Greek robe. Her head was
bound with a muslin fichu. She bowed timidly to the audience, and then,
spinning round lightly, she shook a transparent scarf with her fingertips, so
that in turns it billowed into the semblance of a drapery, a veil, a cloud. All
this with a strange blend ofprecision and languor. She used her eyes in a
subtle fascinating way - "she danced with her eyes." The women
thought that all that serpentine undulating of the body, all that nonchalant
rhythmic nodding of the head, were sensuous; the men were wafted into a realm
of unearthly bliss. Juliette wan ange fatal, and much more dangerous for
looking like an angel! The music grew fainter. Suddenly, by a deft trick,
Juliette's chestnut hair was loosened andfell in clouds around her. A little out
of breath, she disappeared into her dimly lit boudoir. And there the
crowdfollowed her and beheld her reclining on her daybed in a loose tea-gown,
looking fashionably pale, like Gerard's Psyche, while her maids cooled her brow
with toilet water. -MARGARET TROUNCER, MADAME RECAMIER The idea that two
distinct elements are combined in Mona Lisa's smile is one that has struck
several critics. They accordingly find in the beautiful Florentine's expression
the most perfect representation of the contrasts that dominate the erotic life
of women; the contrast between reserve and seduction, and between the most
devoted tenderness and a sensuality that is ruthlessly demanding - consuming
men as if they were alien beings. -SIGMUND FREUD, LEONARDO DA VINCI AND A MEMORY
OF HIS CHILDHOOD, TYSON [Oscar Wilde's] hands were fat and flabby; his
handshake lacked grip, and at a first encounter one recoiled from its plushy
limpness, but this aversion was soon overcome when he began to talk, for his
genuine kindliness and desire to please made one forget what was unpleasant
singing a love song. And now, suddenly, she changed: there was a roguish look
in her eye as she glanced at him. The angelic voice, the glances, the energy
animating her face, sent his mind reeling. He was confused. When the same thing
happened the next night, the prince decided to extend his stay at the chateau.
In the days that followed, the prince and Madame Recamier took walks together,
rowed out on the lake, and attended dances, where he finally held her in his
arms. They would talk late into the night. But nothing grew clear to him: she
would seem so spiritual, so noble, and then there would be a touch of the hand,
a sudden flirtatious remark. After two weeks at the chateau, the most eligible
bachelor in Europe forgot all his libertine habits and proposed marriage to
Madame Recamier. He would convert to Catholicism, her religion, and she would
divorce her much older husband. (She had told him her marriage had never been
consummated and so the Catholic church could annul it.) She would then come to
live with him in Prussia. Madame promised to do as he wished. The prince
hurried off to Pmssia to seek the approval of his family, and Madame returned
to Paris to secure the required annulment. Auguste flooded her with love
letters, and waited. Time passed; he felt he was going mad. Then, finally, a
letter: she had changed her mind. Some months later, Madame Recamier sent
Auguste a gift: Gerard's famous painting of her reclining on a sofa. The prince
spent hours in front of it, trying to pierce the mystery behind her gaze. He
had joined the company of her conquests-of men like the writer Benjamin
Constant, who said of her, "She was my last love. For the rest of my life
I was like a tree struck bylightning." Interpretation. Madame Recamier's
list of conquests became only more impressive as she grew older: there was
Prince Metternich, the Duke of Wellington, the writers Constant and
Chateaubriand. For all of these men she was an obsession, which only increased
in intensity when they were away from her. The source of her power was twofold.
First, she had an angelic face, which drew men to her. It appealed to paternal
instincts, charming with its innocence. But then there was a second quality
peeking through, in the flirtatious looks, the wild dancing, the sudden
gaiety-all these caught men off guard. Clearly there was more to her than they
had thought, an intriguing complexity. When alone, they would find themselves
pondering these contradictions, as if a poison were coursing through their
blood. Madame Recamier was an enigma, a problem that had to be solved. Whatever
it was that you wanted, whether a coquettish she-devil or an unattainable
goddess, she could seem to be. She surely encouraged this illusion by keeping
her men at a certain distance, so they could never figure her out. And she was
the queen of the calculated effect, like her surprise entrance at the Chateau
de Coppet, which made her the center of attention, if only for a few seconds.
Send Mixed Signals • 189 The seductive process involves filling someone's mind
with your image. Your innocence, or your beauty, or your flirtatiousness can
attract their attention but not their obsession; they will soon move on to the
next striking image. To deepen their interest, you must hint at a complexity
that cannot be grasped in a week or two. You are an elusive mystery, an
irresistible lure, promising great pleasure if only it can be possessed. Once
they begin to fantasize about you, they are on the brink of the slippery slope
of seduction, and will not be able to stop themselves from sliding down.
Artificial and Natural, T he big Broadway hit of 1881 was Gilbert and
Sullivan's operetta Patience, a satire on the bohemian world of aesthetes and
dandies that had become so fashionable in London. To cash in on this vogue, the
operetta's promoters decided to invite one of England's most infamous aesthetes
to America for a lecture tour; Oscar Wilde. Only twenty-seven at the time,
Wilde was more famous for his public persona than for his small body of work.
The American promoters were confident that their public would be fascinated by
this man, whom they imagined as always walking around with a flower in his
hand, but they did not expect it to last; he would do a few lectures, then the
novelty would wear off, and they would ship him home. The money was good and
Wilde accepted. On hisarrival in New York, a customs man asked him whether he
had anything to declare: "I have nothing to declare," he replied,
"except my genius." The invitations poured in-New York society was
curious to meet this oddity. Women found Wilde enchanting, but the newspapers
were less kind; The New York Times called him an "aesthetic sham."
Then, a week after his arrival, he gave his first lecture. The hall was packed;
more than a thousand people came, many of themjust to see what he looked like.
They were not disappointed. Wilde did not carry a flower, and was taller than
they had expected, but he had long flowing hair and wore a green velvet suit
and cravat, as well as knee breeches and silk stockings. Many in the audience
were put off; as they looked up at him from their seats, the combination of his
large size and pretty attire were rather repulsive. Some people openly laughed,
others could not hide their unease. They expected to hate the man. Then he
began to speak. The subject was the "English Renaissance," the
"art for art's sake" movement in late-nineteenth-century England.
Wilde's voice proved hypnotic; he spoke in a kind of meter, mannered and
artificial, and few really understood what he was saying, but the speech was so
witty, and it flowed. His appearance was certainly strange, but overall, no New
Yorker had ever seen or heard such an intriguing man, and the lecture was a
huge success. Even the newspapers warmed up to it. In Boston a few weeks later,
some sixty Harvard boys had prepared an ambush: they would make lun of this
effeminate poet by dressing in knee breeches, carrying flowers, and ap- in his
physical appearance and contact, gave charm to his manners, and grace to his
precision of speech. The first sight of him affected people in various ways.
Some could hardly restrain their laughter, others felt hostile, a few were
afflicted with the "creeps" many were conscious of being uneasy, but
exceptfor a small minority who could never recover from the first sensation of
distaste and so kept out of his way, both sexes found him irresistible, and to
the young men of his time, says W. B. Yeats, he was like a triumphant and
audacious figure from another age. -HESKETH PEARSON, OSCAR WILDE: HIS UFE AND
WIT Once upon a time there was a magnet, and in its close neighborhood lived
some steel filings. One day two or three little filings felt a sudden desire to
go and visit the magnet, and they began to talk of what a pleasant thing it
would be to do. Other filings nearby overheard their conversation, and they,
too, became infected with the same desire. Still others joined them, till at
last all the filings began to discuss the matter, and more and more their vague
desire grew into an impulse. "Why not go today?" said one of them;
but others were of opinion that it would be better to wait until tomorrow.
Meanwhile, without their having noticed it, they had been involuntarily moving
nearer to the magnet, which lay there quite still, apparently taking no heed of
them. And so they went on discussing, all the time insensibly drawing nearer to
their neighbor; and the more they talked, the more they felt the impulse
growing stronger, till the more impatient ones declared that they would go that
day, whatever the rest did. Some were heard to say that it was their duty to
visit the magnet, and they ought to have gone long ago. And, while they talked,
they moved always nearer and nearer, without realizing that they had moved.
Then, at last, the impatient ones prevailed, and, with one irresistible
impulse, the whole body cried out, "There is no use waiting. We will go
today. We will go now. We will go at once." And then in one unanimous mass
they swept along, and in another moment were clingingfast to the magnet on
every side. Then the magnet smiled-for the steel filings had no doubt at all
but that they were paying that visit of their own free will. WILDE, LE
GALLIENNE IN plauding far too loudly at his entrance. Wilde was not the least
bit flustered. The audience laughed hysterically at his improvised comments,
and when the boys heckled him he kept his dignity, betraying no anger at all.
Once again, the contrast between his manner and his physical appearance made
him seem rather extraordinary. Many were deeply impressed, and Wilde was well
on his way to becoming a sensation. The short lecture tour turned into a
cross-country affair. In San Francisco, this visiting lecturer on art and
aesthetics proved able to drink everyone under the table and play poker, which
made him the hit of the season. On his way back from the West Coast, Wilde was
to make stops in Colorado, and was warned that if the pretty-boy poet dared to
show up in the mining town of Leadville, he would be hung from the highest
tree. It was an invitation Wilde could not refuse. Arriving in Leadville, he
ignored the hecklers and nasty looks; he toured the mines, drank and played
cards, then lectured on Botticelli and Cellini in the saloons. Like everyone
else, the miners fell under his spell, even naming a mine after him. One cowboy
was heard to say, "That fellow is some art guy, but he can drink any of us
under the table and afterwards carry us home two at a time."
Interpretation. In a fable he improvised at dinner once, Oscar Wilde talked
about some steel filings that had a sudden desire to visit a nearby magnet. As
they talked to each other about this, they found themselves moving closer to
the magnet without realizing how or why. Finally they were swept in one mass to
the magnet's side. "Then the magnet smiled-for the steel filings had no
doubt at all but that they were paying that visit of their own free will."
Such was the effect that Wilde himself had on everyone around him. HESKETH
PEARSON, OSCAR WILDE: HIS UFE AND WIT Now that the bohort [impromptu joust] was
over and the knights were dispersing and each making his way to where his
thoughts inclined him, it chanced that Rivalin was heading for where lovely
Blancheflor was sitting. Seeing this, he galloped up to her and looking her in
the eyes saluted her most pleasantly. • "God save you, lovely woman!"
• "Thank you," said the girl, and continued very bashfully, "may
God Almighty, who makes all hearts glad, gladden your heart and mind! And my
Wilde's attractiveness was more than just a by-product of his character, it was
quite calculated. An adorer of paradox, he consciously played up his own
weirdness and ambiguity, the contrast between his mannered appearance and his
witty, effortless performance. Naturally warm and spontaneous, he constructed
an image that ran counter to his nature. People were repelled, confused,
intrigued, and finally drawn to this man who seemed impossible to figure out.
Paradox is seductive because it plays with meaning. We are secretly oppressed
by the rationality in our lives, where everything is meant to mean something;
seduction, by contrast, thrives on ambiguity, on mixed signals, on anything
that eludes interpretation. Most people are painfully obvious. If their
character is showy, we may be momentarily attracted, but the attraction wears
off; there is no depth, no contrary motion, to pull us in. The key to both
attracting and holding attention is to radiate mystery. And no one is naturally
mysterious, at least not for long; mystery is something you have to work at, a
ploy on your part, and something that must be used early on in the seduction.
Let one part of your character show, so everyone notices it. (In the example of
Wilde, this was the mannered affectation con- Send Mixed Signals • 191 veyed by
Ms clothes and poses.) But also send out a mixed signal-some sign that you are
not what you seem, a paradox. Do not worry if this underquality is a negative
one, like danger, cmelty, or amorality; people will be drawn to the enigma
anyway, and pure goodness is rarely seductive. Paradox with him was only truth
standing on its head to attract attention. - LE GALLIENNE, ON HIS FRIEND OSCAR
WILDE grateful thanks to you !- yet notforgetting a bone I have to pick with
you." • "Ah, sweet woman, what have I done?" was courteous
Rivalin's reply. • "You have annoyed me through a friend of mine, the best
I ever had. " • "Good heavens," thought he, "what does this
mean? What have I done to. Keys to Seduction displease her? What
does she say I have done?" and he imagined that N othing can proceed in
seduction unless you can attract and hold your attention, your physical
presence becoming a haunting mental presence. It is actually quite easy to
create that first stir-an alluring style of dress, a suggestive glance, something
extreme about you. But what happens next? Our minds are barraged with
images-not just from media but from the disorder of daily life. And many of
these images are quite striking. You become just one more thing screaming for
attention; your attractiveness will pass unless you spark the more enduring
kind of spell that makes people think of you in your absence. That means
engaging their imaginations, making them think there is more to you than what
they see. Once they start embellishing your image with their fantasies, they
are hooked. This must, however, be done early on, before your targets know too
much and their impressions of you are set. It should occur the moment they lay
eyes on you. By sending mixedsignals in that first encounter, you create a little
surprise, a little tension: you seem to be one thing (innocent, brash,
intellectual, witty), but you also throw them a glimpse of something else
(devilish, shy, spontaneous, sad). Keep things subtle: if the second quality is
too strong, you will seem schizopMenic. But make them wonder why you might be
shy or sad underneath your brash intellectual wit, and you will have their
attention. Give them an ambiguity that lets them see what they want to see,
capture their imagination with little voyeuristic glimpses into your dark soul.
The Greek philosopher Socrates was one of history's greatest seducers; the
young men who followed him as students were not just fascinated by Ms ideas,
they fell in love with him. One such youth was Alcibiades, the unwittingly he
must have injured a kinsman of hers some time at their knightly sports and that
was why she was vexed with him. But no, the friend she referred to was her
heart, in which he made her suffer: that was the friend she spoke of But he
knew nothing of that. • "Lovely woman," he said with all his
accustomed charm, "I do not want you to be angry with me or bear me any
ill will. So, if what you tell me is true, pronounce sentence on me yourself: I
will do whatever you command." • "I do not hate you overmuch for what
has happened," was the sweet girl's answer, "nor do I love you for
it. But to see what amends you will make for the wrong you have done me, I
shall test you another time." • And so he bowed as if to go, and she, lovely
girl, sighed at him most secretly and said with tender feeling: • "Ah,
dear notorious playboy who became a powerful political figure near the end of
the fifth century B.C. In Plato's Symposium, Alcibiades describes Socrates's
seductive powers by comparing him to the little figures of Silenus that were
made back then. In Greek myth, Silenus was quite ugly, but also a wise prophet.
Accordingly the statues of Silenus were hollow, and when you took them apart,
you would find little figures of gods inside them-the inner truth and beauty under
the unappealing exterior. And so, for Alcibiades, it was the same with
Socrates, who was so ugly as to be repellent but whose face radiated inner
beauty and contentment. The effect was confus- friend, God bless you!"
From this time on the thoughts of each ran on the other. • Rivalin turned away,
pondering many things. He pondered from many sides why Blancheflor should be
vexed, and what lay behind it all. He considered her greeting, her words; he
examined her sigh minutely, herfarewell, he whole behavior. . . But since he
was uncertain of her motive-whether she had acted from enmity orlove-he wavered
in perplexity. He wavered in his thoughts now here, now there. At one moment he
was off in one direction, then suddenly in another, till he had so ensnared
himself in the toils of his own desire that he was powerless to escape . . . •
His entanglement had placed him in a quandary, for he did not know whether she
wished him well or ill; he could not make out whether she loved or hated him.
No hope or despair did he consider which did not forbid him either to advance
or retreat-hope and despair led him to andfro in unresolved dissension. Hope
spoke to him of love, despair of hatred. Because of this discord he could yield
his firm belief neither to hatred nor yet to love. Thus his feelings drifted in
an unsure haven-hope bore him on, despair away. He found no constancy in
either; they agreed neither one way or another. When despair came and told him
that his Blancheflor was his enemy he faltered and sought to escape: but at
once came hope, bringing him her love, and a fond aspiration, and so perforce
he remained. In theface of such discord he did not know where to turn: nowhere
could he go forward. The more he strove to flee, the more firmly love forced
him back. The harder he struggled to escape, love drew him back more firmly.
-STRASSBURG, TRISTAN. HATTOing and attractive. Antiquity's other great seducer,
Cleopatra, also sent out mixed signals: by all accounts physically alluring, in
voice, face, body, and manner, she also had a brilliantly active mind, which
for many writers of the time made her seem somewhat masculine in spirit. These
contrary qualities gave her complexity, and complexity gave her power. To
capture and hold attention, you need to show attributes that go against your
physical appearance, creating depth and mystery. If you have a sweet face and
an innocent air, let out hints of something dark, even vaguely cruel in your
character. It is not advertised in your words, but in your manner. The actor
Errol Flynn had a boyishly angelic face and a slight air of sadness. Beneath
this outward appearance, however, women could sense an underlying cruelty, a
criminal streak, an exciting kind of dangerousness. This play of contrary
qualities attracted obsessive interest. The female equivalent is the type
epitomized by Marilyn Monroe; she had the face and voice of a little girl, but
something sexual and naughty emanated powerfully from her as well. Madame
Recamier did it all with her eyes-the gaze of air angel, suddenly interrupted
by something sensual and flirtatious. Playing with gender roles is a kind of
intriguing paradox that has a long history in seduction. The greatest Don Juans
have had a touch of prettiness and femininity, and the most attractive
courtesans have had a masculine streak. The strategy, though, is only powerful
when the underquality is merely hinted at; if the mix is too obvious or
striking it will seem bizarre or even threatening. The great
seventeenth-century French courtesan Ninon de l'Enclos was decidedly feminine
in appearance, yet everyone who met her was struck by a touch of aggressiveness
and independence in her-but just a touch. The late nineteenth-century Italian
novelist Gabriele d'Annunzio was certainly masculine in his approaches, but there
was a gentleness, a consideration, mixed in, and an interest in feminine finery
The combinations can be juggled every which way: Oscar Wilde was quite feminine
in appearance and manner, but the underlying suggestion that he was actually
quite masculine drew both men and women to him. A potent variation on this
theme is the blending of physical heat and emotional coldness. Dandies like
Beau Brummel and Andy Warhol combine striking physical appearances with a kind
of coldness of manner, a distance from everything and everyone. They are both
enticing and elusive, and people spend lifetimes chasing after such men, trying
to shatter their unattainability. (The power of apparently unattainable people
is devilishly seductive; wewantto be the one to break them down.) They also
wrap themselves in ambiguity and mystery, either talking very little or talking
only of surface matters, hinting at a depth of character you can never reach.
When Marlene Dietrich entered a room, or arrived at a party, all eyes
inevitably turned to her. First there were her startling clothes, chosen to
make heads turn. Then there was her air of nonchalant indifference. Men, and
women too, became obsessed with her, thinking of her long after other memories
of the evening had faded. Remember: that first impression, that Send Mixed
Signals entrance, is critical. To show too much desire for attention is to
signal insecurity, and will often drive people away; play it too cold and
disinterested, on the other hand, and no one will bother coming near. The trick
is to combine the two attitudes at the same moment. It is the essence of .
Perhaps you have a reputation for a particular quality, which immediately comes
to mind when people see you. You will better hold their attention by suggesting
that behind this reputation some other quality lies lurking. No one had a
darker, more sinful reputation than Lord Byron. What drove women wild was that
behind his somewhat cold and disdainful exterior, they could sense that he was
actually quite romantic, even spiritual. Byron played this up with his
melancholic airs and occasional kind deed. Transfixed and confused, many women
thought that they could be the one to lead him back to goodness, to make him a
faithful lover. Once a woman entertained such a thought, she was completely
under his spell. It is not difficult to create such a seductive effect. Should
you be known as eminently rational, say, hint at something irrational.
Johannes, the narrator in Kierkegaard's The Seducer's Diary, first treats the
young Cordelia with businesslike politeness, as his reputation would lead her
to expect. Yet she very soon overhears him making remarks that hint at a wild,
poetic streak in his character; and she is excited and intrigued. These
principles have applications far beyond sexual seduction. To hold the attention
of a broad public, to seduce them into thinking about you, you need to mix your
signals. Display too much of one quality-even if it is a noble one, like
knowledge or efficiency-and people will feel that you lack humanity. We are all
complex and ambiguous, full of contradictory impulses; if you show only one
side, even if it is your good side, you will wear on people's nerves. They will
suspect you are a hypocrite. Mahatma Gandhi, a saintly figure, openly confessed
to feelings of anger and vengefulness. John F. Kennedy, the most seductive
American public figure of modern times, wasawalkingparadox: an East Coast
aristocrat with a love of the common man, an obviously masculine man-a war
hero-with a vulnerability you could sense underneath, an intellectual who loved
popular culture. People were drawn to Kennedy like the steel filings in Wilde's
fable. A bright surface may have a decorative charm, but what draws your eye
into a painting is a depth of field, an inexpressible ambiguity, a surreal
complexity. Symbol: The Theater Curtain. Onstage, the curtain's heavy deep-red
folds attract your eye with their hypnotic surface. But what really fascinates
and draws you in is what you think might be happening behind the curtain-the light
peeking through, the suggestion of a secret, something about to happen. You
feel the thrill of a voyeur about to watch a performance. Reversal T he
complexity you signal to other people will only affect them properly if they
have the capacity to enjoy a mystery. Some people like things simple, and lack
the patience to pursue a person who confuses them. They prefer to be dazzled
and overwhelmed. The great Belle Epoque courtesan known as La Belle Otero would
work a complex magic on artists and political figures who fell for her, but in
dealing with the more uncomplicated, sensual male she would astound them with
spectacle and beauty. When meeting a woman for the first time, Casanova might
dress in the most fantastic outfit, with jewels and brilliant colors to dazzle
the eye; he would use the target's reaction to gauge whether or not she would
demand a more complicated seduction. Some of his victims, particularly young
girls, needed no more than the glittering and spellbinding appearance, which
was really what they wanted, and the seduction would stay on that level.
Everything depends on your target: do not bother creating depth for people who
are insensitive to it, or who may even be put off or disturbed by it. You can
recognize such types by their preference for the simpler pleasures in life,
their lack of patience for a more nuanced story. With them, keep it simple. 4,
Appear to Be an Object of Desire -Create Triangles , Few are drawn to the
person whom others avoid or neglect; people gather around those who have
already attracted interest. We want what other people want. To draw your
victims closer and make them hungry to possess you, you must create an aura of
desirability-of being wanted and courted by many. It will become a point of
vanity for them to be the preferred object of your attention, to win you away
from a crowd of admirers. Manufacture the illusion of popularity by surrounding
yourself with members of the opposite sex – friends, former lovers, present
suitors. Createtriangles that stimulate rivalry and raise your value. Build a
reputation that precedes you: if many have succumbed to your charms, there must
be a reason. Creating Triangles O ne evening in 1882, the thirty-two-year-old
Prussian philosopher Paul Ree, living in Rome at the time, visited the house of
an older woman who ran a salon for writers and artists. Ree noticed a newcomer
there, a twenty-one-year-old Russian girl named Lou von Salome, who had come to
Rome on holiday with her mother. Ree introduced himself and they began a conversation
that lasted well into the night. Her ideas about God and morality were like his
own; she talked with such intensity, yet at the same time her eyes seemed to
flirt with him. Over the next few days Ree and Salome took long walks through
the city. Intrigued by her mind yet confused by the emotions she aroused, he
wanted to spend more time with her. Then, one day, she startled him with a
proposition: she knew he was a close friend of the philosopher Friedrich
Nietzsche, then also visiting Italy. The three of them, she said, should travel
together-no, actually live together, in a kind of philosophers' menage a trois.
A fierce critic of Christian morals, Ree found this idea delightful. He wrote
to his friend about Salome, describing how desperate she was to meet him. After
a few such letters, Nietzsche hurried to Rome. Ree had made this invitation to
please Salome, and to impress her; he also wanted to see if Nietzsche shared
his enthusiasm for the young girl's ideas. But as soon as Nietzsche arrived,
something unpleasant happened; the great philosopher, who had always been a
loner, was obviously smitten with Salome. Instead of the three of them sharing
intellectual conversations together, Nietzsche seemed to be conspiring to get
the girl alone. When Ree caught glimpses of Nietzsche and Salome talking
without including him, he felt shivers of jealousy. Forget about some
philosophers' menage a trois: Salome was his, he had discovered her, and he
would not share her, even with his good friend. Somehow he had to get her
alone. Only then could he woo and win her. Madame Salome had planned to escort
her daughter back to Russia, but Salome wanted to stay in Europe. Ree
intervened, offering to travel with the Salomes to Germany and introduce them
to his own mother, who, he promised, would look after the girl and act as a
chaperone. (Ree knew that his mother would be a lax guardian at best.) Madame
Salome agreed to this proposal, but Nietzsche was harder to shake: he decided
to join them on their northward journey to Ree's home in Prussia. At one point
in the trip, Nietzsche and Salome took a walk by themselves, and Let me tell
you about a gentleman I once knew who, although he was of pleasing appearance
and modest behavior, and also a very capable warrior, was not so outstanding as
regards any of these qualities that there were not to befound many who were his
equal and even better. However, as luck would have it, a certain lady fell very
deeply in love with him. She saw that he felt the same way, and as her love
grew day by day, there not being any way for them to speak to each other, she
revealed her sentiments to another lady, who she hoped would be of service to
her in this affair. Now this lady neither in rank nor beauty was a whit
inferior to the first; and it came about that when she heard the young man
(whom she had never seen) spoken of so affectionately, and came to realize that
the other woman, whom she knew was extremely discreet and intelligent, loved
him beyond words, she straight away began to imagine that he must be the most
handsome, the wisest, the most discreet of men, and, in short, the man most
worthy of her love in all the world. So, never having set eyes on him, shefell
in love with him so passionately that she set out to win him not for herfriend but
for herself And in this she succeeded with little effort, for indeed she was a
woman more to be wooed than to do the wooing. And now listen tothesplendid
sequel: not long afterward it happened that a letter which she had written to
her lover fell into the hands of another woman of comparable rank, charm, and
beauty; and since she, like most women, was curious and eager to learn secrets,
she opened the letter and read it. Realizing that it was written from the
depths of passion, in the most loving and ardent terms, she was at first moved
with compassion, for she knew very wellfrom whom the letter came and to whom it
was addressed; then, however, such was the power of the words she read, turning
them over in her mind and considering what kind of man it must be who had been
able to arouse such great love, she at once began to fall in love with him
herself; and the letter was without doubt far more effective than if the young
man had himself written it to her. And just as it sometimes happens that the
poison preparedfor a prince kills the one who tastes his food, so that poor
woman, in her greediness, drank the love potion prepared for another. What more
is there to say? The affair was no secret, and things so developed that many
other women besides, partly to spite the others and partly to follow their when
they came back, Ree had the feeling that something physical had happened
between them. His blood boiled; Salome was slipping from his grasp. Finally the
groupsplitup, the mother returning to Russia, Nietzsche to his summer place in
Tautenburg, Ree and Salome staying behind at Ree's home. But Salome did not
stay long: she accepted an invitation of Nietzsche's to visit him,
unchaperoned, in Tautenburg. In her absence Ree was consumed with doubts and
anger. He wanted her more than ever, and was prepared to redouble his efforts.
When she finally came back, Ree vented his bitterness, railing against
Nietzsche, criticizing his philosophy, and questioning his motives toward the
girl. But Salome took Nietzsche's side. Ree was in despair; he felt he had lost
her for good. Yet a few days later she surprised him again: she had decided she
wanted to live with him, and with him alone. At last Ree had what he had
wanted, or so he thought. The couple settled in Berlin, where they rented an
apartment together. But now, to Ree's dismay, the old pattern repeated. They
lived together but Salome was courted on all sides by young men. The darling of
Berlin's intellectuals, who admired her independent spirit, her refusal to
compromise, she was constantly surrounded by a harem of men, who referred to
her as "Her Excellency." Once again Ree found himself competing for
her attention. Driven to despair, he left her a few years later, and eventually
committed suicide. In 1911, Sigmund Freud met Salome (now known as Lou Andreas-
Salome) at a conference in Germany. She wanted to devote herself to the
psychoanalytical movement, she said, and Freud found her enchanting, although,
like everyone else, he knew the story of her infamous affair with Nietzsche
(see page 46, "The Dandy"). Salome had no background in
psychoanalysis or in therapy of any kind, but Freud admitted her into the inner
circle of followers who attended his private lectures. Soon after she joined
the circle, one of Freud's most promising and brilliant students. Dr. Victor
Tausk, sixteen years younger than Salome, fell in love with her. Salome's
relationship with Freud had been platonic, but he had grown extremely fond of
her. He was depressed when she missed a lecture, and would send her notes and
flowers. Her involvement in a love affair with Tausk made him intensely
jealous, and he began to compete for her attention. Tausk had been like a son
to him, but the son was threatening to steal the father's platonic lover. Soon,
however, Salome left Tausk. Now her friendship with Freud was stronger than
ever, and so it lasted until her death, in 1937. Interpretation. Men did not
just fall in love with Lou Andreas-Salome; they were overwhelmed with the
desire to possess her, to wrest her away from others, to be the proud owner of
her body and spirit. They rarely saw her alone; she always in some way
surrounded herself with other men. Appear to Be an Object of Desire-Create
Triangles • 199 When she saw that Ree was interested in her, she mentioned her
desire to meet Nietzsche. This inflamed Ree, and made him want to marry her and
to keep him for himself, but she insisted on meeting his friend. His letters to
Nietzsche betrayed his desire for this woman, and this in turn kindled
Nietzsche's own desire for her, even before he had met her. Every time one of
the two men was alone with her, the other was in the background. Then, later
on, most of the men who met her knew of the infamous Nietzsche affair, and this
only increased their desire to possess her, to compete with Nietzsche's memory.
Freud's affection for her, similarly, turned into potent desire when he had to
vie with Tausk for her attention. Salome was intelligent and attractive enough
on her own account; but her constant strategy of imposing a triangle of
relationships on her suitors made her desirability intense. And while they
fought over her, she had the power, being desired by all and subject to none.
Our desire for another person almost always involves social considerations: we
are attracted to those who are attractive to other people. We want to possess
them and steal them away. You can believe all the sentimentalnonsense you want
to about desire, but in the end, much of it has to do with vanity and greed. Do
not whine and moralize about people's selfishness, but simply use it to your
advantage. The illusion that you are desired by others will make you more
attractive to your victims than your beautiful face or your perfect body. And
the most effective way to create that illusion is to create a triangle: impose
another person between you and your victim,and subtly make your victim aware of
how much this other person wants you. The third point on the triangle does not
have to be just one person: surround yourself with admirers, reveal your past
conquests-in other words, envelop yourself in an aura of desirability. Make
your targets compete with your past and your present. They will long to possess
you all to themselves, giving you great power for as long as you elude their
grasp. Fail to make yourself an object of desire right from the start, and you
will end up the sorry slave to the whims of your lovers-they will abandon you
the moment they lose interest. [A person] will desire any object so long as he
is convinced that it is desired by another person whom he admires. -RENE GIRARD
Keys to Seduction W e are social creatures, and are immensely influenced by the
tastes and desires of other people. Imagine a large social gathering. You see
aman alone, whom nobody talks to for any length of time, and who is wandering
around without company; isn't there a kind of self-fulfilling isolation about
him? Why is he alone, why is he avoided? There has to be a reason. Until
someone takes pity on this man and starts up a conversation example, put every
care and effort into winning this man's love, squabbling over it for a while as
boys do for cherries. CASTIGLIONE, THE BOOK OFTHE COURTIER, BULL Most of the
time we prefer one thing to another because that is what our friends already
prefer or because that object has marked social significance. Adults, when they
are hungry, are just like children in that they seek out thefoods that others
take. In their love affairs, they seek out the man or woman whom others find
attractive and abandon those who are not sought after. When we say of a man or
woman that he or she is desirable, what we really mean is that others desire
them. It is not that they have some particular quality, but because they
conform to some currently modish model. MOSCOVICI, THE AGE OF THE CROWD.A
HISTORICAL TREATISE ON MASS PSYCHOL- OGT, WHITEHOUSE It will be greatly to your
advantage to entertain the lady you would win with an account of the number of
women who are in love with you, and of the decided advances which they have
made to you; for this will not only prove that you are a greatfavorite with the
ladies, and a man of true honor, but it will convince her that she may have the
honor of being enrolled in the same list, and of being praised in the same way,
in the presence of your otherfemale friends. This will greatly delight her, and
you need not be surprised if she testifies her admiration of your character by
throwing her arms around your neck on the spot. -LOLA MONTEZ, THE ARTS AND
SECRETS OF BEAUTY, WITH HINTS TO GENTLEMEN ON THE ART OF FASCINATING [Rene]
Girard's mimetic desire occurs when an individual subject desires an object
because it is desired by another subject, here designated as the rival: desire
is modeled on with him, he will look unwanted and unwantable. But over there, in
another corner, is a woman surrounded by people. They laugh at her remarks, and
as they laugh, others join the group, attracted by its gaiety. When she moves
around, people follow. Her face is glowing with attention. There has to be a
reason. In both cases, of course, there doesn't actually have to be a reason at
all. The neglected man may have quite charming qualities, supposing you ever
talk to him; but most likely you won't. Desirability is a social illusion. Its
source is less what you say or do, or any kind of boasting or self-
advertisement, than the sense that other people desire you. To turn your
targets' interest into something deeper, into desire, you must make them see
you as a person whom others cherish and covet. Desire is both imitative (we like
what others like) and competitive (we want to take away from others what they
have). As children, we wanted to monopolize the attention of a parent, to draw
it away from other siblings. This sense of rivalry pervades human desire,
repeating throughout our lives. Make people compete for your attention, make
them see you as sought after by everyone else. The aura of desirability will
envelop you. the wishes or actions of another. Philippe Lacoue- Labarthe says
that "the basic hypothesis upon which rests Girard's famous analysis [is
that] every desire is the desire of the other (and not immediately desire of an
object), every structure of desire is triangular (including the other-mediator
or model-whose desire desire imitates), every desire is thus from its inception
tapped by hatred and rivalry; in short, the origin of desire is mimesis -
mimeticism-and no desire is ever forged which does not desire forthwith the
death or disappearance of the model or exemplary character which gave rise to
it. MANDRELL, DON JUAN AND THE POINT OF HONOR Your admirers can be friends or
even suitors. Call it the harem effect. Pauline Bonaparte, sister of Napoleon,
raised her value in men's eyes by always having a group of worshipful men
around her at balls and parties. If she went for a walk, it was never with one
man, always with two or three. Perhaps these men were simply friends, or even
just props and hangers-on; the sight of them was enough to suggest that she was
prized and desired, a woman worth fighting over. Andy Warhol, too, surrounded
himself with the most glamorous, interesting people he could find. To be part
of his inner circle meant that you were desirable as well. By placing himself
in the middle but keeping himself aloof from it all, he made everyone compete
for his attention. He stirred people's desire to possess him by holding back.
Practices like these not only stimulate competitive desires, they take aim at
people's prime weakness: their vanity and self-esteem. We can endure feeling
that another person has more talent, or more money, but the sense that a rival
is more desirable than we are-that is unbearable. In the early eighteenth
century, the Duke de Richelieu, a great rake, managed to seduce a young woman
who was rather religious but whose husband, a dolt, was often away. He then
proceeded to seduce her upstairs neighbor, a young widow. When the two women
discovered that he was going from one to the other in the same night, they
confronted him. A lesser man would have fled, but not the duke; he understood the
dynamic of vanity and desire. Neither woman wanted to feel that he preferred
the other. And so he managed to arrange a little menage a trois, knowing that
now they would struggle between themselves to be the favorite. When people's
vanity is at risk, you can make them do whatever you want. According to
Stendhal, if there is a woman you are interested in, pay attention to her
sister. That will stir a triangular desire. Your reputation-your illustrious
past as a seducer-is ait effective way Appear to Be an Object of Desire-Create
Triangles • 201 of creating an aura of desirability. Women threw themselves at
Errol Flynn's feet, not because of his handsome face, and certainly not because
of his acting skills, but because of his reputation. They knew that other women
had found him irresistible. Once he had established that reputation, he did not
have to chase women anymore; they came to him. Men who believe that a rakish
reputation will make women fear or distrust them, and should be played down,
are quite wrong. On the contrary, it makes them more attractive. The virtuous
Duchess de Montpensier, the Grande Mademoiselle of seventeenth-century France,
began by enjoying a friendship with the rake Lauzun, but a troubling thought
soon occurred to her: if a man with Lauzun's past did not see her as a possible
lover, something had to be wrong with her. This anxiety eventually pushed her
into his arms. To be part of a great seducer's club of conquests can be a
matter of vanity and pride. We are happy to be in such company, to have our
name broadcast as this man or woman's lover. Your own reputation may not be so
alluring, but you must find a way to suggest to your victim that others, many
others, have found you desirable. It is reassuring. There is nothing like a
restaurant full of empty tables to persuade you not to go in. A variation on
the triangle strategy is the use of contrasts: careful exploitation of people
who are dull or unattractive may enhance your desirability by comparison. At a
social affair, for instance, make sure that your target has to chat with the
most boring person available. Come to the rescue and your target will be
delighted to see you. In The Seducer's Diary, by Spren Kierkegaard, Johannes
has designs on the innocent young Cordelia. Knowing that his friend Edward is
hopelessly shy and dull, he encourages this man to court her; a few weeks of
Edward's attentions will make her eyes wander in search of someone else, anyone
else, and Johannes will make sure that they settle on him. Johannes chose to strategize
and maneuver, but almost any social environment will contain contrasts you can
make use of almost naturally. The seventeenth-century English actress Nell Gwyn
became the main mistress of King Charles II because her humor and
unaffectedness made her that much more desirable among the many stiff and
pretentious ladies of Charles's court. When the Shanghai actress Jiang Qing met
Mao Zedong, in 1937, she did not have to do much to seduce him; the other women
in his mountain camp in Yenan dressed like men, and were decidedly unfeminine.
The sight alone of Jiang was enough to seduce Mao, who soon left his wife for
her. To make use of contrasts, either develop and display those attractive
attributes (humor, vivacity, and so on) that are the scarcest in your own
social group, or choose a group in which your natural qualities are rare, and
will shine. The use of contrasts has vast political ramifications, for a
political figure must also seduce and seem desirable. Leam to play up the
qualities that your rivals lack. Peter II, czar in eighteenth-century Russia,
was arrogant and irresponsible, so his wife, Catherine the Great, did all she
could to seem modest and dependable. When Vladimir Lenin returned to Russia in
1917 after Czar Nicholas II had been deposed, he made a show of decisiveness
It's annoying that our new acquaintance likes the boy. But aren't the best
things in life free to all? The sun shines on everyone. The moon, accompanied
by countless stars, leads even the beasts to pasture. What can you think of lovelier
than water? But it flows for the whole world. Is love alone then something
furtive rather than something to be gloried in? Exactly, that's just it -/
don't want any of the good things of life unless people are envious of them.
-PETRONIUS, THE SATYRICON, SULLIVAN and discipline-precisely what no other
leader had at the time. In the American presidential race of 1980, the
irresoluteness of Jimmy Carter made the single-mindedness of Ronald Reagan look
desirable. Contrasts are eminently seductive because they do not depend on your
own words or self-advertisements. The public reads them unconsciously, and sees
what it wants to see. Finally, appearing to be desired by others will raise
your value, but often how you carry yourself can influence this as well. Do not
let your targets see you so often; keep your distance, seem unattainable, out
of their reach. An object that is rare and hard to obtain is generally more
prized. Symbol: The Trophy. What makes you want to win the trophy, and to see
it as something worth having, is the sight of the other competitors. Some, out
of a spirit of kindness, may want to reward everyonefor trying, but the Trophy
then loses its value. It must represent not only your victory but everyone
else's defeat. Reversal T here is no reversal. It is essential to appear
desirable in the eyes of others. 5. Create a Need- Stir Anxiety and Discontent.
A perfectly satisfied person cannot be seduced. Tension and disharmony must be
instilled in your targets' minds. Stir within them feelings of discontent, an
unhappiness with their circumstances and with themselves: their life lacks
adventure, they have strayed from the ideals of their youth, they have become
boring. Thefeelings of inadequacy that you create will give you space to
insinuate yourself, to make them see you as the answer to their problems. Pain
and anxiety are the proper precursors to pleasure. Learn to manufacture the
need that you can fill. Opening a Wound. I n the coal-mining town of Eastwood,
in central England, David Herbert Lawrence was considered something of a
strange lad. Pale and delicate, he had no time for games or boyish pursuits,
but was interested in literature; and he preferred the company of girls, who
made up most of his friends. Lawrence often visited the Chambers family, who
had been his neighbors until they moved out of Eastwood to a farm not far
away.Heliked to study with the Chambers sisters, particularly Jessie; she was
shy and serious, and getting her to open up and confide in him was a
pleasurable challenge. Jessie grew quite attached to Lawrence over the years,
and they became good friends. One day in 1906, Lawrence, twenty-one at the
time, did not show up at the usual hour for his study session with Jessie. He
finally arrived much later, in a mood she had never seen before-preoccupied and
quiet. Now it was her turn to make him open up. Linally he talked: he felt she
was getting too close to him. What about her future? Whom would she marry?
Certainly not him, he said, for they were just friends. But it was unfair of
him to keep her from seeing others. They should of course remain friends and
have their talks, but maybe less often. When he finished and left, she felt a
strange emptiness. She had yet to think much about love or marriage. Suddenly
she had doubts. What would her future be? Why wasn't she thinking about it? She
felt anxious and upset, without understanding why. Lawrence continued to visit,
but everything had changed. He criticized her for this and that. She wasn't
very physical. What kind of wife would she make anyway? A man needed more from
a woman than just talk. He likened her to a nun. They began to see each other
less often. When, some time later,Lawrence accepted a teaching position at a
school outside London, she felt part relieved to be rid of him for a while. But
when he said goodbye to her, and intimated that it might be for the last time,
she broke down and cried. Then he started sending her weekly letters. He would
write about girls he was seeing; maybe one of them would be his wife. Linally,
at his behest, she visited him in London. They got along well, as in the old
times, but he continued to badger her about her future, picking at that old
wound. At Christmas he was back in Eastwood, and when he visited her he seemed
exultant. He had decided that it was Jessie he should marry, that he had in
fact been attracted to her all along. They should keep it quiet for a while;
although his writing career was taking off (his first No one can fall in love
if he is even partially satisfied with what he has or who he is. The experience
of falling in love originates in an extreme depression, an inability to find
something that has value in everyday life. The "symptom" of the
predisposition to fall in love is not the conscious desire to do so, the
intense desire to enrich our lives; it is the profound sense of being worthless
and of having nothing that is valuable and the shame of not having it. . . .
For this reason, falling in love occurs more frequently among young people,
since they are profoundly uncertain, unsure of their worth, and often ashamed
of themselves. The same thing applies to people of other ages when they lose
something in their lives - when their youth ends or when they start to grow
old. ALBERONI, FALLING IN LOVE, "What can Love be then?" I said.
"A mortal?" "Far from it." "Well, what?" "As
in my previous examples, he is half-way between mortal and immortal." What
sort of being is he then, Diotima?" "He is a great spirit, Socrates;
everything that is of the nature of a spirit is half-god and halfman."
"Who are his parents?" I asked. "That is rather a long
story," she answered, "but I will tell you. On the day that Aphrodite
was born the gods were feasting, among them Contrivance the son of Invention;
and after dinner, seeing that a party was in progress, Poverty came to beg and
stood at the door. Now Contrivance was drunk with nectar - wine, I may say, had
not yet been discovered-and went out into the garden of Zeus, and was overcome
by sleep. So Poverty, thinking to alleviate her wretched condition by bearing a
child to Contrivance, lay with him and conceived Love. Since Love was begotten
on Aphrodite's birthday, and since he has also an innate passion for the
beautiful, and so for the beauty of Aphrodite herself, hebecame her follower and
servant. Again, having Contrivance for his father and Poverty for his mother,
he bears the following character. He is always poor, and, far from being
sensitive and beautiful, as most people imagine, he is hard and weather-beaten,
shoeless and homeless, always sleeping outfor want of a bed, on the ground, on
doorsteps, and in the street. So far he takes after his mother and lives in
want. But, being also his father's novel was about to be published), he needed
to make more money. Caught off guard by this sudden announcement, and
overwhelmed with happiness, Jessie agreed to everything, and they became
lovers. Soon, however, the familiar pattern repeated: criticisms, breakups,
announcements that he was engaged to another girl. This only deepened his hold
on her. It was not until 1912 that she finally decided never to see him again,
disturbed by his portrayal of her in the autobiographical novel Sons and
Lovers. But Lawrence remained a lifelong obsession for her. In 1913, a young
English woman named Ivy Low, who had read Lawrence's novels, began to
correspond with him, her letters gushing with admiration. By now Lawrence was
married, to a German woman, the Baroness Frieda von Richthofen. To Low's
surprise, though, he invited her to visit him and his wife in Italy. She knew
he wasprobablysomethingof a Don Juan, but was eager to meet him, and accepted
his invitation. Lawrence was not what she had expected: his voice was
high-pitched, his eyes were piercing, and there was something vaguely feminine
about him. Soon they were taking walks together, with Lawrence confiding in
Low. She felt that they were becoming friends, which delighted her. Then
suddenly, just before she was to leave, he launched into a series of criticisms
of her-she was so unspontaneous, so predictable, less human being than robot.
Devastated by this unexpected attack, she nevertheless had to agree- what he
had said was true. What could he have seen in her in the first place? Who was
she anyway? Low left Italy feeling empty-but then Lawrence continued to write
to her, as if nothing had happened. She soon realized that she had fallen
hopelessly in love with him, despite everything he had said to her. Or was it
not despite what he had said, but because of it? In 1914, the writer John
Middleton-Murry received a letter from Lawrence, a good friend of his. In the
letter, out of nowhere, Lawrence criticized Middleton-Murry for being
passionless and not gallant enough with his wife, the novelist Katherine
Mansfield. Middleton-Murry later wrote, "I had never felt for a man before
what his letter made me feel for him. It was a new thing, a unique thing, in my
experience; and it was to rmain unique." He felt that beneath Lawrence's
criticisms lay some weird kind of affection. Whenever he saw Lawrence from then
on, he felt a strange physical attraction that he could not explain.
Interpretation. The number of women, and of men, who fell under Lawrence's
spell is astonishing given how unpleasant he could be. In almost every case the
relationship began in friendship-with frank talks, exchanges of confidences, a
spiritual bond. Then, invariably, he would suddenly turn against them, voicing
harsh personal criticisms. He would know them well by that time, and the
criticisms were often quite accurate, and hit a nerve. This would inevitably
trigger confusion in his victims, and a sense of anxiety, a feeling that
something was wrong with them. Jolted out of their usual sense of normality,
they would feel divided inside. With half of their minds Create a Need-Stir
Anxiety and Discontent •they wondered why he was doing this, and felt he was
unfair; with the other half, they believed it was all true. Then, in those
moments of selfdoubt, they would get a letter or a visit from him in which he
was his old charming self. Now they saw him differently Now they were weak and
vulnerable, in need of something; and he would seem so strong. Now he drew them
to him, feelings of friendship turning into affection and desire. Once they
felt uncertain about themselves, they were susceptible to falling in love. Most
of us protect ourselves from the harshness of life by succumbing to routines
and patterns, by closing ourselves off from others. But underlying these habits
is a tremendous sense of insecurity and defensiveness. We feel we are not really
living. The seducer must pick at this wound and bring these semiconscious
thoughts into full awareness. This was what Lawrence did; his sudden, brutally
unexpected jabs would hit people at their weak spot. Although Lawrence had
great success with his frontal approach, it is often better to stir thoughts of
inadequacy and uncertainty indirectly, by hinting at comparisons to yourself or
to others, and by insinuating somehow that your victims' lives are less grand
than they had imagined. You want them to feel at war with themselves, torn in
two directions, and anxious about it. Anxiety, a feeling of lack and need, is
the precursor of all desire. These jolts in the victim's mind create space for
you to insinuate your poison, the siren call of adventure or fulfillment that
will make them follow you into your web. Without anxiety and a sense of lack
there can be no seduction. son, he schemes to get for himself whatever is
beautiful and good; he is bold andforward and strenuous,always devising tricks
like a cunning huntsman." -PLATO, SYMPOSIUM, We are all like pieces of the
coins that children break in half for keepsakes - making two out of one, like
the flatfish-and each of us is forever seeking the half that will tally with
himself . And so all this to-do is a relic of that original state of ours when
we were whole, and now, when we are longing for and following after that
primeval wholeness, we say we are in love. -ARISTOPHANES'S SPEECH IN PLATO'S
SYMPOSIUM, QUOTED IN MANDRELL, DONJUAN AND THE POINT OF HONOR Desire and love
have for their object things or qualities which a man does not at present
possess but which he lacks. -SOCRATES Don John: Well met, pretty lass! What!
Are there such handsome Creatures as you amongst these Fields, these Trees, and
Rocks? • Charlotta: I Keys to Seduction E veryone wears a mask in society; we
pretend to be more sure of ourselves than we are. We do not want other people
to glimpse that doubting self within us. In truth, our egos and personalities
are much more fragile than they appear to be; they cover up feelings of
confusion and emptiness. As a seducer, you must never mistake a person's
appearance for the reality. People are always susceptible tobeingseduced,
because in fact everyone lacks a sense of completeness, feels something missing
deep inside. Bring their doubts and anxieties to the surface and they can be
led and lured to follow you. No one can see you as someone to follow or fall in
love with unless they first reflect on themselves somehow, and on what they are
missing. Before the seduction proceeds, you must place a mirror in front of
them in am as you see, Sir. • Don John: Are you of this Village? • Charlotta:
Yes, Sir. • Don John: What's your name? • Charlotta: Charlotta, Sir, at your
Service. • Don John: Ah what a fine Person 'tis! What piercing Eyes! •
Charlotta: Sir, you make me ashamed. Don John: Pretty Charlotta, you are not
marry'd, are you? • Charlotta: No, Sir, but I am soon to be, with Pierrot, son
to Goody Simonetta. • Don John: What! Shou'd such a one as you be Wife to
aPeasant! No, no; that's a profanation of so much Beauty. You was not born to
live in a Village. You certainly deserve a better Fortune, and Heaven, which
knows it well, brought me hither on purpose to hinder this Marriage and do
justice to your Charms; for in short, fair Charlotta, 1 love you with all my
Heart, and if you'll consent I'll deliver you from this miserable Place, and
put you in the Condition you deserve. This Love is doubtless sudden, but 'tis
an Effect of your great Beauty. I love you as much in a quarter of an Hour as I
shou'd another in six Months. -MOLIERE, DON JOHN; OR, THE UBERTINE, IN OSCAR MANDEL, ED., THE THEATRE OF DON JUAN
For I stand tonight facing west on what was once the last frontier. From the
lands that stretch three thousand miles behind me, the pioneers of old gave up
their safety, their comfort, and sometimes their lives to build a new world
here in the West. They were not the captives of their own doubts, the prisoners
of their own price tags. Their motto was not "every man for himself--but
"all for the common cause." They were determined to make that new
world strong and free, to overcome its hazards and its hardships, to conquer
the enemies that threatened from without and within. ..." Today some would
say that those struggles are all over-that all the horizons have been explored,
that all the battles have been won, that there is no longer an which they
glimpse that inner emptiness. Made aware of a lack, they now can focus on you
as the person who can fill that empty space. Remember: most of us are lazy. To
relieve our feelings of boredom or inadequacy on our own takes too much effort;
letting someone else do the job is both easier and more exciting. The desire to
have someone fill up our emptinessis the weakness on which all seducers prey.
Make people anxious about the future, make them depressed, make them question
their identity, make them sense the boredom that gnaws at their life. The
ground is prepared. The seeds of seduction can be sown. In Plato's dialogue Symposium
-the West's oldest treatise on love, and a text that has had a determining
influence on our ideas of desire-the courtesan Diotima explains to Socrates the
parentage of Eros, the god of love. Eros's father was Contrivance, or Cunning,
and his mother was Poverty, or Need. Eros takes after his parents: he is
constantly in need, which he is constantly contriving to fill. As the god of
love, he knows that love cannot be induced in another person unless they too
feel need. And that is what his arrows do: piercing people's flesh, they make
them feel a lack, an ache, a hunger. This is the essence of your task as a
seducer. Like Eros, you must create a wound in your victim, aiming at their
soft spot, the chink in their self-esteem. If they are stuck in a rut, make
them feel it more deeply, "innocently" bringing it up and talking
about it. What you want is a wound, an insecurity you can expand a little, an
anxiety that can best be relieved by involvement with another person, namely
you. They must feel the wound before they fall in love. Notice how Lawrence
stirred anxiety, always hitting at his victims' weak spot: for Jessie Chambers,
her physical coldness; for Ivy Low, her lack of spontaneity; for
Middleton-Murry, his lack of gallantry. Cleopatra got Julius Caesar to sleep
with her the first night he met her, but the real seduction, the one that made
him her slave, began later. In their ensuing conversations she talked
repeatedly of Alexander the Great, the hero from whom she was supposedly
descended. No one could compare to him. By implication, Caesar was made to feel
inferior. Understanding that beneath his bravado Caesar was insecure, Cleopatra
awakened in him an anxiety, a hunger to prove his greatness. Once he felt this
way he was easily further seduced. Doubts about his masculinity was his tender
spot. When Caesar was assassinated, Cleopatra turned her sights on Mark Antony,
one of Caesar's successors in the leadership of Rome. Antony loved pleasure and
spectacle, and his tastes were crude. She appeared to him first on her royal
barge, then wined and dined and banqueted him. Everything was geared to suggest
to him the superiority of the Egyptian way of life over the Roman, at least
when it came to pleasure. The Romans were boring and unsophisticated by comparison.
And once Antony was made to feel how much he was missing in spending his time
with his dull soldiers and hismatronly Roman wife, he could be made to see
Cleopatra as the incarnation of all that was exciting. He became her slave.
This is the lure of the exotic. In your role of seducer, try to position
yourself as coming from outside, as a stranger of sorts. You represent change,
difference, a breakup of routines. Make your victims feel that by comparison
their lives are boring and their friends less interesting than they had
thought. Lawrence made his targets feel personally inadequate; if you find it
hard to be so brutal, concentrate on their friends, their circumstances, the
externals of their lives. There are many legends of Don Juan, but they often describe
him seducing a village girl by making her feel that her life is horribly
provincial. He, meanwhile, wears glittering clothes andhas a noble bearing.
Strange and exotic, he is always from somewhere else. First she feels the
boredom of her life, then she sees him as her salvation. Remember: people
prefer to feel that if their life is uninteresting, it not because of
themselves but because of their circumstances, the dull people they know, the
town into which they were born. Once you make them feel the lure of the exotic,
seduction is easy. Another devilishly seductive area to aim at is the victim's
past. To grow old is to renounce or compromise youthful ideals, to become less
spontaneous, less alive in a way. This knowledge lies dormant in all of us. As
a seducer you must bring it to the surface, make it clear how far people have
strayed from their past goals and ideals. You, in turn, present yourself as
representing that ideal, as offering a chance to recapture lost youth through
adventure-through seduction. In her later years. Queen Elizabeth I of England
was known as a rather stern and demanding ruler. She made it a point not to let
her courtiers see anything soft or weak in her. But then Robert Devereux, the
second Earl of Essex, came to court. Much younger than the queen, the dashing
Essex would often chastize her for her sourness. The queen would forgive him-he
was so exuberant and spontaneous, he could not control himself. But his
comments got under her skin; in the presence of Essex she came to remember all
the youthful ideals-spiritedness, feminine charm-that had since vanished from
her life. She also felt a little of that girlish spirit return when she was
around him. He quickly became her favorite, and soon she was in love with him.
Old age is constantly seduced by youth, but first the young people must make it
clear what the older ones are missing, how they have lost their ideals. Only
then will they feel that the presence of the young will let them recapture that
spark, the rebellious spirit that age and society have conspired to repress.
This concept has infinite applications. Corporations and politicians know that
they cannot seduce their public into buying what they want them to buy, or
doing what they want them to do, unless they first awaken a sense of need and
discontent. Make the masses uncertain about their identity and you can help
define it for them. It is as true of groups or nations as it is of individuals:
they cannot be seduced without being made to feel some lack. Part of John F. Kennedy's
election strategy in 1960 was to make Americans unhappy about the 1950s, and
how far the country had strayed from its ideals. In talking about the 1950s, he
did not mention the nation's economic stability or its emergence as a
superpower. Instead, he implied that the period was marked by conformity, a
lack of risk and adventure, a loss of our frontier values. To vote for Kennedy
was to embark American frontier. • But I trust that no one in this vast
assemblage will agree with those sentiments. I tell you the New Frontier is
here, whether we seek it or not. ... It would be easier to shrink back from
that frontier, to look to the safe mediocrity of the past, to be lulled by good
intentions and high rhetoric-and those who prefer that course should not cast
their votesfor me, regardless of party. • But I believe that the times demand
invention, innovation, imagination,decision. I am asking each of you to be new
pioneers on that New Frontier. My call is to the young in heart, regardless of
age. -JOHN F. KENNEDY, ACCEPTANCE SPEECH AS THE PRESIDENTIAL NOMINEE OF THE
DEMOCRATIC PARTY, QUOTED IN JOHN HELLMANN, THE KENNEDY OBSESSION: THE AMERICAN
MYTH OF JFK The normal rhythm of life oscillates in general between a mild
satisfaction with oneself and a slight discomfort, originating in the knowledge
of one's personal shortcomings. We should like to be as handsome, young, strong
or clever as other people of our acquaintance. We wish we could achieve as much
as they do, longfor similar advantages, positions, the same or greater success.
To be delighted with oneself is the exception and, often enough, a smoke screen
which we produce for ourselves and of course for others. Somewhere in it is a
lingering feeling of discomfort with ourselves and a slight self-dislike. I
assert that an increase of this spirit of discontent renders a person
especially susceptible to "falling in love." ... In most cases this
attitude of disquiet is unconscious, but in some it reaches the threshold of
awareness in the form of a slight uneasiness, or a stagnant dissatisfaction, or
a realization of being upset without knowing why. -THEODOR REIK, OF LOVE AND
LUSTon a collective adventure, to go back to ideals we had given up. But before
anyone joined his crusade they had to be made aware of how much they had lost,
what was missing. A group, like an individual, can get mired in routine, losing
track of its original goals. Too much prosperity saps it of strength. You can
seduce an entire nation by aiming at its collective insecurity, that latent sense
that not everything is what it seems. Stirring dissatisfaction with the present
and reminding people about the glorious past can unsettle their sense of
identity. Then you can be the one to redefine it-a grand seduction. Symbol:
Cupid's Arrow. What awakens desire in the seduced is not a soft touch or a
pleasant sensation; it is a wound. The arrow creates a pain, an ache, a needfor
relief Before desire there must be pain. Aim the arrow at the victim's weakest
spot, creating a wound that you can open and reopen. Reversal I f you go too
far in lowering the targets' self-esteem they may feel too insecure to enter
into your seduction. Do not be heavy-handed; like Lawrence, always follow up
the wounding attack with a soothing gesture. Otherwise you will simply alienate
them. Charm is often a subtler and more effective route to seduction. The
Victorian Prime Minister Benjamin Disraeli always made people feel better about
themselves. He deferred to them, made them the center of attention, made them
feel witty and vibrant. He was a boon to their vanity, and they grew addicted
to him. This is a kind of diffused seduction, lacking in tension and in the
deep emotions that the sexual variety stirs; it bypasses people's hunger, their
need for some kind of fulfillment. But if you are subtle and clever, it can be
a way of lowering their defenses, creating an unthreatening friendship. Once
they are under your spell in this way, you can then open the wound. Indeed,
after Disraeli had charmed Queen Victoria and established a friendship with
her, he made her feel vaguely inadequate in the establishment of an empire and
the realization of her ideals. Everything depends on the target. People who are
riddled with insecurities may require the gentler variety. Once they feel comfortable
with you, aim your arrows. 6 Master the Art of Insinuation Making your
targetsfeel dissatisfied and in need of your attention is essential, but if you
are too obvious, they will see through you and grow defensive. There is no
known defense, however, against insinuation-the art of planting ideas in
people's minds by dropping elusive hints that take root days later, even
appearing to them as their own idea. Insinuation is the supreme means of
influencing people. Create a sublanguage-bold statements followed by retraction
andapology, ambiguous comments, banal talk combined with alluring glances-that
enters the target's unconscious to convey your real meaning. Make everything
suggestive. Insinuating Desire. One evening in the 1770s, a young man went to
the Paris Opera to meet his lover, the Countess de_. The couple had been
fighting, and he was anxious to see her again. The countess had not arrived yet
at her box, but from an adjacent one a friend of hers, Madame de T_, called out
to the young man to join her, remarking that it was an excellent stroke of luck
that they had met that evening-he must keep her company on a trip she had to
take. The young man wanted urgently to see the countess, but Madame was
charming and insistent and he agreed to go with her. Before he could ask why or
where, she quickly escorted him to her carriage outside, which then sped off.
Now the young man enjoined his hostess to tell him where she was taking him. At
first she just laughed, but finally she told him: to her husband's chateau. The
couple had been estranged, but had decided to reconcile; her husband was a
bore, however, and she felt a charming young man like himself would liven
things up. The young man was intrigued: Madame was an older woman, with a
reputation for being rather formal, though he also knew she had a lover, a
marquis. Why had she chosen him for this excursion? Her story was not quite
credible. Then, as they traveled, she suggested he look out the window at the
passing landscape, as she was doing. He had to lean over toward her to do so,
and just as he did, the carriage jolted. She grabbed his hand and fell into his
arms. She stayed there for a moment, then pulled away from him rather abruptly.
After an awkward silence, she said, "Do you intend to convince me of my
imprudence in your regard?" He protested that the incident had been an
accident and reassured her he would behave himself. In truth, however, having
her in his arms had made him think otherwise. They arrived at the chateau. The
husband came to meet them, and the young man expressed his admiration of the
building: "What you see is nothing," Madame interrupted, "I must
take you to Monsieur's apartment." Before he could ask what she meant, the
subject was quickly changed. The husband was indeed a bore, but he excused
himself after supper. Now Madame and the young man were alone. She invited him
to walk with her in the gardens; it was a splendid evening, and as they walked,
she slipped her arm in his. She was not worried that he would take advantage of
her, she said, because she knew how attached he was to her good friend the
countess. They talked of other things, and then she returned to the topic of As
we were about to enter the chamber, she stopped me. "Remember," she
said gravely, "you are supposed never to have seen, never even suspected,
the sanctuary you're about to enter. All this was like an initiation rite. She
led me by the hand across a small, dark corridor. My heart was pounding as
though I were a young proselyte being put to the test before the celebration oj
the great mysteries. ."But your Countess ..." she said, stopping. I
was about to reply when the doors opened; my answer was interrupted by
admiration. I was astonished, delighted, I no longer know what became of me,
and I began in good faith to believe in magic. ... In truth, I found myself in
a vast cage of mirrors on which images were so artistically painted that they
produced the illusion of all the objects they represented. -VIVANT
DENON,"NO TOMORROW," IN MICHEL FEHER, ED., THE UBERTINE READER A few
short years ago, in our native city, wherefraud and cunning prosper more than
love or loyalty, there was a noblewoman of striking beauty and impeccable
breeding, who was endowed by Nature with as lofty a temperament and shrewd an
intellect as could be found in any other woman of her time. This lady, being of
gentle birth his lover: "Is she making you quite happy? Oh, I fear the
contrary, and this distresses me. . . . Are you not often the victim of her
strange whims?" To the young man's surprise, Madame began to talk of the
countess in a way that made it seem that she had been unfaithful to him (which
was something he had suspected). Madame sighed-she regretted saying such things
about her friend, and asked him to forgive her; then, as if a new thought had
occurred to her, she mentioned a nearby pavilion, a delightful place, full of
pleasant memories. But the shame of it was, it was locked and she had no key.
And yet they found their way to the pavilion, and lo and behold, the door had
been left open. It was dark inside, but the young man could sense that it was a
place for trysts. They entered and sank onto a sofa. and finding herself
married off to a master woollen- draper because he happened to be very rich,
was unable and before he knew what had come over him, he took her in his arms.
Madame seemed to push him away, but then gave in. Finally she came to her
senses: they must return to the house. Had he gone too far? He must to stifle
her heartfelt contempt, for she was firmly of the opinion that no man of low
condition, however wealthy, was deserving of a noble wife. And on discovering
that all he was capable of despite his massive wealth, was distinguishing wool
from cotton, supervising the setting up of a loom, or debating the virtues of a
particular yarn with a spinner-woman, she resolved that as far as it lay within
her power she would have nothing whatsoever to do with his beastly caresses.
Moreover she was determined to seek try to control himself. As they strolled
back to the house, Madame remarked, "What a delicious night we've just
spent." Was she referring to what had happened in the pavilion?
"There is an even more charming room in the chateau," she went on,
"but I can't show you anything," implying he had been too forward.
She had mentioned this room ("Monsieur's apartment") several times
before; he could not imagine what could be so interesting about it, but by now
he was dying to see it and insisted she show it to him. "If you promise to
be good," she replied, her eyes widening. Through the darkness of the
house she led him into the room, which, to his delight, was a kind of temple of
pleasure: there were mirrors on the walls, trompe l'oeil paintings evoking a
forest scene, even a dark grotto, and a garlanded statue of Eros. Overwhelmed by
the mood of the place, the young man quickly resumed what he had started in the
pavilion, and would have lost all track of time if a servant had not rushed in
and warned them that it was getting light outside-Monsieur would soon be up.
her pleasure elsewhere, in the company of one who seemed more worthy of her
affection, and so it was that she fell deeply in love with an extremely
eligible man in his middle thirties. And whenever a day passed without her
having set eyes upon him, she was restless for the whole of the following
night. • However, the gentleman suspected nothing of all this, and took no
notice of her; andfor her part, being very cautious, she would not venture to
declare her love by dispatching a maidservant or writing him They quickly separated.
Later that day, as the young man prepared to leave, his hostess said,
"Goodbye, Monsieur; I owe you so many pleasures; but I have paid you with
a beautiful dream. Now your love summons you to return. . . . Don't give the
Countess cause to quarrel with me." Reflecting on his experience on the
way back, he could not figure out what it meant. He had the vague sensation of
having been used, but the pleasures he remembered outweighed his doubts.
Interpretation. Madame de T_is a character in the eighteenth-century libertine
short story "No Tomorrow," by Vivant Denon. The young man is the
story's narrator. Although fictional, Madame's techniques were clearly based on
those of several well-known libertines of the time, masters of the game of seduction.
And the most dangerous of their weapons was insinuation-the means by which
Madame cast her spell on the young man, making him seem the aggressor, giving
her the night of pleasure she desired. Master the Art of Insinuation • 215 and
safeguarding her guiltless reputation, all in one stroke. After all, he was the
one who initiated physical contact, or so it seemed. In truth, she was the one
in control, planting precisely the ideas in his mind that she wanted. That
first physical encounter in the carriage, for instance, that she had set up by
inviting him closer: she later rebuked him for being forward, but what lingered
in his mind was the excitement of the moment. Her talk of the countess made him
confused and guilty; but then she hinted that his lover was unfaithful,
planting a different seed in his mind: anger, and the desire for revenge. Then
she asked him to forget what she had said and forgive her for saying it, a key
insinuating tactic: "I am asking you to forget what I have said, but I
know you cannot; the thought will remain in your mind." Provoked this way,
it was inevitable he would grab her in the pavilion. She several times
mentioned the room in the chateau-of course he insisted on going there. She
enveloped the evening in an air of ambiguity. Even her words "If you
promise to be good" could be read several ways. The young man's head and
heart were inflamed with all of the feelings-discontent, confusion, desirethat
she had indirectly instilled in him. Particularly in the early phases of a seduction,
learn to make everything you say and do a kind of insinuation. Insinuate doubt
with a comment here and there about other people in the victim's life, making
the victim feel vulnerable. Slight physical contact insinuates desire, as does
a fleeting but memorable look, or an unusually warm tone of voice, both for the
briefest of moments. A passing comment suggests that something about the victim
interests you; but keep it subtle, your words revealing a possibility, creating
a doubt. You are planting seeds that will take root in the weeks to come. When
you are not there, your targets will fantasize about the ideas you have stirred
up, and brood upon the doubts. They are slowly being led into your web, unaware
that you are in control. How can they resist or become defensive if they cannot
even see what is happening? What distinguishes a suggestion from other kinds of
psychical influence, such as a command or the giving of a piece of information
or instruction, is that in the case of a suggestion an idea is aroused in another
person's brain which is not examined in regard to its origin but is accepted
just as though it had arisen spontaneously in that brain. -SIGMUND FREUD Keys
to Seduction Y ou cannot pass through life without in one way or another trying
to persuade people of something. Take the direct route, saying exactly what you
want, and your honesty may make you feel good but you are probably not getting
anywhere. People have their own sets of ideas, which are hardened into stone by
habit; your words, entering their minds, com- a letter, for fear of the dangers
that this might entail. But having perceived that he was on very friendly terms
with a certain priest, a rotund, uncouth, individual who was nevertheless
regarded as an outstandingly able friar on account of his very saintly way of
life, she calculated that this fellow would serve as an ideal go- betweenfor
her and the man she loved. And so, after reflecting on the strategy she would
adopt, she paid a visit, at an appropriate hour of the day, to the church where
he was to befound, and having sought him out, she asked him whether he would
agree to confess her. Since he could tell at a glance that she was a lady of
quality, the friar gladly heard her confession, and when she had got to the end
of it, she continued as follows: • "Father, as I shall explain to you
presently, there is a certain matter about which I am compelled to seek your
advice and assistance. Having already told you my name, I feel sure you will
know my family and my husband. He loves me more dearly than life itself, and
since he is enormously rich, he never has the slightest difficulty or
hesitation in supplying me with every single object for which I display a
yearning. Consequently, my love for him is quite unbounded, and if my mere
thoughts, to say nothing of my actual behavior, were to run contrary to his
wishes and his honor, I would be more deserving of hellfire than the wickedest
woman who ever lived. • "Now, there is a certain person, of respectable
outward appearance, who unless I am mistaken is a close acquaintance of yours.
I really couldn't say what his name is, but he is tall and handsome, his
clothes are brown and elegantly cut, and, possibly because he is unaware of my
resolute nature, he appears to have laid siege to me. He turns up infallibly
whenever I either look out of my window or stand at the front door or leave the
house, and I am surprised, in fact, that he is not here now. Needless to say, I
am very upset about all this, because his sort of conduct frequently gives an
honest woman a bad name, even though she is quite innocent. For the love of
God, therefore, I implore you to speak to him severely and persuade him to
refrain from his importunities. There are plenty of other women who doubtless
find this sort of thing amusing, and who will enjoy being ogled and spied upon
by him, but I personally have no inclination for it whatsoever, and I find
hisbehaviorexceedingly disagreeable." • And having reached the end of her
speech, the lady bowed head as though she were going to burst into tears. • The
reverend friar realized immediately who it was to whom she was referring, and
having warmly commended her purity of mind ... he promised to take all
necessary steps to ensure that the fellow ceased to annoy her. ..."
Shortly afterward, the gentleman in question paid one of his regular visits to
the reverendfriar, and after they had conversed together for a while on general
pete with the thousands of preconceived notions that are already there, and get
nowhere. Besides, people resent your attempt to persuade them, as if they were
incapable of deciding by themselves-as if you knew better. Consider instead the
power of insinuation and suggestion. It requires some patience and art, but the
results are more than worth it. The way insinuation works is simple: disguised
in a banal remark or encounter, a hint is dropped. It is about some emotional
issue-a possible pleasure not yet attained, a lack of excitement in a person's
life. The hint registers in the back of the target's mind, a subtle stab at his
or her insecurities; its source is quickly forgotten. It is too subtle to be
memorable at the time, and later, when it takes root and grows, it seems to
have emerged naturally from the target's own mind, as if it was there all
along. Insinuation lets you bypass people's natural resistance, for they seem
to be listening only to what has originated in themselves. It is a language on
its own, communicating directly with the unconscious. No seducer, no persuader,
can hope to succeed without mastering the language and art of insinuation. A
strange man once arrived at the court of Louis XV. No one knew anything about
him, and his accent and age were unplaceable. He called himself Count
Saint-Germain. He was obviously wealthy; all kinds of gems and diamonds glittered
on his jacket, his sleeves, his shoes, his fingers. He could play the violin to
perfection, paint magnificently. But the most intoxicating thing about him was
his conversation. In truth, the count was the greatest charlatan of the
eighteenth century-a man who had mastered the art of insinuation. As he spoke,
a word here and there would slip out-a vague allusion to the philosopher's
stone, which turned base metal into gold, or to the elixir of life. He did not
say he possessed these things, but he made you associate him with their powers.
Had he simply claimed to have them, no one would have believed him and people
would have turned away. The count might refer to a man who had died forty years
earlier as if he had known him personally; had this been so, the count would
have had to be in his eighties, although he looked to be in his forties. He
mentioned the elixir of life. ... he seems so young. . . . The key to the
count's words was vagueness. He always dropped his hints into a lively
conversation, grace notes in an ongoing melody. Only later would people reflect
on what he had said. After a while, people started to come to him, inquiring
about the philosopher's stone and the elixir of life, not realizing that it was
he who had planted these ideas in their minds. Remember: to sow a seductive
idea you must engage people's imaginations, their fantasies, their deepest
yearnings. What sets the wheels spinning is suggesting things that people
already want to hear-the possibility of pleasure, wealth, health, adventure. In
the end, these good things turn out to be precisely what you seem to offer
them. They will come to you as if on their own, unaware that you insinuated the
idea in their heads. In 1807, Napoleon Bonaparte decided it was critical for
him to win the Russian Czar Alexander I to his side. He wanted two things out
of the Master the Art of Insinuation • 217 czar: a peace treaty in which they
agreed to carve up Europe and the Middle East; and a marriage alliance, in
which he would divorce his wife Josephine and marry into the czar's family.
Instead of proposing these things directly, Napoleon decided to seduce the
czar. Using polite social encounters and friendly conversations as his
battlefields, he went to work. An apparent slip of the tongue revealed that
Josephine could not bear children; Napoleon quickly changed the subject. A
comment here and there seemed to suggest a linking of the destinies of France
and Russia.Just before they were to part one evening, he talked of his desire
for children, sighed sadly, then excused himself for bed, leaving the czar to
sleep on this. He escorted the czar to a play on the themes of glory, honor,
and empire; now, in later conversations, he could disguise his insinuations
under the cover of discussing the play. Within a few weeks, the czar was
speaking to his ministers of a marriage alliance and a treaty with France as if
they were his own ideas. Slips of the tongue, apparently inadvertent
"sleep on it" comments, alluring references, statements for which you
quickly apologize-all of these have immense insinuating power. They get under
people's skin like a poison, and take on a life of their own. The key to
succeeding with your insinuations is to make them when your targets are at
their most relaxed or distracted, so that they are not aware of what is
happening. Polite banter is often the perfect front for this; people are
thinking about what they will say next, or are absorbed in their own thoughts.
Your insinuations will barely register, which is how you want it. In one of his
early campaigns, John F. Kennedy addressed a group of veterans. Kennedy's brave
exploits during World War II-the PT-109 incident had made him a war hero-were
known to all; but in the speech, he talked of the other men on the boat, never
mentioning himself. He knew, however, that what he had done was on everyone's
mind, because in fact he had put it there. Not only did his silence on the
subject make them think of it on their own, it made Kennedy seem humble and
modest, qualities that go well with heroism. In seduction, as the French
courtesan Ninon de 1'Enclos advised, it is better not to talk about your love
for a person. Let your target read it in your manner. Your silence on the
subject will have more insinuating power than if you had addressed it directly.
Not only words insinuate; pay attention to gestures and looks. Madame
Recamier's favorite technique was to keep her words banal and the look in her
eyes enticing. The flow of conversation would keep men from thinking too deeply
about these occasional looks, but they would be haunted by them. Lord Byron had
his famous "underlook": while everyone was discussing some
uninteresting subject, he would seem to hang his head, but then a young woman
(the target) would see him glancing upward at her, his head still tilted. It
was a look that seemed dangerous, challenging, but also ambiguous; many women
were hooked by it. The face speaks its own language. We are used to trying to
read people's faces, which are often better indicators of their feelings than
what they say, which is so easy to control. topics, the friar drew him to one
side and reproached him in a very kindly sort of way for the amorous glances
which, as the lady had given him to understand, he believed him to be casting
in her direction. • Not unnaturally, the gentleman was amazed, for he had never
so much as looked at the lady and it was very seldom that he passed by her
house. The gentleman, being rather more perceptive than the reverendfriar, was
not exactly slow to appreciate the lady's cleverness, and putting on a somewhat
sheepish expression, he promised not to bother her any more. But after leaving
the friar, he made his way toward the house of the lady, who was keeping
continuous vigil at a tiny little window so that she would see him if he
happened to pass by. .. . Andfrom that day forward, proceeding with the maximum
prudence and conveying the impression that he was engaged in some other
business entirely, he became a regular visitor to the neighborhood. BOCCACCIO,
THE DECAMERON.Glances are the heavy artillery of the flirt: everything can be
conveyed in a look, yet that look can always be denied, for it cannot be quoted
word for word. -STENDHAL, QUOTED IN RICHARD DAVENPORT-HINES, ED., VICE: AN
ANTHOLOGY Since people are always reading your looks, use them to transmit the
insinuating signals you choose. Finally, the reason insinuation works so well
is not just that it bypasses people's natural resistance. It is also the
language of pleasure. There is too little mystery in the world; too many people
say exactly what they feel or want. We yearn for something enigmatic, for
something to feed our fantasies. Because of the lack of suggestion and
ambiguity in daily life, the person who uses them suddenly seems to have
something alluring and full of promise. It is a kind of titillating game-what
is this person up to? What does he or she mean? Hints, suggestions, and
insinuations create a seductive atmosphere, signaling that their victim is no
longer involved in the routines of daily life but has entered another realm.
Symbol: The Seed. The soil is carefully prepared. The seeds are planted months
in advance. Once they are in the ground, no one knows what hand threw them
there. They are part of the earth. Disguise your manipulations by planting seeds
that take root on their own. Reversal T he danger in insinuation is that when
you leave things ambiguous your target may misread them. There are moments,
particularly later on in a seduction, when it is best to communicate your idea
directly, particularly once you know the target will welcome it, Casanova often
played things that way. When he could sense that a woman desired him, and
needed little preparation, he would use a direct, sincere, gushing comment to
go straight to her head like a drug and make her fall under his spell. When the
rake and writer Gabriele D'Annunzio met a woman he desired, he rarely delayed.
Flattery flowed from his mouth and pen. He would charm with his
"sincerity" (sincerity can be feigned, and is just one stratagem among
others). This only works, however, when you sense that the target is easily
yours. If not, the defenses and suspicions you raise by direct attack will make
your seduction impossible. When in doubt, indirection is the better route. 7.
Enter Their Spirit. Most people are locked in their own worlds, making them
stubborn and hard to persuade. The way to lure them out of their shell and set
up your seduction is to enter their spirit. Play by their rules, enjoy what
they enjoy, adapt yourself to their moods. In doing so you will stroke their
deep-rooted narcissism and lower their defenses. Hypnotized by the mirror image
you present, they will open up, becoming vulnerable to your subtle influence.
Soon you can shift the dynamic: once you have entered their spirit you can make
them enter yours, at a point when it is too late to turn back. Indulge your
targets' every mood and whim, giving them nothing to react against or resist.
The Indulgent Strategy I n October of 1961, the American journalist Cindy Adams
was granted an exclusive interview with President Sukarno of Indonesia. It was
a remarkable coup, for Adams was a little-known journalist at the time, while
Sukarno was a world figure in the midst of a crisis. A leader of the fight for
Indonesia's independence, he had been the country's president since 1949, when
the Dutch finally gave up the colony. By the early 1960s, his daring foreign
policy had made him hated in the United States, some calling him the Hitler of
Asia. Adams decided that in the interests of a lively interview, she would not
be cowed or overawed by Sukarno, and she began the conversation by joking with
him. To her pleasant surprise, her ice-breaking tactic seemed to work: Sukarno
warmed up to her. He let the interview run well over an hour, and when it was over
he loaded her with gifts. Her success was remarkable enough, but even more so
were the friendly letters she began to receive from Sukarno after she and her
husband had returned to New York. A few years later, he proposed that she
collaborate with him on his autobiography. Adams, who was used to doing puff
pieces on third-rate celebrities, was confused. She knew Sukarno had a
reputation as a devilish Don Juan -le grand seducteur, the French called him.
He had had four wives and hundreds of conquests. He was handsome, and obviously
he was attracted to her, but why choose her for this prestigious task? Perhaps
his libido was too power- fill for him to care about such things. Nevertheless,
it was an offer she could not refuse. In January of 1964, Adams returned to
Indonesia. Her strategy, she had decided, would stay the same: she would be the
brassy, straight-talking lady who had seemed to charm Sukarno three years
earlier. During her first interview with him for the book, she complained in
rather strong terms about the rooms she had been given as lodgings. As if he
were her secretary, she dictated a letter to him, which he was to sign,
detailing the special treatment she was to be given by one and all. To her
amazement, he dutifully copied out the letter, and signed it. Next on Adams's
schedule was a tour of Indonesia to interview people who had known Sukarno in
his youth. So she complained to him about the plane she had to fly on, which
she said was unsafe. "I tell you what, honey," she told him, "I
think you should give me my own plane." "Okay," he an- You're
anxious to keep your mistress? \ Convince her she's knocked you all of a heap \
With her stunning looks. If it's purple she's wearing, praise purple; \ When
she's in a silk dress, say silk \ Suits her best of all. . . Admire \ Her
singing voice, her gestures as she dances, \ Cry "Encore!" when she
stops. You can even praise \ Her performance in bed, her talentfor love-making
- \ Spell out what turned you on. \ Though she may show fiercer in action than
any Medusa, \ Her lover will always describe her as kind \ And gentle. But take
care not to give yourself away while \ Making such tongue-in- cheek
compliments, don't allow \ Your expression to ruin the message. Art's most
effective \ When concealed. Detection discredits you for good. - OVID, THE ART
OF LOVE. The little boy (or girl) seeks to fascinate his or her parents. In
Oriental literature, imitation is reckoned to be one of the ways of attracting.
The Sanskrit texts, for example, give an important part to the trick of the
woman copying the dress, expressions, and speech of her beloved. This kind of
mimetic drama is urged on the woman who, "being unable to unite with her
beloved, imitates him to distract his thoughts." • The child too, using the
devices of imitating attitudes, dress, and so on, seeks to fascinate, until a
magical intention, the father or mother and thus "distract its
thoughts." Identification means that one is abandoning and not abandoning
amorous desires. It is a lure which the child uses to capture his parents and
which, it must be admitted, they fall for. The same is true for the masses, who
imitate their leader, bear his name and repeat his gestures. They bow to him,
but at the same time they are unconsciously baiting a trap to hold him. Great
ceremonies and demonstrations are just as much occasions when the multitudes
charm the swered, apparently somewhat abashed. One, however, was not enough,
she went on; she required several planes, and a helicopter, and her own
personal pilot, a good one. He agreed to everything. The leader of Indonesia
seemed to be not just intimidated by Adams but totally under her spell. He
praised her intelligence and wit. At one point he confided, "Do you know
why I'm doing this biography? . . . Only because of you, that's why." He
paid attention to her clothes, complimenting her outfits, noticing any change
in them. He was more like a fawning suitor than the "Hitler of Asia."
Inevitably, of course, he made passes at her. She was an attractive woman.
First there was the hand on top of her hand, then a stolen kiss. She spurned
him every time,making it clear she was happily married, but she was worried; if
all he had wanted was an affair, the whole book deal could fall apart. Once
again, though, her straightforward strategy seemed the right one. Surprisingly,
he backed down without anger or resentment. He promised that his affection for
her would remain platonic. She had to admit that he was not at all what she had
expected, or what had been described to her. Perhaps he liked being dominated
by a woman. The interviews continued for several months, and she noticed slight
changes in him. She still addressed him familiarly, spicing the conversation
with brazen comments, but now he returned them, delighting in this kind of
saucy banter. He assumed the same lively mood that she strategically forced on
herself. At first he had dressed in military uniform, or in his Italian suits.
Now he dressed casually, even going barefoot, conforming to the casual style of
their relationship. One night he remarked that he liked the color of her hair.
It was Clairol, blue-black, she explained. He wanted to have the same color;
she had to bring him a bottle. She did as he asked, imagining he was joking,
but a few days later he requested her presence at the palace to dye his hair
for him. She did so, and now they had the exact same hair color. leader as vice
versa. The book, Sukarno: An Autobiography as Told to Cindy Adams, was pub-
-MOSCOVICI, THEAGE OF THE CROWD. My sixth brother, he who had both his lips cut
off, Prince of the Faithful, is called Shakashik. • In his youth he was very
poor. One day, as he was fished in 1965. To American readers' surprise, Sukarno
came across as remarkably charming and lovable, which was indeed how Adams
described him to one and all. If anyone argued, she would say that they did not
him the way she did. Sukarno was well pleased, and had the book distributed far
and wide. It helped gain sympathy for him in Indonesia, where he was now being
threatened with a military coup. And Sukarno was not surprised-he had known all
along that Adams would do a far better job with his memoirs than any
"serious" journalist. begging in the streets of Baghdad, he passed by
a splendid mansion, at the gates of which stood an impressive array of
attendants. Upon inquiry my brother was informed Interpretation. Who was
seducing whom? It was Sukarno who was doing the seducing, and his seduction of
Adams followed a classical sequence. First, he chose the right victim. An
experienced journalist would have resisted the lure of a personal relationship
with the subject, and a man would have been less susceptible to his charm. And
so he picked a woman, and Enter Their Spirit • 223 one whose journalistic
experience lay elsewhere. At his first meeting with Adams, he sent mixed
signals: he was friendly to her, but hinted at another kind of interest as
well. Then, having insinuated a doubt in her mind (Perhaps he just wants an
affair?), he proceeded to mirror her. He indulged her every mood, retreating
every time she complained. Indulging a person is a form of entering their
spirit, letting them dominate for the time being. Perhaps Sukarno's passes at
Adams showed his uncontrollable libido at work, or perhaps they were more
cunning. He had a reputation as a Don Juan; failing to make a pass at her would
have hurt her feelings. (Women are often less offended at being found
attractive than one imagines, and Sukarno was clever enough to have given each
of his four wives the impression that she was his favorite.) The pass out of
the way, he moved further into her spirit, taking on her casual air, even
slightly feminizing himself by adopting her hair color. The result was that she
decided he was not what she had expected or feared him to be. He was not in the
least threatening, and after all, she was the one in control. What Adams failed
to realize was that once her defenses were lowered, she was oblivious to how
deeply he had engaged her emotions. She had not charmed him, he had charmed
her. What he wanted all along was what he got: a personal memoir written by a
sympathetic foreigner, who gave the world a rather engaging portrait of a man
of whom many were suspicious. Of all the seductive tactics, entering someone's
spirit is perhaps the most devilish of all. It gives your victims the feeling
that they are seducing you. The fact that you are indulging them, imitating
them, entering their spirit, suggests that you are under their spell. You are
not a dangerous seducer to be wary of, but someone compliant and unthreatening.
The attention you pay to them is intoxicating-since you are mirroring them,
everything they see and hear from you reflects their own ego and tastes. What a
boost to their vanity. All this sets up the seduction, the series of maneuvers
that will turn the dynamic around. Once their defenses are down, they are open
to your subtle influence. Soon you will begin to take over the dance, and
without even noticing the shift, they will find themselves entering your
spirit. This is the endgame. Women are not at their ease except with those who
take chances with them, and enter into their spirit. -NINON DEL'ENCLOS Keys to
Seduction O ne of the great sources of frustration in our lives is other
people's stubbornness. How hard it is to reach them, to make them see thingsour
way. We often have the impression that when they seem to be listening to us,
and apparently agreeing with us, it is all superficial-the moment we are gone,
they revert to their own ideas. We spend our lives butting up that the house
belonged to a member of the wealthy and powerful Barmecide family. Shakashik
approached the doorkeepers and solicited alms. "Go in," they said,
"and our master will give you all that you desire." • My brother
entered the lofty vestibule and proceeded to a spacious, marble-paved hall,
hung with tapestry and overlooking a beautiful garden. He stood bewilderedfor a
moment, not knowing where to turn his steps, and then advanced to the far end
of the hall. There, among the cushions, reclined a handsome old man with a long
beard, whom my brother recognized at once as the master of the house.
"What can I do for you, my friend?" asked the old man, as he rose to
welcome my brother. • When Shakashik replied that he was a hungry beggar, the
old man expressed the deepest compassion and rent his fine robes, crying:
"Is it possible that there should be a man as hungry as yourself in a city
where I am living? It is, indeed, a disgrace that I cannot endure!" Then
he comforted my brother, adding: "I insist that you stay with me and partake
of my dinner." • With this the master of the house clapped his hands and
called out to one of the slaves: "Bring in the basin and ewer." Then
he said to my brother: "Come forward, my friend, and wash your
hands." • Shakashik rose to do so, but saw neither ewer nor basin. He was
bewildered to see his host make gestures as though he were pouring water on his
hands from an invisible vessel and then drying them with an invisible towel.
When he finished, the host called out to his attendants: "Bring in the
table!" • Numerous servants hurried in and out of the hall, as though they
were preparingfor a meal. against people, as if they were stone walls. But
instead of complaining about how misunderstood or ignored you are, why not try
something different: instead of seeing other people as spiteful or indifferent,
instead of trying to figure out why they act the way they do, look at them
through the eyes of the seducer. The way to lure people out of their natural
intractability and self-obsession is to enter their spirit. All of us are
narcissists. When we were children our narcissism was My brother could still
see nothing. Yet his host invited him to sit at the imaginary table, saying,
"Honor me by eating of this meat." • The old man moved his hands about
as though he were touching invisible dishes, and also moved his jaws and lips
as though he were chewing. Then said he to Shakashik: "Eat your fill, my
friend, for you must be famished." • My brother began to move his jaws, to
chew and swallow, as though he were eating, while the old man still coaxed him,
saying: "Eat, my friend, and note the excellence of this bread and its
whiteness. " • "This man," thought Shakashik, "must be fond
of practical jokes. " So he said, "It is, sir, the whitest bread I
have ever seen, and I have never tasted the like in all my life. " •
"This bread," said the host, "was baked by a slave girl whom I
bought for five hundred dinars." Then he called out to one of his slaves: "Bring
in the meat pudding, and let there be plenty of fat in it!" • ...
Thereupon the host moved his fingers as though to pick up a morselfrom an
imaginary dish, and popped the invisible delicacy into my brother's mouth. •
The old man continued to enlarge upon the excellences of the various dishes,
while my brother became so ravenously hungry that he would have willingly died
physical: we were interested in our own image, our own body, as if it were a
separate being. As we grow older, our narcissism grows more psychological: we
become absorbed in our own tastes, opinions, experiences. A hard shell forms
around us. Paradoxically, the way to entice people out of this shell is to
become more like them, in fact a kind of mirror image of them. You do not have
to spend days studying their minds; simply conform to their moods, adapt to
their tastes, play along with whatever they send your way. In doing so you will
lower their natural defensiveness. Their sense of self-esteem does not feel
threatened by your strangeness or different habits. People truly love
themselves, but what they love most of all is to see their ideas and tastes
reflected in another person. This validates them. Their habitual insecurity
vanishes. Hypnotized by their mirror image, they relax. Now that their inner
wall has crumbled, you can slowly draw them out, and eventually turn the
dynamic around. Once they are open to you, it becomes easy to infect them with
your own moods and heat. Entering the other person's spirit is a kind of
hypnosis; it is the most insidious and effective form of persuasion known to man.
In the eighteenth-century Chinese novel The Dream of the Red Chamber, all the
young girls in the prosperous house of Chia are in love with the rakish Pao Yu.
He is certainly handsome, but what makes him irresistible is his uncanny
ability to enter a young girl's spirit. Pao Yu has spent his youth around
girls, whose company he has always preferred. As a result, he never comes over
as threatening and aggressive. He is granted entry to girls' rooms, they see
him everywhere, and the more they see him the more they fall under his spell.
It is not that Pao Yu is feminine; he remains a man, but one who can be more or
less masculine as the situation requires. His familiarity with young girls
allows him the flexibility to enter their spirit. This is a great advantage.
The difference between the sexes is what makes love and seduction possible, but
it also involves an element of fear and distrust. A woman may fear male
aggression and violence; a man is often unable to enter a woman's spirit, and
so he remains strange and threatening. The greatest seducers in history, from
Casanova to John F. Kennedy, grew up surrounded by women and had a touch of
femininity themselves. The philosopher Spren Kierkegaard, in his novel The
Seducer's Diary, recommends spending more time with the opposite sex, getting
to know the "enemy" and its weaknesses, so that you can turn this
knowledge to your advantage. Ninon de l'Enclos, one of the greatest
seductresses who ever lived, had definite masculine qualities. She could impress
a man with her intense philosophical keenness, and charm him by seeming to
share his interest in politics and warfare. Many men first formed deep
friendships with her, only to later fall madly in love. The masculine in a
woman is as soothing to men as the feminine in a man is to women. To a man, a
woman's strangeness can create frustration and even hostility. He may be lured
into a sexual encounter, but a longer-lasting spell cannot be created without
an accompanying mental seduction. The key is to enter his spirit. Men are often
seduced by the masculine element in a woman's behavior or character. In the
novel Clarissa (1748) by Samuel Richardson, the young and devout Clarissa
Harlowe is being courted by the notorious rake Lovelace. Clarissa knows
Lovelace's reputation, but for the most part he has not acted as she would
expect: he is polite, seems a little sad and confused. At one point she finds
out that he has done a most noble and charitable deed to a family in distress,
giving the father money, helping the man's daughter get married, giving them
wholesome advice. At last Lovelace confesses to Clarissa what she has
suspected: he wants to repent, to change his ways. His letters to her are
emotional, almost religious in their passion. Perhaps she will be the one to
lead him to righteousness? But of course Lovelace has trapped her: he is using
the seducer's tactic of mirroring her tastes, in this case her spirituality.
Once she lets her guard down, once she believes she can reform him, she is
doomed: now he can slowly insinuate his own spirit into his letters and
encounters with her. Remember: the operative word is "spirit," and
that is often exactly where to take aim. By seeming to mirror someone's
spiritual values you can seem to establish a deep-rooted harmony between the
two of you, which can then be transferred to the physical plane. When Josephine
Baker moved to Paris, in 1925, as part of an all-black revue, her exoticism
made her an overnight sensation. But the French are notoriously fickle, and
Baker sensed that their interest in her would quickly pass to someone else. To
seduce them for good, she entered their spirit. She learned French and began to
sing in it. She started dressing and acting as a stylish French lady, as if to
say that she preferred the French way of life to the American. Countries are
like people: they have vast insecurities, and they feel threatened by other
customs. It is often quite seductive to a people to see an outsider adopting
their ways. Benjamin Disraeli was born and lived all his life in England, but
he was Jewish by birth, and had exotic features; the provincial English
considered him an outsider. Yet he was more English in his manners and tastes
than many an Englishman, and this was part of his charm, which he proved by
becoming the leader of the Conservative Party. Should you be an outsider (as
most of us ultimately are), turn it to advantage: play on your alien nature in
such a way as to show the group how deeply you prefer their tastes and customs
to your own. In 1752, the notorious rake Saltykov determined to be the first
man in the Russian court to seduce the twenty-three-year-old grand duchess, the
future Empress Catherine the Great. He knew that she was lonely; her husband
Peter ignored her, as did many of the other courtiers. And yet the ob- Enter
Their Spirit • 225 for a crust of barley bread. • "Have you ever tasted
anything more delicious," went on the old man, "than the spices in
these dishes?" • "Never, indeed," replied Shakashik. • "Eat
heartily, then," said his host, "and do not be ashamed!" •
"I thank you, sir," answered Shakashik, "but I have already
eaten my fill. " • Presently, however, the old man clapped his hands again
and cried: "Bring in the wine!" "... "Sir," said
Shakashik, "your generosity overwhelms me!" He lifted the invisible
cup to his lips, and made as if to drain it at one gulp. • "Health and joy
to you!" exclaimed the old man, as he pretended to pour himself some wine
and drink it off. He handed another cup to his guest, and they both continued
to act in this fashion until Shakashik, feigning himself drunk, began to roll
his headfrom side to side. Then, taking his bounteous host unawares, he
suddenly raised his arm so high that the white of his armpit could be seen, and
dealt him a blow on the neck which made the hall echo with the sound. And this
he followed by a second blow. • The old man rose in anger and cried: "What
are you doing, vile creature?" • "Sir" replied my brother,
"you have received your humble slave into your house and loaded him with
your generosity; you havefed him with the choicestfood and quenched his thirst
with the most potent wines. Alas, he became drunk, and forgot his manners! But
you are so noble, sir, that you will 226 surely pardon his offence. " •
When he heard these words, the old man burst out laughing and said: "For a
long time I have jested with all types of men, but no one has ever had the
patience or the wit to enter into my humors as you have done. Now, therefore, I
pardon you, and ask you in truth to cat and drink with me, and to he my
companion as long as I live. " • Then the old man ordered his attendants
to serve all the dishes which they had consumed in fancy, and when he and my
brother had eaten their fill they repaired to the drinking chamber, where
beautiful young women sang and made music. The old Barmecide gave Shakashik a
robe of honor and made him his constant companion. - "THE TALE OF
SHAKASHIK, THE BARBER'S SIXTH BROTHER," TALES FROM THE THOUSAND AND ONE
NIGHTS. stacks were immense: she was spied on day and night. Still, Saltykov
managed to befriend the young woman, and to enter herall-too-small circle. He
finally got her alone, and made it clear to her how well he understood her
loneliness, how deeply he disliked her husband, and how much he shared her
interest in the new ideas that were sweeping Europe. Soon he found himself able
to arrange further meetings, where he gave her the impression that when he was
with her, nothing else in the world mattered. Catherine fell deeply in love
with him, and he did in fact become her first lover. Saltykov had entered her
spirit. When you mirror people, you focus intense attention on them. They will
sense the effort you are making, and will find it flattering. Obviously you
have chosen them, separating them out from the rest. There seems to be nothing
else in your life but them-their moods, their tastes, their spirit. The more
you focus on them, the deeper the spell you produce, and the intoxicating
effect you have on their vanity. Many of us have difficulty reconciling the person
we are right now with the person we want to be. We are disappointed that we
have compromised our youthful ideals, and we still imagine ourselves as that
person who had so much promise, but whom circumstances prevented from realizing
it. When you are mirroring someone, do not stop at the person they have become;
enter the spirit of that ideal person they wanted to be. This is how the French
writer Chateaubriand managed to become a great seducer, despite his physical
ugliness. When he was growing up, in the latter eighteenth century, romanticism
was coming into fashion, and many young women felt deeply oppressed by the lack
of romance in their lives. Chateaubriand would reawaken the fantasy they had
had as young girls of being swept off their feet, of fulfilling romantic
ideals. This form of entering another's spirit is perhaps the most effective
kind, because it makes people feel better about themselves. In your presence,
they live the life of the person they had wanted to be-a great lover, a
romantic hero, whatever it is. Discover those crushed ideals and mirror them,
bringing them back to life by reflecting them back to your target. Few can
resist such a lure. Symbol: The Hunter's Mirror. The lark is a savory bird, but
difficult to catch. In the field, the hunter places a mirror on a stand. The
lark lands in front of the glass, steps back and forth, entranced by its own
moving image and by the imitative mating dance it sees performed before its
eyes. Hypnotized, the bird loses all sense of its surroundings, until the
hunter's net traps it against the mirror. Enter Their Spirit • 227 Reversal I n
1897 in Berlin, the poet Rainer Maria Rilke, whose reputation would later
circle the world, met Lou Andreas-Salome, the Russianborn writer and beauty who
was notorious for having broken Nietzsche's heart. She was the darling of
Berlin intellectuals, and although Rilke was twenty-two and she was thirty-six,
he fell head over heels in love with her. He flooded her with love letters,
which showed that he had read all her books and knew her tastes intimately. The
two became friends. Soon she was editing his poetry, and he hung on her every
word. Salome was flattered by Rilke's mirroring of her spirit, enchanted by the
intense attention he paid her and the spiritual communion they began to
develop. She became his lover. But she was worried about his future; it was
difficult to make a living as a poet, and she encouraged him to learn her
native language, Russian, and become a translator. He followed her advice so
avidly that within months he could speak Russian. They visited Russia together,
and Rilke was overwhelmed by what he saw-the peasants, the folk customs, the
art, the architecture. Back in Berlin, he turned his rooms into a kind of
shrine to Russia, and started wearing Russian peasant blouses and peppering his
conversation with Russian phrases. Now the charm of his mirroring soon wore
off. At first Salome had been flattered that he shared her interests so
intensely, but now she saw this as something else: he seemed to have no real
identity. He had become dependent on her for his own self-esteem. It was all so
slavish. In 1899, much to his horror, she broke off the relationship. The
lesson is simple: your entry into a person's spirit must be a tactic, a way to
bring him or her under your spell. You cannot be simply a sponge, soaking up
the other person's moods. Mirror them for too long and they will see through
you and be repelled by you. Beneath the similarity to them that you make them
see, you must have a strong underlying sense of your own identity. When the
time comes, you will want to lead them into your spirit; you cannot live on
their turf. Never take mirroring too far, then. It is only useful in the first
phase of a seduction; at some point the dynamic must be reversed. This desire
for a double of the other sex that resembles us absolutely while still being
other, for a magical creature who is ourself while possessing the advantage,
over all our imaginings, of an autonomous existence. We find traces of it in
even the most banal circumstances of love: in the attraction linked to any
change, any disguise, as in the importance of unison and the repetition of self
in the other. The great, the implacable amorous passions are all linked to
thefact that a being imagines he sees his most secret self spying upon him
behind the curtain of another's eyes. -ROBERT MUSIL, QUOTED IN DENIS DE
ROUGEMONT, LOVE DECLARED Create Temptation Lure the target deep into your
seduction by creating the proper temptation: a glimpse of the pleasures to
come. As the serpent tempted Eve with the promise offorbidden knowledge, you
must awaken a desire in your targets that they cannot control. Find that
weakness of theirs, that fantasy that has yet to be realized, and hint that you
can lead them toward it. It could be wealth, it could be adventure, it could be
forbidden and guilty pleasures; the key is to keep it vague. Dangle the prize
before their eyes, postponing satisfaction, and let their minds do the rest.
The future seems ripe with possibility. Stimulate a curiosity stronger than the
doubts and anxieties that go with it, and they will follow you. The Tantalizing
Object S ome time in the 1880s, a gentleman named Don Juan de Todellas was
wandering through a park in Madrid when he saw a woman in her early twenties
getting out of a coach, followed by a two-year-old child and a nursemaid. The
young woman was elegantly dressed, but what took Don Juan's breath away was her
resemblance to a woman he had known nearly three years before. Surely she could
not be the same person. The woman he had known, Cristeta Moreruela, was a
showgirl in a second-rate theater. She had been an orphan and was quite
poor-her circumstances could not have changed that much. He moved closer: the
same beautiful face. And For these two crimes Tantalus was punished with the
ruin of his kingdom and, after his then he heard her voice. He was so shocked
that he had to sit down: it was dea,h Zeus ' s own hand indeed the same woman.
Don Juan was an incorrigible seducer, whose conquests were innumerable and of
every variety. But he remembered his affair with Cristeta quite clearly,
because she had been so young-the most charming girl he had ever met. He had
seen her in the theater, had courted her assiduously, and had managed to
persuade her to take a trip with him to a seaside town. Although they had
separate rooms, nothing could stop Don Juan: he made up a story about business
troubles, gained her sympathy, and in a tender moment took advantage of her
weakness. A few days later he left her, on the pretext that he had to attend to
business. He believed he would never see her again. Feeling a little guilty-a
rare occurrence with him-he sent her 5,000 pesetas, pretending he would
eventually rejoin her. Instead he went to Paris. He had only recently returned
to Madrid. As he sat and remembered all this, an idea troubled him: the child.
with eternal torment in the company of Ixion,Sisyphus, Tityus, the Danaids, and
others. Now he hangs, perennially consumed by thirst and hunger, from the bough
of afruit tree which leans over a marshy lake. Its waves lap against his waist,
and sometimes reach his chin, yet whenever he bends down to drink, they slip
away, and nothing remains but the black mud at his feet; or, if he ever
succeeds in scooping up a handful of water, it slips through his fingers before
he can do Could the boy possibly be his? If not, she must have married almost
immediately after their affair. How could she do such a thing? She was
obviously wealthy now. Who could her husband be? Did he know her past? Mixed
with his confusion was intense desire. She was so young and beautiful. Why had
he given her up so easily? Somehow, even if she was married, he had to more
than wet his cracked lips, leaving him thirstier than ever. The tree is laden with
pears, shining apples, sweet figs, ripe olives and pomegranates, which get her
back. dangle against his shoulders; but whenever he Don Juan began to frequent
the park every day. He saw her a few more reac hesfor the luscious times; their
eyes met, but she pretended not to notice him. Tracing the fruit, a gust of
wind whirls nursemaid during one of her errands, he struck up a conversation
with her, ,hem ol " °f ,us reack and asked her about her mistress's
husband. She told him the man's name -robert graves, the oreek was Senor
Martinez, and that he was away on an extended business trip; she also told him
where Cristeta now lived. Don Juan gave her a note to give to 231 232 Don Juan:
Arminta, listen to the truth--for are not women friends of truth? I am a nobleman,
heir to the ancient family of the Tenorios, the conquerors of Seville. After
the king, my father is the most powerful and considered man at court. ... By
chance I happened on this road and saw you. Love sometimes behaves in a manner
that surprises even himself. .Arminta: I don't know if what you're saying is
truth or lying rhetoric. I am married to Batricio, everybody knows it. How can
the marriage be annulled, even if he abandons me? • Don Juan: When the marriage
is not consummated, whether by malice or deceit, it can be annulled. Arminta:
You are right. But, God help me, won't you desert me the moment you have
separated me from my husband? ..." Don Juan: Arminta, light of my eyes,
tomorrow your beautifulfeet will slip into her mistress. Then he strolled by
Cristeta's house-a beautiful palace. His worst suspicions were confirmed: she
had married for money. Cristeta refused to see him. He persisted, sending more
notes. Finally, to avoid a scene, she agreed to meet him, just once, in the
park. Heprepared for the meeting carefully: seducing her again would be a
delicate operation. But when he saw her coming toward him, in her beautiful
clothes, his emotions, and his lust, got the better of him. She could only
belong to him, never to another man, he told her. Cristeta took offense at
this; obviously her present circumstances prevented even one more meeting.
Still, beneath her coolness he could sense strong emotions. He begged to see
her again, but she left without promising anything. He sent her more letters,
meanwhile wracking his brains trying to piece it all together: Who was this
Senor Martinez? Why would he marry a showgirl? How could Cristeta be wrested
away from him? Finally Cristeta agreed to meet Don Juan one more time, in the
theater, where he dared not risk a scandal. They took a box, where they could
talk. She reassured him the child was not his. She said he only wanted her now
because she belonged to another, because he could not have her. No, he said, he
had changed; he would do anything to get her back. Disconcertingly, at moments
her eyes seemed to be flirting with him. But then she seemed to be about to
cry, and rested her head on his shoulder-only to get up immediately, as if
realizing this was a mistake. This was their last meeting, she said, and
quickly fled. Don Juan was beside himself. She wasplaying with him; she was a
coquette. He had only been claiming to have changed, but perhaps it was true:
no woman had ever treated him this way before. He would never have allowed it.
polished silver slippers with buttons of the purest gold. And your alabaster
throat will be imprisoned in beautiful necklaces; on your fingers, rings set
with amethysts will shine like stars, andfrom your ears will da ngle orien tal
pearls. • Arminta: I am yours. -TIRSO DE MOLINA, THE PLAYBOY OF SEVILLE. IN MANDEL, ED., THE THEATRE OF DON JUAN For
the next few nights Don Juan slept poorly. All he could think about was
Cristeta. He had nightmares about killing her husband, about growing old and
being alone. It was all too much. He had to leave town. He sent her a goodbye
note, and to his amazement, she replied: she wanted to see him, she had
something to tell him. By now he was too weak to resist. As she had requested,
he met her on a bridge, at night. This time she made no effort to control
herself: yes, she still loved Don Juan, and was ready to run away with him. But
he should come to her house tomorrow, in broad daylight, and take her away.
There could be no secrecy. Beside himself with joy, Don Juan agreed to her demands.
The next day he showed up at her palace at the appointed hour, and asked for
Senora Martinez. There was no one there by that name, said the woman at the
door. Don Juan insisted: her name is Cristeta. Ah, Cristeta, the woman said:
she lives in the back, with the other tenants. Confused, Don Juan went to Now
the serpent was moresubtle than any other wild creature that the LORD GOD had
made. He said to the woman, "Did God say, 'You shall not cat of the back
of the palace. There he thought he saw her son, playing in the street in dirty
clothes. But no, he said to himself, it must be some other child. He came to
Cristeta's door, and instead of her servant, Cristeta herself opened it. He
entered. It was the room of a poor person. Hanging on improvised racks,
however, were Cristeta's elegant clothes. As if in a dream, he sat down,
dumbfounded, and listened as Cristeta revealed the truth. Create Temptation •
233 She was not married, she had no child. Months after he had left her, she
had realized that she had been the victim of a consummate seducer. She still
loved Don Juan, but she was determined to turn the tables. Finding out through
a mutual friend that he had returned to Madrid, she took the five thousand
pesetas he had sent her and bought expensive clothes. She borrowed a neighbor's
child, asked the neighbor's cousin to play the child'snursemaid, and rented a
coach-all to create an elaborate fantasy that existed only in his mind.
Cristeta did not even have to lie: she never actually said she was married or had
a child. She knew that being unable to have her would make him want her more
than ever. It was the only way to seduce a man like him. Overwhelmed by the
lengths she had gone to, and by the emotions she had so skillfully stirred in
him, Don Juan forgave Cristeta and offered to marry her. To his surprise, and
perhaps to his relief, she politely declined. The moment they married, she
said, his eyes would wander elsewhere. Only if they stayed as they were could
she maintain the upper hand. Don Juan had no choice but to agree.
Interpretation. Cristeta and Don Juan are characters in the novel Dulce y
Sabrosa (Sweet and Savory, 1891), by the Spanish writer Jacinto Octavio Picon.
Most of Picon's work deals with male seducers and their feminine victims, a
subject he studied and knew much about. Abandoned by Don Juan, and reflecting
on his nature, Cristeta decided to kill two birds with one stone: she would get
revenge and get him back. But how could she lure such a man? The fruit once
tasted, he no longer wanted it. What came easily to him, or fell into his arms,
held no allure for him. What would tempt Don Juan into desiring Cristeta again,
into pursuing her, was the sense that she was already taken, that she was
forbidden fruit. That was his weakness-that was why he pursued virgins and
married women, women he was not supposed to have. To a man, she reasoned, the
grass always seems greener somewhere else. She would make herself that distant,
alluring object, just out of reach, tantalizing him, stirring up emotions he
could not control. He knew how charming and desirable she had once been to him.
The idea of possessing her again, and the pleasure he imagined it would bring,
were too much for him: he swallowed the bait. Temptation is a twofold process.
First you are coquettish, flirtatious; you stimulate a desire by promising
pleasure and distraction from daily life. At the same time, you make it clear
to your targets that they cannot have you, at least not right away. You are
establishing a barrier, some kind of tension. In days gone by such barriers
were easy to create, by taking advantage of preexisting social obstacles-of
class, race, marriage, religion. Today the barriers have to be more
psychological: your heart is taken by someone else; you are really not interested
in the target; some secret holds you back; the timing is bad; you are not good
enough for the other person; the other any tree of the garden'?" And the
woman said to the serpent, "We may eat of the fruit of the trees of the
garden; but God said, 'You shall not eat of the fruit of the tree which is in
the midst of the garden, neither shall you touch it, lest you die.' " But
the serpent said to the woman, "You will not die. For God knows that when
you eat of it your eyes will be opened, and you will be like God, knowing good
and evil. " So when the woman saw that the tree was good for food, and
that it was a delight to the eyes, and that the tree was to be desired to make
one wise, she took of its fruit and ate; and she also gave some to her husband,
and he ate. -GENESIS 3:1 , OLD TESTAMENT Thou strong seducer, Opportunity.
-JOHN DRYDEN As he listened, Masetto experienced such a longing to go and stay
with these nuns that his whole body tingled with excitement, for it was clear
from what he had heard that he should be able to achieve what he had in mind.
Realizing, however, that he would get nowhere by revealing his intentions to
Nuto, he replied: • "How right you were to come away from the [nunnery]!
What sort of a life can any man lead when he's surrounded by a lot of women? He
might as well be living with a pack of devils. Why, six times out oj seven they
don't even know their own minds." • But when they 234 had finished
talking, Masetto began to consider what steps he ought to take so that he could
go and stay with them. Knowinghimself to be perfectly capable of carrying out
the duties mentioned by Nuto, he had no worries about losing the job on that
particular score, but he was afraid lest he should be turned down because of
his youth and his unusually attractive appearance. And so, having rejected a
number of other possible expedients, he eventually thought to himself:
"The convent is a long way off, and there's nobody there who knows me. If
I can pretend to be dumb, they'll take me on for sure." Clinging firmly to
this conjecture, he therefore dressed himself in pauper's rags and slung an ax
over his shoulder, and without telling anyone where he was going, he set outfor
the convent. On his arrival, he wandered into the courtyard, where as luck
would have it he came across the steward, and with the aid ofgestures such as
dumb people use, he conveyed the impression that he was beggingfor something to
eat, in return for which he would attend to any wood-chopping that needed to be
done. • The steward gladly provided him with something to eat, after which he
presented him with a pile of logs that Nuto had been unable to chop. Mow, when
the steward had discovered what an excellent gardener he was, he gestured to
Masetto, asking him whether he would like to stay there, and the latter made
signs to indicate that he was willing to do whatever the steward person is not
good enough for you; and so on. Conversely, you can choose someone who has a
built-in barrier: they are taken, they are not meant to want you. These barriers
are more subtle than the social or religious variety, but they are barriers
nevertheless, and the psychology remains the same. are perversely excited by
what they cannot or should not have. Create this inner conflict-there is
excitement and interest, but you are unavailable-and you will have them
grasping like Tantalus for water. And with Don Juan and Cristeta, the more you
make your targets pursue you, the more they imagine that it is they who are the
aggressors. Your seduction is perfectly disguised. The only way to get rid of
temptation is to yield to it. -OSCAR WILDE. Keys to Seduction M ost of the
time, people struggle to maintain security and a sense of balance in their
lives. If they were always uprooting themselves in pursuit of every new person
or fantasy that passed them by, they could not survive the daily grind. They
usually win the struggle, but it does not come easy. The world is full of
temptation. They read about people who have more than they do, about adventures
others are having, about people who have found wealth and happiness. The
security that they strive for, and that they seem to have in their lives, is
actually an illusion. It covers up a constant tension. As a seducer, you can
never mistake people's appearance for reality. You know that their fight to
keep order in their lives is exhausting, and that they are gnawed by doubts and
regrets. It is hard to be good and virtuous, always having to repress the
strongest desires. With that knowledge in mind, seduction is easier. What people
want is not temptation; temptation happens every day. What people want is to
give into temptation, to yield. That is the only way to get rid of the tension
in their lives. It costs much more to resist temptation than to surrender. Your
task, then, is to create a temptation that is stronger than the daily variety.
It has to be focused on them, aimed at them as individuals-at their weakness.
Understand: everyone has a principal weakness, from which others stem. Find
that childhood insecurity, that lack in their life, and you hold the key to
tempting them. Their weakness may be greed, vanity, boredom, some deeply
repressed desire, a hunger for forbidden fruit. They signal it in little
details that elude their conscious control: their style of clothing, an offhand
comment. Their past, and particularly their past romances, will be littered
with clues. Give them a potent temptation, tailored to their weakness, and you
can make the hope of pleasure that you stir in them figure more prominently
than the doubts and anxieties that accompany it. In 1621, King Philip III of
Spain desperately wanted to forge an al- Create Temptation • 235 liance with
England by marrying his daughter to the son of the English king, James I. James
seemed open to the idea, but he stalled for time. Spain's ambassador to the
English court, a man called Gondomar, was given the task of advancing Philip's
plan. He set his sights on the king's favorite, the Duke (former Earl) of
Buckingham. Gondomar knew the duke's main weakness: vanity. Buckingham hungered
for the glory and adventure that would add to his fame; he was bored with his
limited tasks, and he pouted and whined about this. The ambassador first
flattered him profusely-the duke was the ablest man in the country and it was a
shame he was given so little to do. Then, he began to whisper to him of a great
adventure. The duke, as Gondomar knew, was in favor of the match with the
Spanish princess, but these damned marriage negotiations with King James were
taking so long, and getting nowhere. What if the duke were to accompany the
king's son, his good friend Prince Charles, to Spain? Of course, this would
have to be done in secret, without guards or escorts, for the English
government and its ministers would never sanction such a trip. But that would
make it all the more dangerous and romantic. Once in Madrid, the prince could
throw himself at Princess Maria's feet, declare his undying love, and carry her
back to England in triumph. What a chivalrous deed it would be and all for
love. The duke would get all the credit and it would make his name famous for
centuries. The duke fell for the idea, and convinced Charles to go along; after
much arguing, they also convinced a reluctant King James. The trip was a near
disaster (Charles would have had to convert to Catholicism to win Maria), and
the marriage never happened, but Gondomar had done his job. He did not bribe
the duke with offers of money or power-he aimed at the childlike part of him
that never grew up. A child has little power to resist. It wants everything,
now, and rarely thinks of the consequences. A child lies lurking in everyone-a
pleasure that was denied them, a desire that was repressed. Hit at that point,
tempt them with the proper toy (adventure, money, fun), and they will slough
off their normal adult reasonableness. Recognize their weakness by whatever
childlike behavior they reveal in daily life-it is the tip of the iceberg.
Napoleon Bonaparte was appointed the supreme general of the French army in
1796. His commission was to defeat the Austrian forces that had taken over
northern Italy. The obstacles were immense: Napoleon was only twenty-six at the
time; the generals below him were envious of his position and doubtful of his
abilities. His soldiers were tired, underfed, underpaid, and grumpy. How could
he motivate this group to fight the highly experienced Austrian army? As he
prepared to cross the Alps into Italy, Napoleon gave a speech to his troops
that may have been the turning point in his career, and in his life: "Soldiers,
you are half starved and half naked. The government owes you much, but can do
nothing for you. Your patience, your courage, do you honor, but give you no
glory. ... I will lead you into the most fertile plains of the world. There you
will find flourishing cities, teeming provinces. There you will reap honor,
glory, and wealth." The wanted. Now, one day, when Masetto happened to he
taking a rest after a spell of strenuous work, he was approached by two very
young nuns who were out walking in the garden. Since he gave them the
impression that he was asleep, they began to stare at him, and the bolder of
the two said to her companion: • "If I could be sure that you would keep
it a secret, I would tell you about an idea that has often crossed my mind, and
one that might well work out to our mutual benefit." • "Do tell
me," replied the other. "You can be quite certain that I shan't talk
about it to anyone. " • The bold one began to speak more plainly. •
"I wonder," she said, "whether you have ever considered what a
strict life we have to lead, and how the only men who ever dare setfoot in this
place are the steward, who is elderly, and this dumb gardener of ours. Yet I
have often heard it said, by of the ladies who have come to visit us, that all
other pleasures in the are mere trifles by comparison with the one by a woman
when she goes with a man. have thus been thinking, since I have nobody else to
hand, that I would like to discover with the aid of this dumb fellow whether
they are telling the truth. As it happens, there couldn't be a better man for
the , because even if he wanted to let the cat out of the bag, he wouldn't be
to. He wouldn't even know how to explain, for you can see for yourself what a
mentally retarded, dim-witted hulk of a youth 236 the fellow is. I would be
glad to know what you think of the idea." • "Dear me!" said the
other. "Don't you realize that we have promised God to preserve our
virginity?" • "Pah!" she said. "We are constantly making
Him promises that we never keep! What does it matter if we fail to keep this
one? He can always find other girls to preserve their virginity for Him. "
• . . . Before the time came for them to leave, they had each made repeated
trials of dumb fellow's riding ability, and later on, when they were busily
swapping tales about it all, they agreed that it was every bit as pleasant an
experience as they had been led to believe, indeed more so. Andfrom then on,
whenever the opportunity arose, they whiled away many a pleasant hour in the
dumb fellow's arms. • One day, however, a companion of theirs happened to look
out from the window of her cell, saw the goings-on, and drew the attention of
two others what was afoot. Having talked the matter over between themselves,
they at first decided to report the pair to the abbess. But then they changed
their minds, and by common agreement with the other two, they took up shares in
Masetto's holding. And because of various indiscretions, these five were
subsequently joined by the remaining three, one after the other. • Finally, the
abbess, who was still unaware of all this, was taking a stroll one very hot day
in the garden, all by herself when she came across Masetto stretched out fast
asleep in the shade of an almond speech had a powerful effect. Days later these
same soldiers, after a rough climb over the mountains, gazed down on the
Piedmont valley. Napoleon s words echoed in their ears, and a ragged, grumbling
gang became an inspired army that would sweep across northern Italy in pursuit
of the Austrians. Napoleon's use of temptation had two elements: behind you is
a grim past; ahead of you is a future of wealthand glory, (/you follow me.
Integral to the temptation strategy is a clear demonstration that the target
has nothing to lose and everything to gain. The present offers little hope, the
future can be full of pleasure and excitement. Remember to keep the future
gains vague, though, and somewhat out of reach. Be too specific and you will
disappoint; make the promise too close at hand, and you will not be able to
postpone satisfaction long enough to get what you want. The barriers and
tensions in temptation are there to stop people from giving in too easily and
too superficially. You want them to struggle, to resist, to be anxious. Queen
Victoria surely fell in love with her prime minister, Benjamin Disraeli, but
there were barriers of religion (he was a dark-skinned Jew), class (she, of
course, was a queen), social taste (she was a paragon of virtue, he a notorious
dandy). The relationship was never consummated, but what deliciousness those
barriers gave to their daily encounters, which were full of constant
flirtation. Many such social barriers are gone today, so they have to be
manufactured-it is the only way to put spice into seduction. Taboos of any kind
are a source of tension, and they are psychological now, not religious. You are
looking for some repression, some secret desire that will make your victim
squirm uncomfortably if you hit upon it, but will tempt them all the more.
Search in their past; whatever they seem to fear or flee from might hold the
key. It could be a yearning for a mother or father figure, or a latent
homosexual desire. Perhaps you can satisfy that desire by presenting yourself
as a masculine woman or a feminine man. For others you play the Lolita, or the
daddd-someone they are not supposed to have, the dark side of their
personality. Keep the connection vague-you want them to reach for something
elusive, something that comes out of their own mind. In London in 1769,
Casanova met a young woman named Charpillon. She was much younger than he, as
beautiful a woman as he had ever known, and with a reputation for destroying
men. In one of their first encounters she told him straight out that he would
fall for her and she would ruin him. To everyone's disbelief, Casanova pursued
her. In each encounter she hinted she might give in-perhaps the next time, if
he was nice to her. She inflamed his curiosity-what pleasure she would yield;
he would be the first, he would tame her. "The venom of desire penetrated my
whole being so completely," he later wrote, "that had she so wished
it, she could have despoiled me of everything I possessed. I would have
beggared myself for one little kiss." This "affair" indeed
proved his ruin; she humiliated him. Charpillon had rightly gauged that
Casanova's primary weakness was his Create Temptation • 237 need for conquest,
to overcome challenge, to taste what no other man had tasted. Beneath this was
a kind of masochism, a pleasure in the pain a woman could give him. Playing the
impossible woman, enticing and then frustrating him, she offered the ultimate
temptation. What will often do the trick is to give the target the sense that
you are a challenge, a prize to be won. In possessing you they will get what no
other has had. They may even get pain; but pain is close to pleasure, and
offers its own temptations. In the Old Testament we read that "David arose
from his couch and was walking upon the roof of the king's house . . . [and] he
saw from the roof a woman bathing; and the woman was very beautiful." The
woman was Bathsheba. David summoned her, seduced her (supposedly), then
proceeded to get rid of her husband, Uriah, in battle. In fact, however, it was
Bathsheba who had seduced David. She bathed on her roof at an hour when she
knew he would be standing on his balcony. After tempting a man she knew had a
weakness for women, she played the coquette, forcing him to come after her.
This is the opportunity strategy: give someone weak the chance to have what
they lust after by merely placing yourself within their reach, as if
byaccident. Temptation is often a matter of timing, of crossing the path of the
weak at the right moment, giving them the opportunity to surrender. Bathsheba
used her entire body as a lure, but it is often more effective to use only a
part of the body, creating a fetishlike effect. Madame Re- camier would let you
glimpse her body beneath the sheer dresses she wore, but only briefly, when she
took off her overgarment to dance. Men would leave that evening dreaming of
what little they had seen. Empress Josephine made a point of baring her
beautiful arms in public. Give the target only a part of you to fantasize
about, thereby creating a constant temptation in their mind. Symbol: The Apple
in the Garden of Eden. The fruit looks deeply inviting, and you are not
supposed to eat of it; it is forbidden. But that is precisely why you think of
it day and night. You see it but cannot have it. And the only way to get rid of
this temptatree. Too much riding by night had left him with very little
strengthfor the day's labors, and so there he lay, with his clothes ruffled up
in front by the wind, leaving him all exposed. Finding herself alone, the lady
stood with her eyes riveted to this spectacle, and she was seized by the same
craving to which her young charges had already succumbed. So, having roused
Masetto, she led him away to her room, where she kept him for several days,
thus provoking bitter complaints from the nuns over the fact that the handyman
had suspended work in the garden. Before sending him back to his own quarters,
she repeatedly savored the one pleasure for which she had always reserved her
most fierce disapproval, and from then on she demanded regular supplementary
allocations, amounting to considerably more than her fair share. -BOCCACCIO,
THE DECAMERON tion is to yield and taste
the fruit. 238 Reversal T he reverse of temptation is security or satisfaction,
and both are fatal to seduction. If you cannot tempt someone out of their habitual
comfort, you cannot seduce them. If you satisfy the desire you have awakened,
the seduction is over. There is no reversal to temptation. Although some stages
can be passed over, no seduction can proceed without some form of temptation,
so it is always better to plan it carefully, tailoring it to the weakness and
childishness in your particular target. Phase Two Lead Astray - Creating
Pleasure and Confusion Your victims are sufficiently intrigued and their desire
for you is growing, but their attachment is weak and at any moment they could
decide to turn back. The goal in this phase is to lead your victims so far
astray-keeping them emotional and confused, giving them pleasure but making
them want more-that retreat is no longer possible. Springing on them a pleasant
surprise will make them see you as delightfully unpredictable, but will also
keep them off balance (9: Keep them in suspense-what comes next?). The artful
use of soft and pleasant words will intoxicate them and stimulate fantasies
(10: Use the demonic power of words to sow confusion). Aesthetic touches and
pleasant little rituals will titillate their senses, distract their minds (11:
Pay attention to detail). Your greatest danger in this phase is the mere hint
of routine orfamil- iarity. You need to maintain some mystery, to keep a little
distance so that in your absence your victims become obsessed with you (12:
Poeticize your presence). They may realize they are falling for you, but they
must never suspect how much of this has come from your manipulations. A
well-timed display of your weakness, of how emotional you have become under
their influence will help cover your tracks (13: Disarm through strategic
weakness and vulnerability). To excite your victims and make them highly
emotional, you must give them thefeeling that they are actually living some of
the fantasies you have stirred in their imagination (14: Confuse desire and
reality). By giving them only a part of the fantasy, you will keep them coming
backfor more. Focusing your attention on them so that the rest of the world
fades away, even taking them on a trip, will lead them far astray (15: Isolate
your victim). There is no turning back. 9 Keep Them in Suspense- What Comes
Next? The moment people feel they know what to expect from you, your spell on
them is broken. More: you have ceded them power. The only way to lead the
seduced along and keep the upper hand is to create suspense, a calculated
surprise. People love a mystery, and this is the key to luring them further
into your web. Behave in a way that leaves them wondering, What are you up to?
Doing something they do not expectfrom you will give them a delightful sense of
spontaneity-they will not be able tofore- see what comes next. You are always
one step ahead and in control. Give the victim a thrill with a sudden change of
direction.The Calculated Surprise I n 1753, the twenty-eight-old Giovanni
Casanova met a young girlnamed Caterina with whom he fell in love. Her father
knew what kind of man Casanova was, and to prevent some mishap before he could
marry her off, he sent her away to a convent on the Venetian island of Murano,
where she was to remain for four years. Casanova, however, was not one to be
daunted. He smuggled letters to Caterina. He began to attend Mass at the
convent several times a week, catching glimpses of her. The nuns began to talk
among themselves: who was this handsome young man who appeared so often? One
morning, as Casanova, leaving Mass, was about to board a gondola, a servant
girl from the convent passed by and dropped a letter at his feet. Thinking it
might be from Caterina, he picked it up. It was indeed intended for him, but it
was not from Caterina; its author was a nun at the convent, who had noticed him
on his many visits and wanted to make his acquaintance. Was he interested? If
so, he should come to the convent's parlor at a particular time, when the nun
would be receiving a visitor from the outside world, a friend of hers who was a
countess. He could stand at a distance, observe her, and decide whether she was
to his liking. Casanova was most intrigued by the letter: its style was
dignified, but there was something naughty about it as well-particularly from a
nun. He had to find out more. At the appointed day and time, he stood to the
side in the convent parlor and saw an elegantly dressed woman talking with a
nun seated behind a grating. He heard the nun's name mentioned, and was
astonished: it was Mathilde M., a well-known Venetian in her early twenties,
whose decision to enter a convent had surprised the whole city. But what
astonished him most was that beneath her nun's habit, he could see that she was
a beautiful young woman, particularly in her eyes, which were a brilliant blue.
Perhaps she needed a favor done, and intended that he would serve as her
cat's-paw. His curiosity got the better of him. A few days later he returned to
the convent and asked to see her. As he waited for her, his heart was beating a
mile a minute-he did not know what to expect. She finally appeared and sat down
behind the grating. They were alone in the room, and she said that she could
arrange for them to have supper together at a little villa nearby. Casanova was
delighted, but wondered what kind of nun he was dealing with. "And-have
you no lover but me?" he asked. "I have a I count upon taking [the
French people ] by surprise. A bold deed upsets people's equanimity, and they
are dumbfounded by a great novelty. -NAPOLEON BONAPARTE, QUOTED IN EMIL LUDWIG,
NAPOLEON. PAUL The first care of any dandy is to never do what one expects them
to do, to always go beyond. The unexpected can be nothing more than a gesture,
but a gesture that is totally uncommon. Alcibiades cut off the tail of his dog
in order to surprise people. When he saw the looks on his friends as they gazed
upon the mutilated animal, he said: "Ah, that is precisely what I wanted
to happen: as long as the Athenians gossip about this, they will not say
anything worse about me." • Attracting attention is not the only goal of a
dandy, he wants to hold it by unexpected, even ridiculous means. After Alcibiades,
how many apprentice dandies cut off the tails of their dogs! The 243 244 baron
of Saint-Cricq, for example, with his ice cream boots: one very hot day, he
ordered at Tortonis two ice creams, the vanilla served in his right boot, the
strawberry in his left boot. . . . The Count Saint-Germain loved to bring his
friends to the theater, in his voluptuous carriage lined in pink satin and
drawn by two black horses with enormous tails; he asked his friends in that
inimitable tone of his: "Which piece of entertainment did you wish to see?
Vaudeville, the Variety show, the Palais- Royal theater? I took the liberty of
purchasing a box for all three of them." Once the choice was made, with a
look of great disdain, he would take the unused tickets, roll them up, and use
them to light his cigar. - MAUD DE BELLEROCHE, DU DANDYAU PLAY-BOY While
Shahzaman sat at one of the windows overlooking the king's garden, he saw a
door open in the palace, through which came twenty slave girls and twenty
negroes. In their midst was his brother's [King Shahriyar's] queen, a woman of
surpassing beauty. They made their waytothe fountain, wherethey all undressed
and sat on the grass. The king's wife then called out: "Come
Mass'ood!" and there promptly came to her a black slave, who mounted her
after smothering her with embraces and kisses. So also did the negroes with the
slave girls, reveling together till the approach of night. And so friend, who is also absolutely my
master," she replied. "It is to him I owe my wealth." She asked
if he had a lover. Yes, he replied. She then said, in a mysterious tone,
"I warn you that if you once allow me to take her place in your heart, no
power on earth can tear me from it." She then gave him the key to the
villa and told him to meet her there in two nights. He kissed her through the
grating and left in a daze. "I passed the next two days in a state of
feverish impatience," he wrote, "which prevented me from sleeping or
eating. Over and above birth, beauty, and wit, my new conquest possessed an
additional charm: she was forbidden fruit. I was about to become a rival of the
Church." He imagined her in her habit, and with her shaven head. He
arrived at the villa at the appointed hour. Mathilde was waiting for him. To
his surprise, she wore an elegant dress, and somehow she had avoided having her
head shaved, for her hair was in a magnificent chignon. Casanova began to kiss
her. She resisted, but only slightly, and then pulled back, saying a meal was
ready for them. Over dinner she filled in a few more of the gaps: her money
allowed her to bribe certain people, so that she could escape from the convent
every so often. She had mentioned Casanova to her friend and master, and he had
approved their liaison. He must be old? Casanova asked. No, she replied, a glint
in her eye, he is in his forties, and quite handsome. After supper, a bell
rang-her signal to hurry back to the convent, or she would be caught. She
changed back into her habit and left. A beautiful vista now seemed to stretch
before Casanova, of months spent in the villa with this delightful creature,
all of it courtesy of the mysterious master who paid for it all. He soon
returned to the convent to arrange the next meeting. They would rendezvous in a
square in Venice, then retire to the villa. At the appointed time and place,
Casanova saw a man approach him. Fearing it was her mysterious friend, or some
other man sent to kill him, he recoiled. The man circled behind him, then came
up close: it was Mathilde, wearing a mask and men's clothes. She laughed at the
fright she had given him. What a devilish nun. He had to admit that dressed as
a man she excited him even more. Casanova began to suspect that all was not as
it seemed. For one, he found a collection of libertine novels and pamphlets in
Mathilde's house. Then she made blasphemous comments, for example about the joy
they would have together during Lent, "mortifying their flesh." Now
she referred to her mysterious friend as her lover. A plan evolved in his mind
to take her away from this man and from the convent, eloping with her and
possessing her himself. A few days later he received a letter from her, in
which she made a confession: during one of their more passionate trysts at the
villa, her lover had hidden in a closet, watching the whole thing. The lover,
she told him, was the French ambassador to Venice, and Casanova had impressed
him. Casanova was not one to be fooled with like this, yet the next day he was
back at the convent, submissively arranging for another tryst. This time she
showed up at the hour they had named, and he embraced her-only to Keep Them in
Suspense-What Comes Next? • 245 find that he was embracing Caterina, dressed up
in Mathilde's clothes. Mathilde had befriended Caterina and learned her story.
Apparently taking pity on her, she had arranged it so that Caterina could leave
the convent for the evening, and meet up with Casanova. Only a few months
before Casanova had been in love with this girl, but he had forgotten about
her. Compared to the ingenious Mathilde, Caterina was a simpering bore. He
could not conceal his disappointment. He burned to see Mathilde. Casanova was
angry at the trick Mathilde had played. But a few days later, when he saw her
again, all was forgiven. As she had predicted during their first interview, her
power over him was complete. He had become her slave, addicted to her whims,
and to the dangerous pleasures she offered. Who knows what rash act he might
have committed on her behalf had their affair not been cut short by
circumstance. Interpretation. Casanova was almost always in control in his
seductions. He was the one who led, taking his victim on a trip to an unknown
destination, luring her into his web. In all of his memoirs the story of
Mathilde is the only seduction in which the tables are happily turned: he is
the seduced, the bewildered victim. What made Casanova Mathilde's slave was the
same tactic he had used on countless girls: the irresistible lure of being led
by another person, the thrill of being surprised, the power of mystery. Each
time he left Mathilde his head was spinning with questions. Her ability to go
on surprising him kept her always in his mind, deepening her spell and blotting
Caterina out. Each surprise was carefully calculated for the effect it would
produce. The first unexpected letter piqued his curiosity, as did that first
sight of her in the waiting room; suddenly seeing her dressed as an elegant
woman stirred intense desire; then seeing her dressed as a man intensified the
excitingly transgressive nature of their liaison. The surprises put him off
balance, yet left him quivering with anticipation of the next one. Even an
unpleasant surprise, such as the encounter with Caterina that Mathilde had set
up, kept him emotional and weak. Meeting the somewhat bland Caterina at that moment
only made him long that much more for Mathilde. In seduction, you need to
create constant tension and suspense, a feeling that with you nothing is
predictable. Do not think of this as a painful challenge. You are creating
drama in real life, so pour your creative energies into it, have some fun.
There are all kinds of calculated surprises you can spring on your
victims-sending a letter from out of the blue, showing up unexpectedly, taking
them to a place they have never been. But best of all are surprises that reveal
something new about your character. This needs to be set up. In those first few
weeks, your targets will tend to make certain snap judgments about you, based
on appearances. Perhaps they see you as a bit shy, practical, puritanical. You
know that this is not the real you, but it is how you act in social situations.
Let them, however, have these impressions, and in fact accentuate them a
little, without overacting: for instance.Shahzamanrelated to [his brother King
Shahriyar] all that he had seen in the king's garden that day. Upon this
Shahriyar announced his intention to set forth on another expedition. The
troops went out of the city with the tents, and King Shahriyar followed them.
And after he had stayed a while in the camp, he gave orders to his slaves that
no one was to be admitted to the king's tent. He then disguised himself and
returned unnoticed to the palace, where his brother was waiting for him. They
both sat at one of the windows overlooking the garden; and when they had been there
a short time, the queen and her women appeared with the black slaves, and
behaved as Shahzaman had described. .As soon as they entered the palace, King
Shahriyar put his wife to death, together with her women and the black slaves.
Thenceforth he made it his custom to take a virgin in marriage to his bed each
night, and kill her the next morning. This he continued to do for three years,
until a clamor rose among the people, some of whom fled the country with their
daughters. • Now the vizier had two daughters. The elder was called Shahrazad,
and the younger Dunyazad. Shahrazad possessed many accomplishments and was
versed in the wisdom of the poets and the legends of ancient kings. • That day
Shahrazad noticed her father's anxiety and asked him what it was that troubled
him. When the vizier told her of his predicament, she said: "Give me in
marriage to 246 this king; either I shall die and be a ransom for the daughters
of Moslems, or live and be the cause of their deliverance." He earnestly
pleaded with her against such a hazard; but Shahrazad was resolved, and would
not yield to her father's entreaties. . . . • So the vizier arrayed his
daughter in bridal garments and decked her with jewels and made ready to
announce Shahrazad's wedding to the king. • Before saying farewell to her
sister, Shahrazad gave her these instructions: "When I am received by the
king, I shall send for you. Then when the king has finished his act with me,
you must say: 'Tell me, my sister, some tale of marvel to beguile the night.'
Then I will tell you a tale which, if Allah wills, shall be the means of our
deliverance. " • The vizier went with his daughter to the king. And when
the king had taken the maiden Shahrazad to his chamber and had lain with her,
she wept and said: "I have a young sister to whom I wish to bid
farewell." • The king sent for Dunyazad. When she arrived, she threw her
arms around her sister's neck, and seated herself by her side. • Then Dunyazad
said to Shahrazad: "Tell us, my sister, a tale of marvel, so that the night
may pass pleasantly." • "Gladly," she answered, "if the
king permits. " • And the king, who was troubled with sleeplessness,
eagerly listened to the tale of Shahrazad: Once upon the time, in the city of
Basrah, there lived a prosperous tailor who was fond of sport and merriment.
..." [Nearly seem a little more reserved than usual. Now you have room to
suddenly surprise them with some bold or poetic or naughty action. Once they
have changed their minds about you, surprise them again, as Mathilde did with
Casanova-first a nun who wants an affair, then a libertine, then a seductress
with a sadistic streak. As they strain to figure you out, they will be thinking
about you all of the time, and will want to know more about you. Their
curiosity will lead them further into your web, until it is too late for them
to turn back. This is always the law for the interesting. . . . If one just
knows how to surprise, one always wins the game. The energy of the person
involved is temporarily suspended; one makes it impossible for her to act.
-S0REN KIERKEGAARD Keys to Seduction A child is usually a willful, stubborn
creature who will deliberately do the opposite of what we ask. But there is one
scenario in which children will happily give up their usual willfulness: when
they are promised a surprise. Perhaps it is a present hidden in a box, a game
with an unforeseeable ending, a journey with an unknown destination, a
suspenseful story with a surprise finish. In those moments when children are
waiting for a surprise, their willpower is suspended. They are in your thrall
for as long as you dangle possibility before them. This childish habit is
buried deep within us, and is the source of an elemental human pleasure: being
led by a person who knows where they are going, and who takes us on a journey.
(Maybe our joy in being carried along involves a buried memory of being
literally carried, by a parent, when we are small.) We get a similar thrill
when we watch a movie or read a thriller: we are in the hands of a director or
author who is leading us along, taking us through twists and turns. We stay in
our seats, we turn the pages, happily enslaved by the suspense. It is the
pleasure a woman has in being led by a confident dancer, letting go of any
defensiveness she may feel and letting another person do the work. Falling in
love involves anticipation; we are about to head off in a new direction, enter
a new life, where everything will be strange. The seduced wants to be led, to
be carried along like a child. If you are predictable, the charm wears off;
everyday life is predictable. In the Arabian Talesfrom the Thousand and One
Nights, each night King Shahriyar takes a virgin as his wife, then kills her
the following morning. One such virgin, Shahrazad, manages to escape this fate
by telling the king a story that can only be completed the following day. She
does this night after night, keeping the king in constant suspense. When one
story finishes, she quickly starts up another. She does this for nearly three
years, until the king finally decides to spare her life. You are like
Shahrazad: with- Keep Them in Suspense-What Comes Next? • 247 out new stories,
without a feeling of anticipation, your seduction will die. Keep stoking the
fires night after night. Your targets must never know what's coming next-what
surprises you have in store for them. As with King Shahriyar, they will be
under your control for as long as you can keep them guessing. In 1765, Casanova
met a young Italian countess named Clementina who lived with her two sisters in
a chateau. Clementina loved to read, and had little interest in the men who
swarmed around her. Casanova added himself to their number, buying her books,
engaging her in literary discussions, but she was no less indifferent to him
than she had been to them. Then one day he invited the entire family on a
little trip. He would not tell them where they were going. They piled into the
carriage, all the way trying to guess their destination. A few hours later they
entered Milan-what joy, the sisters had never been there. Casanova led them to
his apartment, where three dresses had been laid out-the most magnificent
dresses the girls had ever seen. There was one for each of the sisters, he told
them, and the green one was for Clementina. Stunned, she put it on, and her
face lit up. The surprises did not stop-there was a delicious meal, champagne,
games. By the time they returned to the chateau, late in the evening,
Clementina had fallen hopelessly in love with Casanova. The reason was simple:
surprise creates a moment when people's defenses come down and new emotions can
rush in. If the surprise is pleasurable, the seductive poison enters their
veins without their realizing it. Any sudden event has a similar effect,
striking directly at our emotions before we get defensive. Rakes know this
power well. A young married woman in the court of Louis XV, in eighteenth-
century France, noticed a handsome young courtier watching her, first at the
opera, then in church. Making inquiries, she found it was the Due de Richelieu,
the most notorious rake in France. No woman was safe from this man, she was
warned; he was impossible to resist, and she should avoid him at all costs.
Nonsense, she replied, she was happily married. He could not possibly seduce
her. Seeing him again, she laughed at his persistence. He would disguise
himself as a beggar and approach her in the park, or his coach would suddenly
come alongside hers. He was never aggressive, and seemed harmless enough. She
let him talk to her at court; he was charming and witty, and even asked to meet
her husband. The weeks passed, and the woman realized she had made a mistake:
she looked forward to seeing the marquis. She had let down her guard. This had
to stop. Now she started avoiding him, and he seemed to respect her feelings:
he stopped bothering her. Then one day, weeks later, she was at the country
manor of a friend when the marquis suddenly appeared. She blushed, trembled,
walked away, but his unexpected appearance had caught her unawares-it had
pushed her over the edge. A few days later she became another of Richelieu's
victims. Of course he had set the whole thing up, including the supposed
surprise encounter. Not only does suddenness create a seductive jolt, it
conceals manipula- three years pass.] Now during this time Shahrazad had borne
King Shahriyar three sous. On the thousand and first night, when she had ended
the tale of Ma'aruf she rose and kissed the ground before him, saying:
"Great King, for a thousand and one nights I have been recounting to you the
fables of past ages and the legends of ancient kings. May I be so bold as to
crave a favor of your majesty?" • The king replied: "Ask, and it
shall be granted. " • Shahrazad called out to the nurses, saying:
"Bring me my children. " "Behold these three [little boys] whom
Allah has granted to us. For their sake I implore you to spare my life. For if
you destroy the mother of these infants, they will find none among women to
love them as I would." • The king embraced his three sous, and his eyes
filled with tears as he answered: "I swear by Allah, Shahrazad, that you
were already pardoned before the coming of these children. I loved you because
I found you chaste and tender, wise and eloquent. May Allah bless you, and
bless your father and mother, your ancestors, and all your descendants. O,
Shahrazad, this thousand and first night is brighter for us than the day!"
-TALES FROM THE THOUSAND AND ONE NIGHTS. tions. Appear somewhere unexpectedly,
say or do something sudden, and people will not have time to figure out that
your move was calculated. Take them to some new place as if it only just
occurred to you, suddenly reveal some secret. Made emotionally vulnerable, they
will be too bewildered to see through you. Anything that happens suddenly seems
natural, and anything that seems natural has a seductive charm. Only months
after arriving in Paris in 1926, Josephine Baker had completely charmed and
seduced the French public with her wild dancing.But less than a year later she
could feel their interest wane. Since childhood she had hated feeling out of
control of her life. Why be at the mercy of the fickle public? She left Paris
and returned a year later, her manner completely altered-now she played the
part of an elegant Frenchwoman, who happened to be an ingenious dancer and
performer. The French fell in love again; the power was back on her side. If
you are in the public eye, you must learn from this trick of surprise. People
are bored, not only with their own lives but with people who are meant to keep
them from being bored. The minute they feel they can predict your next step,
they will eat you alive. The artist Andy Warhol kept moving from incarnation to
incarnation, and no one could predict the next one-artist, filmmaker, society
man. Always keep a surprise up your sleeve. To keep the public's attention,
keep them guessing. Let the moralists accuse you of insincerity, of having no
core or center. They are actually jealous of the freedom and playfulness you
reveal in your public persona. Finally, you might think it wiser to present
yourself as someone reliable, not given to caprice. If so, you are in fact
merely timid. It takes courage and effort to mount a seduction. Reliability is
fine for drawing people in, but stay reliable and you stay a bore. Dogs are
reliable, a seducer is not. If, on the other hand, you prefer to improvise,
imagining that any kind of planning or calculation is antithetical to the
spirit of surprise, you are making a grave mistake. Constant improvisation
simply means you are lazy, and thinking only about yourself. What often seduces
a person is the feeling that you have expended effort on their behalf. You do
not need to trumpet this too loudly, but make it clear in the gifts you make,
the little journeys you plan, the little teases you lure people with. Little
efforts like these will be more than amply rewarded by the conquest of the
heart and willpower of the seduced. Symbol: The Roller Coaster. The car rises
slowly to the top, then suddenly hurtles you into space, whips you to the side,
throws you upside down, in every possible direction. The riders laugh and
scream. What thrills them is to let go, to grant control to someone else, who
propels them in unexpected directions. What new thrill awaits them around the
next corner ? Keep Them in Suspense-What Comes Next? • 249 Reversal S urprise
can be unsurprising if you keep doing the same thing again and again. Jiang
Qing would try to surprise her husband Mao Zedong with sudden changes of mood,
from harshness to kindness and back. At first he was captivated; he loved the
feeling of never knowing what was coming. But it went on for years, and was
always the same. Soon, Madame Mao's supposedly unpredictable mood swings just
annoyed him. You need to vary the method of your surprises. When Madame de
Pompadour was the lover of the inveterately bored King Louis XV, she made each
surprise different- a new amusement, a new game, a new fashion, a new mood. He
could never predict what would come next, and while he waited for the next
surprise, his willpower was temporarily suspended. No man was ever more of a
slave to a woman than was Louis to Madame de Pompadour. When you change
direction, make the new direction truly new. 10 Use the Demonic Power of Words
to Sow Confusion nis hard to make people listen; they are consumed with their
own thoughts and desires, and have little timefor yours. The trick to making
them listen is to say what they want to hear, to fill their ears with whatever
is pleasant to them. This is the essence of seductive language. Inflame people's
emotions with loaded phrases, flatter them, comfort their insecurities, envelop
them infantasies, sweet words, and promises, and not only will they listen to
you, they will lose their will to resist you. Keep your language vague, letting
them read into it what they want. Use writing to stir upfantasies and to create
an idealized portrait of yourself. Seductive Oratory O n May 13, 1958,
right-wing Frenchmen and their sympathizers in the army seized control of
Algeria, which was then a French colony. They had been afraid that France's
socialist government would grant Algeria its independence. Now, with Algeria
under their control, they threatened to take over all of France. Civil war
seemed imminent. At this dire moment all eyes turned to General Charles de Gaulle,
the World War II hero who had played a crucial role in liberating France from
the Nazis. For the last ten years de Gaulle had stayed away from politics,
disgusted with the infighting among the various parties. He remained very
popular, and was generally seen as the one man who could unite the country, but
he was also a conservative, and the right-wingers felt certain that if he came
to power he would support their cause. Days after the May 13 coup, the French
government-the Fourth Republic-collapsed, and the parliament called on de
Gaulle to help form a new government, the Fifth Republic. He asked for and was
granted full powers for four months. On June 4, days after becoming the head of
government, de Gaulle flew to Algeria. The French colonials were ecstatic. It
was their coup that had indirectly brought de Gaulle to power; surely, they
imagined, he was coming to thank them, and to reassure them that Algeria would
remain French. When he arrived in Algiers, thousands of people filled the
city's main plaza. The mood was extremely festive-there were banners, music,
and endless chants of "Algerie jkmgaise," the French-colonial slogan.
Suddenly de Gaulle appeared on a balcony overlooking the plaza. The crowd went
wild. The general, an extremely tall man, raised his arms above his head, and
the chanting doubled in volume. The crowd was begging him to join in. Instead
he lowered his arms until silence fell, then opened them wide, and slowly
intoned, in his deep voice, "Je vous ai compris "-I have understood
you. There was a moment of quiet, and then, as his words sank in, a deafening
roar: he understood them. That was all they needed to hear. De Gaulle proceeded
to talk of the greatness of France. More cheers. He promised there would be new
elections, and "with those elected representatives we will see how to do
the rest." Yes, a new government, just what the crowd wanted-more cheers.
He would "find the place for Algeria" in the French
"ensemble." There must be "total discipline, without
qualification and without conditions"-who could argue with that? He closed
with a loud call: "Vive la Republique! Vive la France!" the emotional
slogan that After Operation Sedition, we are being treated to Operation
Seduction. -MAURICEKRIEGEL- VALRIMONT ON CHARLES DE GAULLE, SHORTLY AFTER THE
GENERAL ASSUMED POWER My mistress staged a lockout. ... \ I went back to verses
and compliments, \ My natural weapons. Soft words \ Remove harsh door-chains.
There's magic in poetry, its power \ Can pull down the bloody moon, \ Turn bach
the sun, make serpents burst asunder \ Or rivers flow upstream. \ Doors are no
match for such spellbinding, the toughest \ Locks can be opeu-sesamed by its
charms. \ But epic's a dead loss for me. I'll get nowhere with swift-footed \
Achilles, or with either of Atreus' sons. \ Old what's- his-name wasting twenty
years on war and travel, \ Poor Hector dragged in the dust - \ No good. But
lavish fine words on some young girl's profile \ And sooner or later shell
tender herself as the fee, \ An ample reward for your labors. So farewell, heroic \ Figures of
legend-the quid \ Pro quo you offer won't tempt me. A bevy of beauties \ All
swooning over my love-songs - that's what I want. -OVID, THE AMORES, TRANSLATED
BY PETER GREEN When she has received a letter, when its sweet poison has
entered her blood, then a word is sufficient to wake her love burst forth. . .
. My personal presence will prevent ecstasy. If I am present only in a letter,
then she can easily cope with me; to some extent, shemistakesme for a more universal
creature who dwells in her love. Then, too, in a letter one can more readily
havefree rein; in a letter I can throw myself at herfeet in superb fashion,
etc.-something that would easily seem like nonsense if I did it in person, and
the illusion would be lost. . . . • On the whole, letters are and will continue
to be a priceless means of making an impression on a young girl; the dead
letter of writing often has much more influence than the living word. A letter
is a secretive communication; one is master of the situation, feels no pressure
from anyone's actual presence, and I do believe a young girl would prefer to be
alone with her ideal. - S0REN KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY, TRANSLATED BY
HOWARD V. HONG AND EDNA H. HONG had been the rallying cry in the fight against
the Nazis. Everyone shouted it back. In the next few days de Gaulle made
similar speeches around Algeria, to equally delirious crowds. Only after de
Gaulle had returned to France did the words of his speeches sink in: not once
had he promised to keep Algeria French. In fact he had hinted that he might
give the Arabs the vote, and might grant an amnesty to the Algerian rebels who
had been fighting to force the French from the country. Somehow, in the
excitement his words had created, the colonists had failed to focus on what
they had actually meant. De Gaulle had duped them. And indeed, in the months to
come, he worked to grant Algeria its independence-a task he finally
accomplished in 1962. Interpretation. De Gaulle cared little about an old
French colony, and about what it symbolized to some French people. Nor did he
have any sympathy for anyone who fomented civil war. His one concern was to
make France a modern power. And so, when he went to Algiers, he had a long-term
plan: weaken the right-wingers by getting them to fight among themselves, and
work toward Algerian independence. His short-term goal had to be to defuse the
tension and buy himself some time. He would not lie to the colonials by saying
he supported their cause-that would cause trouble back home. Instead he would
beguile them with seductive oratory, intoxicate them with words. His famous
"I have understood you" could easily have meant, "I understand
what a danger you represent." But ajubi- lant crowd expecting his support
read it the way they wanted. To keep them at a fever pitch, de Gaulle made
emotional references-to the French Resistance during World War II, for example,
and to the need for "discipline," a word with great appeal to
right-wingers. He filled their ears with promises-a new government, a glorious
future. He got them to chant, creating an emotional bond. He spoke with
dramatic pitch and quivering emotion. His words created a kind of delirium. De
Gaulle was not trying to express his feelings or speak the truth; he was trying
to produce an effect. This is the key to seductive oratory. Whether you are
talking to a single individual or to a crowd, try a little experiment: rein in
your desire to speak your mind. Before you open your mouth, ask yourself a
question: what can I say that will have the most pleasant effect on my
listeners? Often this entails flattering their egos, assuaging their
insecurities, giving them vague hopes for the future, sympathizing with their
travails ("I have understood you"). Start off with something pleasant
and everything to come will be easy: people's defenses will go down. They will
grow amenable, open to suggestion. Think of your words as an intoxicating drug
that will make people emotional and confused. Keep your language vague and ambiguous,
letting your listeners fill in the gaps with their fantasies and imaginings.
Instead of tuning you out, getting irritated or defensive, being impatient for
you to shut up, they will be pliant, happy with your sweet-sounding words. Use
the Demonic Power of Words to Sow Confusion • 255 Seductive Writing O ne spring
afternoon in the late 1830s, in a street in Copenhagen, a man named Johannes
caught a glimpse of a beautiful young girl. Self- absorbed yet delightfully
innocent, she fascinated him, and he followed her, from a distance, and found
out where she lived. Over the next few weeks he made inquiries and found out
more about her. Her name was Cordelia Wahl, and she lived with her aunt. The
two led a quiet existence; Cordelia liked to read, and to be alone. Seducing
young girls was Johannes's specialty, but Cordelia would be a catch; she had
already turned down several eligible suitors. Johannes imagined that Cordelia
might hunger for something more out of life, something grand, something
resembling the books she had read and the daydreams that presumably filled her
solitude. He arranged an introduction and began to frequent her house,
accompanied by a friend of his named Edward. This young man had his own
thoughts of courting Cordelia, but he was awkward, and strained to please her.
Johannes, on the other hand, virtually ignored her, instead befriending her
aunt. They would talk about the most banal things-farm life, whatever was in
the news. Occasionally Johannes would veer off into a more philosophical
discussion, for he had noticed, out of the corner of his eye, that on these
occasions Cordelia would listen to him closely, while still pretending to
listen to Edward. This went on for several weeks. Johannes and Cordelia barely
spoke, but he could tell that he intrigued her, and that Edward irritated her
to no end. One morning, knowing her aunt was out, he visited their house. It
was the first time he and Cordelia had been alone together. As dryly and
politely as possible, he proceeded to propose to her. Needless to say she was
shocked and flustered. A man who had shown not the slightest interest in her
suddenly wanted to marry her? She was so surprised that she referred the matter
to her aunt, who, as Johannes had expected, gave her approval. Had Cordelia
resisted, her aunt would have respected her wishes; but she did not. On the
outside, everything had changed. The couple were engaged. Johannes now came to
the house alone, sat with Cordelia, held her hand, talked with her. But
inwardly he made sure things were the same. He remained distant and polite. He
would sometimes warm up, particularly when talking about literature (Cordelia's
favorite subject), but at a certain point he always went back to more mundane
matters. He knew this frustrated Cordelia, who had expected that now he would
be different. Yet even when they went out together, he took her to formal
socials arranged for engaged couples. How conventional! Was this what love and
marriage were supposed to be about, these prematurely aged people talking about
houses and their own drab futures? Cordelia, who was shy at the best of times,
asked Johannes to stop dragging her to these affairs. The battlefield was
prepared. Cordelia was confused and anxious. Let wax pave the way for you,
spread out on smooth tablets, \ Let wax go before as witness to your mind - \
Bring her your flattering words, words that ape the lover: \ And remember,
whoever you are, to throw in some good \ Entreaties. Entreaties are what made
Achilles give back \ Hector's Body to Priam; even an angry god \ Is moved by
the voice of prayer. Make promises, what's the harm in \ Promising? Here's
where anyone can play rich.... \ A persuasive letter's \ The thing to lead off
with, explore her mind, \ Reconnoiter the landscape. A message scratched on an
apple \ Betrayed Cydippe: she was snared by her own words. \ My advice, then,
young men of Rome, is to learn the noble \ Advocate's arts-not only to let you
defend \ Some trembling client: a woman, no less than the populace, \ Elite
senator, or grave judge, \ Will surrender to eloquence. Nevertheless, dissemble
\ Your powers, avoid long words, \ Don't look too highbrow. Who but a mindless
ninny \ Declaims to his mistress? An overlettered style \ Repels girls as often
as not. Use ordinary language, \ Familiar yet coaxing words -as though \ You
were there, in her presence.If she refuses your letter, \ Sends it back unread,
persist. - OVID, THE ART OF LOVE., GREEN Therefore, the person who is unable to
write letters and notes never becomes a dangerous seducer. KIERKEGAARD,
EITHER/OR. TRANSLATED BY HOWARD V. HONG AND EDNA H. HONG Standing on a crag of
Olympus \ Gold-throned Hera saw her brother, \ Who was her husband's brother
too, \ Busy on the fields of human glory, \ And her heart sang. Then she saw Zeus
\ Sitting on the topmost peak of Ida \ And was filled with resentment. Cow-eyed
Hera \ Mused for a while on how to trick \ The mind of Zeus Aegis-holder, \ And
the plan that seemed best to her \ Was to make herself up and go to Ida, \
Seduce him, and then shed on his eyelids \ And cunning mind a sleep gentle and
warm. . . . \ When everything was perfect, she stepped \ Out of her room and
called Aphrodite \ And had a word with her in private: \ "My dear child,
will you do something for me, \ I wonder, or will you refuse, angry because \ I
favor the Greeks and you the Trojans?" \ And Zeus' daughter Aphrodite
replied: \ "Goddess revered as Cronus's daughter, \ Speak your mind. Tell
me what you want \And I'll oblige you if I possibly can." \And Hera, with
every intention to deceive: \ "Give me now the Sex and Desire \ You use to
subdue immortals and humans. ..." \And Aphrodite, who loved to smile: \
"How could I, or would I, refuse someone \ Who sleeps in the anus of Then,
a few weeks after their engagement, Johannes sent her a letter. Here he
described the state of his soul, and his certainty that he loved her. He spoke
in metaphor, suggesting that he had been waiting for years, lantern in hand,
for Cordelia's appearance; metaphor melted into reality, back and forth. The
style was poetic, the words glowed with desire, but the whole was delightfully
ambiguous-Cordelia could reread the letter ten times without being sure what it
said. The next day Johannes received a response. The writing was simple and
straightforward, but full of sentiment: his letter had made her so happy,
Cordelia wrote, and she had not imagined this side to his character. He replied
by writing that he had changed. He did not say how or why, but the implication
was that it was because of her. Now his letters came almost daily. They were
mostly of the same length, in a poetic style that had a touch of madness to it,
as if he were intoxicated with love. He talked of Greek myth, comparing
Cordelia to a nymph and himself to a river that fell in love with a maiden. His
soul, he said, merely reflected back her image; she was all he could see or
think of. Meanwhile he detected changes in Cordelia: her letters became more
poetic, less restrained. Without realizing it she repeated his ideas, imitating
his style and his imagery as if they were her own. Also, when they saw each
other in person, she was nervous. He made a point of remaining the same, aloof
and regal, but he could tell that she saw him differently, sensing depths in
him that she could not fathom. In public she hung on his every word. She must
have memorized his letters, for she referred to them constantly in their talks.
It was a secret life they shared. When she held his hand, she did so more
tightly than before. Her eyes expressed an impatience, as if she were hoping
that at any moment he would do something bold. Johannes made his letters
shorter but more numerous, sometimes sending several in one day. The imagery
became more physical and more suggestive, the style more disjointed, as if he could
barely organize his thoughts. Sometimes he sent a note of just a sentence or
two. Once, at a party at Cordelia's house, he dropped such a note into her
knitting basket and watched as she ran away to read it, her face flushed. In
her letters he saw signs of emotion and turmoil. Echoing a sentiment he had
hinted at in an earlier letter, she wrote that she hated the whole engagement
business- it was so beneath their love. Everything was ready. Soon she would be
his, the way he wanted it. She would break off the engagement. A rendezvous in
the country would be simple to arrange-in fact she would be the one to propose
it. This would be his most skillful seduction. Interpretation. Johannes and
Cordelia are characters in the loosely autobiographical novel The Seducer's
Diary (1843), by the Danish philosopher Spren Kierkegaard. Johannes is a most
experienced seducer, who specializes in working on his victim's mind. This is
precisely where Cordelia's previous Use the Demonic Power of Words to Sow
Confusion • 257 suitors have failed: they have begun by imposing themselves, a
common mistake. We think that by being persistent, by overwhelming our targets
with romantic attention, we are convincing them of our affection. Instead we
are convincing them of our impatience and insecurity. Aggressive attention is
not flattering because it is not personalized. It is unbridled libido at work;
the target sees through it. Johannes is too clever to begin so obviously.
Instead, he takes a step back, intriguing Cordelia by acting a little cold, and
carefully creating the impression of a formal, somewhat secretive man. Only
then does he surprise her with his first letter. Obviously there is more to him
than she has thought, and once she has come to believe this, her imagination runs
rampant. Now he can intoxicate her with his letters, creating a presence that
haunts her like a ghost. His words, with their images and poetic references,
are constantly in her mind. And this is the ultimate seduction: to possess her
mind before moving to conquer her body. The story of Johannes shows what a
weapon in a seducer's armory a letter can be. But it is important to learn how
to incorporate letters in seduction. It is best not to begin your
correspondence until at least several weeks after your initial contact. Let
your victims get an impression of you: you seem intriguing, yet you show no
particular interest in them. When you sense that they are thinking about you,
that is the time to hit them with your first letter. Any desire you express for
them will come as a surprise; their vanity will be tickled and they will want
more. Now make your letters frequent, in fact more frequent than your personal
appearances. This will give them the time and space to idealize you, which
would be more difficult if you were always in their face. After they have
fallen under your spell, you can always take a step back, making the letters
fewer-let them think you are losing interest and they will be hungry for more.
Design your letters as homages to your targets. Make everything you write come
back to them, as if they were all you could think about-a delirious effect.
Ifyoutell an anecdote, make it somehow relate to them. Your correspondence is a
kind of mirror you are holding up to them-they get to see themselves reflected
through your desire. If for some reason they do not like you, write to them as
if they did. Remember: the tone of your letters is what will get under their
skin. If your language is elevated, poetic, creative in its praise, it will
infect them despite themselves. Never argue, never defend yourself, never
accuse them of being heartless. That would ruin the spell. A letter can suggest
emotion by seeming disordered, rambling from one subject to another. Clearly it
is hard for you to think; your love has unhinged you. Disordered thoughts are
exciting thoughts. Do not waste time on real information; focus on feelings and
sensations, using expressions that are ripe with connotation. Plant ideas by
dropping hints, writing suggestively without explaining yourself. Never
lecture, never seem intellectual or superior-you will only make yourself
pompous, which is deadly. Far better to speak colloquially, though with a
poetic edge to lift the language above the commonplace. Do not become
sentimental-it is tiring, and too almighty Zeus?" \ And with that she
unbound from her breast \ An ornate sash inlaid with magical charms. \ Sex is
in it, and Desire, and seductive \ Sweet Talk, that fools even the wise. Hera
was fast approaching Gargarus, \ Ida's highest peak, when Zeus saw her. \ And
when he saw her, lust enveloped him, \ Just as it had the first time they made
love, \ Slipping off to bed behind their parents' backs. \ He stood close to
her and said: \ "Hera, why have you left Olympus? \ And where are your horses
and chariot?" \ And Hera, with every intention to deceive: \ "I'm off
to visit the ends of the earth \ And Father Ocean and Mother Tethys \ Who
nursed and doted on me in their house. And Zeus, clouds scudding about him: \
"You can go there later just as well. \ Let's get in bed now ami make
love. \ No goddess or woman has ever \ Made me feel so overwhelmed with lust.
I've never loved anyone as I love you now, \ Never been in the grip of desire
so sweet. " \ And Hera, with every intention to deceive: \ "What a
thing to say, my awesome lord. \ The thought of us lying down here on Ida \ Ami
making love outdoors in broad daylight! \ What if one of the Immortals saw us \
Asleep, and went to all the other gods \Aud told them? I could never get up \
And go back home. It would be shameful. \ But if you really do want to do this,
\ There is the bedroom your dear son Hephaestus \ Built for you, with good
solid doors. Let's go \ There and lie down, since you're in the mood. And Zeus,
who masses the clouds, replied: \ "Hera, don't worry about any god or man
\ Seeing us. I'll enfold you in a cloud so dense \ And golden not even Helios
could spy on us, \ And his light is the sharpest vision there is." -HOMER,
THE ILIAD, TRANSLATED BY STANLEY LOMBARDO ANTONY: Friends, Romans, countrymen,
lend me your ears; \ I come to bury Caesar, not to praise him. \ The evil that
men do lives after them; \ The good is oft interred with their bones. \ So let
it be with Caesar. ... \ I speak not to disprove what Brutus spoke, \ But here
I am to speak what I do know. \ You all did love him once, not without cause. \
What cause withholds you then to mourn for him? \ O judgment, thou art fled to
brutish beasts, \ And men have lost their reason! Bear with me. \ My heart is
in the coffin there with Caesar, \And I must pause till it come back to me. . .
. \ PLEBEIAN: Poor soul! his eyes are red asfi r e with weeping. \ PLEBEIAN:
There's not a nobler man in Rome than Antony. \ PLEBEIAN: Now mark him. He
begins again to speak. \ ANTONY: But yesterday the word of Caesar might \ Have
stood against the world. Now lies he there, \ And none so poor to do him
reverence. \ O masters! If I were disposed to stir \ Your hearts and minds to
mutiny and rage, \ I should do Brutus wrong, and Cassius wrong, \ Who,youallknow,aredirect.
Better to suggest the effect your target has on you than to gush about how you
feel. Stay vague and ambiguous, allowing the reader the space to imagine and
fantasize. The goal of your writing is not to express yourself but to create
emotion in the reader, spreading confusion and desire. You will know that your
letters are having the proper effect when your targets come to mirror your
thoughts, repeating words you wrote, whether in their own letters or in person.
This is the time to move to the more physical and erotic. Use language that
quivers with sexual connotation, or, better still, suggest sexuality by making
your letters shorter, more frequent, and even more disordered than before.
There is nothing more erotic than the short abrupt note. Your thoughts are
unfinished; they can only be completed by the other person. Sganarelle to Don
Juan: Well, what I have to say is ... I don't know what to say; for you turn
things in such a manner with your words, that it seems that you are right; and
yet, the truth of it is, you are not. I had the finest thoughts in the world,
and your words have totally scrambled them up. -MOLIERE Keys to Seduction W e
rarely think before we talk. It is human nature to say the first thing that
comes into our head-and usually what comes first is something about ourselves.
We primarily use words to express our ownfeelings, ideas, and opinions. (Also
to complain and to argue.) This is because we are generally self-absorbed-the
person who interests us most is our own self. To a certain extent this is
inevitable, and through much of our lives there is nothing much wrong with it;
we can function quite well this way. In seduction, however, it limits our
potential. You cannot seduce without an ability to get outside your own skin
and inside another person's, piercing their psychology. The key to seductive
language is not the words you utter, or your seductive tone of voice; it is a
radical shift in perspective and habit. You have to stop saying the first thing
that comes to your mind-you have to control the urge to prattle and vent your
opinions. The key is to see words as a tool not for communicating true thoughts
and feelings but for confusing, delighting, and intoxicating. The difference
between normal language and seductive language is like the difference between
noise and music. Noise is a constant in modern life, something irritating we
tune out if we can. Our normal language is like noise-people may half-listen to
us as we go on about ourselves, butjust as often their thoughts are a million
miles away. Every now and then their ears prick up when something we say
touches on them, but this lasts only until Use the Demonic Power of Words to
SowConfusion • 259 we return to yet another story about ourselves. As early as
childhood we leant to tune out this kind of noise (particularly when it comes
from our parents). Music, on the other hand, is seductive, and gets under our
skin. It is intended for pleasure. A melody or rhythm stays in our blood for
days after we have heard it, altering our moods and emotions, relaxing or
exciting us. To make music instead of noise, you must say things that
please-things that relate to people's lives, that touch their vanity. If they
have many problems, you can produce the same effect by distracting them,
focusing their attention away from themselves by saying things that are witty
and entertaining, or that make the future seem bright and hopeful. Promises and
flattery are music to anyone's ears. This is language designed to move people
and lower their resistance. It is language designed for them, not directed at
them. The Italian writer Gabriele D'Annunzio was physically unattractive, yet
women could not resist him. Even those who knew of his Don luan reputation and
disliked him for it (the actress Eleanora Duse and the dancer Isadora Duncan,
for instance) fell under his spell. The secret was the flow of words in which
he enveloped a woman. His voice was musical, his language poetic, and most
devastating of all, he knew how to flatter. His flattery was aimed precisely at
a woman's weaknesses, the areas where she needed validation. A woman was
beautiful, yet lacked confidence in her own wit and intelligence? He made sure
to say that he was bewitched not by her beauty but by her mind. He might
compare her to a heroine of literature, or to a chosen mythological figure.
Talking to him, her ego would double in size. Flattery is seductive language in
its purest form. Its purpose is not to express a truth or a real feeling, but
only to create an effect on the recipient. Like D'Annunzio, learn to aim your
flattery directly at a person's insecurities. For instance, if a man is a fine
actor and feels confident about his professional skills, to flatter him about
his acting will have little effect, and may even accomplish the opposite-he
could feel that he is above the need to have his ego stroked, and your flattery
will seem to say otherwise. But let us say that this actor is an amateur
musician or painter. He does this work on his own, without professional support
or publicity, and he is well aware that others make their living at it.
Flattery of his artistic pretensions will go straight to his head and earn you
double points. Learn to sniff out the parts of a person's ego that need
validation. Make it a surprise, something no one else has thought to flatter
before-something you can describe as a talent or positive quality that others
have not noticed. Speak with a little tremor, as if your target's charms had
overwhelmed you and made you emotional. Flattery can be a kind of verbal
foreplay. Aphrodite's powers of seduction, which were said to come from the
magnificent girdle she wore, involved a sweetness of language-a skill with the
soft, flattering words that prepare the way for erotic thoughts. Insecurities
and nagging self-doubts have a dampening effect on the libido. Make your
targets feel secure and alluring through your flattering words and their
resistance will melt away. honorable men. \ I will not do them wrong. . . . \
But here's a parchment with the seal of Caesar. \ I found it in his closet;
'tis his will. \ Let but the commons hear this testament, \ Which (pardon me) I
do not mean to read, \And they would go and kiss dead Caesar's wounds \ And dip
their napkins in his sacred blood. . . . \ PLEBEIAN: We'll hear the will! Read
it, Mark Antony. \ ALL: The will, the will! We will hear Caesar's will! \
ANTONY: Have patience, gentle friends; I must not read it. \ It is not meet you
know how Caesar loved you. \ You are not wood, you are not stones, but men; \
And being men, hearing the will of Caesar, \ It will inflame you, it will make
you mad. \ 'Tis good you know not that you are his heirs; \ For if you should,
O, what would come ofit?. . . \ If you have tears, prepare to shed them now. \
You all do know this mantle. I remember \ The first time ever Caesar put it on.
.. . \ Look, in this place ran Cassius' dagger through. \ See what a rent the
envious Casca made. \ Through this the well- beloved Brutus stabbed; \ And as
he plucked his cursed steel away, \ Mark how the blood of Caesar followed it. .
. . \ For Brutus, as you know, was Caesar's angel. \ Judge, O you gods, how
dearly Caesar loved him! \ This was the most unkindest cut of all; \ For when
the noble Caesar saw him stab, \ Ingratitude, more strong than traitors' arms,
\ Quite vanquished him. . . . \ O, now you weep, and I perceive you feel \ The
dint of pity. These are gracious 260 drops. \ Kind souls, what weep you when
you but behold \ Our Caesar's vesture wounded? Look you here! \ Here is
himself, marred as you see until traitors. -WILLIAM SHAKESPEARE, JULIUS CAESAR
Sometimes the most pleasant thing to hear is the promise of something
wonderful, a vague but rosy future that is just around the corner. President
Franklin Delano Roosevelt, in his public speeches, talked little about specific
programs for dealing with the Depression; instead he used rousing rhetoric to
paint a picture of America's glorious future. In the various legends of Don
Juan, the great seducer would immediately focus women's attention on the
future, a fantastic world to which he promised to whisk them off. Tailor your
sweet words to your targets' particular problems and fantasies. Promise
something realizable, something possible, but do not make it too specific; you
are inviting them to dream. If they are mired in dull routine, talk of
adventure, preferably with you. Do not discuss how it will be accomplished;
speak as if it magically already existed, somewhere in the future. Lift
people's thoughts into the clouds and they will relax, their defenses will come
down, and it will be that much easier to maneuver and lead them astray. Your
words become a kind of elevating drug. The most anti-seductive form of language
is argument. How many silent enemies do we create by arguing? There is a superior
way to get people to listen and be persuaded: humor and a light touch. The
nineteenth- century English politician Benjamin Disraeli was a master at this
game. In Parliament, to fail to reply to an accusation or slanderous comment
was a deadly mistake; silence meant the accuser was right. Yet to respond
angrily, to get into an argument, was to look ugly and defensive. Disraeli used
a different tactic: he stayed calm. When the time came to reply to an attack,
he would slowly make his way to the speaker's table, pause, then utter a
humorous or sarcastic retort. Everyone would laugh. Now that he had warmed
people up, he would proceed to refute his enemy, still mixing in amusing
comments; or perhaps he would simply move on to another subject, as if he were
above it all. His humor took out the sting of any attack on him. Laughter and
applause have a domino effect: once your listeners have laughed, they are more
likely to laugh again. In this lighthearted mood they are also more apt to
listen. A subtle touch and a bit of irony give you room to persuade them, move
them to your side, mock your enemies. That is the seductive form of argument.
Shortly after the murder of Julius Caesar, the head of the band of conspirators
who had killed him, Brutus, addressed an angry mob. He tried to reason with the
crowd, explaining that he had wanted to save the Roman Republic from
dictatorship. The people were momentarily convinced- yes, Brutus seemed a
decent man. Then Mark Antony took the stage, and he in turn delivered a eulogy
for Caesar. He seemed overwhelmed with emotion. He talked of his love for
Caesar, and of Caesar's love for the Roman people. He mentioned Caesar's will;
the crowd clamored to hear it, but Antony said no, for if he read it they would
know how deeply Caesar had loved them, and how dastardly this murder was. The
crowd again insisted he read the will; insteadheheld up Caesar's bloodstained
cloak, noting its rents and tears. This was where Brutus had stabbed the great
general, he said; Cassius had stabbed him here. Then finally he read the will,
which Use the Demonic Power of Words to Sow Confusion • 261 told how much
wealth Caesar had left to the Roman people. This was the coup de grace-the
crowd turned against the conspirators and went off to lynch them. Antony was a
clever man, who knew how to stir a crowd. According to the Greek historian
Plutarch, "When he saw that his oratory had cast a spell over the people
and that they were deeply stirred by his words, he began to introduce into his
praises [of Caesar] a note of pity and of indignation at Caesar's fate."
Seductive language aims at people's emotions, for emotional people are easier
to deceive. Antony used various devices to stir the crowd: a tremor in his
voice, a distraught and then an angry tone. An emotional voice has an
immediate, contagious effect on the listener. Antony also teased the crowd with
the will, holding off the reading of it to the end, knowing it would push
people over the edge. Holding up the cloak, he made his imagery visceral.
Perhaps you are not trying to whip a crowd into a frenzy; you just want to
bring people over to your side. Choose your strategy and words carefully. You
might think it is better to reason with people, explain your ideas. But it is
hard for an audience to decide whether an argument is reasonable as they listen
to you talk. They have to concentrate and listen closely, which requires great
effort. People are easily distracted by other stimuli, and if they miss a part
of your argument, they will feel confused, intellectually inferior, and vaguely
insecure. It is more persuasive to appeal to people's hearts than their heads.
Everyone shares emotions, and no one feels inferior to a speaker who stirs up
their feelings. The crowd bonds together, everyone contagiously experiencing
the same emotions. Antony talked of Caesar as if he and the listeners were
experiencing the murder from Caesar's point of view. What could be more
provocative? Use such changes of perspective to make your listeners feel what
you are saying. Orchestrate your effects. It is more effective to move from one
emotion to another than to just hit one note. The contrast between Antony's
affection for Caesar and his indignation at the murderers was much more
powerful than if he had stayed with one feeling or the other. The emotions you
are trying to arouse should be strong ones. Do not speak of friendship and
disagreement; speak of love and hate. And it is crucial to try to feel
something of the emotions you are trying to elicit. You
willbemorebelievablethat way. This should not be difficult: imagine the reasons
for loving or hating before you speak. If necessary, think of something from
your past that fills you with rage. Emotions are contagious; it is easier to
make someone cry if you are crying yourself. Make your voice an instrument, and
train it to communicate emotion. Learn to seem sincere. Napoleon studied the
greatest actors of his time, and when he was alone he would practice putting
emotion into his voice. The goal of seductive speech is often to create a kind
of hypnosis: you are distracting people, lowering their defenses, making them
more vulnerable to suggestion. Learn the hypnotist's lessons of repetition and
affirmation, key elements in putting a subject to sleep. Repetition involves
using 262 the same words over and over, preferably a word with emotional
content: "taxes," "liberals," "bigots." The
effect is mesmerizing-ideas can be permanently implanted in people's
unconscious simply by being repeated often enough. Affirmation is simply the
making of strong positive statements, like the hypnotist's commands. Seductive
language should have a kind of boldness, which will cover up a multitude of
sins. Your audience will be so caught up in your bold language that they won't
have time to reflect on whether or not it is true. Never say "I don't
think the other side made awise decision"; say "We deserve
better," or "They have made a mess of things." Affirmative
language is active language, full of verbs, imperatives, and short sentences.
Cut out "I believe," "Perhaps," "In my opinion."
Head straight for the heart. You are learning to speak a different kind of
language. Most people employ symbolic language-their words stand for something
real, the feelings, ideas, and beliefs they really have. Or they stand for
concrete things in the real world. (The origin of the word "symbolic"
lies in a Greek word meaning "to bring things together"-in this case,
a word and something real.) As a seducer you are using the opposite: diabolic
language. Your words do not stand for anything real; their sound, and the
feelings they evoke, are more important than what they are supposed to stand
for. (The word "diabolic" ultimately means to separate, to throw
things apart-here, words and reality.) The more you make people focus on your
sweet-sounding language, and on the illusions and fantasies it conjures, the
more you diminish their contact with reality. You lead them into the clouds,
where it is hard to distinguish truth from untruth, real from unreal. Keep your
words vague and ambiguous, so people are never quite sure what you mean.
Envelop them in demonic, diabolical language and they will notbe able to focus
on your maneuvers, on the possible consequences of your seduction. And the more
they lose themselves in illusion, the easier it will be to lead them astray and
seduce them. Symbol: The Clouds. In the clouds it is hard to see the exact
forms of things. Everything seems vague; the imagination runs wild, seeing
things that are not there. Your words must lift people into the clouds, where
it is easy for them to lose their way. Use the Demonic Power of Words to Sow
Confusion • 263 Reversal D o not confuse flowery language with seduction: in
using flowery language you run the risk of wearing on people's nerves, of
seeming pretentious. Excess verbiage is a sign of selfishness, of your
inability to rein in your natural tendencies. Often with language, less is
more; the elusive, vague, ambiguous phrase leaves the listener more room for
imagination than does a sentence full of bombast and self-indulgence. You must
always think first of your targets, and of what will be pleasant to their ears.
There will be many times when silence is best. What you do not say can be
suggestive and eloquent, making you seem mysterious. In the eleventh-century Japanese
court diary The Pillow Book ofSei Shonagon, the counselor Yoshichika is
intrigued by a lady he sees in a carriage, silent and beautiful. He sends her a
note, and she sends one back; he is the only one to read it, but by his
reaction everyone can tell it is in bad taste, or badly written. It spoils the
effect of her beauty. Shonagon writes, "I have heard people suggest that
no reply at all is better than a bad one." If you are not eloquent, if you
cannot master seductive language, at least learn to curb your tongue-use
silence to cultivate an enigmatic presence. Finally, seduction has a pace and
rhythm. In phase one, you are cautious indirect. It is often best to disguise
your intentions, to put your target at ease with deliberately neutral words. Your
conversation should be harmless, even a bit bland. In this second phase, you
turn more to the attack; this is the time for seductive language. Now when you
envelop them in your seductive words and letters, it comes as a pleasant
surprise. It gives them the immensely pleasing feeling that they are the ones
to suddenly inspire you with such poetry and intoxicating words. 11 Pay
Attention to Detail Lofty words and grand gestures can be suspi: why are you
trying so hard to please? The details of a seduction-the subtle gestures, the
offhand things you do - are often more charming and revealing. You must learn
to distract your victims with a myriad of pleasant little rituals-thoughtful
gifts tailored just for them, clothes and adornments designed to please them,
gestures that show the time and attention you are paying them. All of their
senses are engaged in the details you orchestrate. Create spectacles to dazzle
their eyes; mesmerized by what they see, they will not notice what you are
really up to. Learn to suggest the proper feelings and moods through details.
The Mesmerizing Effect I n December 1898, the wives of the seven major Western
ambassadors to China received a strange invitation: the sixty-three-year-old
Empress Dowager Tzu Hsi was hosting a banquet in their honor in the Forbidden
City in Beijing. The ambassadors themselves had been quite displeased with the
empress dowager, for several reasons. She was a Manchu, a race of northerners
who had conquered China in the early seventeenth century, establishing the
Ching Dynasty and ruling the country for nearly three hundred years. By the
1890s, the Western powers had begun to carve up parts of China, a country they
considered backward. They wanted China to modernize, but the Manchus were
conservative, and resisted all reform. Earlier in 1898, the Chinese Emperor
Kuang Hsu, the empress dowager's twenty-seven-year-old nephew, had actually
begun a series of reforms, with the blessings of the West. Then, one hundred
days into this period of reform, word reached the Western diplomats from the
Forbidden City that the emperor wasquiteill, and that the empress dowager had
taken power. They suspected foul play; the empress had probably acted to stop
the reforms. The emperor was being mistreated, probably poisoned- perhaps he
was already dead. When the seven ambassadors' wives were preparing for their
unusual visit, their husbands warned them: Do not trust the empress dowager. A
wily woman with a cruel streak, she had risen from obscurity to become the
concubine of a previous emperor and had managed over the years to accumulate
great power. Far more than the emperor, she was the most feared person in
China. On the appointed day, the women were borne into the Forbidden City a
procession of sedan chairs carried by court eunuchs in dazzling uniforms. The
women themselves, not to be outdone, wore the latest Western fashions-tight
corsets, long velvet dresses with leg-of-mutton sleeves, billowing petticoats,
tall plumed hats. The residents of the Forbidden City looked at their clothes
in amazement, and particularly at the way their dresses displayed their
prominent bosoms. The wives felt sure they had impressed their hosts. At the
Audience Hall they were greeted by princes and princesses, as well as lower
royalty. The Chinese women were wearing magnificent Manchu costumes with the
traditional high, jewel-encrusted black headdresses; theywerearranged in a
hierarchical order reflected in the color of their dresses, an astounding
rainbow of color. The wives were served tea in the most delicate porcelain
cups, then The barge she sat in, like a burnish'd throne, \Burn'd on the water:
the poop was beaten gold; \ Purple the sails, and so perfumed that \ The winds
were love-sick with them; the oars were silver, \ Which to the tune of flutes
kept stroke, and made \ The water which they beat to follow faster, \ As
amorous of their strokes. For her own person, \ It beggar'd all description:
she did lie \ In her pavilion - cloth-of-gold of tissue - \ O'er picturing that
Venus where we see \ The fancy outwork nature: on each side her \ Stood pretty
dimpled boys, like smiling Cupids, \ With divers-colour'd fans, whose wind did
seem \ To glow the delicate cheeks which they did cool, \ And what they undid
did. . . . \ Her gentlewomen, like the Nereids, \ So many mermaids, tended her
i' the eyes, \ And made their bends adornings: at the helm \ A seeming mermaid
steers: the silken tackle \ Swell with the touches of those flower-soft hands \
That yarely frame the office. From the barge \A strange invisible perfume hits
the sense \ Of the adjacent wharfs. The city cast \ Her people out upon her;
and Antony, \ Enthron'd i' the marketplace, did sit alone, \ Whistling to the
air; which, butfor vacancy, \ Hadgone to gaze on Cleopatra too \ And made a gap
in nature. -WILLIAM SHAKESPEARE, ANTONY AND CLEOPATRA In the palmy days of the
gay quarters at Edo there was a connoisseur of fashion named Sakakura who grew
intimate with the great courtesan Chitose. This woman was much given to
drinking sake; as a side dish she relished the so-called flower crabs, to be
found in the Mogami River in the East, and these she had pickled in salt for
her enjoyment. Knowing this, Sakakura commissioned a painter of the Kano School
to execute her bamboo crest in powdered gold on the tiny shells of these crabs;
he fixed the price of each painted shell at one rectangular piece of gold, and
presented them to Chitose throughout the year, so that she never lacked for
them. -IHARA SAIKAKU, THE LIFE OF AN AMOROUS WOMAN. AND OTHER WRITINGS For such
men as have practised love, have ever held this a sound maxim that there is
naught to be compared with a woman in her clothes. Again when you reflect how a
man doth brave, rumple, squeeze and make light of his lady's finery, and how he
doth were escorted into the presence of the empress dowager. The sight took
their breath away. The empress was seated on the Dragon Throne, which was
studded with jewels. She wore heavily brocaded robes, a magnificent headdress
bearing diamonds, pearls, andjade, and an enormous necklace of perfectly
matched pearls. She was a tiny woman, but on the throne, in that dress, she
seemed a giant. She smiled at the ladies with much warmth and sincerity. To
their relief, seated below her on a smaller throne was her nephew the emperor.
He looked pale, but he greeted them enthusiastically and seemed in good
spirits. Maybe he was indeed simply ill. The empress shook the hand of each of
the women. As she did so, an attendant eunuch handed her a large gold ring set
with a large pearl, which she slipped onto each woman's hand. After this
introduction, the wives were escorted into another room, where they again took
tea, and then were led into a banqueting hall, where the empress now sat on a
chair of yellow satin-yellow being the imperial color. She spoke to them for a
while; she had a beautiful voice. (It was said that her voice could literally
charm birds out of trees.) At the end of the conversation, she took the hand of
each woman again, and with much emotion, told them, "One family-all one
family." The women then saw a performance in the imperial theater. Finally
the empress received them one last time. She apologized for the performance
they had just seen, which was certainly inferior to what they wereusedto in the
West. There was one more round of tea, and this time, as the wife of the
American ambassador reported it, the empress "stepped forward and tipped
each cup of tea to her own lips and took a sip, then lifted the cup on the
other side, to our lips, and said again, 'One family-all one family' " The
women were given more gifts, then were escorted back to their sedan chairs and
borne out of the Forbidden City. The women relayed to their husbands their
earnest belief that they had all been wrong about the empress. The American ambassador's
wife reported, "She was bright and happy and her face glowed with good
will. There was no trace of cruelty to be seen. . . . Her actions were full of
freedom and warmth. [We left] full of admiration for her majesty and hopes for
China." The husbands reported back to their governments: the emperor was
fine, and the empress could be trusted. Interpretation. The foreign contingent
in China had no idea what was really happening in the Forbidden City. In truth,
the emperor had conspired to arrest and possibly murder his aunt. Discovering
the plot, a terrible crime in Confucian terms, she forced him to sign his own
abdication, had him confined, and told the outside world that he was ill. As
part of his punishment, he was to appear at state functions and act as if
nothing had happened. The empress dowager loathed Westerners, whom she
considered barbarians. She disliked the ambassadors' wives, with their ugly
fashions and simpering ways. The banquet was a show, a seduction, to appease
the West- Pay Attention to Detail • 269 ern powers, which had been threatening
invasion if the emperor had been killed. The goal of the seduction was simple:
dazzle the wives with color, spectacle, theater. The empress applied all her
expertise to the task, and she was a genius for detail. She had designed the
spectacles in a rising order- the uniformed eunuchs first, then the Manchu
ladies in their headdresses, and finally the empress herself. It was pure
theater, and it was overwhelming. Then the empress brought the spectacle down a
notch, humanizing it with gifts, warm greetings, the reassuring presence of the
emperor, teas, and entertainments, which were in no way inferior to anything in
the West. She ended the banquet on another high note-the little drama with the
sharing of the teacups, followed by even more magnificent gifts. The women's
heads were spinning when they left. In truth they had never seen such exotic
splendor-and they never understood how carefully its details had been
orchestrated by the empress. Charmed by the spectacle, they transferred their
happy feelings to the empress and gave her their approvalallthatsherequired.The
key to distracting people (seduction is distraction) is to fill their eyes and
ears with details, little rituals, colorful objects. Detail is what makes
things seem real and substantial. A thoughtful gift won't seem to have an
ulterior motive. A ritual full of charming little actions is so enjoyable to
watch. Jewelry, handsome furnishings, touches of color in clothing, dazzle the
eye. It is a childish weakness of ours: we prefer to focus on the pleasant
little details rather than on the larger picture. The more senses you appeal
to, the more mesmerizing the effect. The objects you use in your seduction
(gifts, clothes, etc.) speak their own language, and it is a powerful one.
Never ignore a detail or leave one to chance. Orchestrate them into a spectacle
and no one will notice how manipulative you are being. The Sensuous Effect O ne
day a messenger told Prince Genji-the aging but still consummate seducer in the
Heian court of late-tenth-century Japan-that one of his youthful conquests had
suddenly died, leaving behind an orphan, a young woman named Tamakazura. Genji
was not Tamakazura s father, but he decided to bring her to court and be her protector
anyway. Soon after her arrival, men of the highest rank began to woo her. Genji
had told everyone she was a lost daughter of his; as a result, they assumed
that she was beautiful, for Genji was the handsomest man in the court. (At the
time, men rarely saw a young girl's face before marriage; in theory, they were
allowed to talk to her only if she was on the other side of a screen.) Genji
showered her with attention, helping her sort through all the love letters she
was receiving and advising her on the right match. As Tamakazura's protector,
Genji was able to see her face, and she was indeed beautiful. He fell in love
with her. What a shame, he thought, to give this lovely creature away to
another man. One night, overwhelmed by work ruin and loss to the grand cloth
ofgold and web of silver, to tinsel and silken stuffs, pearls and precious
stones, 'tis plain how his ardour and satisfaction be increased manifold-far
more than with some simple shepherdess or other woman of like quality, be she
as fair as she may. • And why of yore was Venus found so fair and so desirable,
if not that with all her beauty she was always gracefully attired likewise, and
generally scented, that she did ever smell sweet an hundred paces away? For it
hath ever been held of all how that perfumes be a great incitement to love. •
This is the reason why the Empresses and great dames of Rome did make much
usage of these perfumes, as do likewise our great ladies of France-and above
all those of Spain and Italy, which from the oldest times have been more
curious and more exquisite in luxury than Frenchwomen, as well in perfumes as
in costumes and magnificent attire, whereof thefair ones of France have since
borrowed the patterns and copied the dainty workmanship. Moreover the others,
Italian and Spanish, had learned the samefrom old models and ancient statues of
Roman ladies, the which are to be seen among sundry other antiquities yet
extant in Spain and Italy; the which, if any man will regard them carefully,
will befound very perfect in mode of hair-dressing and fashion of robes, and
very meet to incite love. -SEIGNEUR DE BRANTOME, LIVES OF FAIR & GALLANT
LADIES. For years after her entry into the palace, a large number of
court-maidens were especially set aside for preparing Kuei-fei 's dresses,
which were chosen and fashioned according to the flowers of the season. For
instance, for New Year (spring) she had blossoms of apricot, plum and
narcissus; for summer, she adopted the lotus; for autumn, she patterned them
after the peony; for winter, she employed the chrysanthemum. Of jewelry she was
fondest of pearls, and the finest products of the world found their way into
her boudoir and were frequently embroidered on her numerous dresses. • Kuei-
fei was the embodiment of all that was lovely and extravagant.Nowonder that no
king, prince, courtier or humble attendant who ever met her could resist the
allurementof her charms. Besides, she was the most artful of women and knew how
to use her natural gifts to the best purpose. The Emperor Ming Huang, supreme
in the land and with thousands of the most handsome maidens to choose from,
became a complete slave to her magnetic powers . . . spending day and night in
her company and giving up his whole kingdom for her sake. - SHU-CHIUNG, YANG
KUEI- FEI: THE MOST FAMOUS BEAUTY OF CHINA Then [ Pao-yu ] called Bright Design
to him and said to her, "Go and see what [Black Jade ] is doing. If she
asks about me, just say that I am quite all her charms, he held her hand and
told her how much she resembled her mother, whom he once had loved. She
trembled-not with excitement, however, but with fear, for although he was not
her father, he was supposed to be her protector, not a suitor. Her attendants
were away and it was a beautiful night. Genji silently threw off his perfumed
robe and pulled her down beside him. She began to cry, and to resist. Always a
gentleman, Genji told her that he would respect her wishes, he would always
care for her, and she had nothing to fear. He then politely excused himself.
Several days later Genji was helping Tamakazura with her correspondence when he
read a love letter from his younger brother. Prince Hotaru, who numbered among
her suitors. In the letter, Hotaru berated Tamakazura for not letting him get
physically close enough to talk to her and tell her his feelings. Tamakazura
had not replied; unused to the manners of the court, she had felt shy and
intimidated. As if to help her, Genji got one of his servants to write to
Hotaru in her name. The letter, written on beautiful perfumed paper, warmly
invited the prince to visit her. Hotaru appeared at the appointed hour. He
smelled a beguiling incense, mysterious and seductive. (Mixed into this scent
was Genji's own perfume.) The prince felt a wave of excitement. Approaching the
screen behind which Tamakazura sat, he confessed his love for her. Without
making a sound, she retreated to another screen, farther away. Suddenly there
was a flash of light, as if a torch had flared up, and Hotaru saw her profile
behind the screen: she was more beautiful than he had imagined. Two things
delighted the prince: the sudden, mysterious flash of light, and the brief
glimpse of his beloved. Now he was truly in love. Hotaru began to court her
assiduously. Meanwhile, feeling reassured that Genji was no longer chasing her,
Tamakazura saw her protector more often. And now she could not help noticing
little details: Genji's robes seemed to glow, in pleasing and vibrant colors,
as if dyed by unworldly hands. Hotaru's robes seemed drab by comparison. And
the perfumes burned into Genji's garments, how intoxicating they were. No one
else bore such a scent. Hotaru's letters were polite and well written, but the
letters Genji sent her were on magnificent paper, perfumed and dyed, and they
quoted lines of poetry, always surprising yet always appropriate for the
occasion. Genji also grew and gathered flowers-wild carnations, for
instance-that he gave as gifts and that seemed to symbolize his unique charm.
One evening Genji proposed to teach Tamakazura how to play the koto. She was
delighted. She loved to read romance novels, and whenever Genji played the
koto, she felt as if she were transported into one of her books. No one played
the instrument better than Genji; she would be honored to leam from him. Now he
saw her often, and the method of his lessons was simple: she would choose a
song for him to play, and then would try to imitate him. After they played,
they would lie down side by side, their heads resting on the koto, staring up
at the moon. Genji would have torches set up in the garden, giving the view the
softest glow. The more Tamakazura saw of the court-of Prince Hotaru, the other
Pay Attention to Detail • 271 suitors, the emperor himself-themore she realized
that none could compare to Genji. He was supposed to be her protector, yes,
that was still true, but was it such a sin to fall in love with him? Confused,
she found herself giving in to the caresses and kisses that he began to
surprise her with, now that she was too weak to resist. Interpretation. Genji
is the protagonist in the eleventh-century novel The Tale of Genji, written by
Murasaki Shikibu, a woman of the Heian court. The character was most likely
inspired by the real-life seducer Fujiwara no Korechika. In his seduction of
Tamakazura, Genji's strategy was simple: he would make her realize indirectly
how charming and irresistible he was by surrounding her with unspoken details.
He also brought her in contact with his brother; comparison with this drab,
stiff figure would make Genji's superiority clear. The night Hotaru first
visited her, Genji set everything up, as if to support Hotaru's seducing-the
mysterious scent, then the flash of light by the screen. (The light came from a
novel effect: earlier in the evening, Genji had collected hundreds of fireflies
in a cloth bag. At the proper moment he let them all go at once.) But when
Tamakazura saw Genji encouraging Hotaru's pursuit of her, her defenses against
her protector relaxed, allowing her senses to be filled by this master of
seductive effects. Genji orchestrated every possible detail-the scented paper,
the colored robes, the lights in the garden, the wild carnations, the apt
poetry, the koto lessons which induced an irresistible feeling of harmony.
Tamakazura found herself dragged into a sensual whirlpool. Bypassing the
shyness and mistrust that words or actions would only have worsened, Genji
surrounded his ward with objects, sights, sounds, and scents that symbolized
the pleasure of his company far more than his actual physical presence would
have-in fact his presence could only have been threatening. He knew that a
young girl's senses are her most vulnerable point. The key to Genji's masterful
orchestration of detail was his attention to the target of his seduction. Like
Genji, you must attune your own senses to your targets, watching them
carefully, adapting to their moods. You sense when they are defensive and
retreat. You also sense when they are giving in, and move forward. In between,
the details you set up-gifts, entertainments, the clothes you wear, the flowers
you choose-are aimed precisely at their tastes and predilections. Genji knew he
was dealing with a young girl who loved romantic novels; his wild flowers, koto
playing, and poetry brought their world to life for her. Attend to your targets'
every move and desire, and reveal your attentiveness in the details and objects
you surround them with, filling their senses with the mood you need to inspire.
They can argue with your words, but not with the effect you have on their
senses. right now. " • "You'll have to think of a better excuse than
that," Bright Design said. "Isn't there anything that you can send or
want to borrow? I don't want to go there and feel like a fool without anything
to say. " • Pao-yu thought for a moment and then took two handkerchiefs
from under his pillow and gave them to the maid, saying, "Well then, tell
her that I sent you with these," • "What a strange present to
send" the maid smiled. "What does she want two old handkerchiefs for?
She will be angry again and say that you are trying to make fun of her." •
"Don't worry" Pao-yu assured her. "She will understand." •
Black Jade had already retired when Bright Design arrived at the Bamboo
Retreat. "What brought you at this hour?" Black Jade asked. •
"[Pao-yu] asked me to bring these handkerchiefs for [Black Jade]." •
For a moment Black Jade was at a loss to see why Pao-yu should send her such a
present at that particular moment. She said, "I suppose they must be
something unusual that somebody gave him. Tell him to keep them himself or give
them to someone who will appreciate them. I have no need of them." •
"They are nothing unusual," Bright Design said. "Just
twoordinaryhandkerchiefs that he happened to have around. " Black Jade was
even more puzzled, and then it suddenly dawned upon her: Pao-yu knew that she
would weep for him and so sent two handkerchiefs of his own. • "You can
leave them, then," she said to Bright Design, who in turn was272 surprised
that Black Jade did not take offense at what seemed to her a crude joke. • As
Black Jade thought over the significance of the handkerchiefs she was happy and
sad by turns: happy because Pao- yu read her innermost thoughts and sad because
she wondered if what was uppermost in her thoughts would ever befulfdled. Thinking
thus to herself of the future and of the past, she could notfall asleep.
Despite Purple Cuckoo's remonstrances, she had her lamp relit and began to
compose a series of quatrains, writing them directly on the handkerchiefs which
Pao-yu had sent. - TSAO HSUEH CHIN, DREAM OF THE RED CHAMBER , Therefore in my
view when the courtier wishes to declare his love he should do so by his
actions rather than by speech, for a man's feelings are sometimes more clearly
revealed by ... a gesture of respect or a certain shyness than by volumes of
words. CASTIGLIONE Keys to Seduction W hen we were children, our senses were
much more active. The colors of a new toy, or a spectacle such as a circus,
held us in thrall; a smell or a sound could fascinate us. In the games we
created, many of them reproducing something in the adult world on a smaller
scale, what pleasure we took in orchestrating every detail. We noticed
everything. As we grow older our senses get dulled. We no longer notice as
much, for we are constantly hurrying to get things done, to move on to the next
task. In seduction, you are always trying to bring the target back to the
golden moments of childhood. A child is less rational, more easily deceived. A
child is also more attuned to the pleasures of the senses. So when your targets
are with you, you must never give them the feeling they normally get in the
real world, where we are all rushed, ruthless, out for ourselves. You need to
deliberately slow things down, and return them to the simpler times of their
youth. The details that you orchestrate-colors, gifts, little ceremonies-are
aimed at their senses, at the childish delight we take in the immediate charms
of the natural world. Their senses filled with delightful things, they grow
less capable of reason and rationality. Pay attention to detail and you will
find yourself assuming a slower pace; your targets will not focus on what you
might be after (sexual favors, power, etc.) because you seem so
considerate,soattentive.In the childish realm of the senses in which you envelop
them, they get a clear sense that you are involving them in something distinct
from the real world-an essential ingredient of seduction. Remember: the more
you get people to focus on the little things, the less they will notice your
larger direction. The seduction will assume the slow, hypnotic pace of a
ritual, in which the details have a heightened importance and the moments are
full of ceremony. In eighth-century China, Emperor Ming Huang caught a glimpse
of a beautiful young woman, combing her hair beside an imperial pool. Her name
was Yang Kuei-fei, and even though she was the concubine of the emperor's son,
he had to have her for himself. Since he was emperor, nobody could stop him.
The emperor was a practical man-he had many concubines, and they all had their
charms, but he had never lost his head over a woman. Yang Kuei-fei, though, was
different. Her body exuded the most wonderful fragrance. She wore gowns made of
the sheerest silk gauze, each embroidered with different flowers, depending on the
season. In walking she seemed to float, her tiny steps invisible beneath her
gown. She Pay Attention to Detail• 273 danced to perfection, wrote songs in Ms
honor that she sang magmficently, had a way of looking at him that made Ms
blood boil with desire.She quickly became Ms favorite. Yang Kuei-fei drove the
emperor to distraction. He built palaces for her, spent all Ms time with her,
satisfied her every whim. Before long Ms kingdom was bankrupt and ruined. Yang
Kuei-fei was an artful seductress who had a devastating effect on all of the
men who crossed her path. There were so many ways her presence charmed-the
scents, the voice, the movements, the witty conversation, the artful glances,
the embroidered gowns. These pleasurable details turned a mighty king into a
distracted baby. Since time immemorial, women have known that within the most
apparently self-possessed man is an animal whom they can lead by filling Ms
senses with the proper physical lures. The key is to attack on as many fronts
as possible. Do not ignore your voice, your gestures, your walk, your clothes,
your glances. Some of the most alluring women in history have so distracted
their victims with sensual detail that the men fail to notice it is all an
illusion. From the 1940s on into the early 1960s, Pamela Churchill Harriman had
a series of affairs with some of the most prominent and wealthy men in the
world-Averill Harriman (whom years later she married), Gianni Agnelli (heir to
the Fiat fortune), Baron Elie de Rothschild. What attracted these men, and kept
them in tMall, was not her beauty or her lineage or her vivacious personality,
but her extraordinary attention to detail. It began with her attentive look as
she listened to your every word, soaking up your tastes. Once she found her way
into your home, she would fill it with your favorite flowers, get your chef to
cook that dish you had tasted only in the finest restaurants. You mentioned an
artist you liked? A few days later that artist would be attending one of your
parties. She found the perfect antiques for you, dressed in the way that most
pleased or excited you, and she did this without your saying a word-she spied,
gathered information from third parties, overheard you talking to someone else.
Harriman's attention to detail had an intoxicating effect on all the men in her
life. It had something in common with the pampering of a mother, there to bring
order and comfort into their lives, attending to their needs. Life is harsh and
competitive. Attending to detail in a way that is soothing to the other person
makes them dependent upon you. The key is probing their needs in a way that is
not too obvious, so that when you make precisely the right gesture, it seems
uncanny, as if you had read their mind. This is another way of returning your
targets to childhood, when all of their needs were met. In the eyes of women
all over the world, Rudolph Valentino reigned as the Great Lover through much
of the 1920s. The qualities behind Ms appeal certainly included Ms handsome,
almost pretty face, Ms dancing skills, the strangely exciting streak of cruelty
in Ms manner. But his perhaps most endearing trait was his time-consuming
approach to courtship. His films would show him seducing a woman slowly, with
careful details- sending her flowers (choosing the variety to match the mood he
wanted to 274 The Art of Seduction induce), taking her hand, lighting her
cigarette, escorting her to romantic places, leading her on the dance floor.
These were silent movies, and his audiences never got to hear him speak-it was
all in his gestures. Men came to hate him, for their wives and girlfriends now
expected the slow, careful Valentino treatment. Valentino had a feminine
streak; it was said that he wooed a woman the way another woman would. But
femininity need not figure in this approach to seduction. In the early 1770s,
Prince Gregory Potemkin began an affair with Empress Catherine the Great of
Russia that was to last many years. Potemkin was a manly man, and not at all
handsome. But he managed to win the empress's heart by the many little things
he did, and continued to do long after the affair had begun. He spoiled her
with wonderful gifts, never tired of writing her long letters, arranged for all
kinds of entertainments forher, composed songs to her beauty. Yet he would
appear before her barefoot, hair uncombed, clothes wrinkled. There was no kind
of fussiness in his attention, which, however, did make it clear he would go to
the ends of the earth for her. A woman's senses are more refined than a man's;
to a woman, Yang Kuei-fei's overt sensual appeal would seem too hurried and
direct. What that means, though, is that all the man really has to do is take
it slowly, making seduction a ritual full of all kinds of little things he has
to do for his target. If he takes his time, he will have her eating out of his
hand. Everything in seduction is a sign, and nothing more so than clothes. It
is not that you have to dress interestingly, elegantly, or provocatively, but
that you have to dress for your target-have to appeal to your target's tastes.
When Cleopatra was seducing Mark Antony, her dress was not brazenly sexual; she
dressed as a Greek goddess, knowing his weakness for such fantasy figures.
Madame de Pompadour, the mistress of King Louis XV, knew the king's weakness,
his chronic boredom; she constantly wore different clothes, changing not only
their color but their style, supplying the king with a constant feast for his
eyes. Pamela Harriman was subdued in the fashions she wore, befitting her role
as a high-society geisha and reflecting the sober tastes of the men she
seduced. Contrast works well here; at work or at home, you might dress
nonchalantly-Marilyn Monroe, for example, wore jeans and a T-shirt at home-but
when you are with the target you wear something elaborate, as if you were
putting on a costume. Your Cinderella transformation will stir excitement, and
the feeling that you have done somethingjust for the person you are with.
Whenever your attention is individualized (you would not dress like that for anyone
else), it is infinitely more seductive. In the 1870s, Queen Victoria found
herself wooed by Benjamin Disraeli, her own prime minister. Disraeli's words
were flattering and his manner insinuating; he also sent her flowers,
valentines, gifts-but not just any flowers or gifts, the kind that most men
would send. The flowers were primroses, symbols of their simple yet beautiful
friendship. From then on, whenever Victoria saw a primrose she thought of
Disraeli. Or he would Pay Attention to Detail • 275 write on a valentine that
he, "no longer in the sunset, but the twilight of his existence, must
encounter a life of anxiety and toil; but this, too, has its romance, when he
remembers that he labors for the most gracious of beings!" Or he might
send her a little box, with no inscription, but with a heart transfixed by an
arrow on one side and the word "Fideliter," or
"Faithfully,"onthe other. Victoria fell in love with Disraeli. A gift
has immense seductive power, but the object itself is less important than the
gesture, and the subtle thought or emotion that it communicates. Perhaps the
choice relates to something from the target's past, or symbolizes something
between you, or merely represents the lengths you will go to to please. It was
not the money Disraeli spent that impressed Victoria, but the time he took to
find the appropriate thing or make the appropriate gesture. Expensive gifts
have no sentiment attached; they may temporarily excite their recipient but
they are quickly forgotten, as a child forgets a new toy. The object that
reflects its giver's attentiveness has a lingering sentimental power, which
resurfaces every time its owner sees it. In 1919, the Italian writer and war
hero Gabriele D'Annunzio managed to put together a band of followers and take
over the town of Fiume, on the Adriatic coast (now part of Slovenia). They
established their own government there, which lasted for over a year.
D'Annunzio initiated a series of public spectacles that were to be immensely
influential on politicians elsewhere. He would address the public from a
balcony overlooking the town's main square, which would be full of colorful
banners, flags, pagan religious symbols, and, at night, torches. The speeches
would be followed by processions. Although D'Annunzio was not at all a Fascist,
what he did in Fiume crucially affected Benito Mussolini, who borrowed his
Roman salutes, his use of symbols, his mode of public address. Spectacles like
these have been used since then by governments everywhere, even democratic
ones. Their overall impression may be grand, but it is the orchestrated details
that make them work-the number of senses they appeal to, the variety of
emotions they stir. You are aiming to distract people, and nothing is more
distracting than a wealth of detail-fireworks, flags, music, uniforms, marching
soldiers, the feel of the crowd packed together. It becomes difficult to think
straight, particularly if the symbols and details stir up patriotic emotions.
Finally, words are important in seduction, and have a great deal of power to
confuse, distract, and boost the vanity of the target. But what is most
seductive in the long run is what you do not say, what you communicate
indirectly. Words come easily, and people distrust them. Anyone can say the
right words; and once they are said, nothing is binding, and they may even be
forgotten altogether. The gesture, the thoughtful gift, the little details seem
much more real and substantial. They are also much more charming than lofty
words about love, precisely because they speak for themselves and let the
seduced read into them more than is there. Never tell someone what you are
feeling; let them guess it in your looks and gestures. That is the more
convincing language. 276 Symbol: The Banquet. A feast has been prepared in your
honor. Everything has been elaborately coordinated-the flowers, the
decorations, the selection of guests, the dancers, the music, the five-course
meal, the endlessly flowing wine. The Banquet loosens your tongue, and also
your inhibitions. Reversal T here is no reversal. Details are essential to any
successful seduction, and cannot be ignored. 12 Poeticize Your Presence
Important things happen when your targets are alone: the slightestfeeling of
relief that you are not there, and it is all over. Familiarity and overexposure
will cause this reaction. Remain elusive, then, so that when you are away, they
will yearn to see you again, and will associate you only with pleasant
thoughts. Occupy their minds by alternating an exciting presence with a cool
distance, exuberant moments followed by calculated absences. Associate yourself
with poetic images and objects, so that when they think ofyou, they begin to
see you through an idealized halo. The more you figure in their minds, the more
they will envelop you in seductive fantasies. Feed these fantasies by subtle
inconsistencies and changes inyour behavior. Poetic Presence/Absence I n 1943,
the Argentine military overthrew the government. A popular forty-eight-year old
colonel, Juan Peron, was named secretary of labor and social affairs. Peron was
a widow who had a fondness for young girls; at the time of his appointment he
was involved with a teenager whom he introduced to one and all as his daughter.
One evening in January of 1944, Peron was seated among the other military
leaders in a Buenos Aires stadium, attending an artists' festival. It was late
and there were some empty seats around him; out of nowhere two beautiful young
actresses asked his permission to sit down. Were they joking? He would be
delighted. He recognized one of the actresses-it was Eva Duarte, a star of
radio soap operas whose photograph was often on the covers of the tabloids. The
other actress was younger and prettier, but Peron could not take his eyes off
Eva, who was talking to another colonel. She was really not his type at all.
She was twenty-four, far too old for his taste; she was dressed rather
garishly; and there was something a little icy in her manner. But she looked at
him occasionally, and her glance excited him. He looked away for a moment, and
the next thing he knew she had changed seats and was sitting next to him. They
started to talk. She hung on his every word. Yes, everything he said was
precisely how she felt-the poor, the workers, they were the future of
Argentina. She had known poverty herself. There were almost tears in her eyes
when she said, at the end of the conversation, "Thank you for
existing." In the next few days, Eva managed to get rid of Peron's
"daughter" and establish herself in his apartment. Everywhere he
turned, there she was, fixing him meals, caring for him when he was ill,
advising him on politics. Why did he let her stay? Usually he would have a
fling with a superficial young girl, then get rid of her when she seemed to be
sticking around too much. But there was nothing superficial about Eva. As time
went by he found himself getting addicted to the feeling she gave him. She was
intensely loyal, mirroring his every idea, puffing him up endlessly. He felt
more masculine in her presence, that was it, and more powerful-she believed he
would make the country's ideal leader, and her belief affected him. She was
like the women in the tango ballads he loved so much-the suffering women of the
streets who became saintly mother figures and looked after their men. Peron saw
her every day, but he never felt he fully knew her; one day her comments were a
little obscene, the next she was He who does not know how to encircle a girl so
that she loses sight of everything he does not want her to see, he who does not
know how to poetize himself into a girl so that it isfrom her that everything
proceeds as he wants it-he is and remains a bungler. To poetize oneself into a
girl is an art. KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY. What else? If she's out,
reclining in her litter, \ Make your approach discreet, \ And-just to fox the
sharp ears of those around you - \ Cleverly riddle each phrase \ With ambiguous
subtleties. If she's taking a leisurely \ Stroll down the colonnade, then you
stroll there too - \ Vary your pace to hers, march ahead, drop behind her, \
Dawdling and brisk by turns. Be bold, \ Dodge in round the columns between you,
brush your person \ Lingeringly past hers. You must never fail \ 279 280 To
attend the theater when she does, gaze at her beauty - \ From the shoulders up
she's time \ Most delectably spent, a feast for adoring glances, \ For the
eloquence of eyebrows, the speaking sign. \ Applaud when some male dancer
struts on as the heroine, \ Cheer for each lover's role. \ When she leaves,
leave too-but sit there as long as she does: \ Waste time at your mistress's
whim. Get her accustomed to you; \ Habit's the key, spare no pains till that's
achieved. \ Let her always see you around, always hear you talking, \ Showher
your face night and day. \ When you're confident you'll be missed, when your
absence \ Seems sure to cause her regret, \ Then give her some respite: a field
improves when fallow, \ Parched soil soaks up the rain. \ Demophoon 's presence
gave Phyllis no more than mild excitement; \ It was his sailing caused arson in
her heart. \ Penelope was racked by crafty Ulysses's absence, \ Protesilaus,
abroad, made Laodameia burn. \ Short partings do best, though: time wears out
affections, \ The absent lovefades, a new one takes its place. \ With Menelaus
away, Helen's disinclination for sleeping \ Alone led her into her guest's \
Warm bed at night. Were you crazy, Menelaus? - OVID, THE ART OF LOVE.
Concerning the Birth of Love • Here is what happens in the soul: • 1.
Admiration. • 2. You think, "Mow delightful it the perfect lady. He had
one worry: she was angling to get married, and he could never marry her-she was
an actress with a dubious past. The other colonels were already scandalized by
his involvement with her. Nevertheless, the affair went on. In 1945, Peron was
dismissed from his post and jailed. The colonels feared his growing popularity
and distrusted the power of his mistress, who seemed to have total influence
over him. It was the first time in almost two years that he was truly alone,
and truly separated from Eva. Suddenly he felt new emotions sweeping over him:
he pinned her photographs all over the wall. Outside, massive strikes were
being organized to protest his imprisonment, but all he could think about was
Eva. She was a saint, a woman of destiny, a heroine. He wrote to her, "It
is only being apart from loved ones that we can measure our affection. From the
day I left you ... I have not been able to calm my sad heart. . . . My immense
solitude is full of your memory." Now he promised to marry her. The strikes
grew in intensity. After eight days, Peron was released from prison; he
promptly married Eva. A few months later he was elected president. As first
lady, Eva attended state functions in her somewhat gaudy dresses andjewelry;
she was seen as a former actress with a large wardrobe. Then, in 1947, she left
for a tour of Europe, and Argentines followed her every move-the ecstatic
crowds that greeted her in Spain, her audience with the pope-and in her absence
their opinion of her changed. How well she represented the Argentine spirit,
its noble simplicity, its flair for drama. When she returned a few weeks later,
they overwhelmed her with attention. Eva too had changed during her trip to
Europe: now her dyed blond hair was pulled into a severe chignon, and she wore
tailored suits. It was a serious look, befitting a woman who was to become the
savior of the poor. Soon her image could be seen everywhere-her initials on the
walls, the sheets, the towels of the hospitals for the poor; her profile on the
jerseys of a soccer team from the poorest part of Argentina, whose club she
sponsored; her giant smiling face covering the sides of buildings. Since
finding out anything personal about her had become impossible, all kinds of
elaborate fantasies began to spring up about her. And when cancer cut her life
short, in 1952, at the age of thirty-three (the age of Christ when he died),
the country went into mourning. Millions filed past her embalmed body. She was
no longer a radio actress, a wife, a first lady, but Evita, a saint.
Interpretation. Eva Duarte was an illegitimate child who had grown up in
poverty, escaped to Buenos Aires to become an actress, and been forced to do
many tawdry things to survive and get ahead in the theater world. Her dream was
to escape all of the constraints on her future, for she was intensely
ambitious. Peron was the perfect victim. He imagined himself a great leader,
but the reality was that he was fast becoming a lecherous old man who was too
weak to raise himself up. Eva injected poetry into his Poeticize Your Presence
• 281 life. Her language was florid and theatrical; she surrounded him with
attention, indeed to the point of suffocation, but a woman's dutiful service to
a great man was a classic image, and was celebrated in innumerable tango
ballads. Yet she managed to remain elusive, mysterious, like a movie star you
see all the time on the screen but never really know. And when Peron was
finally alone, in prison, these poetic images and associations burst forth in
his mind. He idealized her madly; as far as he was concerned, she was no longer
an actress with a tawdry past. She seduced an entire nation the same way. The
secret was her dramatic poetic presence, combined with a touch of elusive
distance; over time, you would see whatever you wanted to in her. To this day
people fantasize about what Eva was really like. Familiarity destroys
seduction. This rarely happens early on; there is so much to leam about a new
person. But a midpoint may arrive when the target has begun to idealize and fantasize
about you, only to discover that you are not what he or she thought. It is not
a question of being seen too often, of being too available, as some imagine. In
fact, if your targets see you too rarely, you give them nothing to feed on, and
their attention may be caught by someone else; you have to occupy their mind.
It is more a matter of being too consistent, too obvious, too human and real.
Your targets cannot idealize you if they know too much about you, if they start
to see you as all too human. Not only must you maintain a degree of distance,
but there must be something fantastical and bewitching about you, sparking all
kinds of delightful possibilities in their mind. The possibility Eva held out
was the possibility that she was what in Argentine culture was considered the
ideal woman-devoted, motherly, saintly-but there are any number of poetic
ideals you can try to embody. Chivalry, adventure, romance, and so on, are just
as potent, and if you have a whiff of them about you, you can breathe enough
poetry into the air to fill people's minds with fantasies and dreams. At all
costs, you must embody something, even if it is roguery and evil. Anything to
avoid the taint of familiarity and commonness. What I need is a woman who is
something, anything; either very beautiful or very kind or in the last resort
very wicked; very witty or very stupid, but something. -ALFRED DE MUSSET Keys
to Seduction W e all have a self-image that is more flattering than the truth;
we think of ourselves as more generous, selfless, honest, kindly, intelligent,
or good-looking than in fact we are. It is extremely difficult for us to be
honest with ourselves about our own limitations; we have a desperate need to
idealize ourselves. As the writer Angela Carter remarks, we would rather align
ourselves with angels than with the higher primates from which we are actually
descended. would be to kiss her, to be kissed by her," and so on. .Hope.
You observe her perfections, and it is at this moment that a woman really ought
to surrender, for the utmost physical pleasure. Even the most reserved women
blush to the whites of their eyes at this moment of hope. The passion is so
strong, and the pleasure so sharp, that they betray themselves unmistakably. •
4. Love is born. To love is to enjoy seeing, touching, and sensing with all the
senses, as closely as possible, a lovable object which loves in return. The
first crystallization begins. If you are sure that a woman loves you, it is a
pleasure to endow her with a thousand perfections and to count your blessings
with infinite satisfaction. In the end you overrate wildly, and regard her as
something fallen from Heaven, unknown as yet, but certain to be yours. • Leave
a lover with his thoughts for twenty four hours, and this is what will happen:
• At the salt mines of Salzburg, they throw a leafless wintry bough into one of
the abandoned workings. Two or three months later they haul it out covered with
a shining deposit of crystals. The smallest twig, no bigger than a tom-tit's
claw, is studded with a galaxy of scintillating diamonds. The original branch
is no longer recognizable. • What I have called crystallization is a mental
process which draws from everything that happens new proofs of the perfection
of the loved one. . . . • A man in love sees every perfection in the object of
his love, but his attention is liable to 282 wander after a time because one
gets tired of anything uniform, even perfect happiness. • This is what happens
next to fix the attention: Doubt creeps in. . . . He is met indifference,
coldness, or even anger if he appears confident. . . . The lover begins to be
less sure the good fortune he was grounds for hope to a critical examination. •
He to recoup by indulging in other pleasures but finds them inane. He is seized
the dread of a frightful calamity and now concentrates fully. Thus : The second
, which deposits diamond layers of that "she loves me." • Every few
minutes the night which follows the birth of doubt, the lover has a moment of
dreadful misgiving, and then reassures himself "she loves me"; and
crystallization begins to reveal new charms. Then once again the haggard eye of
doubt pierces him and he This need to idealize extends to our romantic
entanglements, because of ourselves. The choice we make in deciding to become
involved with another person reveals something important and intimate about us:
we seeing ourselves as having fallen for someone whoischeapor tacky or
tasteless, because it reflects badly on who we are. Furthermore, we are often
likely to fall for someone who resembles us in some way. Should that person be
deficient, or worst of all ordinary, then there is something deficient and
ordinary about us. No, at all costs the loved one must be overvalued and
idealized, at least for the sake of our own self-esteem. Besides, in a world
that is harsh and full of disappointment, it is a great pleasure to be able to
fantasize about a person you are involved with. This makes the seducer's task
easy: people are dying to be given the chance to fantasize about you. Do not
spoil this golden opportunity by overexposing yourself, or becoming so familiar
and banal that the target sees you exactly as you are. You do not have to be an
angel, or a paragon of virtue-that would be quite boring. You can be dangerous,
naughty, even somewhat vulgar, depending on the tastes of your victim. But
never be oror limited. In poetry (as opposed to reality), anything is possible.
Soon after we fall under a person's spell, we form an image in our minds of who
they are and what pleasures they might offer. Thinking of them when we are
alone, we tend to make this image more and more idealized. The novelist
Stendhal, in his book On Love, calls this phenomenon
"crystallization," telling the story of how, in Salzburg,Austria,
they used to throw a leafless branch into the abandoned depths of a salt mine
in the middle of winter. When the branch was pulled out months later, it would
be covered with spectacular crystals. That is what happens to a loved one in
minds. stops transfixed. He forgets to draw breath and mutters, "But does
she love me?" Torn between doubt and delight, the poor lover convinces
himself that she could give him such pleasure as he could find nowhere else on
earth. -STENDHAL, LOVE, Falling in love automatically tends toward madness.
Left to itself it goes to utter extremes. This is well known by the
"conquistadors " of both sexes. Once a woman's According to Stendhal,
though, there are two crystallizations. The first happens when we first meet
the person. The second and more important one happens later, when a bit of
doubt creeps in-you desire the other person, but they elude you, you are not
sure they are yours. This bit of doubt is critical-it makes your imagination
work double, deepens the poeticizing process. In the seventeenth century, the
great rake the Due de Lauzun pulled off one of the most spectacular seductions
in history-that of the Mademoiselle, the cousin of King Louis XTV, and the
wealthiest and most powerful woman in France. He tickled her imagination with a
few brief encounters at the court, letting her catch glimpses of his wit, his
audacity, his cool manner. She would begin to think of him when she was alone.
Next she started to bump into him more often at court, and they would have
little conversations or walks. When these meetings were over, she would be left
with a doubt: is he or is he not interested in me? This made her want to see
him more, in order to allay her doubts. She began to idealize him all out of
proportion to the reality, for the duke was an incorrigible scoundrel.
Remember: if you are easily had, you cannot be worth that much. It is Poeticize
Your Presence • 283 hard to wax poetic about a person who comes so cheaply. If,
after the initial interest, you make it clear that you cannot be taken for
granted, if you stir a bit of doubt, the target will imagine there is something
special, lofty, and unattainable about you. Your image will crystallize in the
other person's mind. Cleopatra knew that she was really no different from any
other woman, and in fact her face was not particularly beautiful. But she knew
that men have a tendency to overvalue a woman. All that is required is to hint
that there is something different about you, to make them associate you with
something grand or poetic. She made Caesar aware of her connection to the great
kings and queens of Egypt's past; with Antony, she created the fantasy that she
was descended from Aphrodite herself. These men were cavorting not just with a
strong-willed woman but a kind of goddess. Such associations might be difficult
to pull off today, but people still get deep pleasure from associating others
with some kind of childhood fantasy figure. John F. Kennedy presented himself
as a figure of chivalry-noble, brave, charming. Pablo Picasso was not just a
great painter with a thirst for young girls, he was the Minotaur of Greek
legend, or the devilish trickster figure that is so seductive to women. These
associations should not be made too early; they are only powerful once the
target has begun to fall under your spell, and is vulnerable to suggestion. A
man who had just met Cleopatra would have found the Aphrodite association
ludicrous. But a person who is falling in love will believe almost anything.
The trick is to associate your image with something mythic, through the clothes
you wear, the things you say, the places you go. In Marcel Proust's novel
Remembrance of Things Past, the character Swann finds himself gradually seduced
by a woman who is not really his type. He is an aesthete, and loves the finer
things in life. She is of a lower class, less refined, even a little tasteless.
What poeticizes her in his mind is a series of exuberant moments they share
together, moments that from then on he associates with her. One of these is a
concert in a salon that they attend, in which he is intoxicated by a little
melody in a sonata. Whenever he thinks of her, he remembers this little phrase.
Little gifts she has given him, objects she has touched or handled, begin to
assume a life of their own. Any kind of heightened experience, artistic or
spiritual, lingers in the mind much longer than normal experience. You must
find a way to share such moments with your targets-a concert, a play, a
spiritual encounter, whatever it takes-so that they associate something
elevated with you. Shared moments of exuberance have immense seductive pull.
Also, any kind of object can be imbued with poetic resonance and sentimental
associations, as discussed in the last chapter. The gifts you give and other
objects can become imbued with your presence; if they are associated with
pleasant memories, the sight of them keeps you in mind and accelerates the
poeti- cization process. Although it is said that absence makes the heart grow
fonder, an absence too early will prove deadly to the crystallization process.
Like Eva attention is fixed upon a man, it is very easy for him to dominate her
thoughts completely. A simple game of blowing hot and cold, of solicitousness
and disdain, of presence and absence isallthatisrequired. The rhythm of that
techniqueacts upon a woman's attention like a pneumatic machine and ends by
emptying her of all the rest of the world. How well our people put it: "to
suck one's senses"! In fact: one is absorbed-absorbed by an object! Most
"love affairs" are reduced to this mechanical play of the beloved
upon the lover's attention. • The only thing that can save a lover is a violent
shock from the outside, a treatment which is forced upon him. Many think that
absence and long trips are a good cure for lovers. Observe that these are cures
for one's attention. Distance from the beloved starves our attention toward
him; it prevents anything further from rekindling the attention. Journeys, by
physically obliging us to come out of ourselves and resolve hundreds of little
problems, by uprooting us from our habitual setting and forcing hundreds of
unexpected objects upon us, succeed in breaking down the maniac's haven and
opening channels in his sealed consciousness, through which fresh air and
normal perspective enter. - JOS6 ORTEGA Y GASSET, ON LOVE: ASPECTS OF A SINGLE
THEME, Excessive familiarity can destroy
crystallization. A charming girl of sixteen was becoming too fond of ahandsome
young man of the same age, who used to make a practice of passing beneath her
window every evening at nightfall. Her mother invited him to Peron, you must
surround your targets with focused attention, so that in those critical moments
when they are alone, their mind is spinning with a kind of afterglow. Do
everything you can to keep the target thinking about you. Letters, mementos,
gifts, unexpected meetings-all these give you an omnipresence. Everything must
remind them of you. Finally, if your targets should see you as elevated and
poetic, there is much to be gained by making them feel elevated and poeticized
in their turn. The French writer Chateaubriand would make a woman feel like a
spend a week with them in the country. It was a bold remedy, I admit, but the
girl was of a romantic disposition, and the young man a trifle dull; within
three days she despised him. -STENDHAL, LOVE, goddess, she had such a powerful
effect on him. He would send her poems that she supposedly had inspired. To
make Queen Victoria feel as if she were both a seductive woman and a great
leader, Benjamin Disraeli would compare her to mythological figures and great
predecessors, such as Queen Elizabeth I. By idealizing your targets this way,
you will make them idealize you in return, since you must be equally great to
be able to appreciate and see all of their fine qualities. They will also grow
addicted to the elevatedfeeling you give them. Symbol: The Halo.Slowly, when
the target is alone, he or she begins to imagine a kind of faint glow around
your head, formed by all of the possible pleasures you might offer, the
radiance of your charged presence, your noble qualities. The Halo separates
youfrom other people. Do not make it disappear by becoming familiar and
ordinary. Reversal I t might seem that the reverse tactic would be to reveal
everything about yourself, to be completely honest about your faults and
virtues. This kind of sincerity was a quality Lord Byron had-he almost got a
thrill out of disclosing all of his nasty, ugly qualities, even going so far,
later on in his life, as to tell people about his incestuous involvements with
his half sister. This kind of dangerous intimacy can be immensely seductive.
The target will poeticize your vices, and your honesty about them; they will
start to see more than is there. In other words, the idealization process is
unavoidable. The only thing that cannot be idealized is mediocrity, but there
is nothing seductive about mediocrity. There is no possible way to seduce
without creating some kind of fantasy and poeticization. 13 Disarm Through
Strategic Weakness and Vulnerability Too much maneuvering on your part may
raisesuspicion. The best way to cover your tracks is to make the other person
feel superior and stronger. If you seem to be weak, vulnerable, enthralled by
the other person, and unable to control yourself, you will make your actions look
more natural, less calculated. Physical weakness - tears, bashfulness,
paleness-will help create the effect, To further win trust, exchange honesty
for virtue: establish your "sincerity" by confessing some sin on your
part-it doesn't have to be real. Sincerity is more important than goodness.
Play the victim, then transform your target's sympathy into love. The Victim
Strategy T hat sweltering August in the 1770s when the Presidente de Tourvel
was visiting the chateau of her old friend Madame de Rosemonde, leaving her
husband at home, she was expecting to be enjoying the peace and quiet of
country life more or less on her own. But she loved the simple pleasures, and
soon her daily life at the chateau assumed a comfortable pattern-daily Mass,
walks in the country, charitable work in the neighboring villages, card games
in the evening. When Madame de Rosemonde's nephew arrived for a visit, then,
the Presidente felt uncomfortable-but also curious. The nephew, the Vicomte de
Valmont, was the most notorious libertine in Paris. He was certainly handsome,
but he was not what she had expected: he seemedsad, somewhat downtrodden, and
strangest of all, he paid hardly any attention to her. The Presidente was no
coquette; she dressed simply, ignored fashions, and loved her husband. Still,
she was young and beautiful, and was used to fending off men's attentions. In
the back of her mind, she was slightly perturbed that he took so little notice
of her. Then, at Mass one day, she caught a glimpse of Valmont apparently lost
in prayer. The idea dawned on her that he was in the midst of a period of
soul-searching. As soon as word had leaked out that Valmont was at the chateau,
the Presidente had received a letter from a friend warning her against this
dangerous man. But she thought of herself as the last woman in the world to be
vulnerable to him. Besides, he seemed on the verge of repenting his evil past;
perhaps she could help move him in that direction. What a wonderful victory
that would be for God. And so the Presidente took note of Val- mont's comings
and goings, trying to understand what was happening in his head. It was
strange, for instance, that he would often leave in the morning to go hunting,
yet would never return with any game. One day, she decided to have her servant
do a little harmless spying, and she was amazed and delighted to learn that
Valmont had not gone hunting at all; he had visited a local village, where he
had doled out money to a poor family about to be evicted from their home. Yes,
she was right, his passionate soul was moving from sensuality to virtue. How
happy that made her feel. That evening, Valmont and the Presidente found
themselves alone for the first time, and Valmont suddenly burst out with a
startling confession. He was head-over-heels in love with the Presidente, and
with a love he had The weak ones do have a power over us. The clear, forceful
ones I can do without. I am weak and indecisive by nature myself and a woman
who is quiet and withdrawn and follows the wishes of a man even to the point of
letting herself be used has much the greater appeal. A man can shape and mold
her as he wishes, and becomes fonder of her all the while. -MURASAKI SHIKIBU,
THE TALE OF GENJI. Hera, daughter of Cronus and Rhea, having been born on the
island of Samos or, some say, at Argos, was brought up in Arcadia by Temenus,
sou of Pelasgus. The Seasons were her nurses. After banishing theirfather
Cronus, Hera's twin brother Zeus sought her out at Cnossus in Crete or, some
say, on Mount Thornax (now called Cuckoo Mountain) in Argolis, where he courted
her, at first unsuccessfully. She took pity on him only when he adopted the 287
288 disguise of a bedraggled cuckoo and tenderly warmed him in her bosom. There
he at once resumed his true shape and ravished her, so that she was shamed into
marrying him. -ROBERT GRAVES, THE GREEK MYTHS In a strategy (?) of seduction
one draws the other into one's area of weakness, which is also his or her area
of weakness. A calculated weakness, an incalculable weakness: one challenges the
other to be taken i n . . . . • To seduce is to appear weak. To seduce is to
render weak. We seduce with our weakness, never with strong signs or powers. In
seduction we enact this weakness, and this is what gives seduction its
strength. • We seduce with our death, our vulnerability, and with the void that
haunts us. The secret is to know how to play with death in the absence of a
gaze or gesture, in the absence of knowledge or meaning. • Psychoanalysis tells
us to assume our fragility and passivity, but in almost religious terms, turns
them into aform of resignation and acceptance in order to promote a well-
tempered psychic equilibrium. Seduction, by contrast, plays trumph- antty with
weakness, making a game of it, with its own rules. -JEAN BAUDRILLARD, SEDUCTION
never experienced before: her virtue, her goodness, her beauty, her kind ways
had completely overwhelmed him. His generosity to the poor that afternoon had
been for her sake-perhaps inspired by her, perhaps something more sinister: it
had been to impress her. He would never have confessed to this, but finding
himself alone with her, he could not control his emotions. Then he got down on
his knees and begged for her to help him, to guide him in his misery. The
Presidente was caught off guard, and began to cry. Intensely embarrassed, she
ran from the room, and for the next few days pretended to be ill. She did not
know how to react to the letters Valmont now began to send her, begging her to
forgive him. He praised her beautiful face and her beautiful soul, and claimed
she had made him rethink his whole life. These emotional letters produced
disturbing emotions, and Tourvel prided herself on her calmness and prudence.
She knew she should insist that he leave the chateau, and wrote him to that
effect; he reluctantly agreed, but on one condition-that she allow him to write
to her from Paris. She consented, as long as the letters were not offensive.
When he told Madame de Rose- monde that he was leaving, the Presidente felt a
pang of guilt: his hostess and aunt would miss him, and he looked so pale. He
was obviously suffering. Now the letters from Valmont began to arrive, and
Tourvel soon regretted allowing him this liberty. He ignored her request that
heavoid the subject of love-indeed he vowed to love her forever. He rebuked her
for her coldness and insensitivity. He explained his bad path in life-it was
not his fault, he had had no direction, had been led astray by others. Without
her help he would fall back into that world. Do not be cruel, he said, you are
the one who seduced me. I am your slave, the victim of your charms and
goodness; since you are strong, and do not feel as I do, you have nothing to
fear. Indeed the Presidente de Tourvel came to pity Valmont-he seemed so weak,
so out of control. How could she help him? And why was she even thinking of
him, which she now did more and more? She was a happily married woman. No, she
must at least put an end to this tiresome correspondence. No more talk of love,
she wrote, or she would not reply. His letters stopped coming. She felt relief.
Finally some peace and quiet. One evening, however, as she was seated at the
dinner table, she suddenly heard Valmont's voice from behind her, addressing
Madame de Rose- monde. On the spur of the moment, he said, he had decided to
return for a short visit. She felt a shiver up and down her spine, her face
flushed; he approached and sat down beside her. He looked at her, she looked
away, and soon made an excuse to leave the table and go up to her room. But she
could not completely avoid him over the next few days, and she saw that he
seemed paler than ever. He was polite, and a whole day might pass without her
seeing him, but these brief absences had a paradoxical effect: now Tourvel
realized what had happened. She missed him, she wanted to see him. This paragon
of virtue and goodness had somehow fallen in love with an incorrigible rake.
Disgusted with herself and what she had allowed to Disarm Through Strategic
Weakness and Vulnerability • 289 happen, she left the chateau in the middle of
the night, without telling anyone, and headed for Paris, where she planned
somehow to repent this awful sin. Interpretation. The character of Valmont in
Choderlos de Laclos's epistolary novel Dangerous Liaisons is based on several
of the great real-life libertines of eighteenth-century France. Everything
Valmont does is calculated for effect-the ambiguous actions that make Tourvel
curious about him, the act of charity in the village (he knows he is being
followed), the return visit to the chateau, the paleness of his face (he is
having an affair with a girl at the chateau, and their all-night carousals give
him a wasted look). Most devastating of all is his positioning of himself as
the weak one, the seduced, the victim. How can the Presidente imagine he is
manipulating her when everything suggests he is simplyoverwhelmed by her
beauty, whether physical or spiritual? He cannot be a deceiver when he
repeatedly makes a point of confessing the "truth" about himself: he
admits that his charity was questionably motivated, he explains why he has gone
astray, he lets her in on his emotions. (All of this "honesty," of
course, is calculated.) In essence he is like a woman, or at least like a woman
of those times- emotional, unable to control himself, moody, insecure. She is
the one who is cold and cruel, like a man. In positioning himself as Tourvel's
victim, Valmont can not only disguise his manipulations but elicit pity and
concern. Playing the victim, he can stir up the tender emotions produced by a sick
child or a wounded animal. And these emotions are easily channeled into love-as
the Presidente discovers to her dismay. Seduction is a game of reducing
suspicion and resistance. The cleverest way to do this is to make the other
person feel stronger, more in control of things. Suspicion usually comes out of
insecurity; if your targets feel superior and secure in your presence, they are
unlikely to doubt your motives. You are too weak, too emotional, to be up to
something. Take this game as far as it will go. Flaunt your emotions and how
deeply they have affected you. Making people feel the power they have over you
is immensely flattering to them. Confess to something bad, or even to something
bad that you did, or contemplated doing, to them. Honesty is more important
than virtue, and one honest gesture will blind them to many deceitful acts.
Create an impression of weakness-physical, mental, emotional. Strength and
confidence can be frightening. Make your weakness a comfort, and play the
victim-of their power over you, of circumstances, of life in general. This is
the best way to cover your tracks. You know, a man ain't worth a damn if he
can't cry at the right time. -LYNDON BAINES JOHNSON The old American proverb
says if you want to con someone, you must first get him to trust you, or at
least feel superior to you (these two ideas are related), and get him to let
down his guard. The proverb explains a great deal about television commercials.
If we assume that people are not stupid, they must react to TV commercials with
a feeling of superiority that permits them to believe they are in control. As
long as this illusion of volition persists, they would consciously have nothing
to fear from the commercials. People are prone to trust anything over which
they believe they have control. ..." TV commercials appear foolish,
clumsy, and ineffectual on purpose. They are made to appear this way at the
conscious level in order to be consciously ridiculed and rejected. . . . Most
ad men will confirm that over the years the seemingly worst commercials have
sold the best. An effective TV commercial is purposefully designed to insult
the viewer's conscious intelligence, thereby penetrating his defenses. -WILSON
BRYAN KEY, SUBLIMINAL SEDUCTION It takes great art to use bashfulness, but one
does achieve a great deal with it. How often I have used bashfulness to trick a
little miss! Ordinarily, young girls speak very harshly about bashful men, but
secretly they like them. A little bashfulness flatters a teenage girl's vanity,
makes her feel superior; it is her 290 earnest money. When they are lulled to
sleep, then at the very time they believe you are about to perish from
bashfulness, you show them that you are so far from it that you are quite
self-reliant. Bashfulness makes a man lose his masculine significance, and
therefore it is a relatively good means for neutralizing the sex relation.
-S0REN KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY. Yet anotherform of Charity is there,
which is oft times practised towards poor prisoners who are shut up in dungeons
and robbed of all enjoyments with women. On such do the gaolers' wives and
women that have charge over them, or chatelaines who have prisoners of war in
their Castle, take pity and give them share of their love out of very charity
and mercifulness. . . . • Thus do these gaolers' wives, noble chatelaines and
others, treat their prisoners, the which, captive and unhappy though they be,
yet cease not for that to feel the prickings of the flesh, as much as ever they
did in their best days. ...• To confirm what I say, I will instance a tale that
Captain Beaulieu, Captain of the King's Galleys, of whom I have before spoke
once and again, did tell me. He was in the service of the late Grand Prior of
France, a member of the house of Lorraine, who was much attached to him. Going
one time to take his patron on board at Malta in a Keys to Seduction W e all
have weaknesses, vulnerabilities, frailnesses in our mental makeup. Perhaps we
are shy or oversensitive, or need attention- whatever the weakness is, it is
something we cannot control. We may try to compensate for it, or to hide it,
but this is often a mistake: people sense something inauthentic or unnatural.
Remember: what is natural to your character is inherently seductive. A person's
vulnerability, what they seem to be unable to control, is often what is most
seductive about them. People who display no weaknesses, on the other hand,
often elicit envy, fear, and anger-we want to sabotage themjust to bring them
down.Do not struggle against your vulnerabilities, or try to repressthem,butput
them into play. Learn to transform them into power. The game is subtle: if you
wallow in your weakness, overplay your hand, you will be seen as angling for
sympathy, or, worse, as pathetic. No, what works best is to allow people an
occasional glimpse into the soft, frail side of your character, and usually
only after they have known you for a while. That glimpse will humanize you,
lowering their suspicions, and preparing the ground for a deeper attachment.
Normally strong and in control, at moments you let go, give in to your
weakness, let them see it. Valmont used his weakness this way. He had lost his
innocence long ago, and yet, somewhere inside, he regretted it. He was
vulnerable to someone truly innocent. His seduction of the Presidente was
successful because it was not totally an act; there was a genuine weakness on
his part, which even allowed him to cry at times. He let the Presidente see
this side to him at key moments, in order to disarm her. Like Valmont, you can
be acting and sincere at the same time. Suppose you are genuinely shy-at
certain moments, give your shyness a little weight, lay it on a little thick.
It should be easy for you to embellish a quality you already have. After Lord
Byron published his first major poem, in 1812, he became an instant celebrity.
Beyond being a talented writer, he was so handsome, even pretty, and he was as
brooding and enigmatic as the characters he wrote about. Women went wild over
Lord Byron. He had an infamous "underlook," slightly lowering his
head and glancing upward at a woman, making her tremble. But Byron had other
qualities: when you first met him, you could not help noticing his fidgety
movements, his ill-fitting clothes, his strange shyness, and his noticeable
limp. This infamous man, who scorned all conventions and seemed so dangerous,
was personally insecure and vulnerable. In Byron's poem Don Juan, the hero is
less a seducer of women than a man constantly pursued by them. The poem was
autobiographical; women wanted to take care of this somewhat fragile man, who
seemed to have little control over his emotions. More than a century later,
John F. Kennedy, as a boy, became obsessed with Byron, the man he most wanted
to emulate. He even tried to borrow Byron's "underlook." Kennedy
himself was a frail youth, with constant health problems. He was also a little
pretty, and friends Disarm Through Strategic Weakness and Vulnerability • 291
saw something slightly feminine in him. Kennedy's weaknesses-physical and
mental, for he too was insecure, shy, and oversensitive-were exactly what drew
women to him. If Byron and Kennedy had tried to cover up their vulnerabilities
with a masculine swagger they would have had no seductive charm. Instead, they
learned how to subtly display their weaknesses, letting women sense this soft
side to them. There are fears and insecurities peculiar to each sex; your use
of strategic weakness must always take these differences into account. A woman,
for instance, may be attracted by a man's strength and self-confidence, but too
much of it can create fear, seeming unnatural, even ugly Particularly
intimidating is the sense that the man is cold and unfeeling. She may feel
insecure that he is only after sex, and nothing else. Male seducers long ago
learned to become more feminine-to show their emotions, and to seem interested
in their targets' lives. The medieval troubadours were the first to master this
strategy; they wrote poetry in honor of women, emoted endlessly about their
feelings, and spent hours in their ladies' boudoirs, listening to the women's
complaints and soaking up their spirit. In return for their willingness to play
weak, the troubadours earned the right to love. Little has changed since then.
Some of the greatest seducers in recent history-Gabriele D' Annunzio, Duke
Ellington, Errol Flynn-understood the value of acting slavishly to a woman,
like a troubadour on bended knee. The key is to indulge your softer side while
still remaininasmasculineas possible. This may include an occasional show of
bashfulness, which the philosopher Sprcn Kierkegaard thought an extremely
seductive tactic for a man-it gives the woman a sense of comfort, and even of
superiority. Remember, though, to keep everything in moderation. A glimpse of
shyness is sufficient; too much of it and the target will despair, afraid that
she will end up having to do all the work. man's fears and insecurities often
concern his sense of masculinity; he usually will feel threatened by a woman
who is too overtly manipulative, who is too much in control. The greatest
seductresses in history knew how to cover up their manipulations by playing the
little girl in need of masculine protection. A famous courtesan of ancient
China, Su Shou, used to make up her face to look particularly pale and weak.
She would also walk in a way that made her seem frail. The great
nineteenth-century courtesan Pearl would literally dress and act like a little
girl. Marilyn Monroe knew how to give the impression that she depended on a
man's strength to survive. In all of these instances, the women were the ones
in control of the dynamic, boosting a man's sense of masculinity in order to
ultimately enslave him. To make this most effective, a woman should seem both
in need of protection and sexually excitable, giving the man his ultimate
fantasy. The Empress Josephine, wife of Napoleon Bonaparte, won dominance over
her husband early on through a calculated coquetry. Later on, though, she held
on to that power through her constant-and not so innocent-use of tears. Seeing
someone cry usually has an immediate effect on our emo- frigate, he was taken
by the Sicilian galleys, and carried prisoner to the Castel-a- mare at Palermo,
where he was shut up in an exceeding narrow, dark and wretched dungeon, and
very ill entreated by the space of three months. By good hap the Governor of
the Castle, who was a Spaniard, had two very fair daughters, who hearing him
complaining and making moan, did one day ask leave of theirfather to visit him,
for the honor of the good God; and this he did freely give them permission to
do. And seeing the Captain was of a surety a right gallant gentleman, and as
ready- tongued as most, he was able so to withem over at this, the very first
visit, that they did gain their father's leave for him to quit his wretched
dungeon and to be put in a seemly enough chamber and receive better treatment.
Nor was this all, for they did crave and get permission to come and see him
freely every day and converse with him. • And this didfall out so well that
presently both the twain of them were in love with him, albeit he was not
handsome to look upon, and they very fair ladies. And so, without a thought of
the chance of more rigorous imprisonment or even death, but rather tempted by
such opportunities, he did set himself to the enjoyment of the two girls with
good will and hearty appetite. And these pleasures did continue without any
scandal, for so fortunate was he in this conquest of his for the space of eight
whole months, that no scandal did ever hap all that time, and no ill, 292
inconvenience, nor any surprise or discovery at all. For indeed the two sisters
had so good an understanding between them and did so generously lend a hand to
each other and so obligingly play sentinel to one another, that no ill hap did
ever occur. And he swore to me, being my very intimate friend as he was, that
never in his days of greatest liberty had he enjoyed so excellent entertainment
orfelt keener ardor or better appetitefor it than in the said prison-which
truly was a right good prison for him, albeitfolk say no prison can be good.
And this happy time did continue for the space of eight months, till the truce
was made betwixt the Emperor and Henri II., King of France, whereby all
prisoners did leave their dungeons and were released. He sware that never was
he more grieved than at quitting this good prison of his, but was exceeding
sorry to leave thesefair maids, with whom he was in such high favor, and who
did express all possible regrets at his departing. -SEIGNEUR DE BRANT6ME, LIVES
OF FAIR & GALLANT LADIES. TRANSLATED BY A. R. ALLINSON tions: we cannot
remain neutral. We feel sympathy, and most often will do anything to stop the
tears-including things that we normally would not do. Weeping is an incredibly
potent tactic, but the weeper is not always so innocent. There is usually
something real behind the tears, but there may also be an element of acting, of
playing for effect. (And if the target senses this the tactic is doomed.)
Beyond the emotional impact of tears, there is something seductive about
sadness. We want to comfort the other person, and as Tourvel discovered, that
desire quickly turns into love. Affecting sadness, even crying sometimes, has
great strategic value, even for a man. It is a skill you can learn. The central
character of the eighteenth-century French novel Marianne, by Marivaux, would
think of something sad in her past to make herself cry or look sad in the
present. Use tears sparingly, and save them for the right moment. Perhaps this
might be a time when the target seems suspicious of your motives, or when you
are worrying about having no effect on him or her. Tears are a sure barometer
of how deeply the other person is falling for you. If they seem annoyed, or
resist the bait, your case is probably hopeless. In social and political
situations, seeming too ambitious, or too controlled, will make people fear
you; it is crucial to show your soft side. The display of a single weakness
will hide a multitude of manipulations. Emotion or even tears will work here too.
Most seductive of all is playing the victim. For his first speech in
Parliament, Benjamin Disraeli prepared an elaborate oration, but when he
delivered it the opposition yelled and laughed so loudly that hardly any of it
could be heard. He plowed ahead and gave the whole speech, but by the time he
sat down he felt he had failed miserably. Much to his amazement, his colleagues
told him the speech was a marvelous success. It would have been a failure if he
had complained or given up; but by going ahead as he did, he positioned himself
as the victim of a cruel and unreasonable faction. Almost everyone sympathized
with him now, which would serve him well in the future. Attacking your
mean-spirited opponents can make you seem ugly as well; instead, soak up their
blows, and play the victim. The public will rally to your side, in an emotional
response that will lay the groundwork for a grand political seduction. Symbol:
The Blemish. A beautifulface is a delight to look at, but if it is too perfect
it leaves us cold, and even slightly intimidated. It is the little mole, the
beauty mark, that makes the face human and lovable. So do not conceal all of
your blemishes. You need them to soften your features and elicit tender
feelings. Disarm Through Strategic Weakness and Vulnerability • 293 Reversal T
iming is everything in seduction; you should always look for signs that the
target is falling under your spell. A person falling in love tends to ignore
the other person's weaknesses, or to see them as endearing. An unseduced,
rational person, on the other hand, may find bashfulness or emotional outbursts
pathetic. There are also certain weaknesses that have no seductive value, no
matter how in love the target may be. The great seventeenth-century courtesan
Ninon de l'Enclos liked men with a soft side. But sometimes a man would go too
far, complaining that she did not love him enough, that she was too fickle and
independent, that he was beingmistreatedandwronged. For Ninon, such behavior
would break the spell, and she would quickly end the relationship. Complaining,
whining, neediness, and actively appealing for sympathy will appear to your
targets not as charming weaknesses but as manipulative attempts at a kind of
negative power. So when you play the victim, do it subtly, without
overadvertising it. The only weaknesses worth playing up are the ones that will
make you seem lovable. All others should be repressed and eradicated at all
costs. H Confuse Desire and Reality- The Perfect Illusion To compensate for the
difficulties in their lives, people spend a lot of their time daydreaming,
imagining a future full of adventure, success, and romance. If you can create
the illusion that through you they can live out their dreams, you will have
them at your mercy. It is important to start slowly, gaining their trust, and
gradually constructing the fantasy that matches their desires. Aim at secret
wishes that have been thwarted or repressed, stirring up uncontrollable
emotions, clouding their powers of reason. The perfect illusion is one that
does not depart too muchfrom reality, but has a touch of the unreal to it, like
a waking dream, head the seduced to a point of confusion in which they can no
longer tell the difference between illusion and reality. Fantasy in the Flesh I
n 1964, a twenty-year-old Frenchman named Bernard Bouriscout arrived in
Beijing, China, to work as an accountant in the French embassy. His first weeks
there were not what he had expected. Bouriscout had grown up in the French
provinces, dreaming of travel and adventure. When he had been assigned to come
to China, images of the Forbidden City, and of the gambling dens of Macao, had
danced in his mind. But this was Communist China, and contact between
Westerners and Chinese was almost impossible at the time. Bouriscout had to
socialize with the other Europeans stationed in the city, and what a boring and
cliquish lot they were. He grew lonely, regretted taking the assignment, and
began making plans to leave. Then, at a Christmas party that year, Bouriscout's
eyes were drawn to a young Chinese man in a corner of the room. He had never
seen anyone Chinese at any of these affairs. The man was intriguing: he was
slender and and introduced himself. The man, Shi Pei Pu, proved to be a writer
of Chinese-opera librettos who also taught Chinese to members of the French
embassy. Aged twenty-six, he spoke perfect French. Everything about him
fascinated Bouriscout; his voice was like music, soft and whis- pery, and he
left you wanting to know more about him. Bouriscout, although usually shy,
insistedonexchangingtelephone numbers. Perhaps Pei Pu could be his Chinese
tutor. They met a few days later in a restaurant. Bouriscout was the only
Westerner there-at last a taste of something real and exotic. Pei Pu, it turned
out, had been a well-known actor in Chinese operas and came from a family with
connections to the former ruling dynasty. Now he wrote operas about the
workers, but he said this with a look of irony They began to meet regularly,
Pei Pu showing Bouriscout the sights of Beijing. Bouriscout loved his
stories-Pei Pu talked slowly, and every historical detail seemed to come alive
as he spoke, his hands moving to embellish his words. This, he might say, is
where the last Ming emperor hung himself, pointing to the spot and telling the
story at the same time. Or, the cook in the restaurant we just ate in once
served in the palace of the last emperor, and then another magnificent tale
would follow. Pei Pu also talked of life in the Beijing Opera, where men often
played women's parts, and sometimes became famous for it. Lovers and madmen
have such seething brains, \ Such shaping fantasies, that apprehend \ More than
cool reason ever comprehends. SHAKESPEARE, A MIDSUMMER NIGHT'S DREAM He was not
a sex person. He was like . . . somebody who had come down from the clouds. He
was not human. You could notsayhe was a man friend or a woman friend; he was
somebody different anyway. . . . Youfeel he was only a friend who was coming
from another planet and so nice also, so overwhelming and separated from the
life of the ground. -BERNARD BOURISCOUT, IN JOYCE WADLER, LIAISON Romance had
again come her way personified by a handsome young German officer, Lieutenant
Konrad Friedrich, who called upon her at Neuilly to ask her help. He wanted
Pauline [Bonaparte ] to use her 291 298 influence with Napoleon in connection
with providing for the needs of the French troops in the Papal States. He made
an instantaneous impression on the princess, who escorted him around her garden
until they arrived at the rockery. There she stopped and, looking into the
young man's eyes mysteriously, commanded him to return to this same spot at the
same hour next day when she might have some good news for him. The young
officer bowed and took his leave. ... In his memoirs he revealed in detail what
took place after the first meeting with Pauline: • "At the hour agreed on
I again proceeded to Neuilly, made my way to the appointed spot in the garden
and stood waiting at the rockery. I had not been there very long when a lady made
her appearance, greeted me pleasantly and led me through a side door into the
interior oftherockerywhere there were several rooms and galleries and in one
splendid salon a luxurious-looking bath. The adventure was beginning to strike
me as very romantic, almost like a fairy tale, and just as I was wondering what
the outcome might be a woman in a robe of the sheerest cambric entered by a
side door, came up to me, and smilingly asked how I liked being there. I at
once recognized Napoleon's beautiful sister, whose perfect figure was clearly
outlined by every movement of her robe. She held out her handfor me to kiss and
told me to sit down on the couch beside her. On this occasion I certainly was
not the The two men became friends. Chinese contact with foreigners was
restricted, but they managed to find ways to meet. One evening Bouriscout
tagged along when Pei Pu visited the home of a French official to tutor the
children. He listened as Pei Pu told them "The Story of the
Butterfly," a tale from the Chinese opera: a young girl yearns to attend
an imperial school, but girls are not accepted there. She disguises herself as
a boy, passes the exams, and enters the school. A fellow student falls in love
with her, and she is attracted to him, so she tells him that she is actually a
girl. Like most of these tales, the story ends tragically. Pei Pu told it with
unusual emotion; in fact he had played the role of the girl in the operA few
nights later, as they were walking before the gates of the Forbidden City, Pei
Pu returned to "The Story of the Butterfly" "Look at my
hands," he said, "Look at my face. That story of the butterfly, it is
my story too." In his slow, dramatic delivery he explained that his
mother's first two children had been girls. Sons were far more important in
China; if the third child was a girl, the father would have to take a second
wife. The third child came: another girl. But the mother was too frightened to
reveal the truth, and made an agreement with the midwife: they would say that
the child was a boy, and it would be raised as such. This third child was Pei
Pu. Over the years, Pei Pu had had to go to extreme lengths to disguise her
sex. She never used public bathrooms, plucked her hairline to look as if she
were balding, on and on. Bouriscout was enthralled by the story, and also
relieved, for like the boy in the butterfly tale, deep down he felt attracted
to Pei Pu. Now everything made sense-the small hands, the high-pitched voice,
the delicate neck. He had fallen in love with her, and, it seemed, the feelings
were reciprocated. Pei Pu started visiting Bouriscout's apartment, and soon
they were sleeping together. She continued to dress as a man, even in his
apartment, but women in China wore men's clothes anyway, and Pei Pu acted more
like a woman than any oftheChinese women he had seen. In bed, she had a shyness
and a way of directing his hands that was both exciting and feminine. She made
everything romantic and heightened. When he was away from her, her every word
and gesture resonated in his mind. What made the affair all the more exciting
was the fact that they had to keep it secret. In December of 1965, Bouriscout
left Beijing and returned to Paris. He traveled, had other affairs, but his
thoughts kept returning to Pei Pu. The Cultural Revolution broke out in China,
and he lost contact with her. Before he had left, she had told him she was
pregnant with their child. He had no idea whether the baby had been born. His
obsession with her grew too strong, and in 1969 he finagled another government
job in Beijing. Contact with foreigners was now even more discouraged than on
his first visit, but he managed to track Pei Pu down. She told him she had
borne a son, in 1966, but he had looked like Bouriscout, and given the growing
hatred of foreigners in China, and the need to keep the secret of her sex, she
had him sent him away to an isolated region near Russia. It was so cold
there-perhaps he was dead. She showed Bouriscout photographs Confuse Desire and
Reality- of the boy, and he did see some resemblance. Over the next few weeks
they managed to meet here and there, and then Bouriscout had an idea: he
sympathized with the Cultural Revolution, and he wanted to get around the
prohibitions that were preventing him from seeing Pei Pu, so he offered to do
some spying. The offer was passed along to the right people, and soon
Bouriscout was stealing documents for the Communists. The son, named Bertrand,
was recalled to Beijing, and Bouriscout finally met him. Now a threefold
adventure filled Bouriscout's life: the alluring Pei Pu, the thrill of being a
spy, and the illicit child, whom he wanted to bring back to France. In 1972,
Bouriscout left Beijing. Over the next few years he tried repeatedly to get Pei
Pu and his son to France, and a decade later he finally succeeded; the three
became a family In 1983, though, the French authorities grew suspicious of this
relationship between a Foreign Office official and a Chinese man, and with a
little investigating they uncovered Bouriscout's spying. He was arrested, and soon
made a startling confession: the man he was living with was really a woman.
Confused, the French ordered an examination of Pei Pu; as they had thought, he
was very much a man. Bouriscout went to prison. Even after Bouriscout had heard
his former lover's own confession, he was still convinced that Pei Pu was a
woman. Her soft body, their intimate relationship-how could he be wrong?
Onlywhen Pei Pu, imprisoned in the same jail, showed him the incontrovertible
proof of his sex did Bouriscout finally accept it. Interpretation. The moment
Pei Pu met Bouriscout, he realized he had found the perfect victim. Bouriscout
was lonely, bored, desperate. The way he responded to Pei Pu suggested that he
was probably also homosexual, or perhaps bisexual-at least confused.
(Bouriscout in fact had had homosexual encounters as a boy; guilty about them,
he had tried to repress this side of himself.) Pei Pu had played women's parts
before, and was quite good at it; he was slight and effeminate; physically it
was not a stretch. But who would believe such a story, or at least not be
skeptical of it? The critical component of Pei Pu's seduction, in which he
brought the Frenchman's fantasy of adventure to life, was to start slowly and
set up an idea in his victims mind. In his perfect French (which, however, was
full of interesting Chinese expressions), he got Bouriscout used to hearing
stories and tales, some true, some not, but all delivered in that dramatic yet
believable tone. Then he planted the idea of gender impersonation with his
"Story of the Butterfly." By the time he confessed the
"truth" of his gender, Bouriscout was already completely enchanted
with him. Bouriscout warded off all suspicious thoughts because he wanted
tobelieve Pei Pu's story. From there it was easy Pei Pu faked his periods; it
didn't take much money to get hold of a child he could reasonably pass off as
their son. More important, he played the fantasy role to the hilt, remaining
elusive and mysterious (which was what a Westerner would expect from an The
Perfect Illusion • 299 seducer. .After an interval Pauline pulled a hell rope
and ordered the woman who answered to prepare a hath which she asked me to
share. Wearing bathgowns of the finest linen we remained for nearly an hour in
the crystal-clear bluish water. Then we had a grand dinner served in another
room and lingered on together until dusk. When I left I had to promise to
return again soon and I spent many afternoons with the princess in the same
way." BRENT, PAULINE BONAPARTE: A
WOMAN OF AFFAIRS The courtesan is meant to be a half-defined, floating figure
never fixing herself surely in the imagination. She is the memory of an
experience, the point at which a dream is transformed into reality or reality
into a dream. The bright colors fade, her name becomes a mere echo-echo of an
echo, since she has probably adopted it from some ancient predecessor. The idea
of the courtesan is a garden of delights in which the lover walks, smelling
first this flower and then that but neverunderstandingwhence comes the fragrance
that intoxicates him. Why should the courtesan not elude analysis? She does not
want to be recognized for what she is, but rather to be allowed to be potent
and effective. She offers the truth of herself- - or, rather, of the passions
that become directed toward her. And what she gives back is one's self and an
hour of grace in her presence. Love revives 300 when you look at her: is that
not enough? She is the generative force of an illusion, the birth point of
desire, the threshold of contemplation of bodily beauty. -LYNNE LAWNER, LIVES
OF THE COURTESANS: PORTRAITS OF THE RENAISSANCE It was on March 16, the same
day the Duke of Gloucester wrote to Sir William, that Goethe recorded the first
known performance of what were destined to be called Emma's Attitudes. Just
what these were, we shall learn shortly. First, it must be emphasized that the
Attitudes were a show for favored eyes only. • . . . Goethe, disciple of
Winckelmann, was at this date thrilled by the human form, as a contemporary
writes. Here was the ideal spectatorfor the classical drama Emma and Sir
William had wrought in the long winter evenings.Let us take our seats beside
Goethe and settle to watch the show as he describes it. • "Sit William
Hamilton . . . has now, after many years of devotion to the arts and the study
of nature, found the acme of these delights in the person of an English girl of
twenty with a beautifulface and a perfect figure. He has had a Greek costume
made for her which becomes her extremely. Dressed in this, he lets down her
hair and, with a few shawls, gives so much variety to her poses, gestures,
expressions, etc. that the spectator can hardly believe his eyes. He sees what
thousands of artists would have liked to Asian woman) while enveloping his past
and indeed their whole experience in titillating bits of history. As Bouriscout
later explained, "Pei Pu screwed me in the head. ... I was having
relations and in my thoughts, my dreams, I was light-years away from what was
true." Bouriscout thought he was having an exotic adventure, an enduring
fantasy of his. Less consciously, he had an outlet for his repressed
homosexuality. Pei Pu embodied his fantasy, giving it flesh, by working first
on his mind. The mind has two currents: it wants to believe in things that are
pleasant to believe in, yet it has a self-protective need to be suspicious of
people. If you start off too theatrical, trying too hard to create a fantasy,
you will feed that suspicious side of the mind, and once fed, the doubts will
not go away. Instead, you must start slowly, building trust, while perhaps
letting people see a little touch of something strange or exciting about you to
tease their interest. Then you build up your story, like any piece of fiction.
You have established a foundation of trust-now the fantasies and dreams you
envelop them in are suddenly believable. Remember: people want to believe in
the extraordinary; with a little groundwork, a little mental foreplay, they
will fall for your illusion. If anything, err on the side of reality: use real
props (like the child Pei Pu showed Bouriscout) and add thefantastical touches
in your words, or an occasional gesture that gives you a slight unreality. Once
you sense that they are hooked, you can deepen the spell, go further and
further into the fantasy. At that point they will have gone so far into their
own minds that you will no longer have to bother with verisimilitude. Wish
Fulfillment I n 1762, Catherine, wife of Czar Peter III, staged a coup against
her ineffectual husband and proclaimed herself empress of Russia. Over the next
few years Catherine ruled alone, but kept a series of lovers. The Russians
called these men th evremienchiki, "the men of the moment," and in
1774 the man of the moment was Gregory Potemkin, a thirty-five-year-old
lieutenant, ten years younger than Catherine, and a most unlikely candidate for
the role. Potemkin was coarse and not at all handsome (he had lost an eye in an
accident). But he knew how to make Catherine laugh, and he worshiped her so
intensely that she eventually succumbed. He quickly became the love of her
life. Catherine promoted Potemkin higher and higher in the hierarchy,
eventually making him the governor of White Russia, a large southwestern area
including the Ukraine. As governor, Potemkin had to leave St. Petersburg and go
to live in the south. He knew that Catherine could not do without male
companionship, so he took it upon himself to name Catherine's subsequent
vremienchiki. She not only approved of this arrangement, she made it clear that
Potemkin would always remain her favorite. Catherine's dream was to start a war
with Turkey, recapture Constan- Confuse Desire and Reality-The Perfect Illusion
• 301 tinople for the Orthodox Church, and drive the Turks out of Europe. She
offered to share this crusade with the young Hapsburg emperor, Joseph II, but
Joseph never quite brought himself to sign the treaty that would unite them in
war. Growing impatient, in 1783 Catherine annexed the Crimea, a southern
peninsula that was mostly populated by Muslim Tartars. She asked Potemkin to do
there what he had already managed to do in the Ukraine- rid the area of
bandits, build roads, modernize the ports, bring prosperity to the poor. Once
he had cleaned it up, the Crimea would make the perfect launching post for the
war against Turkey The Crimea was a backward wasteland, but Potemkin loved the
challenge. Getting to work on a hundred different projects, he grew intoxicated
with visions of the miracles he would perform there. He would establish a
capital on the Dnieper River, Ekaterinoslav ("To the glory of
Catherine"), that would rival St. Petersburg and would house a university
outshining anything in Europe. The countryside would hold endless fields of
corn, orchards with rare fruits from the Orient, silkworm farms, new towns with
bustling marketplaces. On a visit to the empress in 1785, Potemkin talked of
these things as if they already existed, so vivid were his descriptions. The
empress was delighted, but her ministers were skeptical-Potemkin loved to talk.
Ignoring their warnings, in 1787 Catherine arranged for a tour of the area. She
asked Joseph II to join her-he would be so impressed with the modernization of
the Crimea that he would immediately sign on for the war against Turkey.
Potemkin, naturally, was to organize the whole affair. And so, in May of that
year, after the Dnieper had thawed, Catherine prepared for a journey from Kiev,
in the Ukraine, to Sebastopol, in the Crimea. Potemkin arranged for seven
floating palaces to carry Catherine and her retinue down
theriver.Thejourneybegan,andasCatherine,Joseph,and the courtiers looked at the
shores to either side, they saw triumphal arches in front of clean-looking
towns, their walls freshly painted; healthy-looking cattle grazing in the
pastures; streams of marching troops on the roads; buildings going up
everywhere. At dusk they were entertained by bright-costumed peasants, and
smiling girls with flowers in their hair, dancing on the shore. Catherine had
traveled through this area many years before, and the poverty of the peasantry
there had saddened her-she had determined then that she would somehow change
their lot. To see before her eyes the signs of such a transformation
overwhelmed her, and she berated Potemkin's critics: Look at what my favorite
has accomplished, look at these miracles! They anchored at three towns along
the way, staying in each place in a magnificent, newly built palace with
artificial waterfalls in the English-style gardens. On land they moved through
villages with vibrant marketplaces; the peasants were happily at work, building
and repairing. Everywhere they spent the night, some spectacle filled their
eyes-dances, parades, mythological tableaux vivants, artificial volcanoes
illuminating Moorish gardens. Finally, at the end of the trip, in the palace at
Sebastopol, Catherine and express realized before him
inmovementsandsurprisingtransformationsstanding, kneeling, sitting, reclining,
serious, sad, playful, ecstatic, contrite, alluring, threatening, anxious, one
pose follows another without a break. She knows how to arrange the folds of her
veil to match each mood, and has a hundred ways of turning it into a headdress.
The old knight idolizes her and isquite enthusiastic about everything she does.
In her he has found all the antiquities, all the profiles of Sicilian coins,
even the Apollo Belvedere. This much is certain: as a performance it's like
nothing you ever saw before in your life. We have already enjoyed it on two
evenings." -FLORA FRASER, EMMA. LADY HAMILTON For this uncanny is in reality
nothing new or alien, but something which is familiar and old- established in
the mind and which has become alienated from it only through the process of
repression. This reference to the factor of repression enables us, furthermore,
to understand Schelling's definition of the uncanny as something which ought to
have remained hidden but has come to light. .There is one more point of general
application which I should like to add. This is that an uncanny ffkt is often
and easily produced when the distinction between imagination and reality is
effaced, as when something that we have hitherto regarded as imaginary appears
before us in reality, or when a symbol takes over the full functionsof the
thing it symbolizes, and so on. It is this factor which contributes not a
little to the uncanny effect attaching to magical practices. The infantile
element in this, which also dominates the minds of neurotics, is the
overaccentuation of psychical reality in comparison with material Joseph
discussed the war with Turkey. Joseph reiterated his concerns. Suddenly
Potemkin interrupted: "I have 100,000 troops waiting for me to say 'Go!'
" At that moment the windows of the palace were flung open, and to the
sounds of booming cannons they saw lines of troops as far as the eye could see,
and a fleet of ships filling the harbor. Awed by the sight, images of Eastern
European cities retaken from the Turks dancing in his mind, Joseph II finally
signed the treaty. Catherine was ecstatic, and her love for Potemkin reached
new heights. He had made her dreams come true. Catherine never suspected that
almost everything she had seen was pure fakery, perhaps the most elaborate
illusion ever conjured up by one man. reality-a feature closely allied to the
belief in the omnipotence of thoughts. FREUD, "THE UNCANNY," IN
PSYCHOLOGICAL WRITINGSANDLETTERS Interpretation. In the four years that he had
been governor of the Crimea, Potemkin had accomplished little, for this
backwater would take decades to improve. But in the few months before Catherine's
visit he had done the following: every building that faced the road or the
shore was given a fresh coat of paint; artificial trees were set up to hide
unseemly spots in the view; broken roofs were repaired with flimsy boards
painted to look like tile; everyone the party would see was instructed to wear
their best clothes and look happy; everyone old and infirm was to stay indoors.
Floating in their palaces down the Dnieper, the imperial entourage saw
brand-new villages, but most of the buildings were only facades. The herds of
cattle were shipped from great distances, and were moved at night to fresh
fields along the route. The dancing peasants were trained for the
entertainments; after each one they were loaded into carts and hurriedly
transported to a new downriver location, as were the marching soldiers who
seemed to be everywhere. The gardens of the new palaces were filled with
transplanted trees that died a few days later. The palaces themselves were
quickly and badly built, but were so magnificently furnished that no one
noticed. One fortress along the way had been built of sand, and was destroyed a
little later by a thunderstorm. The cost of this vast illusion had been
enormous, and the war with Turkey would fail, but Potemkin had accomplished his
goal. To the observant, of course, there were signs along the way that all was
not as it seemed, but when the empress herself insisted that everything was
real and glorious, the courtiers could only agree. This was the essence of the
seduction: Catherine had wanted so desperately to be seen as a loving and
progressive ruler, one who would defeat the Turks and liberate Europe, that
when she saw signs of change in the Crimea, her mind filled in the picture.
When our emotions are engaged, we often have trouble seeing things as they are.
Feelings of love cloud our vision, making us color events to coincide with our
desires. To make people believe in the illusions you create, you need to feed
the emotions over which they have least control. Often the best way to do this
is to ascertain their unsatisfied desires, their wishes crying out for
fulfillment. Perhaps they want to see themselves as noble or romantic, but life
has thwarted them. Perhaps they want an adventure. If Confuse Desire and
Reality-The Perfect Illusion something seems to validate this wish, they become
emotional and irrational, almost to the point of hallucination. Remember to
envelop them in your illusion slowly. Potemkin did not start with grand
spectacles, but with simple sights along the way, such as grazing cattle. Then
he brought them on land, heightening the drama, until the calculated climax
when the windows were flung open to reveal a mighty war machine-actually a few
thousand men and boats lined up in such a way as to suggest many more. Like
Potemkin, involve the target in some kind ofjourney, physical or otherwise. The
feeling of a shared adventure is rife with fantasy associations. Make people
feel that they are getting to see and live out something that relates to their
deepest yearnings and they will see happy, prosperous villages where there are
only facades. Here the real journey through Potemkin's fairyland began. It was
like a dream-the waking dream of some magician who had discovered the secret of
materializing his visions. . . . [Catherine] and her companions had left the
world of reality behind. Their talk was of Iphigenia and the ancient gods, and
Catherine felt that she was both Alexander and Cleopatra. - GINA KAUS Keys to
Seduction T he real world can be unforgiving: events occur over which we have
little control, other people ignore our feelings in their quests to get what
they need, time runs out before we accomplish what we had wanted. If we ever
stopped to look at the present and future in a completely objective way, we would
despair. Fortunately we develop the habit of dreaming early on. In this other,
mental world that we inhabit, the future is full of rosy possibilities. Perhaps
tomorrow we will sell that brilliant idea, or meet the person who will change
our lives. Our culture stimulates these fantasies with constant images and
stories of marvelous occurrences and happy romances. The problem is, these
images and fantasies exist only in our minds, or on-screen. They really aren't
enough-we crave the real thing, not this endless daydreaming and titillation.
Your task as a seducer is to bring some flesh and blood into someone's fantasy
life by embodying a fantasy figure, or creating a scenario resembling that
person's dreams. No one can resist the pull of a secret desire that has come to
life before their eyes. You must first choose targets who have some repression
or dream unrealized-always the most likely victims of a seduction. Slowly and
gradually, you will build up the illusion that they are getting to see and feel
and live those dreams of theirs. Once they have this sensation they will lose
contact with reality, and begin to see your fantasy as more real than anything
else. And once they 304 The Art of Seduction lose touch with reality, they are
(to quote Stendhal on Lord Byron's female victims) like roasted larks that fall
into your mouth. Most people have a misconception about illusion. As any
magician knows, it need not be built out of anything grand or theatrical; the
grand and theatrical can in fact be destructive, calling too much attention to
you and your schemes. Instead create the appearance of normality. Once your
targets feel secure-nothing is out of the ordinary-you have room to deceive
them. Pei Pu did not spin the lie about his gender immediately; he took his time,
made Bouriscout come to him. Once Bouriscout had fallen for it, Pei Pu
continued to wear men's clothes. In animating a fantasy, the great mistake is
imagining it must be larger than life. That would border on camp, which is
entertaining but rarely seductive. Instead, what you aim for is what Freud
called the "uncanny," something strange and familiar at the same
time, like a deja vu, or a childhood memory-anything slightly irrational and
dreamlike. The uncanny, the mix of the real and the unreal, has immense power
over our imaginations. The fantasies you bring to life for your targets should
not be bizarre or exceptional; they should be rooted in reality, with a hint of
the strange, the theatrical, the occult (in talk of destiny, for example). You
vaguely remind people of something in their childhood, or a character in a film
or book. Even before Bouriscout heard Pei Pu's story, he had the uncanny
feeling ofsomethingremarkable and fantastical in this normal-looking man. The
secret to creating an uncanny effect is to keep it subtle and suggestive. Emma
Hart came from a prosaic background, her father a country blacksmith in
eighteenth-century England. Emma was beautiful, but had no other talents to her
credit. Yet she rose to become one of the greatest seductresses in history,
seducing first Sir William Hamilton, the English ambassador to the court of
Naples, and then (as Lady Hamilton, Sir William's wife) Vice-Admiral Lord
Nelson. What was strangest when you met her was an uncanny sense that she was a
figure from the past, a woman out of Greek myth or ancient history. Sir William
was a collector of Greek and Roman antiquities; to seduce him, Emma cleverly
made herself resemble a Greek statue, and mythical figures in paintings of the
time. It was not just the way she wore her hair, or dressed, but her poses, the
way she carried herself. It was as if one of the paintings he collected had
come to life. Soon Sir William began to host parties in his home in Naples at
which Emma would wear costumes and pose, re-creating images from mythology and
history. Dozens of men fell in love with her, for she embodied an image from
their childhood, an image of beauty and perfection. The key to this fantasy
creation was some sharedcultural association-mythology, historical seductresses
like Cleopatra. Every culture has a pool of such figures from the distant and
not-so-distant past. You hint at a similarity, in spirit and in appearance-but
you are flesh and blood. What could be more thrilling than the sense of being
in the presence of some fantasy figure going back to your earliest memories?
One night Pauline Bonaparte, the sister of Napoleon, held a gala affair Confuse
Desire and Reality-The Perfect Illusion • 305 in her house. Afterward, a
handsome German officer approached her in the garden and asked for her help in
passing along a request to the emperor. Pauline said she would do her best, and
then, with a rather mysterious look in her eye, asked him to come back to the
same spot the next night. The officer returned, and was greeted by a young
woman who led him to some rooms near the garden and then to a magnificent
salon, complete with an extravagant bath. Moments later, another young woman
entered through a side door, dressed in the sheerest garments. It was Pauline.
Bells were rung, ropes were pulled, and maids appeared, preparing the bath,
giving the officer a dressing gown, then disappearing. The officer later
described the evening as something out of a fairy tale, and he had the feeling
that Pauline was deliberately acting the part of somemythical seductress.
Pauline was beautiful and powerful enough to get almost any man she wanted, and
she wasn't interested simply in luring a man into bed; she wanted to envelop
him in romantic adventure, seduce his mind. Part of the adventure was the
feeling that she was playing a role, and was inviting her target along into
this shared fantasy. Role playing is immensely pleasurable. Its appeal goes
back to childhood, where we first leam the thrill of trying on different parts,
imitating adults or figures out of fiction. As we get older and society fixes a
role on us, a part of us yearns for the playful approach we once had, the masks
we were able to wear. We still want to play that game, to act a different role
in life. Indulge your targets in this wish by first making it clear that you
are playing a role, then inviting them to join you in a shared fantasy. The
more you set things up like a play or a piece of fiction, the better. Notice
how Pauline began the seduction with a mysterious request that the officer
reappear the next night; then a second woman led him into a magical series of
rooms. Pauline herself delayed her entrance, and when she appeared, she did not
mention his business with Napoleon, or anything remotely banal. She had an ethereal
air about her; he was being invited to enter a fairy tale. The evening was
real, but had an uncanny resemblance to an erotic dream. Casanova took role
playing still further. He traveled with an enormous wardrobe and a trunk full
of props, many of them gifts for his targets- fans, jewels, other
accouterments. And some of the things he said and did were borrowed from novels
he had read and stories he had heard. He enveloped women in a romantic
atmosphere that was heightened yet quite real to their senses. Like Casanova,
you must see the world as a kind of theater. Inject a certain lightness into
the roles you are playing; try to create a sense of drama and illusion; confuse
people with the slight unreality of words and gestures inspired by fiction; in
daily life, be the consummate actor. Our culture reveres actors because of
their freedom to play roles. It is something that all of us envy. For years,
the Cardinal de Rohan had been afraid that he had somehow offended his queen,
Marie Antoinette. She would not so much as look at him. Then, in 1784, the
Comtesse de Lamotte-Valois suggested to him that the queen was prepared not
only to change this situation but actually to befriend him. The queen, said
Lamotte-Valois, would indicate this in her next formal reception-she would nod
to him in a particular way. During the reception, Rohan indeed noticed a slight
change in the queen's behavior toward him, and a barelyperceptibleglance at
him. He was oveijoyed. Now the countess suggested they exchange letters, and
Rohan spent days writing and rewriting his first letter to the queen. To his
delight he received one back. Next the queen requested a private interview with
him in the gardens of Versailles. Rohan was beside himself with happiness and
anxiety. At nightfall he met the queen in the gardens, fell to the ground, and
kissed the hem of her dress. "You may hope that the past will be
forgotten," she said. At this moment they heard voices approaching, and
the queen, frightened that someone would see them together, quickly fled with
her servants. But Rohan soon received a request from her, again through the
countess: she desperately wanted to acquire the most beautiful diamond necklace
ever created. She needed a go-between to purchase it for her, since the king
thought it too expensive. She had chosen Rohan for the task. The cardinal was
only too willing; in performing this task he would prove his loyalty, and the
queen would be indebted to him forever. Rohan acquired the necklace. The
countess was to deliver it to the queen. Now Rohan waited for the queen both to
thank him and slowly to pay him back. Yet this never happened. The countess was
in fact a grand swindler; the queen had never nodded to him, he had only
imagined it. The letters he had received from her were forgeries, and not even
very good ones. The woman he had met in the park had been a prostitute paid to
dress and act the part. The necklace was of course real, but once Rohan had
paid for it, and handed it over to the countess, it disappeared. It was broken
into parts, which were hawked all over Europe for enormous amounts. And when
Rohan finally complained to the queen, news of the extravagant purchase spread
rapidly. The public believed Rohan's story-that the queen had indeed bought the
necklace, and was pretending otherwise. This fiction was the first step in the
ruin of her reputation. Everyone has lost something in life, has felt the pangs
of disappointment. The idea that we can get something back, that a mistake can
be righted, is immensely seductive. Under the impression that the queen was
prepared to forgive some mistake he had made, Rohan hallucinated all kinds of
things-nods that did not exist, letters that were the flimsiest of forgeries, a
prostitute who became Marie Antoinette. The mind is infinitely vulnerable to
suggestion, and even more so when strong desires are involved. And nothing is
stronger than the desire to change the past, right a wrong, satisfy a
disappointment. Find these desires in your victims and creating a believable
fantasy will be simple for you: few have the power to see through anillusion
they desperately want to believe in. Confuse Desire and Reality-The Perfect
Illusion • 307 Symbol: Shangri-La. Everyone has a vision in their mind of a
perfect place where people are kind and noble, where their dreams can be
realized and their wishes fulfilled, where life isfull of adventure and
romance. Lead the target on a journey there, give them a glimpse of
Shangri- La through the mists on the mountain, and they willfall in love. Reversal
T here is no reversal to this chapter. No seduction can proceed without
creating illusion, the sense of a world that is real but separate from reality.
15 Isolate the Victim An isolated person is weak. By slowly isolating your
victims, you make them more vulnerable to your influence. Their isolation may
be psychological: by filling their field of vision through the pleasurable
attention you pay them, you crowd out everything else in their mind. They see
and think only of you. The isolation may also be physical: you take them away
from their normal milieu, friends, family, home. Give them the sense of being
marginalized, in limbo-they are leaving one world behind and entering another.
Once isolated like this, they have no outside support, and in their confusion
they are easily led astray. Lure the seduced into your lair, where nothing is
familiar. Isolation-the Exotic Effect I n the early fifth century B.C., Fu
Chai, the Chinese king of Wu, defeated his great enemy, Kou Chien, the king of
Yueh, in a series of battles. Kou Chien was captured and forced to serve as a
groom in Fu Chai's stables. He was finally allowed to return home, but every
year he had to pay a large tribute of money and gifts to Fu Chai. Over the
years, this tribute added up, so that the kingdom of Wu prospered and Fu Chai
grew wealthy One year Kou Chien sent a delegation to Fu Chai: they wanted to
know if he would accept a gift of two beautiful maidens as part of the tribute.
Fu Chai was curious, and accepted the offer. The women arrived a few days
later, amid much anticipation, and the king received them in his palace. The
two approached the throne-their hair was magnificendy coiffured, in what was
called "the cloud-cluster" style, ornamented with pearl ornaments and
kingfisher feathers. As they walked, jade pendants hanging from their girdles
made the most delicate sound. The air was full of some delightful perfume. The
king was extremely pleased. The beauty of one of the girls far surpassed that
of the other; her name was Hsi Shih. She looked him in the eye without a hint
of shyness; in fact she was confident and coquettish, something he was not used
to seeing in such a young girl. Fu Chai called for festivities to
commemoratetheoccasion. The halls of the palace filled with revelers; inflamed
with wine, Hsi Shih danced before the king. She sang, and her voice was
beautiful. Reclining on a couch of white jade, she looked like a goddess. The
king could not leave her side. The next day he followed her everywhere. To his
astonishment, she was witty, sharp, and knowledgeable, and could quote the
classics better than he could. When he had to leave her to deal with royal
affairs, his mind was full of her image. Soon he brought her with him to his
councils, asking her advice on important matters. She told him to listen less
to his ministers; he was wiser than they were, his judgment superior. Hsi
Shill's power grew daily. Yet she was not easy to please; if the king failed to
grant some wish of hers, tears would fill her eyes, his heart would melt, and he
would yield. One day she begged him to build her a palace outside the capital.
Of course, he obliged her. And when he visited the palace, he was astounded at
its magnificence, even though he had paid the bills: Hsi Shih had filled it
with the most extravagant furnishings. The grounds contained an artificial lake
with marble bridges crossing over it. Fu Chai spent more and more time here,
sitting by a pool and watching Hsi In the state of Wu great preparations had
been made for the reception of the two beauties. The king received them in
audience surrounded by his ministers and all his court. As they approached him
the jade pendants attached to their girdles made a musical sound and the air
was fragrant with the scent of their gowns. Pearl ornaments and kingfisher
feathers adorned their hair. • Fu Chai, the king of Wu, looked into the lovely
eyes of Hsi Shih (495-472 B.C.) and forgot his people and his state. Now she
did not turn away and blush as she had done three yearspreviously beside the
little brook. She was complete mistress of the art of seduction and she knew
how to encourage the king to look again. Fu Chai hardly noticed the second
girl, whose quiet charms did not attract him. He had eyes only for Hsi Shih,
and before the audience was over those at court realized that the girl would be
a force to be reckoned with and that she would be able to influence the king
either for good or ill. ..." Amidst the revelers in the halls of Wu, Hsi
Shih wove her net offascination about the heart of the susceptible monarch. . .
. "Inflamed by wine, she now begins to sing / The songs of Wu to please
the fatuous king; / And in the dance of Tsu she subtly blends /All rhythmic
movements to her sensuous ends." . . . But she could do more than sing and
dance to amuse the king. She had wit, and her grasp of politics astonished him.
When there was anything she wanted she could shed tears which so moved her
lover's heart that he could refuse her nothing. For she was, as Fan Li had
said, the one and only, the incomparable Hsi Shih, whose magnetic personality
attracted everyone, many even against their own will. Embroidered Shih comb her
hair, using the pool as a mirror. He would watch her playing with her birds, in
their jeweled cages, or simply walking through the palace, for she moved like a
willow in the breeze. The months went by; he stayed in the palace. He missed
councils, ignored his family and friends, neglected his public functions. He
lost track of time. When a delegation came to talk to him of urgent matters, he
was too distracted to listen. If anything but Hsi Shih took up his time, he
worried unbearably that she would be angry. Finally word reached him of a
growing crisis: the fortune he had spent on the palace had bankrupted the
treasury, and the people were discontented. He returned to the capital, but it
was too late: an army from the kingdom of Yueh had invaded Wu, and had reached
the capital. All was lost. Fu Chai had no time to rejoin his beloved Hsi Shih.
Instead of letting himself be captured by the king of Yueh, the man who had
once served in his stables, he committed suicide. Little did he know that Kou
Chien had plotted this invasion for years, and that Hsi Shift's elaborate
seduction was the main part of his plan. Interpretation. Kou Chien wanted to
make sure that his invasion of Wu would not fail. His enemy was not Fu Chai's
armies, or his wealth and his resources, but his mind. If he could be deeply
distracted, his mind filled with something other than affairs of state, he
would fall like ripe fruit. Kou Chien found the most beautiful maiden in his
realm. For three silk curtains encrusted with coral and gems, scented furniture
and screens inlaid with jade and mother-of- pearl were among the luxuries which
surrounded the favorite. . . . On one of the hills near the palace there was a
celebrated pool of clear water which has been known ever since as the pool of
the king of Wu. Here, to amuse her lover, Hsi Shih would make her toilet, using
the pool as a mirror while the infatuated king combed her hair. HIBBERT, EMBROIDERED
GAUZE: PORTRAITS OR FAMOUS CHINESE LADIES years he had her trained in all of
the arts-not just singing, dancing, and calligraphy, but how to dress, how to
talk, how to play the coquette. And it worked: Hsi Shih did not allow Fu Chai a
moment's rest. Everything about her was exotic and unfamiliar. The more
attention he paid to her hair, her moods, her glances, the way she moved, the
less he thought about diplomacy and war. Hewas driven to distraction. All of us
today are kings protecting the tiny realm of our own lives, weighed down by all
kinds of responsibilities, surrounded by ministers and advisers. A wall forms
around us-we are immune to the influence of other people, because we are so
preoccupied. Like Hsi Shih, then, you must lure your targets away, gently,
slowly, from the affairs that fill their mind. And what will best lure them
from their castles is the whiff of the exotic. Offer something unfamiliar that
will fascinate them and hold their attention. Be different in your manners and
appearance, and slowly envelop them in this different world of yours. Keep your
targets off balance with coquettish changes of mood. Do not worry that the
disruption you represent is making them emotional-that is a sign of their
growing weakness. Most people are ambivalent: on the one hand they feel
comforted by their habits and duties, on the other they are bored, and ripe for
anything that seems exotic, that seems to come from somewhere else. They may
struggle or have doubts, but exotic pleasures are irresistible. The more you
can get them Isolate the Victim • 313 into your world, the weaker they become.
As with the king of Wu, by the time they realize what has happened, it is too
late. Isolation-The "Only You" Effect I n 1948, the twenty-nine-year-old
actress Rita Hayworth, known as Hollywood's Love Goddess, was at a low point in
her life. Her marriage to Orson Welles was breaking up, her mother had died,
and her career seemed stalled. That summer she headed for Europe. Welles was in
Italy at the time, and in the back of her mind she was dreaming of a
reconciliation. Rita stopped first at the French Riviera. Invitations poured
in, particularly from wealthy men, for at the time she was considered the most
beautiful woman in the world. Aristotle Onassis and the Shah of Iran telephoned
her almost daily, begging for a date. She turned them all down. A few days
after her arrival, though, she received an invitation from Elsa Maxwell, the
society hostess, who was giving a little party in Cannes. Rita balked but
Maxwell insisted, telling her to buy a new dress, show up a little late, and
make a grand entrance. Rita played along, and arrived at the party wearing a
white Grecian gown, her red hair falling over her bare shoulders. She was
greeted by a reaction she had grown used to: all conversation stopped as both
men and women turned in their chairs, the men gazing in amazement, the women
jealous. A man hurried to her side and escorted her to her table. It was
thirty-seven-year-old Prince Aly Khan, the son of the Aga Khan III, who was the
worldwide leader of the Islamic Ismaili sect andone of the richest men in the
world. Rita had been warned about Aly Khan, a notorious rake. To her dismay,
they were seated next to each other, and he never left her side. He asked her a
million questions-about Hollywood, her interests, on and on. She began to relax
a little and open up. There were other beautiful women there, princesses,
actresses, but Aly Khan ignored them all, acting as if Rita were the only woman
there. He led her onto the dance floor, and though he was an expert dancer, she
felt uncomfortable-he held her a little too close. Still, when he offered to
drive her back to her hotel, she agreed. They sped along the Grande Corniche;
it was a beautiful night. For one evening she had managed to forget her many
problems, and she was grateful, but she was still in love with Welles, and an
affair with a rake like Aly Khan was not what she needed. Aly Khan had to fly
off on business for a few days; he begged her to stay at the Riviera until he
got back. While he was away, he telephoned constantly. Every morning a giant
bouquet of flowers arrived. On the telephone he seemed particularly annoyed
that the Shah of Iran was trying hard to see her, and he made her promise to
break the date to which she had finally agreed. During this time, a gypsy
fortune-teller visited the hotel, and Rita agreed to have her fortune read.
"Youareaboutto embark on the In Cairo Aly bumped into [the singer ]
Juliette Greco again. He asked her to dance. • "You have too bad a
reputation," she replied. "We're going to sit very much apart. "
• "What are you doing tomorrow?" he insisted. • "Tomorrow I take
a plane to Beirut." • When she boarded the plane, Aly was already on it,
grinning at her surprise. . . . • Dressed in tight black leather slacks and a
black sweater [Greco] stretched languorously in an armchair of her Paris house
and observed: • "They say I am a dangerous woman. Well, Aly was a
dangerous man. He was charming in a very special way. There is a kind of man
who is very clever with women. He takes you out to a restaurant and if the most
beautiful woman comes in, he doesn't look at her. He makes youfeel you are a
queen. Of course, I understood it. I didn't believe it. I would laugh and point
out the beautiful woman. But that is me. . . . Most women are made very happy
by that kind of attention. It's pure vanity. She thinks, 'I'll be the one and
the others will leave.' • "... With Aly, how the woman felt was most
important. . . . He was a great charmer, a great seducer. He made you feel fine
and that everything was easy. No problems. Nothing to worry about. Or regret.
It was always, 'What can I do for you? What do you need?' Airplane tickets,
cars, boats; you felt you were on a pink cloud." -LEONARD SLATER, ALY: A
BIOGRAPHY 314 ANNE: Didst thou not kill this king [Henry VI]? \ RICHARD: I
grant ye. . . . \ ANNE: And thou unfit for any place, but hell. \ RICHARD: Yes,
one place else, if you will hear me name it. \ ANNE: Some dungeon. \ RICHARD:
Your bedchamber, \ ANNE: III rest betide the chamber where thou liest! \
RICHARD: So will it, madam, till I lie with you. . . . But gentle Lady Anne . .
. \ Is not the causer of the timeless deaths \ Of these Plantagenets, Henry and
Edward, \ As blameful as the executioner? \ ANNE: Thou wast the cause and most
accursed effect. \ RICHARD: Your beauty was the cause of that effect - \ Your
beauty, that did haunt me in my sleep \ To undertake the death of all the
world, \ So I might live one hour in your sweet bosom. -WILLIAM SHAKESPEARE,
THE TRAGEDY OF KING RICHARD III My child, my sister, dream \ How sweet all
things would seem \ Were we in that kind land to live together, \And there love
slow and long, \ There love and die among \ Those scenes that image you, that
sumptuous weather. \ Drowned suns that glimmer there \ Through
cloud-dishevelled air \ Move me with such a mystery as appears \ Within those
other skies \ Of your treacherous eyes \ When I behold them shining through
their tears. \ There, there is nothing else but grace and measure, \ Richness,
quietness, and pleasure. . . . \ See, greatest romance of your life," the
gypsy told her. "He is somebody you already know. . . . You must relent
and give in to him totally. Only if you do that will you find happiness at long
last." Not knowing who this man could be, Rita, who had a weakness for the
occult, decided to extend her stay. Aly Khan came back; he told her that his
chateau overlooking the Mediterranean was the perfect place to escape from the
press and forget her troubles, and that he would behave himself. She relented.
Life in the chateau was like a fairy tale; wherever she turned, his Indian
helpers were there to attend to her every wish. At night he would take her into
his enormous ballroom, where they would dance all by themselves. Could this be
the man the fortune-teller meant? Aly Khan invited his friends over to meet
her. Among this strange company she felt alone again, and depressed; she
decided to leave the chateau. Just then, as if he had read her thoughts, Aly Khan
whisked her off to Spain, the country that fascinated her most. The press
caught on to the affair, and began to hound them in Spain: Rita had had a
daughter with Welles-was this any way for a mother to act? Aly Khan's
reputation did not help, but he stood by her, shielding her from the press as
best he could. Now she was more alone than ever, and more dependent on him.
Near the end of the trip, Aly Khan proposed to Rita. She turned him down; she
did not think he was the kind of man you married. He followed her to Hollywood,
where her former friends were less friendly than before. Thank God she had Aly
Khan to help her. A year later she finally succumbed, abandoning her career,
moving to Aly Khan's chateau, and marrying him. Interpretation. Aly Khan, like
a lot of men, fell in love with Rita Hayworth the moment he saw the film Gilda,
in 1948. He made up his mind that he would seduce her somehow. The moment he
heard she was coming to the Riviera, he got his friend Elsa Maxwell to lure her
to the party and seat her next to him. He knew about the breakup of her
marriage, and how vulnerable she was. His strategy was to block out everything
else in her world-problems, other men, suspicion of him and his motives, etc.
His campaign began with the display of an intense interest in her life-
constant phone calls, flowers, gifts, all to keep him in her mind. He set up
the fortune-teller to plant the seed. When she began to fall for him, he
introduced her to his friends, knowing she would feel alienated among them, and
therefore dependent on him. Her dependence was heightened by the trip to Spain,
where she was on unfamiliar territory, besieged by reporters, and forced to
cling to him for help. He slowly came to dominate her thoughts. Everywhere she
turned, there he was. Finally she succumbed, out of weakness and the boost to
her vanity that his attention represented. Under his spell, she forgot about
his horrid reputation, relinquishing the suspicions that were the only thing
protecting her from him. It was not Aly Khan's wealth or looks that made him a
great seducer. Isolate the Victim • 315 He was not in fact very handsome, and
his wealth was more than offset by his bad reputation. His success was
strategic: he isolated his victims, working so slowly and subtly that they did
not notice it. The intensity of his attention made a woman feel that in his
eyes, at that moment, she was the only woman in the world. This isolation was
experienced as pleasure; the woman did not notice her growing dependence, how
the way he filled up her mind with his attention slowly isolated her from her
friends and her milieu. Her natural suspicions of the man were drowned out by
his intoxicating effect on her ego. Aly Khan almost always capped off his
seductions by taking the woman to some enchanted place on the globe-a place
that he knew well, but where the woman felt lost. Do not give your targets the
time or space to worry about, suspect, or resist you. Flood them with the kind
of attention that crowds out all other thoughts, concerns, and problems.
Remember-people secretly yearn to be led astray by someone who knows where they
are going. It can be a pleasure to let go, and even to feel isolated and weak,
if the seduction is done slowly and gracefully. Put them in a spot where they
have no place to go, and they will die before fleeing. shelteredfrom the swells
\ There in the still canals \ Those drowsy ships that dream of sailingforth; \
It is to satisfy \ Your least desire, they ply \ Hither through all the waters
of the earth. \ The sun at close of day \ Clothes the fields of hay, \ Then the
canals, at last the town entire \ In hyacinth and gold: \ Slowly the land is
rolled \ Sleepward under a sea of gentle fire. \ There, there is nothing else
but grace and measure, \ Richness, quietness, and pleasure. -CHARLES
BAUDELAIRE, "INVITATION TO THEVOYAGE," THE FLOWERS OF EVIL, Keys to
Seduction T he people around you may seem strong, and more or less in control
of their lives, but that is merely a facade. Underneath, people are more
brittle than they let on. What lets them seem strong is the series of nests and
safety nets they envelop themselves in-their friends, their families, their
daily routines, which give them a feeling of continuity, safety, and control.
Suddenly pull the rug out from under them, drop them alone into some foreign
place where the familiar signposts are gone or scrambled, and you will see a
very different person. A target who is strong and settled is hard to seduce.
But even the strongest people canbe made vulnerable if you can isolate them
from their nests and safety nets. Block out their friends and family with your
constant presence, alienate them from the world they are used to, and take them
to places they do not know. Get them to spend time in your environment.
Deliberately disturb their habits, get them to do things they have never done.
They will grow emotional, making it easier to lead them astray. Disguise all
this in the form of a pleasurable experience, and your targets will wake up one
day distanced from everything that normally comforts them. Then they will turn
to you for help, like a child crying out for its mother when the lights are
turned out. In seduction, as in warfare, the isolated target is weak and
vulnerable. In Samuel Richardson's Clarissa, written in 1748, the rake Lovelace
is The Art of Seduction attempting to seduce the novel's beautiful heroine.
Clarissa is young, virtuous, and very much protected by her family. But
Lovelace is a conniving seducer. First he courts Clarissa's sister, Arabella. A
match between them seems likely. Then he suddenly switches attention to
Clarissa, playing on sibling rivalry to make Arabella furious. Their brother,
James, is angered by Lovelace's change in sentiments; he fights with Lovelace
and is wounded. The whole family is in an uproar, united against Lovelace, who,
however, manages to smuggle letters to Clarissa, and to visit her when she is
at the house of a friend. The family finds out, and accuses her of disloyalty.
Clarissa is innocent; she has not encouraged Lovelace's letters or visits. But
now her parents are determined to marry her off, to a rich older man. Alone in
the world, about to be married to a man she finds repulsive, she turns to
Lovelace as the only one who can save her from this mess. Eventually he rescues
her by getting her to London, where she can escape this dreaded marriage, but
where she is also hopelessly isolated. In these circumstances her feelings
toward him soften. All of this has been masterfully orchestrated by Lovelace
himself-the turmoil within the family, Clarissa's eventual alienation from
them, the whole scenario. Your worst enemies in a seduction are often your
targets' family and friends. They are outside your circle and immune to your
charms; they may provide a voice of reason to the seduced. You must work
silently and subtly to alienate the target from them. Insinuate that they are
jealous of your target's good fortune in finding you, or that they are parental
figures who have lost a taste for adventure. The latter argument is extremely
effective with young people, whose identities are in flux and who are more than
ready to rebel against any authority figure,particularly their parents. You
represent excitement and life; the friends and parents represent habit and
boredom. In Shakespeare's The Tragedy of King Richard III , Richard, when still
the Duke of Gloucester, has murdered King Henry VI and his son. Prince Edward.
Shortly thereafter he accosts Lady Anne, Prince Edward's widow, who knows what
he has done to the two men closest to her, and who hates him as much as a woman
can hate. Yet Richard attempts to seduce her. His method is simple: he tells
her that what he did, he did because of his love for her. He wanted there to be
no one in her life but him. His feelings were so strong he was driven to
murder. Of course Lady Anne not only resists this line of reasoning, she abhors
him. But he persists. Anne is at a moment of extreme vulnerability-alone in the
world, with no one to support her, at the height of grief. Incredibly, his
words begin to have an effect. Murder is not a seductive tactic, but the
seducer does enact a kind of killing-a psychological one. Our past attachments
are a barrier to the present. Even people we have left behind can continue to
have a hold on us. As a seducer you will be held up to the past, compared to
previous suitors, perhaps found inferior. Do not let it get to that point.
Crowd out the past with your attentions in the present. If necessary, find
waysto disparage their previous lovers-subtly or not so subtly, depending on
the situation. Even go so far as to open old wounds, making them feel old pain
and seeing by con- Isolate the Victim trast how much better the present is. The
more you can isolate them from their past, the deeper they will sink with you
into the present. The principle of isolation can be taken literally by whisking
the target off to ait exotic locale. This was Aly Khan's method; a secluded
island worked best, and indeed islands, cut off from the rest of the world,
have always been associated with the pursuit of sensual pleasures. The Roman
Emperor Tiberius descended into debauchery once he made his home on the island
of Capri. The danger of travel is that your targets are intimately exposed to
you-it is hard to maintain an air of mystery. But if you take them to a place
alluring enough to distract them, you will prevent them from focusing on
anything banal in your character. Cleopatra lured Julius Caesar into taking a
voyage down the Nile. Moving deeper into Egypt, he was further isolated from
Rome, and Cleopatra was all the more seductive. The early-twentieth-century
lesbian seductress Natalie Barney had an on- again-off-again affair with the
poet Renee Vivien; to regain her affections, she took Renee on a trip to the
island of Lesbos, a place Natalie had visited many times. In doing so she not
only isolated Renee but disarmed and distracted her with the associations of
the place, the home of the legendary lesbian poet Sappho. Vivien even began to
imagine that Natalie was Sappho herself. Do not take the target just anywhere;
pick the place that will have the most effective associations. The seductive
power of isolation goes beyond the sexual realm. When new adherents joined
Mahatma Gandhi's circle of devoted followers, they were encouraged to cut off their
ties with the past-with their family and friends. This kind of renunciation has
been a requirement of many religious sects over the centuries. People who
isolate themselves in this way are much more vulnerable to influence and
persuasion. A charismatic politician feeds off and even encourages people's
feelings of alienation. John F. Kennedy did this to great effect when he subtly
disparaged the Eisenhower years; the comfort of the 1950s, he implied,
compromised American ideals. He invited Americans to join him in a new life, on
a "New Frontier," full of danger and excitement. It was an extremely
seductive lure, particularly for the young, who were Kennedy's most
enthusiastic supporters. Finally, at some point in the seduction there must be
a hint of danger in the mix. Your targets should feel that they are gaining a
greatadventure in following you, but are also losing something-a part of their
past, their cherished comfort. Actively encourage these ambivalent feelings. An
element of fear is the proper spice; although too much fear is debilitating, in
small doses it makes us feel alive. Like diving out of an airplane, it is
exciting, a thrill, at the same time that it is a little frightening. And the
only person there to break the fall, or catch them, is you. Symbol: The Pied
Piper. A jolly fellow in his red and yellow cloak, he lures the childrenfrom
their homes with the delightful sounds of his flute. Enchanted, they do not
notice how far they are walking, how they are leaving their families behind.
They do not even notice the cave he eventually leads them into, and which
closes upon them forever. Reversal T he risks of this strategy are simple:
isolate someone too quickly and you will induce a sense of panic that may end
up in the target's taking flight. The isolation you bring must be gradual, and
disguised as pleasure- the pleasure of knowing you, leaving the world behind.
In any case, some people are too fragile to be cut off from their base of
support. The great modern courtesan Pamela Harriman had a solution to this
problem: she isolated her victims from their families, their former or present
wives, and in place of those old connections she quickly set up new comforts
for her lovers. She overwhelmed them with attention, attending to their every
need. In the case of Averill Harriman, the billionaire who eventually married
her, she literally established a new home for him, one that had no associations
with the past and was full of the pleasures of the present. It is unwise to
keep the seduced dangling in midair for too long, with nothing familiar or
comforting in sight. Instead, replace the familiar things you have cut them off
from with a new home, a new series of comforts. Phase Three ThePrecipice -
Deepening the Effect Through Extreme Measures The goal in this phase is to make
everything deeper-the effect you have on their mind, feelings of love and
attachment, tension within your victims. With your hooks deep into them, you
can then push them back andforth, between hope and despair, until they weaken and
snap. Showing how far you are willing to go for your victims, doing some noble
or chivalrous deed (16: Prove yourself) will create a powerful jolt, spark an
intensely positive reaction. Everyone has scars, repressed desires, and
unfinished business from childhood. Bring these desires and wounds to the
surface, make your victims feel they are getting what they never got as a child
and you will penetrate deep into their psyche, stir uncontrollable emotions
(17: Effect a regression).Now you can take your victims past their limits,
getting them to act out their dark sides, adding a sense of danger to your
seduction (18: Stir up the transgressive and taboo). You need to deepen the
spell, and nothing will more confuse and enchant your victims than giving your
seduction a spiritual veneer. It is not lust that motivates you, but destiny,
divine thoughts and everything elevated (19: Use spiritual lures). The erotic
lurks beneath the spiritual. Now your victims have been properly set up. By
deliberately hurting them, instilling fears and anxieties, you will lead them
to the edge of the precipicefrom which it will be easy to push and make them
fall (20: Mix pleasure with pain). They feel great tension and are yearning for
relief. i6 Prove Yourself Most people want to be seduced. If they resist your
efforts, it is probably because you have not gone far enough to allay their
doubts-about your motives, the depth of your feelings, and so on. One
well-timed action that shows how far you are willing to go to win them over will
dispel their doubts. Do not worry about looking foolish or making a mistake-any
kind of deed that is self-sacrificing and for your targets' sake will so
overwhelm their emotions, they won't notice anything else. Never appear
discouraged by people 's resistance, or complain. Instead, meet the challenge
by doing something extreme or chivalrous. Conversely, spur others to prove
themselves by making yourself hard to reach, unattainable, worth fighting over.
Seductive Evidence A nyone can talk big, say lofty things about their feelings,
insist on how much they care for us, and also for all oppressed peoples in the
far reaches of the planet. But if they never behave in a way that will back up
their words, we begin to doubt their sincerity-perhaps we are dealing with a
charlatan, or a hypocrite or a coward. Flattery and fine words can only go so
far. A time will eventually arrive when you will have to show your victim some
evidence, to match your words with deeds. This kind of evidence has two
functions. First, it allays any lingering doubts about you. Second, an action
that reveals some positive quality in you is immensely seductive in and of
itself. Brave or selfless deeds create a powerful and positive emotional
reaction. Don't worry, your deeds do not have to be so brave and selfless that
you lose everything in the process. The appearance alone of nobility will often
suffice. In fact, in a world where people overanalyze and talk too much, any
kind of action has a bracing, seductive effect. It is normal in the course of a
seduction to encounter resistance. The more obstacles you overcome, of course,
the greater the pleasure that awaits you, but many a seduction fails because
the seducer does not correctly read the resistances of the target. More often
than not, you give up too easily. First, understand a primary law of seduction:
resistance is a sign that the other person's emotions are engaged in the
process. The only person you cannot seduce is somebody distant and cold.
Resistance is emotional, and can be transformed into its opposite, much as, in
jujitsu, the physical resistance of an opponent can be used to make him fall.
If people resist you because they don't trust you, an apparently selfless deed,
showing how far you are willing to go to prove yourself, is a powerful remedy.
If they resist because they are virtuous, or because they are loyal to someone
else, all the better-virtue and repressed desire are easily overcome by action.
As the great seductress Natalie Barney once wrote, "Most virtue is a demand
for greater seduction." There are two ways to prove yourself. First, the
spontaneous action: a situation arises in which the target needs help, a
problem needs solving, or, simply, he or she needs a favor. You cannot foresee
these situations, but you must be ready for them, for they can spring up at any
time. Impress the target by going further than really necessary-sacrificing
more money, more time, more effort than they had expected. Your target will
often use these Loveisa species of warfare. Slack troopers, go elsewhere! It
takes more than cowards to guard \ These standards. Night- duty in winter,
long-route marches, every \ Hardship, all forms of suffering: these await \ The
recruit who expects a soft option. You'll often be out in \ Cloudbursts, and
bivouac on the bare \ Ground. . . . Is lasting \ Love your ambition? Then put
away all pride. \ The simple, straightforward way in may be denied you, \ Doors
bolted, shut in your face - \ So be ready to slip down from the roof through a
lightwell, \ Or sneak in by an upper-floor window. She'll be glad \ To know you
're risking your neck, andfor her sake: that will offer \ Any mistress sure
proof of your love. - OVID, THE ART OF LOVE.
The man says: " . . .A fruit picked from one's own orchard ought to
taste sweeter than one obtained from a stranger's tree, and what has been
attained by greater effort is cherished more dearly than what is gained with
little trouble. As the proverb says: 'Prizes great cannot be won unless some
heavy labor's done. The woman says: "If no great prizes can be won unless
some heavy labor's done, you must suffer the exhaustion of many toils to be
able to attain thefavors you seek, since what you ask for is a greater prize.
" • The man says: "I give you all the thanks that I can express for
sosagely promising me your love when I have performed great toils. Godforbid
that I or any other could win the love of so worthy a woman without first
attaining it by many labors." -ANDREAS CAPELLANUS ON LOVE. One day,
[Saint-Preuil] pleaded more than usual that [Madame de la Maisonfort ] grant
him the ultimate favors a woman could offer, and he went beyond just words in
his pleading. Madame, saying he had gone way too far, ordered him to never ever
appear before her again. He left her room. Only an hour later, the lady was
taking her customary walk along one of those beautiful canals at Bagnolet, when
Saint-Preuil leapt outfrom behind a hedge, totally naked, and standing before
his mistress in this state, he cried out, "For the last time, Madame - Goodbye!"
Thereupon, he threw himself into the canal, head first. The lady, terrified by
such a sight, moments, or even manufacture them, as a kind of test: will you
retreat? Or will you rise to the occasion? You cannot hesitate or flinch, even
for a moment, or all is lost. If necessary, make the deed seem to have cost you
more than it has, never with words, but indirectly-exhausted looks, reports
spread through a third party, whatever it takes. The second way to prove
yourself is the brave deed that you plan and execute in advance, on your own
and at the right moment-preferably some way into the seduction, when any doubts
the victim still has about you are more dangerous than earlier on. Choose a
dramatic, difficult action that reveals the painful time and effort involved.
Danger can be extremely seductive. Cleverly lead your victim into a crisis, a
moment of danger, or indirectly put them in an uncomfortable position, and you
can play the rescuer, the gallant knight. The powerful feelings and emotions
this elicits can easily be redirected into love. Some Examples 1 . In France in
the 1640s, Marion de l'Orme was the courtesan men lusted after the most.
Renowned for her beauty, she had been the mistress of Cardinal Richelieu, among
other notable political and military figures. To win her bed was a sign of
achievement. For weeks the rake Count Grammont had wooed de l'Orme, and finally
she had given him an appointment for a particular evening. The count prepared
himself for a delightful encounter, but on the day of the appointment he
received a letter from her in which she expressed, in polite and tender terms,
her terrible regrets-she had the most awful headache, and would have to stay in
bed that evening. Their appointment would have to be postponed. The count felt
certain he was being pushed to the side for someone else, for de l'Orme was as
capricious as she was beautiful. Grammont did not hesitate. At nightfall he
rode to the Marais, where de l'Orme lived, and scouted the area. In a square
near her home he spotted a man approaching on foot. Recognizing the Due de
Brissac, he immediately knew that this man was to supplant him in the
courtesan's bed. Brissac seemed unhappy to see the count, and so Grammont
approached him hurriedly and said, "Brissac, my friend, you must do me a
service of the greatest importance: I have an appointment, for the first time,
with a girl who lives near this place; and as this visit is only to concert
measures, I shall make but a very short stay. Be so kind as to lend me your
cloak, and walk my horse a little, until I return; but above all, do not go far
from this place." Without waiting for an answer, Grammont took the duke's
cloak and handed him the bridle of his horse. Looking back, he saw that Brissac
was watching him, so he pretended to enter a house, slipped out through the
back, circled around, and reached de l'Orme's house without being seen. Prove
Yourself • 325 Grammont knocked at the door, and a servant, mistaking him for
the duke, let him in. He headed straight for the lady's chamber, where he found
her lying on a couch, in a sheer gown. He threw off Brissac's cloak and she
gasped in fright. "What is the matter, my fair one?" he asked.
"Your headache, to all appearance, is gone?" She seemed put out,
exclaimed she still had the headache, and insisted that he leave. It was up to
her, she said, to make or break appointments. "Madam," Grammont said
calmly, "I know what perplexes you: you are afraid lest Brissac should
meet me here; but you may make yourself easy on that account." He then opened
the window and revealed Brissac out in the square, dutifully walking back and
forth with a horse, like a common stable boy. He looked ridiculous; de l'Orme
burst out laughing, threw her arms around the count, and exclaimed, "My
dear Chevalier, I can hold out no longer; you are too amiable and too eccentric
not to be pardoned." He told her the whole story, and she promised that
the duke could exercise horses all night, but she would not let him in. They
made an appointment for the following evening. Outside, the count returned the
cloak, apologized for taking so long, and thanked the duke. Brissac was most
gracious, even holding Grammont's horse for him to mount, and waving goodbye as
he rode off. Interpretation. Count Grammont knew that most would-be seducers
give up too easily, mistaking capriciousness or apparent coolness as a sign of
a genuine lack of interest. In fact it can mean many things: perhaps the person
is testing you, wondering if you are really serious. Prickly behavior is
exactly this kind of test-if you give up at the first sign of difficulty, you
obviously do not want them that much. Or it could be that they themselves are
uncertain about you, or are trying to choose between you and someone else. In
any event, it is absurd to give up. One incontrovertible demonstration of how
far you are willing to go will overwhelm all doubts. It will also defeat your
rivals, since most people are timid, worried about making fools of themselves,
and so rarely risk anything. When dealing with difficult or resistant targets,
it is usually best to improvise, the way Grammont did. If your action seems
sudden and a surprise, it will make them more emotional, loosen them up. A
little roundabout accumulation of information-a little spying-is always a good
idea. Most important is the spirit in which you enact your proof. If you are
lighthearted and playful, if you make the target laugh, proving yourself and
amusing them at the same time, it won't matter if you mess up, or if they see
you have employed a little trickery. They will give in to the pleasant mood you
have created. Notice that the count never whined or grew angry or defensive.
All he had to do was pull back the curtain and reveal the duke walking his
horse, melting de l'Orme's resistance with laughter. In one well-executed act,
he showed whathe would do for a night of her favors. began to cry and to run in
the direction of her house, where upon arriving, she fainted. As soon as she
could speak, she ordered that someone go and see what had happened to Saint-Preuil,
who in truth had not stayed very long in the canal, and having quickly put his
clothes back on, hurried to Paris where he hid himselffor several days.
Meanwhile, the rumor spread that he had died. Madame de la Maisnnfort was
deeply moved by the extreme measures he had adopted to prove his sentiments.
This act of his appeared to her to be a sign of an extraordinary love; and
having perhaps noticed some charms in his naked presence that she had not seen
fully clothed, she deeply regretted her cruelty, and publicly stated her
feeling of loss. Word of this reached Saint-Preuil, and he immediately
resurrected himself and did not lose time in taking advantage of such
afavorable feeling in his mistress. - COUNT BUSSY-RABUTIN, HISTOIRES AMOUREUSES
DES GAULES To become a lady's vassal . . . the troubadour was expected to pass
through four stages, i.e.: aspirant, supplicant, postulant, and lover. When he
had attained the last stage of amorous initiation he made a vow of fidelity and
this homage was sealed by a kiss. • In this idealistic form of courtly love
reservedfor the aristocratic elite of chivalry, the phenomenon of love was
considered to be a state of grace, while the initiation that followed, and the
final sealing of the pact-or equivalent of the knightly accolade - were linked
with the rest of a nobleman's training and valorous exploits. The hallmarks of
a true lover and of a perfect knight were almost identical. The lover was bound
to serve and obey his lady as a knight served his lord. In both cases the
pledge was of a sacred nature. - NINA EPTON, LOVE AND THE FRENCH one of the
goodly towns of the kingdomof France there dwelt a nobleman of good birth, who
attended the schools that he might learn how virtue and honor are to be
acquired among virtuous men. But although he was so accomplished that at the
age of seventeen or eighteen years he was, as it were, both precept and example
to others, Love failed not to add his lesson to the rest; and, that he might be
the better harkened to and received, concealed himself in the face and the eyes
of the fairest lady in the whole country round, who had come to the city in
order to advance a suit-at- law. But before Love sought to vanquish the
gentleman by means of this lady's beauty, he had first won her heart by letting
her see the perfections of this young lord; for in good looks, grace, sense and
excellence of speech he was surpassed by none. • You, who know what speedy way
is made by the fire of love when once it fastens on the heart andfancy, will 2.
Pauline Bonaparte, the sister of Napoleon, had so many affairs with different
men over the years that doctors were afraid for her health. She could not stay
with one man for more than a few weeks; novelty was her only pleasure. After
Napoleon married her off to Prince Camillo Borghese, in 1803, her affairs only
multiplied. And so, when she met the dashing Major Jules de Canouville, in
1810, everyone assumed the affair would last no longer than the others. Of
course the major was a decorated soldier, well educated, an accomplished
dancer, and one of the most handsome men in the army. But Pauline, thirty years
old at the time, had had affairs with dozens of men who could have matched that
resume. A few days after the affair began, the imperial dentist arrived chez
Pauline. A toothache had been causing her sleepless nights, and the dentist saw
he would have to pull out the bad tooth right then and there. No painkillers
were used at the time, and as the man began to take out his various
instruments, Pauline grew terrified. Despite the pain of the tooth, she changed
her mind and refused to have it pulled. Major Canouville was lounging on a
couch in a silken robe. Taking all this in, he tried to encourage her to have
it done: "A moment or two of pain and it's over forever. ... A child could
go through with it and not utter a sound." "I'd like to see you do
it," she said. Canouville got up, went over to the dentist, chose a tooth
in the back of his own mouth, and ordered that it be pulled. A perfectly good
tooth was extracted, and Canouville barely batted an eyelash. After this, not
only did Pauline let the dentist do his job, her opinion of Canouville changed;
no man had ever done anything like this for her before. The affair had been
going to last but a few weeks; now it stretched on. Napoleon was not pleased.
Pauline was a married woman; short affairs were allowed, but a deep attachment
was embarrassing. He sent Canouville to Spain, to deliver a message to a
general there. The mission would take weeks, and in the meantime Pauline would
find someone else. Canouville, though, was not your average lover. Riding day
and night, without stopping to eat or sleep, he arrived in Salamanca within a
few days. There he found that he could proceed no farther, since communications
had been cut off, and so, without waiting for further orders, he rode back to
Paris, without an escort, through enemy territory. He could meet with Pauline
only briefly; Napoleon sent him right back to Spain. It was months before he
was finally allowed to return, but when he did, Pauline immediately resumed her
affair with him-an unheard-of act of loyalty on her part. This time Napoleon
sent Canouville to Germany and finally to Russia, where he died bravely in
battle in 1812. He was the only lover Pauline ever waited for, and the only one
she ever mourned. Interpretation. In seduction, the time often comes when the
target has begun to fall for you, but suddenly pulls back. Your motives have
begun toseem dubious-perhaps all you are after is sexual favors, or power, or money.
Most people are insecure and doubts like these can ruin the seductive illusion.
In the case of Pauline Bonaparte, she was quite accustomed to using men for
pleasure, and she knew perfectly well that she was being used in turn. She was
totally cynical. But people often use cynicism to cover up insecurity.
Pauline's secret anxiety was that none of her lovers had ever really loved
her-that all of them to a man had really just wanted sex or political favors
from her. When Canouville showed, through concrete actions, the sacrifices he
would make for her-his tooth, his career, his life- he transformed a deeply
selfish woman into a devoted lover. Not that her response was completely
unselfish: his deeds were a boost to her vanity. If she could inspire these
actions from him, she must be worth it. But if he was going to appeal to the
noble sede of her nature, she had to rise to that level as well, and prove
herself by remaining loyal to him. Making your deed as dashing and chivalrous
as possible will elevate the seduction to a new level, stir up deep emotions,
and conceal any ulterior motives you may have. The sacrifices you are making
must be visible; talking about them, or explaining what they have cost you,
will seem like bragging. Lose sleep, fall ill, lose valuable time, put your
career on the line, spend more money than you can afford. You can exaggerate
all this for effect, but don't get caught boasting about it or feeling sorry
for yourself: cause yourself pain and let them see it. Since almost everyone else
in the world seems to have an angle, your noble and selfless deed will be
irresistible. Throughout the 1890s and into the early twentieth century,
Gabriele D'Annunzio was considered one of Italy's premier novelists and
playwrights. Yet many Italians could not stand the man. His writing was florid,
and in person he seemed full of himself, overdramatic-riding horses naked on
the beach, pretending to be a Renaissance man, and more of the kind. His novels
were often about war, and about the glory of facing and defeating death-an
entertaining subject for someone who had never actually done so. And so, at the
start of World War I, no one was surprised that D'Annunzio led the call for
Italy to side with the Allies and enter the fiay. Everywhere you turned, there
he was, giving a speech in favor of war- a campaign that succeeded in 1915,
when Italy finally declared war on Germany and Austria. D'Annunzio's role so
far had been completely predictable. But what did surprise the Italian public
was what this fifty-two- year-old man did next: he joined the army. He had
never served in the military, boats made him seasick, but he could not be
dissuaded. Eventually the authorities gave him a post in a cavalry division,
hoping to keep him out of combat. Italy had little experience in war, and its
military was somewhat chaotic. The generals somehow lost track of
D'Annunzio-who, in any readily imagine that between two subjects so perfect as
these it knew little pause until it had them at its will, and had so filled
them with its clear light, that thought, wish, and speech were all aflame with
it. Youth, begetting fear in the young lord, led him to urge his suit with all
the gentleness imaginable; but she, being conquered by love, had no need
offorce to win her. Nevertheless, shame, which tarries with ladies as long as
it can, for some time restrained her from declaring her mind. But at last the
heart's fortress, which is honor's abode, was shattered in such sort that the
poor lady consented to that which she had never been minded to refuse. • In
order, however, to make trial of her lover's patience, constancy, and love, she
granted him what he sought on a very hard condition, assuring him that if he
fulfilled it she would love him perfectly forever; whereas, if he failed in it,
he would certainly never win her as long as he lived. And the condition was
this: she would be willing to talk with him, both being in bed together, clad
in their linen only, but he was to ask nothinginore from her than words and
kisses. • He, thinking there was no joy to be compared to that which she
promised him, agreed to the proposal, and that evening the promise was kept; in
such wise that, despite all the caresses she bestowed on him and the
temptations that beset him, he would not break his oath. And albeit his torment
seemed to him no less than that of Purgatory, yet was his love so great and his
hope so strong, sure as he felt of the ceaseless continuance of the love he had
thus painfully won, that he preserved his patience and rose from beside her
without having done anything contrary to her expressed wish. • The lady was, I
think, more astonished than pleased by such virtue; and giving no heed to the
honor, patience, and faithfulness her lover had shown in the keeping of his
oath, she forthwith suspected that his love was not so great as she had
thought, or else that he had found her less pleasing than he had expected. •
She therefore resolved, before keeping her promise, to make afurther trial of
the love he bore her; and to this end she begged him to talk to a girl in her
service, who was younger than herself and very beautiful, bidding him make love
speeches to her, so that those who saw him come so often to the house might
think that it was for the sake of this damsel and not of herself • The young
lord,feeling sure that his own love was returned in equal measure, was wholly
obedient to her commands, and for love of her compelled himself to make love to
the girl; and she, finding him so handsome and well-spoken, believed his lies
more than other truth, and loved him as much as though she herself were greatly
loved by him. • The mistress finding that matters were thus well advanced,
albeit the young lord did not cease to claim her promise, granted him
permission to come and see her at one hour after midnight, saying that after
case, had decided to leave his cavalry division and form units of his own. (He
was an artist, after all, and could not be subjected to army discipline.)
Calling himself Commandante, he overcame his habitual seasickness and directed
a series of daring raids, leading groups of motorboats in the middle of the
night into Austrian harbors and firing torpedoes at anchored ships. He also
learned how to fly, and began to lead dangerous sorties. In August of 1915, he
flew over the city of Trieste, then in enemy hands, and dropped Italian flags
and thousands of pamphlets containing a message of hope, written in his
inimitable style: "The end of your martyrdom is at hand! The dawn of your
joy is imminent. From the heights of heaven, on the wings of Italy, I throw you
this pledge, this message from my heart." He flew at altitudes unheard of
at the time, and through thick enemy fire. The Austrians put a price on his
head. On a mission in 1916, D'Annunzio fell against his machine gun, permanently
injuring one eye and seriously damaging the other. Told his flying days were
over, he convalesced in his home in Venice. At the time, the most beautiful and
fashionable woman in Italy was generally considered to be the Countess
Morosini, former mistress of the German Kaiser. Her palace was on the Grand
Canal, opposite the home of D'Annunzio. Now she found herself besieged by
letters and poems from the writer-soldier, mixing details of his flying
exploits with declarations of his love. In the middle of air raids on Venice,
he would cross the canal, barely able to see out of one eye, to deliver his
latest poem. D'Annunzio was much beneath Morosini's station, a mere writer, but
his willingness to brave anything on her behalf won her over. The fact that his
reckless behavior could get him killed any day only hastened the seduction.
D'Annunzio ignored the doctors' advice and returned to flying, leading even
more daring raids than before. By the end of the war, he was Italy's most
decorated hero. Now, wherever in the nation he appeared, the public filled the
piazzas to hear his speeches. After the war, he led a march on Fiume, on the
Adriatic coast. In the negotiations to settle the war, Italians believed they
should have been awarded this city, but the Allies had not agreed. D'Annunzio's
forces took over the city and the poet became a leader, ruling Fiume for more
than a year as an autonomous republic. By then, everyone had forgotten about
his less-than-glorious past as a decadent writer. Now he could do no wrong.
Interpretation. The appeal of seduction is that of being separated from our
normal routines, experiencing the thrill of the unknown. Death is the ultimate
unknown. In periods of chaos, confusion, and death-the plagues that swept
Europe in the Middle Ages, the Terror of the French Revolution, the air raids
on London during World War II-people often let go of their usual caution and do
things they never would otherwise. They experience a kind of delirium. There is
something immensely seductive about danger, about heading into the unknown.
Show that you have a reckless streak and a daring nature, that you lack the
usual fear of death, and you are instantly fascinating to the bulk of humanity.
What you are proving in this instance is not how you feel toward another person
but something about yourself: you are willing to go out on a limb. You are not
just another talker and braggart. It is a recipe for instant charisma. Any
political figure-Churchill, de Gaulle, Kennedy-whohas proven himself on the
battlefield has an unmatchable appeal. Many had thought of D'Annunzio as a
foppish womanizer; his experience in the war gave him a heroic sheen, a
Napoleonic aura. In fact he had always been an effective seducer, but now he
was even more devilishly appealing. You do not necessarily have to risk death,
but putting yourself in its vicinity will give you a seductive charge. (It is
often best to do this some way into the seduction, making it come as a pleasant
surprise.) You are willing to enter the unknown. No one is more seductive than
the person who has had a brush with death. People will be drawn to you; perhaps
they are hoping that some of your adventurous spirit will rub off on them. 4.
According to one version of the Arthurian legend, the great knight Sir Lancelot
once caught a glimpse of Queen Guinevere, King Arthur's wife, and that glimpse
was enough-he fell madly in love. And so when word reached him that Queen
Guinevere had been kidnapped by an evil knight, Lancelot did not hesitate-he
forgot his other chivalrous tasks and hurried in pursuit. His horse collapsed
from the chase, so he continued on foot. Finally it seemed that he was close,
but he was exhausted and could go no farther. A horse-driven cart passed by;
the cart was filled with loathsome- looking men shackled together. In those
days it was the tradition to place criminals-murderers, traitors, cowards,
thieves-in such a cart, which then passed through every street in town so that
people could see it. Once you had ridden in the cart, you lost all feudal rights
for the rest of your life. The cart was such a dreadful symbol that seeing an
empty one made you shiver and give the sign of the cross. Even so. Sir Lancelot
accosted the cart's driver, a dwarf: "In the name of God, tell me if
you've seen my lady the queen pass by this way?" "If you want to get
into this cart I'm driving," said the dwarf, "by tomorrow you'll know
what has become of the queen." Then he drove the cart onward. Lancelot
hesitated for but two of the horse's steps, then ran after it and climbed in.
Wherever the cart went, townspeople heckled it. They were most curious about
the knight among the passengers. What was his crime? How will he be put to
death-flayed? Drowned? Burned upon a fire of thorns? Finally the dwarf let him
get out, without a word as to the whereabouts of the queen. To make matters
worse, no one now would go near or talk to Lancelot, for he had been in the
cart. He kept on chasing the queen, and all along the way he was cursed at,
spat upon, challenged by other knights. He having so fully tested the love and
obedience he had shown towards her, it was but just that heshould be
rewardedfor his long patience. Of the lover's joy on hearing this you need have
no doubt, and he failed not to arrive at the appointed time. • But the lady,
still wishing to try the strength of his love, had said to her beautiful
damsel-"I am well aware of the love a certain nobleman bears to you, and I
think you are no less in love with him; and I feel so much pity for you both,
that I have resolved to afford you time and place that you may converse
together at your ease." • The damsel was so enchanted that she could not
conceal her longings, but answered that she would notfail to be present. • In
obedience, therefore, to her mistress's counsel and command, she undressed
herself and lay down on a handsome bed, in a room the door of which the lady
left half open, whilst within she set a light so that the maiden's beauty might
be clearly seen. Then she herself pretended to go away, but hid herself near to
the bed so carefully that she could not be seen. • Her poor lover, thinking to
find her according to her promise, failed not to enter the room as softly as he
could, at the appointed hour; and after he had shut the door and put off his
garments and fur shoes, he got into the bed, where he looked to find what he
desired. But no sooner did he put out his arms to embrace her whom he believed
to be his mistress, than the poor girl, believing him entirely her own, had her
arms round his neck, speaking to him the while in such loving words and with so
beautiful a countenance, that there is not a hermit so holy but he would have
forgotten his beads for love of her. • But when the gentleman recognized her
with both eye and ear, and found he was not with her for whose sake he had so
greatly suffered, the love that had made him get so quickly into the bed, made
him risefrom it still more quickly. And in anger equally with mistress and
damsel, he said - "Neither yourfolly nor the malice of her who put you
there can make me other than I am. But do you try to be an honest woman, for
you shall never lose that good name through me. " • So saying he rushed
out of the room in the greatest wrath imaginable, and it was long before he
returned to see his mistress. However love, which is never without hope,
assured him that the greater and more manifest his constancy was proved to be
by all these trials, the longer and more delightful would be his bliss. • The
lady, who had seen and heard all that passed, was so delighted and amazed at
beholding the depth and constancy of his love, that she was impatient to sec
him again in order to ask h is fo rgiven ess for the sorrow that she had caused
him to endure. And as soon as she could meet with him, she failed not to
address him in such excellent and pleasant words, that he not only forgot all
his troubles but even deemed them very fortunate, seeing that their issue was
to the glory of his constancy and the perfect had disgraced knighthood by
riding in the cart. But no one could stop him or slow him down, and finally he
discovered that the queen's kidnapper was the wicked Meleagant. He caught up
with Meleagant and the two fought a duel. Still weak from the chase, Lancelot
seemed to be near defeat, but when word reached him that the queen was watching
the battle, he recovered his strength and was on the verge of killing Meleagant
when a truce was called. Guinevere was handed over to him. Lancelot could
hardly contain his joy at the thought of finally being in his lady's presence.
But to his shock, she seemed angry, and would not look at her rescuer. She told
Meleagant's father, "Sire, in truth he has wasted his efforts. I shall
always deny that I feel any gratitude toward him." Lancelot was mortified
but he did not complain. Much later, after undergoing innumerable further
trials, she finally relented and they became lovers. One day he asked her: when
she had been abducted by Meleagant, had she heard the story of the cart, and
how he had disgraced knighthood? Was that why she had treated him so coldly
that day? The queen replied, "By delaying for two stepsyou showed your
unwillingness to climb into it. That, to tell the truth, is why I didn't wish
to see you or speak with you." Interpretation. The opportunity to do your
selfless deed often comes upon you suddenly. You have to show your worth in an
instant, right there on the spot. It could be a rescue situation, a gift you
could make or a favor you could do, a sudden request to drop everything and
come to their aid. What matters most is not whether you act rashly, make a
mistake, and do something foolish, but that you seem to act on their behalf
without thought for yourself or the consequences. At moments like these,
hesitation, even for a few seconds, can ruin all the hard work of your
seduction, revealing you as self-absorbed, unchival- rous, and cowardly. This,
at any rate, is the moral of Chretien de Troyes's twelfth-century version of
the story of Lancelot. Remember: not only what you do matters, but how you do
it. If you are naturally self-absorbed, learn to disguise it. React as
spontaneously as possible, exaggerating the effect by seeming flustered,
overexcited, even foolish-love has driven you to that point. If you have to
jump into the cart for Guinevere's sake, make sure she sees that you do it
without the slightest hesitation. 5. In Rome sometime around 1531, word spread
of a sensational young woman named Tullia d'Aragona. Bythe standards of the
period, Tullia was not a classic beauty; she was tall and thin, at a time when
the plump and voluptuous woman was considered the ideal. And she lacked the
cloying, giggling manner of most young girls who wanted masculine attention.
No, her quality was nobler. Her Latin was perfect, she could discuss the latest
literature, she played the lute and sang. In other words, she was a novelty,
and since that was all most men were looking for, they began to visit her in
Prove Yourself • 331 great numbers. She had a lover, a diplomat, and the
thought that one man had won her physical favors drove them all mad. Her male
visitors began to compete for her attention, writing poems in her honor, vying
to become her favorite. None of them succeeded, but they kept on trying. Of
course there were some who were offended by her, stating publicly that she was
no more than a high-class whore. They repeated the rumor (perhaps true) that
she had made older men dance while she played the lute, and if their dancing
pleased her, they could hold her in their arms. To Tullia's faithful followers,
all of noble birth, this was slander. They wrote a document that was
distributed far and wide: "Our honored mistress, the well-born and
honorable lady Tullia d'Aragona, doth surpass all ladies of the past, present,
or future by herdazzlingqualities. Anyone who refuses to conform to this statement
is hereby charged to enter the lists with one of the undersigned knights, who
will convince him in the customary manner." Tullia left Rome in 1535,
going first to Venice, where the poet Tasso became her lover, and eventually to
Ferrara, which was then perhaps the most civilized court in Italy. And what a
sensation she caused there. Her voice, her singing, even her poems were praised
far and wide. She opened a literary academy devoted to ideas of freethinking.
She called herself a muse and, as in Rome, a group of young men collected
around her. They would follow her around the city, carving her name in trees,
writing sonnets in her honor, and singing them to anyone who would listen. One
young nobleman was driven to distraction by this cult of adoration: it seemed
that everyone loved Tullia but no one received her love in return. Determined
to steal her away and marry her, this young man tricked her into allowing him
to visit her at night. He proclaimed his undying devotion, showered her with
jewels and presents, and asked for her hand. She refused. He pulled out a
knife, she still refused, and so he stabbed himself. He lived, but now Tullia's
reputation was even greater than before: not even money could buy her favors,
or so it seemed. As the years went by and her beauty faded, some poet or
intellectual would always come to her defense and protect her. Few of them ever
pondered the reality: that Tullia was indeed a courtesan, one of the most
popular and well paid in the profession. Interpretation. All of us have defects
of some sort. Some of these we are born with, and cannot help. Tullia had many
such defects. Physically she was not the Renaissance ideal. Also, her mother
had been a courtesan, and she was illegitimate. Yet the men who fell under her
spell did not care. They were too distracted by her image-the image of an
elevated woman, a woman you would have to fight over to win. Her pose came
straight out of the Middle Ages, the days of knights and troubadours. Then, a
woman, most often married, was able to control the power dynamic between the
sexes by withholding her favors until the knight somehow proved his worth
assurance of his love, the fruit of which he enjoyed from that time as fully as
he could desire. - QUEEN MARGARET OF NAVARRE, THE HEPTAMERON. QUOTED IN THE
VICE ANTHOLOGY , DAVENPORT-HINES A soldier lays siege to cities, a lover to
girls' houses, \ The one assaults city gates, the other front doors. \ Love,
like war, is a toss-up. The defeated can recover, \ While some you might think
invincible collapse; \ So ifyou've got love written off as an easy option \
You'd better think twice. Love calls \ For guts and initiative. Great Achilles
sulks for Briseis - \ Quick, Trojans, smash through the Argive wall! \ Hector
went into battle from Andromache's embraces \ Helmeted by his wife. \ Agamemnon
himself, the Supremo, was struck into raptures \ At the sight of Cassandra's
tumbled hair; \ Even Mars was caught on the job, felt the blacksmith's meshes -
\ Heaven's best scandal in years. Then take \ My own case. I was idle, born to
leisure en deshabille, \ Mind softened by lazy scribbling in the shade. \ But
love for a pretty girl soon drove the sluggard \ To action, made him join up.
\And just look at me now-fighting fit, dead keen on night exercises: \ If you
want a cure for slackness, fall in love! - OVID, THE AMORES. and the sincerity
of his sentiments. He could be sent on a quest, or made to live among lepers,
or compete in a possibly fatal joust for her honor. And this he had to do
without complaint. Although the days of the troubadour are long gone, the
pattern remains: a man actually loves to be able to prove himself, to be
challenged, to compete, to undergo tests and trials and emerge victorious. He
has a masochistic streak; a part of him loves pain. And strangely enough, the
more a woman asks for, theworthier she seems. A woman who is easy to get cannot
be worth much. Make people compete for your attention, make them prove
themselves in some way, and you will find them rising to the challenge. The heat
of seduction is raised by such challenges-show me that you really love me. When
one person (of either sex) rises to the occasion, often the other person is now
expected to do the same, and the seduction heightens. By making people prove
themselves, too, you raise your value and cover up your defects. Your targets
are too busy trying to prove themselves to notice your blemishes and faults.
Symbol: The Tournament. On the field, with its bright pennants and caparisoned
horses, the lady looks on as knights fight for her hand. She has heard them
declare love on bended knee, their endless songs and pretty promises. They are
all good at such things. But then the trumpet sounds and the combat begins. In
the tournament there can be no faking or hesitation. The knight she chooses
must have blood on hisface, and afew broken limbs. Reversal W hen trying to
prove that you are worthy of your target, remember that every target sees
things differently. A show of physical prowess not impress someone who does not
value physical prowess; it will just that you are after attention, flaunting
yourself. Seducers must adapt way of proving themselves to the doubts and
weaknesses of the seduced. For some, fine words are better proofs than
daredevil deeds, particularly if they are written down. With these people show
your sentiments in a letter-a different kind of physical proof, and one with
more poetic appeal than some showy bit of action. Know your target well, and
aim your seductive evidence at the source of their doubts or resistance. 17
Effect a Regression People who have experienced a certain kind of in the past
will try to repeat or relive are usually thosefrom earliest childhood, and are
often unassociated with a parental figure. Bring your tartheir emotional
response, they willfall in love with you. Alternatively, you too can regress,
letting them play the role of the protecting, nursing parent. In either case
you are offering the ultimate fantasy: the chance to have an intimate relawith
mommy or daddy, son or daughter. A s adults we tend to overvalue our childhood.
In their dependency and powerlessness, children genuinely suffer, yet when we
get older we conveniently forget about that and sentimentalize the supposed
paradise we have left behind. We forget the pain and remember only the
pleasure. ? Because the responsibilities of adult life are a burden so
oppressive at times that we secretly yearn for the dependency of childhood, for
that perwho looked after our every need, assumed our cares and worries. This
being dependent on the parent is charged with sexual undertones. Give and they
will project all kinds of fantasies onto you, including feelings of or sexual
attraction that they will attribute to something else. We won't admit it, but
we long to regress, to shed our adult exterior and vent childish emotions that
linger beneath the surface. in his career, Sigmund Freud confronted a strange
problem: many of his female patients were falling in love with him. He thought
he knew what was happening: encouraged by Freud, the patient would delve into
would talk about her relationship with her father, her earliest experiprocess
would stir up powerful emotions and memories. In a way, she be transported back
into her childhood. Intensifying this effect was the fact that Freud himself
said little and made himself a little cold and dis, although he seemed to be
caring-in other words, quite like the traditional father figure. Meanwhile the
patient was lying on a couch, in a helpless or passive position, so that the
situation duplicated the roles of parent and child. Eventually she would begin
to direct some of the confused emotions she was dealing with toward Freud
himself. Unaware of what was happening, she would relate to him as to her
father. She would regress and in love. Freud called this phenomenon
"transference," and it would become an active part of his therapy. By
getting patients to transfer some of their repressed feelings onto the
therapist, he would bring their problems into the open, where they could be
dealt with on a conscious level. The transference effect was so potent, though,
that Freud was often unable to move his patients past their infatuation. In
fact transference is a powerful way of creating an emotional attachment-the
goal of any seduc- [In Japan,] much in the traditional way of childrearing
seems to foster passive dependence. The child is rarely left alone, day or
night, for it usually sleeps with the mother. it goes out the child is not
pushed ahead in a pram, to face the world alone, but is tightly bound to the mother's
back in a snug cocoon. When the mother bows, the child does too, so the social
graces are acquired automatically while feeling the mother's heartbeat. Thus
emotional security tends to depend almostentirelyonthephysicalpresence of the
mother. "... Children learn that a show of passive dependence is the best
way to getfavors as well as affection. There is a verb for this in Japanese:
amaeru, translated in the dictionary as "to presume upon another's love;
to play the baby." According to the psychiatrist Doi Takeo this is the
main key to understanding the Japanese personality. It goes on in adult life
too: juniors do it to seniors in companies, or any other group, women do it to
men, men do it to their mothers, and sometimes wives. A magazine called Young
Lady featured an article (January 1982) on "how to make ourselves
beautiful." How, in other , to attract men. An American or European
magazine would then go on to tell the reader how to be sexually desirable, no
doubt suggesting various puff's, creams, and sprays. Not so with Young Lady.
"The most attractive ," it informs us, "are women full of
maternal love. Women maternal love are the types men never want to marry. One
has to look at men through the of a mother. " - IAN BURUMA, BEHIND THE :
ON SEXUAL DEMONS. SACRED MOTHERS. . GANGSTERS, DRIFTERS AND OTHER JAPANESE
CULTURAL HEROES I have stressed the fact that substitute for the ideal ego. Two
people who love each other are interchanging ego-ideals. That they love the
ideal of themselves in the otherone.There would be no love on earth if this
phantom were not there. Wefall in love because we cannot attain the image that
is our better self and the best of our self From this concept it is obvious
that love itself is only possible on a certain cultural level or after a
certain phase in the development of the personality has been reached. The
creation of an ego-ideal itself marks human progress. When are entirely
satisfied tion. The method has infinite applications outside psychoanalysis. To
pracit in real life, you need to play the therapist, encouraging people to talk
memories are so vivid and emotional that a part of us regresses just in talking
about our early years. Also, in the course of talking, little secrets slip out:
we reveal all kinds of valuable information about our weaknesses and our mental
makeup, information you must attend to and remember. Do not take your targets'
words at face value; they will often sugarcoat or overdramatize events in
childhood. But pay attention to their tone of voice, to any nervous tics as
they talk, and particularly to anything they do not want talk about, anything
they deny or that makes them emotional. Many statefor instance, you can be sure
that they are hiding a lot of disappointment- that they actually loved their father
only too much, and perhaps never quite what they wanted from him. Listen
closely for recurring themes and stories. Most important, learn to analyze
emotional responses and see what lies behind them. While they talk, maintain
the therapist's pose-attentive but quiet, making occasional, nonjudgmental
comments. Be caring yet distant- somewhat blank, in fact-and they will begin to
transfer emotions and project fantasies onto you. With the information you have
gathered about their childhood, and the trusting bond you have forged, you can
now begin to effect the regression. Perhaps you have uncovered a powerful
attachment to a parent, a sibling, a teacher, or any early infatuation, a
person who casts a shadow over their present lives. Knowing what it was about
this person that affected them so powerfully, you can now take over that role.
Or perhaps you have learned of an immense gap in their childhood-a neglectful
father, for instance. You act like that parent now, but you replace the
original neglect with the attention and affection that the real parent never
supplied. Everyone has unfinished business from childhood-disappointments,
lacks, painful memories. Finish what is unfinished. Discover what your target
never got and you have the ingredients for a deep-rooted seduction. The key is
not just to talk about memories-that is weak. What you want is to get
peopletoactoutintheir present old issues from their past, without their being
aware of what is happening. The regressions you can effect fall into four main types.
The Infantile Regression. The first bond-the bond between a mother and her
infant-is the most powerful one. Unlike other animals, human babies have a long
period of helplessness during which they are dependent on their mother,
creating an attachment that influences the rest of their lives. The key to
effecting this regression is to reproduce the sense of unconditional love a
mother has for her child. Never judge your targets-let them do whatever they
want, including behaving badly; at the same time surthem with loving attention,
smother them with comfort. A part of Effect a Regression • 331 them will
regress to those earliest years when their mother took care of everything and
rarely left them alone. This works on almost everyone, for unconditional love
is the rarest and most treasured form. You do not even have to tailor your
behavior to anything specific in their childhood; most of us have experienced
this kind of attention. Meanwhile, create atmospheres that reinforce the
feeling you are generating-warm environments, playful activities, bright, happy
colors. with their actual selves, love is impossible. • The of the ego-ideal to
a person is the most characteristic trait of love. -THEODOR REIK, OF LOVE AND
LUST The Oedipal Regression. After the bond between mother and child the
oedipal triangle of mother, father, and child. This triangle forms during the
period of the child's earliest erotic fantasies. A boy wants his mother to
himself, a girl does the same with her father, but they never quite have it
that way, for a parent will always have competing connections a spouse or to
other adults. Unconditional love has gone; now, inevitably, the parent must
sometimes deny what the child desires. Transport your victims back to this
period. Play a parental role, be loving, but also sometimes scold and instill
some discipline. Children actually love a little -it makes them feel that the
adult cares about them. And adult children too will be thrilled if you mix your
tenderness with a little toughness and punishment. Unlike infantile regression,
oedipal regression must be tailored to your target. It depends on the
information you have gathered. Without knowing enough, you might treat a person
like a child, scolding them now and then, only to discover that you are stirring
up ugly memories-they had too with the regression until you have learned
everything you can about their -what they had too much of, what they lacked,
and so on. If the target was strongly attached to a parent, but that attachment
was parnegative, the oedipal regression strategy can still be quite effective.
We always feel ambivalent toward a parent; even as we love them, we resent
having had to depend on them. Don't worry about stirring up these am, which
don't keep us from being tied to our parents. Remember include an erotic
component in your parental behavior. Now your tarare not only getting their
mother or father all to themselves, they are something more, something
previously forbidden but now allowed. gave [S ylphide] the eyes of one girl in
the village, fresh complexion of another. The portraits of great ladies of the
time of Francis 1, Henry IV, and XIV, hanging in our room, lent me
otherfeatures, and I even beauties from the pictures of the Madonna in
churches. This magic invisibly everywhere, I with her as if changed her
appearance according to the degree of without a veil, Diana rose, Thalia in a
laughing mask, Hebe with the goblet of youth-or she became a delusion lasted
two whole years, in the course of which my soul attained the highest peak of
exaltation. -CHATEAUBRIAND, MEMOIRS QUOTED IN FRIEDRICH SIEBURG, CHATEAUBRIAND.
The Ego Ideal Regression. As children, we often form an ideal figure out of our
dreams and ambitions. First, that ideal figure is the person we want to be. We
imagine ourselves as brave adventurers, romantic figures. Then, in our
adolescence, we turn our attention to others, often projecting our ideals onto
them. The first boy or girl we fall in love with may seem to have the ideal
qualities we wanted for ourselves, or else may make us feel that we can play
that ideal role in relation to them. Most of us carry these ideals around with
us, buried just below the surface. We are secretly disappointed in how much we
have had to compromise, how far below the ideal we have fallen as we have
gotten older. Make your targets feel they are living out this youthful ideal,
and coming closer to being the person they wanted to be, and you will effect a
different kind of regression, creating a feeling reminiscent of adolescence.
The relationship between you and the seduced is in this instance more equal
than in the previous kinds of regressions-more like the affection between
siblings. In fact the ideal is often modeled on a brother or sister. To create
this effect, strive to reprothe intense, innocent mood of a youthful
infatuation. The Reverse Parental Regression. Here you are the one to regress:
you deliberately play the role of the cute, adorable, yet also sexually charged
child. Older people always find younger people incredibly seductive. In the
presence of youth, they feel a little of their own youth return; but they are
in fact older, and mixed into the invigoration they feel in young people's
company is the pleasure of playing the mother or father to them. If a child has
erotic feelings toward a parent, feelings that are quickly repressed, the
parent must deal with the same problem in reverse. Assume the role of the child
in relation to your targets, however, and they get to act out some of those
repressed erotic sentiments. The strategy may seem to call for a difference in
age, but this is actually not critical. Marilyn Monroe's exaggerated
little-girl qualities worked just fine on men her age. Emphasizing a weakness
or vulnerability on your part will give the target a chance to play the
protector. Some Examples 1. The parents of Victor Hugo separated shortly after
the novelist was born, in 1802. Hugo's mother, Sophie, had been carrying on an
affair with her husband's superior officer, a general. She took the three Hugo
boys away from their father and went off to Paris to raise them on her own. the
boys led a tumultuous life, featuring bouts of poverty, frequent moves, and
their mother's continued affair with the general. Of all the boys, Victor was
the most attached to his mother, adopting all her ideas and pet peeves,
particularly her hatred of his father. But with all the turmoil in his
childhood he never felt he got enough love andattention from the mother he
adored. When she died, in 1821, poor and debt-ridden, he was devastated. The
following year Hugo married his childhood sweetheart, Adele, who physically
resembled his mother. It was a happy marriage for a while, but soon Adele came
to resemble his mother in more ways than one: in 1832, he discovered that she
was having an affair with the French literary critic Sainte-Beuve, who also
happened to be Hugo's best friend at the Effect Regression • 339 time. Hugo was
a celebrated writer by now, but he was not the calculating type. He generally
wore his heart on his sleeve. Yet he could not confide in anyone about Adele's
affair; it was too humiliating. His only solution was to have affairs of his
own, with actresses, courtesans, married women. Hugo had a prodigious appetite,
sometimes visiting three different women in the same day. Near the end of 1832,
production began on one of Hugo's plays, and he was to supervise the casting. A
twenty-six-year-old actress named Juliette Drouet auditioned for one of the
smaller roles. Normally quite adroit with the ladies, Hugo found himself
stuttering in Juliette's presence. She was quite simply the most beautiful
woman he had ever seen, and this and her composed manner intimidated him.
Naturally, Juliette won the part. He found himself thinking about her all the
time. She always seemed to be surrounded by a group of adoring men. Clearly she
was not interested in him, or so he thought. One evening, though, after a
performance of the play, he followed her home, to find that she was neither
angry nor surprised- indeed she invited him up to her apartment. He spent the
night, and soon he was spending almost every night there. Hugo was happy again.
To his delight, Juliette quit her career in the theater, dropped her former
friends, and learned to cook. She had loved fancy clothes and social affairs;
now she became Hugo's secretary, rarely leaving the apartment in which he had
established her and seeming to live only for his visits. After a while,
however, Hugo returned to his old ways and started to have little affairs on
the side. She did not complain-as long as she remained the one woman he kept
returning to. And Hugo had in fact grown quite dependent on her. In 1843,
Hugo's beloved daughter died in an accident and he sank into a depression. The
only way he knew to get over his grief was to have an afwith someone new. And
so, shortly thereafter, he fell in love with a young married aristocrat named
Leonie d'Aunet. He began to see Juliette less and less. A few years later,
Leonie, feeling certain she was the preferred one, gave him an ultimatum: stop
seeing Juliette altogether, or it wasover. Hugo refused. Instead he decided to
stage a contest: he would continue to see both women, and in a few months his
heart would tell him which one he preferred. Leonie was furious, but she had no
choice. Her affair with Hugo had already ruined her marriage and her standing
in society; she was dependent on him. Anyway, how could she lose-she was in the
prime of life, whereas Juliette had gray hair by now. So she pretended to go
along with this contest, but as time went on, she grew increasingly resentful
about it, and complained. Juliette, on the other hand, behaved as if nothing
had changed. Whenever he visited, she treated him as she always had, dropping
everything to comfort and mother him. The contest lasted several years. In
1851, Hugo was in trouble with Louis-Napoleon, the cousin of Napoleon Bonaparte
and now the president of France. Hugo had attacked his dictatorial tendencies
in the press, bitterly and perhaps recklessly, for Louis-Napoleon was a
vengeful man. Fearing for the writer's life, Juliette managed to hide him in a
friend's house and arranged for a false passport, a disguise, and safe passage
to Brussels. Everything went according to plan; Juliette joined him a few days
later, carrying his most valuable possessions. Clearly her heroic actions had
won the contest for her. And yet, after the novelty of Hugo's new life wore
off, his affairs resumed. Finally, fearing for his health, and worried that she
could no longer compete with yet another twenty-year-old coquette, Juliette
made a calm but stern demand: no more women or she was leaving him. Taken
completely by surprise, yet certain that she meant every word, Hugo broke down
and sobbed. An old man by now, he got down on his knees and , on the Bible and
then on a copy of his famous novel Les Miserables, he would stray no more.
Until Juliette's death, in 1883, her spell over him was complete.
Interpretation. Hugo's love life was determined by his relationship with his
mother. He never felt she had loved him enough. Almost all the women he had
affairs with bore a physical resemblance to her; somehow he would make up for
her lack of love for him by sheer volume. When Juliette met , she could not
have known all this, but she must have sensed two things: he was extremely disappointed
in his wife, and he had never really up. His emotional outbursts and his need
for attention made him a little boy than a man. She would gain ascendancy over
him for the of his life by supplying the one thing he had never had: complete,
unmother-love. Juliette never judged Hugo, or criticized him for his naughty
ways. She lavished him with attention; visiting her was like returning to
thewomb. In her presence, in fact, he was more a little boy than ever. How
could he refuse her a favor or ever leave her? And when she finally threatened
to leave him, he was reduced to the state of a wailing infant crying for his
mother. In the end she had total power over him. Unconditional love is rare and
hard to find, yet it is what we all crave, since we either experienced it once
or wish we had. You do not have to go as far as Juliette
Drouet; the mere hint of devoted attention, of accepting your lovers for who
they are, of meeting their needs, will place them in an infantile position. A
sense of dependency may frighten them a little, and they may feel an
undercurrent of ambivalence, a need to assert themselves periodically, as Hugo
did through his affairs. But their ties to you will be strong and they will
keep coming back for more, bound by the illusion that they are recapturing the
mother-love they had seemingly lost forever, or never had. 2. Around the turn
of the twentieth century. Professor Mut, a schoolmaster at a college for young
men in a small German town, began to de- Effect Regression velop a keen hatred
of his students. Mut was in his late fifties, and had worked at the same school
for many years. He taught Greek and Latin and was a distinguished classical
scholar. He had always felt a need to impose discipline, but now it was getting
ugly: the students were simply not interested in Homer anymore. They listened
to bad music and only liked modern literature. Although they were rebellious,
Mut considered them soft and undisciplined. He wanted to teach them a lesson
and make their lives miserable; his usual way of dealing with their bouts of
rowdiness was sheer bullying, and most often it worked. One day a student Mut
loathed-a haughty, well-dressed young man named Lohmann-stood up in class and
said, "I can't go on working in this room. Professor. There is such a
smell of mud." Mud was the boys' nickname for Professor Mut. The professor
seized Lohmann by the arm, twisted it hard, then banished him from the room. He
later noticed that Lohmann had left his exercise book behind, and thumbing through
it he saw a paragraph about an actress named Rosa Frohlich. A plot hatched in
Mut's mind: he would catch Lohmann cavorting with this actress, no doubt a
woman of ill repute, and would get the boy kicked out of school. First he had
to find out where she performed. He searched high and low, finally finding her
name up outside a club called the Blue Angel. He went in. It was a smoke-filled
place, full of the working-class types he looked down on. Rosa was onstage. She
was singing a song; the way she looked everyone in the audience in the eye was
rather brazen, but for some reason Mut found this disarming. He relaxed a
little, had some wine. After her performance he made his way to her dressing
room, determined to grill her about Lohmann. Once there he felt strangely uncomfortable,
but he gathered up his courage, accused her of leading schoolboys astray, and
threatened to get the police to close the place down. Rosa, however, was not
intimidated. She turned all of Mut's sentences around: perhaps he was the one
leading boys astray. Her tone was cajoling and teasing. Yes, Lohmann had bought
her flowers and champagne-so what? No one had ever talked to Mut this way
before; his authoritative tone usually made people give way. He should have
felt offended: she was low class and a woman, and he was a schoolmaster, but
she was talking to him as if they were equals. Instead, however, he neither got
angry nor left-something compelled him to stay. Now she was silent. She picked
up a stocking and started to darn it, ignoring him; his eyes followed her every
move, particularly the way she rubbed her bare knee. Finally he brought up
Lohmann again, and the police. "You've no idea what this life's
like," she said. "Everyone who comes here thinks he's the only pebble
on the beach. If you don't give them what they want they threaten you with the
police!" "I certainly regret having hurt a lady's feelings," he
replied sheepishly. As she got up from her chair, their knees rubbed, and he
felt a shiver up his spine. Now she was nice to him again, and poured him some
more wine. She invited him to come back, then left abruptly to perform another
number. The Art of Seduction The next day he kept thinking about her words, her
looks. Thinking about her while he was teaching gave him a kind of naughty thrill.
That night he went back to the club, still determined to catch Lohmann in the
act, and once again found himself in Rosa's dressing room, drinking wine and
becoming strangely passive. She asked him to help her get dressed; that seemed
quite an honor and he obliged her. Helping her with her corset and her makeup,
he forgot about Lohmann. He felt he was being initiated into some new world.
She pinched his cheeks and stroked his chin, and occasionally let him glimpse
her bare leg as she rolled up a stocking. Now Professor Mut showed up night
after night, helping her dress, watching her perform, all with a strange kind
of pride. He was there so often that Lohmann and his friends no longer showed
up. He had taken their place-he was the one to bring her flowers, pay for her
champagne, the one to serve her. Yes, an old man like himself had bested the
youthful Lohmann, who thought himself so suave! He liked it when she stroked
his chin, complimented him for doing things right, but he felt even more
excited when she rebuked him, throwing a powder puff in his face or pushing him
off a chair. It meant she liked him. And so, gradually, he began to pay for all
her caprices. It cost him a pretty penny but kept her away from other men.
Eventually he proposed to her. They married, and scandal ensued: he lost
hisjob, and soon all his money; finally he landed in prison. To the very end,
however, he could never get angry with Rosa. Instead he felt guilty: he had
never done enough for her. Interpretation. Professor Mut and Rosa Frohlich are
characters in the novel The Blue Angel, written by Heinrich Mann in 1905, and
later made into a film starring Marlene Dietrich. Rosa's seduction of Mut
follows the classic oedipal regression pattern. First, the woman treats the man
the way a mother would treat a little boy. She scolds him, but the scolding is
not threatening; it is tender, and has a teasing edge. Like a mother, she knows
she is dealing with someone weak, who cannot help his naughty behavior. She
mixes plenty of praise and approval in with her taunts. Once the man begins to
regress, she adds physical excitement-some bodily contact to excite him, subtle
sexual overtones. As a reward for his regression, the man may get the thrill of
finally sleeping with his mother. But there is always an element of
competition, which the mother figure must heighten. The man gets to possess her
all on his own, something he could not do with father in the way, but he first
has to win her away from others. The key to this kind of regression is to see
and treat your targets as children. Nothing about them intimidates you, no
matter how much authority or social standing they have. Your manner makes it
clear that you feel you are the stronger party. To accomplish this it may be
helpful to imagine or them as the children they once were; suddenly, powerful
people do not seem so powerful and threatening when you regress them in your
imagination. Keep in mind that certain types are more vulnerable to an Effect
Regression • 343 regression. Look for those who, like Professor Mut, seem
outwardly most adult-straitlaced, serious, a little full of themselves. They
are struggling to repress their regressive tendencies, overcompensating for
their weaknesses. Often those who seem the most in command of themselves are the
ripest for regression. In fact they are secretly longing for it, because their
power, position, and responsibilities are more a burden than a pleasure. 3.
Born in 1768, the French writer Francois Rene de Chateaubriand grew in a
medieval castle in Brittany. The castle wascold and gloomy, as if inhabited by
the ghosts of its past. The family lived there in semiseclusion. Chateaubriand
spent much of his time with his sister Lucile, and his attachment to her was
strong enough that rumors of incest made the rounds. But when he was around
fifteen, a new woman named Sylphide entered his -a woman he created in his
imagination, a composite of all the heroines, goddesses, and courtesans he had
read about in books. He was constantly seeing her features in his mind, and
hearing her voice. Soon she was taking walks with him, carrying on
conversations. He imagined her innocent and exalted, yet they would sometimes
do things that were not so innocent. He carried on this relationship for two
whole years, until finally he left for Paris, and replaced Sylphide with women
of flesh and blood. The French public, weary after the terrors of the 1790s,
greeted Chateaubriand's first books enthusiastically, sensing a new spirit in
them. His novels were full of windswept castles, brooding heroes, and
passionate heroines. Romanticism was in the air. Chateaubriand himself
resembled the characters in his novels, and despite his rather unattractive
appearance, women went wild over him-with him, they could escape their boring
marriages and live out the kind of turbulent romance he wrote about.
Chateaubriand's nickname was the Enchanter, and although he was married, and an
ardent Catholic, the number of his affairs increased with the years. But he had
a restless nature-he traveled to the Middle East, to the United States, all
over Europe. He could not find what he was looking for anywhere, and not the
right woman either: after the novelty of an affair wore off, he would leave. By
1807 he had had so many affairs, and still felt so unsatisfied, that he decided
to retire to his country estate, called Vallee aux Loups. He filled the place
with trees from all over the world, transforming the grounds into something out
of one of his novels. There he began to write the memoirs that he envisioned would
be his masterpiece. By 1817, however, Chateaubriand's life had fallen apart.
Money problems had forced him to sell Vallee aux Loups. Almost fifty, he
suddenly felt old, his inspiration dried up. That year he visited the writer
Madame de Stael, who had been ill and was now close to death. He spent several
days at her bedside, along with her closest friend, Juliette Recamier. Madame
Re- camier's affairs were infamous. She was married to a much older man, but
they had not lived together for some time; she had broken the hearts of the
most illustrious men in Europe, including Prince Metternich, the Duke of 344
The Art of Seduction Wellington, and the writer Benjamin Constant. It had also
been rumored that despite all her flirtations she was still a virgin. She was
now almost forty, but she was the type of woman who seems youthful at any age.
Drawn together by their grief over de Stael's death, she and Chateaubriand
became friends. She listened so attentively to him, adopting his moods and
echoing his sentiments, that he felt that he had at last met a woman who
understood him. There was also something rather ethereal about Madame Recamier.
Her walk, her voice, her eyes-more than one man had compared her to some
unearthly angel. Chateaubriand soon burned with the desire to possess her
physically. The year after their friendship began, she had a surprise for him:
she had convinced a friend to purchase Vallee aux Loups. The friend was away
for a few weeks, and she invited Chateaubriand to spend some time with her at
his former estate. He happily accepted. He showed her around, explaining what
each little patch of ground had meant to him, the memories the place conjured
up. He felt youthful feelings welling up inside him, feelings he had forgotten
about. He delved further into the past, describing events in his childhood. At
moments, walking with Madame Recamier and looking into those kind eyes, he felt
a shiver of recognition, but he could not quite identify it. All he knew was
that he had to go back to the memoirs that he had laid aside. "I intendto
employ the little time that is left to me in describing my youth," he
said, "so long as its essence remains palpable to me." It seemed that
Madame Recamier returned Chateaubriand's love, but as usual she struggled to
keep it a spiritual affair. The Enchanter, however, deserved his nickname. His
poetry, his air of melancholy, and his persistence finally won the day and she
succumbed, perhaps for the first time in her life. Now, as lovers, they were
inseparable. But as always with Chateaubriand, over time one woman was not
enough. The restless spirit returned. He began to have affairs again. Soon he
and Recamier stopped seeing each other. In 1832, Chateaubriand was traveling
through Switzerland. Once again his life had taken a downward turn; only this
time he truly was old, in body and spirit. In the Alps, strange thoughts of his
youth began to assail him, memories of the castle in Brittany. Word reached him
that Madame Recamier was in the area. He had not seen her in years, and he
hurried to the inn where she was staying. She was as kind to him as ever;
during the day they took walks together, and at night they stayed up late,
talking. One day, Chateaubriand told Recamier he had finally decided to finish
his memoirs. And he had a confession to make: he told her the story of
Sylphide, his imaginary lover when he was growing up.He had once hoped to meet
a Sylphide in real life, but the women he had known had paled in comparison.
Over the years he had forgotten about his imaginary lover, but now he was an
old man, and he not only thought of her again, he could see her face and hear
her voice. And with those memories he realized that he had in fact met Sylphide
in real life-it was Madame Re- Effect Regression • 345 camier. The face and
voice were close. More important, there was the calm spirit, the innocent,
virginal quality. Reading to her the prayer to Sylphide he had just written, he
told her he wanted to be young again, and seeing her had brought his youth back
to him. Reconciled with Madame Re- camier, he began to work again on the
memoirs, which were eventually published under the title Memoirsfrom Beyond the
Grave. Most critics agreed that the book was his masterpiece. The memoirs were
dedicated to Madame Recamier, to whom he remained devoted until his death, in
1848. Interpretation. All of us carry within us an image of an ideal type of
person whom we yearn to meet and love. Most often the type is a composite made
up of bits and pieces of different people from our youth, and even of
characters in books and movies. People who influenced us inordinately-a teacher
for instance-may also figure. The traits have nothing to do with superficial
interests. Rather, they are unconscious, hard to verbalize. We searched hardest
for this ideal type in our adolescence, when we were more idealistic. Often our
first loves have more of these traits than our subsequent affairs. For
Chateaubriand, living with his family in their secluded castle, his first love
was his sister Lucile, whom he adored and idealized. But since love with her
was impossible, he created a figure out of his imagination who had all her
positive attributes-nobility of spirit, innocence, courage. Madame Recamier
could not have known about Chateaubriand's ideal , but she did know something
about him, well before she ever met him. She had read all of his books, and his
characters were highly autobiographical. She knew of his obsession with his
lost youth; and everyone knew of his endless and unsatisfying affairs with
women, his hyperrestless spirit. Madame Recamier knew how to mirror people,
entering their spirit, and one of her first acts was to take Chateaubriand to
Vallee aux Loups, where he felt he had left part of his youth. Alive with
memories, he regressed further into his childhood, to the days in the castle.
She actively encouraged this. Most important, she embodied a spirit that came
naturally to her, but that matched his youthfulideal; innocent, noble, kind.
(The fact that so many men fell in love with her suggests that many men had the
same ideals.) Madame Recamier was Lucile/Sylphide. It took him years to realize
it, but when he did, her spell over him was complete. It is nearly impossible
to embody someone's ideal completely. But if you come close enough, if you evoke
some of that ideal spirit, you can lead that person into a deep seduction. To
effect this regression you must play the role of the therapist. Get your
targets to open up about their past, particularly their former loves and most
particularly their first love. Pay attento any expressions of disappointment,
how this or that person did not give them what they wanted. Take them to places
that evoke their youth. In this regression you are creating not so much a
relationship of depen- 346 • The Art of Seduction dency and immaturity but
rather the adolescent spirit of a first love. There is a touch of innocence to
the relationship. So much of adult life involves compromise, conniving, and a
certain toughness. Create the ideal atmosphere by keeping such things out, drawing
the other person into a kind of mutual weakness, conjuring a second virginity.
There should be a dreamlike quality to the affair, as if the target were
reliving that first love but could not quite believe it. Let all of this
unfoldslowly,each encounter revealing more ideal qualities. The sense of
reliving a past pleasure is simply impossible to resist. . Some time in the
summer of 1614, several members of England's upper , including the Archbishop
of Canterbury, met to decide what to about the Earl of Somerset, the favorite
of King James I, who was forty-eight at the time. After eight years as the
favorite, the young earl had accumulated such power and wealth, and so many
titles, that nothing was left for anyone else. But how to get rid of this powerful
man? For the time A few weeks later the king was inspecting the royal stables
when he year-old George Villiers, a member of the lower nobility. The courtiers
who accompanied the king that day watched the king's eyes following Villiers,
and saw with what interest he asked about this young man. Indeed an angel and a
charmingly childish manner. When news of the king's intersupplant the dreaded
favorite. Left to nature, though, the seduction would never happen. They had to
help it along. So, without telling Villiers of their plan, they befriended him.
James was the son of Mary Queen of Scots. His childhood had been a nightmare:
his father, his mother's favorite, and his own regents had been murdered; his
mother had first been exiled, later executed. When James was young, to escape
suspicion he played the part of a fool. He hated the sight of a sword and could
not stand the slightest sign of argument. surrounded himself with bright, happy
young men, and seemed king was inconsolable. He needed distraction and good
cheer, and his faon Villiers, under the guise of trying to help him advance
within the court. They supplied him with a magnificent wardrobe, jewels, a
glittering carriage, the kind of things the king noticed. They worked on his
riding. Effect Regression • 347 fencing, tennis, dancing, Ms skills with birds
and dogs. He was instructed in conspirators managed to get him appointed the
royal cup-bearer; every night he poured out the king's wine, so that the king
could see him up close. After a few weeks, the king was in love. The boy seemed
to crave attention and tenderness, exactly what he yearned to offer. How
wonderful it be to mold and educate him. And what a perfect figure he had! The
conspirators convinced Villiers to break off his engagement to a young lady;
the king was single-minded in Ms affections, and could not competition. Soon
James wanted to be around Villiers all the time, spirit. The king appointed
Villiers gentleman of the bedchamber, making it for them to be alone together.
What particularly charmed James was that Villiers never asked for anything,
which made it all the more deto spoil him. By 1616, Villiers had completely
supplanted the former favorite. He . To the conspirators' dismay, however, he
quickly accumulated even him sweetheart in public, fix his doublets, comb his
hair. James zealously his favorite, anxious to preserve the young man's
innocence. He tended to the youth's every whim, in effect became his slave. In
fact the tered the room, he started to act like a child. The two were inseparable
until the king's death, in 1625. Interpretation. We are most definitely stamped
forever by our parents, in and seduced by the child. They may play the role of
the protector, but in the process they absorb the child's spirit and energy,
relive a part of their own childhood. And just as the child struggles against
sexual feelings toward the parent, the parent must repress comparable erotic
feelings that beneath the tenderness they feel. The best and most insidious way
to seduce people is often to position yourself as the child. Imagining
themstronger, more in control, they will be lured into your web. They will they
have nothing to fear. Emphasize your immaturity, your weakness, and you let
them indulge in fantasies of protecting and parenting you-a desire as people
get older. What they do not realize is that you are getting under their skin,
insinuating yourself-it is the child who is conthe adult. Your innocence makes
them want to protect you, but it is also sexually charged. Innocence is highly
seductive; some people even long play the corrupter of innocence. Stir up their
latent sexual feelings and you can lead them astray with the hope of fulfilling
a strong yet repressed gin to regress as well, infected by your childish,
playful spirit. Most of this came naturally to Villiers, but you will probably
have to use some calculation. Fortunately, all of us have strong childish
tendencies within us that are easy to access and exaggerate. Make your gestures
seem spontaneous and unplanned. Any sexual element of your behavior should seem
innocent, unconscious. Like Villiers, don't push for favors. Parents prefer to
spoil children who don't ask for things but invite them in their manner.
Seeming nonjudgmental and uncritical of those around you will make everything
you do seem more natural and naive. Have a happy, cheerful demeanor, but with a
playful edge. Emphasize any weaknesses you might have, things you cannot
control. Remember: most of us remember our early years fondly, but often,
paradoxically, the people with the strongest attachment to those times are the
ones who had the most difficult childhoods. Actually, circumstances kept them
from getting to be children, so they never really grew up, and they long for
the paradise they never got to experience. James I falls into this category.
These types are ripe targets for a reverse regression. Symbol: The Bed. Lying
alone in bed, the child feels unprotected, afraid, and needy. In a nearby room,
there is the parent's bed. It is large and forbidding, site of things you are
not supposed to know about. Give the seduced both feelings-helplessness and
transgression-as you lay them into bed and put them to sleep. Reversal T o
reverse the strategies of regression, the parties to a seduction would have to
remain adults during the process. This is not only rare, it is not very
pleasurable. Seduction means realizing certain fantasies. Being a mture and
responsible adult is not a fantasy, it is a duty. Furthermore, a person who
remains an adult in relation to you is harder to seduce. In all kinds of
seduction-political, media, personal-the target must regress. The only danger
is that the child, wearying of dependence, turns against the parent and rebels.
You must be prepared for this, and unlike a parent, never take it personally.
i8 Stir Up the Transgressive and Taboo There are always social limits on what
one can do. of these, the most elemental taboos, go back centuries; others are
more superficial, simply defining polite and acceptable behavior. Making your
targets feel that you are leading them past either kind of limit is immensely
seductive. People yearn to explore their dark side. Not everything in romantic
love is supposed to be tender and soft; hint that you have a cruel, even
sadistic streak. the desire to transgress draws your targets to you, it will be
hardfor them to stop. Take themfurther than they imagined-the shared feeling of
guilt and complicity will create a powerful bond.The Lost Self I n March of
1812,the twenty-four-year-old George Gordon Byron published the first cantos of
his poem Childe Harold. The poem was filled with familiar gothic imagery-a
dilapidated abbey, debauchery, travels to the mysterious East-but what made it
different was that the hero of the poem was also its villain: Harold was a man
who led a life of vice, disdaining society's conventions yet somehow going
unpunished. Also, the poem was not set in some faraway land but in present-day
England. Childe Harold created an instant stir, becoming the talk of London.
The first printing quickly sold out. Within days a rumor made the rounds: the
poem, about a debauched young nobleman, was in fact autobiographical. Now the
cream of society clamored to meet Lord Byron, and many of them left their
calling cards at his London residence. Soon he was showing up at their homes.
Strangely enough, he exceeded their expectations. He was devilishly handsome,
with curling hair and the face of an angel. His black attire set off his pale
complexion. He did not talk much, which made an impression of itself, and when
he did, his voice was low and hypnotic and his tone a little disdainful. He had
a limp (he was born with a clubfoot), so when an orchestra struck up a waltz
(the dance craze of 1812), he would stand to the side, a faraway look in his
eye. The ladieswent wild over Byron. Upon meeting him. Lady Roseberry felt her
heart beating so violently (a mix of fear and excitement) that she had to walk
away. Women fought to be seated next to him, to win his attention, to be
seduced by him. Was it true that he was guilty of a secret sin, like the hero
of his poem? Lady Caroline Lamb-wife of William Lamb, son of Lord and Lady
Melbourne-was a glittering young woman on the social scene, but deep inside she
was unhappy. As a young girl she had dreamt of adventure, romance, travel. Now
she was expected to play the role of the polite young wife, and it did not suit
her. Lady Caroline was one of the first to read Childe Harold, and something
more than its novelty stirred her. When she saw Lord Byron at a dinner party,
surrounded by women, she looked at his face, then walked away; that night she
wrote of him in her journal, "Mad, bad, and dangerous to know." She
added, "That beautiful pale face is my fate." The next day, to Lady
Caroline's surprise. Lord Byron called on her. Evidently he had seen her
walking away from him, and her shyness had intrigued him-he disliked the
aggressive women who were constantly at his It is a matter of a certain hind of
feeling: that of being overwhelmed. There are many who have a great fear of
bring overwhelmed by someone; for example, someonewhomakes them laugh against
their will, or tickles them to death, or, worse, tells them things that they
sense to be accurate but which they do not quite understand, things that go
beyond their prejudices and received wisdom, In other words, they do not want
to be seduced, since seduction means confronting people with their limits,
limits that are supposed to be set and stable but that the seducer suddenly
causes to . Seduction is the desire of being overwhelmed, taken beyond. SIBONY,
L'AMOUR INCONSCIENT Just lately I saw a tight- reined stallion \ Get the bit in
his teeth and bolt \ Like lightning-yet the minute hefelt the reins slacken, \
Drop loose on his flying mane, \ He stopped dead. We eternally chafe at restrictions,
covet \ Whatever's forbidden. (Look how a sick man who's told \ No immersion
hangs round the bathhouse.) \ . . . Desire \ Mounts for what's kept out of
reach. A thief s attracted \ By burglar-proof premises. How often will love \
Thrive on a rival's approval? It's not your wife's beauty, but your own \
Passion for her that gets -she must \ Have something, just to have hooked you.
A girl locked up by her \ Husband's not chaste but pursued, her fear's \ A
bigger draw than her figure. Illicit passion - like it \ Or not-is sweeter. It
only turns me on \ When the girl says, "I'm frightened." - OVID, THE
AMORES, It is often not possible for [women] later on to undo the connection
thus formed in their minds between sensual activities and something forbidden,
and they turn out to be psychically impotent, i.e. frigid, when at last such
activities do become permissible. This is the source of the desire in so many
women to keep even legitimate relations secret for a time; and of the
appearance of the capacity for normal sensation in others as soon as the
condition of prohibition is restored by a secret intrigue-untrue to the
husband, they can keep a second order offaith with the lover. • In my opinion
the necessary condition of forbiddenness in the erotic life of women holds the
same place as the man's heels, as it seemed he disdained everything, including
his success. Soon he was visiting Lady Caroline daily. He lingered in her
boudoir, played with her children, helped her choose her dress for the day. She
pressed him to talk of his life: he described his brutal father, the untimely
deaths that seemed to be a family curse, the crumbling abbey he had inherited,
his adventures in Turkey and Greece. His life was indeed as gothic as that of
Childe Harold. Within days the two became lovers. Now, though, the tables
turned: Lady Caroline pursued Byron with unladylike aggression. She dressed as
a page and sneakedinto hiscarriage,wrotehimextravagantly emotional letters,
flaunted the affair. At last, a chance to play the grand romantic role of her
girlhood fantasies. Byron began to turn against her. He already loved to shock;
now he confessed to her the nature of the secret sin he had alluded to in
Childe Harold -his homosexual affairs during his travels. He made cruel remarks,
grew indifferent. But this only seemed to push her further. She sent him the
customary lock of hair, but from her pubis; she followed him in the street,
made public scenes-finally her family sent her abroad to avoid further scandal.
After Byron made it clear the affair was over, she descended into a madness
that would last several years. In 1813, an old friend of Byron's, James
Webster, invited the poet to stay at his country estate. Webster had a young
and beautiful wife. Lady Frances, and he knew Byron's reputation as a seducer,
but his wife was quiet and chaste-surely she would resist the temptation of a
man such as Byron. To Webster's relief, Byron barely spoke to Frances, who
seemed equally uninterested in him. Yet several days into Byron's stay, she
contrived to be alone with him in the billiards room, where she asked him a
question: how could a woman who liked a man inform him of it when he did not
perceive it? Byron scribbled a racy reply on a piece of paper, which made her
blush as she read it. Soon thereafter he invited the couple to stay with him at
his infamous abbey. There, the prim and proper Lady Frances saw him drink wine
from a human skull. They stayed up late in one of the abbey's secret chambers,
reading poetry and kissing. With Byron, it seemed. Lady Frances was only too
eager to explore adultery. That same year. Lord Byron's half sister Augusta
arrived in London to get away from her husband, who was having money troubles.
Byron had not seen Augusta for some time. The two were physically similar-the
same face, the same mannerisms; she was Lord Byron as a woman. And his behavior
toward her was more than brotherly. He took her to the theater, to dances,
received her at home, treating her with an intimate spirit that Augusta soon
returned. Indeed the kind and tender attention that Byron showered on her soon
became physical. Augusta was a devoted wife with three children, yet she
yielded to her half brother's advances. How could she help herself? He stirred
up a strange passion in her, a stronger passion than she felt for any other
man, including her husband. For Byron, his relationship with Augusta was the
ultimate and crowning sin of his career. And soon he was writing to his
friends, openly Stir Up the Transgressive and Taboo • 353 confessing it. Indeed
he delighted in their shocked responses, andhislong narrative poem. The Bride
ofAbydos, takes brother-sister incest as its theme. Rumors began to spread of
Byron's relations with Augusta, who was now pregnant with his child. Polite
society shunned him-but women were more drawn to him than before, and his books
were more popular than ever. Annabella Milbanke, Lady Caroline Lamb's cousin,
had met Byron in those first months of 1812 when he was the toast of London.
Annabella was sober and down to earth, and her interests were science and
religion. But there was something about Byron that attracted her. And the
feeling seemed to be returned: not only did the two become friends, to her
bewilderment he showed another kind of interest in her, even at one point
proposing marriage. This was in the midst of the scandal over Byron and
Caroline Lamb, and Annabella did not take the proposal seriously. Over the next
few months she followed his career from a distance, and heard the rumors of
incest. Yet in 1813, she wrote her aunt, "I consider his acquaintance as
so desirable that I would incur the risk of being called a Flirt for the sake
of enjoying it." Reading his new poems, she wrote that his
"description of Love almost makes me in love." She was developing an
obsession with Byron, of which word soon reached him. They renewed their
friendship, and in 1814 he proposed again; this time she accepted. Byron was a
fallen angel and she would be the one to reform him. It did not turn out that
way. Byron had hoped that married life would calm him down, but after the
ceremony he realized it was a mistake. He told Annabella, "Now you will
find that you have married a devil." Within a few years the marriage fell
apart. In 1816, Byron left England, never to return. He traveled through Italy
for a while; everyone knew his story-the affairs, the incest, the cruelty to
his lovers. But wherever he went, Italian women, particularly married
noblewomen, pursued him, making it clear in their own way how prepared they
were to be the next Byronic victim. In truth, the women had become the
aggressors. As Byron told the poet Shelley, "No one has been more carried
off than poor dear me-I've been ravished more often than anyone since the
Trojan war." Interpretation. Women of Byron's time were longing to play a
different role than society allowed them. They were supposed to be the decent,
moralizing force in culture; only men had outlets for their darker impulses.
Underlying the social restrictions on women, perhaps, was a fear of the more
amoral and unbridled part of the female psyche. Feeling repressed and restless,
women of the time devoured gothic novels and romances, stories in which
womenwere adventurous, and had the same capacity for good and evil as men.
Books like these helped to trigger a revolt, with women like Lady Caroline
playing out a little of the fantasy life they had had in their girlhood, where
it had to some extent been permit- need to lower his sexual object. . . . Women
belonging to the higher levels of civilization do not usually transgress the
prohibition against sexual activities during the period of waiting, and thus
they acquire this close association between the forbidden and the sexual. . . .
• The injurious results of the deprivation of sexual enjoyment at the beginning
manifest themselves in lack offull satisfaction when sexual desire is later
given free rein in marriage. But, on the other hand, unrestrained sexual
liberty from the beginning leads to no better result. It is easy to show that
the value the mind sets on erotic needs instantly sinks as soon as satisfaction
becomes readily obtainable. Some obstacle is necessary to swell the tide of the
libido to its height; and at all periods of , wherever natural barriers in the
way of satisfaction have not sufficed, mankind has erected conventional ones in
to be able to enjoy . This is true both of individuals and of nations. In times
during which no obstacles to sexual existed, such as, maybe, during the decline
of the civilizations of antiquity, love became worthless, lifebecameempty, and
strong reaction- formations were necessary before the indispensable emotional
value of love could be recovered. FREUD,
"CONTRIBUTIONS TO THE PSYCHOLOGY OF LOVE," SEXUALITY AND THE
PSYCHOLOGY OF LOVE This is how Monsieur Maudair analyzed men's toward
prostitutes: Neither the love of a passionate but well- brought-up mistress,
nor his marriage to a woman he respects, can replace the prostitute for the
animal in those moments when he covets the pleasure of himself without his social
prestige. can replace this bizarre and powerful of being able to parody without
any fear of revolt against organized society, his organized, educated self and
especially his Mauclair hears the call of Devil in this dark poetized by
prostitute represents the us to put aside our ." LOVE AND THE FRENCH
brought them joy; spoil their game, he only them the more passionate about it,
God . ... so it was with Tristan and Isolde. As soon as they wereforbidden
their desires, and prevented from enjoying one another by spies and guards,
they began to suffer intensely. Desire now seriously tormented them by its
magic, many times worse than before; their need for one another was more ted.
Byron arrived on the scene at the right time. He became the lightning rod for
women's unexpressed desires; with him they could go beyond the limits society
had imposed. For some the lure was adultery, for others it was romantic
rebellion, or a chance to become irrational and uncivilized. (The desire to
reform him merely covered up the truth-the desire to be overwhelmed by him.) In
all cases it was the lure of the forbidden, which in this case was more than
merely a superficial temptation: once you became involved with Lord Byron, he
took you further than you had imagined or wanted, since he recognized no
limits. Women did notjust fall in love with him, they let him turn their lives
upside down, even ruin them. They preferred that fate to the safe confines of
marriage. In some ways, the situation of women in the early nineteenth century
has become generalized in the early twenty-first. The outlets for male bad
behavior-war, dirty politics, the institution of mistresses and courtesans-
have faded away; today, notjust women but men are supposed to be
eminentlycivilizedandreasonable.Andmany have a hard time living up to this. As
children we are able to vent the darker side of our characters, a side that all
of us have. But under pressure from society (at first in the form of our
parents), we slowly repress the naughty, rebellious, perverse streaks in our
characters. To get along, we leam to repress our dark sides, which become a
kind of lost self, a part of our psyche buried beneath our polite appearance.
As adults, we secretly want to recapture that lost self-the more adventurous,
less respectful, childhood part of us. We are drawn to those who live out their
lost selves as adults, even if it involves some evil or destruction. Like
Byron, you can become the lightning rod for such desires. You must leam,
however, to keep this potential under control, and to use it strategically. As
the aura of the forbidden around you is drawing targets into your web, do not
overplay your dangerousness, or they will be frightened away. Once you feel
them falling under your spell, you have freer rein. If they begin to imitate
you, as Lady Caroline imitated Byron, then take it -mix in some cruelty,
involve them in sin, crime, taboo activity, whatever it takes. Unleash the lost
self within them; the more they act it out, the deeper your hold over them.
Going halfway will break the spell and create self-consciousness. Take it as
far as you can. Baseness attracts everybody. -JOHANN WOLFGANG GOETHE Keys to
Seduction S ociety and culture are based on limits-this kind of behavior is
acceptable, that is not. The limits are fluid and change with time, but there
are always limits. The alternative is anarchy, the lawlessness of nature, which
we dread. But we are strange animals: the moment any kind of limit is im- Stir
Up the Transgressive and Taboo • 355 posed, physically or psychologically, we
are instantly curious. A part of us wants to go beyond that limit, to explore
what is forbidden. If, as children, we are told not to go past a certain point
in the woods, that is precisely where we want to go. But we grow older, and become
polite and deferential; more and more boundaries encumber our lives. Do not
confuse politeness with happiness, however. It covers up frustration, unwanted
compromise. How can we explore the shadow side of our personality without
incurring punishment or ostracism? It seeps out in our dreams. We sometimes
wake up with a sense of guilt at the murder, incest, adultery, and mayhem that
goes on in our dreams, until we realize no one needs to know about it but
ourselves. But give a person the sense that with you they will have a chance to
explore the outer reaches of acceptable, polite behavior, that with you they
can vent some of their closeted personality, and you create the ingredients for
a deep and powerful seduction. You will have to go beyond the point of merely
teasing them with an elusive fantasy. The shock and seductive power will come
from the reality of what you are offering them. Like Byron, at a certain point
you can even press it further than they may want to go. If they have followed
you merely out of curiosity, they may feel some fear and hesitation, but once
they are hooked, they will fond you hard to resist, for it is hard to return to
a limit once you have transgressed and gone past it. The human cries out for
more, and does not know when to stop. You will determine for them when it is
time to stop. The moment people feel that something is prohibited, a part of
them will want it. That is what makes a married man or woman such a delicious
target-the more someone is prohibited, the greater the desire. George Vil- ,
the Earl of Buckingham, was the favorite first of King James I, then of James's
son. King Charles I. Nothing was ever denied him. In 1625, on a visit to
France, he met the beautiful Queen Anne and fell hopelessly in love. What could
be more impossible, more out of reach, than the queen of a rival power? He
could have had almost any other woman, but the prohibited nature of the queen
completely enflamed him, until he embarrassed himself andhiscountry by trying
to kiss her in public. Since what is forbidden is desired, somehow you must
make yourself seem forbidden. The most blatant way to do this is to engage in
behavior that gives you a dark and forbidden aura. Theoretically you are
someone to avoid; in fact you are too seductive to resist. That was the allure
of the actor Errol Flynn, who, like Byron, often found himself the pursued
rather than pursuer. Flynn was devilishly handsome, but he also had something
else: a definite criminal streak. In his wild youth he engaged in all kinds of
activities. In the 1950s he was charged with rape, a permanent stain on his
reputation even though he was acquitted; but his popularity among women only
increased. Play up your dark side and you will have a similar effect. For your
targets to be involved with you means going beyond their limits, doing
something naughty and unacceptable-to society, to their peers. For many that is
reason to bite the bait. painful and urgent than it had ever been. • . . . just
because they are forbidden, which they would certainly not do if they were not
forbidden. . . . Our Lord God gave Eve the freedom to do what she would with
all the fruits, flowers, and plants there were in Paradise, except for only
one, which he forbade her to touch on pain of death. She look the fruit and
broke God's . . . but it is my firm belief now that Eve would never have done
this, if she had not been forbidden to. STRASSBURG, TRISTAN UND ISOLDE. QUOTED
IN ANDREA HOPKINS, THE BOOK OF COURTLY LOVE One of Monsieur Leopold Stern's
friends rented a bachelor's pied-a-terre where he received his wife as a
mistress, served her with port and petits-fours and "experienced all the
tingling excitement of adultery." He told Stern that it was a delightful
sensation to cuckold himself. -NINAEPTON, LOVE AND THE FRENCH The Art of
Seduction In Junichiro Tanazaki's 1928 novel Quicksand, Sonoko Kakiuchi, the
wife of a respectable lawyer, is bored and decides to take art classes to wile
away the time. There, she finds herself fascinated with a fellow female student,
the beautiful Mitsuko, who befriends her, then seduces her. Kakiuchi is forced
to tell endless lies to her husband about her involvement with and their
frequent trysts. Mitsuko slowly involves her in all kinds of nefarious
activities, including a love triangle with a bizarre young man. Each time
Kakiuchi is made to explore some forbidden pleasure, Mitsuko challenges her to
go further and further. Kakiuchi hesitates, feels remorse- she knows she is in
the clutches of a devilish young seductress who has played on her boredom to
lead her astray. But in the end, she cannot help following Mitsuko's lead-each
transgressive act makes her want more. Once your targets are drawn by the lure
of the forbidden, dare them to match you in transgressive behavior. Any kind of
challenge is seductive. Take it slowly heightening the challenge only after
they show signs of yielding to you. Once they are under your spell, they may
not even notice how far out on a limb you have taken them. The great
eighteenth-century rake Due de Richelieu had a prediliction for young girls and
he would often heighten the seduction by enveloping them in transgressive
behavior, to which the young are particularly susceptible. For instance, he
would find a way into the young girl's house and lure her into her bed; the
parents would be just down the hall, adding the proper spice. Sometimes he
would act as if they were about to be discov, the momentary fright sharpening
the overall thrill. In all cases, he would try to turn the young girl against
her parents, ridiculing their religious zeal or prudery or pious behavior. The
duke's stategy was to attack the values that his targets held dearest-precisely
the values that represent a limit. In a young person, family ties, religious
ties, and the like are useful to the seducer; young people barely need a reason
to rebel against them. The , though, can be applied to a person of any age: for
every deeply held value there is a shadow side, a doubt, a desire to explore
what those values forbid. hi Renaissance Italy, a prostitute would dress as a
lady and go to church. Nothing was more exciting to a man than to exchange
glances with a woman whom he knew to be a whore as he was surrounded by his
wife, family, peers, and church officials. Every religion or value system creates
a dark side, the shadow realm of everything it prohibits. Tease your targets,
get them to flirt with whatever transgresses their family values, which are
often emotional yet superficial, since they are imposed front the outside. One
of the most seductive men of the twentieth century, Rudolph Valentino, was
known as the Sex Menace. His appeal for women was twofold; he could be tender
and attentive, but he also hinted of cmelty. At any moment he could become
dangerously bold, perhaps even a little violent. The studios played up this
double image as much as possible-when it was reported that he had been abusive
to his wife, for example, they ex- Stir Up the Transgressive and Tabooploited
the story. A mix of the masculine and the feminine, the violent and the tender,
will always seem transgressive and appealing. Love is supposed to be tender and
delicate, but in fact it can release violent and destructive emotions; and the
possible violence of love, the way it breaks down our normal reasonableness, is
just what attracts us. Approach romance's violent side by mixing a cruel streak
into your tender attentions, particularly in the latter stages of the
seduction, when the target is in your clutches. The Lola Montez was known to
turn to violence, using a whip now and then, and Lou Andreas-Salome could be
exceptionally cruel to her men, playing coquettish games, turning alternately
icy and demanding. Her cruelty only kept her targets coming back for more. A
masochistic involvecan represent a great transgressive release. The more
illicit your seduction feels, the more powerful its effect. Give your targets
the feeling that they are committing a kind of crime, a deed whose guilt they
share with you. Create public moments in which the two of you know something
that those around you do not. It could be phrases and looks that only you
recognize, a secret. Byron's seductive appeal to Lady Frances was connected to
the nearness of her husband-in his company, for example, she had a love letter
of Byron's hidden in her bosom. Johannes, the protagonist of Spren
Kierkegaard's The Seducer's Diary, sent a message to his target, the young
Cordelia, in the middle of a dinner party they were both attending; she could
not reveal to the other guests that it was from him, for then she wouldhaveto
do some explaining. He might also say something in public that would have a
special meaning for her, since it referred to something in one of his letters.
All of this added spice to the affair by giving it a feeling of a shared
secret, even a guilty crime. It is critical to play on tensions like these in
public, creating a sense of complicand collusion against the world. In the
Tristan and Isolde legend, the famous lovers reach the heights of and
exhilaration exactly because of the taboos they break. Isolde is engaged to
King Mark; she will soon be a married woman. Tristan is a loyal subject and
warrior in the service of King Mark, who is his father's age. The whole affair
has a feeling of stealing away the bride from the father. Epitomizing the concept
of love in the Western world, the legend has had immense influence over the
ages, and a crucial part of it is the idea that without obstacles, without a
feeling of transgression, love is weak and flavorless. People may be straining
to remove restrictions on private behavior, to make everything freer, in the
world today, but that only makes seduction more difficult and less exciting. Do
what you can to reintroduce a feeling of transgression and crime, even if it is
only psychological or illusory. There must be obstacles to overcome, social
norms to flout, laws to break, before the seduction can be consummated. It
might seem that a permissive society imposes few limits; find some. There will
always be limits, sacred cows, behavioral standards-endless ammunition for
stirring up the transgressive and taboo. Symbol: The Forest. The children are
told not to go into the forest that lies just beyond the safe confines of their
home. There is no law there, only wilderness, wild animals, and . But the
chance to explore, the alluring darkness, and the fact that it is prohibited
are impossible to resist. And once inside, they want to go farther andfarther.
Reversal T he reversal of stirring up taboos would be to stay within the limits
of acceptable behavior. That would make for a very tepid seduction. Which is
not to say that only evil or wild behavior is seductive; goodness, kindness,
and an aura of spirituality can be tremendously attractive, they are rare
qualities. But notice that the game is the same. A person who is kind or good
or spiritual within the limits that society prescribes has weak appeal. It is
those who go to the extreme-the Gandhis, the Krish- namurtis-who seduce us.
They do not merely expound a spiritual life, they do away with all personal
material comfort to live out their ascetic ideals. They too go beyond the
limits, transgressing acceptable behavior, because societies would find it hard
to function if everyone wenttosuchlengths.Inseduction, there is absolutely no
power in respecting boundaries and limits. IQ Use Spiritual Lures Everyone has
doubts and insecurities-about their body, their self-worth, their sexuality. If
your seduction appeals exclusively to the , you will stir up these doubts and
make your targets self-conscious. Instead, lure out of their insecurities by
making them focus on something sublime and spiritual: a religious experience, a
lofty work of art, the occult. Play up your divine qualities; affect an air of
discontent with things; speak of the stars, destiny, the hidden threads that
unite you and the object of the seduction. Lost in a spiritual mist, the target
will feel light and uninhibited. Deepen the effect of your seduction by making
its sexual culmination seem like the spiritual union of two souls. Object of
Worship L iane de Pougy was the reigning courtesan of 1890s Paris. Slender and
androgynous, she was a novelty, and the wealthiest men in Europe vied to
possess her. By late in the decade, however, she had grown tired of it all.
"What a sterile life," she wrote a friend. "Always the same
routine: the Bois, the races, fittings; and to end an insipid day:
dinner!" What wearied the most was the constant attention of her male
admirers, who sought to monopolize her physical charms. One spring day in 1899,
Liane was riding in an open carriage through the Bois de Boulogne. As usual,
men tipped their hats at her as she passed by. But one of these admirers caught
her by surprise: a young woman with blond hair, who gave her an intense,
worshipful stare. Liane smiled at woman, who smiled and bowed in return. A few
days later Liane began to receive cards and flowers from a
twenty-three-year-old American named Natalie Barney, who identified herself as
the blond admirer in the Bois de Boulogne, and asked for a ren. Liane invited
Natalie to visit, but to amuse herself she decided to play a little joke: a
friend would take her place, lounging on her bed in the dark boudoir, while
Liane would hide behind a screen. Natalie arrived at bouquet of flowers.
Kneeling before the bed, she began to praise the courtesan, comparing her to a
Era Angelico painting. All too soon, she someone laugh-and standing up she
realized the joke that had been played on her. She blushed and made for the
door. When Liane hurried "Come back tomorrow morning. I'll be alone."
The young American showed up the next day, wearing the same outfit. was witty
and spirited; Liane relaxed in her presence, and invited her to stay for the
courtesan's morning ritual-the elaborate makeup, clothes, and beautiful woman
she had ever seen. Playing the part of the page, she followed Liane to the
carriage, opened the door for her with a bow, and accompanied her on her
habitual ride through the Bois de Boulogne. Once inside the park, Natalie knelt
on the floor, out of sight of the passing gentlemen who tipped their hats to
Liane. She recited poems she had writ- Ah! always to be able to freely love the
one whom one loves! To spend my life at yourfeet like our last days together.
To protect only one to throw you on this bed of moss. . . . We'll find each
other again falls, we'll go deep in the to lose the paths island of describe
for you those delicate female couples, and far from the cities and the , we'll
forget everything but the Ethics of Beauty. BARNEY, LETTER TO LIANE DE
POUGY,QUOTED IN CHALON, PORTRAIT OF A NATALIE BARNEY, Natalie, who used to ravage the land of love.
by husbands since no one could resist her could see how women abandon their
potions. Natalie preferred writing poems; she always knew how to blend the
physical and the spiritual. CHALON, PORTRAIT OF NATAUE BARNEY. town of Gafsa,
in Barbary, very rich man who had daughter called Alibech. She was not in
Liane's honor, and she told the courtesan she considered it a mission That
evening Natalie took her to the theater to see Sarah Bernhardt with Hamlet-his
hunger for the sublime, his hatred of tyranny-which, for her, was the tyranny
of men over women. Over the next few days Liane received a steady flow of
flowers from Natalie, and telegrams with little poems in her honor. Slowly the worshipful
words and looks became more physical, with the occasional touch, then a caress,
even a kiss-and a Mss felt different from any in Liane's experience. One
morning, with Natalie in attendance, Liane prepared to take a bath. As she
slipped out Natalie to throw off her clothes andjoin her. Within a few days,
all Paris knew that Liane de Pougy had a new lover: Natalie Barney. made no
effort to disguise her new affair, publishing a novel, had an affair with a
woman before, and she described her involvement with were many one day, having
on the Christian faith and the one of them for his opinion her by saying the
ones who served put the greatest distance themselves and the case of people who
remoter parts of the . • She said no about it to anyone, next morning, being a
offourteen or alone, in secret, and A few days later, hunger, she arrived in
the of the wilderness, long life, she remembered the affair as by far her most
intense. her. Renee was obsessed with death; she also felt there was something
wrong with her, experiencing moments of intense self-loathing. In 1900, Renee
met Natalie at the theater. Something about the American's kind eyes melted
Renee's normal reserve, and she began sending poems to Natalie, who responded
with poems of her own. They soon became friends. confessed that she had had an
intense friendship with another woman, but that it remained platonic-the
thought of physical involverepulsed her. Natalie told her about the ancient
Greek poet Sappho, who celebrated love between women as the only love that is
innocent and apartment, which she had transformed into a kind of chapel. The
room filled with candles and with white lilies, the flowers she associated with
Natalie. That night the two women became lovers. They soon moved in together,
but when Renee realized that Natalie could not be faithful to her, her love
turned into hatred. She broke off the relationship, moved out, and vowed to
never see her again. the next few months Natalie sent her letters and poems,
and do with her. One evening at the opera, though, Natalie sat down beside for
the past, and also a simple request: the two women should go on a pilgrimage to
the Greek island of Lesbos, Sappho's home. Only there could they purify
themselves and their relationship. Renee could not resist. Use Spiritual Lures
• 36 3 Renee wrote her, "My blond Siren, I don't want you to become like
those who dwell on earth. ... I want you tostayyourself,forthisis the way you
cast your spell over me." Their affair lasted until Renee's death, in
1909. Interpretation. Liane de Pougy and Renee Vivien both suffered a similar
oppression: they were self-absorbed, hyperaware of themselves. The source of
this habit in Liane was men's constant attention to her body. She could never
escape their looks, which plagued her with a feeling of heaviness. Renee,
meanwhile, thought too much about her own problems- her repression of her
lesbianism, her mortality. She felt consumed with self-hatred. Natalie Barney,
on the other hand, was buoyant, lighthearted, absorbed in the world around her.
Her seductions-and by the end of her life they numbered well into the
hundreds-all had a similar quality: she took the victim outside herself,
directing her attention toward beauty, poetry, the innocence of Sapphic love.
She invited her women to participate in a kind of cult in which they would
worship these sublimities. To heighten the cultlike feeling, she involved them
in little rituals: they would call each other by new names, send each other
poems in daily telegrams, wear costumes, women would start to direct some of
the worshipful feelings they were extoward Natalie, who seemed as lofty and
beautiful as the things she held up to be adored; and, pleasantly diverted into
this spiritualized , they wouldalsoloseanyheavinessthey had felt about their
bodies, their selves, their identities. Their repression of their sexuality
would melt away. By the time Natalie kissed or caressed them, it would feel
like something innocent, pure, as if they had returned to the Garden of Eden
before the fall. Religion is the great balm of existence because it takes us
outside ourselves, connects us to something larger. As we contemplate the
object of worship (God, nature), our burdens are lifted away. It is wonderful
to feel raised up from the earth, to experience that kind of lightness. No
matter how progressive the times, many of us feel uncomfortable with our
bodies, our animal drives. A seducer who focuses too much attention on the
physical will stir up self-consciousness, and a residue of disgust. So focus
attention on something else. Invite the other person to worship something
beautiful in the world. It could be nature, a work of art, even God (or
gods-paganism never goes out of fashion); people are dying to believe in
something. Add some rituals. If you can make yourself seem to resemble the
thing you are worshiping-you are natural, aesthetic, noble, and sublime-your
targets will transfer their worship to you. Religion and where, catching sight
of a hut in the distance, she stumbled toward it, and in the doorway she found
a holy man, who was astonished to see her in those parts and asked her what she
was doing there. She told him that she had been inspired by God, and that she
was trying, not only to serve Him, but also to find someone who could teach her
how she should go about it. • On observing how young and exceedingly pretty she
was, the good man was afraid to take her under his wing lest the devil should
catch him unawares. So he praised her for her good intentions, and having given
her a quantity of herb roots, wild apples, and dates to eat, and some water to
drink, he said to : • "My daughter, not- very far from here there is a
holy man who is much more capable than I of teaching you what you want to know.
Go along to him." And he sent her upon her way. • When she came to this
second man, she was told precisely the same thing, and so she went on until she
arrived at the cell of a young hermit, a very devout and fellow called Rustico,
to whom she put the same inquiry as she had addressed to the others. Being
anxious to prove to himself that he possessed a of iron, he did not, like the
others, send her or direct her elsewhere, but kept her corner of which, when
descended, he prepared a makeshift bed out of palm leaves, upon which he
invited her to lie down and rest. • Once he had taken this step, very little
time elapsed before temptation went to war against his willpower, and after the
first few assaults, finding himself outmaneuvered on all fronts, he laid down
his arms and surrendered. Casting aside pious thoughts, prayers, and
penitential exercises, he began to concentrate his youth and beauty of the
girl, and to devise suitable and meansfor her in such a fashion that she should
not think it lewd of him to make the sort of proposal he had in mind. By certain
questions to , he soon discovered that she had never been with the opposite and
was every hit as innocent as she seemed; and he therefore thought of her, with
the pretext of . He began by delivering a long speech in which he showed her
how powerful an enemy the devil was to the Lord God, and followed this up by
appreciated consisted in putting the devil back in Hell, to which the had
consigned The girl asked him how was done, and Rustico replied: • "You
will soon whatever you see me doing saying, he began to divest of the few
clothes himself completely naked. The girl followed his example, and he sank to
his knees as though he spirituality are full of sexual undertones that can be
brought to the surface once you have made your targets lose their self-awareness.
From spiritual ecstasy to sexual ecstasy is but one small step. Come back to
take me, quickly, and lead me far away. Purify me with a great fire of divine
love, none of the animal kind. You are all soul when you want to be, when you
feel it, take me far away from my body. -LIANE DE POUGY Keys to Seduction R
eligion is the most seductive system that mankind has created. Death is our
greatest fear, and religion offers us the illusion that we are immortal, that
something about us will live on. The idea that we are an infinitesimal part of
a vast and indifferent universe is terrifying; religion humanizes this
universe, makes us feel important and loved. We are not animals governed by
uncontrollable drives, animals that die for no apparent reason, but creatures
made in the image of a supreme being. We too can be sublime, rational, and
good. Anything that feeds a desire or a wished-for illusion is seductive, and
nothing can match religion in this arena. Pleasure is the bait that you use to
lure a person into your web. But no matter how clever a seducer you are, in the
back of your targets' mind they are aware of the endgame, the physical
conclusion toward which you are heading. You may think your target is
unrepressed and hungry for pleasure, but almost all of us are plagued by an
underlying unease with our animal nature. Unless you deal with this unease,
your seduction, even when successful in the short term, will be superficial and
temporary. Instead, like Natalie Barney, try to capture your target's soul, to
build the foundation of a deepand lasting seduction. Lure the victim deep into
your web with spirituality, making physical pleasure seem sublime and
transcendent. Spirituality will disguise your manipulations, suggesting that
your relationship is timeless, and creating a space for ecstasy in the victim's
mind. Remember that seduction is a mental process, and nothing is more mentally
intoxicating than religion, spirituality, and the occult. In Gustave Flaubert's
novel Madame Bo\ury, Rodolphe Boulanger visits the country doctor Bovary and
finds himself interested in the doctor's beautiful wife, Emma. Boulanger was
brutal and shrewd. He was something of a connoisseur: there had been many women
in his life." He senses that Emma is bored. A few weeks later he manages
to run into her at a county fair, where he gets her alone. He affects an air of
sadness and gloom; "Many's the time I've passed a cemetery in the
moonlight and asked myself if I wouldn't be better off lying there with the
rest. ..." He mentions his bad reputation; he deserves it, he says, but is
it his fault? "Do you really not know that there exist souls that are
ceaselessly in torment?" Sev- Use Spiritual Lures • 365 eral times he
takes Emma's hand, but she politely withdraws it. He talks of love, the
magnetic force that draws two people together. Perhaps it has roots in some
earlier existence, some previous incarnation of their souls. "Take us, for
example. Why should we have met? How did it happen? It can only be that
something in our particular inclinations made us come closer and closer across
the distance that separated us, the way two rivers flow together." He
takes her hand again and this time she lets him hold it. After the fair, he
avoids her for a few weeks, then suddenly shows up, claiming that he tried to
stay away but that fate, destiny, has pulled him back. He takes Emma riding.
When he finally makes his move, in the woods, she seems frightened and rejects
his advances. "You must have some mistaken idea," he protests. "I
have you in my heart like a Madonna on a pedestal. ... I beseech you: be my
friend, my sister, my angel!" Under the spell of his words, she lets him
hold her and lead her deeper into the woods, where she succumbs. Rodolphe's
strategy is threefold. First he talks of sadness, melancholy, discontent, talk
that makes him seem nobler than other people,as if life's common material
pursuits could not satisfy him. Next he talks of destiny, the magnetic
attraction of two souls. This makes his interest in Emma seem not so much a
momentary impulse as something timeless, linked to the movement of the stars.
Finally he talks of angels, the elevated and the sublime. By placing everything
on the spiritual plane, he distracts Emma from the physical, makes her feel
giddy, and packs a seduction that could have taken months into a matter of a
few encounters. The references Rodolphe uses might seem cliched by today's
standards, but the strategy itself will never grow old. Simply adapt it to the
occult fads of the day. Affect a spiritual air by displaying a discontent with
the banalities of life. It is not money or sex or success that moves you; your
drives are never so base. No, something much deeper motivates you. Whatever
this is, keep it vague, letting the target imagine your hidden depths. The
stars, astrology, fate, are always appealing; create the sense that destiny has
brought you and your target together. That will make your seduction feel more
natural. In a world where too much is controlled and manufactured, the sense
that fate, necessity, or some higher power is guiding your relationship is
doubly seductive. If you want to weave religious motifs into your seduction, it
is always bestto choose some distant, exotic religion with a slightly pagan
air. It is easy to move from pagan spirituality to pagan earthiness. Timing
counts: once you have stirred your targets' souls, move quickly to the
physical, making sexuality seem merely an extension of the spiritual vibrations
you are experiencing. In other words, employ the spiritual strategy as close to
thetime for your bold move as possible. The spiritual is not exclusively the
religious or the occult. It is anything that will add a sublime, timeless
quality to your seduction. In the modern world, culture and art have in some
ways taken the place of religion. There are two ways to use art in your
seduction: first, create it yourself, in the target's honor. Natalie Barney
wrote poems, and barraged her targets with were about to pray, getting her to
kneel directly opposite. • In this posture, the girl's beauty was displayed to
Rustico in all its glory, and his longings blazed more fiercely than ever,
bringing about the resurrection of the flesh. Alibech stared at this in
amazement and said: • "Rustico, what is that I see sticking out in front
of you, which I do not possess?" • "Oh, my daughter," said
Rustico, "this is the devil I was telling you about. Do you see what he's
doing? He's hurting me so much that I can hardly endure it. " • "Oh,
praise be to God," said the girl, "I can see I am better off than you
are, for I have no such devil to contend with." • "You're right
there;" said Rustico. "But you have something else instead, that I
haven't." • "Oh?" said Alibech. "And what's ?" •
"You have Hell," said Rustico. "And I believe that God has sent you
he re for the salvation of my soul, because if this devil continues to plague
the life out of me, and if you are prepared to take sufficient pity upon me to
let me put him back into Hell, you will be giving me marvelous relief, as well
as rendering incalculable service and pleasure to God, which is what you say
you came here for in the first place." • "Oh, Father," replied
the girl in all innocence, "if I really do have Hell, let's do as you
suggest just as soon as you are ready." • "God bless you, my daughter,"
said Rustico. "Let's go and put him back, and then perhaps he'll leave me
alone. " • At which point he conveyed the girl to one of their beds, where
he instructed her in the art of incarcerating that accursed fiend. • Never
having put a single devil into Hell before, the girl found the first experience
a little painful, and she said to : • "This devil must certainly be a bad
lot, Father, and a true enemy of God, for as well as mankind, he even hurts
Hell when he's driven back inside it. " • "Daughter," said
Rustico, it will not always be like that." And in order to ensure that it
wouldn't, before movingfrom the bed they put him back half a dozen times,
curbing his arrogance to such good effect that he was positively glad to keep
stillfor the rest of the day. • During the nextfew days, however, the devil's
pride frequently reared its head again, and the girl, ever ready to obey the
call to duty and bringhim under control, happened to develop a taste for the
sport, and began saying to Rustico: • "I can certainly see what those
worthy men in Gafsa meant when they said that serving God was so . I don't
honestly recall ever having done anything that gave me so much pleasure and
satisfaction as I get from putting the devil back in Hell. To my way of thinking,
anyone who devotes his energies to but the service of God is a complete
blockhead." • . . . And so, young ladies, if you stand in need of God's
grace, see them. Half of Picasso's appeal to many women was the hope that he
would immortalize them in his paintings-for Ars longa, vita brevis (Art is
long, life is short), as they used to say in Rome. Even if your love is a
passing fancy, by capturing it in a work of art you give it a seductive
illusion of eternity. The second way to use art is to make it ennoble the
affair, giving your seduction an elevated edge. Natalie Barney took her targets
to the theater, to the opera, to museums, to places full of history and
atmosphere. In such your souls can vibrate to the same spiritual wavelength. Of
course you should avoid works of art that are earthy or vulgar, calling
attention to your intentions. The play, movie, or book can be contemporary,
even a little raw, as long as it contains a noble message and is tied to
somejust cause. Even a political movement can be spiritually uplifting.
Remember to tailor your spiritual lures to the target. If the target is earthy
and cynical, paganism or art will be more productive than the occult or
religious piety. The Russian mystic Rasputin was revered for his saintliness
and his healing powers. Women in particular were fascinated with Rasputin and
would visit him in his St. Petersburg apartment for spiritual guidance. He
would talk to them of the simple goodness of the Russian peasantry, God's
forgiveness, and other lofty matters. But after a few minutes of this, he would
inject a comment or two that were of a much different nature- something about
the woman's beauty, her lips that were so inviting, the desires she could
inspire in a man. He would talk of different kinds of love-love of God, love
between friends, love between a man and a woman-but mix them all up as if they
were one. Then as he returned to discussing spiritual matters, he would
suddenly take the woman's hand, or whisper into her ear. All this would have
ait intoxicating effectwomenwouldfindthemselves dragged into a kind of
maelstrom, both spiritually uplifted and sexually excited. Hundreds of women
succumbed during these spiritual visits, for he would also tell them that they
could not repent until they had sinned, and who better to sin with than
Rasputin. Rasputin understood the intimate connection between the sexual and
the spiritual. Spirituality, the love of God, is a sublimated version of sexual
love. The language of the religious mystics of the Middle Ages is full oferotic
images; the contemplation of God and of the sublime can offer a kind of mental
orgasm. There is no more seductive brew than the combination of the spiritual
and the sexual, the high and the low. When you talk of spiritual matters, then,
let your looks and physical presence hint of sexuality at the same time. Make
the harmony of the universe and union with God seem to confuse with physical
harmony and the union between two people. If you can make the endgame of your
seduction appear as a spiritual experience, you will heighten the physical
pleasure and create a seduction with a deep and lasting effect. Use Spiritual
Lures • 367 Symbol: The Stars in the sky. Objects of worship for centuries, and
symbols of the sublime and divine. In contemplating them, we are momentarily
distractedfrom everything mundane and mortal. Wefeel lightness. Lift your
targets' minds up to the stars and they will not notice what is happening here
on earth. that you learn to put the devil back in Hell, for it is greatly to
His liking and pleasurable to the parties concerned, and a great deal of good
can arise and flow in the process. -BOCCACCIO, THE DECAMERON, Reversal L etting
your targets feel that your affection is neither temporary nor superficial will
often make them fall deeper under your spell. In some, though, it can arouse an
anxiety: the fear of commitment, of a claustrophobic relationship with no
exits. Never let your spiritual lures seem to be leading in that direction,
then. To focus attention on the distant future may implicitly constrict their
freedom; you should be seducing them, not offering to marry them. What you want
is to make them lose themselves in the moment, experiencing the timeless depth
of your feelings in the present tense. Religious ecstasy is about intensity,
not temporal extensity. Giovanni Casanova used many spiritual lures in his
seductions-the occult, anything that would inspire lofty sentiments. For the
time that he was involved with a woman, she would feel that he would do
anything for her, that he was not just using her only to abandon her. But she
also knew that when it became convenient to end the affair, hewouldcry, give
her a magnificent gift, then quietly leave. This was just what many young women
wanted-a temporary diversion from marriage or an oppressive family. Sometimes
pleasure is best when we know it is fleeting. 20 Mix Pleasure with Pain The
greatest mistake in seduction is being too nice. At first, perhaps, your
kindness is charming, but it soon grows monotonous; you are trying too hard to
please, and seem insecure. Instead of overwhelming your targets with niceness,
try inflicting some pain. Lure them in with focused attention, then change
direction, appearing suddenly uninterested. Make them feel guilty and insecure.
Even instigate a breakup, subjecting them to an emptiness and pain that will
give you room to maneuver-now a rapprochement, an apology, a return to your
earlier kindness, will turn them weak at the knees. The lower the lows you
create, the greater the highs. To heighten the erotic charge, create the
excitement offear. The Emotional Roller Coaster O ne hot summer afternoon in
1894, Don Mateo Diaz, a thirty-eight- year-old resident of Seville, decided to
visit a local tobacco factory Because of his connections Don Mateo was allowed
to tour the place, but his interest was not in the business side. Don Mateo
liked young girls, and hundreds of them worked in the factory. Just as he had
expected, that day manyofthem were in a state of near undress because of the
heat-it was quite a spectacle. He enjoyed the sights for a while, but the noise
and the temperature soon got to him. As he was heading for the door, though, a
worker of no more than sixteen called out to him: "Caballero, if you will
give me a penny I will sing you a little song." The girl's name was
Conchita Perez, and she looked young and innocent, in fact beautiful, with a
sparkle in her eye that suggested a taste for adventure. The perfect prey. He
listened to her song (which seemed vaguely suggestive), tossed her a coin that
was equal to a month's salary, tipped his hat, then left. It was never good to
come on too strong too early. As he walked along the street, he plotted how he
would lure her into an affair. Suddenly he felt a hand on his arm and he turned
to see her walking alongside him. It was too hot to work-would he be a
gentleman and escort her home? Of course. Do you have a lover? he asked her.
No, she said, "I am mozita" -pure, a virgin. Conchita lived with her
mother in a rundown part of town. Don Mateo exchanged pleasantries, slipped the
mother some money (he knew from experience how important it was to keep the
mother happy), then left. He considered waiting a few days, but he was
impatient, and returned the following morning. The mother was out. He andConchita
resumed their playful banter from the day before, and to his surprise she
suddenly sat in his lap, put her arms around him, and kissed him. His strategy
flying out the window, he took hold of her and returned the kiss. She
immediately jumped up, her eyes flashing with anger: you are trifling with me,
she said, using me for a quick thrill. Don Mateo denied having any such
intentions, and apologized for going too far. When he left, he felt confused:
she had started it all; why should he feel guilty? And yet he did. Young girls
can be so unpredictable; it is best to break them in slowly Over the next few
days Don Mateo was the perfect gentleman. He visited every day, showered mother
and daughter with gifts, made no advances-at least not at first. The damned
girl had become so familiar The more one pleases generally, the less one
pleases profoundly. -STENDHAL, LOVE, You should mix in the odd rebuff \ With
your cheerful fun. Shut him out of the house, let him wait there \ Cursing that
locked front door, let him plead \ And threaten all he's a mind to. Sweetness
cloys the palate, \ Bitter juice is a freshener. Often a small skiff \ Is sunk
by favoring winds: it's their husbands' access to them, \ At will, that
deprives so many wives of love. \ Let her put in a door, with a hard-faced
porter to tell him \ "Keep out," and he'll soon be touched with
desire \ Through frustration. Put down your blunt foils, fight with sharpened
weapons \ (I don't doubt that my own shafts \ Will be turned against me). When
a new-captured lover \ Is stumbling into the toils, then let him believe \ He
alone has rights to your bed-but later, make him 371 372 conscious \ Of rivals,
of shared delights. Neglect \ These devices-his ardor will wane. A racehorse
runs most strongly \ When the field's ahead, to be paced \ And passed. So the
dying embers of passion can be fanned to \ Fresh flame by some outrage-I can
only love, \ Myself, I confess it, when wronged. But don't let the cause of\
Pain be too obvious: let a lover suspect \ More than he knows. Invent a slave
who watches your every \ Movement, make clear with him that she would dress in
front of him, or greet him in her nightgown. These glimpses of her body drove
him crazy, and he would sometimes try to steal a kiss or caress, only to have
her push him away and scold him. Weeks went by; clearly he had shown that his
was not a passing fancy. of the endless courtship, he took Conchita's mother
aside one day and proposed that he set the girl up in a house of her own. He
would treat her like a queen; she would have everything she wanted. (So, of
course, would her mother.) Surely his proposal would satisfy the two women-but
the next day, a note came from Conchita, expressing not gratitude but
recrimination: he was trying to buy her love. "You shall never see me
again," she concluded. He hurried to the house only to discover that the
women had moved out that very morning, without leaving word where they were
going. Don Mateo felt terrible. Yes, he had acted like a boor. Next time he
what a jealous martinet \ That man of yours is - such things will excite him.
Pleasure \ Too safely enjoyed lacks zest. You want to be free \ As Thais? Act
scared. Though the door's quite safe, let him in by \ The window. Look nervous.
Have a smart \ Maid rush in, scream "We're caught!" while you bundle
the quaking \ Youth out of sight. But be sure \ To offset his fright with some
moments of carefree pleasure - \ Or he'll think a night with you isn't worth
the risk. - OVID. THE ART OF LOVE "Certainly," I said, "I have
often told you that pain holds a peculiar attraction for me, and that nothing
kindles my passion quite so much as tyranny cruelty and above all
unfaithfulness in a beautiful woman." -LEOPOLD VON SACHER- MASOCH, VENUS
IN FURS, wait months, or years if need be, before being so bold. Soon, however,
another thought assailedhim:he would never see Conchita again. Only then did he
realize how much he loved her. The winter passed, the worst of Mateo's life.
One spring day he was walking down the street when he heard someone calling his
name. He looked up: Conchita was standing in an open window, beaming with
excitement. She bent down toward him and he kissed her hand, beside himself
with joy. Why had she disappeared so suddenly? It was all going too quickly,
she said. She had been afraid-of his intentions, and of her own feelings. But
seeing him again, she was certain that she loved him. Yes, she was ready to be
his mistress. She would prove it, she would come to him. Being apart had
changed them both, he thought. A few nights later, as promised, she appeared at
his house. They kissed and began to undress. He wanted to savor every minute,
to take it slowly, but he felt like a caged bull finally set free. He followed
her into bed, his hands all over her. He started to take off her underwear but
it was laced up in some complicated way. Eventually he had to sit up and take a
look: she was wearing some elaborate canvas contraption, of a kind he had never
seen. No matter how hard he tugged and pulled, it would not come off. He felt
like hitting Conchita, he was so distraught, but instead he started to cry. She
explained: she wanted to do everything with him, yet to remain a mozita. This
was her protection. Exasperated, he sent her home. Over the next few weeks, Don
Mateo began to reassess his opinion of Conchita. He saw her flirting with other
men, and dancing a suggestive flamenco in a bar: she was not a mozita, he
decided, she was playing him for money. And yet he could not leave her. Another
man would take his place-an unbearable thought. She would invite him to spend
the night in jier bed, as long as he promised not to force himself on her; and
then, as if to torture him beyond reason, she would get into bed naked
(supposedly because of the heat). All this he put up with on the grounds that
no other man had such privileges. But one night, pushed to the limits of
frustration, he exploded with anger, and issued an ultimatum: either give me
what I Mix Pleasure with Pain • 373 want or you will never see me again.
Suddenly Conchita started to cry. He had never seen her cry, and it moved him.
She too was tired of all this, she said, her voice trembling; if it was not too
late, she was ready to accept the proposal she had once turned down. Set her up
in a house, and he would see what a devoted mistress she would be. Don Mateo
wasted no time. He bought her a villa, gave her plenty of money to decorate it.
After eight days the house was ready. She would receivehim there at midnight.
What joys awaited him. Don Mateo showed up at the appointed hour. The barred
door to the courtyard was closed. He rang the bell. She came to the other side
of the door. "Kiss my hands," she said through the bars. "Now
Mss the hem of my skirt, and the tip of my foot in its slipper." He did as
she requested. "That is good," she said. "Now you may go."
His shocked expression just made her laugh. She ridiculed him, then made a
confession: she was repulsed by him. Now that she had a villa in her name, she
was free of him at last. She called out, and a young man appeared from the
shadows of the courtyard. As Don Mateo watched, too stunned to move, they began
to make love on the floor, right before his eyes. The next morning Conchita
appeared at Don Mateo's house, supposedly to see if he had committed suicide.
To her surprise, he hadn't-in fact he slapped her so hard she fell to the
ground. "Conchita," he said, "you have made me suffer beyond all
human strength. You have invented moral tortures to try them on the only man
who loved you passionately. I now declare that I am going to possess you by
force." Conchita screamed she would never be his, but he hit her again and
again. Finally, moved by her tears, he stopped. Now she looked up at him
lovingly. Forget the past, she said, forget all that I have done. Now that he
hit her, now that she could see his pain, she felt certain he truly loved her.
She was still a mozita -the affair with the young man the night before had been
only for show, ending as soon as he had left-and she still belonged to him.
"You are not going to take me by force. I await you in my arms."
Finally she was sincere. To his supreme delight, he discovered that she was
indeed still a virgin. Interpretation. Don Mateo and Conchita Perez are
characters in the 1896 novella Woman and Puppet, by Pierre Louys. Based on a
true story-the "Miss Charpillon" episode in Casanova's Memoirs -the
novella has served as the basis for two films: Josef von Sternberg's Devil Is a
Woman, with Marlene Dietrich, and Luis Bunuel's That Obscure Object of Desire.
In Louys's story, Conchita takes a proud and aggressive older man and in the
space of a few months turns him into an abject slave. Her method is simple: she
stimulates as many emotions as possible, including heavy doses of pain. She
excites his lust, then makes him feel base for taking advantage of her. She
gets him to play the protector, then makes him feel guilty for trying to buy
her. Her sudden disappearance anguishes him-he has lost her-so that when she
reappears (never by accident) he feels intense joy; which, however, she
Oderint, dum metuant [Let them hate me so long as they fear me], as if only
fear and hate belong together, whereas fear and love have nothing to do with
each other, as if it were notfear that makes love interesting. With what kind
of love do we embrace nature? Is there not a secretive anxiety and horror in
it, because its beautiful harmony works its way out of lawlessness and wild
confusion, its security out of perfidy? But precisely anxiety captivates the
most. So also with love, if it is to he interesting. Behind it ought to brood
the deep, anxious night from which springs the flower of love. -S0REN
KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY, The lovely marble creature coughed and
rearranged the sable around her shoulders. • "Thank you for the lesson in
classics," I replied, "but I cannot deny that in your peaceful and
sunny world just as in our misty climate man and woman are natural enemies.
Love may unite them briefly to form one mind, one heart, one will, but all too
soon they are torn asunder. And you know better than I: either one of them must
the other to his will, or else he must let himself be trampled underfoot.
" • "Under the woman's foot, of course," said Lady Venus
impertinently. "And that you know better than I." • "Of course,
that is why I have no illusions." • "In other words you are now my
slavewithout illusions, and I shall 374 trample you mercilessly. " •
"Madam!" • "You do not know me yet. I admit that am cruel-since
the word gives you so much -but am I not entitled to be so? It is man desires,
woman who is desired; this is woman's advantage, but it is a decisive one. By
making man so vulnerable to passion, nature has placed him at woman's mercy,
and who has not the sense to treat him like a humble subject, a slave, a
plaything, and finally to betray him with a laugh - well, she is a woman of
little wisdom." • "My dear, your principles ..." I protested. •
"Are founded on the experience of a thousand years," she replied
mischievously, running her white fingers through the darkfur. "The more
submissive woman is, the more readily man recovers his self-possession and
becomes domineering; but the more cruel and faithless she is, the more she
ill-treats him, the more wantonly she toys with him and the harsher she is, the
more she quickens his desire and secures his love and admiration. It has always
been so, from the time of Helen and Delilah all the way to Catherine the Great
and Lola Montez. " -LEOPOLD VON SACHER- MASOCH, VENUS IN FURS. In essence,
the domain of eroticism is the domain of violence, of violation. . . . The
whole business of eroticism is to strike to the inmost core of the living
being, so that the heart stands still. . . . The quickly turns back into tears.
Jealousy and humiliation then precede the final moment when she gives him her virginity.
(Even after this, according to the story, she finds ways to continue to torment
him.) Each low she inspires-guilt, despair, jealousy, emptiness-creates the
space for a more intense high. He becomes an addict, hooked on the alternation
of charge and withdrawal. Your seduction should never follow a simple course
upward toward pleasure and harmony. The climax will come too soon, and the
pleasure will be weak. What makes us intensely appreciate something is previous
suffering. A brush with death makes us fall in love with life; a longjourney
makes a return home that much more pleasurable. Your task is to create moments
of sadness, despair, and anguish, to create the tension that allows for a great
release. Do not worry about making people angry; anger is a sure sign that you
have your hooks in them. Nor should you be afraid that if you make yourself
difficult people will flee-we only abandon those who bore us. The ride on which
you take your victims can be tortuous but never dull. At all costs, keep your
targets emotional and on edge. Create enough highs and lows and you will wear
away the last vestiges of their willpower. Harshness andKindness I n 1972,
Henry Kissinger, then President Richard Nixon's assistant for national security
affairs, received a request for an interview from the famous Italian journalist
Oriana Fallaci. Kissinger rarely gave interviews; he had no control over the
final product, and he was a man who needed to be in control. But he had read
Fallaci's interview with a North Vietnamese general, and it had been
instructive. She was extremely well informed on the Vietnam War; perhaps he
could gather some information of his own, pick her brain. He decided to ask for
a preinterview, a preliminary meeting. He would grill her on different subjects;
if she passed the test, he would grant her an interview proper. They met, and
he was impressed; she was extremely intelligent-and tough. It would be an
enjoyable challenge to outwit her and prove that he was tougher. He agreed to a
short interview a few days later. To Kissinger's annoyance, Fallaci began the
interview by asking him whether he was disappointed by the slow pace of the
peace negotiations with North Vietnam. He would not discuss the negotiations-he
had made that clear in the preinterview. Yet she continued the same line of
questioning. He grew a little angry "That's enough," he said. "I
don't want to talk any more about Vietnam." Although she didn't
immediately abandon the subject, her questions became gentler: what were his
personal feelings toward the leaders of South and North Vietnam? Still, he
ducked: "I'm not the kind of person to be swayed by emotion. Emotions
serve no purpose." She moved to grander philosophical issues-war, peace.
She Mix Pleasure with Pain • 375 praised him for his role in the rapprochement
with China. Without realizing it, Kissinger began to open up. He talked of the
pain he felt in dealing with Vietnam, the pleasures of wielding power. Then
suddenly the harsher questions returned-was he simply Nixon's lackey, as many
suspected? Up and down she went, alternately baiting and flattering him. His
goal had been to pump her for information while revealing nothing about
himself; by the end, though, she had given him nothing, while he had revealed a
range of embarrassing opinions-his view of women as playthings, for instance,
and his belief that he was popular with the public because people saw him as a
kind of lonesome cowboy, the hero who cleans things up by himself. When the
interview was published, Nixon, Kissinger's boss, was livid about it. In 1973,
the Shah of Iran, Mohammed Riza Pahlavi, granted Fallaci an interview. He knew
how to handle the press-be noncommittal, speak in generalities, seem firm, yet
polite. This approach had worked a thousand times before. Fallaci beganthe
interview on a personal level, asking how it felt to be a king, to be the
target of assassination attempts, and why the shah always seemed so sad. He
talked of the burdens of his position, the pain and loneliness he felt. It
seemed a release of sorts to talk about his professional problems. As he
talked, Fallaci said little, her silence goading him on. Then she suddenly
changed the subject: he was having difficulties with his second wife. Surely
that must hurt him? This was a sore spot, and Pahlavi got angry. He tried to
change the subject, but she kept returning to it. Why waste time talking about
wives and women, he said. He then went so far as to criticize women in
general-their lack of creativity, their cruelty. Fallaci kept at him; he had dictatorial
tendencies and his country lacked basic freedoms. Fallaci's own books were on
his government's blacklist. Hearing this, the shah seemed somewhat taken
aback-perhaps he was dealing with a subversive writer. But then she softened
her tone again, asked him about his many achievements. The pattern repeated:
the moment he relaxed, she blindsided him with a sharp question; when he grew
bitter, she lightened the mood. Like Kissinger, he found himself opening up
despite himself and mentioning things he would later regret, such as his
intention to raise the price of oil. Slowly he fell under her spell, even began
to flirt with her. "Even if you're on the blacklist of my
authorities," he said at the end of the interview, "I'll put you on
the white list of my heart." Interpretation. Most of Fallaci's interviews
were with powerful leaders, men and women with an overwhelming need to control
the situation, to avoid revealing anything embarrassing. This put her and her
subjects in conflict, since getting them to open up-grow emotional, give up
control- was exactly what she wanted. The classic seductive approach of charm
and flattery would get her nowhere with these people; they would see right
through it. Instead, Fallaci preyed on their emotions, alternating harshness
and kindness. She would ask a cruel question that touched on the deepest whole
business of eroticism is to destroy the self-contained character of the
participators as they are in their normal lives. . . . We ought never toforget
that in spite of the bliss love promises its first effect is one of turmoil and
distress. Passion fulfdled itself provokes such violent agitation that the
happiness involved, before being a happiness to be enjoyed, is so great as to
be more like its opposite, suffering. . . . The likelihood of suffering is all
the greater since suffering alone reveals the total significance of the beloved
object. -GEORGES BATAILLE, EROTISM: DEATH AND SENSUALITY. Always a little doubt
to set at rest - that's what keeps one craving in passionate love. Because the
keenest misgivings are always there, its pleasures never become tedious. •
Saint- Simon, the only historian France has ever possessed, says: "After
many passing fancies the Duchesse de Berry had fallen deeply in love with Riom,
a junior member of the d Aydie family, the son of one of Madame de Biron's
sisters. He had neither looks nor brains; he was fat, short, chubby-cheeked,
pale, and had such a crop of pimples that he seemed one large abscess; he had
beautiful teeth, but not the least idea that he was going to inspire a passion
which quickly got out of control, a passion which lasted a lifetime,
notwithstanding a number of subsidiary flirtations and affairs. . . . • He
would 376 excite but not requite the desire of the princess; he delighted in
making her jealous, or pretending to be jealous himself. He would often drive
her to tears. Gradually heforced her into the position of doing nothing without
his leave, even trifles of no importance. Sometimes, when she was ready to go
to the Opera, he insisted that she stay at home; and sometimes he made her go
there against her will. He obliged her to grant favours to ladies she did not
like or of whom she was jealous. She was not evenfree to dress as she chose; he
would amuse himself by making her change her coiffure or her dress at the last
minute; he did this so often and so publicly that she became accustomed to take
his orders in the evening for what she would do and wear the following day;
then the next day he would alter everything, and the princess would cry all the
more. In the end she took to sending him messages by trusted footmen, for from
the first he had taken up residence in Luxembourg; messages which continued
throughout her toilette, to know what ribbons she would wear, what gown and other
ornaments; almost invariably he made her wear something she did not wish to.
When she occasionally dared to do anything, however small, without his leave,
he treated her like a servant, and she was in tears for several days. • . . .
Before assembled company he would give her such brusque replies that everyone
lowered their eyes, and the Duchess would blush, though her passion
insecurities of the subject, who would get emotional and defensive; deep down,
though, something else would stir inside them-the desire to prove to Fallaci
that they did not deserve her implicit criticisms. Unconsciously they wanted to
please her, to make her like them. When she then shifted tone, indirectly
praising them, they felt they were winning her over and were encouraged to open
up. Without realizing it, they would give freer rein to their emotions. hi
social situations we all wear masks, and keep our defenses up. It is
embarrassing, after all, to reveal one's true feelings. As a seducer you must
find a way to lower these resistances. The Charmer's approach of flattery and
attention can be effective here, particularly with the insecure, but it can
take months of work, and can also backfire. To get a quicker result, and to
break down more inaccessible people, it is often better to alternate harshness
and kindness. By being harsh you create inner tensions-your targets may be
upset with you, but they are also asking themselves questions. What have they
done to earn your dislike? When you then are kind, they feel relieved, but also
concerned that at any moment they might somehow displease you again. Make use
of this pattern to keep them in suspense- dreading your harshness and keen to
keep you kind. Your kindness and harshness should be subtle; indirect digs and
compliments are best. Play the psychoanalyst: make cutting comments concerning
their unconscious motives (you are only being truthful), then sit back and
listen. Your silence will goad them into embarrassing admissions. Leaven your
judgments with occasional praise and they will strive to please you, like dogs.
Love is a costlyflower,but one must have the desire to pluck it from the edge
of a precipice. -STENDHAL Keys to Seduction A lmost everyone is more or less
polite. We learn early on not to tell people what we really think of them; we
smile at their jokes, act interested in their stories and problems. It is the
only way to live with them. Eventually this becomes a habit; we are nice, even
when it isn't really necessary. We try to please other people, to not step on
their toes, to avoid disagreements and conflict. Niceness in seduction,
however, though it may at first draw someone to you (it is soothing and
comforting), soon loses all effect. Being too nice can literally push the
target away from you. Erotic feeling depends on the creation of tension.
Without tension, without anxiety and suspense, there can be no feeling of
release, of true pleasure and joy It is your task to create that tension in the
target, to stimulate feelings of anxiety, to lead them to and fro, so that the
culmination of the seduction has real weight and intensity. So rid yourself of
your nasty habit of avoiding conflict, which is in any Mix Pleasure with Pain •
377 case unnatural. You are most often nice not out of your own inner goodness
but out of fear of displeasing, out of insecurity. Go beyond that fear and you
suddenly have options-the freedom to create pain, then magically dissolve it.
Your seductive powers will increase tenfold. People will be less upset by your
hurtful actions than you might imagine. In the world today, we often feel
starved for experience. We crave emotion, even if it is negative. The pain you
cause your targets, then, is bracing-it makes them feel more alive. They have
something to complain about, they get to play the victim. As a result, once you
have turned the pain into pleasure they will readily forgive you. Stir up their
jealousy, make them feel insecure, and the validation you later give their ego
by preferring them over their rivals is doubly delightful. Remember: you have
more to fear by boring your targets than by shaking them up. Wounding people
binds them to you more deeply than kindness. Create tension so you can release
it. If you need inspiration, find the part of the target that most irritates
you and use it as a springboard for some therapeutic conflict. The more real
your cruelty, the more effective it is. In 1818, the French writer Stendhal,
then living in Milan, met the Countess Metilda Viscontini. For him, it was love
at first sight. She was a proud, somewhat difficult woman, and she intimidated
Stendhal, who was terribly afraid of displeasing her with a stupid comment or
undignified act. Finally, unable to take it any longer, he one day took her
hand and confessed his love. Horrified, the countesstoldhim to leave and never
come back. for him was in no way curtailed." • For the princess, Riom was
a sovereign remedy against boredom. -STENDHAL, LOVE, Stendhal flooded
Viscontini with letters, begging her to forgive him. At last, she relented: she
would see him again, but under one condition-he could visit only once every two
weeks, for no more than an hour, and only in the presence of company. Stendhal
agreed; he had no choice. He now lived for those short fortnightly visits,
which became occasions of intense anxiety and fear, since he was never quite
sure whether she would change her mind and banish him forever. This went on for
over two years, during which the countess never showed him the slightest sign
of favor. Stendhal never found out why she had insisted on this
arrangement-perhaps she wanted to toy with him or keep him at a distance. All
he knew was that his love for her only grew stronger, became unbearably
intense, until finally he had to leave Milan. To get over this sad affair,
Stendhal wrote his famous book On Love, in which he described the effect of
fear on desire. First, if you fear the loved one, you can never get too close
or familiar with him or her. The beloved then retains an element of mystery,
which only intensifies your love. Second, there is something bracing about
fear. It makes you vibrate with sensation, heightens your awareness, is
intensely erotic. According to Stendhal, the closer the loved one brings you to
the edge of the precipice, to the feeling that they could abandon you, the dizzier
and more lost you will become. Falling in love means literally falling-losing
control, a mix of fear and excitement. Apply this wisdom in reverse: never let
your targets get too comfortable 378 The Art of Seduction with you. They need
to feel fear and anxiety. Show them some coldness, a flash of anger they did
not expect. Be irrational if necessary. There is always the trump card: a
breakup. Let them feel they have lost you forever, make them fear that they
have lost the power to charm you. Let these feelings sit with them for a while,
then pull them back from the precipice. The reconciliation will be intense. In
33 B.C., Mark Antony heard a rumor that Cleopatra, his lover of several years,
had decided to seduce his rival, Octavius, and that she was planning to poison
Antony. Cleopatra had poisoned people before; in fact she was an expert in the
art. Antony grew paranoid, and finally one day confronted her. Cleopatra did
not protest her innocence. Yes, that was true, it was quite within her power to
poison Antony at any moment; there were no precautions he could take. Only
theloveshe felt for him could protect him. To demonstrate, she took some
flowers and dropped them into his wine. Antony hesitated, then raised the cup
to his lips; Cleopatra grabbed his arm and stopped him. She had a prisoner
brought in to drink the wine, and the prisoner promptly dropped dead. Falling
at Cleopatra's feet, Antony professed that he loved her now more than ever. He
did not speak out of cowardice; there was no man braver than he, and if
Cleopatra could have poisoned him, he for his part could have left her and gone
back to Rome. No, what pushed him over the edge was the feeling that she had
control over his emotions, over life and death. He was her slave. Her
demonstration of her power over him was not only effective but erotic. Like
Antony, many of us have masochistic yearnings without realizing it. It takes
someone to inflict some pain on us for these deeply repressed desires to come
to the surface. You must learn to recognize the types of hidden masochists out
there, for each one enjoys a particular kind of pain. For instance, there are
people who feel that they deserve nothing good in life, and who, unable to deal
with success, sabotage themselves constantly. Be nice to them, admit that you
admire them, and they are uncomfortable, since they feel that they cannot
possibly match up to the ideal figure you have clearlyimagined them to be. Such
self-saboteurs do better with a little punishment; scold them, make them aware
of their inadequacies. They feel they deserve such criticism and when it comes
it is with a sense of relief. It is also easy to make them feel guilty, a
feeling that deep down they enjoy. Other people experience the responsibilities
and duties of modern life as such a heavy burden, they long to give it all up.
These people are often looking for someone or something to worship-a cause, a
religion, a guru. Make them worship you. And then there are those who want to
play the martyr. Recognize them by the joy they take in complaining, in feeling
righteous and wronged; then give them a reason to complain. Remember;
appearances deceive. Often the strongest-looking people-the Kissingers and Don
Mateos-may secretly want to be punished. In any event, follow up pain with pleasure
and you will create a state of dependency that will last for a long time. Mix
Pleasure with Pain Symbol: The Precipice. At the edge of a cliff, people often
feel lightheaded, both fearful and dizzy. For a moment they can imagine
themselves falling headlong. At the same time, a part of them is tempted. Lead
your targets as close to the edge as possible, then pull them back. No thrill
without fear. Reversal P eople who have recently experienced a lot of pain or a
loss will flee if you try to inflict more on them. They have enough in their
lives already. Far better to surround these types with pleasure-that will put
them under your spell. The technique of inflicting pain works best on those who
have it easy, who have power and few problems. People with comfortable lives
may also feel a gnawing sense of guilt, as if they had gotten away with
something. They may not consciously know it, but secretly they long for some
punishment, a good mental thrashing, something that will bring them back down
to earth. Also, remember to not use the pleasure-through-pain tactic too early
on. Some of the greatest seducers in history-Byron, Jiang Qing (Madame Mao),
Picasso-had a sadistic streak, an ability to inflict mental torture. If their
victims had known in advance what they were getting themselves into, they would
have run for the hills. In truth, most of these seducers lured their targets
into their webs by appearing to be paragons of sweetness and affection. Even
Byron seemed like an angel when he first met a woman, so that she tended to
doubt his devilish reputation-a seductive doubt, for it allowed her to think of
herself as the only one who really understood him. His cruelty would come out
later on, but by then it would be too late. The victim's emotions were engaged,andhisharshnesswouldonlyintensify
her feelings. In the beginning, then, wear the mask of a lamb, making pleasure
and attentiveness your bait. First get under their skin, then lead them on a
wild ride. 379 Phase Four Moving Infor the Kill confused and stirred them
up-the emotional seduction. Now the time has comefor hand-to-hand combat-the
physical seduction. At this point, your victims are weak and ripe with desire:
by show-, ing a little coldness or uninterest, you will spark panic-they will
come after you with impatience and erotic energy (21: Give them to fall-the
pursuer is pursued). To bring them to a boil, you need to put their minds to
sleep and heat up their senses. It is best to lure them into lust by sending
certain loaded signals that will get under their skin and spread sexual desire
like a poison (22: Use physical lures). The moment to strike and move infor the
kill is when your victim is brimming with desire, but not consciously expecting
the climax to come (23: Master the art of the bold move). Once the seduction is
over, there is the danger that disenchantment will set in and ruin all your
hard work (24: Beware the aftereffects). If you are after a relationship, then
you must constantly re-seduce the victim, creating tension and releasing it. If
your victim is to be sacrificed, then it must be done swiftly and cleanly,
leaving you free (physicallyandpsychologically)tomoveontothenext victim. Then
the game begins all over. 21 Give Them Space to Fall- The Pursuer Is Pursued If
your targets become too used to you as the aggressor, they will give less of
their own energy, and the tension will slacken. You need to wake them up, turn
the tables. Once they are under your spell, take a step back and they will
start to come after you. Begin with a touch of aloofness, an unexpected
nonappearance, a hint that you are growing bored. Stir the pot by seeming
interested in someone else. Make none of this explicit; let them only sense it
and their imagination will do the rest, creating the doubt you desire. Soon
they will want to possess you physically, and restraint will go out the window.
The goal is to have them fall into your arms of their own will. Create the
illusion that the seducer is being seduced. Seductive Gravity I n the early
1840s, the center of attention in the French art world was a young woman named
Apollonie Sabatier. She was so much the natural beauty that sculptors and
painters vied to immortalize her in their works, and she was also charming,
easy to talk to, and seductively self-sufficient- men were drawn to her. Her
Paris apartment became a gathering spot for writers and artists, and soon
Madame Sabatier-as she came to be known, although she was not married-was
hosting one of the most important literary salons in France. Writers such as
Gustave Flaubert, the elder Alexandre Dumas, and Theophile Gautier were among
her regular guests. Near the end of 1852, when she was thirty, Madame Sabatier
received an anonymous letter. The writer confessed that he loved her deeply.
Worried that she would find his sentiments ridiculous, he would not reveal his
name; yet he had to let her know that he adored her. Sabatier was used to such
attentions-one man after another had fallen in love with her-but this letter
was different: in this man she seemed to have inspired a quasireligious ardor.
The letter, written in a disguised handwriting, contained a poem dedicated to
her; titled "To One Who Is Too Gay," it began by praising her beauty,
yet ended with the lines And so, one night. I'd like to sneak. When darkness
tolls the hour of pleasure,A craven thief, toward the treasure Which is your
person, plump and sleek. . . . And, most vertiginous delight! Into those lips,
so freshly striking And daily lovelier to my liking- Infuse the venom of my
spite. Mixed in with her admirer's adoration, clearly, was a strange kind of
lust, with a touch of cruelty to it. The poem both intrigued and disturbed
her-and she had no idea who had written it. A few weeks later another letter
arrived. As before, the writer enveloped Sabatier in cultlike worship, mixing
the physical and the spiritual. And as before, there was a poem, "All in
One," in which he wrote. Omissions, denials, deflections, deceptions,
diversions, and humility - all aimed at provoking this second state, the secret
of true seduction. Vulgar seduction might proceed by persistence, but true
seduction proceeds by absence. . . . It is like fencing: one needs a field for
the feint. Throughout this period, the seducer [Johannes], far from seeking to
close in on her, seeks to maintain his distance by various ploys: he does not
speak directly to her but only to her aunt, and then about trivial or stupid
subjects; he neutralizes everything by irony and feigned pedanticism; hefails
to respond to any feminine or erotic movement, and even finds her a sitcom
suitor to disenchant and deceive her, to the point where she herself takes the
initiative and breaks off her engagement, thus completing the seduction and
creating the ideal situation for her total abandon. -JEAN BAUDRILLARD, SEDUCTION,
The rumor spread everywhere. It was even told to the queen [ Guinevere ], who
was seated at dinner. She nearly killed herself when she heard the perfidious
rumor of Lancelot's death. She thought it was true and was so greatly perturbed
that she was scarcelyabletospeak..She arose at once from the table, and was
able to give vent to her grief without being noticed or overheard. She was so
crazed with the thought of killing herself that she repeatedly grabbed at her
throat. Yet first she confessed in conscience, repented and asked God's pardon;
she accused herself of having sinned against the one she knew had always been
hers, and who would still be, were he alive. She counted all of the
unkindnesses and recalled each individual unkindness; she noted every one, and
repeated often: "Oh misery! What was I thinking, when my lover came before
me and I did not deign to welcome him, nor even care to listen! Was I not a
fool to refuse to speak or even look at him? A fool? No, so help me God, I was
cruel and deceitful! ... 7 believe that it was I alone who struck him that
mortal blow. When he came happily before me expecting me to receive him
joyfully and I shunned him and would never even look at him, was this not a
mortal blow? At that moment, when I refused to speak, I believe I severed both
his heart and his life. Those two blows killed him, I think, and not any hired
killers. • "Ah God! Will I be forgiven this murder, this sin? Never! All
the rivers No single beauty is the best. Since she is all one flower divine_ O
mystic metamorphosis! My senses into one sense flow- Her voice makesperfume
when she speaks. Her breath is music faint and low! Clearly the author was
haunted by Sabatier's presence, and thought of her constantly-but now she began
to be haunted by him, thinking of him night and day, and wondering who he was.
His subsequent letters only deepened the spell. It was flattering to hear that
he was enchanted by more than her beauty, yet also flattering to know that he
was not immune to her physical charms. One day an idea occurred to Madame
Sabatier as to who the writer might be: a young poet who had frequented her
salon for several years, Charles Baudelaire. He seemed shy, in fact had hardly
spoken to her, but she had read some of his poetry, and although the poems in
the letters were more polished, the style was similar. At her apartment
Baudelaire would always sit politely in a corner, but now that she thought of
it, he would smile at her strangely, nervously. It was the look of a young man
in love. Now when he visited she watched him carefully, and the more she
watched, the surer she was that he was the writer, but she never confirmed her
intuition, because she did not want to confront him-he might be shy, but he was
a man, and at some point he would have to come to her. And she felt certain
that he would. Then, suddenly the letters stopped coming-and Madame Sabatier
could not understandwhy, since the last one had been even more adoring than all
of the others before. Several years went by, in which she often thought of her
anonymous admirer's letters, but they were never renewed. In 1857, however,
Baudelaire published a book of poetry. The Flowers of Evil, and Madame Sabatier
recognized several of the verses-they were the ones he had written for her. Now
they were out in the open for everyone to see. A little while later the poet
sent her a gift: a specially bound copy of the book, and a letter, this time
signed with his name. Yes, he wrote, he was the anonymous writer-would she
forgive him for being so mysterious in the past? Furthermore, his feelings for
her were as strong as ever: "You didn't think for a moment that I could
have forgotten you? You to me are more than a cherished image conjured up in
dream, you're my superstition . . . my constant companion, my secret! Farewell,
dear Madame. I kiss your hands with profound devotion." This letter had a
stronger effect on Madame Sabatier than the others had. Perhaps it was his
childlike sincerity, and the fact that he had finally written to her directly;
perhaps it was that he loved her but asked nothing of her, unlike all the other
men she knew who at some point had always turned out to want something.
Whatever it was, she had an uncontrollable desire to see him. The next day she
invited him to her apartment, alone. Give Them Space to Fall-The Pursuer Is
Pursued • 387 Baudelaire appeared at the appointed hour. He sat nervously in
his seat, gazing at her with his large eyes, saying little, and what he did say
was formal and polite. He seemed aloof. After he left a kind of panic seized
Madame Sabatier, and the next day she wrote him a first letter of her own:
"Today I'm more calm, and I can feel more clearly the impression of our
Tuesday evening together. I can tell you, without the danger of your thinking
I'm exaggerating, that I'm the happiest woman on the face of the earth, that
I've never felt more truly that I love you, and that I've never seen you look
more beautiful, more adorable, my divine friend!" Madame Sabatier had
never before written such a letter; she had always been the one who was
pursued. Now she had lost her usual self-possession. And it only got worse:
Baudelaire did not answer right away. When she saw him next, he was colder than
before. She had the feeling there was someone else, that his old mistress,
Jeanne Duval, had suddenly reappeared in his life and was pulling him away from
her. One night she turned aggressive, embracing him, trying to kiss him, but he
did not respond, and quickly found an excuse to leave. Why was he suddenly
inaccessible?She began to flood him with letters, begging him to come to her.
Unable to sleep, she would wait all night for him to show up. She had never
experienced such desperation. Somehow she had to seduce him, possess him, have
him all to herself. She tried everything-letters, coquetry, all kinds of
promises- until he finally wrote that he was no longer in love with her and
that was that. and the seas will dry up first! Oh, misery! How it would have
brought me comfort and healing if I had held him in my arms once before he
died. How? Yes, quite naked next to him, in order to enjoy him fully. . When
they came within six or seven leagues of the castle where King Bademagu was
staying, news that was pleasing came to him about Lancelot-news that he was
glad to hear; Lancelot was alive and was returning, hale and hearty. He behaved
most properly in going to inform the queen. "Good sir," she told him,
"I believe it, since you have told me. But were he dead, I assure you that
I could never again be happy." • . . . Now Lancelot had his every wish:
the queen willingly sought his company and affection as he held her in his arms
and Interpretation. Baudelaire was an intellectual seducer. He wanted to
overwhelm Madame Sabatier with words, dominate her thoughts, make her fall in
love with him. Physically, he knew, he could not compete with hermany other
admirers-he was shy, awkward, not particularly handsome. So he resorted to his
one strength, poetry. Haunting her with anonymous letters gave him a perverse
thrill. He had to know she would realize, eventually, that he was her
correspondent-no one else wrote like him-but he wanted her to figure this out
on her own. He stopped writing to her because he had become interested in
someone else, but he knew she would be thinking of him, wondering, perhaps
waiting for him. And when he published his book, he decided to write to her
again, this time directly, stirring up the old venom he had injected in her.
When they were alone, he could see she was waiting for him to do something, to
take hold of her, but he was not that kind of seducer. Besides, it gave him
pleasure to hold himself back, to sense his power over a woman whom so many
desired. By the time she turned physical and aggressive, the seduction was over
for him. He had made her fall in love; that was enough. The devastating effect
of Baudelaire's push-and-pull on Madame Sabatier teaches us a great lesson in
seduction. First, it is always best to keep at some distance from your targets.
You do not have to go as far as remaining anonymous, but you do not want to be
seen too often, or to be seen as she held him in hers. Her love-play seemed so
gentle and good to him, both her kisses and caresses, that in truth the two of
them felt a joy and wonder of which has never been heard or known. But I shall
let it remain a secret for ever, since it should not be written of: the most
delightful and choicest pleasure is that which is hinted at, but never told.
-CHRETIEN DETROYES, ARTHURIAN ROMANCES.
He was sometimes so intellectual that I felt myself annihilated as a
woman; at other times he was so wild and passionate, so desiring, that I almost
trembled 388 before him. At times I was like a stranger to him; at times he
surrendered completely. Then when I threw my arms around him, everything
changed, and I embraced a cloud. -CORDELIA DESCRIBING JOHANNES, IN S0REN
KIERKEGAARD, THE SEDUCER'S DIARY, It is true that we could not love if there
were not some memory in us-to the greatest extent an unconscious memory-that we
were once loved. But neither could we love if this feeling of being loved had
not at some time suffered doubt; if we had always been sure of it. In other
words, love would not be possible without having been loved and then having
missed the certainty of being loved. . . . • The need to be loved is not
elementary. This need is certainly acquiredby experience in later childhood. It
would be better to say: by many experiences or by a repetition of similar ones.
I believe that these experiences are of a negative kind. The child becomes
aware that he is not loved or that his mother's love is not unconditional. The
baby learns that his mother can be dissatisfied with him, that she can withdraw
her affection if he does not behave as she wishes, that she can be angry or
cross. I believe that this experience arousesfeelings of anxiety in the infant.
The possibility of losing his mother'slove certainly strikes the child with a
force which can no more be intrusive. If you are always in their face, always
the aggressor, they will become used to being passive, and the tension in your
seduction will flag. Use letters to make them think about you all the time, to
feed their imagination. Cultivate mystery-stop them from figuring you out.
Baudelaire's letters were delightfully ambiguous, mixing the physical and the spiritual,
teasing Sabatier with theirmultiplicityofpossible interpretations. Then, at the
point when they are ripe with desire and interest, when perhaps they are
expecting you to make a move-as Madame Sabatier expected that day in her
apartment-take a step back. You are unexpectedly distant, friendly but no more
than that-certainly not sexual. Let this sink in for a day or two. Your
withdrawal will trigger anxiety; the only way to relieve this anxiety is to
pursue and possess you. Step back now and you make your targets fall into your
arms like ripe fruit, blind to the force of gravity that is drawing them to
you. The more they participate, the more their willpower is engaged, the deeper
the erotic effect. You have challenged them to use their own seductive powers
on you, and when they respond, the tables will turn and they will pursue you
with desperate energy. / retreat and thereby teach her to be victorious as she
pursues me. 1 continually fall back, and in this backward movement 1 teach her
to know through me all the powers of erotic love, its turbulent thoughts, its
passion, what longing is, and hope, and impatient expectancy. -S0REN
KIERKEGAARD Keys to Seduction S ince humans are naturally obstinate and willful
creatures, and prone to suspicions of people's motives, it is only natural, in
the course of any seduction, that in some ways your target will resist you.
Seductions,then, are rarely easy or without setbacks. But once your victims
overcome some of their doubts, and begin to fall under your spell, they will
reach a point where they start to let go. They may sense that you are leading
them along, but they are enjoying it. No one likes things to be complicated and
difficult, and your target will expect the conclusion to come quickly. That is
the point, however, where you must train yourself to hold back. Deliver the
pleasurable climax they are so greedily awaiting, succumb to the natural
tendency to bring the seduction to a rapid end, and you will have missed an
opportunity to ratchet up the tension, to make the affair more heated. After
all, you don't want a passive little victim to toy with; you want the seduced
to engage their will in all its force, to become active participants in the
seduction. You want them to pursue you, hopelessly ensnaring themselves in your
web in the process. The only way to accomplish this is to take a step back and
make them anxious. You have strategically retreated before (see chapter 12),
but this is dif- Give Them Space to Fall-The Pursuer Is Pursued • 389 ferent.
The target is falling for you now, and your retreat will lead to panicky
thoughts: you are losing interest, it is somehow my fault, perhaps it is
something I have done. Rather than think you are rejecting them on your own,
your targets will want to make this interpretation, since if the cause of the
problem is something they have done, they have the power to win you back by
changing their behavior. If you are simply rejecting them, on the other hand,
they have no control. People always want to preserve hope. Now they will come
to you, turn aggressive, thinking that will do the trick. They will raise the
erotic temperature. Understand: a person's willpower is directly linked to
their libido, their erotic desire. When your victims are passively waiting for
you, their erotic level is low. When they turn pursuer, getting involved in the
process, brimming with tension and anxiety, the temperature is raised. So raise
it as high as you can. When you withdraw, make it subtle; you are instilling
unease. Your coldness or distance should dawn on your targets when they are
alone, in the form of a poisonous doubt creeping into their mind. Their
paranoia will become self-generating. Your subtle step back will make them want
to possess you, so they will willingly advance into your arms without being
pushed. This is different from the strategy in chapter 20, in which you are
inflicting deep wounds, creating a pattern of pain and pleasure. There the goal
is to make your victims weak and dependent, here it is to make them active and
aggressive. Which strategy you prefer to use (the two cannot be combined)
depends on what you want and the proclivities of your victim. In Spren
Kierkegaard's The Seducer's Diary, lohannes aims to seduce the young and
beautiful Cordelia. He begins by being rather intellectual with her, and slowly
intriguing her. Then he sends her letters that are romantic and seductive. Now
her fascination blossoms into love. Although in person he remains a little
distant, she senses in him great depths and is certain that he loves her. Then
one day, while they're talking, Cordelia has a strange sensation: something
about him is different. He seems more interested in ideas than in her. Over the
next few days, this doubt gets stronger-the letters are a little less romantic,
something is missing. Feeling anxious, she slowly turns aggressive, becomes the
pursuer instead of the pursued. The seduction is now much more exciting, at
least for Johannes. Johannes's step back is subtle; he merely gives Cordelia
the impression that his interest is a little less romantic than the day before.
He returns to being the intellectual. This stirs the worrisome thought that her
natural charms and beauty no longer have as much effect on him. She must try
harder, provoke him sexually, prove to herself that she has some power over
him. She is now brimming with erotic desire, brought to that point by
Johannes's subtle withdrawal of affection. Each gender has its own seductive
lures, which come naturally to them. When you seem interested in someone but do
not respond sexually, it is disturbing, and presents a challenge: they will
find a way to seduce you. To produce this effect, first reveal an interest in
your targets, through letters or subtle insinuation. But when you are in their
presence, assume a kind of coped with than an earthquake. . . . • The child who
experiences his mother's dissatisfaction and apparent withdrawal of affection
reacts to this menace at first with fear. He tries to regain what seems lost by
expressing hostility and aggressiveness. The change of its character comes
about only after failure; when the child realizes that the effort is a failure.
And now something very strange takes place, something which isforeign to our
conscious thinking but which is very near to the infantile way. Instead of
grasping the object directly and taking possession of it in an aggressive way,
the child identifies with the object as it was before. The child does the same
that the mother did to him in that happy time which has passed. The process is
very illuminating because it shapes the pattern of love in general. The little
boy thus demonstrates in his own behavior what hewants his mother to do to him,
how she should behave to him. He announces this wish by displaying his
tenderness and affection toward his mother who gave these before to him. It is
an attempt to overcome the despair and sense of loss in taking over the role of
the mother. The boy tries to demonstrate what he wishes by doing it himself:
look, I would like you to act thus toward me, to be thus tender and loving to
me. Of course this attitude is not the result of consideration or reasoned
planning but an emotional process by identification, a natural exchange of
roles with the unconscious aim 390 of seducing the mother into fulfdling his wish.
He demonstrates by his own actions how he wants to be loved. It is a primitive
presentation through reversal, an example of how to do the thing which he
wishes done by her. In this presentation lives the memory of the attentions,
tendernesses, and endearments once received from the mother or loving persons.
OF LOVE AND LUST sexless neutrality. Be friendly, even warm, but no more. You
are pushing them into arming themselves with the seductive charms that are
natural to their sex-exactly what you want. In the latter stages of the
seduction, let your targets feel that you are becoming interested in another
person-this is another form of taking a step back. When Napoleon Bonaparte
first met the young widow Josephine de Beauhamaisin1795, he was excited by her exotic
beauty and the looks she gave him. He began to attend her weekly soirees and,
to his delight, she would ignore the other men and remain at his side,
listening to him so attentively. He found himself falling in love with
Josephine, and had every reason to believe she felt the same. Then, at one
soiree, she was friendly and attentive, as usual-except that she was equally
friendly to another man there, a former aristocrat, like Josephine, the kind of
man that Napoleon could never compete with when it came to manners and wit.
Doubts and jealousies began to stir within. As a military man, he knew the
value of going on the offensive, and after a few weeks of a swift and
aggressive campaign he had her all to himself, eventually marrying her. Of
course Josephine, a clever seductress, had set it all up. She did not say she
was interested in another man, but his mere presence at her house, a look here
and there, subtle gestures, made it seem that way. There is no more powerful
way to hint that you are losing your desire. Make your interest in another too
obvious, though, and it could backfire. This is not the situation in which you
want to seem cruel; doubt and anxiety are the effects you are after. Make your
possible interest in another barely perceptible to the naked eye. Once someone
has fallen for you, any physicalabsence will create unease. You are literally
creating space. The Russian seductress Lou Andreas- Salome had an intense
presence; when a man was with her, he felt her eyes boring into him, and often became
entranced with her coquettish ways and spirit. But then, almost invariably,
something would come up-she would have to leave town for a while, or would be
too busy to see him. It was during her absences that men fell hopelessly in
love with her, and vowed to be more aggressive next time they were with her.
Your absences at this latter point of the seduction should seem at least
somewhat justified. You are insinuating not a blatant brush-off but a slight
doubt: perhaps you could have found some reason to stay, perhaps you are losing
interest, perhaps there is someone else. In your absence, their appreciation of
you will grow. They will forget your faults, forgive your sins. The moment you
return, they will chase after you as you desire. It will be as if you had come
back from the dead. According to the psychologist Theodor Reik, we learn to
love only through rejection. As infants, we are showered with love by our
mother- we know nothing else. But when we get a little older, we begin to sense
that her love is not unconditional. If we do not behave, if we do not please
her, she can withdraw it. The idea that she will withdraw her affection fills
us with anxiety, and, at first, with anger-we will show her, we will throw Give
Them Space to Fall-The Pursuer Is Pursued
a tantrum. But that never works, and we slowly realize that the only way
to keep her from rejecting us again is to imitate her-to be as loving, kind,
and affectionate as she is. This will bond her to us in the deepest way. The
pattern is ingrained in us for the rest of our lives: by experiencing a
rejection or a coldness, we learn to court and pursue, to love. Re-create this
primal pattern in your seduction. First, shower your targets with affection.
They will not be sure where this is coming from, but it is a delightful
feeling, and they will never want to lose it. When it does go away, in your
strategic step back, they will have moments of anxiety and anger, perhaps
throwing a tantrum, and then the same childlike reaction: the only way to win
you back, to have you for sure, will be to reverse the pattern, to imitate you,
to be the affectionate, giving one. It is the terror of rejection that turns
the tables. This pattern will often repeat itself naturally in an affair or
relationship. One person goes cold, the other pursues, then goes cold in turn,
making the first person the pursuer, and on and on. As a seducer, do not leave
this to chance. Make it happen. You are teaching the other person to become a
seducer, just as the motherinherown way taught the child to return her love by
turning her back. For your own sake learn to relish this reversal of roles. Do
not merely play at being the pursued, but enjoy it, give in to it. The pleasure
of being pursued by your victim can often surpass the thrill of the hunt.
Symbol: The Pomegranate. Carefully cultivated and tended, the pomegranate
begins to ripen. Do not gather it too early or force it off the stem-it will be
hard and bitter. Let the fruit grow heavy and full of juice, then stand back -
it will fall on its own. That is when its pulp is most delicious. 392 • The Art
of Seduction Reversal T here are moments when creating space and absence will
blow up in your face. An absence at a critical moment in the seduction can make
the target lose interest in you. It also leaves too much to chance-while you
are away, they could find another person, who will distract their thoughts from
you. Cleopatra easily seduced Mark Antony, but after their first encounters, he
returned to Rome. Cleopatra was mysterious and alluring, but if she let too
much time pass, he would forget her charms. So she let go of her usual coquetry
and came after him when he was on one of his military campaigns. She knew that
once he saw her, he would fall under her spell again and pursue her. Use
absence only when you are sure of the target's affection, and never let it go
on too long. It is most effective later in the seduction. Also, never create
too much space-don't write too rarely, don't act too cold, don't show too much
interest in someone else. That is the strategy of mixing pleasure with pain,
detailed in chapter 20, and will create a dependent victim, or will even make
him or her give up completely. Some people, too, are inveterately passive: they
are waiting for you to make the bold move, and if you don't, they will think
you are weak. The pleasure to be had from such a victim is less than the
pleasure you will get from someone more active. But if you are involved with
such a type, do what you need to if you are to have your way, then end the
affair and move on. 22 Use Physical Lures Targets with active minds are
dangerous: if they see through your manipulations, they may suddenly develop
doubts. Put their minds gently to rest, and waken their dormant senses, by
combining a nondefensive attitude with a charged sexual presence. While your
cool, nonchalant air is calming their minds and lowering their inhibitions,
your glances, voice, and bearing-oozing sex and desire-are getting under their
skin, agitating their senses and raising their temperature. Never force the
physical; instead infect your targets with heat, lure them into lust. Lead them
into the moment-an intensified present in which morality, judgment, and concern
for the future all melt away and the body succumbs to pleasure. Raising the
Temperature I n 1889, the top New York theatrical manager Ernest Jurgens
visited France on one of his many scouting trips. Jurgens was known for his
honesty, a rare commodity in the shady entertainment world, and for his ability
to find unusual acts. He had to spend the night in Marseilles, and while
wandering along the quay of the old harbor, he heard excited catcalls issuing
from a working-class cabaret, and decided to go in. A twenty-one- year-old
Spanish dancer named Caroline Otero was performing, and the minute Jurgens laid
eyes on her he was a changed man. Her appearance was startling-five foot ten,
fiery dark eyes, black waist-length hair, her body corseted into a perfect
hourglass figure. But it was the way she danced that made his heart pound-her
whole body alive, writhing like an animal in heat, as she performed a fandango.
Her dancing was hardly professional, but she enjoyed herself so much and was so
unrestrained that none of that mattered. Jurgens also could not help but notice
the men in the cabaret watching her, their mouths agape. After the show,
Jurgens went backstage to introduce himself. Otero's eyes came alive as he
spoke of his job and of New York. He felt a heat, a twitching, in his body as
she looked him up and down. Her voice was deep and raspy, the tongue constantly
in play as she rolled her Rs. Closing the door, Otero ignored the knocks and
pleas of the admirers dying to speak to her. She said that her way of dancing
was natural-her mother was a gypsy. Soon she asked Jurgens to be her escort
that evening, and as he helped her with her coat, she leaned back toward him
slightly, as if she had lost her balance. As they walked around the city, her
arm in his, she would occasionally whisper in his ear. Jurgens felt his usual
reserve melt away. He held her tighter. He was a family man, had never
considered cheating on his wife, but without thinking, he brought Otero back to
his hotel room. She began to take off some of her clothes-coat, gloves, hat-a
perfectly normal thing to do, but the way she did it made him lose all
restraint. The normally timid Jurgens went on the attack. The next morning
Jurgens signed Otero to a lucrative contract-a great risk, considering that she
was an amateur at best. He brought her to Paris and assigned a top theatrical
coach to her. Hurrying back to New York, he fed the newspapers with reports of
this mysterious Spanish beauty poised to conquer the city. Soon rival papers
were claiming she was an Andalusian countess, an escaped harem girl, the widow
of a sheik, on and on. He The year was 1907 and La Belle \Otero], by then, had
been an international figure for over a dozen years. The story was told by M.
Maurice Chevalier. • "I was a young star about to make my first appearance
at the Folies. Otero had been the headliner there for several weeks and
although I knew who she was I had never seen her before on stage or off •
"I was scurrying along, head bent, thinking of something or other, when I
looked up. There was La Belle, in the company of another woman, walking in my
direction. Otero was then nearly forty and I was not yet out of my teens but -
ah!-she was so beautiful! • "She was tall, darkhaired, with a magnificent
body, like the bodies of the women of those days, not like the lightweight ones
of today." • Chevalier smiled. • "Of course I like modern women, too,
but there was something of a fatal charm about Otero. We three stood there for
a moment or two, not saying a word, I staring at La Belle, not so young as she
once was and maybe not so beautiful, but 395 396 still quite a woman. •
"She looked right at me, then turned to the lady she was with-some friend,
I guess-and spoke to her in English, which she thought I didn't understand.
However, I did. • " 'Who's the very handsome young man?' Otero asked. •
"The other one answered, 'He's Chevalier.' • " 'He has such beautiful
eyes' ha Belle said, looking straight at me, right up and down. • "Then
she almost floored me with herfrankness. • " 7 wonder if he'd like to go
to bed with me. I think I'll ask him!' Only she didn't say it so delicately.
She was much cruder and more to the point. • "It was at this moment I had
to make up my mind rather quickly. La Belle moved toward me. Instead of
introducing myself and succumbing to the consequences, I pretended I didn't understand
what she'd said, uttered some pleasantry in French and moved away to my
dressing room. • "I could see La Belle smile in an odd fashion as I passed
her;like a sleek tigress watching its dinner go away. For a fleeting second I
thought she might turn around and follow me. " • What would Chevalier have
done had she pursued him? His lower lip dropped into that halfpout which is the
Frenchman's exclusive possession. Then he grinned. • "I'd have slowed down
and let her catch up." -ARTHUR H. LEWIS, LA BELLE OTERO made frequent
trips to Paris to be with her, forgetting about his family, lavishing money and
gifts on her. Otero's New York debut, in October of 1890, was an astounding
success. "Otero dances with abandon," read an article in The New York
Times. "Her lithe and supple body looks like that of a serpent writhing in
quick, graceful curves." In a few short weeks she became the toast of New
York society, performing at private parties late into the night. The tycoon
William Vanderbilt courted her with expensive jewels and evenings on his yacht.
Other millionaires vied for her attention. Meanwhile Jurgens was dipping into
the company till to pay for presents for her-he would do anything to keep her,
a task in which he was facing heavy competition. A few months later, after his
embezzling became public, he was a ruined man. He eventually committed suicide.
Otero went back to France, to Paris, and over the next few years rose to become
the most infamous courtesan of the Belle Epoque. Word spread quickly: a night
with La Belle Otero (as she was now known) was more effective than all the
aphrodisiacs in the world. She had a temper, and was demanding, but that was to
be expected. Prince Albert of Monaco, a man who had been plagued by doubts of
his virility, felt like an insatiable tiger after a night with Otero. She
became his mistress. Other royalty followed- Prince Albert of Wales (later King
Edward VII), the Shah of Persia, Grand Duke Nicholas of Russia. Less wealthy
men emptied their bank accounts, and Jurgens was only the first of many whom
Otero drove to suicide. During World War I, a twenty-nine-year-old American
soldier named Frederick, stationed in France, won $37,000 in a four-day crap
game. On his next leave he went to Nice and checked himself into the finest
hotel. On his first night in the hotel restaurant, he recognized Otero sitting
alone at a table. He had seen her perform in Paris ten years before, and had
become obsessed with her. She was now close to fifty, but was more alluring
than ever. He greased some palms and was able to sit at her table. He could
hardly talk: the way her eyes bored into him, a simple readjustment in her
chair, her body brushing up against him as she got up, the way she managed to
walk in front of him and display herself. Later, strolling along a boulevard,
they passed a jewelry store. He went inside, and moments later found himself
plopping down $31,000 for a diamond necklace. For three nights La Belle Otero
was his. Never in his life had he felt so masculine and impetuous. Years later,
he still believed it was well worth the price he had paid. Interpretation.
Although La Belle Otero was beautiful, hundreds of women were more so, or were
more charming and talented. But Otero was constantly on fire. Men could read it
in her eyes, the way her body moved, a dozen other signs. The heat that
radiated out from her came from her own inner desires: she was insatiably
sexual. But she was also a practiced and calculating courtesan, and knew how to
put her sexuality to effect. UsePhysicalLures • 397 Onstage she made every man
in the audience come alive, abandoning herself in dance. In person she was
cooler, or slightly so. A man likes to feel that a woman is enflamed not
because she has an insatiable appetite but because of him; so Otero personalized
her sexuality, using glances, a brushing of skin, a more languorous tone of
voice, a saucy comment, to suggest that the man was heating her up. In her
memoirs she revealed that Prince Albert was a most inept lover. Yet he
believed, along with many other men, that with her he was Hercules himself. Her
sexuality actually originated from her, but she created the illusion that the
man was the aggressor. The key to luring the target into the final act of your
seduction is not to make it obvious, not to announce that you are ready (to
pounce or be pounced upon). Everything should be geared, not to the conscious
mind, but to the senses. You want your target to read cues not from your words
or actions but from your body. You must make your body glow with desire- for
the target. Your desire should be read in your eyes, in a trembling in your
voice, in your reaction when your bodies draw near. You cannot train your body
to act this way, but by choosing a victim (see chapter 1) who has this effect
on you, it will all flow naturally. Duringthe seduction, you will have had to
hold yourself back, to intrigue and frustrate the victim. You will have
frustrated yourself in the process, and will already be champing at the bit.
Once you sense that the target has fallen for you and cannot turn back, let
those frustrated desires course through your blood and warm you up. You do not
need to touch your targets, or become physical. As La Belle Otero understood,
sexual desire is contagious. They will catch your heat and glow in return. Let
them make the first move. It will cover your tracks. The second and third moves
are yours. Spell SEX with capital letters when you talk about Otero. She exuded
it. -MAURICE CHEVALIER Lowering Inhibitions O ne day in 1931, in a village in
New Guinea, a young girl named Tu- perselai heard some happy news: her father,
Allaman, who had left some months before to work on a tobacco plantation, had
returned for a visit. Tuperselai ran to greet him. Accompanying her father was
a white man, ait unusual sight in these parts. He was a twenty-two-year-old
Australian from Tasmania, and he was the owner of the plantation. His name was
Errol Flynn. Flynn smiled warmly at Tuperselai, seeming particularly interested
in her bare breasts. (As was the custom in New Guinea then, she wore only a
grass skirt.) He said in pidgin English how beautiful she was, and kept
repeating her name, which he pronounced remarkably well. He did not say You're
anxiously expecting me to escort you \ To parties: here too solicit my advice.
\ Arrive late, when the lamps are lit; make a graceful entrance - \ Delay
enhances charm, delay's a great bawd. \ Plain you may be, but at night you'll
look fine to the tipsy: \ Soft lights and shadows will mask yourfaults. \ Take
your food with dainty fingers: good table manners matter: \ Don't besmear your
whole face with a greasy paw. \ Don't cat first at home, and nibble - but
equally, don't indulge your \ Appetite to the full, leave something in hand. \
If Paris saw Helen stuffing herself to the eyeballs \ He'd detest her, he'd
feel her abduction had been \ A stupid mistake. . . . \ Each woman should know
herself, pick methods \ To suit her body: onefashion . won't do for all. \ Let
the girl with a pretty face lie supine, let the lady \ Who boasts a good back
be viewed \ From behind. Milanion bore Atalanta's legs on \ His shoulders: nice
legs should always be used this way \ The petite should ride a horse
(Andromache, Hector's Theban \ Bride, was too tall for these games: no jockey
she); \ If you 're built like afashion model, with a willowy figure, \ Then
kneel on the bed, your neck \ A little arched; the girl who has perfect legs
and bosom \ Should lie sideways on, and make her lover stand. \ Don't blush to
unbind your hair like some ecstatic maenad \ And tumble long tresses about \
Your uncurved throat. - OVID, THE ARTOFLOVE "How do you attract a
man," the Paris correspondent of the Stockholm Aftonbladet asked La Belle
on July 3, 1910. • "Make yourself as feminine as possible; dress so that
the most interesting portions of your anatomy are emphasized; and subtly allow
the gentleman to know you are willing to yield at the proper time. . . •
"The way to hold a man" Otero revealed a little later to a staff
writerfrom the Johannesburg Morning Journal, "is to keep acting as though
every time you meet him you are overcome with fresh enthusiasm and, with barely
restrained eagerness, you await his impetuosity." -ARTHUR H. LEWIS, LA
BELLE OTERO "I missed the mental stimulation when I was younger," he
answered. "But from the time I began to have women, shall we say, on the
assembly-line basis, I discovered that the only thing you need, want, or should
have is the absolutely physical. Simply the physical. No mind at all. A woman's
mind will get in the way." • "Really?" • "For me . . . I am
speaking of myself. I don't speak for male humankind. I am speaking for what
I've discovered or what I need: the body, the face, the physical motion, the
voice, the femaleness, the female presence . . . totally that, nothing else.
That's the best. There's no possessiveness in that." • I watched him
closely. • "I'm serious," he said. "That's my view and feeling.
Just the elementary much else, mind you-he did not speak her language-so she
said goodbye and walked away with her father. But later that day she
discovered, to her dismay, that Mr. Flynn had taken a liking to her and had
purchased her from her father for two pigs, some English coins, and some
seashell money. The family was poor and the father liked the price. Tuperselai
had a boyfriend in the village whom she did not want to leave, but she did not
dare disobey her father, and she left with Mr. Flynn for the tobacco
plantation. On the other hand, she had no intention of being friendly with this
man, from whom she expected the worst kind of treatment. In the first few days,
Tuperselai missed her village terribly, and felt nervous and out of sorts. But
Mr. Flynn was polite, and talked in a soothing voice. She began to relax, and
since he kept his distance, she decided it was safe to approach him. His white
skin was tasty to the mosquitoes, so she began to wash him every night with
scented bush herbs to keep them away. Soon she had a thought: Mr. Flynn was
lonely, and wanted a companion. That was why he had bought her. At night he
usually read; instead, she began to entertain him by singing and dancing.
Sometimes he tried to communicate in words and gestures, struggling inpidgin.
She had no idea what he was trying to say, but he made her laugh. And one day
she did understand something: the word "swim." He was inviting her to
go swimming with him in the Laloki River. She was happy to go along, but the
river was full of crocodiles, so she brought along her spear just in case. At
the sight of the river, Mr. Flynn seemed to come alive-he tore off his clothes
and dove in. She followed and swam after him. He put his arms around her and
kissed her. They drifted downstream, and she clung to him. She had forgotten
about the crocodiles; she had also forgotten about her father, her boyfriend,
her village, and everything else there was to forget. Around a bend of the
river, he picked her up and carried her to a secluded grove near the river's
edge. It all happened rather suddenly, which was fine with Tuperselai. From
then on this was a daily ritual-the river, the grove-until the time came when
the tobacco plantation was no longer doing so well, and Mr. Flynn left New
Guinea. One day some ten years later, a young girl named Blanca Rosa Welter
went to a party at the Ritz Hotel in Mexico City. As she wandered through the
bar, looking for her friends, a tall older man blocked her path and said in a
charming accent, "You must be Blanca Rosa." He did not have to
introduce himself-he was the famous Hollywoodactor Errol Flynn. His face was
plastered on posters everywhere, and he was friends of the party's hosts, the
Davises, and had heard them praise the beauty of Blanca Rosa, who was turning
eighteen the following day. He led her to a table in the corner. His manner was
graceful and confident, and listening to him talk, she forgot about her
friends. He spoke of her beauty, repeated her name, said he could make her a
star. Before she knew what was happening, he had invited her to join him in
Acapulco, where he was vacationing. The Davises, their mutual friends, could
come along as chaperones. That would be wonderful, she said, but her mother
would never agree. Don't worry Use Physical Lures • 399 about that, Flynn
replied; and the following day he showed up at their house with a beautiful
gift for Blanca, a ring with her birthstone. Melting under his charming smile,
Blanca's mother agreed to his plan. Later that day, Blanca found herself on a
plane to Acapulco. It was all like a dream. The Davises, under orders from
Blanca's mother, tried not to let her out of their sight, so Flynn put her on a
raft and they drifted out into the ocean, far from the shore. His flattering
words filled her ears, and she let him hold her hand and Mss her cheek. That
night they danced together, and when the evening was over he escorted
hertoherroom and serenaded her with a song as they finally parted. It was the
end of a perfect day. In the middle of the night, she woke up to hear him
calling her name, from her hotel-room balcony. How had he gotten there? His
room was a floor above; he must have somehow jumped or swung down, a dangerous
maneuver. She approached, not at all afraid, but curious. He pulled her gently
into his arms and kissed her. Her body convulsed; overwhelmed with new
sensations, totally at sea, she began to cry-out of happiness, she said. Flynn
comforted her with a kiss and returned to his room above, in the same
inexplicable way he had arrived. Now Blanca was hopelessly in love with him and
would do anything he asked of her. A few weeks later, in fact, she followed him
to Hollywood, where she went on to become a successful actress, known as Linda
Christian. In 1942, an eighteen-year-old girl named Nora Eddington had a
temporary job selling cigarettes at the Los Angeles County courthouse. The
place was a madhouse at the time, teeming with tabloid journalists: two young
girls had charged Errol Flynn with rape. Nora of course noticed Flynn, a tall,
dashing man who occasionally bought cigarettes from her, but her thoughts were
with her boyfriend, a young Marine. A few weeks later Flynn was acquitted, the
trial ended, and the place settleddown. A man she had met during the trial
called her up one day; he was Flynn's right-hand man, and on Flynn's behalf, he
wanted to invite her up to the actor's house on Mulholland Drive. Nora had no
interest in Flynn, and in fact she was a little afraid of him, but a girlfriend
who was dying to meet him talked her into going and bringing her along. What
did she have to lose? Nora agreed to go. On the day, Flynn's friend showed up
and drove them to a splendid house on top of a hill. When they arrived, Flynn
was standing shirtless by his swimming pool. He came to greet her and her
girlfriend, moving so gracefully-like a lithe cat-and his manner so relaxed,
she felt her jitters melt away. He gave them a tour of the house, which was
full of artifacts of his various sea voyages. He talked so delightfully of his
love of adventure that she wished she had had adventures of her own. He was the
perfect gentleman, and even let her talk about her boyfriend without the
slightest sign ofjealousy. Nora had a visit from her boyfriend the next day.
Somehow he didn't seem so interesting anymore; they had a fight and broke up on
the spot. That night, Flynn took her out on the town, to the famous Mocambo
nightclub. He was drinking andjoking, and she fell into the spirit, and hap-
physical female. Nothing more than that. When you get hold of that-hang on to
it, for a short while." -EARL CONRAD, ERROL FLYNN: A MEMOIR A sweet
disorder in the dress \ Kindles in clothes a wantonness: \ A lawn about the
shoulders thrown \ Into a fine distraction: \ An erring lace, which here and
there \ Enthralls the crimson stomacher: \ A cuff neglectful, and thereby \
Ribbands to flow confusedly: \ A winning wave (deserving note) \ In the
tempestuous petticoat: \ A careless shoestring, in whose tie \ I see a wild
civility: \ Do more bewitch me, than when art \ Is too precise in every part. -
ROBERT HERRICK,"DELIGHT IN DISORDER," EROTIC POEMS Satni, the son of
Pharaoh Usimares, saw a very beautiful woman on the plain-stones of the temple.
He called his page, and said, "Go and tell her that I, Pharaoh's son,
shall give her ten pieces of gold to spend an hour with me." "I am a
Pure One, I am not a low person," answers the Lady Thubuit. "If you
wish to have your pleasure with me, you will come to my house at Bubastis.
Everything will be ready there." Satni went to Bubastis by boat. "By
my life," said Thubuit, "come upstairs with me." On the upper
floor, sanded with dust of lapis lazuli and turquoise, Satni saw several beds
covered with royal linen and many gold 400 bowls on a table. "Please take
your meal," said Thubuit."That is not what I have come to do,"
answered Satni, while the slaves put aromatic wood on the fire and scattered
scent about. "Do that for which we have come here," Satni repeated.
"First you will make out a deedfor my maintenance," Thubuit replied,
"and you will establish a dowry for me of all the things and goods which
belong to you, in writing." Satni acquiesced, saying, "Bring me the
scribe of the school." • When he had done what she asked, Thubuit rose and
dressed herself in a robe of fine linen, through which Satni could see all her
limbs. His passion increased, but she said, "If it is true that you desire
to have your pleasure of me, you will make your children subscribe to my deed,
that they may not seek a quarrel with my children." Satni sent for his
children. "If it is true that you desire to have your pleasure of me, you
will cause your children to be killed, that they may not seek a quarrel with my
children." Satni consented again: "Let any crime be done to them
which your heart desires." "Go into that room," said Thubuit;
and while the little corpses were thrown out to the stray dogs and cats, Satni
at last lay on a bed of ivory and ebony, that his love might be rewarded, and
Thubuit lay down at his side. "Then," the texts modestly say,
"magic and the god Amen did much." • The charms of the Divine Women
must have been irresistible, if even "the wisest men" were pily let
him touch her hand. Then suddenly she panicked. "I'm a Catholic and a
virgin," she blurted out, "and some day I'm going to walk down the
church aisle wearing a veil-and if you think you're going to sleep with me,
you're mistaken." Totally calm and unruffled, Flynn said she had nothing
to fear. He simply liked being with her. She relaxed, and politely asked him to
put his hand back. Over the next few weeks she saw him almost every day. She
became his secretary. Soon she was spending weekend nights as his house guest.
He took her on skiing and boating trips. He remained the perfect gentleman, but
when he looked at her or touched her hand, she felt overwhelmed by an
exhilarating sensation, a tingling on her skin that she compared to stepping
into a cold-needle shower on a red-hot day. Soon she was going to church less
often, drifting away from the life she had known. Although outwardly nothing
had changed between them, inwardly all semblance of resistance to him had
melted away. One night, after a party, she succumbed. She and Flynn eventually
engaged in a stormy marriage that lasted seven years. Interpretation. The women
who became involved with Errol Flynn (and by the end of his life they numbered
in the thousands) had every reason in the world to feel suspicious of him: he
was real life's closest thing to a Don Juan. (In fact he had played the
legendary seducer in a film.) He was constantly surrounded by women, who knew
that no involvement with him could last. And then there were the rumors of his
temper, and his love of danger and adventure. No woman had greater reason to
resist him than Nora Eddington: when she met him he stood accused of rape; she
was involved with another man; she was a God-fearing Catholic. Yet she fell
under his spell, just like all the rest. Some seducers-D. H. Lawrence for
-operate mostly on the mind, creating fascination, stirring up the need to
possess them. Flynn operated on the body. His cool, nonchalant manner infected
women, lowering their resistance. This happened almost the minute they met him,
like a drug: he was at ease around women, graceful and confident. They fell
into this spirit, drifting along on a current he created, leaving the world and
its heaviness behind-it was only you and him. Then-perhaps that same day, perhaps
a few weeks later-there would come a touch of his hand, a certain look, that
would make them feel a tingling, a vibration, a dangerously physical
excitement. They would betray that moment in their eyes, a blush, a nervous
laugh, and he would swoop in for the kill. No one moved faster than Errol
Flynn. The greatest obstacle to the physical part of the seduction is the
target's education, the degree to which he or she has been civilized and
socialized. Such education conspires to constrain the body, dull the senses,
fill the mind with doubts and worries. Flynn had the ability to return a woman
to a more natural state, in which desire, pleasure, and sex had nothing
negative attached to them. He lured women into adventure not with arguments but
Use Physical Lures • 401 with an open, unrestrained attitude that infected
their minds. Understand: it all starts from you. When the time comes to make
the seduction physical, train yourself to let go of your own inhibitions, your
doubts, your lingering feelings of guilt and anxiety. Your confidence and ease
will have more power to intoxicate the victim than all the alcohol you could
apply. Exhibit a lightness of spirit-nothing bothers you, nothing daunts you,
you take nothing personally. You are inviting your targets to shed the burdens
of civilization, to follow your lead and drift. Do not talk of work, duty,
marriage, the past or future. Plenty of other people will do that. Instead,
offer the rare thrill of losing oneself in the moment, where the senses come
dive and the mind is left behind. When he kissed me, it evoked a response I had
never known or imagined before, a giddying of all my senses. It was instinctive
joy, against which no warning, reasoning monitor within me availed. It was new
and irresistible and finally overpowering. Seduction-the word implies being
led-and so gently, so tenderly. -LINDA CHRISTIAN Keys to Seduction N ow more
than ever, our minds are in a state of constant distraction, barraged with
endless information, pulled in every direction. Many of us recognize the
problem: articles are written, studies are completed, but they simply become
more information to digest. It is almost impossible to turn off an overactive
mind; the attempt simply triggers more thoughts- an inescapable hall of
mirrors. Perhaps we turn to alcohol, to drugs, to physical activity-anything to
help us slow the mind, be more present in the moment. Our discontent presents
the crafty seducer with infinite opportunity. The waters around you are teeming
with people seeking some kind of release from mental overstimulation. The lure
of unencumbered physical pleasure will make them take your bait, but as you
prowl the waters, understand: the only way to relax a distracted mind is to
make it focus on one thing. A hypnotist asks the patient to focus on a watch
swinging back and forth. Once the patient focuses, the mind relaxes, the senses
awaken, the body becomes prone to all kinds of novel sensations and
suggestions. As a seducer, youare a hypnotist, and what you are making the
target focus on is you. Throughout the seductive process you have been filling
the target's mind. Letters, mementos, shared experiences keep you constantly
present, even when you are not there. Now, as you shift to the physical part of
the seduction, you must see your targets more often. Your attention must become
more intense. Errol Flynn was a master at this game. When he ready to do
anything in their desire to abandon themselves, even for a few moments, to
their trained embraces. -G. R.TABOUIS, THE PRIVATE UFE OF TUTANKHAMEN, What is
the moment, and how do you define it? Because I must say in all good honesty
that I do not understand you. • THE DUKE: A certain disposition of the senses,
as unexpected as it is involuntary, which a woman can conceal, but which, should
it be perceived or sensed by someone who might profit from it, puts her in the
greatest danger of being a little more willing than she thought she ever should
or could be. -CREBILLON FILS, LE HASARD AU COIN DU FEU, QUOTED IN MICHEL FEHER,
ED., THE LIBERTINE READER When, on an autumn evening, with closed eyes, \ I
breathe the warm dark fragrance of your breast, \ Before me blissful shores
unfold, caressed \ By dazzlingfires from blue unchanging skies. \ And there,
upon that calm and drowsing isle, \ Grow luscious fruits amid fantastic trees:
\ There, men are lithe: the women of those seas \ Amaze one with their gaze
that knows no guile. \ Your perfume wafts me thither like a wind: \ I see a
harbor thronged with masts and sails \ Still weary from the tumult of the
gales; \ And 402 THE FLOWERS OF EVIL,
with the sailors' song that honied in on a victim, he dropped everything
else. The woman was made drifts to me \ Are mmgied t0 f ee i everything came
second to her-his career, his friends, every- odors of the tamarind, \ . , , .
... . . . . . , " , . , thing. Then he would take her on a little trip,
preferably with water and melody, around. Slowly the rest of the world would
fade into the background, and -charles baudelaire, Flynn would take center
stage. The more your targets think of you, the less ¦exotic perfume," they
are distracted by thoughts of work and duty. When the mind focuses tiic flowers
or evil. one jj. and w hen the mind relaxes, all the little paranoid thoughts
that we are prone to-do you really like me, am I intelligent or beautiful
enough, what does the future hold-vanish from the surface. Remember: it all
starts with you. Be undistracted, present in the moment, and the target will
follow suit. The intense gaze of the hypnotist creates a similar reaction in
the patient. Once the target's overactive mind starts to slow down, their
senses will come to life, and your physical lures will have double their power.
Now a heated glance will give them flush. You will have a tendency to employ
physical lures that work primarily on the eyes, the sense we most rely on in
our culture. Physical appearances are critical, but you are after a general
agitation of the senses. La Belle Otero made sure men noticed her breasts, her
figure, her perfume, her walk; no part was allowed to predominate. The senses
are interconnected-an appeal to smell will trigger touch, an appeal to touch
will trigger vision: casual or "accidental" contact-better a brushing
of the skin than something more forceful right now-will create a jolt and
activate the eyes. Subtly modulate the voice, make it slower and deeper. Living
senses will crowd out rational thought. In the eighteenth-century libertine
novel The Wayward Head and Heart, by Crebillon fils, Madame de Lursay is trying
to seduce a younger man, Meilcour. Her weapons are several. One night at a
party she is hosting, she wears a revealing gown; her hair is slightly tousled;
she throws him heated glances; her voice trembles a bit. When they are alone,
she innocently gets him to sit close to her, and talks more slowly; at one
point she starts to cry. Meilcour has many reasons to resist her; he has fallen
in love with a girl his own age, and he has heard rumors about Madame de Lursay
that should make him distrust her. But the clothes, the looks, the perfume, the
voice, the closeness of her body, the tears-it all begins to overwhelm him.
"An indescribable agitation stirred my senses." Meilcour succumbs.
The French libertines of the eighteenth century called this "the moment."
The seducer leads the victim to a point where he or she reveals involuntary
signs of physical excitation that can be read in various symptoms. Once those
signs are detected, the seducer must work quickly, applying pressure on the
target to get lost in the moment-the past, the future, all moral scmples
vanishing in air. Once your victims lose themselves in the moment, it is all
over-their mind, their conscience, no longer holds them back. The body gives in
to pleasure. Madame de Lursay lures Meilcour into the moment by creating a
generalized disorder of the senses, rendering him incapable of thinking
straight. In leading your victims into the moment, remember a few things.
First, Use Physical Lures • 403 a disordered look (Madame de Lursay's tousled
hair, her ruffled dress) has more effect on the senses than a neat appearance.
It suggests the bedroom. Second, be alert to the signs of physical excitation.
Blushing, trembling of the voice, tears, unusually forceful laughter, relaxing
movements of the body (any kind of involuntary mirroring, their gestures
imitating yours), a revealing slip of the tongue-these are signs that the
victim is slipping into the moment and pressure is to be applied. In 1934, a
Chinese football player named Li met a young actress named Lan Ping in Shanghai.
He began to see her often at his matches, cheering him on. They would meet at
public affairs, and he would notice her glancing at him with her "strange,
yearning eyes," then looking away. One evening he found her seated next to
him at a reception. Her leg brushed up against his. They chatted, and she asked
him to see a movie with her at a nearby cinema. Once they were there, her head
found its way onto his shoulder; she whispered into his ear, something about
the film. Later they strolled the streets, and she put her arm around his
waist. She brought him to a restaurant where they drank some wine. Li took her
to his hotel room, and there he found himself overwhelmed by caresses and sweet
words. She gave him no room to retreat, no time to cool down. Three years later
Lan Ping-soon to be renamed Jiang Qing-played a similar game on Mao Zedong. She
was to become Mao's wife-the infamous Madame Mao, leader of the Gang of Four.
Seduction, like warfare, is often a game of distance and closeness. At first
you track your enemy from a distance. Your main weapons are your eyes, and a
mysterious manner. Byron had his famous underlook, Madame Mao her yearning
eyes. The key is to make the look short and to the point, then look away, like
a rapier glancing the flesh. Make your eyes reveal desire, and keep the rest of
the face still. (A smile will spoil the effect.) Once the victim is heated up,
you quickly bridge the distance, turning to hand- to-hand combat in which you
give the enemy no room to withdraw, no time to think or to consider the
position in which you have placed him or her. To take the element of fear out
of this, use flattery, make the target feel more masculine or feminine, praise
their charms. It is their fault that you have become so physical and aggressive.
There is no greater physical lure than to make the target feel alluring.
Remember; the girdle of Aphrodite, which gave her untold seductive powers,
included that of sweet flattery. Shared physical activity is always an
excellent lure. The Russian mystic Rasputin would begin his seductions with a
spiritual lure-the promise of a shared religious experience. But then his eyes
would bore into his target at a party, and inevitably he would lead her in a
dance, which would become more and more suggestive as he movedcloser to her.
Hundreds of women succumbed to this technique. For Flynn it was swimming or
sailing. In such physical activity, the mind turns off and the body operates
according to its own laws. The target's body will follow your lead, will mirror
your moves, as far as you want it to go. In the moment, all moral
considerations fade away, and the body re- turns to a state of innocence. You
can partly create that feeling through a devil-may-care attitude. You do not
worry about the world, or what people think of you; you do not judge your
target in any way. Part of Flynn's appeal was his total acceptance of a woman.
He was not interested in a particular body type, a woman's race, her level of
education, her political beliefs. He was in love with her feminine presence. He
was luring her into an adventure, free of society's strictures and moral
judgments. With him she could act out a fantasy-which, for many, was the chance
to be aggressive or transgressive, to experience danger. So empty yourself of
your tendency to moralize andjudge. You have lured your targets into a
momentary world of pleasure-soft and accommodating, all rules and taboos thrown
out the window. Symbol: The Raft. Floating out to sea, drifting with the
current. Soon the shoreline disappears from sight, and the two of you are
alone. The water invites you to forget all cares and worries, to submerge
yourself. Without anchor or direction, cut off from the past, you give in to
the drifting sensation and slowly lose all restraint. Reversal S ome people
panic when they sense they are falling into the moment. Often, using spiritual
lures will help disguise the increasingly physical nature of the seduction.
That is how the lesbian seductress Natalie Barney operated. In her heyday, at
the turn of the twentieth century, lesbian sex was immensely transgressive, and
women new to it often felt a sense of shame or dirtiness. Barney led them into
the physical, but so enveloped it in poetry and mysticism that they relaxed and
felt purified by the experience. Today, few people feel repulsed by their
sexual nature, but many are uncomfortable with their bodies. A purely physical
approach will frighten and disturb them. Instead, make it seem a spiritual,
mystical union, and they will take less notice of your physical manipulations.
23 Master the Art of the Bold Move A moment has arrived: your victim clearly
desires you, but is not ready to admit it openly, let alone act on it. This is
the time to throw aside chivalry, kindness, and coquetry and to overwhelm with
a bold move. Don't give the victim time to consider the consequences; create
conflict, stir up tension, so that the bold move comes as a great release.
Showing hesitation or awkwardness means you are thinking of yourself, as
opposed to being overwhelmed by the victim's charms. Never hold back or meet
the target halfway, under the belief that you are being correct and
considerate: you must be seductive now, not political. One person must go on
the offensive, and it is you. The Perfect Climax T hrough a campaign of
deception-the misleading appearance of a transformation into goodness-the rake
Valmont laid siege to the virtuous young Presidente de Tourvel until the day
came when, disturbed by his confession of love for her, she insisted he leave
the chateau where both of them were staying as guests. He complied. From Paris,
however, he flooded her with letters, describing his love for her in the most
intense terms; she begged him to stop, and once again he complied. Then,
several weeks later, he paid a surprise visit to the chateau. In his company
Tourvel was flushed and jumpy, and kept her eyes averted-all signs of his
effect on her. Again she asked him to leave. What have you to fear? he replied,
I have always done what you have asked, I have never forced myself on you. He
kept his distance and she slowly relaxed. She no longer left the room when he
entered, and she could look at him directly. When he offered to accompany her
on a walk, she did not refuse. They were friends, shesaid. She even put her arm
in his as they strolled, a friendly gesture. One rainy day they could not take
their usual walk. He met her in the hallway as she was entering her room; for
the first time, she invited him in. She seemed relaxed, and Valmont sat near
her on a sofa. He talked of his love for her. She gave the faintest protest. He
took her hand; she left it there and leaned against his arm. Her voice
trembled. She looked at him, and he felt his heart flutter-it was a tender,
loving look. She started to speak-"Well! yes, I . . ."-then suddenly
collapsed into his arms, crying. It was a moment of weakness, yet Valmont held
himself back. Her crying became convulsive; she begged him to help her, to
leave the room before something terrible happened. He did so. The following
morning he awoke to some surprising news: in the middle of the night, claiming
she was feeling ill, Tourvel had suddenly left the chateau and returned home.
Valmont did not follow her to Paris. Instead he began staying up late, and
using no powder to hide the peaked looks that soon ensued. He went to the
chapel every day, and dragged himself despondently around the chateau. He knew
that his hostess would be writing to the Presidente, who would hear of his sad
state. Next he wrote to a church father in Paris, and asked him to pass along a
message to Tourvel: he was ready to change his life for good. He wanted one
last meeting, to say goodbye and to return the letters she had written him over
thelastfew months. The father arranged a It afforded, moreover, another
advantage: that of observing at my leisure her charming face, more beautiful
than ever, as it proffered the powerful enticement of tears. My blood was on
fire, and I was so little in control of myself that I was tempted to make the
most of the occasion. • How weak we must be, how strong the dominion of
circumstance, if even I, without a thought for my plans, could risk losing all
the charm of a prolonged struggle, all the fascination of a laboriously
administered defeat, by concluding a premature victory; if distracted by the
most puerile of desires, I could be willing that the conqueror of Madame de
Tourvel should take nothing for the fruit of his labors but the tasteless
distinction of having added one more name to the roll. Ah, let her surrender,
but let her fight! Let her be too weak to prevail but strong enough to resist;
let her savor the knowledge of her weakness at her leisure, but let her be
unwilling to admit defeat. Leave the humble poacher to kill the stag where he
has surprised it in its hiding place; the true hunter will bring it to bay.
-VICOMTE DEVALMONT, IN CHODERLOS DE LACLOS, DANGEROUS LIAISONS. THE LIBERTINE
READER Don't you know that however willing, however eager we are to give
ourselves, we must nevertheless have an excuse? And is there any more convenient
than an appearance of yielding to force? As for me, I shall admit that one
thing that most flatters me is a lively and well-executed attack, when
everything happens in quick but orderly succession; which never puts us in the
painfully embarrassing position of having to cover up some blunder of which, on
the contrary, we ought to be taking advantage; which keeps up an appearance of
taking by storm even that which we are quite prepared to surrender; and
adroitly flatters our two favorite passions-the pride of defense and the
pleasure of defeat. -MARQUISE DE MERTEUIL IN CHODERLOS DE LACLOS, DANGEROUS
LIAISONS. What sensible man will not intersperse his coaxing \ With kisses?
Even if she doesn't kiss back, \ Still force on regardless! She may struggle,
cry "Naughty!" \ Yet she wants to be overcome. Just meeting, and so,
one late afternoon in Paris, Valmont found himself once again alone with
Tourvel, in a room in her house. The Presidente was clearly on edge; she could
not look him in the eye. They exchanged pleasantries, but then Valmont turned
harsh; she had treated him cruelly, had apparently been determined to make him
unhappy. Well, this was the end, they were separating for good, since that was
how she wanted it. Tourvel argued back: she was a married woman, she had no
choice. Valmont softened his tone and apologized: he was unused to having such
strong feelings, he said, and could not control himself. Still, he would never
trouble her again. Then he laid on a table the letters he had come to return.
Tourvel came closer: the sight of her letters, and the memory of all the
turmoil they represented, affected her powerfully. She had thought his decision
to renounce his libertine way of life was voluntary, she said-with a touch of
bitterness in her voice, as if she resented being abandoned. No, it was not
voluntary, he replied, it was because she had spurned him. Then he suddenly
stepped closer and took her in his arms. She did not resist. "Adorable
woman!" he cried. "You have no idea of the love you inspire. You will
never know how I have worshipped you, how much dearer my feelings have been to
me than life! ... May [your days] be blessed with all of the happiness of which
you have deprived me!" Then he let her go and turned to leave. Tourvel
suddenly snapped. "You shall listen to me. I insist," she said, and
grabbed his arm. He turned around and they embraced. This time he waited no
longer, picking her up, carrying her to anottoman, overwhelming her with kisses
and sweet words of the happiness he now felt. Before this sudden flood of
caresses, all her resistance gave way. "From this moment on I am
yours," she said, "and you will hear neither refusals nor regrets
from my lips." Tourvel was true to her word, and Valmont's suspicions were
to prove correct: the pleasures he won from her were far greater than with any
other woman he had seduced. Interpretation. Valmont-a character in Choderlos de
Laclos's eighteenth- century novel Dangerous Liaisons -can sense several things
about the Presidente at first glance. She is timid and nervous. Her husband
almost certainly treats her with respect-probably too much of it. Beneath her
interest in God, religion, and virtue is a passionate woman, vulnerable to the
lure of a romance and to the flattering attention of an ardent suitor. No one,
not even her husband, has given her this feeling, because they have all been so
daunted by her prudish exterior. Valmont begins his seduction, then, by being
indirect. He knows Tourvel is secretly fascinated with his bad reputation. By
acting as if he is contemplating a change in his life, he can make her want to
reform him-a desire that is unconsciously a desire to love him. Once she has
opened up ever so slightly to his influence, he strikes at her vanity: she has
never felt Master the Art of the Bold Move • 409 desired as a woman, and on
some level cannot help but enjoy his love for her. Of course she struggles and
resists, but that is only a sign that her emotions are engaged. (Indifference
is the single most effective deterrent to seduction.) By taking his time, by
making no bold moves even when he has the opportunity for them, he instills in
her a false sense of security and proves himself by being patient. On what he
pretends is his last visit to her, however, he can sense she is ready-weak,
confused, more afraid of losing the addictive feeling of being desired than of
suffering the consequences of adultery. He deliberately makes her emotional,
dramatically displays her letters, creates some tension by playing a game of
push-and-pull, and when she takes his arm, he knows it is the time to strike.
Now he moves quickly, allowing her no time for doubts or second thoughts. But
his move seems to arise out of love, not lust. After so much resistance and
tension, what a pleasure to finally surrender. The climax now comes as a great
release. Never underestimate the role of vanity in love and seduction. If you
seem impatient, champing at the bit for sex, you signal that it is all about
libido, and that it has little to do with the target's own charms. That is why
you must defer the climax. A lengthier courtship will feed the target's vanity,
and will make the effect of your bold move all the more powerful and enduring.
Wait too long, though-showing desire, but then proving too timid to make your
move-and you will stir up a different kind of insecurity: "You found me
desirable, but you are not acting on your desires; maybe you're not so
interested." Doubts like these affront your target's vanity (if you're not
interested, maybe I'm not so interesting), and are fatal in the latter stages
of seduction; awkwardness and misunderstandings will spring up everywhere. Once
you read in your targets' gestures that they are ready and open-a look in the
eye, mirroring behavior, a strange nervousness in your presence-you must go on
the offensive, make them feel that their charms have unhinged you and pushed
you into the bold move. They will then have the ultimate pleasure: physical
surrender and a psychological boost to their vanity. take care \ Not to bruise
her tender lips with such hard-snatched kisses, \ Don't give her a chance to
protest \ You're too rough. Those who grab their kisses, but not whatfollows, \
Deserve to lose all they've gained. How short were you \ Of the ultimate goal
after all your kissing? That was \ Gaucheness, not modesty, I'm afraid . . . -
OVID, THE ART OF LOVE. I have tested all manner of pleasures, and known every
variety of joy; and I have found that neither intimacy with princes, nor wealth
acquired, nor finding after lacking, nor returning after long absence, nor
security after fear and repose in a safe refuge-none of these things so
powerfully affects the soul as union with the beloved, especially if it come
after long denial and continual banishment. For then the flame ofpassion waxes
exceeding hot, and the furnace of yearning blazes up, and the fire of eager
hope rages ever more fiercely. The more timidity a lover shows with us the more
it concerns our pride to goad him on; the more respect he has for our
resistance, the more respect we demand of him. We would willingly say to you
men: "Ah, in pity's name do not suppose us to be so very virtuous; you are
forcing us to have too much of it." -NINON DE L'ENCLOS Keys to Seduction T
hink of seduction as a world you enter, a world that is separate and distinct
from the real world. The rules are different here; what works in daily life can
have the opposite effect in seduction. The real world fea- - THE RING OF THE
DOVE: A TREATISE ON THE ART AND PRACTICE OF LOVE. I knew once two great lords,
brothers, both of them highly bred and highly accomplished gentlemen which did
love two ladies, but the one of these wasof much higher quality and more
account than the other in all respects. Now being entered both into the chamber
of 410 this great lady, who for the time being was keeping her bed, each did
withdraw apart for to entertain his mistress. The one did converse with the
high-born dame with every possible respect and humble salutation and kissing of
hands, with words of honor and stately compliment, without making ever an
attempt to come near and try to force the place. The other brother, without any
ceremony of words or fine phrases, did take his fair one to a recessed window,
and incontinently making free with her (for he was very strong), he did soon
show her 'twas not his way to love a I'espagnole, with eyes and tricks of face
and words, but in the genuine fashion and proper mode every true lover should
desire. Presently having finished his task, he doth quit the chamber; but as he
goes, saith to his brother, loud enough for his lady to hear the words:
"Do you as I have done, brother mine; else you do naught at all. Be you as
brave and hardy as you will elsewhere, yet if you show not your hardihood here
and now, you are disgraced;for here is no place of ceremony and respect, but
one where you do see your lady before you, which doth but wait your
attack." So with this he did leave his brother, which yetfor that while
did refrain him and put it off to another time. Butfor this the lady did by no
means esteem him more highly, whether it was she did put it down to an
overchilliness in love, or a lack of courage, or a defect of bodily vigor.
-SEIGNEUR DE BRANT6ME, LIVES OF FAIR & GALLANT LADIES tures a
democratizing, leveling impulse, in which everything has to seem at least
something like equal. An overt imbalance of power, an overt desire for power,
will stir envy and resentment; we learn to be kind and polite, at least on the
surface. Even those who have power generally try to act humble and modest-they
do not want to offend. In seduction, on the other hand, you can throw all of
that out, revel in your dark side, inflict a little pain-in some ways be more
yourself. Your naturalness in this respect will prove seductive in itself. The
problem is that after years of living in the real world, we lose the ability to
be ourselves. We become timid, humble, overpolite. Your task is to regain some
of your childhood qualities, to root out all this false humility. And the most
important quality to recapture is boldness. No one is born timid; timidity is a
protection we develop. If we never stick our necks out, if we never try, we
will never have to suffer the consequences of failure or success. If we are
kind and unobtrusive, no one will be offended-in fact we will seem saintly and
likable. In truth, timid people are often self-absorbed, obsessed with the way
people see them, and not at all saintly. And humility may have its social uses,
but it is deadly in seduction. You need to be able to play the humble saint at
times; it is a mask you wear. But in seduction, take it off. Boldness is
bracing, erotic, and absolutely necessary to bring the seduction to its
conclusion. Done right, it tells your targets that they have made you lose your
normal restraint, and gives them license to do so as well. People are yearning
to have a chance to play out the repressed sides of their personality. At the
final stage of a seduction, boldness eliminates any awkwardness or doubts. In a
dance, two people cannot lead. One takes over, sweeping the other along.
Seduction is not egalitarian; it is not a harmonic convergence. Holding back at
the end out of fear of offending, or thinking it correct to share the power, is
a recipe for disaster. This is an arena not for politics but for pleasure. It
can be by the man or woman, but a bold move is required. If you are so
concerned about the other person, console yourself with the thought that the
pleasure of the one who surrenders is often greater than that of the aggressor.
As a young man, the actor Errol Flynn was uncontrollably bold. This often got
him into trouble; he became too aggressive around desirable women. Then, while
traveling through the Far East, he became interested in the Asian practice of
tantric sex, in which the male must train himself not to ejaculate, preserving
his potency and heightening both partners' pleasure in the process. Flynn later
applied this principle to his seductions as well, teaching himself to restrain
his natural boldness and delay the end of the seduction as long as possible.
So, while boldness can work wonders, uncontrollable boldness is not seductive
but frightening; you need to be able to turn it on and off at will, know when
to use it. As in Tantrism, you can create more pleasure by delaying the inevitable.
In the 1720s, the Due de Richelieu developed an infatuation with a certain
duchess. The woman was exceptionally beautiful, and was desired by one and all,
but she was far too virtuous to take a lover, although she Master the Art of
the Bold Move • 411 could be quite coquettish. Richelieu bided his time. He
befriended her, charming her with the wit that had made him the favorite of the
ladies. One night a group of such women, including the duchess, decided to play
a practical joke on him, in which he was to be forced naked out of his room at
the palace of Versailles. The joke worked to perfection, the ladies all got to
see him in his native glory, andhada good chuckle watching him run away. There
were many places Richelieu could have hidden; the place he chose was the
duchess's bedroom. Minutes later he watched her enter and undress, and once the
candles were extinguished, he crept into bed with her. She protested, tried to
scream. He covered her mouth with kisses, and she eventually and happily relented.
Richelieu had decided to make his bold move then for several reasons. First,
the duchess had come to like him, and even to harbor a secret desire for him.
She would never act upon it or admit it, but he was certain it existed. Second,
she had seen him naked, and could not help but be impressed. Third, she would
feel a touch of pity for his predicament, and for the joke played on him.
Richelieu, a consummate seducer, would find no more perfect moment. The bold
move should come as a pleasant surprise, but not too much of a surprise. Learn
to read the signs that the target is falling for you. His or her manner toward
you will have changed-it will be more pliant, with more words and gestures
mirroring yours-yet there will still be a touch of nervousness and uncertainty.
Inwardly they have given in to you, but they do not expect a bold move. This is
the time to strike. If you wait too long, to the point where they consciously
desire and expect you to make a move, it loses the piquancy of coming as a
surprise. You want a degree of tension and ambivalence, so that the move
represents a great release. Their surrender will relieve tension like a
long-awaited summer storm. Don't plan your bold move in advance; it cannot seem
calculated. Wait for the opportune moment, as Richelieu did. Be attentive to
favorable circumstances. This will give you room to improvise and go with the
moment, which will heighten the impression you want to create of being suddenly
overwhelmed by desire. If you ever sense that the victim is expecting the bold
move, take a step back, lull them into a false sense of security, then strike.
Sometime in the fifteenth century, the writer Bandello relates, a young
Venetian widow had a sudden lust for a handsome nobleman. She had her father
invite him to their palace to discuss business, but during the meeting the
father had to leave, and she offered to give the young man a tour of the place.
His curiosity was piqued by her bedroom, which she described as the most
splendid room in the palace, but which she also passed by without letting him
enter. He begged to be shown the room, and she granted his wish. He was
spellbound: the velvets, the rare objets, the suggestive paintings, the
delicate white candles. A beguiling scent filled the room. The widow put out
all of the candles but one, then led the man to the bed, which had been heated
with a warming pan. He quickly succumbed to her caresses. Follow the widow's
example: your bold move should have a theatrical quality to it. That will make
it memorable, and make your aggressiveness seem pleasant. A man should proceed
to enjoy any woman when she gives him an opportunity and makes her own love
manifest to him by the following signs: she calls out to a man without first
being addressed by him; she shows herself to him in secret places; she speaks
to him tremblingly and inarticulately; her face blooms with delight and her
fingers or toes perspire; and sometimes she remains with both hands placed on
his body as if she had been surprised by something, or as if overcome
withfatigue. • After a woman has manifested her love to him by outward signs,
and by the motions of her body, the man should make every possible attempt to
conquer her. There should be no indecision or hesitancy: if an opening is found
the man should make the most • of it. The woman, indeed, becomes disgusted with
the man if he is timid about his chances and throws them away. Boldness is the
rule, for everything is to be gained, and nothing lost. - THE ART OF LOVE The
Art of Seduction part of the drama. The theatricality can come from the
setting-an exotic or sensual location. It can also come from your actions. The
widow piqued her victim's curiosity by creating the suspense about her bedroom.
An element of fear-someone might find you, say-will heighten the tension.
Remember: you are creating a moment that must stand out from the sameness of
daily life. Keeping your targets emotional will both weaken them and heighten
the drama of the moment. And the best way to keep them at an emotional pitch is
by infecting them with emotions of your own. When Valmont wanted the Presidents
to become calm, angry, or tender, he showed that emotion first, and she
mirrored it. People are very susceptible to the moods of those around them;
this is particularly acute at the latter stages of a seduction, when resistance
is low and the target has fallen under your spell. At the point of the bold
move, learn to infect your target with whatever emotional mood you require, as
opposed to suggesting the mood with words. You want access to the target's
unconscious, which is best obtained by infecting them with emotions, bypassing
their conscious ability to resist. It may seem expected for the male to make
the bold move, but history is full of successfully bold females. There are two
main forms of feminine boldness. In the first, more traditional form, the
coquettish woman stirs male desire, is completely in control, then at the last
minute, after bringing her victim to a boil, steps back and lets him make the
bold move. She sets it up, then signals with her eyes, her gestures, that she
is ready for him. Courtesans have used this method throughout history; it is
how Cleopatra worked on Antony, how Josephine seduced Napoleon, how La Belle
Otero amassed a fortune during the Belle Epoque. It lets the man maintain his
masculine illusions, although the woman is really the aggressor. The second
form of feminine boldness does not bother with such illusions: the woman simply
takes charge, initiates the first kiss, pounces on her victim. This is how
Marguerite de Valois, Lou Andreas-Salome, and Madame Mao operated, and many men
find it not emasculating at all but very exciting. It all depends on the
insecurities and proclivities of the victim. This kind of feminine boldness has
its allure because it is more rare than the first kind, but then all boldness
is somewhat rare. A bold move will always stand out compared to the usual
treatment afforded by the tepid husband, the timid lover, the hesitant suitor.
That is how you want it. If everyone were bold, boldness would quickly lose its
allure. Master the Art of the Bold Move • 413 Symbol: The Summer Storm. The hot
days follow one another, with no end in sight. The earth is parched and dry.
Then there comes a stillness in the air, thick and oppressive-the calm before
the storm. Suddenly gusts of wind arrive, and flashes of lightning, exciting
and frightening. Allowing no time to react or runfor shelter, the rain comes,
and brings with it a sense of release. At last. Reversal I f two people come
together by mutual consent, that is not a seduction. There is no reversal. 24
Beware the Aftereffects Danger follows in the aftermath of a successful
seduction. After emotions have reached a pitch, they often swing in the
opposite direction-toward lassitude, distrust, disappointment. Beware of the
long, drawn-out goodbye; insecure, the victim will cling and claw, and both
sides will suffer. If you are to part, make the sacrifice swift and sudden. If
necessary, deliberately break the spell you have created. If you are to stay in
a relationship, beware a flagging of energy, a creeping familiarity that will
spoil the fantasy. If the game is to go on, a second seduction is required.
Never let the other person take you for granted-use absence, create pain and
conflict, to keep the seduced on tenterhooks. Disenchantment S eduction is a
kind of spell, an enchantment. When you seduce, you are not quite your normal
self; your presence is heightened, you are playing more than one role, you
arestrategicallyconcealing your tics and insecurities. You have deliberately
created mystery and suspense to make the victim experience a real-life drama.
Under your spell, the seduced gets to feel transported away from the world of
work and responsibility. You will keep this going for as long as you want or
can, heightening the tension, stirring the emotions, until the time finally
comes to complete the seduction. After that, disenchantment almost inevitably
sets in. The release of tension is followed by a letdown-of excitement, of
energy-that can even materialize as a kind of disgust directed at you by your
victim, even though what is happening is really a natural emotional course. It
is as if a drug were wearing off, allowing the target to see you as you are-and
being disappointed by the flaws that are inevitably there. On your side, you
too have probably tended to idealize your targets somewhat, and once your
desire is satisfied, you may see them as weak. (After all, they have given in
to you.) You too may feel disappointed. Even in the best of circumstances, you
are dealing now with the reality rather than the fantasy, and the flames will
slowly die down-unless you start up a second seduction. You may think that if
the victim is to be sacrificed, none of this matters. But sometimes your effort
to break off the relationship will inadvertently revivethespellfor the other
person, causing him or her to cling to you tenaciously. No, in either
direction-sacrifice, or the integration of the two of you into a couple-you
must take disenchantment into account. There is an art to the post-seduction as
well. Master the following tactics to avoid undesired aftereffects. Fight
against inertia. The sense that you are trying less hard is often enough to
disenchant your victims. Reflecting back on what you did during the seduction,
they will see you as manipulative: you wanted something then, and so you worked
at it, but now you are taking them for granted. After the first seduction is
over, then, show that it isn't really over-that you want to keep proving yourself,
focusing your attention on them, luring them. That is often enough to keep them
enchanted. Fight the tendency to let things settle into comfort and routine.
Stir the pot, even if that means a In a word, woe to the woman of too
monotonous a temperament; her monotony satiates and disgusts. She is always the
same statue, with her a man is always right. She is so good, so gentle, that
she takes away from people the privilege of quarreling with her, and this is
often such a great pleasure! Put in her place a vivacious woman, capricious,
decided, to a certain limit, however, and things assume a different aspect. The
lover will find in the same personthepleasureofvariety. Temper is the salt, the
quality which prevents it front becoming stale. Restlessness, jealousy,
quarrels, making friends again, spitefulness, all are the food of love.
Enchanting variety? . . . Too constant a peace is productive of a deadly ennui.
Uniformity kills love, for as soon as the spirit of method mingles in an affair
of the heart, the passion disappears, languor supervenes, weariness begins to
wear, and disgust ends the chapter. - NINONDEL'ENCLOS, LIFE, LETTERS AND
EPICUREAN PHILOSOPHY OF NINON DE L'ENCLOS Age cannot wither her, nor custom
stale \ Her infinite variety: other women cloy \ The appetites they feed; but
she makes hungry \ Where most she satisfies. SHAKESPEARE, ANTONY AND CLEOPATRA
Cry hurrah, and hurrah again, for a splendid triumph - \ The quarry I sought
has fallen into my toils. . . . \ Why hurry, young man? Your ship's still in
mid-passage, \ And the harbor I seek is far away \ Through my verses, it's
true, you may have acquired a mistress, \ But that's not enough. If my art \
Caught her, my art must keep her. To guard a conquest's \As tricky as making
it. There was luck in the chase, \ But this task will call for skill. If ever I
needed supportfrom \ Venus and Son, and Erato-the Muse \ Erotic by name - it's
now, for my too-ambitious project\Torelatesometechniquesthatmight restrain \
That fickle young globetrotter, Love. . . . \ To be loved you must show
yourself lovable - \ Something good looks alone \ Can never achieve. You may be
handsome as Homer's Nireus, \ Or young Hylas, snatched by those bad \ Naiads;
but all the same, to avoid a surprise desertion \And keep your girl, it's best
you have gifts of mind \ In addition to physical charms. Beauty's fragile, the
passing \ Years diminish its substance, eat it away. \ Violets and bell-mouthed
lilies do not bloomfor ever, \ Hard thorns are all that's left of the blown rose.
\ So with you, my handsome youth: return to inflicting pain and pulling back.
Never rely on your physical charms; even beauty loses its appeal with repeated
exposure. Only strategy and effort will fight off inertia. Maintain mystery.
Familiarity is the death of seduction. If the target knows everything about
you, the relationship gains a level of comfort but loses the elements of
fantasy and anxiety. Without anxiety and a touch of fear, the erotic tension is
dissolved. Remember: reality is not seductive. Keep some dark corners in your
character, flout expectations, use absences to fragment the clinging,
possessive pull that allows familiarity to creep in. Maintain some mystery or
be taken for granted. You will have only yourself to blame for what follows. Maintain
lightness. Seduction is a game, not a matter of life and death. There will be a
tendency in the "post" phase to take things more seriously and
personally, and to whine about behavior that does not please you. Fight this as
much as possible, for it will create exactly the effect you do not want. You
cannot control the other person by nagging and complaining; it will make them
defensive, exacerbating the problem. You will have more control if you maintain
the proper spirit. Your playfulness, the little ruses you employ to please and
delight them, your indulgence of their faults, will make your victims compliant
and easy to handle. Never try to change your victims; instead, induce them to
follow your lead. Avoid the slow burnout. Often, one person becomes
disenchanted but lacks the courage to make the break. Instead, he or she
withdraws inside. As an absence, this psychological step back may inadvertently
reignite the other person's desire, and a frustrating cycle begins of pursuit
and retreat.Everythingunravels, slowly. Once you feel disenchanted and know it
is over, end it quickly, without apology. That would only insult the other
person. A quick separation is often easier to get over-it is as if you had a
problem being faithful, as opposed to your feeling that the seduced was no
longer being desirable. Once you are truly disenchanted, there is no going
back, so don't hang on out of false pity. It is more compassionate to make a
clean break. If that seems inappropriate or too ugly, then deliberately disenchant
the victim with anti-seductive behavior. Examples of Sacrifice and Integration
1. In the 1770s, the handsome Chevalier de Belleroche began an affair with an
older woman, the Marquise de Merteuil. He saw a lot of her, but soon she began
to pick quarrels with him. Entranced by her unpredictable Beware the
Aftereffects • 419 moods, he worked hard to please her, showering her with
attention and tenderness. Eventually the quarreling stopped, and as the days
went by, de Belleroche felt confident that Merteuil loved him-until one day,
when he came to visit, and found that she was not at home. Her footman greeted
him at the door, and said he would take the chevalier to a secret house of
Merteuil's outside Paris. There the marquise was waiting for him, in a renewed
mood of coquettishness: she acted as if this were theirfirsttryst.Thechevalier
had never seen her so ardent. He left at daybreak more in love than ever, but a
few days later they quarreled again. The marquise seemed cold after that, and
he saw her flirt with another man at a party. He felt horribly jealous, but as
before, his solution was to become more attentive and loving. This, he thought,
was the way to appease a difficult woman. Now Merteuil had to spend a few weeks
at her country home to handle some business there. She invited de Belleroche to
join her for an extended stay, and he happily agreed, remembering the new life
an earlier stay there had brought to their affair. Once again she surprised
him: her affection and desire to please him were rejuvenated. This time,
though, he did not have to leave the next morning. Days went by, and she
refused to entertain any guests. The world would not intrude on them. And this
time there was no coldness or quarreling, only good cheer and love. Yet now de Belleroche
began to grow a little tired of the marquise. He thought of Paris and the balls
he was missing; a week later he cut short his stay on some business pretext and
hurried back to the city. Somehow the marquise did not seem so charming
anymore. Interpretation. The Marquise de Merteuil, a character in Choderlos de
La- clos's novel Dangerous Liaisons, is a practiced seductress who never lets
her affairs drag on too long. De Belleroche is young and handsome but that is
all. As her interest in him wanes, she decides to bring him to the secret house
to try to inject some novelty into the affair. This works for a while, but it
isn't enough. The chevalier must be gotten rid of. She tries coldness, anger
(hoping to start a fight), even a show of interest in another man. All this
only intensifies his attachment. She can'tjust leave him-he might become
vengeful, or try even harder to win her back. The solution: she deliberately
breaks the spell by overwhelming him with attention. Abandoning the pattern of
alternating warmth with coldness, she acts hopelessly in love. Alone with her
day after day, with no space to fantasize, he no longer sees her as enchanting
and breaks off the affair. This was her goal all along. If a break with the
victim is too messy or difficult (or you lack the nerve), then do the next best
thing: deliberately break the spell that ties him or her to you. Aloofness or
anger will only stir the other person s insecurity, producing a clinging
horror. Instead, try suffocating them with love and attention: be clinging and
possessive yourself, moon over the lover's every action and character trait,
create the sense that this monotonous affection will soon wrinkles will furrow
\ Your body; soon, too soon, your hair turn gray. \ Then build an enduring mind,
add that to your beauty: \ It alone will last till the flames \ Consume you.
Keep your wits sharp, explore the liberal \Arts, win mastery over Greek \ As
well as Latin. Ulysses was eloquent, not handsome - \ Yet he filled
sea-goddesses' hearts \ With aching passion. . . . \ Nothing works on a mood
like tactful tolerance: harshness \ Provokes hatred, makes nasty rows. \ We
detest the hawk and the wolf, those natural hunters, \ Always preying on timid
flocks; \ But the gentle swallow goes safe from man's snares, we fashion \
Little turreted houses for doves. \ Keep clear of all quarrels, sharp- tongued
recriminations - \ Love's sensitive, needs to be fed \ With gentle words. Leave
nagging to wives and husbands, \ Let them, if they want, think it a natural law,
\A permanent state of feud. Wives thrive on wrangling, \ That's their dowry. A
mistress should always hear \ What she wants to be told. . . . \ Use tender
blandishments, language that caresses \ The ear, make her glad you came. -
OVID, THE ART OF LOVE In Paris the band played a concert at the Palais Chaleux.
They played the first half, and then there was an hour interval - intermission,
we call it - during which there was a fabulous biffet on a great long table
laden with delicious foods and cognac, champagne, wine and that rarity in Paris
. . .Scotch. The people, aristocrats and servants, some on their hands and
knees, were busily searching for something on the floor. A duchess, who was one
of the hostesses, had lost one of her larger diamonds. . . . The duchess
finally got bored seeing people looking all over the floor for the ring. She
looked around haughtily, then took Duke by the arm, saying, "It doesn't
mean anything. I can always get diamonds, but how often can I get a man like
Duke Ellington?" • She disappeared with Duke. The band started the second
half by themselves, and eventually Duke smilingly reappeared to finish the
concert. - DON GEORGE, SWEET MAN: THE REAL DUKE ELLINGTON I do know, however,
that men become bigger-hearted and better lovers once they get the suspicion
that their mistresses care less about them. When a man believes himself to be
the one and only lover in a woman's life, he'll whistle and go his way. • /
ought to know; I have followed this profession for the last twenty years. If
you want me to, I will tell you what happened to me a few years ago. • At that
time I had a steady lover, a certain Demophantos, a usurer living near Poikile.
He had never given me more than five drachmas and he pretended to be my man.
But his love was only superficial, Chrysis. He never sighed, he never shed
tears for me and he never spentthenight waiting at go on forever. No more
mystery, no more coquetry, no more retreats--just endless love. Few can endure
such a threat. A few weeks of it and they will be gone. 2. King Charles II of
England was a devoted libertine. He kept a stable of lovers: there was always a
favorite mistress from the aristocracy, and countless other less important
women. He craved variety. One evening in 1668, the king spent an evening at the
theater, where he conceived a sudden desire for a young actress called Nell
Gwyn. She was pretty and innocent looking (only eighteen at the time), with a
girlish glow in her cheeks, but the lines she recited onstage were so impudent
and saucy. Deeply excited, the king decided he had to have her. After the
performance he took her out for a night of drinking and merriment, then led her
to his royal bed. Nell was the daughter of a fishmonger, and had begun by
selling oranges in the theater. She rose to the status of actress by sleeping
with writers and other theater men. She had no shame about this. (When a
footman of hers got into a fight with someone who said he worked for a whore,
she broke it up by saying, "I am a whore. Find something better to fight
about.") Nell's humor and sass amused the king greatly, but she was
lowborn, and an actress, and he could hardly make her a favorite. After several
nights with "pretty, witty Nell," he returned to his principal
mistress, Louise Keroualle, a well-born Frenchwoman. Keroualle was a clever
seductress. She played hard to get, and made it clear she would not give the
king her virginity until he had promised her a title. It was the kind of chase
Charles enjoyed, and he made her the Duchess of Portsmouth. But soon her greed
and difficultness began to wear on his nerves. To divert himself, he turned
back to Nell. Whenever he visited her, he was royally entertained with food,
drink, and her great good humor. The king was bored or melancholy? She took him
drinking or gambling, or out to the country, where she taught him to fish. She
always had a pleasant surprise up her sleeve. What he loved most of all was her
wit, the way she mocked the pretentious Keroualle. The duchess had the habit of
going into mourning whenever a nobleman of another country died, as if he were
a relation. Nell, too, would show up at the palace on these occasions dressed
in black, and would sorrowfully say that she was mourning for the "Cham of
Tartary" or the "Boog of Oronooko"-grand relatives of her own.
To her face, she called the duchess "Squintabella" and the
"Weeping Willow," because of her simpering manners and melancholic
airs. Soon the king was spending more time with Nell than with the duchess. By
the time Keroualle fell out of favor, Nell had in essence become the king's
favorite, which she remained until his death, in 1685. Interpretation. Nell
Gwyn was ambitious. She wanted power and fame, but in the seventeenth century
the only way a woman could get those Beware the Aftereffects • 421 things was
through a man-and who better than the king? But to get involved with Charles
was a dangerous game. A man like him, easily bored and in need of variety,
would use her for a fling, then find someone else. Nell's strategy for the
problem was simple: she let the king have his other girls, and never
complained. Every time he saw her, though, she made sure he was entertained and
diverted. She filled his senses with pleasure, acting as if his position had
nothing to do with her love for him. Variety in women could wear on the nerves,
tiring a busy king. They all made so many demands. If one woman could provide
the same variety (and Nell, as an actress, knew how to play different roles),
she had a big advantage. Nell never asked for money, so Charles plied her with
wealth. She never asked to be the favorite-how could she? She was a
commoner-but he elevated her to the position. Many of your targets will be like
kings and queens, particularly those who are easily bored. Once the seduction
is over they will notonlyhavetrouble idealizing you, they may also turn to
another man or woman whose unfamiliarity seems exciting and poetic. Needing
other people to divert them, they often satisfy this need through variety. Do
not play into the hands of these bored royals by complaining, becoming
self-pitying, or demanding privileges. That would only further their natural
disenchantment once the seduction is over. Instead, make them see that you are
not the person they thought you were. Make it a delightful game to play new
roles, to surprise them, to be an endless source of entertainment. It is almost
impossible to resist a person who provides pleasure with no strings attached.
When they are with you, keep the spirit light and playful. Play up the parts of
your character they find delightful, but never let them feel they know you too
well. In the end you will control the dynamic, and a haughty king or queen will
become your abject slave. my door. One day he came to see me, knocked at my
door, but I did not open it. You see, 1 had the painter, Callides, in my room;
Collides had given me ten drachmas. Demophantos swore and beat his fists on the
door and left cursing me. Several days passed without my sendingfor him;
Callides was still in my house. Thereupon Demophantos, who was already quite
excited, went wild. He broke open my door,wept, pulled me about, threatened to
kill me, tore my tunic, and did everything, in fact, that a jealous man would
do, and finally presented me with six thousand drachmas. In consideration of this
sum, I was his for a period of eight months. His wife used to say that I had
bewitched him with some powder. That bewitching powder, to be sure, was
jealousy. That is why, Chrysis, I advise you to act likewise with Corgi as.
-LUCIAN, DIALOGUES OF THE COURTESANS.When the greatjazz composer Duke Ellington
came to town, he and his band were always a big attraction, but especially so
for the ladies of the area. They came to hear his music, of course, but once
there they were mesmerized by "the Duke" himself. Onstage, Ellington
was relaxed and elegant, and seemed to be having such a good time. His face was
very handsome, and his bedroom eyes were infamous. (He slept very little, and
his eyes had permanent pouches under them.) After the performance, some woman would
inevitably invite him to her table, another would sneak into his dressing room,
yet another would approach him on his way out. Duke made a point of being
accessible, and when he kissed a woman's hand, his eyes and hers would meet for
a moment. Sometimes she would signal an interest in him, and his glance in
return would say he was more than ready. Sometimes his eyes were the first to
speak; few women could resist that look, even the most happily married. With
the night's music still ringing in her ears, the woman would show up at
Ellington's hotel room. He would be dressed in a stylish suit-he "A wife
is someone on whom one gazes all one's life; yet it is just as well if she be
not beautiful"-so spake Jinta of the Gion. IH is may be the flippant
saying of a go-between, but it is not to be dismissed too lightly. . . .
Besides, it is with beautiful women as with beautiful views: if one is forever
looking at them, one soon tires of their charm. This I can judge from my own
experience. One year I went to Matsushima, and, though at first I was moved by
the beauty of the place and clapped my hands with 422 admiration, saying to
myself, "Oh, if only I could bring some poet here to show him this great
wonder!" - yet, after I had been gazing at the scene from morning until
night, the myriad islands began to smell unpleasantly of seaweed, the waves
that beat on Matsuyama Point became obstreperous; before I knew it I had let
all the cherry blossoms at Shiogama scatter; in the morning I overslept and missed
the dawn snow on Mount Kinka; nor was I much impressed by the evening moon at
Nagane or Oshima; and in the end I picked up a few white and blackpebbles on
the cove and became engrossed in a game of Six Musashi with some children.
-IHARA SAIKAKU, THE UFE OF AN AMOROUS WOMAN.
Men despise women who love too much and unwisely. -LUCIAN, DIALOGUES OF
THE COURTESANS. I shall endeavor briefly
to outline to you how a love when gained can be deepened. They say it can be
increased in particular by making it an infrequent and difficult business for
lovers to set eyes on each other, for the greater the difficulty of offering
and receiving shared consolations, the greater become the desirefor, and
feeling of love. Love also grows if one of the lovers shows anger to the other,
for a lover is at once sorely afraid that a partner's loved good clothes-and
the room would be full of flowers; there would be a piano in the corner. He
would play some music. His playing, and his elegant, nonchalant manner, would
come across to the woman as pure theater, a pleasant continuation of the
performance she had just witnessed. And when it was over, and Ellington had to
leave town, he would give her a thoughtful gift. He would make it seem that the
only thing taking him away from her was his touring. A few weeks later, the
woman might hear a new Ellington song on the radio, with lyrics suggesting that
she had inspired it. If ever he passed through the area again, she would find a
way to be there, and Ellington would often renew the affair, if only for a
night. Sometime in the 1940s, two young women from Alabama came to Chicago to
attend a debutante ball. Ellington and his band were the entertainment. He was
the women's favorite musician, and after the show, they asked him for an
autograph. He was so charming and engaging that one of the girls found herself
asking what hotel he was staying at. He told them, with a big grin. The girls
switched hotels, and later that day they called up Ellington and invited him to
their room for a drink. He accepted. They wore beautiful negligees that they
had just bought. When Ellington arrived, he acted completely naturally, as if
the warm greeting they gave him were completely usual. The three of them ended
up in the bedroom, when one of the young women had an idea: her mother adored
Ellington. She had to call her now and put Ellington on the phone. Not at all
put out by the suggestion, Ellington played along. For several minutes he
talked to the mother on the telephone, lavishing her with compliments on the
charming daughter she had raised, and telling her not to worry-he was taking
good care of the girl. The daughter got back on the phone and said, "We're
fine because we're withMr.Ellington and he's such a perfect gentleman." As
soon as she hung up, the three of them resumed the naughtiness they had
started. To the two girls, it later seemed an innocent but unforgettable night
of pleasure. Sometimes several of these far-flung mistresses would show up at
the same concert. Ellington would go up and kiss each of them four times (a
habit of his designed for just this dilemma). And each of the ladies would
assume she was the one with whom the kisses really mattered. Interpretation.
Duke Ellington had two passions: music and women. The two were interrelated.
His endless affairs were a constant inspiration for his music; he also treated
them as if they were theater, a work of art in themselves. When it came time to
separate, he always managed it with a theatrical touch. A clever remark and a
gift would make it seem that for him the affair was hardly over. Song lyrics
referring to their night together would keep up the aesthetic atmosphere long
after he had left town. No wonder women kept coming back for more. This was not
a sexual affair, a tawdry one-nighter, but a heightened moment in the woman's
life. And his carefree attitude made it impossible to feel guilty; thoughts of
one's mother or Beware the Aftereffects • 423 husband would not spoil the
illusion. Ellington was never defensive or apologetic abouthis appetite for
women; it was his nature and never the fault of the woman that he was
unfaithful. And if he could not help his desires, how could she hold him
responsible? It was impossible to hold a grudge against such a man or complain
about his behavior. Ellington was an Aesthetic Rake, a type whose obsession
with women can only be satisfied by endless variety. A normal man's tomcatting
will eventually land him in hot water, but the Aesthetic Rake rarely stirs up
ugly emotions. After he seduces a woman, there is neither an integration nor a
sacrifice. He keeps them hanging and hoping. The spell is not broken thenext
day, because the Aesthetic Rake makes the separation a pleasant, even elegant
experience. The spell Ellington cast on a woman never went away. The lesson is
simple; keep the moments after the seduction and the separation in the same key
as before, heightened, aesthetic, and pleasant. If you do not act guilty for
your feckless behavior, it is hard for the other person to feel angry or
resentful. Seduction is a lighthearted game, in which you invest all of your
energy in the moment. The separation should be lighthearted and stylish as
well: it is work, travel, some dreaded responsibility that calls you away.
Create a memorable experience and then move on, and your victim will most
likely remember the delightful seduction, nottheseparation. You will have made
no enemies, and will have a lifelong harem of lovers to whom you can always
return when you feel so inclined. 4 . In 1899, twenty-year-old Baroness Frieda
von Richthofen married an Englishman named Ernest Weekley, a professor at the
University of Nottingham, and soon settled into the role of the professor's
wife. Weekley treated her well, but she grew bored with their quiet life and
his tepid love- making. On trips home to Germany she had a few love affairs,
but this wasn't what she wanted either, and so she returned to being faithful
and caring for their three children. One day in 1912, a former student of
Weekley's, David Herbert Lawrence, paid a visit to the couple's house. A
struggling writer, Lawrence wanted the professor's professional advice. He was
not home yet so Frieda entertained him. She had never met such an intense young
man. He talked of his impoverished youth, his inability to understand women.
And he listened attentively to her own complaints. He even scolded her for the
bad tea she had made him-somehow, even though she was a baroness, this excited
her. Lawrence returned for later visits, but now to see Frieda, not Weekley.
One day he confessed to her that he had fallen deeply in love with her. She
admitted to similar feelings, and proposed they find a
trystingspot.InsteadLawrence had a proposal of his own: Leave your husband
tomorrow-leave him for me. What about the children? Frieda asked. If the children
aremore important than our love, Lawrence replied, then stay with them. But if
you don't run away with me within a few days, you will never see mewrath when
roused may harden indefinitely. Love again experiences increase when genuine
jealousy preoccupies one of the lovers, for jealousy is called the nurturer of
love. In fact even if the lover is oppressed not by genuine jealousy but by
base suspicion, love always increases because of it, and becomes more powerful
by its own strength. -CAPELLANUS ON LOVE You've seen the fire that smolders \
Down to nothing, grows a crown of pale ash \ Over its hidden embers (yet a
sprinkling of sulphur \ Will suffice to rekindle the flame)? \ So with the
heart. It grows torpidfrom lack of worry, \ Needs a sharp stimulus to elicit
love. \ Get her anxious about you, reheat her tepid passions, \ Tell her your
guilty secrets, watch her blanch. \ Thrice fortunate that man, lucky past
calculation, \ Who can make some poor injured girl \ Torture herself over him,
lose voice, go pale, pass out when \ The unwelcome news reaches her. Ah, may I
\ Be the one whose hair she tears out in her fury, the one whose \ Soft cheeks
she rips with her nails, \ Whom she sees, eyes glaring, through a rain of
tears; without whom, \ Try as she will, she cannot live! \ How long (you may
ask) should you leave her lamenting her wrong? A little \ While only, lest rage
gather strength \ Through procrastination. By then you should have her sobbing
\ All over your chest, your arms tight around her neck. \ You want peace? Give
her kisses, make love to the girl while she's crying - \ That's the only way to
melt her angry mood. - OVIDIO, THE ART OF LOVE.
again. To Frieda the choice was horrific. She did not care at all about
her husband, but the children were what she lived for. Even so, a few days
later, she succumbed to Lawrence's proposal. How could she resist a man who was
willing to ask for so much, to take such a gamble? If she refused she would
always wonder, for such a man only passes once through your life. The couple
left England and headed for Germany. Frieda would mention sometimes how much
she missed her children, but Lawrence had no patience with her: You are free to
go back to them at any moment, he would say, but if you stay, don't look back.
He took her on an arduous mountaineering trip in the Alps. A baroness, she had
never experienced such hardship, but Lawrence was firm: if two people are in
love, why should comfort matter? In 1914, Frieda and Lawrence were married, but
over the following years the same pattern repeated. He would scold her for her
laziness, the nostalgia for her children, her abysmal housekeeping. He would
take her on trips around the world, on very little money, never letting her
settle down, although it was her fondest wish. They fought and fought. Once in
New Mexico, in front of friends, he yelled at her, "Take that dirty
cigarette out of your mouth! And stop sticking out that fat belly of
yours!" "You'd better stop that talk or I'll tell about your
things," she yelled back. (She had learned to give him a taste of his own
medicine.) They both went outside. Their friends watched, worried it might turn
violent. They disappeared from sight only to reappear moments later, arm in
arm, laughing and mooning over one another. That was the most disconcerting
thing about the Lawrences: married for years, they often behaved like
infatuated newlyweds. Interpretation. When Lawrence first met Frieda, he could
sense right away what herweaknesswas: she felt trapped, in a stultifying
relationship and a pampered life. Her husband, like so many husbands, was kind,
but never paid enough attention to her. She craved drama and adventure, but was
too lazy to get it on her own. Drama and adventure were just what Lawrence
would provide. Instead of feeling trapped, she had the freedom to leave him at
any moment. Instead of ignoring her, he criticized her constantly- at least he
was paying attention, never taking her for granted. Instead of comfort and
boredom, he gave her adventure and romance. The fights he picked with
ritualistic frequency also ensured nonstop drama and the space for a powerful
reconciliation. He inspired a touch of fear in her, which kept her off balance,
never quite sure of him. As a result, the relationship never grew stale. It
kept renewing itself. If it is integration you are after, seduction must never
stop. Otherwise boredom will creep in. And the best way to keep the process
going is often to inject intermittent drama. This can be painful-opening old
wounds, stirring up jealousy, withdrawing a little. (Do not confuse this
behavior with nagging or carping criticism-this pain is strategic, designed to
break up rigid patterns.) On the other hand it can also be pleasant: think
about Beware the Aftereffects • 425 proving yourself all over again, paying
attention to nice little details, creating new temptations. In fact you should
mix the two aspects, for too much pain or pleasure will not prove seductive.
You are not repeating the first seduction, for the target has already
surrendered. You are simply supplying little jolts, little wake-up calls that
show two things: you have not stopped trying, and they cannot take you for
granted. The little jolt will stir up the old poison, stoke the embers, bring
you temporarily back to the beginning, when your involvement had a most
pleasant freshness and tension. Remember: comfort and security are the death of
seduction. A shared journey with a little bit of hardship will do more to
create a deep bond than will expensive gifts and luxuries. The young are right
to not care about comfort in matters of love, and when you return to that
sentiment, a youthful spark will reignite. 5. In 1652, the famous French
courtesan Ninon de l'Enclos met and fell in love with the Marquis de
Villarceaux. Ninon was a libertine; philosophy and pleasure were more important
to her than love. But the marquis inspired new sensations: he was so bold, so
impetuous, that for once in her life she let herself lose a little control. The
marquis was possessive, a trait she normally abhorred. But in him it seemed
natural, almost charming: he simply could not help himself. And so Ninon
accepted his conditions: there were to be no other men in her life. For her
part she told him that she would accept no money or gifts from him. This was to
be about love, nothing else. She rented a house opposite his in Paris, and they
saw each other daily. One afternoon the marquis suddenly burst in and accused
her of having another lover. His suspicions were unfounded, his accusations
absurd, and she told him so. This did not satisfy him, and he stormed out. The
next day Ninon received news that he had fallen quite ill. She was deeply
concerned. As a desperate recourse, a sign of her love and submission, she
decided to cut off her beautiful long hair, for which she was famous, and send
it to him. The gesture worked, the marquis recovered, and they resumed their
affair still more passionately. Friends and former lovers complained of her
sudden transformation into the devoted woman, but she did not care- she was
happy. Now Ninon suggested that they go away together. The marquis, a married
man, could not take her to his chateau, but a friend offered his own in the
country as a refuge for the lovers. Weeks became months, and their little stay
turned into a prolonged honeymoon. Slowly, though, Ninon had the feeling that
something was wrong: the marquis was acting more like a husband. Although he
was as passionate as before, he seemed so confident, as if he had certain
rights and privileges that no other man could expect. The possessiveness that
once had charmed her began to seem oppressive. Nor did he stimulate her mind.
She could get other men, and equally handsome ones, to satisfy her physically
without all that jealousy. 426 • The Art of Seduction Once this realization set
in, Ninon wasted no time. She told the marquis that she was returning to Paris,
and that it was over for good. He begged and pleaded his case with much
emotion-how could she be so heartless? Although moved, Ninon was firm.
Explanations would only make it worse. She returned to Paris and resumed the
life of a courtesan. Her abrupt departure apparently shook up the marquis, but
apparently not too badly, for a few months later word reached her that he had
fallen in love with another woman. Interpretation. A woman often spends months
pondering the subtle changes in her lover's behavior. She might complain or
grow angry; she might even blame herself. Under the weight of her complaints,
the man may change for a while, but an ugly dynamic and endless misunderstandings
will ensue. What is the point of all of this? Once you are disenchanted it is
really too late. Ninon could have tried to figure out what had disenchanted
her-the good looks that now bored her, the lack ofmental stimulation, the
feeling of being taken for granted. But why waste time figuring it out? The
spell was broken, so she moved on. She did not bother to explain, to worry
about de Villarceaux's feelings, to make it all soft and easy for him. She
simply left. The person who seems so considerate of the other, who tries to
mend things or make excuses, is reallyjust timid. Being kind in such matters
can be rather cruel. The marquis was able to blame everything on his mistress's
heartless, fickle nature. His vanity and pride intact, he could easily move on
to another affair and put her behind him. Not only does the long, lingering
death of a relationship cause your partner needless pain, it will have
long-term consequences for you as well, making you more skittish in the future,
and weighing you down with guilt. Never feel guilty, even if you were both the
seducer and the one who now feels disenchanted. It is not your fault. Nothing
can last forever. You have created pleasure for your victims, stirring them out
of their rut. If you make a clean quick break, in the long run they will
appreciate it. The more you apologize, the more you insult their pride,
stirring up negative feelings that will reverberate for years. Spare them the
disingenuous explanations that only complicate matters. The victim should be
sacrificed, not tortured. 6. After fifteen years under the rule of Napoleon
Bonaparte, the French were exhausted. Too many wars, too much drama. When
Napoleon was defeated in 1814, and was imprisoned on the island of Elba, the
French were more than ready for peace and quiet. The Bourbons-the royal family
deposed by the revolution of 1789-returned to power. The king was Louis XVIII;
he was fat, boring, and pompous, but at least there would be peace. Then, in
February of 1815, news reached France of Napoleon's dramatic escape from Elba,
with seven small ships and a thousand men. He Beware the Aftereffects • 427
could head for America, start all over, but instead he was just crazy enough to
land at Cannes. What was he thinking? A thousand men against all the armies of
France? He set off toward Grenoble with his ragtag army. One at least had to
admire his courage, his insatiable love of glory and of France. Then, too, the
French peasantry were spellbound at the sight of their former emperor. This
man, after all, had redistributed a great deal of land to them, which the new
king was trying to take back. They swooned at the sight of his famous eagle
standards, revivals of symbols from the revolution. They left their fields and
joined his march. Outside Grenoble, the first of the troops that the king sent
to stop Napoleon caught up with him. Napoleon dismounted and walked on foot
toward them. "Soldiers of the Fifth Army Corps!" he cried out.
"Don't you know me? If there is one among you who wishes to kill his
emperor, let him come forward and do so. Here I am!" He threw open his
gray cloak, inviting them to take aim. There was a moment of silence, and then,
from all sides, cries rang out of "Vive l'Empereur!" In one stroke,
Napoleon's army had doubled in size. The march continued. More soldiers,
remembering the glory he had given them, changed sides. The city of Lyons fell
without a battle. Generals with larger armies were dispatched to stop him, but
the sight of Napoleon at the head of his troops was an overwhelmingly emotional
experience for them, and they switched allegiance. King Louis fled France,
abdicating in the process. On March 20, Napoleon reentered Paris and returned
to the palace he had left only thirteen months before-all without having had to
fire a single shot. The peasantry and the soldiers had embraced Napoleon, but
Parisians were less enthusiastic, particularly those who had served in his
government. They feared the storms he would bring. Napoleon ruled the country
for one hundred days, until the allies and his enemies from within defeated
him. This time he was shipped off to the remote island of St. Helena, where he
was to die. Interpretation. Napoleon always thought of France, and his army, as
a target to be wooed and seduced. As General de Segur wrote of Napoleon:
"In moments of sublime power, he no longer commands like a man, but
seduces like a woman." In the case of his escape from Elba, he planned a
bold, surprising gesture that would titillate a bored nation. He began his
return to France among the people who would be most receptive to him: the
peasantry who had revered him. He revived the symbols-the revolutionary colors,
the eagle standards-that would stir up the old sentiments. He placed himself at
the head of his army, daring his former soldiers to fire on him. The march on
Paris that brought him back to power was pure theater, calculated for emotional
effect every step of the way. What a contrast this former amour presented to
the dolt of a king who now ruled them. Napoleon's second seduction of France
was not a classical seduction, following the usual steps, but a re-seduction.
It was built on old emotions The Art of Seduction and revived an old love. Once
you have seduced a person (or a nation) there is almost always a lull, a slight
letdown, which sometimes leads to a separation; it is surprisingly easy,
though, to re-seduce the same target. The old feelings never go away, they lie
dormant, and in a flash you can take your target by surprise. It is a
rarepleasuretobe able to relive the past, and one's youth-to feel the old
emotions. Like Napoleon, add a dramatic flair to your re-seduction: revive the
old images, the symbols, the expressions that will stir memory. Like the
French, your targets will tend to forget the ugliness of the separation and
will remember only the good things. You should make this second seduction bold
and quick, giving your targets no time to reflect or wonder. Like Napoleon,
play on the contrast to their current lover, making his or her behavior seem
timid and stodgy by comparison. Not everyone will be receptive to a
re-seduction, and some moments will be inappropriate. When Napoleon came back
from Elba, the Parisians were too sophisticated for him, and could see right
through him. Unlike the peasants of the South, they already knew him well; and
his reentry came too soon, they were too worn out by him. If you want to
re-seduce someone, choose one who does not know you so well, whose memories of
you are cleaner, who is less suspicious by nature, and who is dissatisfied with
present circumstances. Also, you might want to let some time pass. Time will
restore your luster and make your faults fade away. Never see a separation or
sacrifice as final. With a little drama and planning, a victim can be retaken
in no time. Symbol: Embers, the remains of the fire on themorning after. Left
to themselves, the embers will slowly die out. Do not leave the fire to chance
and to the elements. To put it out, douse it, suffocate it, give it nothing to
feed on. To bring it back to life, fan it, stoke it, until it blazes anew. Only
your constant attention and vigilance will keep it burning. Beware the
Aftereffects Reversal T o keep a person enchanted, you will have to re-seduce
them constantly. But you can allow a little familiarity to creep in. The target
wants to feel that he or she is getting to know you. Too much mystery will
create doubt. It will also be tiring for you, who will have to sustain it. The
point is not to remain completely unfamiliar but rather, on occasion, to jolt
victims out of their complacency, surprising them as you surprised them in the
past. Do this right and they will have the delightful feeling that they are
constantly getting to know more about you-but never too much. A Seductive
Environment/Seductive Time In seduction, your victims must slowly come to feel
an inner change. Under your influence, they lower their defenses, feeling free
to act differently, to be a different person. Certain places, environments, and
experiences will greatly aid you in your quest to change and transform the
seduced. Spaces with a theatrical, heightened quality - opulence, glittering
surfaces, a playful spirit-create a buoyant, childlike feeling that make it
hard for the victim to think straight. The creation of an altered sense of time
has a similar effect - memorable, dizzying moments that stand out, a mood of
festival and play. You must make your victims feel that being with you gives
them a different experience from being in the real world. Festival Time and
Place C enturies ago, life in most cultures was filled with work and routine.
But at certain moments in the year, this life was interrupted by festival.
During these festivals-saturnalias of ancient Rome, the maypole festivals of
Europe, the great potlatches of the Chinook Indians-work in the fields or
marketplace stopped. The entire tribe or town gathered in a sacred space set
apart for the festival. Temporarily relieved of duty and responsibility, people
were granted license to run amok; they would wear masks or costumes, which gave
them other identities, sometimes those of powerful figures reenacting the great
myths of their culture. The festival was a tremendous release from the burdens
of daily life. It altered people's sense of time, bringing moments in which
they stepped outside of themselves. Time seemed to stand still. Something like
this experience can still be found in the world's great surviving carnivals.
The festival represented a break in a person's daily life, aradicallydifferent
experience from routine. On a more intimate level, that is how you must
envision your seductions. As the process advances, your targets experience a
radical difference from daily life-a freedom from work or responsibility.
Plunged into pleasure and play, they can act differently, can become someone
else, as if they were wearing a mask. The time you spend with them is devoted
to them and nothing else. Instead of the usual rotation of work and rest, you
are giving them grand, dramatic moments that stand out. You bring them to
places unlike the places they see in daily life- heightened, theatrical places.
Physical environment strongly affects people's moods; a place dedicated to
pleasure and play insinuates thoughts of pleasure and play. When your victims
return to their duties and to the real world, they feel the contrast strongly
and they will start to crave that other place into which you have drawn them.
What you are essentially creating is festival time and place, moments when the
real world stops and fantasy takes over. Our culture no longer supplies such
experiences, and people yearn for them. That is why almost everyone is waiting
to be seduced and why they will fall into your arms if you play this right. The
following are key components to reproducing festival time and place; Create
theatrical effects. Theater creates a sense of a separate, magical world. The
actors' makeup, the fake but alluring sets, the slightly unreal costumes-these
heightened visuals, along with the story of the play, create illusion. To
produce this effect in real life, you must fashion your clothes, makeup, and
attitude to have a playful, artificial, edge-a feeling that you have dressed
for the pleasure of your audience. This is the goddesslike effect of a Marlene
Dietrich, or the fascinating effect of a dandy like Beau Brum- mel. Your
encounters with your targets should also have a sense of drama, achieved
through the settings you choose and through your actions. The target should not
know what will happen next. Create suspense through twists and turns that lead
to the happy ending; you are performing. Whenever your targets meet you, they
are returned to this vague feeling of being in a play. You both have the thrill
of wearing masks, of playing a different role from the one your life has
allotted you. Use the visual language ofpleasure. Certain kinds of visual
stimuli signal that you are not in the real world. You want to avoid images
that have depth, which might provoke thought, or guilt; instead, you should
work in environments that are all surface, full of glittering objects, mirrors,
pools of water, a constant play of light. The sensory overload of these spaces
creates an intoxicating, buoyant feeling. The more artificial, the better. Show
your targets a playful world, full of the sights and sounds that excite the baby
or child within them. Luxury-the sense that money has been spent or even
wasted-adds to the feeling that the real world of duty and morality has been
banished. Call it the brothel effect. Keep it crowded or close. People crowding
together raise the psychological temperature to hothouse levels. Festivals and
carnivals depend on the contagious feeling a crowd creates. Bring your target
to such environments sometimes, to lower their normal defensiveness. Similarly,
any kind of situation that brings people together in a small space for a long
period of time is extremely conducive to seduction. For years, Sigmund Freud
had a small, tight-knit stable of disciples who attended his private lectures
and who engaged in an astonishing number of love affairs. Either lead the
seduced into a crowded, festivallike environment or go trolling for targets in
a closed world. Manufacture mystical effects. Spiritual or mystical effects
distract people's minds from reality, making them feel elevated and euphoric.
From here it is but a small step to physical pleasure. Use whatever props are
at hand- astrology books, angelic imagery, mystical-sounding music from some
far- off culture. The great eighteenth-century Austrian charlatan Franz Mesmer
filled his salons with harp music, the perfume of exotic incense, and a female
voice singing in a distant room. On the walls he put stained glass and mirrors.
His dupes would feel relaxed, uplifted, and as they sat in the room where he
used magnets for their healing powers, they would feel a kind of spiritual
tingling pass from body to body. Anything vaguely mystical helps block out the
real world, and it is easy to move from the spiritual to the sexual. Distort
their sense of time-speed and youth. Festival time has a kind of speed and
frenzy that make people feel more alive. Seduction should make the heart beat
faster, so that the seduced loses track of time passing. Take them to places of
constant activity and movement. Embark with them on some kind of journey
together, distracting their minds with new sights. Youth may fade and
disappear, but seduction brings the feeling of being young, no matter the age
of those involved. And youth is mostly energy. The pace of the seduction must
pick up at a certain moment, creating a whirling effect in the mind. It is no
wonder that Casanova did much of his seducing at balls, or that the waltz was
the preferred tool of many a nineteenth-century rake. Create moments. Everyday
life is a drudgery in which the same actions endlessly repeat. The festival, on
the other hand, we remember as a moment when everything was transformed-when a
little bit of eternity and myth entered our lives. Your seduction must have
such peaks, moments when something dramatic happens and time is experienced
differently. You must give your targets such moments, whether by staging the
seduction in a place-a carnival, a theater-where they naturally occur or by
creating them yourself, with dramatic actions that stir up strong emotions.
Those moments should be pure leisure and pleasure-no thoughts of work or
morality can intrude. Madame de Pompadour, the mistress of King Louis XV, had
to re-seduce her easily bored lover every few months; intensely creative, she
devised parties, balls, games, a little theater at Versailles. The seduced
revels in affairs like this, sensing the effort you have expended to divert and
enchant them. Scenes from Seductive Time and Place 1. Around the year 1710, a
young man whose father was a prosperous wine dealer in Osaka, Japan, found
himself daydreaming more and more. He worked night and day for his father, and
the burden of family life and all of its duties was oppressive. Like every
young man, he had heard of the pleasure districts of the city-the quarters
where the normally strict laws of the shogunate could be violated. It was here
that you would find the ukiyo, the "floating world"
oftransientpleasures, a place where actors and courte-sans ruled. This was what
the young man was daydreaming about. Biding his time, he managed to find an
evening when he could slip out unnoticed. He headed straight for the pleasure
quarters. This was a cluster of buildings-restaurants, exclusive clubs,
teahouses-that stood out from the rest of the city by their magnificence and
color. The moment the young man stepped into it, he knew he was in a different
world. Actors wandered the streets in elaborately dyed kimonos. They had such
manners and attitudes, as if they were still on stage. The streets bustled with
energy; the pace was fast. Bright lanterns stood out against the night, as did
the colorful posters for the nearby kabuki theater. The women had a completely
different air about them. They stared at him brazenly, acting with the freedom
of a man. He caught sight of an onmgata, one of the men who played female roles
in the theater-a man more beautiful than most women he had seen and whom the
passersby treated like royalty. The young man saw other young men like himself
entering a teahouse, so he followed them in. Here the highest class of
courtesans, the great tayus, plied their trade. A few minutes after the young
man sat down, he heard a noise and bustle, and down the stairs came a few of
the tayus, followed by musicians and jesters.The women's eyebrows were shaved,
replaced by a thick black painted line. Their hair was swept up in a perfect
fold, and he had never seen such beautiful kimonos. The tayus seemed to float
across the floor, using different kinds of steps (suggestive, creeping,
cautious, etc.), depending on whom they were approaching and what they wanted
to communicate to him. They ignored the young man; he had no idea how to invite
them over, but he noticed that some of the older men had a way of bantering
with them that was a language all its own. The wine began to flow, music was
played, and finally some lower-level courtesans came in. By then the young
man's tongue was loosened. These courtesans were much friendlier and the young
man began to lose all track of time. Later he managed to stagger home, and only
the next morning did he realize how much money he had spent. If father ever
found out . . . Yet a few weeks later he was back. Like hundreds of such sons
in Japan whose stories filled the literature of the period, he was on the path
toward squandering his father's wealth on the "floating world."
Seduction is another world into which you initiate your victims. Like the
ukiyo, it depends on a strict separation from the day-to-day world. When your
victims are in your presence, the outside world-with its morality, its
codes,itsresponsibilitiesis banished. Anything is allowed, particularly
anything normally repressed. The conversation is lighter and more suggestive.
Clothes and places have a touch of theatricality. The license exists to act
differently, to be someone else, without any heaviness or judging. It is a kind
of concentrated psychological "floating world" that you create for
the others, and it becomes addictive. When they leave you and return to their
routines, they are doubly aware of what they are missing. The moment they crave
the atmosphere you have created, the seduction is complete. As in the floating
world, money is to be wasted. Generosity and luxury go hand in hand with a
seductive environment. 2. It began in the early 1960s: people would come to
Andy Warhol's New York studio, soak up the atmosphere, and stay awhile. Then in
1963, the artist moved into a new Manhattan space and a member of his entourage
covered some of the walls and pillars in tin foil and spray-painted a brick
wall and other things silver. A red quilted couch in the center, some five- foot-high
plastic candy bars, a turntable that glittered with tiny mirrors, and
helium-filled silver pillows that floated in the air completed the set. Now the
L-shaped space became known as The Factory, and a scene began to develop. More
and more people started showing up-why not just leave the door open, Andy
reasoned, and come what may. During the day, while Andy would work on his
paintings and films, people would gather-actors, hustlers, drug dealers, other
artists. And the elevator would keep groaning all night as the beautiful people
began to make the place their home. Here might be Montgomery Clift, nursing a
drink by himself; over there, a beautiful young socialite chatting with a drag
queen and a museum curator. They kept pouring in, all of them young and
glamorously dressed. It was like one of those children's shows on TV, Andy once
said to a friend, where guests keep dropping in on the endless party and
there's always some new bit of entertainment. And that was indeed what it
seemed like-with nothing serious happening, just lots of talk and flirting and
flashbulbs popping and endless posing, as if everyone were in a film. The
museum curator would begin to giggle like a teenager and the socialite would
flounce about like a hooker. By midnight everyone would be packed together. You
could hardly move. The band would arrive, the light show would begin, and it
would all careen in a new direction, wilder and wilder. Somehow the crowd would
disperse at some point, then in the afternoon it would all start up again as
the entourage trickled back. Hardly anyone went to The Factory just once. It is
oppressivealways to have to act the same way, playing the same boring role that
work or duty imposes on you. People yearn for a place or a moment when they can
wear a mask, act differently, be someone else. That is why we glorify actors;
they have the freedom and playfulness in relation to their own ego that we
would love to have. Any environment that offers a chance to play a different
role, to be an actor, is immensely seductive. It can be an environment that you
create, like The Factory. Or a place where you take your target. In such
environments you simply cannot be defensive; the playful atmosphere, the sense
that anything is allowed (except seriousness), dispels any kind of
reactiveness. Being in such a place becomes a drug. To re-create the effect,
remember Warhol's metaphor of the children's TV show. Keep everything light and
playful, full of distractions, noise, color, and a bit of chaos. No weight,
responsibilities, or judgments. A place to lose yourself in. 3. In 1746, a
seventeen-year-old girl named Cristina had come to the city of Venice, Italy,
with her uncle, a priest, in search of a husband. Cristina was from a small
village but had a substantial dowry to offer. The Venetian men who were willing
to marry her, however, did not please her. So after two weeks of futile
searching, she and her uncle prepared to return to their village. Theywere
seated in their gondola, about to leave the city, when Cristina saw an elegantly
dressed young man walking toward them. "There's a handsome fellow!"
she said to her uncle. "I wish he was in the boat with us." The
gentleman could not have heard this, yet he approached, handed the gondolier
some money, and sat down beside Cristina, much to her delight. He introduced
himself as Jacques Casanova. When the priest complimented him on his friendly
manners, Casanova replied, "Perhaps I should not have been so friendly, my
reverend father, if I had not been attracted by the beauty of your niece."
Cristina told him why they had come to Venice and why they were leaving.
Casanova laughed and chided her-a man cannot decide to marry a girl after
seeing her for a few days. He must know more about her character; it would take
at least six months. He himself was looking for a wife, and he explained to her
why he had been as disappointed by the girls he had met as she had been
disappointed by the men. Casanova seemed to have no destination; he simply
accompanied them, entertaining Cristina the whole way with witty conversation.
When the gondola arrived at the edge of Venice, Casanova hired a carriage to
the nearby city of Treviso and invited them to join him. From there they could
catch a chaise to their village. The uncleaccepted, and on the way to their
carriage, Casanova offered his arm to Cristina. What would his mistress say if
she saw them, she asked. "I have no mistress," he answered, "and
I shall never have one again, for I shall never find such a pretty girl as
you-no, not in Venice." His words went to her head, filling it with all
kinds of strange thoughts, and she began to talk and act in a manner that was
new to her, becoming almost brazen. What a pity she could not stay in Venice
for the six months he needed to get to know a girl, she told Casanova. Without
hesitation he offered to pay her expenses in Venice for that period while he
courted her. On the carriage ride she turned this offer over in her mind, and
once in Treviso she got her uncle alone and begged him to return to the village
by himself, then come back for her in a few days. She was in love with
Casanova; she wanted to know him better; he was a perfect gentleman, who could
be trusted. The uncle agreed to do as she wished. The following day Casanova
never left her side. There was not the slightest hint of disagreement in his
nature. They spent the day wandering around the city, shopping and talking. He
took her to a play in the evening and to the casino after that, supplying her
with a domino and a mask. He gave her money to gamble and she won. By the time
the uncle returned to Treviso, she had all but forgotten about her marriage
plans-all she could think of was the six months she would spend with Casanova.
But she returned to her village with her uncle and waited for Casanova to visit
her. He showed up a few weeks later, bringing with him a handsome young man
named Charles. Alone with Cristina, Casanova explained the situation: Charles
was the most eligible bachelor in Venice, a man who would make a much better
husband than he would. Cristina admitted to Casanova that she too had had her
doubts. He was too exciting, had made her think of other things besides
marriage, things she was ashamed of. Perhaps it was for the better. She thanked
him for taking such pains to find her a husband. Over the next few days Charles
courted her, and they were married several weeks later. The fantasy and allure
of Casanova, however, remained in her mind forever. Casanova could not marry-it
was against everything in his nature. But it was also against his nature to
force himself on a young girl. Better to leave her with the perfect fantasy
image than to ruin her life. Besides, he enjoyed the courting and flirting more
than anything else. Casanova supplied a young woman with the ultimate fantasy.
While he was in her orbit he devoted every moment to her. He never mentioned
work, allowing no boring, mundane details to interrupt the fantasy. And he
added great theater. He wore the most spectacular outfits, full of sparkling
jewels. He led her to the most wonderful entertainments-carnivals, masked
balls, the casinos, journeys with no destination. He was the great master at
creating seductive time and environment. Casanova is the model to aspire to.
While in your presence your targets must sense a change. Time has a different
rhythm-they barely notice its passing. They have the feeling that everything is
stopping for them, just as all normal activity comes to a halt at a festival.
The idle pleasures you provide them are contagious-one leads to another and to
another, until it is too late to turn back. The less you seem to be selling
something-including yourself-the better. By being too obvious in your pitch,
you will raise suspicion; you will also bore your audience, an unforgivable
sin. Instead, make your approach soft, seductive, and insidious. Soft: be
indirect. Create news and eventsfor the media to pick up, spreading your name
in a way that seems spontaneous, not hard or calculated. Seductive: keep it
entertaining. Your name and image are bathed in positive associations; you are
selling pleasure and promise. Insidious: aim at the unconscious, using images
that linger in the mind, placing your message in the visuals. Frame what you
are selling as part of a new trend, and it will become one. It is almost impossible
to resist the soft seduction. The Soft Sell S eduction is the ultimate form of
power. Those who give in to it do so willingly and happily. There is rarely any
resentment on their part; they forgive you any kind of manipulation because you
have brought them pleasure, a rare commodity in the world. With such power at
your fingertips, though, why stop at the conquest of a man or woman? A crowd,
an electorate, a nation can be brought under your sway simply by applying on a
mass level the tactics that work so well on an individual. The only difference
is the goal-not sex but influence, a vote, people's attention-and the degree of
tension. When you are after sex, you deliberately create anxiety, a touch of
pain, twists, and turns. Seduction on the mass level is more diffuse and soft.
Creating a constant titillation, you fascinate the masses with what you are
offering. They pay attention to you because it is pleasant to do so. Let us say
your goal is to sell yourself-as a personality, a trendsetter, a candidate for
office. There are two ways to go: the hard sell (the direct approach) and the
soft sell (the indirect approach). In the hard sell you state your case
strongly and directly, explaining why your talents, your ideas, your political
message are superior to anyone else's. You tout yourachievements, quote
statistics, bring in expert opinions, even go so far as to induce a bit of fear
if the audience ignores your message. The approach is a tad aggressive and
might have unwanted consequences: some people will be offended, resisting your
message, even if what you say is true. Others will feel you are manipulating
them-who can trust experts and statistics, and why are you trying so hard? You
will also grate on people's nerves, becoming unpleasant to listen to. In a
world in which you cannot succeed without selling to large numbers, the direct
approach won't take you far. The soft sell, on the other hand, has the
potential to draw in millions because it is entertaining, gentle on the ears,
and can be repeated without irritating people. The technique was invented by
the great charlatans of seventeenth-century Europe. To peddle their elixirs and
alchemic concoctions, they would first put on a show-clowns, music, vaudeville-
type routines-that had nothing to do with what they were selling. A crowd would
form, and as the audience laughed and relaxed, the charlatan would come onstage
and briefly and dramatically discuss the miraculous effects of the elixir. By
honing this technique, the charlatans discovered that instead of selling a few
dozen bottles of the dubious medicine, they were suddenly selling scores or
even hundreds. In thecenturiessince, publicists, advertisers, political
strategists, and others have taken this method to new heights, but the
rudiments of the soft sell remain the same. First bring pleasure by creating a
positive atmosphere around your name or message. Induce a warm, relaxed
feeling. Never seem to be selling something-that will look manipulative and
suspicious. Instead, let entertainment value and good feelings take center
stage, sneaking the sale through the side door. And in that sale, you do not
seem to be selling yourself or a particular idea or candidate; you are selling
a life-style, a good mood, a sense of adventure, a feeling of hipness, or a
neatly packaged rebellion. Here are some of the key components of the soft
sell. Appear as news, never as publicity. First impressions are critical. If
your audience first sees you in the context of an advertisement or publicity
item, you instantly join the mass of other advertisements screaming for
attention-and everyone knows that advertisements are artful manipulations, a
kind of deception. So, for your first appearance in the public eye, manufacture
an event, some kind of attention-getting situation that the media will
"inadvertently" pick up as if it were news. People pay more attention
to what is broadcast as news-it seems more real. You suddenly stand out from
everything else, if only for a moment-but that moment has more credibility than
hours of advertising time. The key is to orchestrate the details thoroughly,
creating a story with dramatic impact and movement, tension and resolution. The
media will cover it for days. Conceal your real purpose-to sell yourself-at any
cost. Stir basic emotions. Never promote your message through a rational,
direct argument. That will take effort on your audience's part and will not
gain its attention. Aim for the heart, not the head. Design your words and
images to stir basic emotions-lust, patriotism, family values. It is easier to
gain and hold people's attention once you have made them think of their family,
their children, their future. They feel stirred, uplifted. Now you have their
attention and the space to insinuate your true message. Days later the audience
will remember your name, and remembering your name is half the game. Similarly,
find ways to surround yourself with emotional magnets-war heroes, children,
saints, small animals, whatever it takes. Make your appearance bring these
emotionally positive associations to mind, giving you extra presence. Never let
these associations be defined or created for you, and never leave them to
chance. Make the medium the message. Pay more attention to the form of your
message than to the content. Images are more seductive than words, and
visuals-soothing colors, appropriate backdrop, the suggestion of speed or
movement-should actually be your real message. The audience may focus
superficially on the content or moral you are preaching, but they are really
absorbing the visuals, which get under their skin and stay there longer than
any words or preachy pronouncements. Your visuals should have a hypnotic
effect. They should make people feel happy or sad, depending on what you want
to accomplish. And the more they are distracted by visual cues, the harder it
will be for them to think straight or see through your manipulations. Speak the
target's language-be chummy. At all costs, avoid appearing superior to your
audience. Any hint of smugness, the use of complicated words or ideas, quoting
too many statistics-all that is fatal. Instead, make yourself seem equal to
your targets and on intimate terms with them. You understand them, you share
their spirit, their language. If people are cynical about the manipulations of
advertisers and politicians, exploit their cynicism for your own purposes.
Portray yourself as one of the folk, warts and all. Show that you share your
audience's skepticism by revealing the tricks of the trade. Make your publicity
as down-home and minimal as possible, so that your competitors look
sophisticated and snobby in comparison. Your selective honesty and strategic
weakness will get people to trust you. You are the audience's friend, an
intimate. Enter their spirit and they will relax and listen to you. Start a
chain reaction-everyone is doing it. People who seem to be desired by others
are immediately more seductive to their targets. Apply this to the soft
seduction. You need to act as if you have already excited crowds of people;
your behavior will become a self-fulfilling prophecy. Seem to be in the
vanguard of a trend or life-style and the public will lap you up for fear of
being left behind. Spread your image, with a logo, slogans, posters, so that it
appears everywhere. Announce your message as a trend andit will become one. The
goal is to create a kind of viral effect in which more and more people become
infected with the desire to have whatever you are offering. This is the easiest
and most seductive way to sell. Tell people who they are. It is always unwise
to engage an individual or the public in any kind of argument. They will resist
you. Instead of trying to change people's ideas, try to change their identity,
their perception of reality, and you will have far more control of them in the
long run. Tell them who they are, create an image, an identity that they will
want to assume. Make them dissatisfied with their current status. Making them
unhappy with themselves gives you room to suggest a new life-style, a new
identity. Only by listening to you can they find out who they are. At the same
time, you want to change their perception of the world outside them by
controlling what they look at. Use as many media as possible to create a kind
of total environment for their perceptions. Your image should be seen not as an
advertisement but as part of the atmosphere. Some Soft Seductions 1. Andrew
Jackson was a true American hero. In 1814, in the Battle of New Orleans, he led
a ragtag band of American soldiers against a superior English army and won. He
also conquered Indians in Florida. Jackson's army loved him for his
rough-hewnways: he fed on acorns when there was nothing else to eat, he slept
on a hard bed, he drank hard cider, just hke his men. Then, after he lost or
was cheated out of the presidential election of 1824 (in fact he won the
popular vote, but so narrowly that the election was thrown into the House of
Representatives, which chose John Quincy Adams, after much deal making), he
retired to his farm in Tennessee, where he hved the simple hfe, tilling the
soil, reading the Bible, staying far from the corruptions of Washington. Where
Adams had gone to Harvard, played billiards, drunk soda water, and rehshed
European finery, Jackson, hke many Americans of the time, had been raised in a
log cabin. He was an uneducated man, a man of the earth. This, at any rate, was
what Americans read in their newspapers in the months after the controversial
1824 election. Spurred on by these articles, people in taverns and halls across
the country began talking of how the war hero Andrew Jackson had been wronged,
how an insidious aristocratic elite was conspiring to take over the country. So
when Jackson declared that he would run again against Adams in the presidential
election of 1828-but this time as the leader of a new organization, the
Democratic Party-the public was thrilled. Jackson was the first major political
figure to have a nickname. Old Hickory, andsoon Hickory clubs were sprouting up
in America's towns and cities. Their meetings resembled spiritual revivals. The
hot-button issues of the day were discussed (tariffs, the abolition of
slavery), and club members felt certain that Jackson was on their side. It was
hard to know for sure-he was a little vague on the issues-but this election was
about something larger than issues: it was about restoring democracy and
restoring basic American values to the White House. Soon the Hickory clubs were
sponsoring events hke town barbecues, the planting of hickory trees, dances
around a hickory pole. They organized lavish public feasts, always including
large quantities of liquor. In the cities there were parades, and these were
stirring events. They often took place at night so that urbanites would witness
a procession of Jackson supporters holding torches. Others would carry colorful
banners with portraits of Jackson or caricatures of Adams and slogans
ridiculing his decadent ways. And everywhere there was hickory-hickory sticks,
hickory brooms, hickory canes, hickory leaves in people's hats. Men on
horseback would ride through the crowd, spurring people into
"huzzahs!" for Jackson. Others would lead the crowd in songs about
Old Hickory. The Democrats, for the first time in an election, conducted
opinion polls, finding out what the common man thought about the candidates.
These polls were published in the papers, and the overwhelming conclusion was
that Jackson was ahead. Yes, a new movement was sweeping the country. It all
came to a head when Jackson made a personal appearance in New Orleans as part
of a celebration commemorating the battle he had fought so bravely there
fourteen years earlier. This was unprecedented: no presidential candidate had
ever campaigned in person before, and in fact such an appearance would have
been considered improper. But Jackson was a new kind of politician, a true man
of the people. Besides, he insisted that his purpose for the visit was
patriotism, not politics. The spectacle was unforgettable-Jackson entering New
Orleans on a steamboat as the fog lifted, cannon fire ringing out from all
sides, grand speeches, endless feasts, a kind of mass delirium taking over the
city. One man said it was "like a dream. The world has never witnessed so
glorious, so wonderful a celebration-never have gratitude and patriotism so
happily united." This time the will of the people prevailed. Jackson was
elected president. And it was not one region that brought him victory: New
Englanders, Southerners, Westerners, merchants, farmers, and workers were all
infected with the Jackson fever. Interpretation. After the debacle
of1824,Jackson and his supporters were determined to do things differently in
1828. America was becoming more diverse, developing populations of immigrants.
Westerners, urban laborers, and so on. To win a mandate Jackson would have to
overcome new regional and class differences. One of the first and most
important steps his supporters took was to found newspapers all around the
country. While he himself seemed to have retired from public life, these papers
promulgated an image of him as the wronged war hero, the victimized man of the
people. In truth, Jackson was wealthy, as were all of his major backers. He
owned one of the largest plantations in Tennessee, and he owned many slaves. He
drank more fine liquor than hard cider and slept on a soft bed with European
linens. And while he might have been uneducated, he was extremely shrewd, with
a shrewdness built on years of army combat. The image of the man of the earth
disguised all this, and, once it was established, it could be contrasted with
the aristocratic image of Adams. In this way Jackson's strategists covered up
his political inexperience and made the election turn on questions of character
and values. Instead of political issues they raised trivial matters like
drinking habits and church attendance. To keep up the enthusiasm they staged
spectacles that seemed to be spontaneous celebrations but in fact were
carefully choreographed. The support for Jackson seemed to be a movement, as
evidenced (and advanced) by the opinion polls. The event in New Orleans-hardly
nonpolitical, and Louisiana was a swing state-bathed Jackson in an aura of
patriotic, quasireligious grandeur. Society has fractured into smaller and
smaller units. Communities are less cohesive; even individuals feel more inner
conflict. To win an election or to sell anything in large numbers, you have to
paper over these differences somehow-you have to unify the masses. The only way
to accomplish this is to create an inclusive image, one that attracts and
excites people on a basic, almost unconscious level. You are not talking about
the truth, or about reality; you are forging a myth. Myths create
identification. Build a myth about yourself and the common people will identify
with your character, your plight, your aspirations, just as you identify with
theirs. This image should include your flaws, highlight the fact that you are
not the best orator, the most educated man, the smoothest politician. Seeming
human and down to earth disguises the manufactured quality of your image. To
sell this image you need to have the proper vagueness. It is not that you avoid
talk of issues and details-that will make you seem insubstantial-but that all
your talk of issues is framed within the softer context of character, values,
and vision. You want to lower taxes, say, because it will help families-and you
are a family person. You must not only be inspiring but also entertaining-that
is a popular, friendly touch. This strategy will infuriate your opponents, who
will try to unmask you, reveal the truth behind the myth; but that will only
make them seem smug, overserious, defensive, and snobbish. That now becomes
part of their image, and it will help sink them. 2. On Easter Sunday, March 31,
1929, New York churchgoers began to pour onto Fifth Avenue after the morning service
for the annual Easter parade. The streets were blocked off, and as had been the
custom for years, people were wearing their finest outfits, women in particular
showing off the latest in spring fashions. But this year the promenaders on
Fifth Avenue noticed something else. Two young women were coming down the steps
of Saint Thomas's Church. At the bottom they reached into their purses, took
out cigarettes-Lucky Strikes-and lit up. Then they walked down the avenue with
their escorts, laughing and puffing away. A buzz went through the crowd. Women
had only recently begun smoking cigarettes, and it was considered improper for
a lady to be seen smoking in the street. Only a certain kind of woman would do
that. These two, however, were elegant and fashionable. People watched them
intently, and were further astounded several minutes later when they reached
the next church along the avenue. Here two more young ladies-equally elegant
and well bred-left the church, approached the two holding cigarettes, and, as if
suddenly inspired to join them, pulled out Lucky Strikes of their own and asked
for a light. Now the four women were marching together down the avenue. They
were steadily joined by more, and soon ten young women were holding cigarettes
in public, as if nothing were more natural. Photographers appeared and took
pictures of this novel sight. Usually at the Easter parade, people would have
been whispering about a new hat style or the new spring color. This year
everyone was talking about the daring young women and their cigarettes. The
next day, photographs and articles appeared in the papers about them. A United
Press dispatch read, "Just as Miss Federica Freylinghusen, conspicuous in
a tailored outfit of dark grey, pushed her way thru thejam in front of St.
Patrick's, Miss Bertha Hunt and six colleagues struck another blow in behalf of
the liberty of women. Down Fifth Avenue they strolled, puffing at cigarettes.
Miss Hunt issued the following communique from the smoke-clouded battlefield:
'I hope that we have started something and that these torches of freedom, with
no particular brand favored, will smash the discriminatory taboo on cigarettes
for women and that our sex will go on breaking down all discriminations.'
" The story was picked up by newspapers around the country, and soon women
in other cities began to light up in the streets. The controversy raged for
weeks, some papers decrying this new habit, others coming to the women's
defense. A few months later, though, public smoking by women had become a socially
acceptable practice. Few people bothered to protest it anymore. Interpretation.
In January 1929, several New York debutantes received the same telegram from a
Miss Bertha Hunt: "In the interests of equality of the sexes ... I and
other young women will light another torch of freedom by smoking cigarettes
while strolling on Fifth Avenue Easter Sunday." The debutantes who ended
up participating met beforehand in the office where Hunt worked as a secretary.
They planned what churches to appear at, how to link up with each other, all
the details. Hunt handed out packs of Lucky Strikes. Everything worked to
perfection on the appointed day. Little did the debutantes know, though, that
the whole affair had been masterminded by a man-Miss Hunt's boss, Edward
Bemays, a public relations adviser to the American Tobacco Company, makers of
Lucky Strike. American Tobacco had been luring women into smoking with all
kinds of clever ads, but the consumption was limited by the fact that smoking
in the street was considered unladylike. The head of American Tobacco had asked
Bemays for his help and Mr. Bemays had obliged him by applying a technique that
was to become his trademark: gain public attention by creating an event that
the media would cover as news. Orchestrate every detail but make them seem
spontaneous. As more people heard of this "event," it would spark
imitative behavior-in this case more women smoking in the streets. Bernays, a
nephew of Sigmund Freud and perhaps the greatest public relations genius of the
twentieth century, understood a fundamental law of any kind of sell. The moment
the targets know you are after something-a vote, a sale-they become resistant.
But disguise your sales pitch as a news event and not only will you bypass
their resistance, you can also create a social trend that does the selling for
you. To make this work, the event you set up must stand out from all the other
events that are covered by the media, yet it cannot stand out too far or it
will seem contrived. In the case of the Easter parade, Bemays (through Bertha
Hunt) chose women who would seem elegant and proper evenwith their cigarettes
in their hands. Yet in breaking a social taboo, and doing so as a group, such
women would create an image so dramatic and startling that the media would be
unable to pass it up. An event that is picked up by the news has the imprimatur
of reality. It is important to give this manufactured event positive
associations, as Bemays did in creating a feeling of rebellion, of women
banding together. Associations that are patriotic, say, or subtly sexual, or
spiritual-anything pleasant and seductive-take on a life of their own. Who can
resist? People essentially persuade themselves to join the crowd without even
realizing that a sale has taken place. The feeling of active participation is
vital to seduction. No one wants to feel left out of a growing movement. 3. In
the presidential campaign of 1984, President Ronald Reagan, running for
reelection, told the public, "It's morning again in America." His
presidency, he claimed, had restored American pride. The recent, successful
Olympics in Los Angeles were symbolic of the country's return to strength and
confidence. Who could possibly want to turn the clock back to 1980, which
Reagan's predecessor, Jimmy Carter, had termed a time of malaise? Reagan's
Democratic challenger, Walter Mondale, thought Americans had had enough of the
Reagan soft touch. They were ready for honesty, and that would be Mondale's
appeal. Before a nationwide television audience, Mondale declared, "Let's
tell the truth. Mr. Reagan will raise taxes, and so will I. He won't tell you.
I just did." He repeated this straightforward approach on numerous
occasions. By October his poll numbers had plunged to all-time lows. The CBS
News reporter Lesley Stahl had been covering the campaign, and as Election Day
neared, she had an uneasy feeling. It wasn't so much that Reagan had focused on
emotions and moods rather than hard issues. It was more that the media was
giving him a free ride; he and his election team, she felt, were playing the
press like a fiddle. They always managed to get him photographed in the perfect
setting, looking strong and presidential. They fed the press snappy headlines
along with dramatic footage of Reagan in action. They were putting on a great
show. Stahl decided to assemble a news piece that would show the public how
Reagan used television to cover up the negative effects of his policies. The
piece began with a montage of images that his team had orchestrated over the
years: Reagan relaxing on his ranch in jeans; standing tall at the Normandy
invasion tribute in Lrance; throwing a football with his Secret Service
bodyguards; sitting in an inner-city classroom. . . . Over these images Stahl
asked, "How does Ronald Reagan use television? Brilliantly. He's been
criticized as the rich man's president, but the TV pictures say it isn't so. At
seventy-three, Mr. Reagan could have an age problem. But the TV pictures say it
isn't so. Americans want to feel proud of their country again, and of their
president. And the TV pictures say you can. The orchestration of television
coverage absorbs the White House. Their goal? To emphasize the president's
greatest asset, which, his aides say, is his personality. They provide pictures
of him looking like a leader. Confident, with his Marlboro man walk." Over
images of Reagan shaking hands with handicapped athletes in wheelchairs and
cutting the ribbon at a new facility for seniors, Stahl continued, "They
also aim to erase the negatives. Mr. Reagan tried to counter the memory of an
unpopular issue with a carefully chosen backdrop that actually contradicts the
president's policy. Look at the handicapped Olympics, or the opening ceremony
of an old-age home. No hint that he tried to cut the budgets for the disabled
and for federally subsidized housing for the elderly." On and on went the
piece, showing the gap between the feelgood images that played on the screen
and the reality of Reagan's actions. "President Reagan," Stahl
concluded, "is accused of running a campaign in which he highlights the
images and hides from the issues. But there's no evidence that the charges will
hurt him because when people see the president on television, he makes them
feel good, about America, about themselves, and about him." Stahl depended
on the good will of the Reagan people in covering the White House, but her
piece was strongly negative, so she braced herself for trouble. Yet a senior
White House official telephoned her that evening: "Great piece," he said.
"What?" asked a stunned Stahl. "Greatpiece," he repeated.
"Did you listen to what I said?" she asked. "Lesley, when you're
showing four and a half minutes of great pictures of Ronald Reagan, no one
listens to what you say. Don't you know that the pictures are overriding your
message because they conflict with your message? The public sees those pictures
and they block your message. They didn't even hear what you said. So, in our
minds, it was a four-and-a-half-minute free ad for the Ronald Reagan campaign
for reelection." Interpretation. Most of the men who worked on
communications for Reagan had a background in marketing. They knew the
importance of telling a story crisply, sharply, and with good visuals. Each
morning they went over what the headline of the day should be, and how they
could shape this into a short visual piece, getting the president into a video
opportunity. They paid detailed attention to the backdrop behind the president
in the Oval Office, to the way the camera framed him when he was with other
world leaders, and to having him filmed in motion, with his confident walk. The
visuals carried the message better than any words could do. As one Reagan
official said, "What are you going to believe, the facts or your
eyes?" Free yourself from the need to communicate in the normal direct
manner and you will present yourself with greater opportunities for the soft
sell. Make the words you say unobtrusive, vague, alluring. And pay much greater
attention to your style, the visuals, the story they tell. Convey a sense of
movement and progress by showing yourself in motion. Express confidence not
through facts and figures but through colors and positive imagery, appealing to
the infant in everyone. Let the media cover you unguided and you are at their
mercy. So turn the dynamic around-the press needs drama and visuals? Provide
them. It is fine to discuss issues or "truth" as long as you package
it entertainingly. Remember: images linger in the mind long after words are
forgotten. Do not preach to the public-that never works. Learn to express your
message through visuals that insinuate positive emotions and happy feelings. 4.
In 1919, the movie press agent Harry Reichenbach was asked to do advance
publicity for a picture called The Virgin ofStamboul. It was the usual romantic
potboiler in an exotic locale, and normally a publicist would mount a campaign
with alluring posters and advertisements. But Harry never operated the usual
way. He had begun his career as a carnival barker, and there the only way to
get the public into your tent was to stand out from the other barkers. So Harry
dug up eight scruffy Turks whom he found living in Manhattan, dressed them up
in costumes (flowing sea-green trousers, gold-crescented turbans) provided by
the movie studio, rehearsed them in every line and gesture, and checked them
into an expensive hotel. Word quickly spread to the newspapers (with a little
help from Harry) that a delegation of Turks had arrived in New York on a secret
diplomatic mission. Reporters converged on the hotel. Since his appearance in
New York was clearly no longer a secret, the head of the mission, "Sheikh
Ali Ben Mohammed," invited them up to his suite. The newspapermen were
impressed by the Turks' colorful outfits, salaams, and rituals. The sheikh then
explained why he had come to New York. A beautiful young woman named Sari,
known as the Virgin of Stamboul, had been betrothed to the sheikh's brother. An
American soldier passing through had fallen in love with herandhad managed to
steal her from her home and take her to America. Her mother had died from
grief. The sheikh had found out she was in New York, and had come to bring her
back. Mesmerized by the sheikh's colorful language and by the romantic tale he
told, the reporters filled the papers with stories of the Virgin of Stamboul
for the next several days. The sheikh was filmed in Central Park and feted by
the cream of New York society. Linally "Sari" was found, and the
press reported the reunion between the sheikh and the hysterical girl (an
actress with an exotic look). Soon after. The Virgin of Stamboul opened in New
York. Its story was much like the "real" events reported in the
papers. Was this a coincidence? A quickly made film version of the true story?
No Appendix B: Soft Seduction: How to Sell Anything to the Masses one seemed to
know, but the public was too curious to care, and The Virgin ofStamboulbroke
box office records.A year later Harry was asked to publicize a film called The
Forbidden Woman. It was one of the worst movies he had ever seen. Theater owners
had no interest in showing it. Harry went to work. For eighteen days straight
he ran an ad in all of the major New York newspapers: WATCH THE SKY ON THE
NIGHT OF FEBRUARY 21ST! IF H IS GREEN-GO THE CAPITOL IF IT ISRED-GO THE RIVOLI
IF IT IS PINK-GO TO THE STRAND IF IT IS BLUE- GO TO THE RIALTO FOR ON FEBRUARY
21ST THE SKY WILL TELL YOU WHERE THE BEST SHOW IN TOWN CAN BE SEEN! (The
Capitol, the Rivoli, the Strand, and the Rialto were the four big first-run
movie houses on Broadway.) Almost everyone saw the ad and wondered what this
fabulous show was. The owner of the Capitol asked Harry if he knew anything
about it, and Harry let him in on the secret: it was all a publicity stunt for
an unbooked picture. The owner asked to see a screening of The Forbidden Woman;
through most of the film, Harry yakked about the publicity campaign,
distracting the man from the dullness onscreen. The theater owner decided to
show the film for a week, and so, on the evening of February 21, as a heavy
snowstorm blanketed the city and all eyes turned to the sky, giant rays of
light poured out from the tallest buildings-a brilliant show of green. An
enormous crowd flocked to the Capitol theater. Those who did not get in kept
coming back. Somehow, with a packed house and an excited crowd, the film did
not seem quite so bad. The following year Harry was asked to publicize a
gangster picture called Outside the Law. On high-ways across the country he set
up billboards that read, in giant letters, if you dance on Sunday, you are outside
the LAW. On other billboards the word "dance" was replaced by
"play golf' or "play pool" and so on. On a top corner of the
billboards was a shield bearing the initials "PD." The public assumed
this meant "police department" (actually, it stood for Priscilla
Dean, the star of the movie) and that the police, backed by religious
organizations, were prepared to enforce decades-old blue laws prohibiting
"sinful" activities on a Sunday. Suddenly a controversy was sparked.
Theater owners, golfing associations, and dance organizations led a
countercampaign against the blue laws; they put up their own billboards,
exclaiming that if you did those things on Sunday, you were not "OUTSIDE
THE LAW" and issuing a call for Americans to have some fun in their lives.
For weeks the words "Outside the Law" were everywhere seen and
everywhere on people's lips. In the midst of this the film opened-on a
Sunday-in four New York theaters simultaneously, something that had never
happened before. And it ran for months throughout the country, also on Sundays.
It was one of the big hits of the year. Interpretation. Harry Reichenbach,
perhaps the greatest press agent in movie history, never forgot the lessons he
had learned as a barker. The carnival is full of bright lights, color, noise,
and the ebb and flow of the crowd. Such environments have profound effects on
people. A clearheaded person could probably tell that the magic shows are fake,
the fierce animals trained, the dangerous stunts relatively safe. But people
want to be entertained; it is one of their greatest needs. Surrounded by color
and excitement, they suspend their disbelief for a while and imagine that the
magic and danger are real. They are fascinated by what seems to be both fake
and real at the same time. Harry's publicity stunts merely re-created the
carnival on a larger scale. He pulled people in with the lure of colorful
costumes, a great story, irresistible spectacle. He held their attention with
mystery, controversy, whatever it took. Catching a kind of fever, as they would
at the carnival, they flocked without thinking to the films he publicized. The
lines between fiction and reality, news and entertainment are even more blurred
today than in Harry Reichenbach's time. What opportunities that presents for
soft seduction! The media is desperate for events with entertainment value,
inherent drama. Feed that need. The public has a weakness for what seems both
realistic and slightly fantastical-for real events with a cinematic edge. Play
to that weakness. Stage events the way Bemays did, events the media can pick up
as news. But here you are not starting a social trend, you areaftersomething
more short term: to win people's attention, to create a momentary stir, to lure
them into your tent. Make your events and publicity stunts plausible and
somewhat realistic, but make their colors a little brighter than usual, the
characters larger than life, the drama higher. Provide an edge of sex and
danger. You are creating a confluence of real life and fiction-the essence of
any seduction. It is not enough, however, to win people's attention: you need
to hold it long enough to hook them. This can always be done by sparking
controversy, the way Harry liked to stir up debates about morals. While the
media argues about the effect you are having on people's values, it is
broadcasting your name everywhere and inadvertently bestowing upon you the edge
that will make you so attractive to the public. Selected Bibliography
Baudrillard, Jean. Seduction. Trans. Brian Singer. New York: St. Martin's
Press, 1990. Bourdon. David. Warhol. New York: Harry N. Abrams, Inc., 1989.
Capellanus, Andreas. Andreas Capellanus on Love. Trans. P. G. Walsh. London:
Gerald Duckworth & Co. Ltd., 1982. Casanova, Jacques. The Memoirs of
Jacques Casanova, in eiglt volumes. Trans. Arthur Machen. Edinburgh: Limited
Editions Club, 1940. Chalon, Jean. Portrait of a Seductress: The World of
Natalie Barney. Trans. Carol Barko. New York: Crown Publishers, Inc., 1979.
Cole, Hubert. FirstGentlemanofthe Bedchamber: The Life ofLouis-FrancoisArmand,
Marechal Due de Richelieu. New York: Viking, 1965. de Troyes, Chretien.
Arthurian Romances. Trans. William W Kibler. London: Penguin Books, 1991.
Feher, Michel. ed.The Libertine Reader: EroticismandEnlightenmentin
Eighteenth-Century France. New York: ZoneBooks, 1997. Flynn, Errol. My Wicked,
Wicked Ways. New York: G. P. Putnam's Sons, 1959. Freud, Sigmund. Psychological
Writings and Letters. Ed. SanderL. Gilman. New York: The Continuum Publishing
Company, 1995. -. Sexuality and the Psychology of Love. Ed. Philip Rieff. New
York: Touchstone, 1963. Fulop-Miller, Rene. Rasputin: The Holy Devil. New York:
Viking, 1962. George, Don. Sweet Man: The Real Duke Ellington. New York: G. P.
Putnam's Sons, 1981. Gleichen-Russwurm. Alexandervon. The World's Lure: Fair
Women, TheirLoves, Their Power, Their Fates. Trans. Hannah Waller. New York:
Alfred A. Knopf, 1927. Hahn, Emily. Lorenzo: D. H. Lawrence and the Women Who
Loved Him. Philadelphia: J. B. Lippincott Company, 1975. Hellmann, John. The
Kennedy Obsession: The American Myth of JFK. New York: Columbia University
Press, 1997. Kaus, Gina. Catherine: The Portrait of
anEmpress.Trans.JuneHead.New York: Viking, 1935. Kierkegaard, S0ren. The
Seducer's Diary, in Either/Or, Part 1. Trans. Howard V. Hong & Edna H.
Hong. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1987. Lao, Meri. Sirens:
Symbols of Seduction. Trans. John Oliphant of Rossie. Rochester, VT: Park
Street Press, 1998. Lindholm, Charles. Charisma. Cambridge, MA: Basil
Blackwell, Ltd., 1990. Ludwig, Emil. Napoleon. Trans. Eden & Cedar Paul.
Garden City, NY: Garden City Publishing Co., 1926. , Oscar, ed. The Theatre
ofDonJuan: A Collection of Plays and Views, 1630-1963. Lincoln, NE: University
of Nebraska Press, 1963. Maurois, Andre. Byron. Trans. Hamish Miles. New York:
D. Appleton & Company, 1930. -. Disraeli: A Picture of the Victorian Age.
Trans. Hamish Miles. New York: D. Appleton & Company, 1928. Monroe,
Marilyn. My Story. New York: Stein and Day, 1974. Morin, Edgar. The Stars. Trans.
Richard Howard. New York: Evergreen Profile Book, 1960. Ortiz, Alicia Dujovne.
Eva Perdu. Trans. Shawn Fields. New York: St. Martin's Press, 1996. Ovid. The
Erotic Poems. Trans. Peter Green. London: Penguin Books, 1982. -.
Metamorphoses. Trans. Mary M. Innes. Baltimore, MD: Penguin Books, 1955.
Peters. H. F. My Sister, My Spouse: A Biography ofLouAndreas-Salome. New York:
W. W. Norton, 1962. Plato. The Symposium. Trans. Walter Hamilton. London:
Penguin Books, 1951. Reik, Theodor. Of Love and Lust: On the Psychoanalysis
ofRomantic and Sexual Emotions. New York: Farrar, Strauss and Cudahy, 1957.
Rose, PhyllisVazz Cleopatra: Josephine Baker and Her Time. New York: Vintage
Books, 1991. Sackville-West, Vita. Saint Joan of Arc. London: Michael Joseph
Ltd., 1936. Shikibu, Murasaki. The Tale ofGenji. Trans. Edward G.
Seidensticker. New York: Allred A. Knopf, 1979. Shu-Chiung. Yang Kuei-Fei: The
Most Famous Beauty of China. Shanghai, China: Commercial Press, Ltd., 1923.
Smith, Sally Bedell. Reflected Glory: The Life of Pamela Churchill Harriman.
New York: Touchstone, 1996. Stendhal. Love. Trans. Gilbert and Suzanne Sale.
London: Penguin Books, 1957. Terrill, Ross. Madame Mao: The White-Boned Demon.
New York: Touchstone, 1984. Trouncer, Margaret. Madame Recamier. London:
Macdonald & Co., 1949. Wadler, Joyce. Liaison. New York: Bantam Books,
1993. Weber, Max. Essays in Sociology. Ed. Hans Gerth & C. Wright Mills.
New York: Oxford University Press, 1946. Wertheimer, Oskar von. Cleopatra: A
Royal Voluptuary. Trans. Huntley Patterson. Philadelphia: J. B. Lippincott
Company, 1931. Index Abrantes, Duchess d', 14 absences, see calculated absences
Adams, Cindy, 221-23 Adams, John Quincy, 446-48 advertisements, xx, 444
Aesthetic Rakes, 423 Aga Khan III, 313 aggressive attention, 257 Aging Babies,
156-57 Agnelli, Gianni, 273 Alberoni, Francesco, 205 Albert, Prince of Monaco,
396, 397 Alcibiades, 46-47, 48, 74-76, 191-92, 243-44 Alexander I, Czar of
Russia, 216-17 AlyKhan, Prince, 313-15, 317 American Tobacco Company, 448-50
Amoves, The (Ovid), 253-54, 331, 351-52 Andreas Capellanus, 134-35, 324, 422-23
Andreas-Salome, Lou, 45-47, 50, 52, 76, 154, 197-99, 227, 357, 390, 412 anger,
8, 9, 69, 76, 374 Anger, Kenneth, 50 Anne of Austria, 355 Anti-Seducers, xxiv,
3-4, 49, 65, 131-45, 155 aggressive attention of, 257 arguing by, 260 brutes,
134, 137-38 bumblers, 135, 138-40 complaining by, 135, 293, 378, 418, 421 crab
as symbol of, 144 defensiveness in, 57 as deliberate disenchantment, 415,
418-20 disengagement from, 145 doormats, 134 examples of, 136-44 excessive
pride in, 142 greed in, 142-43 impatience in, 134, 137-38 inattentiveness of,
136-37, 145 insecurity of, 131, 133, 138, 142 judgmentalism in, 133, 134
moralizers, 134, 143-44 neediness in, 59, 74, 75, 134, 293 perfectionistic
dissatisfaction in, 140-41 reactors, 135 self-absorption in, 75, 131, 133, 137,
138, 140 self-awareness lacked by, 131 self-consciousness of, 135, 138-40
suffocators, 134 tightwads, 134-35 types of, 133-36 ulterior motives in, 142-43
ungenerosity of, 133, 134-35 uses of, 145 vulgarians, 135-36 windbags, 135, 145
Antony and Cleopatra (Shakespeare), 267-68, 418 anxiety and discontent,
inducement of, 203-10, 236, 255, 376-77, 378, 418 Cupid's arrow as symbol of,
210 deceptive appearances and, 207 exotic stranger as, 208-9 lost ideals in,
203, 209-10 missing qualities in, 207, 208-9 personal criticism in, 205-7, 208,
209, 210, 423, 424 by politicians, 209-10 reversal of, 210 strategic withdrawal
in, 388-89, 390, 391 Aphrodite (Venus), 8, 9-11, 14, 43, 122-23, 206-7, 256-57,
259, 269, 283, 403 Apollo, 55-58 Ardent Rakes, 19-21 arguing, 257, 260, 445
Aristophanes, 47, 207 armed prophets, 118 Arthur, King, 329 Art of Love, The
(Ovid), xx, xxii, xxiv, 81-82, 135-36, 179, 221, 255, 279-80, 323, 371-72, 397,
408-9, 418-19, 423-44 As You Like It (Shakespeare), 50 Index Athene, 9-11
attention, aggressive, 257 attention, focused, 33, 273, 417 of Charmers, 79,
81-82, 86, 87 in mirroring, 226 physical lures and, 401-2 Auguste, Prince of
Prussia, 187-88 authentic animals, charismatic, 104-5 Bacall, Lauren, 14 Baker,
Josephine, 50, 61-63, 66 calculated surprise by, 248 French mirrored by, 225
banal conversation, 183 Bank, The, 58 Barbey dAurevilly, Jules-Amedee, 49
Barney, Natalie, xxiv, xxv, 154, 317, 323 spiritual lures of, 361-63, 364, 365-66,
404 Barrymore, John, 109 Bataille, Georges, 374-75 Bathsheba, xix, 237 ,
Charles Pierre, 14, 46, 170, 314-15, 354, 401-2 strategic withdrawal by, 385-88
Baudrillard, Jean, xxiii, 9, 126-27, 288,385 , 156 Belleroche, Maud de, 243-44
Bjerre, Poul, 47 Angel, The (Mann), 340-43 Boccaccio, Giovanni, 214-17, 233-37,
362-67 bold moves, 405-13 bracing effect of, 410 , 412 humility vs., 409-10
indirect approach preceding, 407-9 infecting with emotions in, 412 opportune
moment for, 410-1 1 as pleasant surprise, 411 reversal of, 413 signs of
readiness for, 408, 409, 411,412 summer storm as symbol of, 413 theatricality
of, 411-12 vanity and, 408-9 , Lucien, 187 , Napoleon, see Napoleon , Emperor
of France Bonaparte, Pauline, 14, 200, 297-99, 304-5, 326-27 Book of Laughter
and Forgetting, The (Kundera), 66 Bourdon, David, 33-34 , Bernard, 173-74,
-300, 304 Brantome, Seigneur de, 139-41, 268-69, 290-92, 409-10 breakups, 369,
378 see also disenchantment Brent, Harrison, 297-99 Brummel, George
"Beau," 48-49, 52, 192, 434 , anti-seductive, 134, 137-38 Buckingham,
George Villiers, Duke , 66, 235, 346-48, 355 bumblers, anti-seductive, 135,
138-40 Bunuel, Luis, 373 Butler, Samuel, 81 Byron, George Gordon, Lord, 26, 70,
153, 304 disarming weaknesses of, 290, 291 "honest" confessions of,
284 taboos transgressed by, 351-54, ,357 Caesar, Julius, xix, 7-8, 12, 13, 208,
,317 calculated absences, 288, 390, 392, ,418 in pain mixed with pleasure, 372,
calculated effects, 188, 190, 289 -46 in re-seduction, 420-21 reversal of, 249
, Emperor of Rome, 136 Camus, Albert, 83 , Jules de, 326-27 Capote, Truman, 71
, Angela, 281 Carter, Jimmy, 202 Casanova, Giovanni Giacomo, xx, xxii, xxiv,
31-33, 36, 128, 373 142-43 mirroring by, 224 mixed signals and, 194 environment
and time created by, 435, 438-39 spiritual lures used by, 367 temptation of,
236-37 , Baldassare, 133-34, 197-99,272 Castro, Fidel, 102 Catherine de
Medicis, Queen of France, 15 Catherine II "the Great," Empress of
Russia, 90-92, 93 provided by, 201 Potemkin and, 274, 300-303 Saltykov and,
37-38, 225-26 Chalon, Jean, 361-62 , Jessie, 205-6, 208 , Charlie, 58-59
charisma, xx, xxi, 95, 97-98, 329 , 3, 95-118, 317 adventurousness of, 101-2 as
armed prophets, 118 to, 116-18 dangers to, 116-18 , 112-14 drama saints, 110-12
fatigue and, 117-18 of, 101 gurus, 109-10 lamp as symbol of, 11 6 magnetism of,
98, 102 miraculous prophets, 102-4 mysteriousness of, 95, 99 Olympian actors,
114-16 piercing gaze of, 95, 100-101, 102, 104 prophetic gifts in, 99, 104
purposefulness of, 98-99 saintliness of, 99 saviors, 107-9 seductive language
of, 99-100, 108, 111, 114, 115-16 self-awareness of, 100 successors of, 118 on
television, 114, 115-16 theatricality of, 100 types of, 102-16 uninhibitedness
of, 100, 107 vulnerability of, 101 Charles I, King of England, 355 II, King of
England, 201, 420-21 Charmers, 3, 79-93, 153, 210, 376 antagonism harmonized
by, 82 art of, 81-83 dangers to, 93 deceptive appearances and, 85 of term, 81
ease and comfort created by, 79, 82, 86-87 examples of, 83-92 86, 87 indulgent attitude
of, 79, 85, 418 mirror as symbol of, 92 by, 82 provided by, 82, 85 politicians
as, 81, 82, 83-85, 87, -92, 93 by, 83 sexuality and, 81, 87 subtlety of, 81
timing of, 90-91, 92, 93 attitude of, 81 as useful to others, 83, 87
Chateaubriand, Francois Rene, Vi- comte de, 188, 226, 284, 337 ego ideal
regression of, 343-46 Chekhov, Michael, 10 Chevalier, Maurice, 395-96, 397
Chiang Kai-shek, 88-90 Childe Harold (Byron), 351,352 China, xix, 15, 76,
88-90, 172-73, 174, 224, 267-69, 291, 297-300, 311-13 chivalry, 36-37, 38,
329-30 Choisy, Abbe de, 47-48 Chretien de Troyes, 329-30, 386-87 Christian,
Linda, 398-99, 401 Churchill, Pamela, see Harriman, Pamela Churchill , Winston,
86, 115, 329 Clarissa (Richardson), 225, 315-16Claudin, Gustave, 60 ClaudiusI,
Emperor of Rome, 136-37 Cleopatra, xix, xx, xxi, xxiv, 7-9, 13, 16, 184, 304,
378, 392, 412 -seduction as defense against, clothing of, 7, 8, 274
descriptions of, 8 insecurity fostered by, 208 isolation created by, 317 mixed
signals sent by, 192 mood changes of, 7-8, 9 poeticizing of, 283 sensual
appeals of, 159 theatricality of, 7, 8, 9 chosen by, 12, 172 voice of, 1,9, 14
Clift, Montgomery, 51, 125, 437 clinging behavior, 415, 417, 419-20 Clinton,
Bill, 26, 27, 93 clothing, xx, 34, 434, 436 attention to details of, 265, 268,
269, 270, 272, 273, 274 of Dandies, 43, 44, 48-49, 50, 51 of Sirens, 7, 8, 13,
14-15, 274 Cohn, Norman, 103 Cold Coquette, The (Byron), 70 Colette, 48
complaining, 135, 293, 378, 418, 421 confessions, "honest," 284, 285,
287-88, 289 con men, 66 Conquerors, 153-54 Conrad, Earl, 398-99 Constant,
Benjamin, 188, 344 contrasts, 201-2, 270-71, 274, 427, 428, 447 Cooper, Gary,
125 Coquettes, 3, 67-68, 156, 172, 237, 291,412 Cold, 71-73, 77, 78 confusion
engendered by, 75 dangers to, 78 excitement engendered by, 75 hatred engendered
by, 78 Hot and Cold, 67, 69-71, 76, 78, 192-93 jealousy incited by, 76-77 keys
to, 74-77 narcissism of, 67, 73, 74, 75, 76, 77 politicians as, 77 selective
withdrawal by, 67, 70-71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 390 self-sufficiency of, 67,
71, 73, 74-75, 76, 77 shadow as symbol of, 77 spacecreated by, 73 timing of, 78
Coriolanus (Shakespeare), 107 courtesans, 11-12, 33, 38, 60-61, 75, 86, 192,
194, 291, 299-300, 361-64, 396, 412, 436 courtly love, 36-37, 325-26, 333
Crebillon, 33 Crebillon fils, 138-40, 401 criticism, personal, 205-7, 208, 209,
210, 423, 424 cmelty, 192, 349, 353, 356-57, 377, 379, 385, 390, 426 of
Dandies, 43, 44, 45, 46, 47 of Rakes, 26 in transgressing taboos, 349, 352,
353, 356-57 Crushed Stars, 152-53 Cures for Love (Ovid), 9,172 Dandies, 3,
41-52, 75-76, 83, 153, 192, 434 aesthetic qualities in, 48-50, 51 ambiguity of,
41, 44, 45, 47, 51 bisexual appeal of, 50-51 confusion engendered by, 47
cruelty in, 43, 44, 45, 46, 47 dangerousness of, 43, 44 dangers to, 52
excitement engendered by, 47 Feminine, 43-45 impudence of, 49, 51, 52 keys to,
48-51 Masculine, 45-48 mental transvestitism of, 50 nonconformity of, 46, 47,
48-49, 51 orchid as symbol of, 51 physical image of, 41, 43, 44, 45, 48-49,
50-51 politicians as, 51 social seduction by, 48-50 visual style of, 48-49
Dandy, The (Baudelaire), 46 Dangerous Liaisons (Laclos), xxiv, 25, 127, 169-71,
287-89, 407-9, 418-20 dangerousness, 354 of Dandies, 43, 44 of Rakes, 17, 24,
25, 26, 27 of Sirens, 5, 11, 12-13 D'Annunzio, Gabriele, 21-24, 192, 291 death
risked by, 327-29 flattery by, 218, 259 march on Fiume led by, 23, 273, 328
public spectacles given by, 275 Darvas, Lili, 123 d'Aunet, Leonie, 339 David,
King, xix, 237 Davis, Ossie, 113 Dean, James, 123, 125, 127, 128 death, risking
of, 327-29 Decameron, The (Boccaccio), 214-17, 233-37, 362-67 defensiveness,
57, 83, 207, 21 1,215, 219, 224, 246, 247, 260, 418, 434 de Gaulle, Charles,
99, 100, 101-2, 109, 114-16, 117,329 seductive oratory of, 114, 115, 253-54
"Delight in Disorder" (Herrick), 399 deliverers, charismatic, 112-14
demonic performers, charismatic, 106-7 Demonic Rakes, 21-24 Denon, Vivant,
213-15 destiny, sense of, 177, 359, 365 details, attention to, 38, 265-76, 425
banquet as symbol of, 276 of clothing, 265, 268, 269, 270, 272, 273, 274 gifts
in, 265, 268, 269, 274-75, 279 mesmerizing effect of, 265, 267-69 reversal of,
276 sensuous effect of, 265, 269-72 slower pace in, 272, 273-74 of spectacles,
265, 267-69, 275 Devil Is a Woman, The, 373 Dewa, 37 Diderot, Denis, xxiv-xxv
Dietrich, Marlene, 50, 121-23, 127, 128, 129, 130, 192, 342, 373, 434 DiMaggio,
Joe, 11, 13 Dio Cassius, 7 Dionysus, 8 Diotima, 206-7, 208 Disappointed
Dreamers, 150-51 disenchantment, 415-29 clean quick breaks in, 415, 418, 425-26
clinging behavior and, 415, 417, 419-20 deliberate, 415, 418-20 disillusionment
in, 40embers as symbol of, 428 familiarity in, 415, 418, 421 inertia in, 417-18
pleasant separations in, 421-23 seea/sore-seduction Disraeli, Benjamin, 49, 57,
81, 82-85, 93, 143-44, 210, 236 attention to details by, 274-75 humor in
persuasion by, 260 mirroring by, 225 poeticizing by, 284 victim played by, 292
dissatisfaction, perfectionistic, 140-41 Don Juan, legend of, xx, 19-20, 23,
24-25, 155, 170, 207-8, 209, 260, 400 Don Juan (Byron), 290 doormats,
anti-seductive, 134 doubts, 215, 282-83, 321, 323, 324, 383, 389, 390, 393,
409, 410, 429 Drama Queens, 155 drama saints, charismatic, 1 10-12 Dream of The
Red Chamber, The (Tsao Hsueh Chin), 224, 270-72 Drouet, Juliette, 339-40 Dryden,
John, 233 Dulcey Sabrosa (Picon), 231-34 dullness, deliberate, 183 Dumas,
Alexander, 385 Duncan, Isadora, 22, 259 Duse, Eleanor, 22, 259 Eastern Love,
137, 171 Easy Street, 58 Eddington, Nora, 399-400 Edward VII, King of England,
396 ego ideal regression, 337-38, 343-46 Einstein, Albert, 99 Eisenhower,
Dwight D" 124, 174, 317 Eisenstein, Sergei, 59 Either/Or (Kierkegaard),
24, 256 Elizabeth, Empress of Russia, 90, 91 Elizabeth I, Queen of England, 75,
84, 209, 346 Ellington, Duke, xxiv, 182-83, 291, 419-20, 421-23 empathy, 81,
157 environment, seductive, 431-39 Casanova's creation of, 435, 438-39 crowded
conditions in, 434, 437 Japan's ukiyo ("floating world") as, 435-37'
mystical effects in, 434-35 theatricality of, 431, 434-35, 436, 439 visual stimuli
in, 434 Warhol's Factory as, 437-38 envy, 16, 28 Epton, Nina, 326, 354, 355
Eros. 206-7, 208 erotic fatigue, 117-18 Escher, M. C" 128 Essex, Robert
Devereux, Earl of, 209 Euripides, xx Europa, 180-81 Exodus, Book of, 98 Exotic
Fetishists, 154-55 "Exotic Perfume" (Baudelaire), 401-2 Eyes of
Youth, 43 Fallaci, Oriana, 374-76 falling in love, xix, xxi, xxii, 9, 36, 39,
44, 45, 46, 50, 76, 97, 134, 149, 164, 205, 246, 377 familiarity, 429 in
disenchantment, 415, 418, 421 poeticizing oneself vs., 277, 281, 282, 284 fear,
412, 418, 424 in pain mixed with pleasure, 369, 377-78, 379 Feminine Dandies,
43-45 Ferenczi, Sandor, 126 festivals, 433, 434, 435 Fetishistic Stars, 121-23
Fiume, march on, 23, 273, 328 flattery, 22, 85, 218, 233, 259, 289, 376, 403
Flaubert, Gustave, 364-65, 385 Floating Genders, 160 "floating world"
(ukiyo), 435-37 Flowers of Evil, The (Baudelaire), 314-15, 386, 401-2 Flynn,
Errol, xxiv, 26, 130, 192, 201, 291,355 physical lures of, 397-402, 403, 404
Tantrism practiced by, 410 FourHorsemenoftheApocalypse, The, 43 Fraser, Flora,
300-301 French Revolution, 70, 116-17, 174, 187, 328 Freud, Sigmund, 70-71,
173, 182, 188, 449 Andreas-Salome and, 76, 198, 199 on bisexuality, 50
onchildhood as golden age, 55 disciples of, 76-77, 198, 199, 434 on narcissism,
73, 74 on sexual taboos, 352-53 on spoiled children, 61 on suggestion, 215 on
transference, 335-36 on the uncanny, 126, 301-2, 304 Friedrich, Konrad, 297-99
Frohlich, Rosa (fict.), 340-43 Fu Chai, King, xix, 15, 311-13 Fujiwara no
Korechika, 48, 65, 271 Fiilop-Miller, Rene, 104-5 Gallese, Duke and Duchess of,
22 Game of Hearts, The: Harriette Wilson's Memoirs (Wilson), 48-49 Gandhi,
Mohandas K" 193, 358 isolation created by, 317 Garbo, Greta, 127 Garden of
Eden, 24, 237 Gautier, Theophile, 49, 385 Genesis, Book of, 232-33 Genji,
Prince (fict.), 63-65, 172, 269-71 George, Don, 419-20 Gerard, Franjois-Pascal,
187, 188 Gilbert and Sullivan, 189 Gilda, 314 Gillot, Henrik, 45 Gilot, I
rancoise, 25 Girard, Rene, 199, 200 Gladstone, William, 85, 93, 143-44 Gleichen-Russwurm,
Alexander von, xxi Goethe, Johann Wolfgang, 300-301, 354 golden age, childhood
as, 53, 55, 59 Gottfried von Strassburg, 12, 190-92, 354-55 Grammont, Count de,
137-38, 183, 324-25 Grant, Gary, 125, 128, 129 Graves, Robert, 9-11, 55-58,
231. 287-88 Greco, Juliette, 313 greed, 199 anti-seductive, 142-43 Greek Myths.
The (Graves), 9-11, 55-58, 231, 287-88 Greenfield, Liah, 102 guilt, sense of,
176, 369, 378, 379, 422-23, 426 in transgression of taboos, 349, 355,357
Guinevere, Queen, 329-30, 386-87 gurus, charismatic, 109-10 Gwyn, Nell, 201,
420-21 Hamilton, Lady Emma, 300-301, 304 Hamilton, Sir William, 300-301, 304
hard sell, 443 Harriman, Averell, 85-87, 273, 318 Harriman, Pamela Churchill,
85-87, 273, 274, 318 Hauptmann, Gerhart, 46 Hawthorne, Nathaniel, 74 Hayworth,
Rita, 313-15 heat, projected, 393, 395-97 heated glances, 396, 397, 402, 403
Helen of Troy, xix, xx, 11, 13 Hellmann, John, 124, 209 Hera, 9-11, 256-58,
287-88 Hermaphroditus, 43-45 Hermes (Mercury), 9-10, 43, 55-58 Herrick, Robert,
399 Hibbert, Eloise Talcott, 172-73, 311-12 Hindu Art of Love, The
(Windsor, ed.), 171-72, 411 Homer, 7-8, 11, 12-13, 256-58 "honest"
confessions, 284, 285, 287-88, 289 honest courtesans, 38 Hot and Cold
Coquettes, 67, 69-71, 76, 78 Hsi Shi, xix, 15, 311-13 Hugo, Victor, 338-40
Huxley, Aldous, 109 hypnosis, 261-62, 401, 402 Ibarruri, Dolores Gomez (La
Pasion- aria), 99-100 Ibn Hazm, 126, 183-84, 409 Ideal Lovers, 3, 29-40 Beauty,
33-35 in courtly love, 36-37 dangers to, 40 effort required of, 33 keys to, 36-39
Madonna/whore as, 38 missing qualities provided by, 32-33, 34-35, 36, 39 noble
qualities evoked by, 35-36, 39 patient attentiveness of, 38 politicians as,
38-39, 40 portrait painter as symbol of, 39 reputation of, 33, 37-38 Romantic,
31-33 self-sacrifice of, 36-38 subtle indications observed by, 33, 36 ideals,
lost, 39, 203, 208-10, 226, 317 Idol Worshipers, 158 Idylle Saphique (Pougy),
362 Ihara Saikaku, 268, 421-22 Iliad, The (Homer), 256-58 illusions, creation
of, 82, 295-307, 364 appearance of normality in, 304 changing the past in, 306
dreams realized through, 303-4 of gender, 297-300, 304 reversal of, 307 role
playing in, 305 Shangri-La as symbol of, 307 uncanny effects in, 304 wish
fulfillment in, 300-303 impatience, anti-seductive, 134, 137-38 improvisation,
164, 248, 411 in proving oneself, 324-25 imps, 56-57, 59-61, 66
inattentiveness, 136-37, 145 indifference, 409 indirect approach, 177-84, 408-9
bland appearance in, 183 bold moves after, 407-9 deliberate dullness in, 183
disguising one's feelings in, 183 friendship in, 177, 179-81, 182 illusion of
control in, 181-82 neutral distance in, 182-83 reversal of, 184 sexual tension
and, 182 spider's web as symbol of, 184 third parties in, 177, 183 see also
soft sell infantile regression, 336-37, 338-40 innocents, 54, 58-59, 66
"In Praise of Makeup" (Baudelaire), 14 insecurities, 48, 71, 74, 76,
77, 87, 154, 155, 156, 163, 172, 173, 182, 193, 207, 210, 289, 291, 359, 369,
377, 412, 419 of Anti-Seducers, 131, 133, 138, 142 of countries, 225 flattery
aimed at, 259 insinuation, art of, 127, 211-18, 389, 390 dropping hints in,
211, 216 gesturesand looks in, 211, 217-18 imagination and, 216 passing
comments in, 211, 215, 216 pleasure provided by, 218 in politics, 216-17
retraction with apology in, 211, 215,217 reversal of, 218 seed as symbol of,
218 slight physical contact in, 215 slips of the tongue in, 217 vagueness in,
216 "Invitation to the Voyage" (Baudelaire), 314-15 irrationality,
55, 378 isolation, creation of, 309-18 deceptive appearances and, 315 exotic
effect in, 311-13, 317 from family and friends, 316, 317, 318 hint of danger
in, 317 on islands, 317 "only you" effect in, 313-15 from past
attachments, 316-17 Pied Piper as symbol of, 318 by politicians, 317 by
religious sects, 317 reversal of, 318 Jackson, Andrew, 446-48 Jagger, Mick, 50
James I, King of England, 66, 235, 355 reverse parental regression and, 346-48
Japan, 25, 37, 48, 50 child-rearing practices in, 335-36 ukiyo ("floating
world") of, 435-37 see also Tale of Genji, The (Murasaki) jealousy, 70,
76-77, 248, 390, 421, 423, 424, 425-26 in pain mixed with pleasure, 372, 373,
374, 377 triangles and, 197-98 Jeffers, Robinson, 109 Joan of Arc, 102-4
Johnson, Lyndon B., 289 Joseph II, Holy Roman Emperor, 301-2 Josephine, Empress
of France, xxiv, 13, 69-71, 74, 154, 217, 412 languorousness of, 12, 14, 69
selective disclosure by, 15, 237 selective withdrawal by, 70, 78, 390 tears as
tactic of, 69, 70, 291-92 Journal of Our Life in the Highlands (Queen
Victoria), 84 judgmentalism, 152, 404 in Anti-Seducers, 133, 134 Julius
Caesar(Shakespeare), 258-60 Jullian, Philippe, 22 Jung, Carl, 76 Jungian
archetypes, 36-37 Jurgens, Ernest, 395-96 Kaus, Gina, 303 Keaton, Buster, 58
Kennedy, John F., xxi, xxiv, 40, 51, 117, 123-26, 127, 128, 130, 224,329
adventurousness of, 101, 102 disarming weaknesses of, 290-91 insinuation used
by, 217 isolation as technique of, 317 lost ideals and, 39, 208-10, 317 missing
qualities offered by, 174 mixed signals sent by, 193 poeticizing of, 283 Key,
Wilson Bryan, 289 Kierkegaard, Spren, xxiv, 24, 31, 169-70, 171, 172, 179-80,
181, 182, 193, 201, 224, 246, 254, 255-57, 279, 289-90, 291, 357, 373, 387-88,
389 King, Martin Luther, Jr., 113 Kissinger, Henry A., 93, 183, 374-75, 378
knights, 36-37, 329-30, 331-32 Kolowrat, Count Sascha, 122 Kou Chien, King, 15,
311-13 Kriegel, Maurice, 253 Krishnamurti,Jiddu, 75-76, 109-10, 358 Kuang Hsu,
Emperor, 267-69 Kundera, Milan, 66 La Bruyere, Jean de, 49 Laclos, Pierre
Choderlos de, xix-xx, xxiv, 25, 169-71,287-89, 407-9, 418-20 Ladd, Alan, 123
Lake, Veronica, 128 Lamb, Lady Caroline, 351-52, 353, 354 Lamotte-Valois,
Comtesse de, 305-6 Lancelot, Sir, 329-30, 386-87 Lang, Lritz, 122 language,
seductive, xx, 153, 251-63, 273 affirmation in, 261, 262 ambiguity and
vagueness in, 254, 258, 262, 263, 448 arguing vs., 260 boldness in, 262 changes
of perspective in, 261 of Charismatics, 99-100, 108, 111, 114,115-16 clouds as
symbol of, 262 diabolic vs. symbolic, 262 emotion vs. reason in, 260-61
flattery in, 22, 85, 218, 233, 259, 376, 403 flowery language vs., 263 normal
language vs., 258-59 oratory, xx, 22-23, 24, 114, 115, 235-36, 253-54, 258-60,
261, 275 producing an effect with, 254, 259 promises in, 259, 260 of Rakes, 17,
19, 20, 22-24, 25 repetition in, 261-62 reversal of, 263 self-absorption vs., 258
silence vs., 263 in soft sell, 445 strong emotions roused by, 261 seealso
writing Lauzun, Antonin Peguilin, Duke de, xx, 75, 179-81, 201, 282 Lawner,
Lynne, 13, 299-300 Lawrence, D. H., 205-7, 208, 209, 210, 400, 423-25
Leadbeater, Charles, 109 Le Gallienne, Richard, 191 Lemaitre, Jules, 49 Lenin,
V. I., 98, 99, 101, 107-9, 183, 201-2 Leonardo da Vinci, 188 Lesbos, island of,
317, 362-63 Lewis, Arthur H., 395-96, 398 Lincoln, Abraham, 99 Lonely Leaders,
159 lost ideals, 39, 203, 208-10, 226, 317 Louis XIV, King of Prance, 19, 35,
47, 49, 179-81, 282 Louis XV, King of Prance, 16, 33-35, 36, 127, 216, 247,
249, 274, 435 Louis XVIII, King of Prance, 426-27 Louys, Pierre, 371-74 Love
Happy, 10 lovers' quarrels, 76 Low, Ivy, 206, 208 Lucian, 420-21, 422 Lursay,
Madame de (fict.), 138-40 Machiavelli, Niccolo, 118 Madame Bovary
(Plaubert),364-65 Madonna/whore, 38 makeup, xix, 8, 9, 10, 13, 434 Making a
Living, 58, 59 Malcolm X, 111, 112-14 Malet, Elizabeth, 26 Malraux, Andre, 121
Mandel, Oscar, 23, 208, 232 Mandrell, James, 200, 207 Mann, Heinnch, 340-43
Mansfield, Katherine, 206 Mao, Madame (Jiang Qing), 78, 173, 201.249,
379,403,412 Mao Zedong, 77, 78, 88-89, 99, 118, 173.201.249, 403 Margaret of
Navarre, Queen, xxi, 326-31 Marguerite de Valois, 14-15, 412 Marianne
(Marivaux), 75, 292 Marie Antoinette, Queen of Prance, 305-6 Marivaux, Pierre,
69, 75, 292 Mark Antony, xix, 8, 12, 13, 145, 159, 172,208,258-61,274, 283,
378, 392, 412 Marx, Groucho, 10 Mary, Queen of Scots, 346 Masculine Dandies,
45-48 masochism, 47, 71, 155, 237, 332, 357, 378 mass seduction, see
Charismatics; politicians; soft sell Maurois, Andre, 83 Maxwell, Elsa, 313, 314
Mayer, J. P, 125 MemoirsfromBeyondthe Grave (Chateaubriand), 337, 345 Menken,
Adah Isaacs, 100 mental superiority, sense of, 155-56 Merteuil, Marquise de
(fict.), 418-20 Mesmer, Pranz, 434-35 Messalina, 136-37 Metamorphoses (Ovid),
43-45,71 -74, 121-23, 180-81, 182-83 Metternich, Prince Klemens von, 188, 343
Michels, Roberto, 77 Middle Ages, 103, 328 courtly love in, 36-37, 325-26, 331
religious mystics of, 366 troubadours of, xx, 36-37, 291, 325,331
Middleton-Murry,John,206, 208 Midgette, Allen, 72 Midsummer Night's Dream, A
(Shakespeare), 297 Milbanke, Annabella, 353 Miller, Arthur, 12, 13 Ming Huang,
Emperor, 76, 174, 270, 272-73 miraculous prophets, charismatic, 102-4
mirroring, 45, 219-27, 279, 403, 411,412 by Charmers, 82 focused attention in,
226 of gender roles, 224-25 hunter's mirror as symbol of, 226 imitation in,
221-22, 223 indulgence in, 219, 223 of lost ideals, 226 narcissism and, 224 by
outsiders, 225 reversal of, 227 of spiritual values, 225 in writing, 257
missing qualities, 149, 207, 208-9 and choice of victim, 171, 173-74 Ideal
Lovers and, 32-33, 34-35, 36, 39 mixed signals, 185-94, 223 artificial vs.
natural, 189-91 cold vs. hot, 192-93; see also Coquettes depth suggested by,
185, 192 in first impressions, 191, 192-93 gender roles and, 192 gcod vs. bad,
187-89 imagination engaged by, 191 inner vs. outward qualities in, 192-93
paradox in, 190-91 in politics, 193 reputation and, 193 reversal of, 194
theater curtain as symbol of, 194 Mohammed Riza Pahlavi, Shah of Iran, 313, 375
Moliere, 22, 207-8, 258 Molina, Tirso de, 19-20, 232 moment, the, 423, 435
abandonment to, 21, 25 leading into, 393, 400, 402-4 Mona Lisa (da Vinci), 188
Mondale, Walter, 450 Monneyron, Prederic, 181-82 Monroe, Marilyn, xxiv, 9-11,
12, 13, 14, 16, 101, 125, 130, 192, 274, 291,338 MonsieurBeaucaire, 44 Montez,
Lola, 173, 199-200, 357 Montpensier, Anne Marie Louise d'Orleans, Duchess de,
179-81, 201,282 mood changes, xix, 7-8, 9, 11, 249, 312, 418-19 moralizers,
anti-seductive, 134, 143-44 Morin, Edgar, 121, 124-25 Morosini, Countess, 328
Moscovici, Serge, 83, 199, 221-22 Moses, 98, 113, 114 Much Ado About Nothing
(Shakespeare), 183 Murasaki Shikibu, xxiv, 25, 61, 63-65, 140-41, 269-71, 287
Musil, Robert, 227 Musset, Alfred de, 40, 281 Mussolini, Benito, 102, 275 Mut,
Professor (fict.), 340-43 Mythic Stars, 123-26 Napoleon I, Emperor of France,
xx, 14, 99, 187, 200, 261, 298, 326 calculated surprise by, 243 as Charismatic,
101, 102, 111 Coquette played by, 77 French re-seduced by, 426-28 insinuation
used by, 216-17 Josephine and, 13, 69-71, 74, 78, 154, 217, 291-92, 390, 412
missing qualities offered by, 1 74 Talleyrand and, 38-39 temptations created
by, 235-36 Napoleon III (Louis-Napoleon), Emperor of France, 339-40 narcissism,
41, 45, 50, 82, 157, 219 of Coquettes, 67, 73, 74, 75, 76, 77 mirroring and,
224 Narcissus, 71-74 natural phenomena, 55 Naturals, 3, 53-66 dangers to, 66
disarming weakness of, 53, 56, 59 examples of, 58-65 fantasy world created by,
63 imps, 56-57, 59-61, 66 independence in,61 innocents, 54, 58-59, 66 lamb as
symbol of, 65 naivete of, 58-59 as potentially irritating, 66 psychological
traits of, 55-57 receptiveness of, 57 spoiled children as, 61 sympathy elicited
by, 53, 56, 59, 66 undefensive lovers, 57, 63-65 wonder children, 57, 61-63
youth and, 66 neediness, 59, 74, 75, 87, 134, 293 Nelson, Viscount Horatio, 304
Nero, Emperor of Rome, 50 New Prudes, 151-52 New York Times, 189, 396 Nicholas,
Grand Duke, 396 Nicholas II, Czar of Russia, 105, 107, 201 Nietzsche,
Friedrich, xxii, xxiii, 36 Andreas-Salome and, 45-46, 47, 52, 197-98, 199, 227
Ninon de l'Enclos, xx, 75, 183, 192, 217, 223, 224-25, 293, 409, 417, 425-26
Niou, Prince (fict.), 25 Nisan, 37 Nixon, Richard M., 123-24, 374, 375 "No
Tomorrow" (Denon), 213-15 Novices, 153 Octavia, 8 Octavius, 8, 16, 145,
378 Odyssey, The (Homer), 7-8, 11, 12-13 oedipal regression, 333, 337, 340-43
Olympian actors, charismatic, 114-16 Onassis, Aristotle, 313 On Love
(Stendhal), 58, 170, 280-82, 284, 375-77 opinion, influencing, xx-xxi oratory,
seductive, xx, 22-23, 24, 114, 115, 235-36, 253-54, 258-60, 261, 275 Orleans,
Duchess d', 21 Orleans, Duke d', 19-20 Orlov, Gregory, 90 Orsay, Count d', 49
Ortega y Gasset, Jose, xxii, 282-83 Otero, Caroline "La Belle," 194,
398, 402, 412 heat projected by, 395-97 Overstreet, H. A., 60 Ovid, xx, xxii,
xxiv, 9, 43-45, 71-74, 81-82, 121-23, 135-36, 172, 179, 180-81, 182-83, 221,
253-54,255,279-80,323, 331, 352, 371-72, 397, 408-9, 418-19, 423-24 Pahlavi,
Mohammed Riza, Shah of Iran, 313, 375 pain,mixing pleasure with, 155, 159, 237,
369-79, 389, 391,410, 415, 418, 424-25 anxiety induced by, 376-77, 378 bracing
effect of, 377 breakups in, 369, 378 calculated absences in, 372, 373-74
emotional highs and lows in, 371-74 fear in, 369, 377-78, 379 guilt in, 369
harshness and kindness in, 374-76 jealousy in, 372, 373, 374, 377 masochistic
yearnings for, 47, 71, 155, 237, 332, 357, 378 precipice as symbol of, 379 reversal
of, 379 timing of, 379 Pampered Royals, 151, 421 Paris, xix, 13 Judgment of,
9-11 Pasionaria, La (Dolores Gomez Ibar- ruri), 99-100 Patience (Gilbert and
Sullivan), 189 Pawnbroker, The, 58 Pearl, Cora, 59-61, 66, 291 Pearson,
Hesketh, 189-90 Peron, Evita, 110-12 poeticizing of, 279-81, 283-84 Peron,
Juan, 111, 279-81 persuasion, xx-xxi, 215-16, 317 argument vs. humor in, 260
emotion vs. reason in, 260-61, 444 Peter I "the Great," Czar of
Russia, 99 Peter III, Czar of Russia, 37, 90, 201, 225, 300 Petronius, 50, 201
Philip III, King of Spain, 234-35 physical lures, 393-404 devil-may-care
attitude and, 404 disordered look in, 402-3 flattery and, 403 focused attention
and, 401-2 heated glances in, 396, 397, 402, 403 as leading into the moment,
393, 400, 402-4 lowering inhibitions by, 393, 397-401 mental activity lulled
by, 393, 400-401, 402, 403 physical excitation aroused by, 399, 400, 402, 403
projected heat in, 393, 395-97 raft as symbol of, 404 reversal of, 404 sensual
appeal of, 402 shared physical activity in, 398, 400, 403 slight physical
contacts in, 395, 396, 397, 400, 403 Picasso, Pablo, 25, 26, 45, 100, 379 art
as lure of, 366 poeticizing of, 283 Picon, Jacinto Octavio, 231-34 Pillow Book
of Sei Shonagon, The, 31-32,50,65,263 Plato, 74-76, 191, 206-7, 208 Plutarch,
8, 46-47, 261 poeticizing oneself, 277-84 bit of doubt in, 282-83 calculated
absences in, 277, 283-84 familiarity vs., 277, 281, 282, 284 halo as symbol of,
284 idealizing one's targets in, 284 objects in, 283 reversal of, 284 self-image
and, 281-82 shared experiences in, 283 politicians, xx-xxi, 101, 183, 366,
374-76 anxiety and discontent induced by, 209-10 as Charmers, 81, 82, 83-85,
87, 88-92, 93 as Coquettes, 77 as Dandies, 51 disarming weaknesses of, 292 as
Ideal Lovers, 38-39, 40 insinuation used by, 216-17 isolation created by, 317
mixed signals sent by, 193 re-seduction by, 426-28 soft sell by, 446-48, 450-52
triangles created by, 201-2 victims chosen by, 174 war heroes as, 329, 446-48
see also Charismatics; oratory, seductive Pompadour, Jeanne Poisson, Madame de,
16,33-35,36, 127,249, 274, 435 pop art, 71-72, 73 Portsmouth, Louise Keroualle,
Duchess of, 420 post-seduction, see disenchantment; re-seduction Potemkin,
Prince Gregory, 274, 300-303 Pougy,Liane de, 361-62, 363, 364 Presley, Elvis,
28, 44, 50, 105-6, 107 pride, excessive, 142 Private Life of the Marshal Duke
of Richelieu, The, 20-21 Professors, 155-56 prostitutes, 40, 354, 356 Proust,
Marcel, 70, 283 proving oneself, 25, 321-32, 417, 425 apparent suicide in,
324-25 doubts allayed by, 321, 323, 324 improvisation in, 324-25 passing tests
in, 326-31 persistence in, 324-25 rescue in, 329-30 resistance and, 321, 323,
324 reversal of, 332 risking death in, 327-29 self-sacrifice in, 326-27, 425
tournament as symbol of, 332 unhesitating action in, 329-30 by war heroes,
327-29 prudery, 151-52 Ptolemy XIV, Pharaoh, 7 Pygmalion, 121-23 Pygmalion
complex, 173 Quicksand (Tanazaki), 356 rakehells, 25 Rakes, 3, 17-28, 49, 130,
152, 247, 315-16 as abandoned to moment, 21, 25 Aesthetic, 423 Ardent, 19-21
convention defied by, 26, 27 cruelty of, 26 dangerousness of, 17, 24, 25, 26,
27 dangers to, 28 Demonic, 21-24 derivation of term, 25 erotic vs. political,
24 extremism of, 26 as female fantasy figure, 17, 20-21, 23, 24-25, 26 fire as
symbol of, 27 keys to, 24-27 masculine envy engendered by, 28 mirroring by,
225-26 obstacles overcome by, 21, 25, 225-26 pleasure offered by, 24, 25, 27
reformation of, 26, 225, 353, 354 Reformed, as victims, 1 50 reputation of,
20-21, 26-27, 28, 200-201 seductive language of, 17, 19, 20, 22-24, 25 voices
of, 22-23 Rank, Otto, 76 Rasputin, Grigori Efimovich, 100-102,104-5 physical
lures of, 403 spiritual lures of, 366, 403 reactors, anti-seductive, 135
Reagan, Ronald, 202 soft sell of, 450-52 Recamier, Madame, 187-89, 192,
217,237,343-46 Ree, Paul, 45-46, 197-98, 199 Reformed Rakes or Sirens, 150
regression, erotic, 333-48 bed as symbol of, 348 ego ideal, 337-38, 343-46
infantile, 336-37, 338-40 oedipal, 333, 337, 340-43 rebellion in, 348 reversal
of, 348 reverse parental, 333, 338, 346-48 therapist role in, 336, 345-46
transference in, 335-36 unconditional love in, 336-37, 340 Reichenbach, Harry,
452-54 Reik, Theodor, 209-10, 336-37, 388-90 reliability, 243 Remarque, Erich
Maria, 121 Remembrance ofThingsPast(Proust), 283 Renaissance, 12, 38, 356
reputation, 46, 193, 223, 314, 379 in creation of triangles, 195, 200-201 of
Ideal Lovers, 33, 37-38 mixed signals and, 193 of Rakes, 20-21, 26-27, 28,
200-201 Rescuers, 157 re-seduction, 415-29, 435 calculated surprises in, 420-21
embers as symbol of, 428 fight against inertia in, 417-18 intermittent drama
in, 423-25 maintaining lightness in, 418, 421, 423 maintaining mystery in, 418
political, 426-28 reversal of, 429 timing of, 428 resistance, xxiii, xxiv, 25,
154, 164, 172, 177, 181, 183, 188, 215, 216, 236, 289, 376, 400, 412, 449 and
proving oneself, 321, 323, 324 to temptations, 236 reverse parental regression,
333, 338, 346-48 Richardson, Samuel, 225, 315-16 Richelieu, Duke de, 19-21, 25,
27, 170, 200, 247, 356, 410 Richthofen, Baroness Frieda von, 206, 423-25 Rilke,
Rainer Maria, 46-47, 227 Ring of the Dove, The: A Treatise on the Art and
Practice of Arab Love (Ibn Hazm), 126, 183-84, 409 Robespierre, Maximilien de,
116-17, 118 Rochester, Earl of, 26 Rohan, Cardinal de, 305-6 Romantic Ideal,
31-33 Romanticism, 226, 343 Roosevelt, Franklin Delano, 86, 98-99, 100, 102,
118 seductive oratory of, 260 Rothschild, Baron Elie de, 273 Roues, 157-58
Sabatier, Apollonie, 385-88 Sacher-Masoch, Leopold von, 372, 373-74 Sackville-West,
Vita, 102 sadness, air of, 69, 76, 157, 172, 192, 292, 364-65 Saint-Amand,
Imbert de, 69 Sainte-Beuve, Charles Augustin, 338-39 Saint-Germain, Count,
127-28, 216, 244 Salome, Lou von, see Andreas- Salome, Lou Saltykov, Sergei,
37-38, 225-26 Sand, George, 40, 49 Sappho, 317, 362-63 Satan, androgyny of, 51
Satyricon(Pe t ro nius),50, 201 saviors, charismatic, 107-9 Savonarola,
Girolamo, 101 Schopenhauer, Arthur, 84 Sedgwick, Edie, 72 seducers, xix-xxv
amorality of, xxiii-xxiv, 21, 47 appearance of, xix, xx, xxii consistency of,
xxii falling in love with, xix, xxi, xxii male, xx other-directedness of,
xxii-xxiii as providers of pleasure, xxiii resistance to, xxiii, xxiv seductive
language of, xx sexual element utilized by, xxii strategic planning of, xx,
xxii, xxiii subtle methods of, xxi surrender to will of, xxi, xxii, xxiv
theatricality of, xx, xxiii warrior's outlook of, xxii Seducer's Diary, The
(Kierkegaard), xxiv, 31, 127, 169-70, 172, 179-80, 182, 193, 201, 224, 254,
255-57, 279, 289-90, 357, 373, 387-88, 389 seduction, derivation of term, xxi
Seduction (Baudrillard), xxiii, 9, 127-28, 288, 385 Sei Shonagon, 31-32, 50,
65, 263 selective disclosure, 14-15, 237 self-absorption, 87, 163, 173, 363,
410 of Anti-Seducers, 131, 133, 137, 138, 140 seductive language vs., 258
self-awareness, 100, 131 self-consciousness, 135, 138-40, 354, 359, 363
self-distance, 122, 130 self-esteem, 75, 79, 81, 158, 200, 208, 210, 224, 227,
282 self-image, 281-82 self-loathing, 154, 362, 363 self-sabotage, 378
self-sacrifice, 36-38, 82, 326-27, 425 self-sufficiency, 67, 71, 73, 74-75, 76,
77 Seneca, 50 Sennett, Mack, 58 Sensualists, 159 Sex Sirens, 9-11 Shahrazad,
245-47 Shakespeare, William, 50, 107, 183, 258-60, 267-68, 314, 316, 418 Shaw,
George Bernard, 126 Sheik, The, 43-44 Shelley, Percy Bysshe, 353 Shi Pei Pu,
173-74, 297-300, 304 Shoulder Anns, 58 Shu-Chiung, 270 Sibony, Daniel, 351
Sieburg, Friedrich, 337 Silenus, 56, 191 Simone, 23 Sirens, xix, 3, 5-16, 26,
28, 152, 155, 184 adornment of, xix, 7, 8, 13, 14-15, 24, 274 appearance of, 8,
9-10, 13, 23 dangerousness of, 5, 1 1, 12-13 dangers to, 1 6 differentiation
of, 12 keys to, 11-15 as male fantasy figure, xx, 5,9, 11, 12 men enslaved by,
xix, 8, 12 mood changes of, xix, 7-8, 9, 1 1 movement and demeanor of, 5, 10,
15 in Odyssey, 7-8, 11, 12-13 pleasure offered by, 11 Reformed, as victims, 150
Sex, 9-11 Spectacular, 7-9 theatricality of, 7, 8, 9 of, 7, 9, 10, 13-14 water
as symbol of, 15 Slater, Leonard, 313 Socrates, 74-76, 191-92, 206-7, 208 soft
sell, 441-54 components of, 444-46 examples of, 446-54 hard sell vs., 443
origin of, 443 Solanas, Valerie, 78 Sons and Lovers (Lawrence), 206 Spanish
Civil War, 99-100 spectacles, 265, 267-69, 275, 301, 447 Spectacular Sirens,
7-9 spirituality, 158 aura of, 38, 98, 358 mirroring of, 225 spiritual lures,
359-67, 403, 404 air of discontent in, 359, 364-65 artistic, 359, 361-62,
365-66 cultic rituals as, 362-63 ennoblement by, 365, 366 in environment,
434-35 lightness induced by, 363 occult fads in, 359, 365 pagan, 362-63, 365 religion
in, 359, 363-64 reversal of, 367 sense of destiny in, 177, 359, 365 sexual
undertones of, 359, 363-64, 366 stars in the sky as symbol of, 367 timeless
relationship suggested by, 364, 365-66, 367 timing and, 365 worshipful feelings
engendered by, 361-64 spoiled children, 61, 151, 348 spontaneity, sense of, 241
Stael, Madame de, 187-88, 343, 344 Stahl, Lesley, 450-51 Stalin, Joseph, 88-89,
108 Starkie, Walter, 22-23 Stars, 3, 119-30, 153 cinematic creation of, 124-25,
127 dangers to, 130 distinctive style of, 119, 122, 123, 125, 127, 128
dreamlike quality of, 1 1 9, 126, 127, 128 ethereality of, 119, 126-27 face of,
122, 123, 127, 128 Fetishistic, 121-23 glimpsed private life of, 128
identification with, 128-29 idol as symbol of, 129 inner distance of, 123, 125,
129 keys to, 126-29 Mythic, 123-26 as objects, 122, 127-28 obsessive attention
to, 121, 122, 126,130 publicity and, 130 self-distance of, 122, 130 television
and, 123-24, 125 Stendhal, 58, 170, 200, 217, 280-82, 284, 304, 371, 375-77
Stewart, Jimmy, 125, 129 "Story of the Butterfly, The," 298, 299
suffocators, anti-seductive, 134 Sukarno, Kusnasosro, 102, 221-23 Sukarno:
AnAutobiography asToldto Cindy Adams { Adams), 222 Sun-tzu, 315 SuShou, 291
suspense, creation of, see calculated surprises suspicion, 289, 290, 441
sympathy, 53, 56, 59, 66, 285, 292, 293 Symposium, The (Plato), 74-76, 191,
206-7, 208 taboos, transgression of, 349-58 cruelty in, 349, 352, 353, 356-57
forest as symbol of, 358 going to extremes in, 349, 355, 358 incest in, 352-53
lost self recaptured by, 35 1-54 prohibited desires in, 352-53, 354-55 reduced
outlets for, 354 reversal of, 358 secret sins in, 351, 352 sense of guilt in,
349, 355, 357 shared complicity in, 349, 352, 357 social limits in, 349,
353-55, 357, 358 value systems in, 349, 356 Tabouis, G. R., 399-401 Tale
ofGenji, The (Murasaki), xxiv, 25, 61, 63-65, 140-41, 172, 269-71, 287 Tales
from the Thousand and One Nights, 222-26, 244-47 466 • Index
Talleyrand-Perigord, Prince Charles de, 38-39 Tanazaki, Junichiro, 356 Tantalus,
231 Tantrism, 410 Tarde, Gustave, 83 Tausk, Victor, 198, 199 tayus, 436 tears,
69, 70, 76, 78, 285, 291-92, 311, 373 television, 114, 115, 123-24, 125, 450-51
temptations, creation of, 229-38, 425 apple in Garden of Eden as symbol of, 237
barriers established in, 233-34, 236 challenges in, 236-37 deceptive
appearances and, 234 forbidden fruit in, 231-34, 237, 244 future gains in,
235-36 opportunity in, 237 reversal of, 238 selective disclosure in, 14-15, 237
weakness as target in, 229, 234-37 That Obscure Object of Desire, 373
theatricality, xx, xxiii, 267-69, 421-23 of bold movers, 411-12 of
Charismatics, 100 of environment, 431, 433-34, 436, 439 of Sirens, 7, 8, 9
spectacles in, 265, 267-69, 275, 301,447 Theosophical Society, 109 third
parties, 273 in indirect approach, 177, 183 see also jealousy; triangles,
creation of Thus Spake Zarathustra (Nietzsche), 46 Tiberius, Emperor of Rome,
317 tightwads, anti-seductive, 134-35 time, altered sense of, 431-39 Casanova's
creation of, 435, 438-39 timidity, 410, 426 timing: of Charmers, 90-91, 92, 93
of Coquettes, 78 dramatic moments in, 435 of pain mixed with pleasure, 379 of
re-seduction, 428 speed and youth in, 435 spiritual lures and, 365 Tito, Josef,
77 Todellas, Don Juan de (fict.), 231-34 Tragedy ofKingRichardlll, The
(Shakespeare), 314, 316 transference, 335-36 triangles, creation of, 195-202
aura of desirability from, 195, 199-201, 202 contrasts in, 201-2 jealousy
engendered by, 197-98 by politicians, 201-2 reputation in, 195, 200-201
reversal of, 202 rivalry stimulated by, 200 trophy as symbol of, 202 vanity
and, 200, 201 Tristan and Isolde, 12, 190-92, 354-55, 357 troubadours, xx,
36-37, 291, 325, 331 Trouncer, Margaret, 187-88 Truman, Harry S., 99, 118, 123,
124, 128 Tsao Hsueh Chin, 270-72 Tsu Hsi, Empress Dowager, 267-69 Tullia
d'Aragona, 12, 38, 40, 173, 182, 330-32 Tuperselai, 397-98 ukiyo
("floating world"), 435-37 ulterior motives, 21,142-43
unattainability, apparent, 192, 201, 321 "Uncanny, The" (Freud),
301-2 unconditional love, 336-37, 340 undefensive lovers, 57, 63-65 Valentino,
Rudolph, 43-44, 52, 356-57 patient attentiveness of, 38, 43, 44, 50, 273-74
Valmont, Vicomte de (fict.), 25, 169-71, 287-89, 290, 407-9, 412 Valois,
Mademoiselle de, 19-20 Vanderbilt, William, 396 vanity, 71, 74, 79, 81, 135,
171, 195, 199, 200, 210, 226, 235, 259, 314, 408-9, 426 victims, 147-60 Aging
Babies, 156-57 Beauties, 156 Conquerors, 153-54 Crushed Stars, 152-53
Disappointed Dreamers, 150-51 Drama Queens, 155 Exotic Fetishists, 154-55
Floating Genders, 160 Idol Worshipers, 158 Lonely Leaders, 159 New Prudes,
151-52 Novices, 153 Pampered Royals, 151 Professors, 155-56 Reformed Rakes or
Sirens, 150 Rescuers, 157 Roues, 157-58 Sensualists, 159 victims, choice of,
12, 40, 167-75 big game as symbol of, 174 deceptive appearances and, 173
evaluating responses in, 171-72 exciting tension in, 171, 173 imagination and,
172 leisure time in, 173 manly men as, 12, 172 missing qualities and, 171,
173-74 new types as, 170, 172 one's own type as, 149 personal reactions in, 167,
170, 171, 172, 290, 397 in politics, 174 repressed types as, 173-74 reversal
of, 175 unhappiness and, 167, 172 vulnerability in, 170-71 victim strategy,
287-89, 292 Victoria, Queen of England, 51, 83-85, 143, 145, 210, 236, 274-75,
284 Vietnam War, 374-75 Villarceaux, Marquis de, 425-26 Virgin ofStamboul, The,
452-53 Viscontini, Countess Metilda, 377 Vivien, Renee, 317, 362-63 voices,
22-23, 34, 115, 259, 261, 268, 297, 351,395 of Sirens, 7, 9, 10, 13-14
Voltaire, 34 von Sternberg, Josef, 121-22, 373 vulgarians, anti-seductive,
135-36 Wadler, Joyce, 297 Wagner, Richard, 100 war heroes, 327-29, 446-48
Warhol, Andy, 33-34, 49, 52, 71-73, 78, 126, 128, 192 calculated surprise by,
248 Factory as environment of, 437-38 triangles created by, 200 Washington,
George, 99 Wayne, John, 51, 125 Wayward Head and Head, The (Crebil- lon fils),
138-40, 402 weaknesses, disarming, 285-93 blemish as symbol of, 292 gender
differences in, 291 genuine, 290 "honest" confessions of, 284, 285,
287-88, 289 of Naturals, 53, 56, 59 occasional glimpses of, 290, 291 pathetic
vs., 290, 293 in playing the victim, 285, 287-89, 292 of politicians, 292
reversal of, 293 shyness as, 285, 290, 291 suspicion reduced by, 289, 290
sympathy evoked by, 285, 292, 293 tears as, 285, 291-92 of troubadours, 291
Weber, Max, 97-98, 106 Webster, Lady Frances, 352, 357 Wedekind, Franz, 46
Weekley, Ernest, 423-24 Welles, Orson, 313, 314 Wellington, Arthur Wellesley,
Duke of, 188, 343-44 Welter, Blanca Rosa, see Christian, Linda Whitmer, Peter,
107 Wilde, Oscar, 49, 188, 189-90, 192, 193, 234 Williams, Tennessee, 72
Wilson, Harriette, 48-49 windbags, anti-seductive, 135,
145 withdrawal, strategic, 383-90, 418, 424 aggressive pursuit
motivated by, 387, 389, 390 anxiety induced by, 388-89, 390, 391 doubts created
by, 383, 389, 390 infantile experiences re-created by, 388-91 interest in
another person as, 383, 387, 390, 392,419; see also triangles, creation of
letter-writing in, 385-86, 387, 388, 389 pomegranate as symbol of, 391 reversal
of, 392 role reversal engendered by, 391 selective, by Coquettes, 67, 70-71,
73, 74, 75, 76, 77, 78, 390 sexless neutrality in, 389-90 subtlety in, 389 see
also calculated absences WomanandPuppet{ Louys), 371-74 wonder children, Woolf,
Virginia, 34 World War I, World War II, 86, 100, 114, 115, 217,253, 328
writing, 251, 254, 255-58, 288 guidelines for, 257-58 mirroring in, 257 in
strategic withdrawal, 385-86, 387, 388, 389 Yang Kuei-Fei, 76, 174, 270,
272-73, 274 Zeus (Jupiter), xxiii, 9, 57, 58, 182-83, 256-58, 287-88 Zhou
Enlai, 88-90, 93 In every corner of the world, on every subject under the sun.
Penguin represents quality and variety-the very best in publishing today. For
complete information about books available from Penguin-including Penguin
Classics, Penguin Compass, and Puffins-and how to order them, write to us at
the appropriate address below. Please note that for copyright reasons the
selection of books varies from country to country. In the United States: Please
write to Penguin Group (USA), P.O. Box 12289 Dept. B, Newark, New Jersey
07101-5289 or call 1-800-788-6262. In the United Kingdom: Please write to Dept.
EP, Penguin Books Ltd, Bath Road, Harmondsworth, West Drayton, Middlesex UB7
ODA. In Canada: Please write to Penguin Books Canada Ltd, 10 Alcorn Avenue,
Suite 300,Toronto, Ontario M4V 3B2. In Australia: Please write to Penguin Books
Australia Ltd, P.O. Box 257, Ringwood, Victoria In New Zealand: Please write to
Penguin Books (NZ) Ltd, Private Bag 102902, North Shore Mail Centre, Auckland
10. In India: Please write to Penguin Books India Pvt Ltd, 11 Panchsheel
Shopping Centre, Panchsheel Park, New Delhi 110 017. In the Netherlands: Please
write to Penguin Books Netherlands bv, Postbus 3507, NL-1001 AH Amsterdam. In
Germany: Penguin Books Deutschland GmbH, Metzlerstrasse 26, 60594 Frankfurt am
Main. In Spain: Please write to Penguin Books S. A., Bravo Murillo 19, 1° B,
28015 Madrid. In Italy: Please write to Penguin Italia s.r.l., Via Benedetto
Croce 2, 20094 Corsico, Milano. In France: Please write to Penguin France, Le
Carre Wilson, 62 rue Benjamin Baillaud, 31500 Toulouse. In Japan: Penguin Books
Japan Ltd, Kaneko Building, 2-3-25 Koraku, Bunkyo-Ku, Tokyo 112. In South
Africa: Please write to Penguin Books South Africa (Pty) Ltd, Private Bag X14,
Parkview, 2122 Johannesburg. Giovanni Bottiroli. Keywords: seduzione, amore,
desiderio, desiderio e seduzione; amore: desiderio e seduzione, ars amandi,
ovidio, Grice, Multiplicity of being, aequi-vocality thesis, Pegasus,
Bellerofonte, l’implicatura di Bellerofonte, possibilita, le categorie di Kant,
puo essere, essere, piovera o no – Quine, ontologia – Grice, Pears,
Metaphysics.Aristotle, what is actual is not also possible – the square of
modalities – the nature of metaphysics. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Bottiroli” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Bottoni: l’implicatura conversazionale del fototropismo in cabbages and kings
-- de essential corporis humani – filosofia italiana – Luigi Speranza (Padova). Filosofo italiano. Grice: “Most Englishmen know of
Bottoni because he is quoted by Burton in his “Anatomy of Melancholy,” re the
imagination and reason – and how it affects melancholy.” “I call Bottoni a
philosophical biologist – excretion (why?) – nutrition – surely nutrition – as
part of birth – and growth – are essential requirements for a definition of
‘bios’ or life – and Bottoni knows that – as a philosopher. He studied
philosophy and taught logic, like me. “De conservanda vita,” is more than a
philosophy of life – it’s how the ‘essenza’ del ‘corpore dell’uomo’ is
nutrition – and how the spiritus, and not just the anima, are involved. His
model is functionalist, and Aristotelian, like mine!” – He also provides a
philosophy of disease – which should make us wonder about whether we are
endowed with a conceptual analysis of ‘health,’ a favourite term for Aristotle
(‘healthy food,’ ‘healthy man,’ ‘healthy habit’). Uno dei grandi medici
italiani del Rinascimento. La sua formazione avvenne nella città natale, dove
si laureò in medicina e filosofia. Professore
a Padova, dove insegna logica, medicina teorica straordinaria, medicina pratica
e medicina teorica ordinaria. Introdusse l'uso del mercurio nella cura della
sifilide. Fu rivale del medico padovano Ercole Sassonia, di cui tentò
d'impedirne l'insegnamento. I suoi
contributi scientifici più importanti riguardano le funzioni dirette alla
conservazione dell'individuo e della specie, quindi nutrizione, crescita e
generazione, che definì tria suprema naturae munera. Altre saggi: “Della vita” “De vitta” “De vita
conservanda, Padova, Iacobum Bozzam); De morbis mulieribus libri tres, Venezia,
Paulum Meietum); Methodi medicinales duae, Francoforte); De modo discurrendi
circa morbos, eosdemque curandi tractatos, Francoforte). Dizionario biografico
degli italiani. Niuerfi corporis nostri esentiatribus potisfis mum perfici,
Au&toreft Hip.Lib.depart: morbisuulg. contentis,nimirum continentibus nepartes
omnes corporis nutriantur; immo eden dem subftantia panis incanefit. carocanis,fs=
cut etiam in homine. Hoc autem nequaquam contingeret, nifi in uno ecodem
alimentomu mero delitescere nutrimentum simile omnibus dictispartibus) in diuerfis
indiuidui sfpecie differentibus. Que igitur fit Nostri corporis t singularum
partium essentia, ex quibus quotes qualibus conflatafit, explicareo portet. ) impetum
facientibus, Quorum omniumuna o eadem eft effentia corporeaG substantia; distins
guuntur folum prenestenuitaremecrasfstie, buiufe modi autem efemeia homini non ineftratione
qua isiJA8. aph. homo vel animal aut planta, sed ratione qua mixtum, acproinde cuilibet
mixtogosina gulis cius partibus conuenit, ut obid Nutritioznis materia necà subftantia
incorporea capienda fit, necà quolibeecorpore; fed folum àmixton Qua ratione
fit, ut nullum ciementum ratione: quá fimplex corpus eft, idoneum ad nutris endumefe
posfat, Nihil. niquodeft Complex, aprum Nullú natum est nutrire compositum; praeterea
elementa fimp. Poteft mixtionis perfectione tumpænes corporis effens nutrire. Tiamtum
complexionem unum quodq;corpus maiorem eu minorem preparationem suscipit cumeafint
corpora, quefummisqualitatibusprae Autrire dita funtLonge diftant,uiapra fine
ad witam Jūscipiendam, fed faliusmixtionis causa, oris, tarinquolibet mixta
difpofitioad aliquodeuis, Solum densuitæ genus, promaiori, etminori ad: Viræ
gradum magis uelminus prestantem, Hon. Quod sanėincaufaeft, ut homo excellentios
remnitegraduimà deo bonorum omniumlars tiorem, gitore mixtione primooriuntur, paulomaioremaffinia
Alimentatem nobif cum habere videntur. Quandoquis cum nódem ratione qua mixia sumt,
triplicem illum partium mixtú.acceperit.Quia exAuic.senientiadonás uit il le
meliorem temperaturam quam habeant caeteraomnia mundientia,Contra uerúelementa,
quiamixtione adhuccarent, & fummis qualitatibus praedita funt, ideononsolumuita
carent, fed tanquam corpora omnium impera fe&tisfima longa omnium distant
ab ipsa uiça. Qua propter frustra quæ riturex huius modicor poribus im perfectisfimis
& uitae ineptis aliqua utritionis materia. Quæ verò exclementorum et apti uir
excellenuitz gradu obtineat parrium numerum obtinebunt, quibus diximus de
fumi constitutam, efse uniuersam mixti efentiam, preterea ex precedente
mixtione aliquam tempera- mixto. Turam consequeasunt, utego mixtionis ratione, a
qualitatum primarum comoderatione, minus ipsos elementis diftent à corpore
nostro; Hec tamen prima elementorum mixtio adeo inperfecta est, ut sufficiens
minime sit per nutritione facienda; Quia hac ratione quodlibet mixtum
nutritioni idoneum forei', &t) vitæ conservationi, unde homoæq; nutriri posset,
ex lapidib uset metalis sicut ex pane et vino hoc samencum sensui repugnet, neccesario
sequitur, preter propositam convenientiam сex quo libct>mis latam ripaulo
angustior existens, nostræ etiam mixtio amplam aliam requiri, queprio nifie magis
propinqua, hacautem qualisele debeat, naturae modus mixtionissutricns tise
nutriti declarant: Nam quod nutriturum Quale est, non solum mixtum ut sit oportet,
cuiusmos fit aprú disuntetiam lapides e mettalla, fed talem nutri miscibilium commensurarionem
habere debet, qualis requiritur, esaptum fit sertiin substantiam nutriti, At quod
nutriturnon solum corpus est, non solum corpus mixtum, verum etiam vita præditum,
ergo quod est nutriturum, cum n uut pote nia tionis; tritosimilee fe debeat, eam
mixtionem acmi scibilium mensuram habere opus eft,ut in substantiam corporis uerti
possit, & ilius vitam conservare: Cuius mixtionis defe tu lapides e metalla,
icut ad nullam vitae gradum manifestum preparata fuere, ita nec vitam nostram tueri,
aliquo modo poterunt, Quandoquidem in sui generatione longe aliam mixtionis
rationem obtinuere, quam viventis corporis nutritia expostulets Alimentum de
fumen. There are various types of tropisms in both cabbages and kings:
photo-tropism, tropism to the touch, geo-tropism, or gravito-tropism,
hydrotropism. Albertini Bottoni. Albertinus Bottonnus. Albertinus Bottoni. Albertino
Bottoni. Keywords: de essentia corporis humani, vita, filosofia della vita,
Grice on body and mind in ‘Personal identity’ – body, corpus Christi – corpus
umano, corpus viris – essential corporis humani, l’essenza del corpo umano,
corpo dell’uomo, corpo virile, corpo animato, corpo, fisica mecanica, moto del
corpo, corpo, animazione, credenza che i vegetali non sono animale per che il
moto non e volontario ma condizionato – fototropismo --. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Bottoni” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Boulagora: la setta di
Crotone -- Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza. (Crotone). According to Giamblico di Calcide (“Vita di
Pitagora”), Boulagora was a Pythagorean, and the fourth leader of the sect. He
succeeded Mnesarco, the son of Pythagora, and was in turn succeeded by Gartida
di Crotona. It was during the leadership of Boulagora that the Pythagoreans
were expelled from Crotona.
Grice e Bouto: la setta di Crotone
-- Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza (Crotone). Filosofo italiano. According to Giamblico di
Calcide (“Vita di Pitagora”), he was a Pythagoean. Bouto. Better under Buto.
Grice
e Bovio: l’implicatura conversazionale del linguaggio – l’animale parlante –
homo symbolicus – un tono, una figura -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Trani).
Filosofo italiano. Grice: “You’ve got to love Bovio; he has a stamp, I don’t.
My favourite is his piece on ‘linguaggio,’ on the implicature (plural of
implicatura) of the ‘animale parlante’ – ‘un tono, una figura, …’ – But he also
philosophissed fascinatingly on ‘La lotta,’ which is a bit like my model of
conversation as a competitive game.” politico italiano, sistematizzatore
dell'ideologia repubblicana e deputato al Parlamento del Regno d'Italia.
La casa natale di Giovanni Bovio a Trani Giovanni Scipione Bovio nasce a
Trani da Nicola Bovio di Altamura, impiegato, e Chiara Pasquini.
Autodidatta, pubblica Il Verbo Novello, un poema filosofico scritto con
intonazione enfatica. Fra i suoi scritti si ricordano la Filosofia del diritto,
il Sommario della storia del diritto in Italia, il Genio, gli Scritti
filosofici e politici, la Dottrina dei partiti in Europa, i Discorsi. Sotto il
Ministero Minghetti, ottenne il pareggiamento della cattedra di Storia del
Diritto all'Napoli e, consegui la libera docenza in Filosofia del
diritto. Bovio fu anche deputato alla Camera: nel 1876, con il subentrare
della Sinistra costituzionale alla Destra, fu eletto nel collegio di Minervino
Murge. Il suo atteggiamento, diversamente da quello dei suoi compagni che
condividevano l'idea repubblicana, non fu incline all'astensionismo. B.
sposò a Napoli Bianca Nicosia dalla quale ebbe due figli, Corso Bovio, così
chiamato in onore agli italiani di Corsica sottomessi al dominio francese e
Libero Bovio, poeta ed autore dei testi di molte celebri canzoni napoletane.
Libero Bovio, a sua volta, fu il nonno dell'avvocato, giornalista e docente
Libero Corso Bovio. Napoli fu la sua città di adozione, dove morì. La città gli
ha dedicato una piazza, che i napoletani continuano però a chiamare con
l'antico nome di Piazza Borsa. La città di Firenze gli ha dedicato una strada.
La città di Piombino gli ha intitolato la piazza sul mare più grande d'Europa,
Piazza B.. La città di Teramo gli ha intitolato un importante viale. La città
di Terni gli ha intitolato un intero quartiere che comprende tutta la zona est
chiamato, appunto, Borgo Bovio. «(Napoli) In questa casa morì povero e
incontaminato B. che meditando con animo libero l'Infinito e consacrando le
ragioni dei popoli in pagine adamantine ravvivò d'alta luce il pensiero italico
e precorse veggente la nuova età.» (Epigrafe di Mario Rapisardi) Il
pensiero Targa in memoria di Bovio nella piazza di Napoli a lui dedicata
Passo Corese: targa, con testo attribuito a B., dedicata a Garibaldi B. era sostanzialmente contrario alla
monarchia. Come ideologo repubblicano, B. ebbe il motto "definirsi o
sparire": palesò insomma ai repubblicani l'esigenza urgente di
un'impostazione non confusa e non settaria, di una chiara direzione che spinse
poi i repubblicani a definirsi in partito di moderno tenore. B. stabilì per il Partito repubblicano nessi e
prospettive nazionali ed europee. Egli considera la monarchia come
l'attuale realtà italiana. Ne segue che la repubblica è utopia, e B. si
dichiara utopista. Nel suo pensiero la monarchia cadrà, proprio quando dovrà
risolvere il problema della libertà. Serve comunque un lungo periodo perché la
situazione monarchica si deteriori. Colma evidentemente di determinismo, la sua
filosofia si definiva come naturalismo matematico. Differentemente dalla
teoria socialista, B. riteneva che il nuovo Stato a venire avrebbe avuto una
"forma storica", non potendo dimensionarsi unicamente sulla base di
azioni economiche. B. introduceva dunque una concezione formale dello Stato,
che si sforzò di divulgare anche presso i ceti operai. Fu molto
considerato anche a Matera dove non si dimenticava peraltro che nella locale
"scuola detta regia, fondata da Tanucci, libero pensatore dei tempi suoi,
quando era libertà contrastare alle pretensioni papali, fu insegnante di
letteratura e di diritto B., il quale intese queste dottrine nella libertà e
per la libertà. Quell'insegnamento fu seme fecondo, e dalla sua scuola venne
fuori la nobile schiera dei martiri, i cui militi rispondono ai nomi di Firrao,
Torricelli, Mazzei, Cufaro, Santoro, Passarelli, Malvezzi". A circa un
anno dalla sua morte, nella "giornata più adatta" come "il
fatidico XX Settembre", gli intellettuali laici materani con la loro
associazione Torricelli tennero una solenne commemorazione "per pagare un
tributo di affetto e di riverenza al Grande, che ci fu Maestro e ci amò di
quell'amore di cui sono capaci soltanto gli educatori come Lui" dice un
oratore. E un secondo aggiunge che "la titanica figura di quell'illustre
profeticamente ci addita il sole dell'avvenire", per cui il tributo di
affetto al suo carattere fiero ed onesto è tanto più doveroso "in questi
tempi borgiani". Un terzo oratore, rivolgendosi al sindaco Sarra, e nel
consegnargli la lapide, lo invita ad additare "quel nome a questi onesti
operai per indirizzarli sulla via della dea ragione, scuotendo così il giogo
dell'oscurantismo e della superstizione, che li avvince e li abbruttisce".
Promessa che il sindaco Sarra non esita a fare, ritenendo quel marmo "un
severo monito all'indirizzo di tutti coloro i quali nulla fecero e tuttora nulla
fanno per strappare la nostra plebe dalla miseria, dalla ignoranza, dalla
superstizione, dall'abbruttimento secolare". Per la precisione, la lapide
commemorativa, scoperta quel giorno sulla facciata del palazzo di giustizia,
sarà tolta negli anni '30 per iniziativa della sezione fascista (e gli incauti
scalpellatori si riferiranno nell'operazione). B. ebbe comunque anche
l'esigenza di definirsi rispetto agli anarchici. La forma repubblicana,
scrisse, è a metà strada fra la monarchia e l'anarchia, vale a dire fra
l'ipertrofia dello Stato e la sua totale anarchica abolizione. Non a caso,
quando l'anarchico Bresci compì l'attentato contro Umberto I, B. invitò tutti
gli anarchici a desistere dalla violenza. In sostanza, un'esagerazione
utopistica tradotta in atti sanguinari (l'opera degli anarchici) avrebbe
prodotto un rafforzamento reattivo dell'autorità costituita, allontanando
proprio il momento dell'avvento della repubblica. Troviamo in lui un tentativo
di superare l'idealismo della metafisica idealistica e insieme con essa
l'approccio empirico del positivismo. Fondamentalmente B. introdusse in Italia
l'eco delle nuove correnti speculative nella filosofia del diritto. B. —
cittadino di spartana austerità — fra il mercimonio affannoso dei politicanti —
pensatore solitario — fra lo strepito di cozzanti dottrine — artefice possente
di stile — fra la pretenziosa nullaggine dei parolai — traversò impavido — le
torbide correnti del secolo — e ne uscì puro a fronte alta — con l'animo
illuminato — dalla fede confortevole — nell'ascensione perpetua del pensiero
umano.» (Epigrafe di Rapisardi) Bovio e la massoneria Bovio fu un membro
eminente della massoneria (raggiunse il 33º ed ultimo grado del Rito scozzese
antico ed accettato), così come lo erano i suoi familiari (suo padre Nicola,
suo zio Scipione e suo nonno Francesco Bovio). Iniziato nella Loggia Caprera di
Trani B. ne divenne oratore. Su invito della massoneria milanese, tenne a
Milano la commemorazione del centenario della morte di Voltaire. Nominato
membro del Grande Oriente d'Italia, di cui presiedette la Costituente. Eletto
grande oratore, e restò in carica fino alla Costituente. In Campo dei Fiori a
Roma, fu l'oratore ufficiale per l'inaugurazione del monumento a Bruno, voluto
dalla massoneria romana ed eseguito da Ettore Ferrari, che sarà gran maestro
del Grande Oriente d'Italia. Gran Maestro della Loggia Napoletana, candidato all'elezione
di Gran Maestro nazionale. In un'interpellanza rivolta al presidente del
consiglio e ministro dell'interno marchese di Rudinì a proposito dei
provvedimenti che aveva annunciato contro la massoneria, Bovio disse «La
massoneria è un'istituzione universale quanto l'Umanità ed antica quanto la
memoria. Essa ha le sue primavere periodiche, perché da una parte custodisce le
tradizioni ed il rito che la legano ai secoli, dall'altra si mette
all'avanguardia di ogni pensiero e cammina con la giovinezza del mondo»
Il centenario della Rivoluzione di Altamura Celebrazioni per il primo
centenario della Rivoluzione di Altamura (con B.) B. partecipò alle
celebrazioni del centenario della Rivoluzione di Altamura, durante il quale fu
eretto un monumento sulla piazza centrale di Altamura, che ancora oggi è
presente e che fu realizzato da AZocchi. Il padre di B., B., era di Altamura,
così come lo era suo nonno B., il quale insegnò diritto presso l'Università
degli Studi di Altamura. Nel suo discorso, B. esaltò lo spirito degli
altamurani e affermò che il concetto di libertà era stato sempre vivo nei loro
cuori. Anche grazie al fervore di idee dell'antica Altamura, dotti, nobili e
plebei altamurani si erano uniti tutti sotto l'idea di libertà ed erano pronti
a sacrificare le loro ricchezze, i loro titoli e persino la loro vita per la
libertà. Antenati e discendenti di B. Francesco Maria B.) nonno di B. professore
di diritto e lettere presso le Regie Scuole di Matera e l'antica Università
degli Studi di Altamura. Fu anche "giudice interino di pace" e
massone iscritto alla loggia "Oriente di Altamura". Difese inoltre la
Repubblica Napoletana, prendendo parte alla Rivoluzione di Altamura B. padre di
B. carbonaro (iscritto alla vendita "il Pellicano" di Trani) Scipione
Boviozio di B. carbonaro (iscritto alla
vendita "il Pellicano" di Trani) Corso B. figlio di B.- avvocato del
foro di Napoli e successivamente docente Diritto Penale Milano Libero B. figlio
di B. poeta e musicista B. nipote di B. avvocato del foro di Milano Libero Corso B. pronipote di B. avvocato,
giornalista e docente Matera contemporanea Cultura e società, Sacco, Basilicata
editrice Scirocco, B. in Dizionario
biografico degli italiani, Roma,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana, Gran Loggia. Massoneria e i suoi trecento
anni di modernità, una mostra ricorda i massoni protagonisti del Novecento Grande
Oriente d'ItaliaSito Ufficiale, su Grande Oriente d'Italia). Cordova, Massoneria e Politica in Italia,
Carte Scoperte, Milano Biografia di B. (con video GOI radio), su montesion
Gnocchini, L'Italia dei Liberi Muratori, Erasmo ed., Roma, Copia archiviata, su comunedipignataro. Morto
l'avvocato B., "principe" della difesa, in La Stampa, B., Teatro
morale dogmatico-istorico, dottrinale e predicabile, Roma, nella stamparia di
Placho presso a San Marco, B., Teatro morale dogmatico-istorico, dottrinale e
predicabile. Tomo secondo, In Roma, per Filippo Zenobj stampatore, e
intagliatore di n.s. Clemente XII, incontro il Seminario Romano,
Repubblicanesimo Partito Repubblicano Italiano Piazza Giovanni Bovio (Napoli)
Dizionario di storia, Istituto dell'Enciclopedia Italiana,. Opere di Giovanni Bovio, su Liber Liber. Opere di B., su openMLOL, Horizons Unlimited
srl. Opere di B.,. B. su storia.camera, Camera dei deputati. Carlini, B. in Enciclopedia Italiana, Roma,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana, giovanni-bovio. Alfonso Scirocco, B. in
Dizionario biografico degli italiani,
Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, Filosofia Politica Politica Categorie: Deputati della XIII
legislatura del Regno d'Italia Deputati della XIV legislatura del Regno
d'ItaliaDeputati della XV legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XVI
legislatura del Regno d'Italia Deputati della XVII legislatura del Regno
d'Italia Deputati della XVIII legislatura del Regno d'Italia Deputati della XIX
legislatura del Regno d'ItaliaDeputati della XX legislatura del Regno d'Italia Deputati
della XXI legislatura del Regno d'Italia
Filosofi italiani del XIX secoloPolitici italiani Professore Trani Napoli Repubblicanesimo
Massoni Mazziniani Politici dell'Estrema sinistra storica Politici del Partito Repubblicano
Italiano Studiosi di diritto penale del XIX secolo. Roma Utopista non è chi
sogna, m a chi pensa, e tanto più profonda è l'Utopia quanto più il pensiero
coglie la relatività dei tempi. Greca è dunque l'origine della utopia é
utopista tipico fu Socrate che osó primo al costume civico contrapporre la
missione individuale:– Io Socrate sono nato a liberamente filosofare e se cento
volte per que sto iofossi morto e rinascessi, tornerei a filosofare. Non pena
dun que mi è dovuta, ma il Pritaneo. Questo tentativo di ribellione
dell'individuo contro il cittadino,del l'individuo che osa pigliarsi un mandato
individuale che non solo valga il mandato civile m a ardisca riformare il
costume, questo è punito e, in quella natura di tempi,era veramente crimine di
Stato.Socrate anch'esso,come atterrito dal colpo ch'ei tira,sente che al
cittadino è dovuta l'espiazione individuale, e rifiuta ausilio, e si
apparecchia all'immolazione di sè non pure perché sente compiuta la sua mis
sione e non gli piace vivere superstite a se medesimo, ma perchè vuole
grecamente spirare:dum patriae legibus obsequimur.Che è quel l'ultimo pensiero
del Gallo,che, rimosso il lenzuolo dalviso, ei vuole sacrificato ad Esculapio?
Vuol finire sul letto del carcere come fosse alle Termopili, e vuol morire con
religione e costume attico come a punizione di alto trascorso individuale.
L'individuo fu Socrate fi losofo; il moribondo è l'atenieserassegnato: ma il piùgrandeèque
sto, che proprio questo ateniese punisce quell'individuo e non gli dà scampo.
Pericle non potè salvare Anassagora; Socrate non vuole sal vare se stesso.
Quando gli Dei patrii percossi dalla riflessione socratica supina rono
sull'Olimpo muto, Epicuro sorridendo gitto sopra di loro un gran panno funereo
e si rallegrò coll'uomo liberato dai divini terrori. Però quel panno che
Epicuro gittava sull'Olimpo copriva tutta la Grecia; giacché quel panno che
soffocava la lotta semi-divina era indizio della missione greca già finita.
Perciò Epicuro la scia i giar dini greci, le dolcezze e i profumi
arcadici, e se ne viene nel Foro romano, e siede e sentenzia e giudica e genera
di sè due uomini diversissimi, ORAZIO e LUCREZIO, o da Orazio poi il tipo di
Munazio Planco e da Lucrezio quello di Papiniano. Sono troppe cose che io dico insieme,
delle quali molte non dette ancora e nondimeno prova bili non pure con la forma
del discorso,ma col testimonio dei fatti, Cicerone, vedendo Epicuro alle
porte di Roma, cerca fulminarlo col medesimo effetto onde Pio IX fulminava il
soldato italiano ve nuto innanzi a porta Pia.Erano saette sine ictu.Epicuro
sorride dei fulmini di Cicerone come di quelli del Giove greco ed entra in Roma
e prende Cicerone per mano e segretamente sel fa suo. Ma, appena entrato in
Roma, Epicuro prende la natura del Giano latino, si fa bifronte, ed una sua
faccia è quella di Orazio, l'altra di Lucrezio. Or come avviene codesto
miracolo? Miracolo no:è la dialet tica del sistema epicureo che ha questi due
lati. L'uno dice cosi: La vita è brede; di là non si continua; dunque godiamola
di pre sente.La morte ci colga quando possiamo gittarle infaccia la scorsa del
pomo della voluttà, tutto premuto. L'altro dice cosi: La vita è breve; di là
non si continua; osiamo dunque eternarla con un'opera degna della immortalità
della fama. Perchè tentare la turpitudine se nel punto di asseguirla la morte
può spegnermi? Ecco le due fronti di Epicuro, che sulla porta di R o m a assume
forma gianesca. L'una è di Orazio: Vitae summa brevis nos detat spem inchoare
longam. Di lá non v'è vita: Non regna vini sortiere talis. La conseguenza ch'ei
porge all'anima tua è sempre una: Carpe diem quam minimum credula postero.
Questa illazione può signifi carsi con un grugnito del porco epicureo. L'altra
è di Lucrezio: Omnia migrant, Omnia commutat natura et dertere cogit. Dalla
quale migrazione eterna dell'essere deriva il summum crede nefas. Importa sol
consegnare integra la lampa della vita alle generazioni sopravvenienti. Da
Orazio nasce Munazio Planco, prima Cesariano, poi Pompeiano, poi repubblicano,
poi di Antonio e di Cleopatra, poi cortigiano di Augusto e sprezzato da tutti:
tipo del galantuomo di Guicciardini; e fini nella sua villa di Tivoli come
Guicciardini nella solitudine di Arcetri. Da Lucrezio nasce il tipo del
giureconsulto, Papiniano, che intese il dritto come bonum aequum, e non volle
in Senato difendere un imperatore fratricida e piuttosto che l'onore volle
lasciare la vita. Morendo,come avea sentenziato,provvide all'immortalità della
fama. Cosi abbiamo dalla medesima scuola il porcus de grege Epicuri, c de
acie Epicuri miles. N è questo doppio tipo fu smarrito nel p e riodo del
risorgimento, quando dopo la scolastica platonica e aristo telica si riaffacció
l'epicureismo: dall'una parte si ebbe il Pontano cantore della voluttà,
dall'altra il Cavalcante cercatore austero, tra i sepolcri, della immortalità
della fama. Da Epicuro il mondo romano prende il senso della positività, ed è
però mondo di prosa non di arte, con missione giuridica, con lingua giuridica,
con monumenti, storia, tradizioni giuridiche. La Grecia ci ha tramandato due
insuperabili documenti, la tragedia epica e la tragedia filosofica, l'Iliade e
il Fedone; Roma il Corpus juris, con due potenti compagni, l'epigrafe e il
responso. Quanto all'epigrafe, specie sintetica di letteratura, nessun altro
popolo nė lingua ha il quarto della maestà e rapidità dell'epigrafe latina, nata
rebus agendis. Onde nazioni nordiche e neolatine e transatlantiche pigliano
ancora, e avverrà per lungo tempo, da Roma antica l'epigrafe e il responso. E
la più bella dell'epigrafi ha contenuto epicurco e giuridico: « Et creditis
esse Deos?» la tomba negata a Catone e a Pompeo è superbamente data ad un mimo!
Se gli Dei sono ingiusti, gli Dei non sono. E le epigrafi più solenni
nascondono certa finezza d'ironia epicurea nel senso giuridico. L'epigrafe
latina è solenne, perché è breve come il responso. Questa rapidità di
percezione è dalla lingua istessa giuridica per eccellenza, imperativa e, se
m'è lecito a dire, dittatoria: onde l'epigrafe è quasi sempre responsiva cioè
di senso giuridico,e il responso è sempre epigrafico. Ed in Roma e possibile il
tipo del giureconsulto, dell'uomo cioè che ha l'intera percezione del dritto, rapidamente
e propriamente la significa e sa comandarla a sè stesso prima che agli altri. È
tipo raro, tutto assorbito dalla meditazione etica, che traduce nella parola e
nel fatto. Roma n'ebbe pochissimi e assai più pochi ne fiorirono in tempi
posteriori. E quando oggi odo chiamare giureconsulti alcuni legisti meno che
mediocri dico che o le parole non s'intendono o sono stravolte dall'adulazione.
Quando la lingua latina canta di amore a me pare, senza esagerazione, udire il
Ciclope favellare a Galatea. Non è qui la sua forza, la sua missione, il suo
contenuto storico. Dica rapidamente il dritto, dica il fatto. Il responso e
l'epigrafe, questo è il gran contenuto della letteratura latina, questo è suo
proprio, è originale, è collatino, oso ied « Quid quid praecifus, esto
brevis, ut cito dicta Percipiant animi) dire: il rimanente é preso di qua o là
e porta il mantello peregrino. Ed ha tre uomini sommi, Lucrezio, Papiniano e
Tacito. Lucrezio non ha cantato un poema, nè si dà al mondo poema didascalico, ma
ha dato l'esposizione epicurea della natura, la cui Venus non viene da Milo ma
dal Foro e può somigliare ad Astrea. Papiniano ha dato il più alto responso,
nel quale è la sintesi della missione latina e lo ha suggellato, come dovea,
con la morte. L'olocausto di Socrate ci mandò la tragedia filosofica che è
greca. L’olocausto di Papiniano citramanda la tragedia giuridica che è latina. Perchè
dopo il Nerone e la Messalina non cantare anche questa che è più solenne? La
storia di Tacito suona sulle rovine imminenti dello stato latino come la serventesi
dell'ultimo degli albigesi. Tacito è fosco come la sera nebbiosadiuna grande
giornata; è riflessivo come chirasenta le rovine; è triste come chi cerca una
virtù ch'ei sa di non trovare. Perciò ei ritrae Tiberio assai meglio che
Tiziano non ritragga Filippo II, ma dove pinge la virtù non è pittore molto
ispirato. E grande col pen nello onde lo Spinelli ritraeva Satana. Ma se gli
dai la tavolozza di Raffaello ei te l’annacqua. Lucrezio, Papiniano e Tacito
sono tre che si somigliano nella forma di concepire e nella rapidità scolpita
della espressione. Tacito, che. segna la decadenza e lavora come il Sisifo di
Lucrezio, qui semper victus tristisque recedit, spesso ti accusa la maniera e
quando è breve, quando è corto; ma è l'ultimo de' grandi romani. Chi cerca la grandezza
del pensiero latino fuori di questi, e vuol trovarlo o nei la menti di
Properzio e di Ovidio, o nel citiso di Virgilio e nelle primavere di Orazio, o
pescarlo nel bicchiere di Catullo, o spiccarlo dagli orli della toga di
Cicerone è come chi cercando l'anima del trecento,invece di volgersi a Dante e a
Boccaccio, la spia negli occhi estatici di Caterina da Siena o nel cipiglio di
Passavanti. In questo teatro giuridico, che è il mondo latino, ilcontenuto
della lotta si trasforma e di semidivino diviene pienamente umano. Qui non han
luogo cause per divinità. Qui Lucrezio può vuotare il Pantheon che accoglie
indifferentemente tutti gl'Iddii per vederli indifferentemente sfatare dal
sistematore della Natura. Lucrezio morrà non per accusa di Melito, di Anito, di
Licone; ma morrá se gli piace, di sua mano, se il destino dell'uomo gli parrà
troppo somigliante a quello di Sisifo. Allora la Venus genutrix gli si muterà
in Venere Libitina, ed egli userà della vita secondo quello che gli parrå suo
diritto. Io non credo all'aconito; credo suicida Lucrezio, e questo suicidio
proprio di forma romana, come quello di Catone, cioè per ius necis etiam
in se. Questa lotta umana, iniziata non compita in Roma, questa che è
tutta e sempre lotta civile dal ritiro della plebe sull'Aventino sino ad
Augusto, qui omnium munia in se trahere coepit; questa epopea tutta latina non
trovabile in Virgilio ma un frammento Ciò significa: Il mondo greco, cominciato
religiosamente, finisce nella irreligione di Epicuro; il mondo romano pieno
della dotta ir religione di Epicuro, finisce nel mistero cristiano. Come sia
avvenuto questo fenomeno chiariremo nella nostra lezione intorno a Cristo.
Questo vien chiaro di presente, che ilcontenuto giuridico in Roma non può
porgersi come ius civile abstractum, ma come primo sentimento di equità, onde
sigenera il Pretore, istituzione profondamente etica, ignota anche questa alla
Grecia, e urbano e peregrino, e il cui fine è sempre l'aequitas, affinchè il summum
ius, non diventasse summa iniuria o summa malitia. Quindi il placito del
giureconsulto nella costituzione delle leggi. In rebus novis constituendis
coidens esse de bet utilitas, ne animus recedat ab eo jure, quod diu AEQUUM
visum est (Fideicom L. IV.). Chiaro è che l'equità costituisca la misura del
dritto; che questa equità lungamente saggiata, traducendosi in dritto, genera
l'utile sincero; e che questo utile debba essere evidente ai popoli nella
costituzione delle leggi. Quindi l'iniquum erat injuria. Quindi l'aequitas appo
i latini non è il concetto volgare che ci viene da Ugone Grozio, è l'assoluta, continua,
ascendente correzione del dritto civile, cioè del dritto greco; e però cosi
coloro che veggono pura medesimezza del dritto greco e romano, quanto quegli
altri che continuano a favoleggiare intorno alla origine greca delle XII tavole
mostrano ignorare la differenza delle due storie, dei due popoli, delle due
lotte, delle due civiltà. E iltesto canta chiaro. Ius praetorium adiuvandi, del
supplendi, vel CORRIGENDI iuris civilis gratia est introductum,propter
utilitatem pubblicam. Che è quel ius civile bisognoso di correzione? È quello
appunto che in Roma patriziato il tribuno per una certa equa partizione
di cose e di ufficii, e genero, ignoto alla Grecia. L'altro tra l'individuo per
una certa equa emancipazione ignoto alla Grecia. dell'individuo il rimanente in
Tacito, ha due periodi principali: l'uno tra plebe e e la comunanza, e genera
Spartaco, Livio e La plebe fu vendicata da Mario e più da Cesare che se
oppresso il tribuno era segno che non v'era più patriziato sovrano ed operoso.
Spartaco, sopraffatto da Crasso e da Pompeo e morto nella pienezza della sua
protesta, trova poco dopo più grande vendicatore, Cristo. comincia
a parere summa injuria, la cui correzione costituisce l'istituto pretorio, che
è tutto romano, il cui programma si assomma nella sentenza. Placuit in omnibus
rebus praecipuam csse iustitiae ac AEQUITATIS quam stricti juris rationem.Quello
stretto dritto è greco, è puramente civile, è quiritario, è aristocratico, e
trasmoda nell'ingiuria, o per violenza o per malizia, aut vi, aut fraude.
Quell'acquitas è la correzione pretoria, è la grandezza dello spirito latino,
che tutto si manifesta e dimora nella giustizia pretoria e urbana e peregrina. E
quell'aequitas deriva dalla lotta umana, cosi della plebe contro il patriziato
come del servo contro il padrone. Il ius civile e il risultamento della lotta
semi-divina. L’aequitas è il prodotto della lotta civile. Quella è greca, questa
è latina. Quella ha il suo fastigio storico da Socrate ad Epicuro, questa da
Mario a Spartaco. Quella è lotta filosofica, questa è giuridica. I canoni di
Epicuro sono l'orazione funebre all'Olimpo e però alla Grecia, la protesta di
Spartaco è il requiem al superbo ciris romanus. Insomma la gloria storica di Roma
non è il dittatore, nè il console, nè il senato, nè il questore, né
l'imperatore, e nemmeno il tribune; è ilPretore. Il suo editto è la sintesi dei
responsi; lo spirito dei responsi è l'equità. L’equità è il prodotto della lotta
umana. Questa lotta è ilcontenuto della civiltà latina. Con questo spirito
di equità torna agevole a Tacito descrivere il tiranno, scolpirlo. Volere
parendo di rifiutare, comandare parendo di subire, far tutto parendo di non
fare, questo è il tipo del tiranno, questo è il Tiberio di Tacito, rispetto al
quale gli altri tiranni venuti di poi sono volgari, ubriachi, troppo scoperti e
però troppo espo sti ad essere tiranneggiati. Tipico è questo Tiberio in
Tacito, come Aiace in Omero, come Ugolino in Dante, come in Otello in Sakespeare,
e non patiscono ritoccamenti di nessuna mano: chi si attenta a ri farli, sotto
qualunque altra forma, disfà. E in Roma fu possibile il ritratto del tiranno, il
pittore di Tiberio, perchè in Roma fu possibile il sentimento dell'equità, non
astratto, ma tradotto in ragione pretoria.Ne Riccardo III, nè Arrigo VIII, nè
Filippo II, nè Alessandro VI o Paolo IV ritrassero Tiberio. Vollero troppo, si
chiarirono troppo, furono troppo tiranneggiati. Ma il tipo, spento
individualmente, risorse collettivamente nella Compagnia di Gesù, che per 333
anni dilargò l'oligarchia nera sulla terra, parendo di non volere, di non
comandare, di non fare. Ma e il gesuitesimo tiberiano, e il cesarismo gesuitico
non possono essere tanto chiusi che il pensiero e la natura non
v'entrino. Fu però equità piena, sincera, spiegata questa di Roma, siche
la si trovi tutta adempita nella ragione pretoria? La lotta umana di Roma diede
per risultamento il dritto umano? In somma il dritto romano si continua a
studiare, a chiosare, ogni giorno in ogni parte civile della terra, perchè
effettualmente è l'ultima parola del dritto? L 'aequitas in omnibus spectanda,
quando non voglia essere un nome ma cosa, non un presentimento ma una idea, non
in somma una esigenza ma un adempimento, bisogna che si manifesti come
connessione ed equazione dei contrarii, ciod del genere coll'individuo, del
cittadino con la persona, affinchè ne risulti l'interezza dell'uomo. Ora questa
equazione torna possibile quando l'individuo si sia affer nato e contrapposto
al cittadino e abbia avuto nella storia tanto va La cosa sta in questi termini:
L'equitàs cientificamente intesa spetta: all'avvenire, che sarà la sintesi del
cittadino coll individuo per costruire tutto l'uomo: l'equità latinamente
intesa fu il transito dal cittadino all'individuo per costruire l'individuo. Il
transito non è la sintesi, è il semplice avviamento dall'uno al l'altro dei contrarii,
dall'azione alla reazione, dal bianco al nero, m a non è il cenerognolo in cui
l'uno e l'altro si fondono. Fu larva dunque di equità: e non dimento anche come
larva quel dritto è rimasto solenne, tipico nella storia, come presentimento di
quello che il dritto è destinato ad essere. Dunque nella storia il mondo romano
è l'esodo, il passaggio dal cittadino greco all'individuo germanico. E in
questo transito dall'uno all'altro dei contrarii consiste, chi 30 -.
ME evoluzione quanta il cittadino se ne
prese. Senza que stazione e reazione, o, come altrove dicono, senza questa tesi
e antitesi nessun'armonia finale e completiva,nessuna sintesi piena e d u
revole, Nessun equilibrio, nessuna equazione in somma è effettualmente
possibile: e se l'equità non è questa equazione, è ancora un sentimento
vuoto.Se ne deduce che Roma non poteva ancora nė ideare nè porgere la vera
equità giuridica, perché l'individuo non avea compiuto la sua reazione storica,
non avea dato tutti gl'istituti che dovevano nascere di sé, dalla sua antitesi
o contrapposizione al cittadino. Dove s'era fatta la storia dell'individuo,
l'autobiografia, per ché il Pretore potesse consapevole contemperare i
contrarii, connetterli, equilibrarli? Vedesi dunque che questa equità è
l'avvenire della storia non il passato; spetta alla giornata travagliosa dei
posteri non alla lotta civile di Roma.Or dunque è stata spuma d'acqua sonante
l'equità romana? Troppo sarebbe stato il rumore! consideri, l'universalità
dell'impero latino. Il quale perde la sua ragione di durare quando Cristo
compie l'emancipazione individuale. Ragioniamo brevemente di Cristo. Abbiamo
nel nostro linguaggio certe parole fulminatorie che vogliono significare una
gran fede e tradiscono l'ipocrisia di chi le dice; vogliono atterrire e
producono invece l'impressione comica delle scomuniche di un certo vescovo
provenzale sull'animo di Guglielmo IX, duca di Aquitania e conte di
Poitiers. questa, dopo la rinascenza, dettò a Galileo la riduzione delle
leggi della mente e della natura sulla pietra Lavagna; anche oggi questa
imponeva al Ferrari la riduzione de' periodi storici nel numero; e sempre
questa tornerà dopo le brevi soste o deviazioni del nostro genio. Anche nella
politica noi vogliamo misurato il nostro passo, e perd la nostra prudenza di
governo e di popolo fu compendiata felicemente non nel cunctari nè nel
festinare, ma in quel festina lente, che è la sintesi più mirabile e perfetta
del nostro carattere. Non è già che ad ora destinata non abbiamo le rivoluzioni
noi come gli altri popoli, m a i tremiti e le oscillazioni non le vogliamo, nè
vogliamo rifare il passo. A rovinare i pensatori alquanto più arditi sino al
1860 avevamo tre terribili parole graduali: protestantismo, panteismo, materialismo.
Oggi sono tre fulmini senza cuspide, e a sprofondare gli scrittori di
parte avversa, abbiamo sostituito a quelle tre altre parole terrifiche con la
stessa sacramentale gradazione: repubblicanismo, socialismo, internazionalismo.
Quelle tre prime parole suonavano una scomunica canonica, le seconde una
scomunica politica. Ma nessun furore biblico traspare dalla faccia rubiconda di
chi fulmina le prime o le seconde. Si voleva sino al 1859 perdere uno
scrittore, un libro, anche un'opera d'arte? Una parola ba stava: è panteista! Il
libro era proibito, l'autore sottoposto ad una o a più delle sette polizie, e
il critico con quella sola parola acquistava autorità e dispensa da ogni altra
confutazione. Oggi no: piùche I beni spirituali della celeste Gerusalemme si ha
paura di perdere le palpabili dolcezze della Babilonia terrestre, ed a scomunicare
un uomo, una dottrina, un pensiero, si grida la parola socialismo! e la
quistione è finita lì, come se tutti oggi, in un certo senso, non fossimo
socialisti, e come se oggi ci fosse al mondo un uomo, un cane, un rospo, una
formica, una molecola dove non sia arrivata a penetrare la quistione sociale.
Io ho udito nella camera un oratore dare del radicale al ministro più mite e
conservatore che, a udire accusa tanto strana, rise forte e tra se colato, come
volesse dire: Io! ... studio le costruzioni ferroviarie per muovere le
vaporiere non gli uomini. Ne rise tutta la Camera. Ma notò sin dove sale
l'ipocrisia del linguaggio. Sono, per contrario, parole privilegiate
estillanti santità queste altre: serietà, galantomismo, moderazione. Queste
parole sono guscio a molte lumache, scudo ad alcuni faccendieri, e bandiera a
non pochi paolotti. La moderazione fu sempre virtù operosa de'fortissimi, non
co stume dei pigri e degli adiposi: conosco in Italia uomini moderati in tutti I
partiti, ma non conosco un partito moderato! Ci sono poi due parole
antitetiche, mi si passi l'aggiunto, nella politica del giorno: piazza ed impopolarità.
La prima di queste due significa l'estremo dell'avvilimento, l'altra della
sublimità. L'equivoco però entra spesso ad alterarne l'uso corrente e le giuoca
secondo i fini di parte. Se la piazza fa dimostrazioni festive ai sovrani, la
chiamano cuore della nazione. Se ragiona e delibera su’dritti suoi, la chiamano
canaglia. Impopolarità poi è parola stranissima, ma che può sve lare tutto un
sistema. Ne' governi rappresentativi è alta prudenza ilcoraggio
dell'impopolarità! E questo governo che e chi vorrà rappresentare? Sarà
rappresentativo dei morti che si lasciano anatomizzare senza lamento, o dei
gnomi che si stanno cheti nel centro della terra? Gli eccessi ai quali, oggis egnatamente,
si lascia andare questo partito, in curante del popolo quanto sollecito di
potere, nuderanno l'essenza delle istituzioni vacillanti. rappresentativo del
popolo o d'una sètta? del popolo o dei fini di un ambizioso? e quando una Taide,
nudandosi dove non conveniva, sfidava il pudore e lo sdegno di un popolo, mostra
il coraggio dell'impopolarità? Eh via! Anche l'ipocrisia del coraggio ci voleva,
e l'impopolarità doveva e s sere lo scudo d'Achille sul petto di Tersite.
Capisco in giorni eccezionali l'impopolarità d'un sapiente, ma il sistema
dell'impopolarità ne governi rappresentativi è una contraddizione ne’ termini. Continui
chi vuole e può altre osservazioni intorno a parole convenzionali, sulla
fraseologia, sul periodo ferma to innanzi al plauso prestabilito, specialmente
in certi giorni, ma osservi pure che se il linguaggio assai volte è dato a
nascondere il pensiero e ci riesce, non può riuscir mai a nascondere la mente
ambigua, l'oscillazione del convincimento, l'ipocrisia, il carattere. Una più o
meno visibile gonfiezza, un certo tono, una certa struttura e posa, una
studiata semplicità, una bonarietà metodica, una figura, una parola, anche una
reticenza ed una linea aprono, a chi non è volgo, tutto l'intimo dell'ANIMALE
PARLANTE. Osservo infine che se i dialetti talvolta fanno capolino nelle nostre
leggi, e specialmente nelle procedure, egli è segno che le regioni italiane non
vogliono essere compres se e ricordano allo stato nazionale quella parte di
autonomia ad essi dovuta. Non un filologo devevenire a correggere il dialetto
nelle leggi, ma I dialetti si levano a correggere l'accentramento. Come
dell'Oriente non si può narrare una vera storia del pensiero del pensiero come
esame di sè e del suo oggetto, del pensiero come scienza così e per la medesima
ragione non si può del diritto. Il diritto sorge come rivendicazione della
persona o individua o collettiva, e la rivendicazione per virtù del pensiero,
cioè del l'esame che comincia col rifermare la tradizione e finisce col
distruggerla. Una vera storia del diritto anteriore alla storia del pensiero è
un sogno, una favola. Nell'Oriente l'immaginazione e la fantasia tengon luogo
del pensiero, e lo simulano in quanto lo prenunziano l'immaginazione più nella
Cina, la fantasia più nell’India l'immaginazione che riproduce l'unità morta,
la fantasia che variat rem prodigialiter unam (nol so dir meglio); e, mentre
prenunziano il pensiero, non arrivano ancora nemmeno all'arte, nel senso più
proprio di questa parola. Fanno e custodiscono, cristallizzandola, la
tradizione; e però sono il basamento psicologico di tutte le religioni. Il
mondo orientale, dunque, è religioso, semplicemente religioso; è pre i storico,
in quanto prenunzia il pensiero, non lo annunzia; non dà la grande arte che non
procede nè dalla immaginazione monotona nė dalla fantasia irrefrenata. Se in
Oriente - 51 Roma je, CO am ia olisi Ca, he l'inno e l'epopea
avessero raggiunto quella eccellenza che vien sognata, si sarebbero per
necessità geminate nelle arti sorelle, rimaste li tra il bizzarro, il deforme,
l'industrioso e il fucato. E lo Stato orientale è veramente Stato quanto quella
scienza è scienza, ed arte quell'arte. La tradizione è indiscutibile, è
immobile: l'esame nè la riferma, nè la modifica, nè la distrugge, nè la
integra. Non il popolo, che si disse e fecesi dire eletto, pose primo il
problema antropologico; lo pose l'egizio, e lo simboleggiò nella Sfinge,
problema irresoluto, perchè senza risposta. Il Greco risponde, primo, a questo
perchè. La Sfinge muore innanzi ad Edipo e gli rinasce dentro. Edipo sparisce
nella notte colonea, come Prometeo che con una favilla rapita al Sole aveva ani
mato la statua l'uomo orientale immobile sconta il fallo nella notte scitica.
La favilla doveva esser presa di dentro, non di fuori. Nosce te ipsum. Tal'è il
destarsi del pensiero, tale il cominciamento della storia, e la protasi è
greca. Quindi dalla preistoria, che è orientale, alla protostoria, che è greca,
il passaggio è il problema egizio posto e non risoluto. L’Oriente è la
fanciulezza che ripete, l'Egitto è l'adolescenza che interroga, la Grecia è la
giovinezza che risponde. Cotesto pensiero consapevole avventa il dilemma: o
greco o barbaro. Più che negli altri antichi questo dilemma è lucido in
Aristotile, dove con la disamina tempera l'arroganza e pondera le costituzioni
secondo il carattere de'popoli. Agli orientali egli da la scaltrezza, non la
scienza (disse meglio del Ferrari sin d'allora), e la viltà che è degli scaltri;
nota la selvatichezza ed il coraggio dei popoli nordici; e il coraggio e la
scienza serba agli Elleni. Agli Elleni il pensiero e gli ardimenti del
pensiero. E insieme con questo primo sorgere del pensiero è storica mente
possibile alla Grecia la prima rivendicazione umana, cioè la prima
determinazione giuridica. L'uomo, infatti, nella Grecia rivendica una parte di
sé, quella che è più comune e fa più possibile la saldezza dello Stato che
sorge come organismo politico insieme con la prima rivendicazione giuridica:
l'uomo in Grecia non è più strumento inconscio di un potere sordo e in
discutibile, ma si fa cittadino: e però la prima determinazione del diritto è
puramente civile. Nè più nè altro poteva essere. O che prevalga l'aristocrazia
come a Sparta, o la democrazia come in Atene, o che un Solone, per equilibrare
le due parti, riesca semplicemente a mutare l'oligarchia eupatrida in oligar
chia plutocratica, o che lo Stato si presenti federale come nella Tessaglia e
nella Etolia, o che egemone come nella Laconia e nell'Attica, il certo è che
alla rivendicazione dell'individuo non si arriva neppure come sentimento e assai
meno come concetto. Né la lirica che in fondo è epica frammentaria sia gueriera
come quella di Tirteo, sia molle come quella di Mimnermo, o sentenziosa con
Teognide, o solenne con Simonide, nė il pensiero — sia il più largo e più
trasmesso — come quello di Platone e di Aristotile superano questa posizione
storica. Il pensiero non smentisce il fatto, e l'etica di Platone e di
Aristotile sono a fondo civile. Quando lo stoico, superando il cittadino, si
eleva sino all'u o m o astratto, e l'epicureo prefigura l'individuo, la Grecia
gloriosa, la Grecia del pensiero, della parola e delle armi, è passata, e noi
siamo innanzi ad altro pensiero, ad altra parola, ad altre armi. Roma è il
campo dello stoico e dell'epicureo. Prima di toccare Roma e seguirla dalla
prima alla *terza*, ei mi par di udire chi mi ripeta che la storia svolta sin
qui sia del pensiero piuttosto che del diritto. Era storia del pensiero e del
diritto, non separabili. I giuristi sogliono occuparsi men che poco
de'filosofi, perchè, in generale, poco li conoscono; ma il naturalismo che vede
la storia derivar dal pensiero in quella medesima guisa e proporzione onde il
pensiero deriva dalla natura, non può procedere in altro modo. E se, giunto al
mondo romano, avrò più ad indugiarmi intorno alle istituzioni e sulle
testimonianze che ce le trasmettono,non è già ch'io non faccia egual conto
delle istituzioni e degli scrittori greci, m a perchè il mio sommario va tutto
raccolto da Roma ad oggi.Della Grecia e dell'Oriente si è detto quanto
strettamente occorreva a lumeggiare il mondo latino e ciò che gli venne
appresso. Due cose, belle a sapere, ma non assolutamente richieste dal sommario,
io lascio del tutto: la storia geologica d'Italia e la storia etnografica. come
intui il Leopardi, e gli sterminati periodi tellurici dal l'èra protozoica
all'antropozoica, legga la geologia d'Italia nello Stoppani e nel Negri, e la
misura del tempo nella geologia, nel Cocchi. Anche le terre d'Italia
testimoniano da ogni regione nell'età archeolitica la presenza de'cavernicoli
o, alla greca, trogloditi. Probabilmente &'incavernarono nelle montagne
subalpine ed appenniniche, contro le spaventose vicissitudini dell'epoca dilu
viale, e parlarono quello strano linguaggio che diè loro Pomponio Mela:
strident magis quam loquuntur. Stridono a guisa di pipistrelli, aveva già detto
Erodoto, che dié lor pasto di ser penti e di lucertole. E di questi non abbiamo
a far parola, perchè sono, come si è notato, diis, arte, jure carentes, o,
secondo Virgilio: gens duro robore nata Queis neque mos, neque cultus
erat. fumassero le Alpi e gli Appennini Dove andrei, se volessi rifar la
storia geologica del mio paese, ed a che pro per il corso di questo anno? Chi
voglia, dunque, conoscere l'una dopo l'altra tutte le epoche di questa terra
italica, dall'eocenica alla pliocenica, e sapere perchè un giorno Come or fuman
Vesuvio e Mongibello, Nè mi occorre far la storia etnografica dell'Italia.
Dovrei correr dietro alle tradizioni d'una Italia popolata dalle immigrazioni
de' Tirreni, degl'Iberici e degli Umbri? E poi investigare se i Tirreni ci sien
venuti dalle falde del Tauro, cioè dal m ezzodi dell’Asia minore,e gl'Iberici
dall'Asia centrale, e se gli Umbri, della gran famiglia de' Celti, sian entrati
ad accasarsi nell'Umbria, partendosi tra Vilumbri ed Olumbri? Troppe le
opinioni de' dotti e troppo disparate, più di cento le congetture, 1 non di
poca importanza il dissenso tra Micali e Niebhur, l'uno risalendo agli
autoctoni e l'altro negandoli,e ad un antropologo italiano fu forza conchiudere
essere ancora oscurissima l’etnologia italiana: oscurità, che imponendo
silenzio al Mommsen circa le altre due o tre immigrazioni, fecegli dire degl’umbri
soltanto che la lor memoria giunge a noi come suon di campane di una città
sprofondata nel mare. Questo a me par certo ed indiscutibile, che più genti si
sieno incontrate e mescolate in Italia più che in ogni altro paese di Europa
cosi ne'tempi preistorici come dopo la caduta dell'impero romano, donde poi la
mirabile varietà non solo del genio ma DEL TIPO ITALIANO, e dell'uno perchè
dell'altro. Quella che ne' tempi preistorici fu nella Italia nostra differenza
tipica tra’ crani brachicefali e i dolicocefali, differenza rimasta alquanto
notevole tra il tipo dell’Italia superiore e quello della inferiore, ne’ tempi
storici divenne differenza di genio, di scuole, di sistemi, di governi, di
dialetti, di tendenze, onde l'Italia è, per eccellenza, il paese più vario di
Europa e più aborrente da qualunque forma e successione di governi
accentratori. E questo fondamento naturale del nostro pensiero e della nostra
storia vuol essere considerato non solo secondo la varietà delle genti che qui
s'incontrarono, si urtarono, s'incrociarono e si fusero, ma secondo la non meno
lieve varietà del suolo, del clima, delle acque e de'prodotti. Senza boria
nazionale si può affermare che la nostra unità è la più ricca, perchè risulta
della più disparata e molteplice varietà. Però, come a traverso i tanti
dialetti suona armoniosa e pieghevole ad ogni sentimento la nostra lingua, come
a traverso le tante scuole artistiche e regionali si scorge a prima vista la
precisione e la contemperanza greco-latina della linea italiana, così a
traverso 1, Pe mani TE can lo sperimentalismo dell'Italia
superiore e l'idealismo dell'Italia meridionale si vede la qualità dello
ingegno italiano, che, con temperando la sintesi con l'analisi e il sentimento
coll'esame, non disquilibra le funzioni della psiche, le quali, storicamente,
si vanno a tradurre sempre nella politica del festina lente. Questa unità
ricca, questa unità multiforme costituisce per eccellenza armonico il genio
italiano. E quesť armonia lo fa artista in ogni cosa. E infelicemente riusciamo
in quelle cose, nelle quali non portiamo dell'arte, non portiamo cioè del
nostro genio. Allora per parere tedeschi o inglesi ci facciamo semplicemente
bastardi. Fu detto che il mondo romano così poco artista, cosi strettamente
giuridico e praticamente prosaico, fu non pertanto grandissimo e maestro
inimitabile di grandezza. Ed ora accostiamoci ad osservare se il mondo romano
disdica il carattere del genio italiano. Quando oggi i giuristi e gli storici
più pensanti vogliono trovare un fondamento razionale alle istituzioni ed ai
fatti di un popolo, prima salgono al genio ed al carattere del popolo stesso,
in ultimo alle necessità naturali determinate, cioè al naturale ambiente, in
cui sorge e si svolge la vita di quel dato popolo. Questo processo implica un
sistema presupposto appunto il naturalismo. Donde i fatti e le istituzioni di
un popolo? Dal genio e dal carattere: vuol dire, in fondo, dalpensiero. Donde
il genio e il carattere? Dall'ambiente naturale, di cui primo prodotto è il
tipo. E proprio così move il naturalismo. La natura si svolge e riflette nel
pensiero. Il pensiero si svolge e riflette nella storia. La differenza, nella
esposizione, è questa. Il filosofo move dalla natura e guarda alla storia; lo
storiografo move dal fatto storico e ascende al fatto naturale. Non si è potuto
fare altrimenti, quando si è voluto investi gare la causa dei fatti di Roma nel
genio romano, e di questo genio nell'ambiente naturale di Roma. Anche quando,
spostati i fatti, si riesce a spostare il genio di un popolo, si è
costretti a spostare in ultimo il fondamento naturale. È un errore di fatti, che
attesta la verità e la necessità del metodo.Cosi Mommsen, quando vuol
dimostrare che il rapido crescere di Roma in ricchezza e potenza è dovuto al
genio commerciale de’ romani, ricorre come ad ultima causa, a questo fondamento
naturale. Roma è posta sopra un fiume grande, navigabile e non lontano dal
mare. Sbagliata laprima causa – il genio romano sbaglia la seconda il
fondamento naturale, quello che Dante chiama È costretto, dopo, a sforzare
alcuni fatti ed alcuni testi, per sottometterli alla causa prestabilita. Ma più
tardi egli corregge sè stesso, non rispetto al processo che è vero, si bene
rispetto alla più sincera determinazione de'fatti e delle cause. Egli si
accorge che in Roma manca il primo fatto, una classe di commercianti. Poi, che
non poteva essere stato di commercianti il genio di Roma. In ultimo, che il
Tevere, tenuto conto della sponda etrusca, non poteva avere una grande
posizione commerciale. Quando il processo dello storico non va sino al
fondamento naturale, simula le sembianze storiche, ma rimane metafisico. Si
dice, per esempio, per ispiegare alcuni fatti ed istituzioni, che tale è il
genio, tale il grado di coscienza o di pensiero in questo o quel popolo.Va
bene, ma la storia cosi è fatta a mezzo, è fatta con la sola psiche, con lo
spirito astratto, che, evulso dal fondamente naturale, diventa un fenomeno
miracoloso. proprio questo il difetto della cosi detta scuola storica. Savigny,
se voleva fare storia intera, non dovea dire soltanto che un tale o tal altro
dritto è prodotto dalla naturale coscienza giuridica del popolo; ma dove
dimostrare il fondamento naturale di questa naturale coscienza giuridica. Così
non facendo, l'evoluzione rimane astratta, e le parole coscienza, genio,
in - Il fondamento che natura pone. È dole, carattere
diventano altrettante astrazioni, e,a dispetto del l'espressione naturale
coscienza, la dottrina rimane puramente metafisica. Anche Hegel – il metafisico
per antonomasia nire militare il genio di Roma, senti la necessità di salire
sino ad un quasi dato etnografico,e di stimare, secondo le tradizioni, la prima
società romana come una compagnia di ladri. E sopra questo dato giustifica la
colluvies e poi la repentina nobilitas ex virtute di Livio; e la virtus dalla
bravura, non pure personale, ma collettiva, quella appunto che giustifica le
violenze; e dalla violenza la manus, la quale si manifesta dal matrimonio, in
manum conventio, sino alla patria potestas, rispetto alla quale la schiava
condizione del figlio era significata dal mancipium. Quindi, la durezza della famiglia,
dello Stato, delle leggi inRoma; quindi, il cittadino romano da una parte
schiavo, dall'altra despota, perchè della durezza che soffriva nello stato se
ne ripa gaya nella famiglia. E tutta questa durezza compendiata in un assioma
politico di Machiavelli, qui ripetuto da Hegel, cioè che uno stato formato da
sè e adagiato sulla forza conviene che sia sostenuto con la forza Il corollario
poi affatto hegeliano - è che tutto ciò che derivò da tale origine e da tale stato,
non fu un convenio etico e liberale, ma una posizione forzata di
subordinazione. Un carattere romano proprio cosi fatto non ispiegherebbe, io
penso, l'origine, il valore e la diffusione invidiata non raggiunta del dritto
romano nello spazio e nel tempo. Hegel, tenendo conto del dato naturale, non
solo lo limita al puro elemento etnografico, ma impiccolisce anche questo, e
non mostra tener conto del dato geografico, che è più obbiettivo del primo, e
sforza il popolo romano a farsi non solo militare, ma agricolo. Questa indole
agricolo-militare, questa appunto, fa la reli gione romana cotanto diversa
dalla greca, e cosi spiacevole ad Hegel che la chiama la religione prosastica
della limitazione, - per defi della corrispondenza allo
scopo, la religione dell'utile. Ed ecco, troviamo, la seconda volta, negato il
genio artistico a Roma. La prima, perchè è il popolo del diritto. La seconda
perchè è il popolo dell'utile, a cui gli Dei giovano come i servi o come gli
strumenti del campo. Hegel trova che i romani adorano la dea pace (pax, vacuna)
e la sua contraria angeronia; la salute e la peste; trova che in Roma Giunone
non è bianchi-braccia, ma ossipagina, e che Giove è *capitolino* piuttosto che
olimpico. Chiama prosaiche queste divinità, ma nè cerca le divinità campestri,
nè se le spiega, passando dal campo arato allo stato. Nell'arte - continua
Hegel specialmente in Virgilio, creduto il poeta religioso per eccellenza, la
religione è d'imitazione, la quale porta le divinità ex machina, non con la
fantasia e col cuore. I giuochi stessi rimangono qualcosa di esterno, in quanto
il romano è spettatore, non attore, e non ha poeta che di proposito li celebri:
giuochi duri e prosaici come la famiglia, lo stato, la religione, le leggi. La
somma del discorso è E dietro questa somma del discorso si scorgono le
conseguenze, alle quali il filosofo tedesco vuol pervenire: 1° noi dobbiamo
l'origine ed il progresso del diritto positivo all'intelletto non libero, privo
di spirito e di sentimento, proprio del mondo romano; 2o che, se i romani
giunsero a distinguere il diritto dalla morale, ed a liberarlo dalla
variabilità del sentimento, concre co’ romani si ebbe la prosa della
vita, prosa, in ultimo, riflessa sopra Roma proprio dal carattere italico. Che
è l'arte etru egli può conchiudere che sca? Noi troviamo nell'arte etrusca la
massima prosa dello spirito, quanto più perfetta nella tecnica tanto più priva
del l'idealità greca: è la stessa prosa che vediamo nello svolgimento del
diritto romano e della religione romana. Que sto giudizio circa l'arte italica
sarà più tardi esagerato dal Mommsen. tandolo in alcun che di
esterno e di obbiettivo, non arrivarono a conciliarlo con la libertà e con
l'intimo dell'uomo; 3o che però non può essere il dato supremo della sapienza.
Ben'altra parola avrà a dirsi sul diritto, quando si tratterà di connetterlo
con la libertà. Certo, un altro mondo la dirå. E già s'intravvede che questa
gloria il filosofo tedesco vuole serbarla al mondo germanico che succede al
romano. Solo due cose si vedono: che Hegel lavora sopra un dato naturale
incompiuto, e che la parte naturale soppressa è sosti tuita con rapidità magica
dalla costruzione metafisica. Noi osiamo affermare che, se il dato naturale
fosse compiuto cosi dal lato etnografico come dal geografico, il genio ed il carattere
di Roma si mostrerebbero sotto altra forma. E si par rebbe che nè assolutamente
prosaico e tutto pago della esteriorità è il genio italico, nè Roma – la severa
Roma – con la rigidezza della formula giuridica riesce a rinnegare il genio
co [ Egli è davvero cosi? mune. Allora, come oggi, la metafisica mi
pareva vuota, l'avevo definito udenologia, ed il naturalismo mi si presentava
come il successore storico d'ogni metafisica; m a nel farne applicazione, si
volava ancora, ed al volo bastavano poche penne in spazio illimitato, senz'aria
e senza tempo. Oggi non si vola, ma si misura il cammino, e si ha ragione di
dire ai giovani che non facciano sostituzioni estetiche alla storia, le quali
poco servono alla scienza. Espongo, adunque,ciò che intorno al carattere di Roma
pubblicai molti anni addietro, e noto senza indulgenza i miei errori di allora,
perché molti li ripetono e non trovano più scusa. C'è un altro modo, più
metafisico di quello usato da Hegel, di costruire il carattere romano, ed è di
derivarlo non da un mezzo dato naturale, abbandonando l'altro mezzo a
discrezione della metafisica, come vedesi aver fatto il filosofo tedesco, ma di
costruirlo sopra alcuni documenti classici che si prestano alle più contrarie
interpretazioni ed a tutt'i giuochi dell'estetica applicata e della critica
letteraria. Non sarà inutile poiché questo modo, per essere il più comodo, è il
più frequente presentarne un saggio, valevolecome criticasopra me medesimo,
che, nella giovinezza, credei sostituire gli esercizii di estetica alla storia,
ed al naturalismo la subbiettiva critica letteraria. 61 Utopista scrivevo allora-
non è chi sogna, ma chi pensa, e tanto più profonda è l'utopia quanto più
il pensiero coglie la relatività dei tempi. Greca è, dunque, l'origine della
utopia e utopista tipico fu Socrate che osa primo al costume civico con
trapporre alcun che d'individuale: Io Socrate sono nato a liberamente
filosafare, e, se cento volte per questo io fossi morto e rinascessi, tornerei
a filosofare. Non pena dunque mi è do vuta, ma il Pritaneo. Questo tentativo di
ribellione dell'individuo, contro il cittadino, dell'individuo che osa
pigliarsi un mandato individuale che non solo valga il mandato civile, ma
ardisca riformare il costume, questo è punito, e, in quella natura di tempi,
era veramente crimine di Stato. Socrate, anch'esso, come atterrito dal colpo
ch'ei tenta, sente che al cittadino è dovuta l'espiazione individuale, e
rifiuta ausilio, e si apparecchia alla immolazione di sè non pure perchè sente
compiuta la sua missione e non gli piace vivere super stite a sè medesimo, ma
perché vuolegrecamente spirare: Dum patriae legibus obsequimur. Che è
quell'ultimo pensiero del gallo, che, rimosso il lenzuolo dal viso, ei vuole
sacrificato ad Esculapio? Vuol finire sul letto del carcere come fosse ad
Anfipoli o a Potidea, e vuol morire con religione e costume attico, come a
punizione di alto trascorso individuale. L'individuo fu Socrate filosofo; il
moribondo è l'ateniese rassegnato: m a il più grande è questo, che proprio
questo ateniese punisce quell'individuo e non glidà scampo. Pericle non potè
salvare Anassagora; Socrate non vuole salvare se stesso. Come,secondo il mito,la
Sfinge, negata di fuori, rinasce dentro Edipo, cosi, secondo la storia, lo
Stato attico, offeso di fuori, si riafferma dentro di Socrate. O l'esilio di
Colono o la cicuta, è sempre l'immolazione dell'individuo alla comunanza
rappresentata dallo Stato. Quando gli Dei patri i per cossi dalla
riflessione socratica su pinarono nell'Olimpo muto, Epicuro, sorridendo, gitta
sopra di loro un gran panno funereo e si rallegra coll'uomo liberato dai divini
terrori. Diffugiunt animi terrores. Però quel panno che Epicuro gitta
sull'Olimpo, copre tutta la Grecia; giacchè quel panno che soffoca la lotta
semi-divina, era indizio della missione greca già finita. Perciò Epicuro lascia
i giardini greci, le dolcezze e i profumi arcadici, e se ne viene nel foro
romano, e siede e sentenzia e giudica e genera di sè due uomini diversissimi,
Orazio e Lucrezio, e da Orazio poi il tipo di Munazio Planco e da Lucrezio
quello di Papiniano. Sono troppe cose che io dico insieme, delle quali molte
non dette, ma provabili con la forma del discorso e col testimonio dei fatti. Cicerone,
vedendo Epicuro alle porte di Roma, si arma di poma soriane, inserte in forma
di fulmini, e cerca saettarlo con furore iperbolico, proprio nel modo onde il
papato fulmina da Roma la rinascenza. Ma, come la rinascenza, mal grado i
fulmini papali, siaccasava in Roma, invadeva il Vaticano, e faceva poetare e
sermoneggiare i papi con civetteria anacreontica, cosi Epicuro spunta tra due
dita i fulmini di Cicerone, come avea già spuntato quelli del Giove greco, e,
toccata appena la spalla dell'oratore romano, se lo fa suo. Ma, appena entrato
in Roma, Epicuro prende la natura del Giano latino, si fa bifronte, ed una sua
faccia è quella di Orazio, l'altra di Lucrezio.Non èmiracolo, è il sistemaepicureo
che, sotto la dialettica, manifesta queste due fronti. L'una viene a dire cosi:
La vita è breve; di là non si continua; dunque, godiamola di presente. La morte
cicolga, quando possiamo gittarle in faccia la scorza del pomo soave, tutto
premuto. L'altra, cosi: La vita è breve; di là non si continua; osiamo, dunque,
eternarla con un'opera degna della immortalità della fama. Per chè tentare la
gioia stolta, se nel punto di asseguirla la morte può spegnermi? Ecco le due
fronti di Epicuro. L'una di Orazio: Vitae summa brevis nos vetat spem inchoare
longam. Di là non c'è vita: Non regna vini sortiere talis. La conseguenza che
ei porge all'anima tua,è sempre una. Carpe diem quam minimum credula postero.
Illazione esprimibile con un grugnito del porco epicureo. L'altra è di
Lucrezio. Omnia migrant, omnia commutat natura et vertere cogit. Dalla quale
migrazione eterna dell'essere deriva il summum crede nefas. Importa sol
consegnare integra la lampada della vita alle generazioni sopravvenienti: Vitae
lampada tradere. Da Orazio nasce Munazio Planco, prima Cesariano, poi
Pompejano, poi repubblicano, poi di Antonio e di Cleopatra, poi cortigiano di
Augusto e sprezzato da tutti: tipo del galantuomo di Guicciardini; e fini nella
sua villa di Tivoli come Guicciardini, nella solitudine di Arcetri. Da Lucrezio
nasce il tipo del giureconsulto, Papiniano, che intese il diritto come bonum
aequum, e non volle in senato di fendere un imperatore fratricida, e piuttosto
che l'onore volle lasciare la vita. Morendo, come aveva sentenziato, provvide
alla immortalità della fama, et lampada juris tradidit. Da Epicuro il mondo
romano prende il senso della positività, ed è però mondo di prosa, non di arte,
con missione giuridica, con lingua giuridica, con monumenti, storia, tradizioni
giuridiche. La Grecia ci ha tramandato due insuperabili documenti, la tragedia
epica e la tragedia filosofica, l'Iliade e il Fedone; Roma il Corpusjuris, con
due potenti sommarii, l'epigrafe e il responso. Quanto all'epigrafe, specie
suggestiva di letteratura, come direbbesi in Francia, nessun altro popolo nė
lingua ha ilquarto della maestà e rapidità dell'epigrafe latina, nata rebus
agendis: onde nazioni nordiche e neolatine e transatlantiche pigliano ancora, e
avverrà per lungo tempo, da Roma antica l'epigrafe!e il responso. E la più
bella dell'epigrafi ha contenuto epicureo e giuridico: Et creditis esse Deos?
Cosi abbiamo della medesima scuola il porcus de grege Epicuri, e de acie
Epicuri miles. Nè questo doppio tipo fu smarrito nel periodo del risorgimento,
quando dopo la scolastica platonica e aristotelica si riaffaccið l'epicureismo:
dall’una parte si ebbe il Pontano, cantore della voluttà, dall'altra il Cavalcante,
cercatore austero, tra’sepolcri, dell'immortalità della fama. La tomba,
data umile a Catone, negata a Pompeo, ė superbamente elevata ad un mimo! Se gli
Dei sono ingiusti, gli Dei non sono. E le epigrafi più solenni nascondono certa
finezza d'ironia epicurea nel senso giuridico. L'epigrafe latina è solenne,
perché è breve come il responso. Questa rapidità di percezione è dalla lingua
istessa giuridica per eccellenza, imperativa e, se mi è lecito a dire,
dittatoria: onde l'epigrafe è quasi sempre responsiva, cioè di senso giuridico,
e il responso è sempre epigrafico. Ed in Roma fu possibile il tipo del
giureconsulto, dell'uomo cioè che ha intera la percezione del dritto,
rapidamente e pro priamente la significa e sa comandarla a sè stesso prima che
agli altri. È tipo raro, tutto assorbito dalla meditazione etica, che traduce
nella parola e nel fatto. Roma ne ebbe pochissimi che dopo quella Roma furono
comentati, non risatti; e, quando oggi odo chiamare giureconsulti alcuni
legisti che tirano a mestiere il codice, dico che o le parole non s'intendono o
sono stravolte dall'adulazione. Quando la lingua latina canta di amore, a me pare-
libero da preoccupazioni di scuola udire il Ciclope favellare a Galatea. I
romani potean prendere le Sabine meglio con le braccia che col canto: manu, haud
carminibuscaptae. Non ène'carmi la missione di Roma: dica rapidamente il
diritto, dica il fatto; il responso e l'epigrafe, questo è il gran contenuto
della letteratura latina, questo è suo proprio, è originale, è collatino, oso
dire: il rimanente vien di fuori e porta il mantello peregrino. Ed ha tre
uomini massimi, Lucrezio, Papiniano e Tacito. Lucrezio non ha cantato un poema,
nè si dà al mondo poema didascalico, ma ha dato l'esposizione epicurea della
natura, la cui Venus non viene da Milo, ma dal Foro, e può somigliare ad
Astrea. Papiniano ha dato il più alto responso, nel quale è la) Quid quid
praecipiens, esto brevis, ut cito dicta Percipiant animi. 5 UNIVERSITÀ DI
Qurais ROMA CCHIO Lucrezio, Papiniano e Tacito sono tre che si somigliano
nella forma di concepire e nella rapidità scolpita dell'espressione. Tacito,
che segna la decadenza e lavora come il Sisifo di Lucrezio, qui semper victus
tristisque recedit, spesso ti accusa la maniera e quando è breve, quando è
corto; m a è l'ultimo dei grandi romani. Chi cerca la grandezza del pensiero
latino fuori di questi, e vuol trovarlo o nella lirica di Orazio, ambigua,
quanto alla forma, tra Pindaro ed Anacreonte, e ambigua nella sostanza tra lo
stoico e l'epicureo, o trovarlo nell'epica incerta tra Virgilio e Livio, cioè
tra le reminiscenze omeriche e le favole tra dizionali, è come chi, cercando
l'anima del trecento, invece di volgersi a Dante e a Boccaccio, la spia negli
occhi estatici di Caterina da Siena o nel cipiglio di Passavanti. In questo
teatro giuridico, che è il mondo latino, il contenuto della lotta si trasforma
e di semi-divino diviene pienamente umano. Qui non han luogo cause per
divinità. Qui Lucrezio può vuotare il Pantheon che accoglie indifferentemente
tutti gl’Iddii per vederli indifferentemente sfatare dal sistematore della Natura.
Lucrezio morrà non per accusa di Melito, di Anito, di Licone; norrà, se gli
piace, di sua mano, se il destino del l'uomo gli parrà troppo somigliante a
quello di Sisifo. Allora la sintesi della missione latina, e lo ha
suggellato, come dovea, con la morte. L'olocausto di Socrate ci mandò la
tragedia filosofica che è greca; l'olocausto di Papiniano ci tramanda la
tragedia giuridica che è latina. Perchè dopo il Nerone e la Messalina non
tentare anche questa che è più romana? La storia di Ta cito suona sulle rovine
imminenti dello Stato latino come la ser ventese dell'ultimo degli albigesi.
Tacito è fosco come la sera nebbiosa di una splendida giornata; è riflessivo
come chi rasenta le rovine; è triste come chi cerca una virtù che ei sa di non
trovare. Perciò ei ritrae Tiberio assai meglio che Tiziano non ritragga Filippo
II,ma,dove pinge la virtù,non è pittoremolto ispirato. È grande col pennello
onde lo Spinelli ritraeva Satana; m a, se gli dai la tavolozza di Raffaello, ei
te l'annacqua. Venus genctrix gli si muterà in Venere Libitina, ed egli
userà della vita secondo quello che gli parrà suo diritto. Io non credo
all'aconito; credo suicida Lucrezio, e questo suicidio proprio di forma Romana,
come quello di Catone, cioè per jus necis etiam in sc. Questa lotta umana,iniziata,non
compiuta in Roma,questa che è tutta e sempre lotta civile dal ritiro della
plebe sull’Aven tino sino ad Augusto, qui omnium munia in se trahere coepit;
questa epopea lutta latina, più in Livio che in Virgilio, ha due periodi
principali: l'uno'tra plebe e patriziato per una cerla equa partizione di cose
e di ufficii, e generò il tribuno, ignoto alla Grecia; l'altro tra l'individuo
e la comunanza per una certa equa emancipazione dell'individuo, e generò
Spartaco, ignoto alla Grecia. La plebe fu vendicata da Mario,e più da
Cesare,che se op presse il tribuno,era segno che non v'era più patriziato
sovrano ed operoso.Spartaco,sopraffatto da Crasso e da Pompeo e morto nella
pienezza della sua protesta, trovò poco dopo più grande vendicatore, Cristo. Ciò
significa: Il mondo greco, cominciato religiosamente, fi nisce
nellairreligionediEpicuro;ilmondo romano,pienodella dotta irreligione di
Epicuro, finisce nel mistero cristiano. La catastrofe religiosa in Grecia è
spiegabile con la natura del pensiero, che comincia col rifermare le religioni
e finisce col dissolverle; la catastrofe della irreligione in R o m a è spie
gabile con la natura del pensiero istesso, che, se è dommatico, finisce col
divorare se stesso. Chiariremo questo vero, quando saremo innanzi al
cristianesimo. Questo vien chiaro di presente,che il contenuto giuridico in
Roma non pud porgersi come jus civile abstractum, ma come primo sentimento di
equità, onde si genera il Pretore, istitu zione profondamente etica, ignota
anche questa alla Grecia, e urbano e peregrino, e il cui fine è sempre
l'aequitas, affinchè il summum jus non si faccia summa injuria o summa
malitia. Quindi, il placito del giureconsulto nella costituzione
delle leggi: In rebus novis constituendis eviders esse debet utilitas, ne a n i
mus recedat ab eo jure, quod diu AEQUUM visum est (Fideicom. L. IV). Chiaro è
che l'equità costituisca la misura del diritto; che questa equità lungamente
saggiata, traducendosi in diritto, genera l'utile sincero; e che questo utile
debba essere evidente ai popoli nella costituzione delle leggi. Quindi
l'iniquum erat injuria. Quindi l'acquilas appo i latini non è il concetto
volgare che ci viene da Ugone Grozio: è l'assoluta, continua, ascendente
correzione del diritto civile, cioè del diritto greco; e però cosi coloro che
veggono pura medesimezza del diritto greco e ro m a n o, quanto quegli altri
che continuano a favoleggiare intorno alla origine greca delle dodici
tavole,mostrano ignorare la diffe renza delle due storie, dei due popoli, delle
due lotte, delle due civiltà. E il testo canta chiaro: Jus praetorium
adiuvandi, vel supplendi, vel CORRIGENDI iuris civilis gratia est introductum,
propter utilitatem publicam... Che è quel ius civile bisognoso di correzione? È
quello appunto che in R o m a comincia a p a rere s u m m a injuria, la cui
correzione costituisce l'istituto p r e torio,cheètutto romano,ilcuiprogramma
siassomma nella sentenza: Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae ac
AEQUITATIS q u a m STRICTI juris rationem. Quello stretto diritto è greco, è
puramente civile, è quiritario, è aristocratico, e tra smoda nell'ingiuria, o
per violenza o per malizia, aut vi, aut fraude. Quell’aequitas è la correzione
pretoria, è la grandezza dello spirito latino, che tutto si manifesta e dimora
nella giu stizia pretoria e urbana e peregrina. E quell'aequitas deriva
dallalottaumana, cosidellaplebecontroil patriziatocome del servo contro il
padrone. Il jus civile è il risultamento della lotta semi-divina, l'aequitas è
il prodotto della lotta civile: quella è greca, questaèlatina: quellahailsuofastigiostoricoda
So crate ad Epicuro, questa dalle dodici tavole a Spartaco: quella è lotta
filosofica, questa è giuridica: i canoni di Epicuro sono l'orazione
funebre all'Olimpo e però alla Grecia, la protesta di Spartaco è il vale al
superbo civis romanus.Insomma la gloria storicadiRoma
nonèildittatore,néilconsole,nèilsenato, nè il magister equitum e l'imperatore e
nemmeno il tribuno, è il Prelore: il suo editto è la sintesi dei responsi; lo
spirito dei responsi è l'equità; l'equità è il prodotto della lotta umana;
questa lotta è il contenuto della civiltà latina. Hegel che vede si addentro la
cagione della rovina della repubblica romana e con Tacito giudica vana
l’uccisione di Cesare, non vede con pari intensità in quella repubblica
l'istituto pretorio e, sfuggi togli, tien conto solo della ratio strirti juris.
Tutto il diritto r o mano gli si stringe nel summum jus. Non vide che la lotta
umana era ed è l'equilà. Con questo spirito di equità torna agevole a Tacito
descri vere il tiranno, scolpirlo. Volere parendo di rifiutare, c o m a n dare
parendo di obbedire,far tuito parendo di non fure, questo è il tipo del
tiranno, questo è il Tiberio di Tacito, rispetto al quale gli altri tiranni
venuti di poi sono volgari, ubriachi,troppo scoperti e però troppo esposti al
essere tiranneggiati. Tipico é questo Tiberio in Tacito, come Ettore in Omero,
come Ugolino in Dante, come Otello in Sakespeare, e non patiscono ritocca menti
di nessuna mano: chi si attenta a rifarli, solto qualunque altra forma,disfà.
In Grecia fu possibile il sentimento del ti ranno, in Roma il ritratto
tipico,perchè in Roma è delineato il concetto dell'equità. Tiberio non può
esser veduto se non dielro il seggio del Pretore. Nè Riccardo III, nè Arrigo
VIII, nè Fi lippo II, nè Alessandro VI o Paolo IV ritrassero Tiberio: vollero
troppo, si chiarirono troppo, furono troppo tiranneggiati: ma il tipo, spento
individualmente, risorse collettivamente nella C o m pagnia di Gesù, che per
333 anni dilargò l'oligarchia nera sulla terra, parendo di non volere, di non
comandare, di non fare. Ma e il gesuitismo tiberiano e il cesarismo gesuitico
non pos sono essere tanto chiusi,che ilpensiero e la natura non v'entrino. Fu
però equità piena,sincera, spiegata questa di Roma,si che la si
trovi tulta adempita nella ragione pretoria? La lotta umana di Roma diede per
risultamento il diritto umano? In somma il dirittoromano sicontinua a
studiare,a chiosare, ogni giorno in ogni paese civile, perchè effettualmente è
l'ultima parola del diritto? L'acquilas in omnibus spectanda, quando non voglia
essere un nome,ma cosa, non un concetto,ma un sistema, non in somma
un'esigenza,ma un adempimento, bisogna che simani festi come connessione ed
equazione dei contrarii, cioè del ge nere con l'individuo, del cittadino con la
persona, affinchè ne risulti l'interezza dell'uomo.Ora, questa equazione torna
possi bile,quando l'individuo si sia affermato e contrapposto al citta dino e
abbia avuto nella storia tanto valore e tanta evoluzione quanti il cittadino se
ne prese. Senza quest'azione e reazione, o, come altri dicono, senza questa
tesi e antitesi nessun'ar monia finale e completiva, nessuna sintesi piena e
durevole, nessun equilibrio, nessuna equazione insomma è effettualmente
possibile: e, se l'equità non è questa equazione, è ancora un presentimento Se
ne deduce che Roma non poteva ancora sistemare la vera equità giuridica, perchè
l'individuo non aveva dato tutti gl'istituti che dovevano nascere di se, dalla
sua antitesi o c o n trapposizione al cittadino. Dove s'era fatta la storia
dell'indi viduo, l'autobiografia, perchè ilPretore potesse consapevale con
temperare i contrarii, connetterli, equilibrarli? Vedesi, dunque, che questa
equità è l'avvenire dellastoria,non ilpassato;spetta alla giornata travagliosa
dei posteri, non alla lotta civile di Roma.Or, dunque,è stata spuma d'acqua
sonante l'equità ro mana? Troppo sarebbe stato il rumore ! La cosa sta in
questi termini: L'equità scientificamente in tesa spetta all'avvenire, che sarà
la sintesi del cittadino con l'individuo per costruire tutto l'uomo: l'equità
latinamente intesa fu il transilo dal cittadino all individuo per costruire
l'individuo. Il transito non è la sintesi, è il semplice avviamento dall'uno
all'altro dei contrarii, a traverso i quali si vien costruendo l'uomo chiamato
sintesi dell'universo e non divenuto ancora sintesi di sé medesimo ! Fu larva
dunque di equità: e nondimeno anche come larva quel diritto è rimasto solenne,
tipico nella storia, concetto più che presentimento di quello che il diritto è
destinato ad essere. Dunque,nellastoriailmondo romano èl'esodo,ilpassaggio dal
cittadino greco all'individuo germanico. E in questo transito dall'uno
all'altro dei contrarii consiste, chi consideri, l'universalità dell'impero
latino. Il quale perde la sua ragione di durare, quando Cristo annunzia
l'emancipa zione individuale. Cosi me ladiscorrevo intorno al contenuto
storico ed al carattere di Roma. Alcune delle cose dette, oggi, non ripeterei;
m a ne accetto anche oggi moltissime, principalmente due: che la lotta inRoma
èumana e senza neppur l'ombra del carattere religioso; e che risulta mento
precipuo della lotta umana è l'istituto pretorio. Bastano queste due
affermazioni per determinare tutto il ca rattere della prima Roma, e dal
caratlere la sua missione, la gloria, l'universalità, la decadenza. A queste
due affermazioni manca la giustificanza storica il metodo. Perché in Roma la
lotta è del tutto umana? A questa interrogazione, quando non si voglia dare una
ri sposta astratta, come la darebbe la scuola di Hugo e di Savi gny,cioè tal
era la coscienza o ilgenio di Roma,ci sono due modi di rispondere, l'uno
metafisico, l'altro naturale. Il primo risponde: Alla lotta semidivina dovevo
succedere la lotta umana: la prima, compiuta in Grecia, non si poteva ripetere
in Roma. Le due lotte sono due momenti del pensiero; e però Epicuro passa dalla
Grecia a R o m a. Il secondo dice che questo lavorio del pensiero, affatto in d
i sparte dal fondamento naturale, spiega la storia più che non [Quindi
l'evidenza di lumeggiare la storia col naturalismo che le traccia il metodo.
Ora, il naturalismo storico attraversa tre periodi notevoli: prima è
teleologico, poi empirico, finalmente è scientifico È teleologico, quando
presuppone i fini, e i fini diventano cause, e la natura è in gran faccenda a
lavorare i mezzi per questi fini. In questo primo periodo il naturalismo non si
è li berato ancora dalla metafisica, e, se non è essenzialmente antro
pomorfico, è tale abitualmente. Questo periodo è rappresentato da Herder, il
quale è vero che presume cercare la storia degli uomini nella storia del cielo,
della terra e delle relazioni tra cielo e terra; m a, presupponendo ancora i
fini nella storia dell'uomo e della natura, viene abitual mente a credere
divino quel che dev'essere tutto e semplice mente naturale, e – ciò ch'è ancora
più teologico -- ad esclu dere i popoli fieri e sanguinarii dalla possibilità
di adempiere nella storia un qualche fine provvidenziale. Che cosa sarà per
Heder il cristianesimo? — Il regno della giustizia e della verità ! Ecco la
civiltà tedesca in forma di fine provvidenziale, che non poteva essere
adempiuto dal popolo romano, perché aveva animo tirannico e mani insanguinate.]
il genio o il carattere astratlo, m a in ultimo riesce astratto ed enigmatico
anch'esso, perché il pensiero presuppone qualco saltro, da cui non si può
divellere. È vero che altro è il genio greco, altro il romano; è vero che la
lotta fatta in Grecia non si può rifare a Roma;è vero pure che Epicuro,passando
dalla Grecia a Roma,accenna alla lotta umana che succede alla lotta religiosa:
ma non si vede ancora perchè il pensiero si sia cosi determinato, e piuttosto
in Italia che in Germania, e dell'Italia piuttosto in Roma che nell'Etruria o
in altra regione. Sono, per conseguenza, da tenere in gran conto i momenti del
pensiero che nè in sè nè nella storiasi ripete mai; ma re stano momenti vuoti,
astratti ed inesplicati senza tenere in pri missimo conto il dato naturale.] il
genio giuridico di Roma? e l'universalità del dominio romano? e la successione
storica della civiltà romana alla greca? e l'am biente naturale di R o m a,
rispetto alla terra ed all'aria? Tutto ciò sparisce, e restano un fine
provvidenziale il cristianesimo, e l'odio tedesco contro R o m a, compagnia di
ladri e nel principio e nel mezzo,cosi pel genio naturalista di Herder come per
il genio metafisico di Hegel. Egli è perchè quella natura non è libera ancora
da quella metafisica. È empirico il naturalismo, quando contende ogni investiga
zione intorno agli ultimi fini e alla prima causa, e que'fini e quella causa
respinge da se come contenuto della metafisica e campo Questo periodo è
rappresentato da Comte, il quale respinge l'assoluto con troppo assolute
negazioni,come Stuart Mill negava il sistema, sistemando; e però l'uno si dà a
cercare l'invaria bile attraverso i fenomeni naturali, e l'altro il permanente
attra verso i bisogni umani. Vanno cercando quell'assoluto che hanno
assolutamente negato. Avviene, in questa scuola de'puri senomeni,che le
catastrofi sono sostituite all'evoluzione; che il passato sarebbe assoluta
mente morto, non trasformato; e che, come nell'ordine della successione
filosofica il positivismo annunzia la morte di tutto il contenuto metafisico,
cosi nell'ordine della successione politica ilperiodo industriale,p.e.,supporrebbeaffattospento
ilperiodo legale, come questo supporrebbe spento del tutto il periodo m i
litare.Da che sarebbe indicata la cessazione del periodo mili tare? Dalla
caduta di Roma.Ed ecco che questaRoma,o forza di ladri o di soldati, non
sarebbe stato altro che forza ! E ne il naturalismo teleologico nė l'empirico
arrivano a vedere che in quella R o m a universale la forza fu universale
quanto il diritto. - come reazione mutila il contenuto scientifico, e non
si accorge che quanto sot trae alla scienza tanto consegna alla religione. sino
dal nome metafisica, dell'inconoscibile. In questo secondo periodo il natura
lismo,aborrendo Finalmente il naturalismo storico esce dallo stato
teleologico, dallo stato empirico, e diviene scientifico sotto queste
determi nate condizioni: 1a sottraendo la statica e la dinamica so ciale
all'indeterminato delle analogie e sottomettend le al cal colo determinato, nel
quale sparisce l'uomo individuo e sorge l'uomo medio; 2a sottraendo il calcolo
ai ritmi misteriosi o ca balistici e riducendolo alla legge di proporzione tra
causa ed ef fetto; 3a sottraendo le cause allo indeterminato del numero e
riducendole ad una causa sola, e facendo convergere tutti gli effetti verso un
fine proporzionato alla causa medesima. Allora si viene a veder chiaro che la
statica e la dinamica sociale fanno una fisica sociale che deriva dalla psico
-fisica; che il pensiero si traduce nella storia con la medesima proporzione,
onde procede dalla natura; che il calcolo, al quale sottostanno le scienze
naturali, entra a dominare il mondo della storia; e che in ultimo l'uomo
individuo,il quale sparisce innanzi all'uomo medio, vuol dire l'arbitrio che
sparisce innanzi alla libertà. Più sparisce l'arbitrio come causa, e più si
chiarisce la libertà come fine. A tutto ciò, che è pur grande, il mondo moderno
non può sottrarsi. Ha prodotto tre saggi,che sono saggi ancora, ma che
aspettano con irremovibile certezza la sistemazione scientifica, e sono la
Fisica sociale di Quetelet, la Storia dell'Incivilimento in Inghilterra di
Buckle e i Periodi politiri di Ferrari. Anch'io nel Saggio Crilico del Dritto
Penale e del Fondamento etico avevo cercato dimostrare in che ra gione si
movono nel tempo storico le istituzioni avverse e per chè il tempo stesse
rispetto alla successione del pensiero come lo spazio rispetto alla successione
de'corpi; m a anche quel mio libro, come porta il titolo, rimane saggio, ed
aspetta la sistema zione scientifica che si determina co' criterii sopra
stabiliti, senza de'quali non è possibile un naturalismo scientifico. E con
questo proposito io mi sento libero da qualunque ar bitrio individuale, da
qualunque monomania di originalità so litaria ed astratta, perchè da una parte
veggo di obbedire alla ragion de'tempi e dall'altra al genio
italiano. Questo genio, o che si manifesti nello sperimentalismo più cauto del
Galileo o nel più libero idealismo di Bruno,ha sempre ultimo fondo delle cose
la natura, fuori della quale nulla vede e nulla spiega. È però genio matematico
per eccellenza, perchè ogni legge natu rale si stringe in numero. Fu, quindi,
possibile nella scuola di Galileo un Vincenzo Viviani che faceva ciò che appena
Leibnitz osava desiderare, sommettere cioè gli atti umani alla misura, l'etica
alla matematica. Risalendo i tempi, incontravasi nella scuola di Metaponto;
discendendo, preoccupava i periodi poli tici di Ferrari. Se è una sistemazione
anche questa, perchè afferma l'evo luzione come processo dall'omogeneo
all'eterogeneo, e non con sidera che l'evoluzione sarebbe impossibile senza la
coesistenza dell'omogeneo con l'eterogeneo? Perchè non considera se quella che
appare coesistenza immediatamente al senso,non si faccia mediatamente
connessione? E, se cotesta connessione è recipro cità, perchè egli non mi
lascia vedere le scienze esatte nelle naturali? Ne deriverebbe che, esclusa la
possibilità di ogni ente metafisico, il suo positivismo farebbesi naturalismo.
E tanto m e glio ! Tutte le perplessità finirebbero, e non si parlerebbe a
n Spencer pose gran cura a distinguere sė da Comte,ciò che oggi vuol dire
positivismo inglese dal francese. Molte sono le differenze notate dallo
Spencer, m a fan capo ad una: che Spencer cre le necessaria l'analisi
psicologica, da Comte giudicata impossibile. E dietro quest'analisi Spencer
perviene a quel s a pere unificalo, sotto il principio universale della
evoluzione, che costituisce la sistemazione del positivismo. Innanzi
all'universalità di queste leggi non vi sono per noi i riserbi, le oscillazioni
dell'inconoscibile e del positivismo in glese; vi sono invece l'universalità e
l'ardimento del naturalismo italiano, del quale cosi, senza taccia di orgoglio
nazionale, ra gionavo nella mia conferenza a Torino: Che cosa manca?
Noi abbiamo affermato l'inconciliabilità tra l'infinità della natura e il
vecchio caput mortuum della teologia.Non possiamo tornare indietro; e le
perplessità del positivismo sono sdegnate dal naturalismo italiano. La parola
stessa positivismo per noi è un equivoco: scientificamente ci suona semplice
reazione alla metafisica, e moralmente dice negazione di ogni elevato ideale.
La parola è sciupata. Il naturalismo dura quanto la natura, ed è proprio nelle
nostre tradizioni, nel nostro indirizzo e nel n o stro genio. Non temo le
conseguenze: la Verità e la Libertà sono, in fondo, una medesima natura. Dietro
questi criterii, tenuto conto non di uno o due, m a dei precipui elementi
naturali ch'entrano nella storia primitiva di Roma e che possono essere
determinati come i faltori elemen tari dell'incivilimento romano, ne risulta
che l'indole violenta ed il costume erratico de'primi congregati devono essere
dal vasto campo costretti a farsi agricoli, e che il prodotto di questi due
fattori, la violenza e l'agricoltura,doveva essere il genio m i litare di R o m
a. E militari si annunziano il primo re, le prime istituzioni,iprimi fatti che
aprono lastoria di Roma,come mi litare la postura della città istessi, ottima
delle posizioni stratc giche in tutlo il Lazio. Or,dato un popolo agricolo e
militare,un popolo,cioè, che [B. Il naturalismo. Torino, Roux e Favale] vora
dell'assolutamente inconoscibile, campo tetro,in cui possono rientrare tutti i
vecchi pregiudizi, tutt'i terrori infantili e tutte le senili speranze sfatate
dal naturalismo italiano. Diritto, ardito, impavido è l'ingegno nostro: è
Colombo che, se ha da guardare verso l'America, non riguarda la Spagna; è
Galileo che, se s'in china, non nega il moto; è Bruno che, se ode la sentenza,
non disdice l'infinità della natura; è Cardano che ha più timore di smentire il
proprio oroscopo, che di morire. Cosi pensa e cosi vuole: italianamente volere
è come il supremo fato storico. stabilisca il mio e il tuo e con la
forza faccia rispettare il li mite,quale sarà la risultante di queste
attitudini,quale lamis sione o il destino di questo popolo? È già evidente:
sarà u n popolo giuridico per eccellenza, il popolo del diritto. Cosi va: la
violenza e l'agricoltura fanno un popolo militare; l'agricoltura e la milizia
fanno un popolo giuridico. La violenza temperata dall'agricoltura diventa
milizia, a c u stodia del proprio campo; la milizia raddolcita dall'agricoltura
diventa forza di equità. Cosi si scoprono i primi naturali fattori del genio
romano: non forza contro il diritto (barbarie); non diritto contro la forza
(decadenza ); m a diritto e sorza (civiltà giuridica ). Non basta dire il m o n
d o greco fu della scienza e dell'arte, ilmondolatinofudeldirittoedelgoverno,ma
bisognasapere perchè fu cosi. Allora occorre vedere non solo la successione
cronologica delle idee e delle civiltà, m a indagare i naturali fattori che
dispongono una nazione,piuttosto che un'altra, ad una deterninata civiltà, e
proprio quella e non altra nazione. E per convincersi che quello fu davvero il
genio di Roma e quelli i fattori dello incivilimento romano,gli studiosi
rivolgano a sè m e desimi alcune domande.Eccole ordinatamente: Qual e fu, in
generale, l'indole de’ popoli italici, e quale tra le genti italiche la postura
di Roina? Quali i rapporti tra gli agricoltori e quale il costume? 4. Perchè fu
tenace il costume e lento in Roma l'accu mularsi della ricchezza? Perchè
gl'idillii greci in Roma diventano georgiche, come le cosmogonie diventano
poemi della natura, ed in qual conto R o m a ebbe gli scrittori de re rustica e
le divinità campestri? 6." Qual'è la forina più latina del pensiero latino?
È vero, in ultimo, che quel pensiero e quella forma. Che cosa più occorre,
quando questi rapporti e questo costume si elevano a missione giuridica?
sostanza e modo di un mondo affatto prosaico alito di arte? - non hanno
Se ciascuna di queste domande non avesse in sè molta im portanza, tutte insieme
parrebbero da fanciullo per la loro di sparatezza, mentre, per la loro intima
connessione, posson fare una sola domanda. E l'ordine delle risposte può far
bastare una pagina, dove occorrerebbe un volume. Le genti italiche – per
quell'armonia di facoltà, della quale abbiamo sopra toccato l'origine portano
in ogni cosa che pensano e che fanno,non solo un senso finissimo di arte,m a g
giore dove meno appare,ma quella che chiamano nota giusta ed è espressione di
senso pratico, che, in fondo, è senso poli tico.E dico senso non per traslato
nè per uso di linguaggio co mune,ma proprio nel sensopiùitalianamente
scientifico, perchè intelletto e volontà sono evoluzioni del senso. Quindi sono
popoli che hanno meglio equilibrati gli ordina menti politici, e più
disciplinati gli ordinamenti giuridici e m i litari. Roma, e per i fattori del
suo genio e perchè posta nel cuore della penisola,veniva naturalmente a
concentrare tutto il genio italico e a dargli quella espansione che può
raggiare da una città nel medesimo tempo giuridica e militare. Il genio di
Roma, insomma, traperl'origine e per la postura è nelle con [Non sarà inutile
ricordare ciò che scrissi nel citato discorso sul naturalism. Il senso era umiliato e depresso da due presupposti:
che lo avevamo comune con le bestie e coi zoofiti; e che la ragione p o teva
far senza di esso, come l'anima senza del corpo. Presupposti, come è chiaro,
della vecchia psicologia metafisica, esagerati dalla scolastica, raffi nati
dall'idealismo più recente. Il senso che si osserva,e che si sente,si alza,si
riabiliti e testimonia e scrive di sè stesso: Il senso avverte il fatto
naturale, il movimento del fatto e in ogni fatto la coesistenza dei contrarii,
per es., identità e differenza, genere ed individuo, comune e proprio. Il senso
avverte sè,ilmovimento da cui deriva e in cui si deriva,ed in sè la connessione
dei contrarii, per es., infinito e finilo, causa ed effetto, necessità e
libertà. Il senso avrerte la dizioni più naturali per concentrare ed
espandere il genio ita liano. E ne'popoli agricoli, più che
ne'commercianti,sorge schietto il sentimento del diritto e poi dell'equità,
perchè più semplici tra gli agricoltori, che non tra'commercianti,sorgono i
rapporti sociali. E, sorti, trovano subito stabilità nel costume e certezza
nelle forme, come stabile e certa è la terra, sulla quale e per la quale
l'agricoltore vive, come certo e stabile il limite del colto. E da questa
medesima stabilità e certezza, la tenacità del costume e la rigidezza avversa
ai subiti e pericolosi guadagni del commercio. Però in Roma fu lento
l'accumularsi della ric chezza e ancora più lento il contagio del lusso. Se poi
questi rapporti e questo costume, ne'quali si accentra il genio di tutto un
paese, sono destinati ad elevarsi a missione giuridica, ciò che più occorre per
tradurla in atto cotesta m i s sione segnatamente in mezzo ad un mondo barbaro
è la forza. Perciò una grande missione giuridica, la quale non sia militare nel
medesimo tempo,è un'astrazione da missionarj,come una gloriosa missione
militare che insieme non sia giuridica e non si ordini a qualche alto fine
civile, è un'astrazione da nar ratori ciclici. Il dominio di Roma è pari alla
forza, e l'uno e l'altra sono pari al concetto ed alla missione giuridica.
Quindi, propria tendenza a trasmutare ilfatto naturale in fatto storico, a insi
nuare nella storia il proprio moto e a determinare il fine del moto sto rico
nell'equilibrio dei contrarii, per es.,persona e Stato, lavoro e pro dotto,
dovere e dritto. Volete questi diversi gradi del sentire chiamarli
senso,intelletto e vo lontà? Ritragga il linguaggio con queste parole questa
distinzione di gradi, ma distinzione di gradi, non separazione di facoltà:
distinzione di gradi nella evoluzione del senso,come ilsenso è dellanatura,non
tante ipostasi di tante facoltà.Come l'evoluzione delle forze chimiche perviene
sino al l'organismo e dell'organismo sino alla vita e della vita sino al
senso,così l'evoluzione del senso sino all'intelletto e alla volontà. Nessuna
ragione, m a il solo pregiudizio può condurci a moltiplicare i principii e le
leggi. col crescere e determinarsi del concetto giuridico si giustifica
l'egemonia di Roma sopra tutto il mondo mediterraneo, e con la coscienza che
Roma desta del medesimo concetto negli altri popoli, si spiega il testamentu di
Augusto in Tacito: Addiderat consilium coercendi intra terminos imperii. Quindi,
si spiega perchè in R o m a,mentre tutto è militare e la procedura giuridica
non si scompagna dalla lancia, tutte le distinzioni civili e politiche sono
derivate dalla terra. È patrizio chi possiede terra ed il segreto de'diritti
inerenti al dominio; sono clienti, colientes,quelli che coltivano il campo del
patrizio; plebei, quelli che coltivano e costumano vivere sul proprio campo;
proletarii, quelli che non hanno campo, fuori del quale non c'è avere. E si
ponga mente a questo, che nel cliente c'è la radice del colono; che ne'
rapporti tra cliente e patrono è adombrata la prima tradizione feudale, che non
si è interrotta mai nella storiadelmondo;cheilclienteècittadino,ma non saclasse
di cittadini; e che in ciò principalmente si distingue dal servo che nè è persona,
nè cittadino, nè fa classe di cittadini. Agraria è principalmente la lotta tra
le parti in R o m a; agraria l'origine del dominio bonitario; agrario il
fondamento del censo; agrarie le leggi provocatrici de'più grandi dissidii e di
radicali riforme negli ordinamenti politici e civili di R o m a. L'evoluzione
dello spirito romano porta sempre questa impronta del principale fattore del
suo genio. Tra la legge licinia e la legge sempronia c'era sempre sull'agro
pubblico tesa una corda, che, tocca, consuonava con l'animo romano. Campestri
da Saturno al Dio Termine sono le deità indigene diRoma; il campo arato è ara; proarispugnare
inanticoè difendere il campo; e da un fanciullo uscito dall'aratro impara rono
l'arte degli aruspici, di gran momento nel cominciare le imprese civili e
militari.Censorino scrive$ 4:Nec non in agro Tarquiniensi puer dicitur exar
atus, nomine Tages, qui disci plinam cecinerit extispicii.– Anche negati gli
aborigeni,restano gl’Iddii autoctoni che si piacevano di riti e canti campestri
e 6 – G. B Vic. Disegno di una Storia del Diritto,ecc.,ecc. da'campi
mandaron voce ad Ercole di preferire le offerte di lampade accese ai sacrifizj
umani. Gli Dei che dal primo anno urbe condita sino alla prima dittatura
perpetua entrano in R o m a insieme co'popoli vinti, sono costretti ad entrare
anch'essi in servigio del vincitore, dal quale assumono forma e costume. La
Giunone di Grecia non è quella de'Latini,nè il Giove di Atene è quello di Roma.
Quando non più assumono il costume del vincitore, non sono più adorati. Ma nė
per numi peregrini nè indigeni c'è mai guerra tra i popoli latini, né dissidio
civile, nè giudizio per divinità. L'aco nito di Lucrezio - se mai fu provato -
non somiglia alla cicuta di Socrate: non ci fu accusa, da che i dotti di R o m
a sentirono che il poema della natura era l'espressione più vera del senti
mento contemporaneo. In Roma gli Dei sono piuttosto per l'uomo,che l'uomo per
gli Dei, i quali più si allontanano come più si determina il sentimento del
diritto, che ha dato alla lotta romana principalmente l'impronta agraria. — E
l'ager romanus da prima determina le tribù, le quali sono non solo personali, m
a locali secondo la partizione dell'agro. Nell'arte non si smentisce questo
elemento precipuo del genio romano, anzi vi si determina e spiega. Se l'idillio
greco entra in R o m a, si fa georgica, le quali Di patrii, Indigetes det tano
ad alto fine: Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram Vertere, ulnisque
adjungere vites Conveniat. Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat.
Ma,seèvero,comesentiHegel, chegliDeidiVirgilio ven gon giù dalla macchina, in
queste georgiche la macchina è più visibile: mostrano abbastanza che vengono
dopo il poema della natura, e che secondo leggi schiettamente naturali la terra
vuol essere pulsata. E l'arte romana non ha nulla di più perfetto di
83 questo poema della natura e di questa applicazione che delle leggi
naturali si fa nelle georgiche, poema agrario. Celebrati, dopo questi, sono
scriptores rei rusticae et Gromatici veteres, per la tradizionale venerazione
della coltivazione e della misura dell'agro: tra'primi M. Porcio Catone,
Varrone e Colunella; tra'secondi Sesto Giulio Frontino, Aggeno Urbico, Igino.
Humana ante oculos foede cum vitajaceret In terris oppressa gravi sub
relligione Primum Grajus homo mortaleis tollere contra Est oculos
ausus,primusque obsistere contra (2). Ed è chiaro:sarà questo in Roma il
contenuto filosofico:lo stoicismo non sarà che di reminiscenze, e l'eclettismo,
di s c m plice erudizione. Quinto Sestio,stoico più che eclettico, non saprà
parlare di Giove che con un motto sarcastico, tramanda toci da Seneca: Iovem
plus non posse, quam bonum virum; a CICERONE, eclettico più che stoico, morto
otto anni dopo L u crezio, non saprà ammettere l'esistenza degli Dei che in via
di sempliceopinione:Deosessenaturaopinamur.E idottisinno quanto questo
opinatore magno, come Cicerone chiama sè stesso, confidi nelle sue opinioni
teoretiche e teologiche. Intravedesi E la filosofia? Dove sviluppato è il
sentimento del diritto, e per questo appunto la lotta si fa tutta umana e
principalmente agraria, gli Dei, a breve andare,si allontanano dalla scena.Epi
curo occupa Roma è il suo campo naturale e Amafinio pubblicamente lo insegna in
buona prosa latina come Lucrezio lo espone in versi mormorati a lui dalla
natura ch'ei canta: Perchè? (1)Lib.3. Te sequor, o Graiae gentis decus, inque
tuis nunc Fixa pedum pono pressis vestigia signis Lib.1. che la macchina
teurgica non manca a Cicerone che prelude ai politici di RAZZA LATINA,
invocando gli Dei piuttosto a rincalzo dello Stato che a fondamento di
religione. Ma sopra tutt'i poemi e tutte le prose latine l'epigrafe mi parve
sempre la più latina forma del pensiero latino. Versi e prose se ne scrivono in
ogni lingua, più o meno classica,e morta e viva; ma l'epigrafe, che non è nè
prosa nè verso, non mi parve mai vera in altra forma fuor della latina. N'è
prova il fatto costante: sempre che si voglia far vivo un pensiero sopra una
pietra e quasi comandarlo alla memoria degli uomini,lo si fa latinamente. E, perchè
il pensiero trovi equazione con la forma, bisogna che abbia alcun che di
universale e d'importanza umana: una epigrase latina, oggi, sulla tomba di una
giovinetta, di un fanciullo, di un uomo oscuro, accusa gli eleganti ozii di un
pe dante, anche quando egli riesca alla pietosa eleganza di Antonio Epicuro,
che gemeva in latino del cinquecento, e in dotte a n titesi, la sostituzione
della morte alle nozze. Nam tibidumque virum, tedas, thalamumque parabam,
Funera et inferias anxius ecce paro. Anche il nostro Settembrini, che avea
gusto finissimo del bello, si lasciò ingannare dal singulto in antitesi eleganti,
e non seppe distinguere tra l'epigrafe dotta e l'epigrafe latina. È vano
sfatare l'epigrafe: sempre che si voglia dire con ef ficace brevità un pensiero
universale o un fatto d'importanza universale, si dirà epigraficamente e
latinamente.In altra forma e lingua apparirà lo sforzo, anche coperto dalla
maestria del Giordani che sopra Colombo e Machiavelli scrisse le epigrafi meno
incomportevoli. Noterò breve la ragione di questo fenomeno letterario. Quando
si dice la lingua latina, imperatoria, ellittica, essere percið epigrafica, il
discorso rimane all'esterno; e però viene a dire che la lingua latina è
epigrafica, perchè è.– L'intimo è che il pensiero latino —
giuridico. Si dirà, per afferrare transiti dove sfuggono, che l'epigrafe è il
passaggio dal verso alla prosa, dalla fantasia alla riflessione, e tiene però
dell'una e dell'altra. No: l'epigrafe esprime il sommo della riflessione,
perchè determina ciò che in una gene razione c'è di più universale, o come
pensiero o come sentimento, e lo stringe sotto non il numero de' piedi o delle
sillab e, ma delle parole,ed ha però forma egualmente discosta dal metro
poetico e dalla licenza prosastica. Chi consideri come l'universalità del dirittosi
determina nella precisione massima della parola, scopre subito l'equazione tra
il responso e l'epigrafe, e conchiude senza peritanza, che, ri spetto al genio
romano, sono di eguale importanza il corpus iuris e il corpus inscriptionum
latinarum. Tutte le regole di Morcelli de stylo inscriptionum fanno la
rettorica epigrafica, la più fatua melensaggine letteraria. Al g e suita
mancava il pensiero. Intanto questa indole epigrafica di Roma, che riappare da
ogni carta e da ogni pietra,in ogni parola e in ogni lettera latina, questa
appunto per la sua espressione nuda e severa ha fatto dire che il genio di Roma
non ha nulla di artistico. Quel che di fluido e più abbondante s'incontra nella
letteratura latina, è greco. Per gli odiatori del nome romano, Roma è la città
della forza; per i più benevoli, è la città del di ritto; per gli uni e per gli
altri il genio romano è meno estetico del cinese. Conchiudiamo questo capitolo,
esaminando questa affermazione. Che il mondo romano sia stato poetico davvero,
come fu la Grecia, e come la nostra rinascenza greco-latina da Dante in poi,
non si può dire, si perchè nell'arte di R o m a non troviamo l'individuazione
de'caratteri poetici, e si perchè il canto vera è universale, imperatorio,
categorico. Per cosa ingiusta e con parole indecise non c'è forza di
comando.Perciò ripeto che inRoma ilresponso è epigrafico, l'epigrafe è
responsivamente poetico non si leva mai solo in un popolo, ma in un periodo in
cui gli vengono successivamente compagne le altre arti: la pittura, la scultura,
la musica, l'architettura.Non c'èragione, perchè, una volta accesa la fantasia
di un popolo, si debba tutta e solamente stringere ne'metri poetici e non
cercarsi il ritmo nelle altri arti: c'è invece la ragione contraria, che, nato
il canto, si presentano l'una dopo l'altra tutte le altre forme della
individuazione poeticil. I caratteri poetici migrano per le diverse forme
dell'arte, finchè si adagino nella forma più propria, dalla quale sdegnano
essere rimossi. Così il Giove di Omero passa in Fidia,e ilgiudizio di Dante in
Michelangiolo. Ma,se ilmondo romano non è poetico, nel senso estetico della
parola, è nondi meno artistico in grado inimitabile, perché non neglige la
forma dietro la ricerca di un contenuto informe, ma la cerca in equa zione
perfetta col contenuto, anzi dal contenuto si studia deri varla, perchè sente
che un pensiero che si deterinina, facendosi, si crea determinatamente la sua
forma. Il contenuto, la sostanza propria del pensiero latino è il diritto, il
quale in Roma si connatura con la forma romana, come il Giove greco con la
forma greca. La parola del giure consulto latino scolpisce come la subbia di
Fidia. Come da quella subbia esce il sopracciglio cuncta movens, cosi da quella
parola erompe l'imperativo giuridico. Or, questa perfetta equazione tra
pensiero e forma, tra l'im perativo giuridico e il grammaticale, tra l'imperio
concitato e la forma ellittica, quasi tronca, onde Leibnitz, dopo gli assiomi
de'geometri, niente vede più certo de' responsi latini, questa appunto è
intensamente artistica. Il giureconsulto non è il poeta, è l'artista del
diritto. E per provare col fatto, io ben ricordo che la lex XII T a
bularum fu chiamata carmen necessarium, e, cresciuta l'equità,
-orrendocarme;chequesto carme fugiudicato un severopoema, ricco d'immaginazione
e a desinenze quasi ritmiche; che fu salto imparare a coro da'fanciulli; che
Cicerone ne parla con quell'entusiasmo, onde iGreci ricordavano
l'Iliade; che i R o mani derivavano più onore dalle XII tavole,che non dalle
guerre puniche; m a so pure che la voce carmen presso i latini ha si gnificato
assai più largo che poesis, e mi baderò dal definire poema di qualsivoglia
natura il carmen necessarium. Ma ag giungo subito che in queste medesime tavole
si manifesta il genio artistico del legislatore romano, per una mirabile equa
zione tra contenuto e forma, la quale ferma e stabilisce quelle tavole come
tipo di tutta la legislazione romana, e le fa perenni nel culto di quel popolo
togato e armato. Al primo sguardo sulla tavola prima si legge: SI IN IUS VOCAT,
NI IT, ANTESTETOR; IGITUR EM CAPITO. Non un articolo, nè un pronome in caso
reito; due impera tivi in cadenza, e tra'due, come a temperarne la
durezza,l'igi tur, che presume parere la razionalità ed è la semplicità pri
mitiva della legge.Ogni legge scritta è igilur in sè medesima, è il corollario
particolareggiato di un principio generale e di una applicazione sottintesi; e
però l'igitur espresso non è trovabile fuor della semplicità infantile della
legge. Basta averlo trovato in prima, e non pare che vi s'incontri due
volte.Hegel direbbe che questa procedura non solo insita nella legge m a
soverchiante, ed a cadenze d'imperativi della specie di capito, ricorda troppo
la manus.Due cose sono da rispondere:l’una,che laprocedura molta e stabile,
diffusa in tutte la dodici tavole, anche nelle due ultime che Cicerone chiama
inique (duadus tabulis iniquarum [Per Livio è fonte; per Tacito è fine; per
entrambi è corpo del diritto: quindi, fons publici privatique juris in Livio;
finis aequi juris in Tacito;corpus omnis romani juris ne'due storici e
ne'giureconsulti. Ma più se n'esalta CICERONE nel De Oratore: Fremant omnes
licet, dicam quod sentio.E dirà,giurando per Ercole, che ilsolo libretto delle
dodici tavole per peso di autorità e di utilità avanza di assai le biblioteche
di tutt'ifilosofi.Questo unus libellus era l'Iliade de’ Romani. legum
additis), svelano l'indole di un popolo agricolo; l'altra, che tutta questa
procedura primitiva, che è o la forza o simbo leggiata dalla forza, in Roma è
sempre in servigio di un diritto che determina un rapporto tra gli ordini
noverati sopra, o tra due del medesimo ordine rispetto ad una medesima cosa.
REM UBI PAGUNT, ORATO, Qui, nelle dodici tavole, é evidente, è propria, sto per
dire, è bella: certo, come legge, questa evidenza epigrafica non è solo il
sommo della brevità, ma dell'arte. Fuori della legge, in Tacito, assai volte la
brevità perde l'evidenza e diventa cortezza, l'arte si svela e si fa sforzo, e
l'oscurità della frase indica l'o scurità de' tempi e l'animo oscuro di chi si
trova solo in mezzo a que' tempi. Bella ancora nelle XII Tavole la seguente
procedura che sta bilisce equazione tra l'esrcizio della legge e del Sole: SOL
OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS ESTO. Tutt'i verbi trovansi all'imperativo, e
l'imperativo nel rit mo,ma più di frequente questo verbo essere, come se
l'essere in Roma questo dovesse significare principalmente: l'impera tivo
giuridico. Parrebbe ai meno accorti soverchia la parola rem innanzi a pagunt:
la levino e sarà come levata la parola inducias innanzi al pepigit di Livio. Le
parole in quelle tavole sono numerate 88 Notinsi intanto l'evidenza nella
brevità epigrafica, la rapidità del comando, la risolutezza della procedura.
Non si saprebbe quale parola o monosillabo levare od aggiungere. È il getto di
un pensiero giuridico, nato insieme diritto e procedura, impera tivo nella
essenza e nel modo,ritmico senza esser verso, arti stico senza nulla di
poetico. Notisi in questa ilmaximum della breviloquenza: si come nelle
epigrafi, e risermano, con l'esempio, la dottrina espo sta intorno al genio di
Roma. L'arte della legge,propria dello spirito romano, si annun zia sin da
queste dodici tavole; e i primi ed i,secondi decem viri furono artisti. Coloro
che anche in queste dodici tavole vollero vedere Atene, ed una legazione uscita
romana e tornata attica, ed Ermodoro esule d'Efeso primo glossatore, e dietro
le dodici tavole la statua di Ermodoro, furono confutati da Vico, e la
confutazione fu di quelle che non ammettono replica. Non solo nella essenza
delle dodici tavole c'è lo spirito originario di Roma,ma c'è ilgetto del
pensieronellaforma.Le dodicitavole in greco suonano come l'Iliade in latino:chi
sotto la forma indi gena non sente il pensiero esotico, è sordo ad ogni risposta
di Cirra. Le dodici tavole,come forma,svelano ilgenio diRoma,mi rabile nella
concezione ed espressione della legge, mirabile per quella equazione in che
dimora l'arte di una qualunque disci plina; come fine, svelano un'altra
equazione che è tutto il dise gno di un popolo giuridico:summis infimisque iura
aequare; come origine, svelano la prima equità nella notizia del diritto, la
promulgatio. La promulgatio accenna il transito dal summun ius all'ae quum
bonum in un popolo che ha congenito il sentimento del diritto e lo sente e lo
celebra come sua missione. Il Tribuno, provocando la promulgalio, astringerà il
diritto consuetudinario e il quiritario a fissarsi sulle tavole; il Pretore,
secondo i casi particolari, tradurrà il diritto scritto nell’equità naturale;il
Giureconsultotradurrà l'equità nelle regole uni versali di ragione. Il Tribuno
sorge una generazione dopo ilregifugium ed una generazione prima delle dodici
tavole: e, sorto tra queste due generazioni, significa, con la sua presenza,
che, mutala forma di governo, si è mutato lo spirito di una nazione. Il
Pretore, non quello semplicemente da prae ire, m a quello appellato
urbanus, Considerata l'origine del Tribuno, e i due primi, Giunio Bruto
(forse nipote del primo) e Sicinio Belluto, tra patriziato e plebe; considerati
nel Tribuno il vus auxilii, il ius interces sionis e il veto; considerata
l'inviolabilità, ond’ era sacra la per sona del Tribuno, ed il violatore era
caput Jovi sacrum; fu detto che il Tribuno è un tipo affatio italico, e del
tutto italica l'istituzione del Tribunato. Doveva dirsi invece che il Tribuno,
il Pretore ed il Giureconsulto sono tre grandi momenti dell'equità romana; e
tre risultamenti memorabili della lotta umana ed agraria tra patrizio e plebe
sono la promulgatio, l'editto ed il responso. E qui due considerazioni: la
prima, come risultamento della lotta romana sono il Tribuno, il Pretore ed il
Giureconsulto, tali hanno ad essere le dodici tavole, e tutte le leggi che da
quelle promanano; l'altra, che chi credesse ancora tutto e solo della forza
questo mondo di Roma, dovrebbe correggersi innanzi al Tribunato, al Pretorio ed
al responso. In R o m a, desto il sentimento dell'equità, fondamento p e renne
della lotta umana che si agita in tutti i tempi di Roma, si desta insieme
l'accorgimento politico, onde il patriziato cerca prevenire gli strappi e
capitanare le riforme che non può nè respingere nè fermare:quindi, è possibile
vedere da una parte la lotta agraria, le guerre servili, la guerra sociale e la
guerra gladiatoria, dall'altra Spurio Cassio, patrizio, giustificare col suo
sangue la prima legge agraria, F. Camillo, patrizio, giustificare l'equità
pubblica, presentandosi primo pretore accanto al tempio votato alla Concordia, Emilio
Papiniano, patrizio, portare il re quod in urbe ius redderet,venne tre
generazioni dopo la pro mulgazione delle dodici tavole, perchè dopo tre strappi
fu m e stieri di chi piegasse la legge scritta verso la naturale equità. Il
Giureconsulto accompagna tutti i tempi del diritto, m a domina l'imperatore e
lo Stato, il mondo di allora e i secoli posteriori, quando libera l'equità
dallo editto e la incarna in pronunziati universali.Quindi,più dileguasiil Tribuno,
più scende ilPretore, e più grandeggia il Giureconsulto. Sempre che
gli uomini pronunzieranno questa parola « EQUITÀ », la quale, in fondo, è
libertà, ed è l'alto fine della storia, si ripresenteranno alla memoria di
tutti il Tribuno, il Pretore, il Giureconsulto, il primo a promuoverla, il
secondo a specifi carla, il terzo ad universaleggiarla. Mi occorse rispondere
ad alcune parole del Cancelliere del l'Impero tedesco ripetute nel Senato
italiano, e pubblicai subitamente le parole che seguono per provare che non si
hanno a chiamare concessioni quelli che nella storia sono strappi. Riconosco,
nella calma dello scrittojo, la concitazione di alcune frasi che potrebbero
alterare il senso positivo dellastoria, ma ilfondo rimane
vero,epiùveroancora,chelapoliticafine dell'antico Senato oggi non può trovare
imitatori nè in Germania, nè in Italia,nè in Francia.Ecco,intanto,le parole di
allora: Giova ripetere il senso delle parole di Bismarck, ripetuto già nel
Senato italiano, per mettere sotto gli occhi del principe tedesco e de'
senatori italiani alcune verità storiche, alcune leggi e certi nomi che non
dovreb bero essere mai dimenticati da'prudenti che presumono condurre gli
Stati, lontani dai partiti estremi, e li trascinano fuori delle leggi storiche.
Il Cancelliere ha detto: Da venti anni alla sommità dello Stato, ho potuto
osservare che gli Stati, passando di una in altra concessione, pas sano dalla
forma monarchica alla repubblicana. Il Senato ha detto: Le troppe concessioni
al diritto di suffragio conducono al Senato elettivo. L'uno preoccupavasi della
corona, gli altri della propria istituzione. Hanno ragione e torto. Ragione, perchè,passando
di diritto in diritto,si perviene fatalmente alla sovranità nazionale senza
delegazione, e a tutti gli ufficii per elezione. Torto,perchè non sono
concessioni glistrappi.– Idirittifuronostrappati sempre dai popoli agli Stati,
dalla scienza alla storia, non concessi mai. Si può dire al pensiero: « non
conchiudere »,se la premessa è posta? Si può dire alla storia:« non
gravitare»,se l'impulso è dato? Idivieti dello Stato non fermeranno la storia,
come i divieti del sacerdozio non fermarono ilpensiero. Vo'mettere sotto gli occhi
del cancelliere tedesco edeisenatoriitaliani quattro secoli di storia
dell'antico senato romano, cioè la rapida succes sione democratica di
quattordici generazioni, dal 260 di Roma al 684, af 91. sponso sopra
l'imperatore Caracalla e per il responso lasciare la vita, come già Spuso
Carisio per la legge agraria sulla rupe Tarpea. I Tribuni, i Pretorie i
Giureconsulti, venuti dopo di quelli, arrivarono in ritardo, perchè altro ai
tempi nostri è il contenuto dell'equità, altro il metodo, altri ne sono i rap
presentanti. Ora questo è chiaro: mentre da Papirio a Papiniano si svolge il
tipo del giureconsulto,non appariscono in Roma scrittori po litici. In Tacito
comincia, declinando lo Stato, ad apparire la finchè si accorgano che gli
strappi non sono concessioni e che la gravita zione storica è continua. Sino
all'anno 260 di Roma che è la plebe rispetto al patriziato? II senato, le
cariche religiose e civili, il comando degli eserciti, il dominio ne' comizii
curiati e centuriati, tutto è dei patrizii. Il plebeo che non può campar la
vita dal ricolto o col magro bottino,è destinato a diventar d e bitore del
patrizio, ad essergli venduto per aes et libram, a farglişi nexus o addictus.
Ciònonèlungamentecomportevole. I plebei si ritirano in armi sul l'Aventino e
ottengono due magistrati proprii, i tribuni. Iltribuno nacque come re: sacro e col
dritto diveto.Ilvetofu tri bunizio e destinato a farsi regio, perchè allora
doveva essere limite all'ari stocrazia, oggi alla democrazia. L'attentato alla
vita del tribuno era cri mine capitale.La formula è in Livio:Caput Jovi sacrum.
Il veto e l'inviolabilità del tribuno furono concessioni? I costretti vol lero
parere e chiamarsi provvidenti. Una generazione appresso (anno 292 diRoma)laplebefaintendereche
non vale un magistrato proprio senza una legge comune e spiegata.Quindi, la
mezza generazione che corre dal 292 al 303,è occupata da due decem virati,
destinati alla compilazione delle dodici tavole, ispirate alla triplice
necessità: promulgatio; libertas aequanda; provocatio ad popolum. Ecco, la
legge è scritta, è promulgata, non è più un segreto patrizio che erompe, come responso,dall'atrium,è
aperta la viadelpontificatomassimo ad un plebeo,a Tiberio Coruncanio. Fu
concessione? Tacito accenna neque decemviralis potestas ultra biennium,e Livio
spiega quanta plebe in armi è dietro Virginio e quanta se ne accampa sul monte
Sacro. L’impulso è dato, la gravitazione è in ragion diretta della massa. Nel
medesimo anno in che precipita il decemvirato, la tegge delle dodici Fu
concessione o strappo? 92 93 politica; ma lo storico prevale anche
in Tacito, perchè siamo ancora discosti dalla catastrofe. tavole è sorpassata
dalla legge Valeria Orazia. Iplebisciti,proclamati ob bligatori per
tutti,obbligano ilSenato.La formula è in Livio: Ut, quod tributim
plebesjussisset,populum teneret. La conseguenza è immediata: una plebe
legislatrice può imparentare col patriziato. Ed ecco Canulejo tribuno, quattro
anni dopo, sorpassa la seconda volta le dodici tavole,spezza
iriparitralecaste,pro clama il connubium patrum et plebis, incrocia, confonde,
mescola i ceti. Concessione niente, fu sedizione audace e flagrante:
seditiomatrimo niorum dignitate, ut plebei cum patriciis jungerentur. Lo
strappo è net tamente stabilito nel primo Libro di Floro: Tumultus in monte
Janiculo, duce Canulejo tribuno plebis, exarsit. Il senato non voleva, m a la
plebe exarsit. Potrà, or dunque, il plebeo salire anche al consolato? Potrà
sentirsi il rumore de'fasci in casa plebea? Si chiamino pure tribuni
militari,ma la dignità consolare è divisa.Tacito scrive:Neque tribunorum
militum jus consulare diu valuit;perchè,dopo una lotta quarantenne, ladignitàcon
solare,ripreso il vecchio nome,non si limita ai vecchi uomini. Fattasi
l'eguaglianza negli onori, è tempo che si proclami l'aequanda libertas,
l'eguaglianza anche innanzi al diritto punitivo. Ed ecco,due anni dopo
l'istituzione del tribunato militare, nell'anno di Roma 311, nasce il Censore
che può notare d'infamia il plebeo e il senatore, il console ed il cavaliere,
l'uom privato e il magistrato pubblico. La formula di codesta parità leggesi in
Ascanio, Divinatio in Caecilium. Hi prorsus cives sicnotabant,ut qui Senator
esset, ejiceretursenatu; quiequesromanus, equum publicum perderet; qui
plebeius, in tabulas Ceritum referretur et aerarius fieret ». Livio ammonisce
nel libro sesto che non ci furono concessioni. Dopo le discordiae sedatae per
dictatorem ci dice CONCESSUM ab nobilitate plebi de consule plebeio! Roma, che,
dilargando il diritto, democratizza la repubblica e sale verso l'aequanda
libertas, èinexpugnabile; Roma,chenellospaziodidue ge - E si vien chiarendo
insieme al disegno di questo libro, che, cioè, mentre grandeggia lo Stato
romano, e come re publica e come impero, fiorisce il giureconsulto; e più il
dominio si dilarga, più si fa universale l'intelletto del giu reconsulto, e più
n’esce universale il responso, dal patrizio al plebeo,
all'italiano, all'uomo. È vano cercare lo scrittore politico in questi secoli
di grandezze e di gloria: il politico non sarà mai contemporaneo del
giureconsulto. Mentre la gran politica sarà nel patriziato e sarà pratica di
governo, non sarà scritta. Disfatti gli Stati italiani e nata, di contro ai
grandi stati e u ropei che si formavano,l'esigenza di uno Stato stabile, quale
nerazioni, dal 200 al 311, ha posto di contro al patriziato il tribuno, la
legge decem virale, la legge Valeria Orazia, la legge Canuleja, i tribuni
militari ed i censori, non può, nelle due generazioni dopo l'istituzione
censoria, nel 354, essere distrutta da'Galli Senoni; ma, uccisa nelle vie, esce
rinata dal Campidoglio. Senno patrizio e valore plebeo, concordi, la rifeceru.
Usciti dal Campidoglio, per comun valore, occorre che l'aequanda liberta sabbia
la sua norma certa, temperatrice del certo jus summum, sta bilita nelle dodici
tavole. Ed a tale uopo, una generazione appresso (387), sorge, come speciale
magistratura, il pretore che col quadruplice editto piega, corregge e integra
il diritto stretto nella giustizia pretoria. Ma Roma, un secolo appresso,è già
capitale d'Italia,ed un secolo in punto appresso (488) accanto al pretore
urbano viene a sedere il pretore pere grino: due alte magistrature che si
suppliscono a vicenda e che di patri zie si fanno popolane non per concessioni,
ma per terribili strappi ehe dentro sono discordie civili, e fuori la guerra
sociale, onde Italia, a conto di Vellejo Patercolo, vide sopra campi italiani,
in meno di un anno,uccisi più di trecento mila italiani che seppero,morendo,
tramandare ai super stiti il dominium ex jure Quiritium. Perchè, dunque,
codesto dritto quiritario di patrizio divenisse popolare, e di romano divenisse
italico, quante grazie, quante concessioni di patrizii
sceserospontaneesullapleberomanaesu'popoliitalici?– Ricordisipiut tosto la
storia della Lex Plautia (De civitate), e lascino stare le conces sioni e le
grazie. E quando,superate le discordie civili e la guerra sociale, noi ci tro
viamo tra le armi di Mario e di Silla e vediamo Montesquieu torcere lo sguardo
da queste ire implacabili tra due titani, dobbiamo noi imitare la pietà che
inspirava lo Spirito delle leggi? La critica storica è crudele:passa
tra'cadaveri romani e vuol sapere perchè Silla fu'na di sangue latino. Silla
preoccupa il ten'ativo di Giuliano che si fosse, in Italia, sorgono ed
eccellono, sopra tutti gli altri, gli scrittori politici. Allora il diritto non
istà da sè, m a cade in servigio delle due tristi necessità che hanno a fare lo
Stato: la forza e la frode. I glossatori abbondano, ma il giureconsulto non
verrà cortemporaneo degli scrittori politici.E più gli Stati rovinano, e più la
politica si rifugia ne' libri. l'apostata: l'uno vuol rifare l'aureola attorno
al vecchio senato, come l'altro intorno ai crani de'vecchi Dei. Ma, come
Giuliano, dopo aver cac ciato dalla sua sede S. Attanasio e altri vescovi, non
rialzò l'Olimpo, così Silla,dopo avere abbattuto la plebe, compressi i tribuni,
abbassati i cava lieri e disciolte le assemblee tribute, non potè rialzare il
vecchio senato. Perciò, dopo cinque anni, abbandono la dittatura, cioè
abbandonò Roma alle leggi storiche. Tal significato ha l'abdicazione di Silla,
e tale a m m o nimento ne deriva al Senato, che nè per colpi di Stato, nè per
reazioni si rifà l'antico potere. E pure la generazione che ha combattuto la
guerra sociale, nella quale fu stabilito il dirittoitalico, la guerra civile
non riuscita a rialzare il vec chio senato, è destinata a combattere due guerre
servili e la guerra gla diatoria, ordinata in apparenza a rialzare l'antico
patriziato sul cadavere di Spartaco. M a si guardi che, se la guerra sociale è
per il diritto italico, la guerra servile, che chiude il lavoro della medesima
generazione, è pel jus humanım: si guardi Spartaco morire combattendo, senza
domandare quar tiere o tregua: si pensi s'ei non aspetti qualcuno dietro di
lui, e se egli non senta che il vecchio patriziato non si rialzerà sul suo
cadavere. Il senato non concede mai nulla e non riesce mai ad arrestare la
democrazia; lo strappo rende popolare quel ch' era diritto patrizio, italico il
dirittoromano,umano il diritto italico. Il senato che ha creduto di vincere la
guerra servile, è già servo: At Romae ruere in servitium consules,
patres,equites! - Siamo innanzi ad un mondo nuovo e senza nessuna
concessione del Senato ! Bene o male? Rispondo che fu quel che doveva essere.
Inevitabile era il cammino della plebe sino alla proclamazione, in Roma,
dell'equità umana che doveva dalle nazioni vinte esseretoltacontroRoma
vincitrice. Io doveva dimostrare che tutto fu preso e niente concesso e che la
grande politica del patriziato romano non consisteva soltanto nel cedere,
sembrando concedere, ma nel preoccupare quel ch'era inevitabile nello
svolgimento dell'equità: onde leggi democratiche si trovano più volte sotto
l'auspicio di uomini consolari e di nomi patrizii. Quando lo Stato è in
sul ricomporsi, e la rinascenza ita liana, che in parte ha fatto e in parte
prepara le tre grandi ri voluzioni europee la germanica, l'inglese e la
francese volge al suo compimento,allora abbiamo la sintesi degli accor gimenti
co' responsi, della politica col diritto, e sorgono i giure consulti politici
che sono filosofi della storia. Il giureconsulto è il tipo latino, il politico
è u o m o della rina scenza, il giureconsulto politico è uomo moderno. Il primo
è la pura esigenza dell’equità,m a dell'equità astratta, perchè il mondo romano
era transito dal civismo ellenico all'in dividualismo germanico, e non riusciva
a contemperare i due termini, perché il transito non è la sintesi. Il secondo
simula il diritto, in cui traveste la forza e la fede, perchè meglio che a far
l'uomo mira a rifare lo Stato. Il terzo che vien dopo l'evoluzione intera del
civismo e dell'individualismo, riesce a contemperare i due termini e,rispetto
ai mezzi,a comporre la politica col diritto, secondo la misura dei tempi e dei
luoghi. Questo sentimento dell'equità,che,diffuso da Roma nel mondo faceva la
grandezza di Roma e poi la rovina, questo medesimo ricostruivala centro del
cristianesimo che era una nuova esi genza dell'equità, cioè non tra' cittadini
e tra le nazioni, m a tra gl'individui. Perciò il mondo germanico potė
diffondere il cristianesimo, non accentrarlo. E, quando il concetto dell'equità
avrà superato anche il cri stianesimo, Roma proclamerà la laicità dello Stato.
Ora seguiamo il genio di Rom a attraverso i periodi dei giu reconsulti.
Ferrari vide che il progresso umano è una risul tante del corso e ricorso,
della rivoluzione e reazione, e che questa risultante è significata nella
storia dalla soluzione. La rivoluzione e la reazione hanno per premessa la
preparazione e per corollario la soluzione. Questo è il circolo sillogistico di
Ferrari.– Ma nè questi circoli si concatenano, nè ci lasciano vedere dove
vanno, nè l'autore vuole che si guardi fuori e so pra il circolo, dentro il
quale l'uomo fatalmente si trova. I cir coli di Ferrari, salvo il criterio
della misura, del quale si ha da tenere gran conto, ci lasciano poi innanzi al
destino u m a no ciechi,come i circoli di Machiavelli. Vico, denominando le
epoche e connettendone la successione, ci promette più larga notizia del nostro
cammino, e poi riesce a chiudersi egli stes so dentro i circoli suoi. Ad ogni
modo, noverando i periodi del diritto romano,è im possibile dimenticare Vico
che non può oggi, come allora, vivere straniero e sconosciuto nella sua patria.
Nessun genio compendio più dolorosamente la sua storia. Tutti oggi ripetia m o
a coro gli errori di Vico, e ci pare grandezza perdonargli la sua teologia e le
applicazioni storiche troppo ristretle al mondo romano, e non vogliamo sapere
che la teologia di Vico è quasi di continuo una naturale teologia del genere
umano,la quale va a confondersi con l'antropologia, e che il mondo
romano,apparso universale,potė parere nel tempo un disegno reale di una storia
universale eterna. Io non so se sia più n a turale la teologia di Vico o più
teologica la natura di Herder m a vedo chiaro che, se Herder entra innanzi a
Vico nell'esi genza del naturalismo storico come metodo, resta assai indie tro
rispetto al contenuto. In VICO c'è più sostanza scientifica, perchè i
presupposti teologici e metafisici sono in ciascun libro della scienza nuova
superati dal naturalismo italiano che, oc cupando la filosofia della storia, fa
Vico l'ultimo titano della rinascenza. Vico celebra la teologia ed è fatto
naturalista dal genio italiano;Herder invoca la natura ed è fatto metafisico
dal genio tedesco. Tengasicontodiquesteavvertenze:cheVico,ponendo Ba cone
accanto a Platone ed a Tacito, poneva l'induzione sul contenuto classico; che
l'induzione, prima di apparire teorica in Bacone, era stata teorica e prutica
in Galileo e nella sua scuola;che venir dopo Galileo e Bruno in Italia
significava portare nella storia le leggi della natura, come aveva tentato la
medesima scuola di Galileo; e che in questo compito doveva concludersi lo
spirito della rinascenza. Perciò, sebbene Vico una volta appena tocchi di
campagne, di cielo, di acque, di zone e di mutua influenza di nazioni, pure
mette di natura nel suo li bro quanta ce n'è nell'uomo, dal senso
all'intelletto, guardando in Lucrezio e presentendo Darwin.– Non c'è,dunque,da
per donargli la teologia, m a da intendere pensatamente che cosa sono in lui la
teologia naturale e la teologia civile. Queste due parole sono reminicenze
della scuola privata; ma il contenuto messovi dal Vico è della scuola italiana.
Quanto all'applicazione, VICO e FERRARI furono tirati ad o p postissimi errori,
l'uno dal difetto dell'erudizione contempo ranea, l'altro dalla mancanza di
sistema. Vico neglesse i popoli storici o li trasse tutti dentro Roma, Ferrari
portò i suoi periodi anche ai popoli estrastorici, dove cioè manca la vita e
l'intelletto della storia. Vico noverð tre epoche del diritto e della
procedura e, tro vatele in Roma, conchiuse averle trovate in tutte le nazioni.
Nella prima epoca il diritto è divino e tutto involuto nella ra gione degli
auspicii,che presso i popoli gentili tien lungo del la rivelazione, onde Iddio
privilegið prima gli Ebrei e poi i cristiani. Nella seconda epoca il diritto è
nell'equità civile che è ragion di Stato, della quale il Senato romano fu
custode sa piente e geloso. Nella terza il diritto è nell'equità naturale che è
ragion comune, esercitata dalle repubbliche popolari e dalle monarchie umane. A
questi periodi del diritto rispondono altrettanti della pro cedura. La quale,
mentre il diritto è divino,“si esercita, Dio auspice e testimone, ne' giudizii
divini. Quando il diritto è p o litico, la procedura è nella scrupolosa
esattezza delle formole e delle parole giudiziarie e contrattuali, talchè il
diritto paia più nelle parole,che negli uomini.Quando,in ultimo,ildiritto viene
a combaciare con l'equità naturale, la procedura diviene una logica
tutta'intesa al vero de' fatti, governata dall'intel letto e interpretata
dall'equanimità.Quindi,icorpi jeratici go vernano prima, poi gli eroici, in
ultimo gli uomini modesti ed equanimi. Vico trova questa successione di epoche
nella natura u m a na, poi in Roma, poi, perchè nella natura dell'uomo e nella
storia di Roma,nel mondo. Roma, l'urbs, la città per eccellenza, la città
universale, gli è sostrato al disegno di una storia universale. Ma,sollevata a
questo vertice di universalità, avviene che prima perde Roma 'la sua
particolare fisonomia in quella delle altre nazioni, poi le altre, e senza
serbarne traccia,la perdono in Roma.Non ci si lascia scorgere e neppure
intravedere la ragione, onde certe leggi, certi istituti, e magistrati, e
carattere ed imprese, furono romani, affatto romani, non trovabili fuori e dopo
R o m a, ne perchè certi altri uomini e fatti e leggi non sono trovabili in
Roma. È conseguenza di una filosofia della storia, fondata sulla troppo
comune natura delle nazioni, nella quale spariscono le differenze. Perché il
tribuno, perchè il pretore e il giureconsulto v e g gonsi in Roma e non
fuori,perchè nascono dalla lotta romana e non dalla greca e dalla germanica,
perché il responso come ufficio, come valore e forma, permane latino e non è
mai supe rato nè imitato, tutto questo che importa sapere, non vi si dice da
Vico. Non vi poteva esser detlo, perchè Vico investiga la comune natura delle
nazioni e non le differenze, e la investiga nella mente che è comune,non nel
dato etnografico e geogra fico che, modificandola, spiega le leggi della
successione e della varietà. Se vogliamo, dunque, le epoche storiche del
diritto romano, del romano e non di altro, bisogna cercarle nella propria sto
ria di Roma, espressione del genio romano. Non è facile l'esatta partizione de'
periodi del diritto ro mano; non è facile almeno rispetto a tutte le sue
parti:perchè,se il diritto pubblico si muove insieme con lo Stato e si trasmuta
secondo le tre epoche apparenti della costituzione politica di Roma, non si può
dire il medesimo del diritto privato,di cui le divisioni meno apparenti
sembrano assai più lente, più consentanee ad una legge continua di evoluzione.
Nondimeno abbiamo susficienti criterii per ridurre a tre clas si gli storici
che espongono i periodi principali del diritto romano. Gli storici che, secondo
una dottrina di Vico, dividono le età di un popolo come quelle di un uomo,
accettano una divisione fatta con lieve differenza - da Gibbon e da Hugo.
Allora la storia del diritto romano vien divisa secondo i periodi d'infanzia, di
giovinezza, di virilità e di vecchiezza. Gli storici che considerano il diritto
come una funzione dello Stato e veg gono il diritto privato procedere dal
diritto pubblico, dividono i periodi del dritto secondo i momenti della
costituzione politica di Roma. Allora,lastoriadeldirittoromano nella monarchia,
nella repubblica e nell'impero. Questa divisione pare
accettata dall'Ortolan che presume derivare la storia del diritto romano
dalla storia del popolo.In ultimo, gli storici che studiano lo svolgimento del
diritto romano nella missione peculiare che il diritto ha potuto avere nel
mondo e nel genio di Roma, divi dono i periodi del diritto secondo i momenti
dell'equità. Allora il primo periodo lo dicono conchiuso dalla venuta del
pretore urbano, il secondo da Augusto, il terzo da Costantino. Questa
partizione, posta da Hulzio, è di molto valore in sé, m i viziata
nell'applicazione dall'autore istesso per difetto di filosofia e di critica
storica. Non mancano alcune divisioni fatte secondo le condizioni e conomiche e
morali di Roma,ma di lieve conto, perchè sono le più incerle ed arbitrarie. È
nostro compito – confutate che avremo le due prime divisioni – recare a
perfezione la terza. La prima divisione de' periodi pecca di troppa generalità.
Anche ammesso che la vita dell'uomo sia divisibile in quattro periodi isocroni
e che tutti e quattro col medesimɔ isocroni smo siano applicabili alla storia,
n'uscirà sempre una curva comune a tutte le nazioni, nella quale non appare il
profilo di ciascuna.Nè questa curva lascia scurgere il transito dall'un
all'altro periodo. Se le date che hanno da fissare questi pis saggi non sono
determinabili con esattezza nell'in lividuo, chi potrà affermare con certezza,
qui finisce l'adolescenza di un p o polo e comincia la giovinezza? Quindi,
vengon fuori quelle di visioni arbitrarie, nate piuttosto a comodo di una
scuola o di una cronologia convenzionale, che delle intenzioni effettive della
storia.Ecco, infatti,come procede questa scuola dell'isocronismo, che porta
nella storia romana l'età dell'uom).Prende tredici secoli in Roma, dalla
fondazione a Giustiniano, e li rompe in quattro parti quasi uguali, di trecento
in trecento anni, e denomina ciascuna parte da una delle quattro età dell'uom
). L'infanzia del diritto romano dura dalla fondazione di Roma alle dodici
tavole; la giovinezza, dalle dodici tavole a Cesare; la virilità,dia Cesare ad
Alessandro Severo;la vecchiezza, da Alessandro Severo a
Giustiniano. L'infanzia sarebbe la monarchia, i primi consoli e iprimitribuni; lagiovinezza,
tuttala repubblica, dalla promul gatio sino alla riapparizione di quella che
Livio chiama Vetus Regia Lex simul cumur tenata; la virilità e la vecchiezza sa
re h bero tutto l'Impero,da cotesta tanto contrastata Regia Lex sino al Codex
Iustinianeus. M a ciascun vede che i transiti sono estrin seci ed arbitrarii, e
non lascian vedere le necessità intime che governano la successione
de'periodi.Nė appare perchè invano Giustiniano si sforza, con cinque tentativi,
di stringere il cristia nesimo sotto le leggi romane spirito nuovo in vecchia
cor teccia – nè come il Cristianesimo si vien costruendo la sua più naturale
espressione giuridica nelle leggi germaniche e nel gius canonico. La divisione
pui de'periodi giuridici, fatta sulla successione della costituzione politica,è
fatta davvero grossamente, e non ci lascia vedere né i momenti principali della
repubblica, nè i pe riodi che si succedono nell'istesso impero. È certo che,
mutata la costituzione politica,non è soltanto mutata la forma di go verno,ma
dev'esser simutato insieme il contenuto del diritto pubblico, e,
conseguentemente, del privato, sebbene la conse guenza non si mostri
immediatamente; m a nessuno può affer mare che cotesti trasmutamenti non
avvengano durante appa rentemente una medesima forma politica.Se l'epoca di
Alessandro Severo può dividere in due periodi l'impero, perché la legge
Publilia che dichiara popolare la repubblica, e la legge Petelia che libera la
plebe dal diritto feudale rustico del carcere privato, non varranno, secondo la
mente di Vico, a designare tanta di stanza tra repubblica e re ubblica, quanta
forse non se ne trova tra Tarquinio e Bruto? Ma si faccia questa considerazione
che è la più intensa e la meglio dichiarativa, nella storia, della successione
de'fenomeni civili e politici.Nell'ordine ideale ed effettuale delle cose umane,
la successione de'periodi politici determina e spiega la succes sicne
de'periodi giuridici, o, per contrario, la successione dei periodi del diritto
dichiara e prestabilisce la successione de'pe riodi politici? L'homessa intera la
forma della domanda, perchè la risposta erompa da sè. Sebbene nella storia il
diritto e la politica, la ragione del l'uomo e la ragion di Stato, si
presentino come due concetti, due forze, e - mi sia lecito a dire – due istituti
avversi, e la politica sembri nata per comprimere il diritto, ed il diritto per
urtare e trascendere gli ordinamenti politici, pure, in fondo ed in ultimo, la
forma dello Stato finisce per dischiudersi alla nuova esigenza del diritto.
Così sempre: se un nuovo bisogno vien determinando una nuova idea del diritto,
già si sente per l'aria il fremito di una rivoluzione; e se uno Stato nuovo
sorge ad occupare questa nuova concezione giuridica, appena nato, già tende a
cristallizzarla ed a mozzarne le illazioni. Tutto ciò può esser vero; m a pur
si vede e s'intende che la nuova forma di Stato, quale che sia, s'è venuta
organando intorno a quel nuovo concetto del diritto. Per non far, dunque,
irrazionali ed astrologici i mutamenti politici, noi dobbiamo affermare che
l'ordine naturale delle cose c'impone di non derivare dalle forme successive
dello Stato i periodi del diritto, m a dall'evolu zione della coscienza
giuridica i periodi politici. Perciò scrissi e ripeto che ne'periodi politici
del Ferrari ammiro la genialità del pensiero e i germi dischiusi del natura
lismo italiano; ma sono periodi,ai quali mancano le premesse. Si potrebbe
rispondere che per queste ragioni appunto i mutamenti politici andrebbero
intesi come segni esteriori e certi dei periodi del diritto. No - ripeto per
due chiare ragioni: l'una, che per questa via si viene a rendere equivoco il
pro cesso della storia, potendosi assai facilmente scambiare le cause con gli
effetti, e scambiare il diritto che promuove il muta mento politico, con la
legge che ne consegue; e l'altra, che verrebbero a mancare i criterii per
distinguere i veri dagli a p parenti mutamenti politici e le rivoluzioni
politiche dalle sor prese settarie e da'tumulli più o meno rumorosi e vuoti.
Un mutamento politico è reale e durevole, se determinato da una nuova
concezione giuridica;e,quando no, sidilegua, lasciando tracce di sangue, non
d'istituzioni. Occorre, dunque, come si è detto, seguire lo svolgimento del
diritto romano nella missione peculiare che il diritto ha potuto avere nel
mondo e nel genio di Roma,e però dividere i pe riodi del diritto secondo i
momenti dell'equità, onde procedono le successive forme della costituzione
politica di Roma. Facciamo parlare i fatti. Perchè in Roma si passa dalla m o
narchia alla repubblica e poi all'impero? Se rispondesi che Tarquinio potè
estinguere il potere regio come Cesare rifarlo, si viene a conchiudere che
l'origine e la rovina delle istituzioni sono in balia di un uomo. Una storia
cosi fatta non c'è, nè c'è oggi chi torni a narrarla. Se Tarquinio potè finire
il regno, perché l'impero non cessó in Domiziano, quando praecipua miseriarum
pars erat videri et adspici? Altro, dunque, che la ferocia e la clemenza di un
principe, di un sacerdote, di un capitano occorre per determi nare e spiegare
la vita o la morte delle istituzioni politiche. Lasciamo a Voltaire la facilità
di dimenticare le premesse del suo saggio su'costumi e sullo spirito delle
nazioni, per affer mare che il delirio di un Cucupietre potè iniziare il
periodo delle crociate, e gl'insidiosi interessi di monaci il periodo della
riforma. Quanto a Roma, il vero si è che la reazione di Tarquinio mal poteva
resistere ad una nuova esigenza giuridica, adombrata già dalla favola, che i
Commentarii di Servio Tullio erano destinati a passare nelle mani di Giunio
Bruto. Questo mito de'Commentarii era tutta una tradizione che diceva tra gli
scritti di Servio Tullio essersi trovato nientemeno tutto intero il disegno di
una costituzione repubblicana; che questo non era soltanto un disegno,ma un
proposito di Servio; che questo proposito appunto gli era costata la vita; e
che non dimeno disegno e proposito erano passati da Servio Tullio a Giunio
Bruto. C'è, a primo intuito, qualche cosa in questa tradizione, la quale è
assai più scientifica, che non una repubblica esplosa dalla superbia di
Tarquinio, dalla fatuità di Bruto e dal cada vere di Lucrezia. La tradizione si
fonda sopra questi dati di fatto: che la prima monarchia di Roma non somiglia a
nessun'altra delle monar chie antiche e moderne,ed è,conforme al genio di
Roma,una istituzione giuridico-militare; che, secondo questo carattere ori
ginario e primordiale di R o m a, il diritto è una continua ten denza verso il
suo natural fine che è l'equità; e che però i periodi nella evoluzione
dell'equità devono essere i periodi sto rici del diritto romano. Ora,se il
diritto in Roma sorge come istinto o genio di tutti da una parte, e dall'altra
come sapienza privilegiata di un or dine, di quello cioè che si reputa
destinato a conoscere e cu stodire le leggi, quale potrà essere il vero primo
momento del l'equità? Suttrarre la legge al mistero, sottrarre la sapienza al
privilegio, far la legge nota a tutti: promulgatio. Questa esi genza come
diritto crea la repubblica; come legge, succede al decemvirato. Quindi, il
primo momento dell'equità è l'equità formale, la promulgalio, ma necessaria,
perchè dalla forma si passi alla sostanza. L'ignoto sfugge all’equità. E questa
necessità sa liente a traverso il periodo regio spiega la tradizione de'
Commentarii di Servio, la reazione del Superbo, la fine della m o narchia sotto
questa reazione, l'avvenimento della repubblica col disegno di Servio passato a
Bruto, e primo prodotto della repubblica il Tribuno che a sua volta produce la
promulgatio. In fatti, quanto tempo corre dal regifugium alla promulgatio? Ben
sessant'anni vi corrono, e tra queste due generazioni sorge in mezzo il
tribuno. Accanto al cadavere di Gneo Genunzio sono possibili le rogazioni di
Publilio Valerone, di Terentillo Arsa, di Siccio Dentato, sino alla istituzione
de'Decemviri le gibus scribundis.Olitiche er io udo del gurt zione is ienterne
cara 6; di Sem o chen Tulli e Quando si domanda che è la legge scritta e
promulgata, si risponde che è l'eguale notizia della legge. E codesta egualità
è l'equità prima e rudimentale, è il primo aequum bonum, ė la prima aequitas
spectanda, è la prima libertas aequanda, è il primo poter dire formalmente
summis infinisque jura aequare. Formalmente ancora,anzi appena,ma quanto costa
questa prima equità,senza della quale nessun'altra sarà possibile,quante secessioni
della plebe, ed un tribuno ucciso malgrado il caput Jovi sacrum intimato
all'uccisore, e finalmente la figura tipica di Cincinnato, intervenuto ad
equilibrare le parti nella lotta d e cennale tra l'istituzione del Decemvirato
e la promulgazione delle prime dieci tavole! La promulgazione, primo grado
dell'equità formale, appunto perchè tale, può far tanta ingiuria al fine ed
alla natura del l'equità, da rilevare la contraddizione nella parola istessa. A
l lora il patriziato può inventare una parola nuova, inciderla in una colonna,
e la colonna alzare nell'area, dov'erano le case distrutte di un plebeo
ucciso.AEQUIMELIUM:ecco la nuova pa rola che annunzia in tuono di sfida la
contraddizione tra il fatto e la forma. Questa contraddizione dichiarata tra la
legge nota a tutti e favorevole a pochi, questa spinge al secondo momento
dell'e quità formale, all'eguaglianza di tutti innanzi alla legge. Questa
seconda equità sforza a tenere equilibrato conto delle condi zioni o
circostanze che accompagnano i fatti e le persone, gli effetti e le intenzioni,
affinchè la parità innanzi alla legge sia reale. Ecco il Pretore. L'editto
prelorio è da prima l'equità ne'casi particolari, è, ciò che dev'essere
l'eguaglianza innanzi alla legge, l'equità particolareggiata. Forse
l'avvenimento del Pretore è un fenomeno puramente giuridico o giudiziario in
disparte dalla vita politica di Roma? È il prodotto della più travagliosa
politica, determinata dalla più grande evoluzione giuridica della coscienza
romana. II Pretore sorge, quando ai Decemviri legibus scribundis sono succeduti
i Decemviri sacris faciundis, cioè quando il diritto augurale è passato dal
patriviato alla plebe,quando ai tribuni con solari patrizii si contrappongono
le rogazioni licinie, quando la plebe sale ad occupare il consolalo, la
dittatura, il diritto cen sorio ed ogni magistratura curule, quando le ragioni
pubļilie ci avvisano che la republlica di aristocratica è fatta democratica:
eguaglianza di tutti innanzi alla legge. Costituitosi l'istituto pretorio, si
risolve un gran problema sociale e s'inizia un nuovo periodo politico. Il
problema sociale, risolutosi nella quarta secessione della plebe e per la
dittatura di Valerio Corvo, è la liquidazione dei debiti e la divisione
dell'agro pubblico. Il pericdo politico che s'inizia,è l'unificazione d'Italia.
Il periodo unitario è annun ziato dalla prima guerra sannitica. Tra
l'unificazione d'Italia e l'unificazione di tutti sudditi dell'impero
fioriscono tutt'i grandi giureconsulti, onde si onora e perpetua la sapienza
latina, Elio,Catone, Scevola, Servio Sul picio,Labeone, Sabino, Giuliano, Gajo,
Papiniano, Paolo, Ulpiano, Perciò, quando Vico avvisa che con la legge
Publilia e con la Petelia tra gli anni 416 e 419 di Roma si passa dalla libertà
signorile istituita da Giunio Bruto alla repubblica popolare,ebbe presente
Livio: Quum tamen per dictatorem datae discordiae sunt, concessumque ab
nobilitate plebi de con sule plebeio, a plebe nobilitati de proetore uno, qui
jus in urbe diceret, ex Patrilus creando.- Ed ecco l'origine politica del
pretore, la quale dichiara questo processo della storia romana: 1° esigenza
giuridica rogazioni licinie; 2° mutamento poli tico repubblica popolare; 3°
legge conditionibus se Se questo non fosse stato il processo della storia, e la
legge non indicasse il mutamento politico, e questo non indicasse un periodo
compiuto della coscienza giuridica, si continuerebbe a costruire una storia
romana su'fasti femminei, e si direbbe che con Lucrezia cadde la monarchia, con
Virginia il Decemvirato, e con una Fabia la repubblica signorile. editto
pretorio. Sopra ogni altro è celebrato il responso di Papiniano,perchè più
universale, e la cui ultima parola coincide con l'imperiale costituzione della
cittadinanza universale. Il responso di Papirio, venuto prima del periodo
unitario, e quelli di Ermogene, di Gregorio, di Triboniano e di Teofilo,
arrivati con la decadenza, non ritraggono l'ufficio dell'equità romana. Ma
codesta equità che di formale tende a farsi sostanziale, e da Roma si espande
per l'Italia e dall'Italia nel mondo, è veramente l'equità u m ina? ha assunto
l'ultima espressione nel responso di Papiniano? percið vive ancora, interrogata
e cele brata in tutti gli Atenei del mondo? il mondo, insomma,studia il diritto
romano),perchè fu davvero umano? S Modestino. Più si dilata
l'unificazione e più universaleggia il responso; e, come più il responso si fa
universale, più ancora l'equità penetra dalla forma nel contenuto. A noi
conviene esaminare partitamente i tre grandi periodi dell'equità in Roma. N e
rimarrà illustrata la storia della nostra antica grandezza. A me par di
avere con sufficiente chiarezza fermata questa legge storica: che nella
successione delle cose civili il mutamento politico framezza tra una nuova
esigenza giuridica e la legge scritta. A coloro che hanno paura di ogni
formola, cre dendola una minaccia metafisica o una nuova invasione scola stica,
e non sanno che le formole sono o definizioni genetiche o espressione di leggi
naturali, traduco questa legge storica in queste espressioni più analitiche:
prima si determina un nuovo bisogno ed una nuova coscienza giuridica; poi Se
cosi non procedessero le cose civili, mancherebbe l'ar tefice della nuova
legge, mancherebbe la causa de'mutamenti politici. Non parlo delle congiure,
delle sėtte, de'regicidii e di altre cause apparenti de'mutamenti politici per
non creare a me stesso objezioni puerili a pretesto di analisi lunghe e volgari:
tutti sanno che non c'è effettuale mutamento politico,se in fondo non ci sia
una grande e maturata esigenza giuridica, la dichia razione di qualche diritto
comune lungamente contrastato: m a non tutti sanno se ogni nuova esigenza
giuridica basti a cagio nare un mutamento politico.] stenze più o meno
travagliose - un mutamento dopo resi politico;in ul timo, fica e sancisce dal
nuovo potere costituito la nuova esigenza promana giuridica la legge. che
speci causa di mutamento politico ogni dichiarazione di diritto,
che implica una diminuzione di privilegio nell'ordine domi nante. Cotesta
dichiarazione ordinata a diminuzione di preminenze implica sempre,più o meno,
un summis infimisque jura ae qu ire.Ogni periodo dell'equità, dunque, annunzia
un nuovo pe riodo politico. Sono evidenti le due illazioni: non sono mutamenti
politici quelli non giustificati da una nuova dichiarazione di diritti; non
SONO mutamenti durevoli quelli non prodotti da larga e co sciente dichiarazione
di diritti. Quindi, vi può essere molto sangue civile senza rivoluzione, ed una
grande rivoluzione incruenta. N'emerge evidente non potersi fare la storia
giuridica di un popolo senza la storia della costituzione politica: i periodi
sono gli stessi: le fasi della causa si riscontrano nell'effetto. Nel
momento,in che si passa dalla convivenza gentilizia alla costituzione politica,
in Roma comincia lo Stato: il membr o della convivenza era gentilis, il membro
della costituzione era civis. Le genti erano Ramnes, Tities, Luceres, Albani,
Sabini, Romulei; la loro unità civile e militare fece lo Stato. Secondo più o
meno si partecipava della costituzione politica, si era più o meno cittadino:
civis optimo vel non optimo jure; e l'unità fra tutti era personificata dal re,
il quale, come ho detto, era unità giuridico-militare. Come istituzione
giuridica, raccoglieva in sè il potere legislativo e giudiziario;come istitu
zione militare, movea l'esercito e gli agenti esecutivi. Dissi ancora che non
somiglia a nessun altro re antico e m o derno: non era assoluto, perchè la
sovranità era nel popolo;ne costituzionale, perché il suo imperium era
temperato dal genio giuridico di Roma e dagli ordinamenti patrizii, non da un
co stituito potere rappresentativo. Se la sovranità era nel popolo,
l'imperium non si poteva esercitare dal re senza una legge curiata de imperio,
una specie di delegazione di sovranità. Mommsen non crede a questa
legge primitiva de imperio e la dice trasportata per errore dalla ele zione
consolare a quella de're. Ho ragione di credere piuttosto a LIVIO ed a CICERONE,
i quali la deducono dall'istessa natura del potere regio, dall'essenza dello
imperium. Non è lecito dubitare delle tradizioni del giure pubblico, del quale
le for mole si trasmettono letteralmente. Rottosi il potere regio, l'imperium e
conseguentemente la lex de impario, intesa come investitura, di perpetui divennero
annui, cioè passarono dai re ai consoli, che Cicerone chiama potestas annua
jure regia. Le altre magistrature ordinarie che sorgeranno più tardi, come la
censura, l'edilità curule, la pre tura, la questura, saranno diramazioni del
consolato. A voler secondare le tradizioni, niente è più difficile di co testo
passaggio dalla monarchia al consolato. Secondo Tacito il transito sarebbe
stato determinato dalla libertà,cioè dal proposito di più liberi ordinamenti.
LIBERTATEM et consulatum L. Brulus instituit. Vico non consente, perché la
repubblica sopravvenuta fu più signorile del principato,fu rivolta di patrizii
che consen tirono a Bruto l'istituzione del consolato, non della libertà. C'è
più di ragione in Tacito, perché il passaggio dal principato alla repubblica fu
una evoluzione della legge curiata de imperio, la quale implicava la
temporaneità e la responsabilità del potere. E questi due fattori che la
tradizione doveva avere allogato nei Commentarii di Servio Tullio,passarono al
primo Bruto.Non è di picciol valore la parola annua nella definizione data da
Ci cerone alla potestà consolare, e, come più diminuisce la durata
dell'imperium, più cresce la responsabilità. I re potevano allora, come oggi,
rispondere innanzi alle rivoluzioni ed alla guerra; i consoli, compiuto l'anno,
erano esposti, non rei gerundae caussa sed rei gestae, alle accuse de'loro
concittadini. E mi piace di risermare contro M o m m s e n che non la lex de
imperio è una evoluzione della repubblica, ma la repubblica è una evo luzione
della lex dc imperio. E sotto questo rispetto si può ri petere con
Tacito: Libertatem et consulatum L. Brutus in stituit; s'egli è vero che la
temporaneità e la responsabilità dell'imperium sono i primi fattori della
libertà politica. Quando affermo che l'evoluzione della lex curiata de i m
perio mena dalla monarchia alla tepubblica, io rifermo questo alto principio,
che i rivolgimenti politici sono prima periodi nella evoluzione del diritto.
Senza questo processo, tanto è razionale spiegare l'origine della repubblica
romana con una insurrezione di patrizii, intesi a sostituire l'aristocrazia al
monarcato,quanto era possibile alla congiura de'Baroni rovesciare nel reame di
Napoli il principato, per ricostruire,con prelesto popolare, tutt'i vecchi
ordini feudali. Bisogna quindi rifermare che,come Tacito, usando la parola
libertà nel senso spiegato sopra, ha ragione contro Vico, cosi Livio, riserendo
a tutte le otto generazioni passate attraverso i sette re la lex de imperio,ha
pienamente ragione contro M o m m Se si sposta o si tronca questa tradizione,
l'avvenimento della repubblica esplode, non si spiega. Non è facile spostare
certe tradizioni nè confutare alcune parole dei classici. Caduto il monarcato,
contro la mutabilità delle magistrature e l'incertezza delle deliberazioni
popolari rimase, sola istituzione stabile, il senato, già corpo consultivo,
durante il principato, e, nella repubblica, istituto legislativo, politico ed
amministrativo. Il potere amministrativo gli apparteneva intero, cosi sull'agro
pubblico come rispetto ai fondi del pubblico tesoro. Intero gli [Livio e
Dionigi d'Alicarnasso ci tramandano quasi l'identica tradi zione della legge
regia. Cicerone ne'libri della Repubblica cura di ripe tere per ogni elezione
di re le parole dette per l'elezione di Numa Pompilio: Quamquam populus
curiatis cum comitiis regem esse jusserat, tamen ipse de suo imperio curiatam
legem tulit. La costanza delle pa role di Cicerone indica due cose: la tenacità
delle formole del diritto p u b blico e idocumenti pubblici,ai quali Cicerone
aveva dovuto attingere. Ed io,considerando la legge curiata come il fondamento
di tutto ildiritto pubblico romano, non solo stimo il passaggio dalla monarchia
alla repubblica essere stata una evoluzione di questa legge,ma stimo una evoluzione
della - sen. apparteneva il governo della politica estera,
per due ragioni: per la competenza e per il carattere militare dello Stato
romano. È vero che tutti gli Stati sono gelosi e, quando possono, inva denti,e
gli Stati antichi più de'moderni; ma sopra tutti gli antichi e moderni,lo Stato
romano,al quale peregrinus erat hostis, e pax erat pactum, quasi stato di
tregua, non di natura. Quanto alla politica interna ed al potere legislativo,
il S e nato li aveva, partecipe il popolo convocato in comizii, i quali erano
istituzioni giuridico-militari: giuridiche per il fine, mili tari nella forma.
Militarmente il popolo interveniva, quasi exer citus urbanus, e militarmente
non discuteva, ma rispondeva seccamente il suo uti rogas o antiquo. E bene, fu
quest'assenza di discussione dall'assemblee p o polari la grande politica e la
gran forza di Roma, fu il segreto della rapidità nelle deliberazioni,
nell'esecuzione, e, assai volte, il segreto delle vittorie. Si o No. Ferrari,
ricordando dall'Amlet che la discussione tronca il nerbo all'azione, vede
l'inferiorità delle repubbliche quanto alla rapidità dell'azione; ma non vide
di quanto la repubblica romana avanzava per senno politico le repubbliche
elleniche, e per subitezza d'azione tutti gli Stati moderni, compresa
l'Inghilterra. Devo ricordare che questo carattere militare che Roma manifesta
sinanco ne'comizii, questo exercitus urbanus, che ricorda l'exercitus castris,
non si dissocia mai dal genio giuridico di questo popolo agricoltore. Mai da'
Romani fu fatta guerra per medesima il transito dalla repubblica signorile alla
popolare, e dalla repubblica all'impero, quando, per nuove necessità,
l'investitura de'poteri passò dalle magistrature temporanee all'imperatore. Nè
dalla filosofia della storia né da'fonti mi risulta ragione alcuna, per la
quale Mommsen possa affermare che la lex de imperio sia narrazione inventata evidente
mente dagli insegnanti di diritto pubblico ai tempi della repubblica per loro
fini. Per quali fini? Vedo invece che l'eridenza appunto manca alla sua
affermazione, e che,facendo riposare egli stesso lalegge curiatasopra con
suetudine antichissima,risale con Livio, con Dionigi d'Alicarnasso e col suo
ingiustamente deriso Cicerone,sino ai tempi della prima monarchia romana) aggressione,
more latronum; mai guerra non dichiarata o per cause ingiuste, bellum iniquum:
volevano iustum, purumque duellum; e con l'intervento de custodi della fede
pubblica che erano i feciali, volevano pium bellum. Popolo belligero questo di
Roma, perchè una missione giuridica non fu compita mai co'sermoni,ma che per
questo appunto conobbe ed osservò il diritto delle genti più che gli altri
Stati meno bellicosi,special mente con l'osservanza massima del rispetto agli
ambasciatori. Tutte le formule per la dichiarazione di guerra ci sono di
stesamente tramandate da Livio. Coloniale,quello de'cittadini romani
trapiantati in citta vinta. Cosi lo Stato romano, primo efficace colonizzatore
del mondo, asseguiva due fini: dava stabilità alla conquista e sgravavasi, in
parte, del proletariato urbano. I coloni conservavano la piena cittadinanza cum
suffragio et iure honorum. Municipale era il diritto civile di un comune non
conqui stato,ma ridotto ad obbedienza verso Roma, conqualche obbligo (munus), come o di servizio
militare o d'imposizione tributaria o dell'uno e dell'altra. Municipes erant
cives romani sine suf fragio et iure honorum. Provinciale era proprio il
diritto che avanzava ai vinti.Non più civis né la quasi effigies populi romani,
dove troviamo un populus stipendiarius, un popolo cioè senza cittadinanza,
senza territorio proprio,e spesso senza il commercium.Che è,dunque, che può
essere avanzato ai vinti? Non più di quel che si trova o nella clemenza o
nell'ira o nella convenienza del vincitore. E la convenienza, sotto specie di
magnanimità, prevaleva nel decreto del magistrato delegato ad ordinare la
provincia. Duramente Gaio: Quasi quaedam praedia populi romani sunt vecti galia
nostra atque provinciae. Il Mommsen segue Festo non Niebuhr nell'etimologia
della parola provincia, da vincere, sia) 11'1 Con la guerra il diritto romano
dilargavasi, e risultanze diverse della guerra erano le tre forme che, uscito
di Roma, il diritto assumeva: coloniale, municipale, provinciale.
poi che pro significhi il procedere de'due eserciti consolari, come piace
a Mommsen, sia che ante, come piacque a Festo. Il certo è che dalla diversa
vittoria si traggono le distinzioni ve dute da Cicerone tra la Sicilia e le
altre provincie. M a per giungere a lutte queste diverse gradazioni del dritto,
suori di Roma,le quali sono effetti diversi della guerra, bi sogna aver
superato il periodo della repubblica aristocratica,di quella immediatamente
succeduta al regno, quando i patrizii avevano tre mezzi per deludere é menomare
della plebe, ed essere entrati nel periodo della repubblica p o polare, quando,
meglio equilibrate le parti, comincia l'epoca dell'unificazione italica. I
mezzi de'patrižii erano la convocatio, l'auctoritas patrum e l’ius augurale. I
patrizii potevano convocare le assemblee e cancellare, per vizio formale, le
deliberazioni popolari; e, quando, convocata l'assemblea, il voto accennava ad
un certo indirizzo, potevano troncarlo, spingendo l'augure - a sciogliere il
comizio con la formola: Ali odie: a tempo senza misura! Importa ricordare le
parole di Cicerone, DE DIVINATIONE: Fulmen sinistrum, auspicium optimum habemus
ad omnes res, praeter quam ad comitia: quod quidem institutum reipublicae causa
est, ut comitiorum, vel in judiciis populi, vel in iure legum, vel in creandis
magistratibus, principes civitatis essent interpretes. Ecco, dunque,
gl'interpreti de'comizii,principes civitatis; ed anche il fulmen sinistrum per
frustrare il voto diveniva infau stum omen ! La formola,dunque, di Cicerone in
DE LEGIBUS: Potestas in populo, auctoritas in Senatu sit, traducevasi una
potestà senza potere. Occorrerà, dunque, qualche cosa, perchè questa potestà
sia potere: occorrerà che trovi in sè l'autorità sua. Allora è necessario che
il popolo abbia certa notizia della procedura, abbia certezza delle leggi, e
che l'ignoto della legge le deliberazioni 115 ufficio patrizio
116 non sirisolva nell'arbitrio de'principes civitatis. Ed ecco la ne
cessità della promulgatio, la quale non significa tanto notizia quanto certezza
delle leggi. Non istiamo a ripetere quanta lotta costasse la promulgatio,
perchè le parole di Livio e di Cicerone non superano il vero, quando affermano
che prima della pubblicazione delle dodici tavole il diritto civile era riposto
ne'penetrali de'pontefici: re positum in penetralibus pontificum; m a lo
superano, quando si tirano sino ai tempi posteriori alle dodici tavole. Certo
che lotta fiera si dovette combattere per sottrarre il diritto ai penetrali
de'pontefici, cioè all'ordine, cui i pontefici appartenevano, il quale a sua
posta governava i comizii con la convocazione, con l'autorità e col diritto
sacro. M a senza bisogno di gran lotta venne la pubblicazione delle formole
procedurali, fatta da Gneo Flavio un secolo e mezzo dopo le dodici tavole,
pubblicazione intesa sotto il nome di ius civile Flavianum, con la quale la
plebe liberavasi dal bisogno di ricorrere e consultare i ponte fici. Se le
formole comprensive non saranno mai oziose, si può dire cosi: le dodici tavole
democratizzano la notizia del diritto; l’ius civile Flavianum laicizza la
procedura e la giuri sprudenza. Doveva costar lotta la premessa, con la quale
apri vasi un periodo storico, non la conclusione, con la quale chiu
devasi. 1 Considerando il significato della promulgazione, io non posso
credere agli scrittori che con beata semplicità stimano poco de mocratico e
niente normale l'ufficio del tribuno in Roma. A f fermo invece che le dodici
tavole non si sarebbero potute mai promulgare senza gran lotta contro il
patriziato, cui giovava il mistero delle leggi e segnatamente della procedura,
senza della quale le leggi non si muovono; che questa promulgazione fu
strappata in nome della prima equità,della prima aequanda li bertas, almeno
circa la notizia e certezza delle leggi; e che questa prima equità sarebbe
stata ineffabile ed inconseguibile senza la persona sacra del tribuno. Il
tribuno è il risultamento più normale,più naturale della prima lotta tra
il patriziato e la plebe; e non solo senza il tribuno non s'intenderebbe la pr
o mulgatio, ma questa appunto compendia e spiega la più diretta missione
dell'ufficio tribunizio: onde il popolo per conseguirla sospende nel decennio
decemvirale sinanco la provocatio ad populum. Ora, quel che resta a sapere
circa il valore della promulga zione, si è se quiesta prima equità consista
soltanto nella eguale notizia della legge o, insieme, nella sostanza della
legge istessa. [B.: Saggio critico del diritto penale e del nuovo fondamento
etico. Napoli. Vedi ancora Corso di Scienza del Diritto. Napoli. Scritti
filosofici e politici, Napoli. Cicerone, incerto sempre tra l'aristocrazia e la
democrazia, ma,come tutte le tempre deboli e gli opinatori saliti in fama,
piuttosto blanditore del patriziato, ecco ciò che fa dire contro il tribunato
nel DE LEG.: Nam mihi quidem pestifera videtur (la potestà de'tribuni), quippe
quae in Un occhio alle dodici tavole chiarirà col fatto questo primo
assioma di legislazione positiva: che, quanto più lato in uno statuto od in un
codice è il diritto penale, tanto più stretta è l'equità civile. E questo
spiega da una parte la voce continua dell'equità: Summum jussum mainjuria; ed all'altra,
questa legge storica d'ogni legislazione positiva: il dritto penale e l'e quilà
civile movonsi nella storia in ragione inversa (1). Credo avere largamente
dimostrato in queste opere, che, quando si vo glia tener giusto conto
de'fenomeni storici e considerare il valore degli istituti lungamente durati,
convien dire che,come il naturale risultato della lotta tra la monarchia ed il
popolo fu il consolato, cioè la regia potestà annua e responsabile, così il
risultato naturale della lotta tra patriziato e plebe fu il tribunato, per la
certezza de'diritti della plebe.Non solo nulla di anormale troviamo
nell'istituzione tribunizia, la quale non fu mai un ba stone ferreo tra le
ruote dello Stato romano,ma, fattasi popolare la re pubblica, tutte le
magistrature troviamo come una evoluzione della potestà tribunizia.
Gl'imperatori dovettero entrare in questa forma. Tacito pre senta Augusto
consulem se ferens et ad tuendam plebem TRIBUNITIO IURE contentum, e il primo
editto di Tiberio tribunitiae potestatis praescri ptione.
Esaminiamo. Cicerone vede il Libellus XII Tabularum superare le
biblioteche di tutt'i filosofi per due ragioni: aucto ritatis pondere et
utilitatis ubertate. Cosi, nel De Oratore. Nei libri della Repubblica
l'entusiasmo sbolle, ed ei condanna gli ultimi decemviri: qui, duabus tabulis
iniquarum legum additis, quibus, etiam quae disjunctis populis tribui solent,
connubia, haec illi ut ne plebei cum patricibus essent inhumanissima lege
sanxerunt. Ma è questa la sola ineguaglianza, onde Cicerone, ammiratore delle
tradizioni, si lasci trasportare sino alla parola inumanissima? Furono più
inumani,più patrizii, più aristocra tici i secondi decemviri legibus scribundis
dei primi? Quando nella III Tavola leggiamo contro il debitore: Tertiis
nundinis partis secanto; si plus minusve secuerint, ne fraude eslo; noi non
dobbiamo commentare col relore Quintiliano che alcune cose illaudabili per
natura siano permesse dal diritto, m a dobbiamo fingere di ricorrere ad una
certa sapienza crudel srditione et ad seditionem nata sit: cujus primum ortum
si recordari columus,inter arma civium etoccupatis etobsessisurbislocis,procrea
tum videmus.Deinde quum esset cito letatus, tanquam ex XII Tabulis insigni ad
deformitatem puer, brevi tempore ręcreatus, multoque toe trior etfedior natus
est.IlTribunato,dunque,è venuto fuori come bam bino mostruoso e deforme! Ma
come avviene che si svolge per tre secoli almeno di vita eroica? e v’ha nella
storia un provvisorio di tre secoli? E nato ad seditionem o contra vim auxilium?
Si può perdonare a Cicerone d'avere ignorato, allora, che tutt'i diritti
nascono in seditione, m a non si può ignorare oggi che senza i tribuni nè
icomizii tributi sarebbero mai nati, nè plebisciti si sarebbero mai fatti, né i
plebis scita avrebbero in s e guito acquistato valore di populi scita, nè la
promulgatio sarebbe mai avvenuta,nè mai pubblicate quelle tanto celebrate XII
Tarole, delle quali tanto ammiratore si professa egli proprio,Cicerone,nè la
repub blica di signorile sarebbe passata a popolare,nè,in ultimo,egli,Cicerone,
sarebbe mai stato console, o, eletto, si sarebbe davvero detto di lui quello
che in miglior senso diceva M. Catone: Dii boni, quam ridiculum con su lim
habemus ! Seneca ci dice che ai tempi di Tito Livio disputavasi se fosse stato
meglio per la repubblica che Cesare fosse nato,o no.Era meglio
investigare,iodico,sesenzailtribunovisarebbemaistatarepubblica) mente pietosa
escogitata da Aulo Gellio, che cioè gl'infelici sian fatti salvi dall'istessa
enormità della pena: Eo consilio tanta i m manilas poenae denuntiata est, ne ad
eam unquam perveni retur. La quale sentenza, divulgata ne'tempi dell'autore
delle notti attiche, è respinta erroneamente sino ai tempi abbastanza reali del
primo decemvirato: reali nel senso, che le leggi erano scritte per esser fatte.
Se la carità del tempo ha voluto portar via dalla Tavola IV de jure patrio le
disposizioni durissime circa la patria potestà sconfinata, resta la traduzione
di Dionigi d'Alicarnasso che la riassumecosi: Siveeum (filium)incarcerem
conjicere,sivefla gris caedere, sive vinctum ad rusticum opus detinere, sive
occi dere vellet. Papiniano riassume in tre parole: Vitae necisque potestas.
Forse sino alla virilità del figlio? Toto vitae tempore licet filius jam
rempublicam administraret et inter s u m m o s magistratus censeretur, et
propter suum studium in rempubli cam laudaretur. E si dà cura Dionigi di farci
sapere che i D e cemviri non ebbero a portarla di fuori, come si favoleggiava,
questa legge, m a a dedurla da quella che Papiniano chiamava lex regia, farla
quarta delle dodici e metterla nel foro: Sublato regno, decem viri inter caeteras
retulerunt, extat que in XII Tabularum, ut vocant, quarta, quas tunc in foro
posuere. Ciò che resta di questa tavola, è il più umano, in che modo cioè si possa
affermare: Filiusapatreliberesto;ma ciòcheil tempo ha cancellato, non è tale da
giustificare tutto lo sdegno di Cicerone contro soltanto le ultime due delle
dodici. E che si deve dire, rispetto all'eguaglianza, quando si passa
alla tavola V, per considerare la condizione delle donne, eccet tuate le
Vestali? Anche qui il tempo ha passato la spugna,ma restano le istituzioni di
Gaio per darci notizia di quel che manca: Veteres voluerunt feminas, etiamsi
perfectae aetatis sint, prop ter animi levitatem in tutela esse... Loquimur
autem, exceptis virginibus vestalibus, itaque etiam lege XII. Tabularum cau tum
est. Quando vuolsi davvero spiare dove un corpo privilegiato,
predominante e nel medesimo tempo minacciato, studia l'alto riparo, si dà uno
sguardo alla legislazione penale. L'abbon danza,la ferocia delle pene, la
rapidità della procedura penale, compensano la parvità della ragion civile. Una
tavola delle d o dici,l'ottava, de delictis, ci fa intendere che i
decemviri,già scelti nell'ordine de'senatori,nè tra gli Dei indigeni nè tra'pe
regrini accolgono la Dea Clemenza. Cicerone mostra consolar sene, assermando,
ne'libri della Repubblici, che per pochi m a leficii le XII Tavole stabilirono
la pena capitale. Il vero si è che, oltre il taglione, comune già a quasi tutte
le legislazioni penali primitive, e le verghe che scendono ad illividire anche
l'impu bere, la morte vi spesseggia, tanto che, traboccata dalla tavola ottava,
entra ad occupare due disposizioni della nona, la quale tratta non più di reati
e pene, ma de jure publico. 120 Si noti, a questo proposito, che
l'assenza della morte dalla tavola X (dejure sacro) ricorda che la religione in
Roma, se condo il carattere italico,non è l'elemento predominante, e che, come
ho notato sopra,in Roma piuttosto gli Dei intervengono in servigio dell'uomo,
che l'uomo degli Dei. E il rapido decre scere della giurisdizione pontificale
ne'giudizii penali riserma questo concetto. Non è già che io tenga poco conto
delle testi monianze di Dione, di Livio e di Tacito rispetto all’espiazione
religiosa; ma voglio dire che nell'intervento del principio sa crale in tutte
le legislazioni penali primitive è notevole questa differenza, che, dove presso
gli altri popoli entra come conte nuto, in Roma interviene piuttosto come
forma; altrove cioè gli offesi possono essere gli Dei che costituiscono
espiatrice la pena, e in Roma l'elemento sacrale serve a rendere più temibile
la pena, senza nè sospendere la provocatio ad populum, nè sot trarre ai comizii
centuriati il diritto di sentenziare negli affari capitali per un cittadino
romano. CICERONE ricorda nel De le gibus che le dodici tavole vietano di
deliberare di cosa capitale fuori del comizio massimo: De capite civis rogari,
nisimaximo comitiatu, vetat.-- Non dimentico nemmeno l'etimologia
sacra delle parole supplicium e castigatio; m a ricordo che Festo concorda con
Cicerone, affermando: At homo sacer is est quem POPULUS indicavit ob maleficium.
E quel populus chiarisce la molta differenza dal diritto germanico, secondo il
quale la di vinità direttamente offesa chiede espiazione diretta per mezzo dei
suoi sacerdoti. Avverrà subito, ed anche in seditione, che dall'una egua
glianza si tenti passare all'altra, dalla formale alla sostanziale, dalla
eguale certezza della legge,alla certezza della legge eguale, e che appunto il
matrimonio sarà l'argomento del transito, perchè contro i corollarii, cioè
contro gli effetti visibili, c o m i n ciano le sedizioni popolari; ma questa
sedizione appunto, questa prima sedizione contro le dodici tavole, doveva
avvertire Cice rone che quel divieto di certo connubio era il corollario,
cioè 121 Tolto l'elemento sacro, resta abbastanza di asprezza penale per
fare intendere quanto poco spazio resti alla ragione civile, la quale non può
durare in tanta ineguaglianza, se non mante nendo la distanza tra' due ordini.
Quindi, l’undecima tavola che vieta il matrimonio tra'patrizi e plebei, è
l'espresso corollario delle dieci prime, è l'opera, onde i secondi decemviri
compiono quella de'prini, è la lontananza custode dell'ineguaglianza. Come il
senatore veneto non arrivava a comprendere il con nubio tra il moro Otello e la
bianchissima Desdemona, cosi il senato romano non l'avrebbe compreso tra
patrizii e plebei, due ordini lontani quanto due razze.La pari certezza della
legge si,non la parità di diritti nelle leggi. Or,di che si sdegna Cicerone?
Che il matrimonio, permesso d'ordinario anche co'po poli stranieri, sia interdetto
fra'plebei ed i patrizii con inuma nissima legge. È sdegno rettorico, è,
almeno, poco logico, è troppo postumo, troppo gelido: egli aveva troppo
ammirato le premesse. Le dodici tavole son fatte, perchè tutti abbiano l'e
guale certezza della legge (e fu vittoria della plebe), e tutti la certezza
della legge ineguale (e fu vittoria del patriziato). che quella lontananza
tra gli ordini era designata a custodire l'ineguaglianza tra'sommi e gl'infimi.
È da esaminare, in fatti, donde comincia la reazione della plebe contro le
dodici tavole, affinchè l'equità cominci a p e n e trare nel contenuto della
legge. Non si deve credere che co minci con la legge Valeria Orazia De
plebiscitis due anni dopo la promulgazione delle dodici tavole, per le seguenti
ragioni: 1o perchè questa legge è la semplice soluzione di un diritto con
troverso circa il valore de'plebisciti, non è l'affermazione di un diritto
nuovo e contrastato; 22 che il plebiscito, anche fattosi obbligatorio per tutto
il popolo, non si sottrae all'auctoritas patrum per l'esecuzione; 3a che non
per questa legge arse la terza sedizione, di cui parla Floro, nè avvenne la
secessione sul Gianicolo,della quale parla Plinio; 4a che questa legge non si
intitola da tribuni, ma da consoli. Livio dice che si venne a questa soluzione,
« ut quod tributim plebes jussisset, populum teneret », 0, per dirla con
Plinio, « ut quod plebs jussisset, omnes Quirites teneret », perchè prima cið
era in controverso iure. Ma quando fu che la plebe arse in vera sedizione sul
Gia nicolo? quale e perchè una terza sedizione, dopo le due, l'una sul monte
Sacro e l'altra sull'Aventino? e perchè contro le d o dici tavole, se tanto le
aveva volute, e se la promulgazione di queste era stato il massimo ufficio
tribunizio, e sei anni appena e non interi dopo la promulgazione? Ed, ecco, qui
appare il nome di un tribuno, Caio Caruleio, una rogazione vivamente
contrastata ed una sedizione vera di plebe che assale la legge nelle
conseguenze ed osa divorar la distanza tra sé ed i patrizii per appianare l'ineguaglianza.
La ribellione contro le dodici tavole comincia contro l'ultimo corollario: la
plebe non sillogizza invidiosi veri intorno alle cause, assale l'effetto. Rotto
il primo, tira sulle cause. E quella gene razione che spezza il primo effetto,
è destinata ad atterrare tutta l'istituzione. Tal è il significato della Legge
Canuleia De connubio patrum et plebis. Fatta la breccia, esaminiamo che
cosa in trent'anni resta di tutto l'edificio delle dodici tavole. Per la
generazione che succede, si troverà che la cosa men necessaria è il carmen
necessarium.Averlo fatto imparare e cantare a coro da fanciulli non vuol già
dire che il carme dell'ira non suonerà più alto da coro di uomini armati. La
prima sedizione è contro il supremo corollario delle d o dici tavole, contro il
divieto di matrimonio fra patrizii e plebei; l'ultima sedizione di questa
medesima generazione è contro il console patrizio, vietante la divisione
dell'agro pubblico tra i plebei, i quali per questa via si liberavano di fatto
dalla terza delle dodici tavole, dalla più aristocratica, da quella appunto
che, secondo VICO, doveva sancire il diritto feudale rustico del carcere
privato, che i patrizii avevano sopra i plebei debitori. E, sebbene il Console
fosse vincitore o stesse sopra il terreno vinto, pur vide i Tribuni prevalere
ed i lieti onori trionfali tor nargli ne'tristi lutti dell'esilio. Poche
considerazioni storiche varranno a lumeggiare i fatti esposli in questo
capitolo. 1. La legge agraria, reclamata e non potuta attuare dal l'anno 268 di
Roma sino all'anno 299, cioè reclamata e non potuta attuare da tutta la
generazione che precede alla promul gazione delle dodici tavole, é e doveva
essere la conclusione pratica della generazione che succede alle dodici tavole.
Ciò che erasi cominciato nel sangue patrizio di Spurio Cassio,dove vasi
compiere con l'esilio di Furio Camillo, patrizio vincitore. 2. Questa
generazione succeduta alla promulgazione delle dodici tavole, cominciando la
lotta contro la legge sul matri monio e conchiudendola con la divisione
dell'agro pubblico sopra il territorio de'Vejenti, volle togliere la distanza
tra gli ordini per giungere all'eguaglianza degli ordini. Potè essere detto,
con sentimento del vero, che la divisione dell'agro accen nava finita la
divisione de'ceti. 3. Questa divisione dell'agro dopo la comunanza de'm a
trimonii, per l'eguaglianza degli ordini, dice che l'equità non è più
nella sola notizia della legge, m a dentro la legge. L'anno 363 di Roma
annunzia che le XII tavole, benefiche quanto alla conseguita promulgazione,
sono state superate nel conte nuto: annunzia che l'equità è passata dalla forma
nella sostanza. Dietro il Tribuno verrà il Pretore, e già Caio Canuleio chiama
il figlio di Furio Camillo. Se è vero che la lotta per l'esistenza, la quale è
di tutti gli animali, si faccia lotta per il diritto per diventare umana, è
vero pure che in nessun luogo questa lotta ebbe una espres sione più pura,cioè
più umana,che in Roma,ed in nessun tempo quanto nella generazione che succede
alla promulgazione delle dodici tavole. Posso dire che gli ottant'anni che
corrono tra il tribuno Caio Canuleio ed il primo pretore, figlio del già
espulso patrizio Furio Camillo,comprendono la più alta espres sione della lotta
per il diritto. Si può dire che dentro questo periodo si raccolgono le premesse
eterne della lotta umana. Dico la più pura espressione, non per enfasi, ma
perchè questa lotla si fa tra uomo ed uomo, tra ordine ed ordine di cittadini
per la parità civile, politica e sociale, senza intervento di Numi, senza
pretesti religiosi, senza fini sovraumani.E, se in questo tempo la plebe,
strappando il diritto augurale, fa n a scere i Decemviri sacris faciundis, non
è già per propiziarsi i Numi o per un fine direttamente religioso, ma per un
fine assolutamente ed umanamente giuridico. Questa è la grandezza di Roma, ed
il segreto dello studio non solo continuo, ma crescente, intorno all'indole
tipica del diritto romano. Compiamo questo esame con la ricerca dello istituto
pretorio e del responso. Nella suc cessione delle cose civili il mutamento
politico framezza tra una nuova esigenza giuridica e la legge scritta. Ho
dimostrato, infatti, che,quando l'equità s'impone come eguale certezza della
legge, il tribunato diventa magistratura tipica; e,quando l'equità s'impone
come uguaglianza nella legge, la repubblica signorile si fa popolare. Non solo
tutte le magistrature si aprono alla plebe, m a alcune restano esclusivamente
plebee. Non si deve ricorrere, per vederne la formazione, ai m o menti astratti
del pensiero, cioè ad una successione puramente logica d'idee, ma al pensiero
determinato dal bisogno, cioè dalla natura,considerata sotto il doppio
rispetto, nella compagine della persona e nello ambiente. Cotesto è il
naturalismo storico. Il bisogno insoddisfatto ed assolutamente insuperabile per
le condizioni della natura circostante non lascia sprigionare il pensiero nè
iniziare civiltà veruna. Un bisogno superato, per condizioni benigne dello
ambiente, libera il pensiero, ond'esce la prima favilla di una civiltà e di una
storia. Insieme col pensiero sorgono alcune pretensioni, cioè una certa
coscienza giuridica, proporzionata a quel bisogno, e, poco Ora, ci
sarebbe impossibile aprire questo capitolo e proce dere innanzi senza
investigare come e perchè si formi una nuova esigenza giuridica. dopo, una
determinata forma politica, proporzionata a quell'esi genza giuridica.
Mutato,crescendo,ilbisogno,si dilatailpen siero, si evolve la coscienza
giuridica, si muta la forma politica, si cangia la legislazione del giure
pubblico e privato e delle rispettive procedure. Se il pensiero cresciuto
levasi a superare di tanto il bisogno naturale, quanto il bisogno ha superato i
mezzi e l'ambiente, allora non c'è da aspettare,nè altra forma politica, nè
altra le gislazione che duri: si aspetta la rovina che seppellisce una civiltà
finita, per dare origine ad una civiltà nuova che equilibri le funzioni della
vita, instaurando la proporzione tra il pensiero ed il bisogno, tra il bisogno
e l'ambiente. Ora, è forse un annunzio di rovina la sentenza di Plinio:
Latifundia perdidere Italiam,jam vero etprovincias? Asseguita la divisione
dell'agro pubblico, con la quale si chiude il periodo della forte generazione
che succede alla pro mulgazione delle dodici tavole, abolita di fatto la tavola
III delle dodici, depositaria della preminenza di un ordine di cittadini
sull'altro, si vede nascere un gran numero di piccoli proprie tarii che
comincia a formare come uno stato medio in Roma, il quale meglio de'due estremi
traduce in atto il genio agrario di Roma,e,mentre da una parte serba integro il
maschio costume antico e militare, dall'altra annunzia che l'equità ha fatto
gran cammino: dalla forma è passata nella sostanza delle leggi. Abolita di
fatto la terza delle dodici tavole, le altre undici stanno ritte come mummie
che più tardi arriveranno dall'Egitto, documenti di una civiltà sepolta. Il
carmen necessa rium si canterà come memoria di popolo legislatore che ha
bisogno di ricordarsi per innovarsi. Per estimare quanta parte di vero si
contenga nell'annunzio di rovina,che ci viene da Plinio,bisogna avere in vista
il ca rattere di proprietà in Roma. Dico tirsa o quarta ecc., per seguire
l'ordine più accettato. dilui. No: la lotta tra monarchia e patriziato
prima, e poi, continua, tra patriziato e plebe, è possibile in Roma, in quanto
qui più che prima e fuori è spiccato il sentimento personale: sentimento
proprio, più che ad altri, ad un popolo agricoltore e militare, il cui genio
sarà giu ridico. Chi coltiva il campo specialmente nel modo in tensivo dei
primi nostri e lo disende, sente insieme più intenso il sentimento del mio e
del luo, e, per conseguenza, dell'io e del tu. Intenso è, dunque, nel cittadino
romano il sentimento della proprietà personale, quanto illimitato il sentimento
di disporne: e l'uno e l'altro contenderanno allo Stato romano la facoltà di
un'imposta fondiaria. Nė ci fu contesa: lo Stato non osò esco gitarla: vi si
sarebbe ribellato ilgenio agrario di Roma.Quando dicesi mancipium, si accenna
all'origine romana dellaproprietà; quando mancipatio, alla libera trasmissione;
quando dominium ex jure Quiritum, all'effetto dell'uno e dell'altra; e quando
res mancipi e nec mancipi, si accenna non solo ad una divisione tra le cose,ma
alla prima possibilità di una possessione boni taria accanto al dominio
quiritario. Troviamo, in fatti, un limite nelle dodici tavole alla facoltà di
possedere e di disporre? Rispetto alla prima, non altro limite che quello di
vicinanza, donde quelle servitù o recipro canza di oneri, che sono strettamente
in rerum natura. La ta vola VII è mirabilmente sottile nel determinare i modi,aflinchè
il dominium ex jure Quiritum non ne resti di troppo m e n o mato: neppure le
chiama servitù; m a le fa passare sotto il ti tolo de jure aedium et agrorum. E
rispetta tanto la pietra ter minale, segno di proprietà sovrana, che, per
entrare nel campo vicino a cogliere un frutto caduto dal proprio albero, ha
avuto Bisogna, innanzi tutto,smettere ilpregiudizio,cheloStato di R o m a
ripeta lo Stato greco o di nazioni incivili, durante la civiltà romana: bisogna
rimuovere quest'affermazione di Hegel, che cioè il padre sfogava sulla famiglia
quella durezza che lo Stato sopra gran bisogno di dirlo: Ut glandem
in alienum fundum proci dentem liceret colligere. Cosi fatto dominio, perchè
del tutto quiritario rispetto al l'origine ed al genio, sarà tale anche
rispetto all'estensione ed alvalore:ilforestiero non lo acquisterà innessun
modo,nė per mancipazione, nè per usucapione, nè per cessione innanzi al
magistrato (injure cessio), nè in maniera quale altra si voglia. Tal è il
significato vero ed intero di quella legge della Tavola VI (altri
impropriamente dicono della III): ADVERSUS HOSTEM AETERNA AUCTORITAS. E tutto
questo è cosi assolutamente romano, che,per farlo greco più o meno,si ricorrerà
invano a Solone. Sciendum est, in actione finium regundorum illud observandum
esse,quod ail exemplum quodammodo ejus legis scriptum est, quam Athenis Solonem
dicitur tulisse. Un quodammodo non basta a tramutare la leggenda in istoria. Rispetto
poi alla facoltà di disporre, non altro limite in tutto questo periodo
primitivo che quello della parola pro nunziata. QUUM NEXUM FACIET MAMCIPIUMQUE,
UTI LINGUA NUN CUPASSIT, ITA JUS ESTO. Ne, quanto al testatore,sopravvengono
limiti maggiori: UTI LEGASSIT SUPER PECUNIA TUTELAVE SUAE REI, ITA JUS ESTO. È
facoltà sovrana di cittadino sovrano, di chi possiede ed esercita la lex
curiata de imperio. Quando più tardi verrà una legge Cincia de donis et m u n e
ribus ad annunziarci la necessità di un limite alla facoltà di di sporre,
Questo che ho detto, non mi consente di accostarmi, come fa Mommsen,a Niebuhr
che vuole introdurre qualcosa di do rico e forse di germanico,cioè di
comune,nell'indole della pro prietà prediale romana, la quale fu affatto
personale. Quanto alla mancata persona del figlio, non fu senza senti mento del
vero averla spiegata e per la manus 1 128 è segno che la proprietà è
mutata, è mutato con essa il diritto di proprietà, e che in un altro periodo è entrata
la storia di Roma. espressione del carattere militare la quale il
marito aveva sopra la m o glie, e per l'istinto di padronanza che il civis
optimo jure sen tiva sopra ogni suo prodotto, compreso il figlio. Non si dura
fatica a vedere che la patria potestà nel civis sorge, si deter mina e si
svolge piuttosto come un sentimento di proprietà, che di carità. Erano già, sin
da prima, due modi di possedere separabili, perché, dove mancava la possibilità
della patria p o testas, mancava il dominio ottimo; e l'uno e l'altro comprende
vano facoltà illimitata di disporre. Non parmi aver dimenticato gli argomenti
addotti da Ihering contro l'analogia veduta tra il dominio oltimo e la patria
potestà. Io vado oltre la semplire analogia, trovo poco calzanti le
osservazioni di Ihering,e domando,poichè grave è la quistione, le seguenti cose:
1.9 Fuori del sentimento o, a dir chiaro, fuori del concetto di padronanza sul
prodotto, secondo il dominio ottimo, dove si andrebbe a trovare la ragione
storica, efficiente, della patria potestà,cosi illimitata,cosi personale,cosi
aristocratica in Roma? La si presenterebbe come una esplosione inesplicabile,
della quale poi si andrebbero a cavillare le origini dentro qualche piccolo
istituto tra lo storico ed il mitico e non rispondente alla grande importanza
dello effetto. Le azioni per rivendicare un figlio sottostanno alla procedura
delle azioni reali? Non è il giuoco della dialettica giuridica,che modella le
azioni di famiglia sulle actiones in rem: è invece la costituzione della
famiglia, che crea cotesta proce dura. Ogni procedura è tale, in quanto procede
da un diritto e per un diritto. È un errore ricorrere ai limiti escogitati
intorno alla patria potestà per separarla, o distinguerla almeno, dal dominio,
perchè anche intorno al dominio furono escogitati alcuni limiti e ne'tempi più
rigidi della patria potestà. Il figlio istesso poteva provocare l'interdizione
pretoria contro il padre che dava fondo alla cosa domestica: Moribus per
praetorem interdicitur. B., Disegno di una storia del Diritto, ecc.,ecc. in
Ecco, nel medesimo tempo,un limite alla potestà ed al do minio; m a non crea
differenza. 4. Ed è un errore ricorrere al peculio, acquistabile dal figlio,
per crearla una differenza tra potestà patria e dominio, perchè il peculio non
arriva a distinguere, rispetto al potere paterno, illfigliodal servo.Tre cose, circailpeculio,
dice chiaro VARRONE: chi può possedere il peculio (i minori ed i servi);
chilopuòpermettere(ilpadre ed il padrone);
e che è il peculio la pecudibus dictum). Se un istituto c'è, in cui il
pater ed il dominus si presentano proprio sotto il medesimo aspetto è appunto
il peculio; e, se un luogo che possa riconfermarcelo, è questo di Varrone. Gli
è vero, in ultimo, che, quanto al modo testamen tario di disporre, si vedono in
fascio figli, servi e cose? Nella Tavola V si legge: Uli legassit super pecunia
tutelave suae rei, ita jus esto. Occorrono davvero tempi umani per tradurre
umanamente: sulla tutela de'suoi.Ma legassit implica dominio ed ordine; super
spiega l'obbietto; suae rei dice in che rapporto si trovavano i suoi verso il
testatore. Non ignoro che questo modo d'intendere la patriapotestà ha messo in
mala vista il mondo romano innanzi agl'intelletti miti e pietosi. Ma questi
hanno a considerare che una civiltà vuol essere giudicata da'suoi effetti; che
il sentimento giuri dico, diffuso da Roma nel mondo, deriva dal sentimento
perso nale più forte in Roma che in Grecia ed assai più che in oriente; e che
da questo virile sentimento personale derivano le lotte intestine di Roma, la
proprietà romana e la potestà patria. Vico crede ripetuta questa eroica
barbarie nel diritto feudale, e ripetuta la distinzione tra dominio quiritario
e bonitario nella differenza tra il dominio diretto e l'enfiteusi, le
mancipazioni nelle solennità del diritto feudale, e le stipulazioni nelle
investi ture, come aveva veduto ripetersi le adunanze aristocratiche dei
Quiriti nelle corti armate e ne'parlamenti, che nella rinnovata barbarie
decisero de'nobili e delle loro successioni. Vedremo che nè i tempi
ricorrono, nè le analogie sono fon damento di ricorsi, né il tribuno, il
pretore e il giureconsulto si sono ripresentati alla storia. Diciamo di
presente soltanto questo, che, quando in Roma si giunse a poter dire: « Patria
potestas magis in charitate quam in atrocitate consistere debet » è segno che
il dominio quiritario è mutato. Ed è un gran cri terio di medesimezza tra'due
istituti - il dominio ottimo e la potestà patria - l'isocronismo delle loro
fasi neil'evoluzione. Chi mettesse occhio a cotesto,smetterebbe dal cercare
differenze sottili che non arrivano a distruggere il fondo comune. La
generazione che aboliva la tavola terza, determinante il dominio ottimo,
segnatamente nel creditore, aboliva di fatto anche la quarta, scemando il
soverchio della patria potestà. Può af fermarsi, senza alterare la storia, che
dal giorno,in cui la Legge Petillia Papiria de nexis, secondando i tribuni
Sestio e Licenio, disse inumano e proibì che i debitori potessero darsi per acs
et libram in servitù al creditore, e al dominio ottimo fece un grande strappo,
sottraendo la servitù de'nexi, da quel giorno cominciò ad attenuarsi sopra i
figli la potestà patria, crudele assai volte quanto quella de'creditori e
de'padroni,per l'eterna ragione espressa in ferrea forma dall'Alfieri: « Poter
mal far grand'è al mal fare invito. » Cosi potevano e facevano il padrone, ilcreditore,
il padre, sul medesimo fondamento del dominio ottimo. Seneca, tratlando della
clemenza, accusava Erixo che, senza convocare un consilium, aveva incrudelito
nel figlio, sollevando lo sdegno del popolo che voleva esercitare contro lo
snaturato le stesse forme sommarie che quegli aveva contro il figlio. Ma questa
collera di popolo, della quale parla Seneca, non è una esplosione, è figlia del
maturo sentimento dell'equità e risale sino a que'tempi della repubblica,
ne'quali un malvagio credi tore, L. Papirio, sfogando la sua crudeltà
ne'debitori, provocava una sedizione popolare, un'altra collera, onde nacque la
legge de nexis, che, già svelando la presenza del pretore,
chiarisce l'equità essere passata dalla forma nel contenuto della legge. Tito
Livio, in fatti, ricorda la Legge Petillia Papiria come coro namento della
generazione, nella quale è apparso il pretore. Eo anno plebi romanae, velut
aliud initium libertatis factum est, quod necli desierunt. Mutatum autem jus ob
unius foeneratoris simul libidinem, simul crudelitatem insignem. Tre
osservazioni facciano i pensatori intorno a questo luogo di Livio. La prima,
che quell'aliud inilium libertatis si ha da tradurre un nuovo momento
dell'equità, cioè l'equilà passata dalla forma della legge nella sostanza. La
seconda, la causa o c casionale, la crudeltà falla libidine, che chiarisce e
documenta la sentenza di Alfieri. La terza, nel quale si compie appunto la
generazione che tra le ire civili vide appa rire, componitore equo, il pretore.
Assai prima che Alessandro Severo obbligasse un padre ad accusare il figlio ai
giudici ordinarii, assai prima dico, proprio nel miglior fiorire della
repubblica, scaduto, innanzi a questo aliud initium libertatis, il diritto quiritario,
furonorallorzatiquei consigli domestici che frenarono l'arbitrio paterno. Nella
generazione,in cui apparisce ilpretore,segnacolo del l'equità nella legge, cioè
dell’aliud initium libertatis, la ditta tura può essere plebea, assolutamente
plebeo uno de'censori, i plebisciti, che avevano conseguito già università di
leggi, si li berano dall’auctoritas patrum, si pubblicano i fasti e si pubbli
cano le azioni della legge, e, pubblicati i fasti, un plebeo può E
intorno al medesimo tempo era cominciata a prevalere la sentenza di CICERONE,
negli Ufficii, circa le tutele, le quali non volevano essere considerate tanto
come un diritto privato ed una quasi surrogazione della potestà patria,che le imponeva
incondizionatamente, quantocome un benefico usfizio sociale, ad utilitatem
corum qui commissi sunt, non ad eorum quibus commissa est. E di quest'ordine
delle date è da tenere gran conto per la giusta valutazione delle
istituzioni. salire al pontificato massimo. Cajo Marzio Rutiliano e
Tiberio Coruncanio sono due nomi plebei che significano adempita l'equità
civile e politica nella legge:il primo plebeo dittatore ed il primo plebeo
pontefice massimo. Fermiamoci, per fare poche osservazioni. Che significa
nell'anno 458 di Roma,ottoanni dopo la pub blicazione de'sasti e delle azioni
di legge, trent'anni in punto dopo la Legge Petillia Papiria de nexis, e due
generazioni dopo l'apparizione del pretore, che signisica, domando, nell'anno
458 la Legge Ortensia De plebiscilis, quando, prima e dopo del pre tore,c'erano
già state la Legge Valeria-Orazia De plebiscitis e la Legge Publilia, quella
·appunto che, secondo Vico, dichiarò popolare la repubblica romana? Quando
vediamo Livio, Plinio ed Aulo Gellio ripetersi intorno a questa legge de'plebi
scili,e ripresentarla, riproducendo le meilesime formole,noi vo gliamo sapere
se occorrevano tre leggi, o una medesima legge in tre tempi diversi,per far
entrare i plebisciti tra le sorgenti di diritto pubblico e privato. M 'ė parso
di vedere la critica storica imbarazzata e quasi sospettare della sincerità
delle formole tra mandateci dagli scrittori citati sopra. Or bene,a me par
chiaro che le tre leggi de plebiscilis in tre tempi, che abbracciano un secolo
e mezzo, cio è dalla prim a i m mediata reazione contro le dodici tavole, e
direttamente contro la nona, sino alla dichiarazione ellettuale della
repubblica popo lare, non si ripetono,perchè in nessuna istoria si trovano nè
sono possibili coteste ripetizioni, m a sono tre momenti progressivi del
l'equità nel medesimo obbietto, cioè nei plebisciti, ordinati a d e
mocratizzarela repubblica. Con la prima, cio è con la Valeria – Orazia, si
viene a dar valore di universalità ai plebisciti, secondo le tre formole con
sone, l'una di Livio: Ut quod tributim plebes jussisset, populum teneret;
l'altra di PLINIO. Ut quod ea jussisset, omnes Quiriles teneret; e l'altra di
Aulo Gellio: Ut eo jure,quod plebes statuis set, omnes Quirites
tenerentur. Con la seconda, che è la Legge Publilia, che altri mettono
sollo la data del 415, altri del 416, alcuni sotto il nome di C. Publilio
Filone, tribuno della plebe altri di Q. Publilio Filone, dittatore (Vico lenne
giustamente io credo pel dittatore), vennesi a fare non solo obbligatoria, ma
presta bilita l'auctorilas patrum per tutti i progetti di legge sottomessi ai
comizii centuriati. Livio scrive: Ut legum quae comitiis centuriatis forrentur,
ante inilum suffragium, Patres auctores ficrent.Ed,ecco, quell'ante initum
suffragium siela l'arclorilas di un caput mortuum, sopra il quale Silla vorrà
invano alitare la vita. Con la terza, che è la Legge Ortensia (458, che Plinio
dice essere stata di Q Hortensius dictator, l'auctoritas è troncata di netto.
La formola che abbiamo già detta di Cicerone: « Potestas in populo, auctoritas
in Senatu sit », è già superata. La potestà trova in sè l'autorità, e la Legge
Ortensia è l'espressione radicale della repubblica popolare.Mi sia lecito dire
che la suprema equilii è questa equazione tra la potestas e l'auctoritas. Mi è
parso necessario notare che l'universalilà de'plebiscili, l'obbligatorietà
prestalilita dell'autorizzazione e, in ultimo, l'a bolizione dell'autorità
estrinseca sono non ripetizioni di una m e desima legge, m a tre leggi
plebiscitarie che dinotano dalle dodici tavole sino alla Legge Ortensia tre gra
di progressivi dell'equità nella legge,tre momenti notevoli, onde la repubblica
si democratizza. Chiariamolo anche meglio con una breve considerazione circa la
pubblicazione de'fasti. La plebe un secolo quasi dopo i Decem virilegibus
scrilun dis consegui i Decemviri sacris faciundis, edunaltro mezzo secolo dopo,
democratizzata civilmenie e politica mente la repubblica, riusci a
democratizzarla anche religiosa mente, occupando le dignità sacerdotali, sicchè
di otto nel col legio de'pontefici ne prese quattro, e cinque de'nove nel col
legio degli auguri. È segno che il giureconsulto è uscito dal l'atrium, che il
suo responso non è più un oracolo, che i fasti sono pubblicali, e che la
procedura, nella quale il diritto si ha per il 416 e da
muovere, non è più un segreto di parte, ma è promulgata come il diritto
istesso. L'ius Flavianum ha questo grande significato: non vi sono piu misteri.
E questa espressione tra dotta dalla lingua religiosa nella lingua politica
significa: non vi sono più privilegi. Questa promulgazione de'fasti, de’misteri
giudiziarii e delle formole sacramentali per via di semplice evoluzione,senza
urti, senza rogazioni, nè sedizioni, nè secessioni,parve alla plebe ro mana un
si grande miracolo, che volle, dentro i tempi storici, creare una favola plebea
e contrapporla ad una favola patrizia, cominciata a diffondersi in questi
tempi. La favola patrizia era quella di Furio Camillo,scoppiato ful mineo sulla
bilancia del Gallo, ed acclamato secondo fondatore di Roma.Cosi potè dirsi,un
patrizio, Giunio Bruto, fondò la repubblica; un patrizio, Furio Camillo, la
salvò. La favola ple bea fu quella del liberto Gneo Flavio che ruba il mistero
della procedura al giureconsulto patrizio Appio Claudio Cieco e butta in
pubblico i fasti e le formule sacramentali. Certo, Polibio e Diodoro Siculo non
parlano del miracolo di Furio Camillo, e il loro silenzio è troppo tardi
interrotto dalla narrazione drammatica di Tito Livio. E, per simile, molte
erano ai tempi di Cicerone le controversie circa l'origine della pro mulgazione
laviana, nè CICERONE osa spiegarsela. Ma ben si vede in quel liberto,
profanatore del mistero, la plebe fatta libera, ed in quell’Appio Claudio Cieco
il patriziato ignaro dei tempi. In Gneo Flavio,di liberto,creato tribuno,
senatore ed in magi stratura curule, è passato l'occhio mancato ad Appio
Claudio. Que'che, tormentando anche le parole, mettono in forse tante
narrazioni della storia di Roma, da Romolo a Virxinia,perché non hanno osato
portare la critica storica dove più occorreva, sull'origine dell'ius Flavianum?
Altri, per fare più credibile il racconto, dissero che Appio Claudio della
famiglia claudia, stata sempre nemica alla plebe, e punito di cecità da’Numi in
età adulta per non si sa quale colpa, si fece lui proprio ispi E, dopo queste
brevi considerazioni, possiamo spiegarci intero l'ufficio del pretore. Tra le
sorgenti del diritto pubblico e privato sono entrati i plebisciti.Sublata
auctorilate patrum, la repubblica è democratizzata del tutto. Le leggi son,ma
chi pon mano ad esse? Il Magistrato. Farle è del Senato, della plebe, del
popolo; dirle è del magistrato. Altro è ius condere, altro è ius dicere: due
funzioni distinte e connesse. Condere è la parola potesta tiva del legislatore;
diccre è la parola sacramentale del magistrato. Dicere è la parola generale
dell'applicazione della legge: i modi sono ius dicere, cdicere, aldicere,
interdicere. Il derivato è edictum.L'edictum è la viva vox juris civilis.
Questo è saputo, e con questo, che, quando si pronunzia la parola edictum
assolutamente,ilpensiero non ricorre nè all'edic tum aedilitium, nè all'edictum
provinciale, nè alle forme più o meno secondarie di edicta perpetua, repentina,
tralatitia,ma ri corre direttamente all'cdictum praetoris. Non è cecità nè arbi
bitrio del pensiero moderno, è perchè cosi, prima di noi, inte sero e dovevano
intendere gli antichi. Quando Papiniano parla del diritto onorario, lo dice
cosi nominato ad onore del pretore; quando Gaio parla dell'editto che emenda le
iniquità del diritto, si riserisce all'editto del prelore; ed al pretore si
riserisce Asconio, quando accenna la ragione dell'editto perpetuo; e del pre
tore si duole Cicerone, quando vede l'editto superare le dodici tavole.La
ragione storica è questa:la presenza del pretore si gnifica che le due parti
avverse, nelle quali era divisa R o m a, si sono equilibrate; il suo editto, in
quanto spiccatamente porta ratore a Gneo Flavio, plebeo e figlio di un liberto,
della novità benefica che è l'ius Flavianum, onde i pontefici furono obbligati
a far pubblico il calendario. La versione pare più mitica del mito. questa
impronta di equilibrio, suona l'equità passata nella legge, l'aliud initium
libertatis, la repubblica signorile fatta popolare; il suo editto è, perciò, la
voce viva dell’ius civile, rimasto voce morta; e però entra innanzi alle dodici
tavole che in vano Cice rone lamenta neglette. Questo aliud initium libertatis
è abbastanza commentato dalla definizione che del diritto pretorio ci manda
Papiniano, il giureconsulto massimo: Juspraetorium est, quod praetores
introduxerunt, adiuvandi, vel supplendi, vel cor rigendi juris civilis gratia,
propter utilitatem publicam, quod et honorarium dicitur, ad honorem praetorum
sic nominatum. Se temesi che questa correzione pretoria sul diritto civile
possa tornare precaria ed incerta, la Legge Cornelia provvede a sostituire
l'editto perpetuo al repentino: Ut praetores ex edictis suis perpetuis jus
dicerent.Se Cicerone duolsi del vedere torpide le dodici tavole innanzi
all'editto, e se teme le sedizioni tribu nicie, dica se abbia trovato, il
temperare il summum jus, altro mezzo evolutivo suori dell'edillo pretorio. Il
summum jus a lui era summa injuria, a Terenzio summa malilia, a Gaio iniqui
tates juris. Chi tempera quell'ingiuria, corregge quella malizia, e
all'iniquilà sostituisce l'equilà? La risposta è di Gaio: Haec juris
iniquitates edicto praetoris emendatae sunt. Si dorrà forse anche di questo
Cicerone, di vedere il magistrato sostituito al legislatore, la sentenza alla
legge, la persona allo Stato. E davvero il caso parrebbe strano, se non fosse
spie gabile in questo modo:che il pretore significa l'unità della legge, dove
il legislatore era stato duplice — patriziato e plebe; e si gnifica l'equilà
ristretta ai casi particolari, senza forma impera tiva, la quale è tutta del
legislatore. Dove compiuto è il periodo dell'equilibrio delle parti, e co
mincia il periodo unitario di R o m a nella politica, ivi è segno essere
cominciato il periodo unitario del diritto nel pretore. Ne procede questa
definizione dell'editlo pretorio, la quale compie,non nega la definizione di
Papiniano: L'editio pretorio è l'equilà ne'casi particolari, cioè volta per
volta ed anno per anno, ed indica affermato l'equilibrio delle parli in Roma,
e co minciato il periodo unitario nel diritto e nella politica. La gloria del
tribuno è di aver provocato la promulgazione delle dodici tavole; del pretore,
averle superate con l'editto. La promulgatio chiarisce e denuda la repubblica
aristocratica; S'ignorano davvero due cose: in che tempo la Legge Aebutia
abolisse le legis actiones, e sino a che punto. La disputa è in decisa. Io
credo che la legge Aebutia sia apparsa tra l'uno e l'altro pretore, l'urbano ed
il peregrino, e che abbia abolito gran parte delle legis actiones, quando già
alla procedura del vecchio diritto l'editto pretorio aveva contrapposto una
procedura con suetudinaria. Composto, nella persona del pretore, il dualismo, e
compiuta, nella significazione dell'editto, l'unificazione giuridica, comincia
l'unificazione politica nella generazione immediatamente succe duta al pretore.
Il pretore appare tra il 387 ed 88; tra il 411 e 13 compiesi la prima guerra
per l'unificazione politica. Questa unificazione politica ha due periodi: 1°
l'unificazione d'Italia;2° l'unificazionedelmondo mediterraneo.Ilsecolo quarto
di Roma abbraccia il periodo della unificazione giuridica, e si conchiude col
pretore; il secolo quinto abbraccia il p e riodo della dictum la demolisce
e l'annunzia democratica. l'e Sono da fare due considerazioni. L'una,che gli
editti, non essendo espressione di facoltà legislativa,non portano forma i m
perativa, e non possono averla ne rispetto all'origine che è giu risdizionale,
nè rispetto all'obbietto che non è universale. In tutta la forma dell'editto
appare la faccia benevola dell'interprete, non la severa del legislatore.
L'altra è che l'editto, per suggel lare l'equità, deve aver superato non solo
il vecchio diritto civile, ma la vecchia procedura:e però,se da una parte si
lascia in dietro le dodici tavole e le iniquitates juris, dall'altra supera r a
pidamente le legis actiones, cioè quella vecchia e aristocratica
procedura,dentro la quale si muovevano iprivilegiati della re pubblica
signorile. unificazione politica, e si conchiude col giureconsulto. Tra
l'uno e l'altro periodo della unificazione politica, cioè tra quello della
unificazione ilalica e l'altro dell'unificazione della civiltà mediterranea,
appare il pretore peregrino, che è l'apparizione del diritto delle genti, il
quale viene a fare umana l'equita latina. Il periodo dell'unificazione italica
abbraccia le tre guerre sannitiche. E nel'a generazione immediatamente
succeduta comincia il periodo per l'uni ficazione del mondo mediterraneo, che
abbraccia le tre guerre puniche. Il disegno e l'effetto delle tre puniche non
furono la semplice indipendenza dell'Italia.Come dopo le sunnitiche a Roma fu
facile la guerra tarantina, nella quale meglio che il ferro occorse l'oro per
occupare la città da Milone messa all'incanto, e farsi signora della
regione che dalla Macra e dal Rubicone va sino al capo Spartivento ed alla
punta di Leuca, cosi dopo le puniche le fu facile la guerra corintiaca,onde si
annesse l'Acacia ed alla civiltà ellenica sostitui definitivamente la latina. T:11
era l'effetto, perchè tale il disegno. Mommsen ammira come gran falto nazionale
de'Romani la costruzione della flotta, ed io ripeto che quella impresa fu più
che nazionale, più che italiana, e fu il disegno del gran duello per l'egemonia
sul mondo mediterraneo. Come le guerre san nitiche significavano che l'unità
d'Italia spettava od ai Romani od ai Sanniti, cosi le guerre puniche
significavano che l'unità del mondo mediterraneo speltava o ai Romani od ai
Carta ginesi. Fu crudeltà, ma fu politica. Delenda Carthago è la conse guenza
di un dilemma: la metropoli del mondo mediterraneo o Roma o Carlagine. E Roma
vinse,non perchè Marco Porcio Ca È discutibile se sieno più feroci le
guerre per l'indipendenza o quelle per l'egemonia. Queste io credo: perchè alle
prime b a sta disarmare il nemico; alle seconde occorre sterminarlo: D e lenda
Carthago ! 140 tone fu inesorabile e l’Affricano secondo più crudele
del primo, m a perchè Roma aveva un ideale, una missione ed un convin cimento
che mancavano a Cartagine. Questa non è la metafisica della storia circa la
predestina zione de'sini, è la rislessione storica sugli effetti determinati.
Roma vinse, e con essa il Diritto romano che si farà umano, salendo,frapoco,dall'edittoalresponso;
ma con Cartagine, se fosse stata vincitrice, non si sa quale alto fine civile
sarebbe slalo vittorioso. Non è già che il popolo romano vinse, perchè aveva e
sentiva astrattamente la missione giuridica; ma aveva questa missione, perché
sin da principio il suo genio si era d e terminato di agricoltori e militari. E
che si fosse cosi m a n t e nuto sino alla guerra corintiaca – malgrado la casa
di Emiliano già aperta a Polibio, a Plauto, a Terenzio ed a Pacuvio si
chiarisce dall'ordine espresso dal console Lucio Mummi o ai romani deputati a
portare a Roma da Corinto le meraviglie del Il pretore urbano prenunzia il
periodo unitario. Espressione di cotesto periodo sono due grandi istituti della
vita romana: il prelore peregrino ed il giureconsulto. Chiamo istituto,
piullosto che ufficio,quello del giureconsulto per ragioni che si parranno
(Giunti al respɔnso, non possiamo trovara nulla di più alto e di più
comprensivo nella storia del diritto romano. Stimiamo utile far conoscere ai
giovani studiosi come si scriveva la storia del diritto romano ai tempi di
Pompinio, mettendo in questa nota sotto il oroocchi il frammento che togliamo
dal primo libro del Digesto, e lasciando a loro la cura di correg gere le
inesattezze che troveranno non solo rispetto ad alcuni fatti e nomi, m a alla
cronologia ed ai criterii. Utile e non difficile lavoro, per la cura che
abbiamo posta nello accennare le date principali ed i criterii storici che
governano gl'istituti giuridici di maggiore importanza. Grozio discute
assainelleVitaejurisconsultorumde'duePomponii.Zimmern- trattando l'arte
greca. tra poco. Il pretore peregrino è l'espressione viva e concreta dell'uni
ficazione italica; il giureconsulto; della unificazione del mondo mediterraneo
Il pretore peregrino compie il pretore urbano, in quanto di larga l’equità,
senza dilungarsi da’casi particolari; ma, en e non dalle Variae lectiones. Ecco
Pomponio: Necessario ci pare il mostrar l'origine propria e il procedimento del
diritto. Al principio della nostra città il popolo cominciò ad operare senza
legge certa, senza stabile diritto, e tutto reggevasi per mano dei re. In
appresso, cresciuta in qualche modo la città,clicesi lo stesso Romolo dividesse
il popolo in trenta parti, che chiamò curie, perciocchè a sen tenza di queste
parti disimpegnava allora le cure del governo. Ond'è che ed egli ed i seguenti
re proposero al popolo alcune leggi curiate, le quali tutte trovansi scritte
nel libro di Sesto Papirio che fu uno dei principali personaggi a'tempi del
Superbo, figlio di Demarato da Corinto.Questo libro è intitolato diritto civile
Papiriano, non perchè Papirio v'abbia aggiunto alcun che di suo,ma perchè egli
raduno in uno le leggi promulgate sen z'ordine. Cacciati quindi i re per legge
tribunizia, tutte quelle leggi andarono in disuso, e il popolo romano cominciò
di nuovo a reggersi con diritto in certo, e più dietro la consuetudine che
secondo alcuna legge emanata; e così continuò per circa venti anni. Dopo
le sannitiche,unitasi a Roma l'Italia, ilgenio dell'urbs si senti tocco, e però
modificato,da due correnti nuove: il commercio e la presenza degli stranieri.
La rustica Dea Pales, in dividuazione mitica del genio originario di Roma,
sentivasi mutar costume, e tollerava, con la presenza degli stranieri,
que'commerci che erano parsi spregevoli al primitivo genio agricolo e militare
di Roma. In nome di questa tolleranza un secolo ed alquanti anni dopo il
pretore urbano sorse il pretore peregrino, qui inter cives et peregrinos,
plerumque inter peregrinos jus dicebat. L'equità estendevasi a quelli che prima
del periodo unitario erano designati con tre nomi: hostes,pere grini, barbari.
del diritto privato romano tiene pe'due. Puchta nel ('orso delle Isti tuzioni–
tiene per un solo.Unasolacosa è certa, che il frammento che noi riportiamo, è
dall'Enchiridion non ricordato dall'indice fiorentino tralo per
tolleranza, gli sottosta, se non in grado di ufficio, in dignità; nè metterà
fuori un editto che contraddica a quello pubblicato dal pretore urbano; nė tra
gli antichi troverà chi voglia commentare il suo editto, privo di originalità.
I giure consulti che vennero di poi, mentre inducevano la regola universale di diritto
dall'editto del pretore urbano, non commen tarono mai l'editto del pretore
peregrino. Anche io credo che il commentario di Labeone non resista alla
critica. Giunto a questo fastigio del diritto romano, dove col pretore
peregrino par nato l’jus gentium, e col responso l'equità ro mana sale a
diritto umano, mi occorre vedere onde la deca denza imputatada Plinio ai
latifondi, e come il giureconsulto, nel vero senso della parola, possa trovarsi
coevo con la rovina della repubblica e compagno della corruzione imperiale.
Onde ciò non avesse a durare più a lungo, piacque allora che fossero nominati
per pubblica autoritàdieci,i quali togliessero le leggi dallegreche società, e
la città munissero di leggi. Incise su tavole d'avorio,le esposero sui rostri,
affinché si potessero le leggi meglio imparare; e fu loro dato in quell'anno il
diritto massimo nella città,di correggere,se facesse bi sogno,e d'interpretare
le leggi, nè vera appello da loro come dagli altri magistrati. Essi medesimi
avvertirono mancar qualche cosa a quelle prime leggi, perciò l'anno seguente viaggiunsero
altre due tavole, eco sìper l'accidente del numero furono chiamate leggi delle
XII Tavole.Narrano alcuni che la composizione di esse fosse stata proposta ai
decemviri da un certo Ermodoro da Efeso, esule in Italia. Promulgate queste
leggi, avvenne,come naturalmente suole,che per l'interpretazione si desiderasse
l'autorità dei prudenti e la necessaria d i sputazione del Foro; questa
disputazione e questo diritto ordinato dai prudenti, senza che venisse scritto,
non ha nome in alcuna parte propria, come vengono distinte tutte le altre con
proprio nome,ma chiamasi con titolo generale diritto civile. Quindi,dietro
queste leggi,quasi contemporaneamente furono composte le azioni, colle quali
gli uomini agitassero i litigi nati tra loro;le quali a zioni,affinchè il
popolo non le facesse a capriccio, vollero che fossero sta bili e legali;
equesta parte del diritto chiamasi azione di legge,cioè le gittima. E così
quasi in un tempo medesimo nacquero questi tre diritti, delle XII
Tavole,da cui scaturi ildiritto civile,e quindi leazioni.Siperò
l'interpretazione delle leggi,si le azioni spettavano al collegio dei ponte
fici,dai quali ogni anno sceglievasi chi dovesse soprantendere ai privati, e
per circa cento anni il popolo segui quest' uso. In appresso, avendo Appio
Claudio proposto e ridotto a forma queste azioni, Gneo Flavio, suo scrivano e
figlio di un liberto, sottratto gli il libro, lo fece di ragione del popolo; il
quale servigio fu al popolo tanto grato, che elesse lui tribuno della plebe e
senatore ed edile curule. Questo libro contenente le azioni chiamasi diritto
Flaviano, siccome quell'altro d i ritto Papiriano; ma neppur Gneo Flavio
aggiunse alcun che al suo li bro. Cresciuta la città e mancando alcune specie
di azioni, Sesto Elio non molto dopo ne istituì altre, e pubblicò il libro che
chiamasi diritto Eliano. Quindi,essendovi nella città la legge delle XII Tavole
e ildirittocivile e le azioni di legge, accadde che, venuta la plebe a
discordia coi padri e separatasene, istituì le leggi che chiamansi plebisciti,
cioè decreti della plebe. Non guari dopo, richiamata la plebe, perchè frequenti
discordie n a scevano intorno a questi plebisciti, per la legge Ortensia fu
stabilito che avessero anche quelli per leggi; e cosi avvenne che i plebisciti
e le leggi differissero pel modo di farle,ma ne fosse eguale l'autorità.
Quindi,perchélaplebeaccordavasi difficilmente, e molto più difficilmente il
popolo in si grande moltitudine di persone,fu d'uopo che si affi dasse al
senato la cura della repubblica. Così cominciò ad intromettersi il senato, ed
osservavasi tutto quello ch'esso avesse decretato, e questo di ritto fu detto
senatoconsulto. A quei tempi anche iMagistrati proferivano giudizi; ed, affinché
i cittadini sapessero qual giudizio intorno ad ogni cosa si proferirebbe e se
ne premunissero, pubblicavano gli editti che costituirono il diritto onorario,
così detto perchè veniva dall'onore, cioè dalla carica di pretore. Da ultimo,
siccome pareva che l'autorità di far leggi fosse, per natu rale effetto delle
cose,passata al minor numero,un po'per voltaavvenne che fu necessario che un
solo provvedesse alla repubblica; poichè il senato non poteva del pari
amministrar bene tutte le provincie. Stabilito quindi il principe, gli fu dato
il diritto, che si avesse per rato checchè egli d e terminasse. Così nella
nostra città o si giudica pel diritto, cioè secondo la legge; o v'è diritto
civile, che consiste solo nell'interpretazione dei prudenti,non iscritta; le
azioni di legge,che contengono le forme da usare; i plebisciti, che furono
emanati senza l'autorità dei padri; gli editti dei magistrati, donde nasce il
diritto onorario; i senatoconsulti, che emanano dal solo senato
costituente senza legge; e le costituzioni del principe, quello cioè che il
principe determinò si osservi come legge. Conosciuta l'origine e il
procedimento del diritto,conseguita che discor riamo i nomi e l'origine dei
magistrati, perchè, come abbiam mostrato,da quelli che presiedono a far leggi,
acquistano gli effetti. Imperocchè, che varrebbe essere nella città, se non vi
fosse quegli che potesse far leggi? Dopo ciò parleremo degli autori che si
succedettero l'un l'altro, giacchè il diritto non può sussistere senza che
siavi qualche giurisperito,dal quale esser possa mano mano migliorato. Quanto
ai magistrati, nei primordi della nostra città i re ebbero tutto il potere. I
tribuni dei celeri comandavano ai cavalieri, ed occupavano quasi ilsecondo
posto dopo ire;del qual numero fuGiunioBruto,autore del discacciamento dei re.
Espulsi i re, furono stabiliti due consoli, ai quali per legge fu concesso il
supremo diritto: così chiamati, perchè bene provvedevano (consulebant) alla
repubblica. Onde pero non si arrogassero regio potere in tutto,fu per legge
stabilito che vi fosse appello da loro, nè potessero punire verun cit tadino
romano senza il consenso del popolo: a loro fu soltanto concesso di obbligare e
di far mettere nelle pubbliche prigioni. In appresso, dovendosi rinnovare il
censo che da ogni tempo non erası fatto, nè bastando i consoli a questo
incarico, furono stabiliti i censori. Aumentando il popolo, e nascendo
frequenti guerre, delle quali alcune assai gravi, mosse dai confinanti, piacque
di eleggere,ogni qualvolta il bi sogno richiedesse, un magistrato con potere
maggiore; furono per tanto istituiti i dittatori, dai quali nessuno poteva
appellarsi, e che avevano a n che podestà di vita e di morte.Questo magistrato,
perchè aveva un po tere sommo,non poteva durare più di sei mesi. A questi
dittatori aggiungevansi i maestri, vale a dire comandanti dei cavalieri, nella
stessa guisa che ai re i tribuni dei celeri, la quale carica equivaleva presso
a poco a quella dei prefetti del pretorio: m a i magistrati erano tenuti per
legittimi. Quando poi, circa diciassette anni dopo la cacciata dei re, la plebe
si separò dai padri, crearonsi sul monte sacro i tribuni, ch'erano magistrati
plebei,e fu loro dato tal nome,perchè una volta ilpopolo era diviso in tre
parti, e da ciascuna se ne sceglieva uno, o perchè venivano nominati per
suffragio della tribù. E parimenti, affinchè fosse chi soprantendesse agli
edifizii, nei quali riferiva tutti decreti la plebe,deputarono a ciò due della
plebe, che fu rono chiamati edili. Avendo poi l'erario del popolo cominciato ad
esser pingue,furono nominati i questori che ne avessero cura; cosi detti,
perché dovevano esigere (quaerere o inquirere) e tenere conto del danaro. E
perché, secondo abbiamo detto, non era concesso ai consoli pronun ciare
sentenza di morte contro un individuo romano senza permissione del
popolo,furono dal popolo nominati iquestori del parricidio,che giudi cassero i
delitti capitali: di essi fa menzione anche la legge delle XII Tavole.
Ed,essendo piaciuto che si facessero ancora altre leggi, fu proposto al popolo
che tutti i magistrati si dimettessero, e furono nominati i decem viri per un
anno. Questi si prorogarono la carica e si condussero ingiu
stamente,nèvolevanoristabiliredinuovo imagistrati,peroccupareglino e il lor
partito il potere; e colla lunga e crudele dominazione loro con dussero le cose
a tale, che l'esercito si ribello alla repubblica. Dicesi che capo di questa
ribellione sia stato un certo Virginio.Questi vide che Appio Claudio, contro il
diritto ch'egli stesso dal diritto antico aveva inserito nelle XII Tavole, gli
aveva tolto il possesso della propria figlia, e giudi cato in favore di colui
che, subornato dallo stesso Appio,laripeteva come sua schiava, perchè,
acciecato dall'anjore per la fanciulla, non aveva più guardato a diritto o a
torto, sdegnato che gli fosse tolto il diritto anti chissimo sulla persona
della figlia, a somiglianza di quel Bruto primo con sole, che aveva dichiarato
libera la persona di Vindice schiavo dei Vitellj, per aver rivelata la congiura;
e, riputando la castità della figlia essere da preferire alla vita, tolto un
coltello dalla bottega di un macellajo, u c cise la figlia per sottrarla colla
morte al disonore dello stupro; e tosto, grondante ancora del sangue della
figlia, corse tra'suoi compagni d'arme. I quali tutti dall'Algido, dove le
legioni trovavansi a cainpo, abbandonati i capi, trasferirono le bandiere
sull'Aventino, e là pure si condusse tutta la plebe della città. Allora altri
dei decemviri furono uccisi in prigione, altri cacciati in esilio, e fu
ristabilito nella repubblica l'ordine di prima. Alcuni anni dopo la
pubblicazione delle XII Tavole, la plebe venne a contesa coi padri, volendo che
i consoli si eleggessero anche dal suo corpo; al che opponendosi i padri,
avvenne che si creassero, parte dalla plebe, parte dai padri, i tribuni
militari con podestà consolare, i quali varia rono di numero,poichè furono ora
venti,ora più,non mai meno. Essendosi quindi convenuto di creare i consoli
anche dalla plebe, si cominciò ad eleggerli dai due corpi. Afinchè però ipadri
avessero qualche cosa più della plebe, piacque allora che si eleggessero dal
loro ordine due edili curuli. E,perchè i consoli erano occupati dalle guerre
coi vicini, nè vi aveva chi nella città potesse amministrar la giustizia,si
creò un pretore,chia mato urbano,perchè amministrava la giustizia nella città.
B., Disegno di una Storia del Diritto, ecc., ecc. Dopo alcuni anni, non
bastando quel pretore, perchè accorreva nella città moltitudine di
forestieri,fu creato un altro pretore, detto peregrino, perchè per lo più
rendeva giustizia ai forestieri (peregrini). Poi,essendo necessario un
magistrato che presiedesse ai pubblici in canti, furono stabiliti i decemviri
per giudicare le liti. A quel tempo furono pure nominati quattro soprantendenti
alle strade, i triumviri monetali che vegliavano alla fabbricazione delle
monete di rame, d'argento e d'oro, ed itriumviri capitali che custodivano le
pri gioni, si che,quando dovevasi punire, facevasi col loro intervento. E,perchè
nelle ore vespertine i magistrati non avevano obbligo di tro varsi in officio,
furono istituiti i quinqueviri di qua e di là dal Tevere, che ne facessero le
veci. Conquistata poi la Sardegna, quindi la Sicilia,la Spagna e la provincia
Narbonese, furono creati tanti pretori quante nuove provincie, i quali so
prantendessero parte alle cose urbane, parte alle provinciali. Quindi Cor nelio
Silla istitui i processi pubblici, come di falso,di parricidio,dei sicarj, ed
aggiunse quattro pretori. In appresso Cajo Giulio Cesare istituì due pretori e
due edili, detti cereali da Cerere, perchè soprantendevano ai grani. Così si
ebbero dodici pretori e sei edili. Poi il divo Augusto portò a sedici il numero
dei pretori, ai quali il divo Claudio altri due ne aggiunse, che giudicassero
intorno ai fedecommessi;ildivo Tito ne soppresse uno,e il divo Nerva ve lo
aggiunse; essi giudicavano le liti fra il fisco e i privati. Per modo che
diciotto pretori amministravano la giustizia della città. Tutto ciò si osserva,
quando i magistrati sono nella città; quando poi ne partono, si lascia uno che
solo rende giustizia e chiamasi prefetto alla città, il quale una volta si
nominava all'occorrenza, dopo fu stabile per le ferie latine,ed eleggesi ogni
anno.Ilprefetto dell'annona e dei vigili,cioè delle guardie notturne, non sono
propriamente magistrati, m a furono stabi liti straordinariamente per comodo:
quelli però che abbiamo detto nomi narsi di qua dal Tevere,per decreto del
senato venivano poi creati edili. Dunque,fra tutti, dieci tribuni della plebe,
due consoli, diciotto pretori, sei edili nella città amministravano il diritto.
Moltissimi e chiarissimi personaggi professavano la scienza del dritto civile,
m a ora ci basta parlare di quelli che in maggiore stima furono presso il
popolo romano, affinchè apparisca da chi e quali leggi ebbero origine e ne
furono tramandate.E prima di Tiberio Coruncanio non ricordasi alcuno che pubblicamente
professasse questa scienza; tutti gli altri fino allora a v e vano creduto di
tenere occulto il diritto civile,o soltanto si prestavano a chi li consultava,
piuttosto che a chi volesse imparare. Tra i primi periti del diritto fu poi
Publio Papirio, che radund in uno le leggi dei re. Dopo questo, Appio
Claudio, uno dei decemviri, il cui senno molto valse nel comporre le XII
Tavole.Appresso viene altro Appio Claudio che ebbe grandissima scienza in
questa parte, e fu detto centimano. Fece egli costruire la via Appia, derivò
l'acqua Claudia, e persuase di non ricevere Pirro nella città. Si disse aver
egli pel primo scritto le azioni in torno alle usurpazioni, il qual libro però
non esiste. Sembra che il medesimo Appio Claudio abbia inventato la lettera R,
onde si disse Valerj in vece di Valesj,e Furj invece di Fusj. Dopo questi, di
grandissima scienza fu Sempronio che ilpopolo romano chiamò coçov (sapiente),
nome che a nessun altro fu dato nè prima nè dopo ali lai.Ma vi fu anche Cajo
Scipione Nasica che dal senato fu chiamato ottimo, al quale fu anche data del
pubblico una casa sulla via Sacra, onde più facilmente si potesse andare a
consultarlo. Appresso fu Quinto Fabio che, mandato ambasciatore ai Cartaginesi,
essendogli poste innanzi due schede,unaperlapace,l'altraperlaguerra,econcesso a
luil'arbitrio di portare a Roma qual delle due gli piacesse, le prese ambedue, e
disse dovere i Cartaginesi chiedere e ricevere qual più volessero. Fu,dopo
questi,Tiberio Coruncanio chepelprimo,come dissi,cominciò a professare il
diritto: di lui,sebbene non restò veruno scritto, si ricordano molte e
memorabili risposte. Quindi Sesto Elio col fratello Publio Attilo ebbero
grandissima scienza nel professare ildiritto,e furono anche consoli. Sesto Elio
è lodato anche da Ennio, e di lui esiste un libro intitolato Tria partita, che
contiene i primi elementi della scienza del diritto:gli fu dato quel nome,
perchè,proposta la legge delle XII Tavole, vi soggiunse l'inter pretazione, e
quindi vi unì l'azione di legge. Dicesi esserci di lui tre altri libri che
alcuni però gli negano.Le pedate di questo calcò Marco Catone, capo della
famiglia Porcia, del quale sussistono alcuni libri, m a più ancora di suo
figlio; da questi vennero tutti gli altri. Tennero dietro a questi Publio
Rutilio Rufo che fu console in Roma e proconsole nell'Asia; Paolo Virginio e
Quinto Tuberone,ilprimo stoico e discepolo di Panezio che fu anche console. Di
quel tempo e pure SESTO POMPEO, zio di Gneo Pompeo, e Celio Antipatro che
scrisse storie, ma at tese più all'eloquenza, che alla scienza del diritto.
Lucio Crasso, fratello di Publio Muzio,e chiamato anche Muciano,da Cicerone è
detto ilpiù facondo dei giureconsulti. Quinto Muzio, figlio di Publio e
pontefice massimo, ordind pel primo il diritto civile, raccogliendolo in
diciotto libri. In appresso Publio Muzio, Bruto e Manilio fondarono il
diritto civile: Muzio lascio dieci libri, Bruto sette, Manilio tre; e di
Manilio sussistono a monumento alcuni volumi scritti, Bruto fu pretore, gli
altri due consoli, e Publio Muzio anche pontefice massimo. Muzio
ebbe più discepoli, tra i quali maggior fama acquistarono Gallo Aquilio, Balbo
Lucilio, Sesto Papirio e Cajo Giuvenzio: Servio dice che Gallo ebbe grande
autorità presso il popolo. Di tutti questi si conserva memoria,perchè Servio
Sulpizio pose nei suoi libri iloro nomi: ma non restano loro scritti che tutti
desiderino ed abbiano tra le mani: pure Servio compi i libri suoi, dai quali si
ha memoria dei predetti. Servio che nel perorare le cause occupò il primo posto
dopo Marco Tullio, si dice essere una volta andato a consultare Quinto Muzio
intorno ad un affare d'un suo amico; e, non avendo compreso quello che Muzio
rispondeva intorno al diritto,gliripeté ladimanda;ma,non avendo meglio compreso
la risposta,Muzio lo rimproverò,dicendo esser vergogna che un patrizio e
nobile, che perorava cause, ignorasse il diritto che pure avea sempre tra le
mani. Tocco da questo affronto, Servio si applicó al diritto civile, e fu
discepolo a molti di quelli che abbiamo nominati: Balbo Lucilio gli diede i
primi rudimenti, e lo perfeziono Gallo Aquilio da Cercina, onde di lui abbiamo
molti scritti in Cercina. Morto in un'ambasceria, il popolo romano gli eresse
una statua che tuttora si vedle sui rostri di Augusto: lasciò forse centottanta
libri, assai dei quali restano ancora. Da
questomoltissimiimpararono;quelliperòchelasciaronolibri,sono Alfeno Varo, Caio
Aulo Otilio, Tito Cesio, Antidio Tucca, Anfidio Namusa, Flavio Prisco, Cajo
Atejo, Placurio Labeone Antistio, padre dell'altro L a beone Antistio, Cinna e
Publio Gellio. Di questi dieci, otto scrissero libri, che da Anfidio Namusa
furon tutti ordinati in cenquaranta libri,ed acqui starono grande celebrità Alteno
Varo ed Aulo Otilio,dei quali il primo di ventò anche console, il secondo
cavaliere soltanto. Fu questi amicissimo di Cesare, e lasciò molti libri che
trattavano ogni parte del diritto civile, scrisse anche pel primo intorno alle
leggi della vigesima ed alla giurisdi zione. Il medesimo pel primo commentò con
grande diligenza l'Editto del pretore, mentre pria di lui Servio avea intorno a
quello scritto soltanto due libri brevissimi, diretti a Bruto. Di quel tempo
furono anche Trebezio, discepolo di Cornelio Massimo, Aulo Cascellio, Quinto
Muzio, discepolo di Volusio che ad onore di quello lascia per testamento erede
il suo nipote Publio Muzio. E questore, n è a c cettar volle onori maggiori,
sebbene Augusto gli offerisse anche il conso lato. Di questi dicesi che
Trebezio su più istrutto di Cascellio, e questi più eloquente del primo; di
ambidue più dotto fu Otilio.Di Cascellio non resta che un libro solo di bei
motti;molti di Trebezio,ma poco ricercati. Quindi v’ebbe Tuberone discepolo di
Ofilio, patrizio, che dal trattar le cause passo ad esercitare il diritto
civile, specialmente dopo ch'ebbe ac cusato Quinto Ligario senza poter ottenere
da Caio Cesare che fosse con 148 dannato.Questo Ligario,
mentre comandava nelle spiagge d'Africa, non vi lasciò approdare Tuberone
malato, nè prender acqua: di ciò accusato, fu difeso da Cicerone, del quale
esiste la bellissima orazione intitolata A favore di Quinto Ligario. Tuberone
fu dottissimo nel diritto pubblico e pri vato, e lasciò molti libri intorno
all'uno e all'altro; affetto per altro lo scrivere antiquato, e perció i suoi
libri piacciono poco. Seguono Atejo Capitone, discepolo di Ofilio, ed Antistio
Labeone che tutti questi udi,ma fu istruito da Trebazio.Atejo fu console: e
Labeone, offerendogli Augusto il consolato per sostituzione, non volle accettar
l'o nore, per non interrompere i suoi studi, giacchè avea cosi ripartito l'in
teroanno,chestavaseimesiinRoma coglistudiosi,glialtriseisene ritirava per
attendere a scriver libri, e lasciò quaranta volumi, molti dei quali corrono
per le mani di tutti. Costoro formarono quasi due sette o p poste: poichè
Capitone seguiva il vecchio che gli era stato insegnato; L a beone, per natura
dell'ingegno suo e per fiducia di sapere, poichè avea atteso anche agli altri
rami della sapienza, intraprese d'innovare moltis sime cose.E così a Capitone
succedette Massimo Sabino,a Labeone Nerva, i quali due accrebbero quella
divisione. Nerva fu amicissimo di Cesare; Massimo fu cavaliere, e pel primo
diede risposte in pubblico, secondo gli fu concesso da Tiberio Cesare. M a,
come tutti sanno,prima di Augusto non dai principi concedevasi il diritto di
dar risposte in pubblico, ma chiunque confidava negli studi fatti, ri spondeva
a quanti lo consultavano. Nè però davansi queste risposte in iscritto,ma per lo
più le scrivevano i giudici stessi, o le attestavano quelli che gli avevano
consultati. Il divo Augusto pel primo, onde in maggiore stima venisse
ildiritto,ordinò che si dimandasse per l'innanzi,come pri vilegio, di poter
dare risposte in pubblico. Poscia Adriano, principe ottimo, avendogli alcuni,
ch'erano stati pretori, domandato di poter essere consultati in pubblico, cosi loro
rescrisse: Nonvolersiciòdimandare,ma fare; consolarsi,se vi avesse qualcuno
che,in se confidando, si apprestasse a ri spondere al popolo. Da Tiberio
Cesare, adunque, fu concesso a Sabino che rispondesse al popolo. Questi entrò
nell'ordine equestre nella avanzata età di quasi quarantacinque anni; ebbe
scarse sostanze, ma fu molto aiutato da'suoi ascoltatori. Gli successe Cajo
Cassio Longino, la cui madre era figlia di Tuberone o nipote di Servio
Sulpizio, perciò egli chiama Sulpizio suo proavo. Fu console con Quartino al
tempo di Tiberio,e godette grande stima nella città, fintanto che Cesare non lo
caccio. Andò quindi in Sar degna, e, richiamato da Vespasiano, mori in Roma.A
Nerva succedette Proculo.Diquei tempi fuancheNervafiglio,edun altroLongino,cava
liere, che poi sali fino alla pretura. M a autorità maggiore ebbe Proculo
e i seguaci delle due sette di Capitone e di Labeone; presero allora il
nome di Cassiani e di Proculiani. A Cassio succedette Celio Sabino che molto
potè ai tempi di Vespasiano; a Proculo,Pegaso che sotto lo stesso impe radore
fu prefetto della città;a Celio Sabino,Prisco Giavoleno; a Pegaso, Celso; a
Celso padre,Celso figlio e Prisco Nerazio,iquali furono ambidue consoli, anche
Celso due volte;a Giavoleno finalmente succedettero Aburno Valente, Tusciano e
Salvio Giuliano. Il periodo unitario, per non rovinare nello accentramento, è
equilibrato da quattro contraccolpi che sono le due guerre ser vili, la guerra
sociale, la guerra civile e la guerra gladiatoria. Il Pretore ha annunziato una
parola solenne nel diritto: l'equità. La parola equità non è in Roma una
legislazione, è una correzione, m a intanto col pretore è giunta al suo secondo
periodo, è passata cioè dalla eguale notizia della legge dentro la legge
istessa. Dove il legislatore era stato duplice, ed in dis sidio continuo,
l'equità non poteva entrare che come correzione e in forma di casi particolari.
L'equitå vorrà dire, di certo, che la repubblica signorile è fatta popolare;
che i peblisciti contrappesano i senato-consulti; che le grandi differenze si
livellano; m a dice qualcosaltro: l’e quità è una certa unità giuridica che preannunzia
l'unità po litica. Ho designato i due grandi periodi dell'unità
politica:l'unità italica; l'unità della civiltà mediterranea. Le sannitiche ele
pu niche determinano specialmente questi due periodi. Che cosa furono le due guerre servili e la
guerra gladiato ria, quale valore e significanza ebbero, e furono guerre
davvero, o un impeto disperato senza eco e senza effetto? Gli storici an tichi
non danno ó fingono non dare molta importanza alle due guerre servili, con le
quali si apre e chiude la generazione che 1. 152 va dal 619 al 651. L'alto
rumore di ciò che gli storici latini chiamarono Graccanae, e poi della guerra
giugurtina, e poi della invasione dei Teutoni e dei Cimbri, gli uni sterminati
da Mario nella Gallia transalpina, gli altri nella cisalpina, e poi della
guerra sociale, e,immediatamente dopo,della prima guerra civile tra Mario e
Silla, occasionata da Mitridate VII,tutto questo che non è poco rumore insieme
con la politica sprezzante verso i servi, non arriva a spegnere il furore nè a soffocare
il grido de' servi, che, levatisi a guerra vera contro i padroni, si batterono,
vinsero, e poi caddero uccisi piuttosto che sconfitti. Strana guerra, m a
spiegabile in Roma e dopo il pretore e nella repubblica popolare. La voce
dell’equità pretoria, l'aliud initium libertatis, che equilibra patrizii e
plebei, l'imperio consolare coll'ausilio tri bunizio, creditori e debitori,
padri e figli, romano e peregrino, quella arriva tra servi e padroni. I servi
cominciano a voler essere considerati non romana mente, perché non sono e non
si sentono di Roma,ma umana mente,da che sono venuti a Roma da ogni parte
dell'umanità, ed hanno veduto in Roma la lotta per l'equità. Hanno veduto e
saputo che i diritti si strappano, e la solle vazione comincia dalla Sicilia,
dove maggiore era il numero dei servi condannati alla coltivazione
de'latifondi. Primo ucciso Da mofilo,proprietario di latifondi, in Enna,oggi
Castrogiovanni; poi, disfatti quattro eserciti romani; in ultimo,
de'settantamila servi cinquantamila uccisi in guerra, ventimila in croce. Nella
seconda servile il moto fu più ampio: non si sol levarono i servi soltanto, m a
insieme gli oppressi peggio che servi: proletarii e diseredati. I servi
superstiti alla guerra si scan narono tra loro. Simile guerra non si era veduta
mai, e la lotta per l'equità facevala possibile a Roma.Ed alle servili somiglia
la guerra gla diatoria che può anche passare come terza delle servili, e della
quale gli storici del diritto costumano non toccar motto. Eglino Gli
storici romani lodano Spartaco a denti stretti, chiamano guerra appena le due
servili e la gladiatoria, e non si accor gono che sono le prime guerre,dopo le
quali la sconfitta è toc cata ai vincitori. Da Euno a Spartacoilgridoè
uno,quellodellavecchiaplebe romana: libertas aequanda;summis infinisque jura
aequare. Cið che rispetto a quella plebe sediziosa erano stati i Gnei Genunzio
ed i Publilii Volerone, surono, rispetto ai servi ribelli,ilsiro Euno e il
trace Spartaco: gli uni tribuni della plebe romana, gli altri tibuni
dell'umanità servile: quelli per giungere all'equità latina,questi all’equità
umana. Senza queste prime considerazioni non sarebbe intesa l'uni versalità del
responso. Mentre si acqueta la seconda guerra servile, divampa la guerra
sociale,col proposito di conseguire non l'equità umana, ma l'equità romana e
con effetto immediato. La guerra sociale durd men di due anni, rapida e
violenta, se a conto di Vellejo Patercolo costo all'Italia più di trecentomila
uccisi. E fu detta sociale non già nel senso moderno della parola,ma perchè
mossa contro R o m a da’socii italiani, reclamanti parità di diritti politici e
civili co’romani, dopo aver falio insieme con quelli la potenza di Roma. L'aspettazione
c !e promesse erano state lunghe; il tribuno Livio Druso che ricordavale,
mettendo in una tre rogazio ni, fu morto prima de'Comizii; e con quella morte
fu inteso che i diritti, data l'ora, si strappano, non s'impetrano. non
sanno che possono a lor grado diminuire i nomi di Euno, di Cleone, di Trifone e
di Atenione, condottieri di servi, ma per nessuna via giungeranno a diminuire
il nome di Spartaco che all'altezza del proposito univa l'arte dei mezzi.
Spartaco intese l'ora e il luogo,cioè quando doveva dare il segnale della
rivolta e come uscir d'Italia; intese ancora come gli restava a cadere, quando
l'Italia gli si era fatta terra fatale. I seimila gladiatori, lungo la via
Appia, appesi alle croci, come già i ventimila servi, dicono uno sterminio, non
una sconfitta. Di quindi la confederazione repubblicana, della quale i
socii elessero centro Corfinium, cui posero nome Italica per signifi care il
carattere nazionale della confederazione e della lotta. I centomila combattenti
de'confederati si elessero duce Pompedio Silone, nome di un sannita,che ai
popoli italici dev'esser sacro quanto il tribuno alla plebe romana, quanto
Spartaco ai servi di ogni paese. Fu morto anche lui, uccisi i suoi,dopo la
rovina di quattro eserciti romani,ma questa volta chiaramente i più scon fitti
furono i vincitori. La guerra fu cominciata e mentre durava, il diritto italico
cominciava a farsi romano con la lex Julia, e, finita la guerra, tutta l'Italia
acquistava idiritti di cittadinanza romana con la lex Plautia. Ecco
l'evoluzione di questi diritti di cittadinanza derivati dalla guerra sociale:
1a gl'Italiani furono, per l'esercizio del suffragio, classificati in otto
tribù nuove, aggiunte alle trentacinque pree sistenti; sicché tutta l'Italia
venne a conseguire otto voci,quando Roma ne aveva trentacinque:sproporzione
subito corretta, per chè gl’Italiani riuscirono in breve tempo a farsi
distribuire pro porzionalmente nelle trentacinque tribů romane; 2° il suolo
italico è distinto dal suolo provinciale, è equiparato all’ager romanus e
liberato dal vectigal. L'italiano ha guadagnato il dominium ex jure Quiritium.
Dopo la guerra sociale il diritto romano ė diritto italiano.Tra il romano e
l'italiano sparisce il pretore peregrino. Non si ripeta questo errore,che le
guerre servili furono ster minio senza essetto, e che feconda fu la guerra
sociale. Dicasi invece che gli effetti delle guerre servili sono immediatamente
invisibili e saranno più tardi raccolti dal filosofo e confidati al l'ideale di
un jus hominum, mentre immediati sono gli effetti della guerra sociale,
immediatamente saranno raccolti dal pre tore e dal giureconsulto, e passeranno
nella costituzione politica di Roma. Il genio militare di Roma poteva abbandonareiservi
su'colti, m a non poteva espandersi senza de’socii. Interpretiamo la prima
guerra civile. Da questa Montesquieu torse gli occhi, e dentro
questa bisogna ficcarli, per intendere la decadenza. L'Italia ha conseguito
lacittadinanza romana,quando in Roma la cittadinanza ha perduto d'intensità
quel che ha guadagnato di estensione. L'Italia, contro la vittoria di Silla,
ultimo vindice della ragione quiritaria, ha afferrato il dominio ex jure Quiritium;
m a i Quiriti dove sono? Dove i patrizii ed i plebei? Se tra l'i taliano ed il
romano è sparito il pretore peregrino, si può dire che il pretore urbano duri per
sentenziare tra il patrizio ed il plebeo? La guerra civile è una funesta
rivelazione, non per le proscrizioni, ma pel sinistro lume sparso sulla rovina
morale de'romani. Con la guerra civile si apre la reazione de'grandi de litti
contro le tradizioni dell'eroismo civile. Accenniamo, non possiamo narrare
Quelle facce sinistra mente predesignate di Mario e di Silla rivelano due
diversi tipi di sanguinarii, vuoti d'ideali. Mario agitavasi in nome di una
plebe ch'ei non ama, perchè non trova; Silla reagisce in nome di un patriziato
ch'egli, quando non può rialzare,disprez za.Sapevano guerra e movere legioni
agguerrite; ma caddero sopra sė medlesimi, senza lasciar traccia, perchè
vissuti senza disegno. Mario finisce, non ricordando la plebe, m a sforzandosi dimenticare
sė; Silla, ricordando sè solo, e buttando la ditta tura che sforzavalo a
ricordarsi d'altrui. Grande fu lo stupore del gran rifiuto non per viltà,ma per
disprezzo: Silla non aveva potuto rizzare il vecchio patriziato, come Giuliano
non evocare gli Dei morti. Nulla dicono intanto quei funerali di Silla,e due
mila corone d'oro intorno all'arca marmorea, e lo scorruccio d'un anno alle
matrone? Dicono una sola cosa:che la repub blica è finita, e che Roma aspetta
il principe col motto di Asinio Gallo in Tacito: U n u m esse reipublicae
corpus, atque unius animo regendum. L'assenza delle due parti che han fatto
l'alto dissidio di R o m a, delle parti che han combattuto la lotta pel
diritto, composta nel l'equità, l'assenza di quella plebe indomita e gelosa
della sua maestà, e di quel patriziato che, quando non arriva a
giustificare la preminenza con diversioni eroiche, tramuta in concessioni gli
strappi, è accusata in Roma da due fattiirrefragabili: dalla uni versale viltà
che accompagnò le proscrizioni sillane, e dal soli loquio infecondo dell'ultimo
Gracco,al quale,moriente,addicevasi meglio il motto di Bruto minore. E,dato il
significato delle guerre servili,della gladiatoria,della sociale e della
civile,è tempo di spiegarsi l'assenza delle antiche parti, la quale lascia
intravveder l'Impero. La devastazione bellica, segnatamente dopo laseconda
punica, e l'importazione commerciale sono le due cause precipue,onde i piccioli
fondi cominciano a sparire per formare i latifondi,e però cominciano a
spostarsi le parti, sostituendo alla questione poli tica la sociale: dov'erano
patrizii e plebei cominciasi a vedere ricchi e poveri. Quindi, il potere
pe’ricchi,le frumentationes pe' poveri, l'agricoltura pe’servi.Quindi,mentre da
Silla a Pompeo la facoltà de'giudizii ballottavasi da’senatori a'cavalieri e
viceversa, l'ordine giudiziario corrompevasi, di giuridico facendosi politico,
e, più che politico, personale. Quindi,mentre i Gracchi e Mario cer:ano invano
la vecchia plebe, da che la nuova, secondo Sal lustio, privatis atque publicis
largilionibus excita, urbanum otium ingrato labori praetulerat, Silla cerca
invano il vecchio patriziato,corrotto da'nuovi cavalieri, tra'quali si viene a
reclutare la mala genia de'publicani. Mentre si fa la romanizzazione del (Alcuni,
per trovare qualche cosa di liberale intorno a questo tempo di Roma, hanno
avuto ricorso persino alla congiura di Catilina,celebrando quest'uomo con inni
assai postumi ed assai brevi, e allogandolo quasi tra il socialista e il
nichilista de' nostri tempi. Mala storia non patisce queste violenze e sfata
questi travestimenti insignificanti. Catilina è rientrato s u bito nel posto
destinatogli dalla storia, a documentare due cose: la degra dazione del
patriziato e la reazione dei grandi misfatti contro le tradi zioni dell'eroismo
civile. Ciò ch'egli non poteva trarre dal valore militare, splendido in Mario e
Silla, voleva dalla congiura.E la degradazione morale fu chiarita dalla guerra
combattuta in quel di Pistoia, dove l'esercito m a n dato contro Catilina era
condotto da un complice nella congiura ! mondo, il genio di Roma si
sposta:l'agricoltura ch'era romana, diventa servile; ed il commercio che non
era romano, diventa cavalleresco. Costituiti ilatifondi, l'agricoltura, per
necessità, diventa ser vile e produce meno, giusta la ragione di Plinio: Coli
rura ab ergassulis pessimum est, ut quidquid agitur a desperantibus. Il
commercio diventa deʼricchi, e però assume le forme peggiori, quelle della
soperchianza senza lavoro: le societates publicanorum corrompono leggi,
megistrature, popolo. E da qui, secondo Ta cito, anche le provincie
presentivano Augusto: Suspecto senatus populique imperio,ob certamina potentium
et avaritiam magi stratum: invalido legum auxilio, quae vi, ambitu, postremo pe
cunia turbabantur. Spariti i piccoli possidenti agricoltori, dopo tante lotte
per le leggi agrarie i discendenti della plebe si trovavano più poveri di prima,
m a tristamente paghi di questa povertà, alimentata prima dalle frumentationes,
e poi da'congiaria. Alla plebe plebiscitaria era succeduta la plebs
frumentaria. È certamente una costituzione politica che si sfascia, quella
caduta tra due classi estreme (ric chissimi e proletarii), non equilibrate da
quell'ordine intermedio che è diffusivo di sua natura, e per creare il quale
Roma aveva combattuto tante lotte agrarie. Basti, per ispiegarsi molto,voler
sapere la popolazione d'Italia verso il tempo delle guerre servili. Eccola:
quattordici milioni quasi i servi; quasi sette milioni i liberi, e di questi
almeno sei milioni i proletarii. Era naturale:una ricchezza di cinque milioni
di denari era povertà; e per esse ricco bisognava con Crasso, co'liberti
Lentulo e Narcisso, ed anche con lo stoico Seneca,sa lire a più centinaja di
milioni! Conchiudiamo: dove c'è questa ricchezza di centinaja di milioni, ci
dev'essere a fianco un vasto proletariato; e dov'è finita la plebe romana, è
finito il patriziato. Non c'è più plebe,da che è frumentaria,non più patriziato
da che è pubblicano,non c'è senatus popolusque nè populus plebs
que romana: c'è un volgo immenso o mobile o profano, volgo sempre, diviso tra
ricchi e poveri. E contro questo volgo si av ventano implacabili i classici,
tante volte volgo anch'essi, da che furono corrotti gliscente adulatione. Gli
Augusti ed i loro ministri -- Mecenati o Sejani che sieno sono divi non solo
per i bramosi di pane e giuochi, non solo per i liberti imperanti e per gli
stoici traricchiti, ma per gli scrittori che più simulano sdegno contro
l'adulazione pubblica, quanto meno la possono su perare ne'loro versi e prose.
Nė in tanto scadimento dell'anima civitatis resta la religione come
supplementum civitatis defectui. Il mondo romano ha avuto più o meno di
superstizione, e forse molta,ma religione sempre poca. Assai prima che Lucrezio
derivasse nella cosmologia latina l'atomismo epicureo e creasse un poema ateo
senza riscontro il poema dei dotti romani assai prima Lucio Azzio,il primo
tragico nato in Roma, faceva rappresentare pubblicamente sue tragedie poco
riverenti agl’Iddii patrii. Nè di questa irriverenza gli faceva rimprovero il
vecchio Pacuvio, ma della durezza de' versi, onde per contrario Azzio lodavasi,
perchè quella durezza faceva riscontro alla fierezza delle sentenze.E iversi
atei e duri del poeta tragico, attraversando i secoli più molli, erano letti e
recitati al tempo di Lucrezio, di Silla e di Cicerone. A questi piaceva udire
una voce antica, quasi divinatrice, di poeta: Neque profecto Deùm summus rex
omnibus curat. Cosi trovasi da secoli apparecchiato l'ambiente ad Epicuro, ad
Amafinio che lo esporrà in prosa, ed a Lucrezio, in versi. E, quando lo
stoicismo con simulato sopracciglio verrà a velare la dottrina epicurea, Seneca
ripeterà con gonfiezza stoica sen tenze lucreziane: Mors est non esse. Hoc
eritpost me quod ante fuit. Ed altrove: Cogita illa quae nobis inferos faciunt
terribi les, fabulam esse: nullas imminere mortuis tenebras, nec flu mina
flagrantiaigne, nec oblivionisamnem, nectribunalia. Lu serunt ista poetae, et
vanis nos agitavere terroribus. 158 Jam jam neque Dii regunt, Questo
spiega come, mentre agli auguri è possibile sorridere guardandosi l'un l'altro,
a Catilina è lecito patteggiare co' con giurati sino gli ufficii ed i gradi
sacerdotali, dopo avere, impu nito, stuprato una vestale ! Spiega perchè, in
questa decadenza, ai vincitori di Annibale sia fatto difficile vincere un
Giugurta che sin da Numanzia aveva imparato a chiamare vendereccia R o m a, ed
era incatenato da un peggiore di lui, Mario; come a narrare un Catilina
occorreva un più tristo, Sallustio.— Spiega anche più: dove la religione
dechinava senza esservi stata mai gran fede, e però nessuna lotta religiosa,
era imminente, non che possibile, una religione nuova: i primi cristiani
sarebbero stati perseguitati come rei di Stato,non come religiosi.Sarebbero
stati mai, come religiosi, puniti dai ricordatori di Lucio Azzio, dagli uditori
di Amafinio, dagli ammiratori di Lucrezio e dai ripeti tori di Quinto Sestio?
Dov'erano stati condannati e sbandeggiati gli Dei pel solo sacrifizio
d'Ifigenia,sarebbero stati glorificati nel sangue di migliaia di cristiani? Questo è scadimento, perchè, mentre da una
parte si fa la romanizzazione, come la dicono, del mondo, dall'altra si fa la
degradazione di Roma.Dovrebbe parere che, mentre l'umanità siromanizzava,per
contraccolposiumanizzasseRoma:ma non si può dire cosi, perchè Roma portava al
mondo il diritto, e il Deducta est,non ut,solemni more sacrorum Perfecto,posset
claro comitari Hymenaeo: Sed casta inceste nubendi tempore in ipso Hostia
concideret mactatu moesta parentis, Eritus ut classi felix, faustusque daretur.
Tantum relligio potuit suadere malorum. Empio è detto da Vico questo
epifonema,piaciuto ai vecchi romani che in forma induttiva trovavano raccolto
in esso un sentimento comune,e giudicavano, secondo equità, più empio il rito
che l'epifonema. E pel m e desimo sentimento dell'equità,più intenso del
sentimento religioso, riscontrata la sepoltura di Pompeo e di Catone con quella
di un mimo,poterono domandare: Et creditis esse Deos? Nam sublata virum
manibus tremebundaque ad aras mondo portava a Roma le spoglie che
facerano il lusso, come il lusso faceva la barbarie raffinata che è la
decadenza. Quale umanesimo potevan portare a Roma la Grecia disfatta e le pro
vincie barbare? La romanizzazione si fa più rapidamente nelle provincie bar
bare, che non dov'è la civiltà disfatta: prima si romanizzano la Spagna, le
Gallie, le provincie britanniche e le danubiane, e dopo le greche e le fenicie
che a Roma contrappongono quale le tradizioni e quale la prosunzione. La Grecia
riesce a insinuare la lingua di Omero e di Platone sin nelle ordinanze e
ne'giudizii de'magistrati romani: ma la lingua del diritto finisce col vincere
quella della poesia e della metafisica ed a portare tra il portico ed il liceo,
contro le pe tulanti proteste de'retori, la scuola del giureconsulto.Allora è
che il romano, mentre deplora la decadenza interna, glorifica in ogni forma la
sua vittoria giuridica sopra il mondo. Allora Virgilio dice al greco superbo: T
u parla e scolpisci meglio; noi domineremo te e il mondo con le leggi,
perdonando ai vinti e vincendo i superbi. Allora è che Plinio dice che
l'Italia, romanizzando il mondo,ha dato l'umanità all'uomo ed una pa tria sola
a tutte le genti: Colloquia et umanitatem homini daret, breviter una cunctarum
gentium in toto orbe patria fieret. E sotto questo rispetto fu possibile un
cosmopolitismo più pratico di quello degli stoici, in quanto non negava le
nazioni,ma dava loro unità e colloquio da Roma:concetto raccolto da un impe
ratore in questa sentenza: Patria mei, Antonini, Roma: hominis, mundus. Ciò è
vero ed è grande: ma che portavano a Roma que're Excudent alii (e sono i Greci) spirantia
mollius aera. Credo equidem, vivos ducent de marmore vultus. Orabunt causas
melius, coelique meatus Describent radio, et surgentia sidera dicent. Tu regere
imperio populos, Romane, memento: Hae tibi erunt artes...incatenati, que'servi,
que’gladiatori, que'retori e mercanti? Come uomini gonfiavano la superbia del
vincitore, come vinti lo corrompevano. Ma non bastava ad umanizzare vincitori e
vinti il Diritto che era nella missione di Roma e da Roma dettato al mondo?
Certo, bastava, se il diritto romano fosse stato tutto il diritto
umano,tutto,come oggi lo intendiamo,come oggi la scienza e la storia ce lo han
fatto. M a non dobbiamo preoccuparle questa scienza e questa storia:dobbiamo
vedere come in mezzo a que sta decadenza che abbiamo descritto, sorge e
grandeggia il giu reconsulto. Il giureconsulto è l'espressione più elevata e
più certa di questa romanizzazione del mondo. Più si dilarga la forza uni taria
di Roma, e più il responso del giureconsulto universaleg gia. Il responso vero,
quello che diverrà fondamento d'istitu zione e di legislazione nel medesimo
tempo, spazia tradue leggi de civitate, cioè dalla cittadinanza italica sino
alla cittadinanza universale.Che importa che Roma corrompa sė,romanizzando il
mondo? Certo è che Roma non poteva fare l'unità delle genti senza disfarsi, e
che questa unità doveva avere la sua espres sione giuridica. Ecco il
giureconsulto. Dove la legge de civitate assume l'espressione più ampia e tocca
il fastigio, ivi sorge il giureconsulto massimo che dà il più universale
responso, il più umano,e rifiuta la vita per la santità del medesimo. Fa gene
rosamente per il responso ciò che Catone uticense ostinatamente per la
repubblica. Né le dodici tavole vecchio diritto aristocratico,nè le ro gazioni
tribunizie vindici della ragione plebea, nè l'editto pretorio espressione
limitata dell’equità, potevano esprimere Ja missione giuridica di Roma
nell'unità del mondo. Tribuno e Pretore erano romani; il Giureconsulto
romanizza. Romanizza in tre periodi e modi: 1° elevando l'equità partico lare
ad equità civile; 2° l’equità romana ad equità italica; 3o l'e quità italicaad
equità umana.Ilresponsouniversaleggial'editto. Disegno di una Storia del
Diritto,ecc.,ecc. L'editto ha sempre qualcosa di particolare rispetto
all'obbietto, alle persone, al tempo, alla forma. Di repentino farsi perpetuo
non significa farsi universale: solo comprenderà quanti casi con simili
entreranno nel giro di un anno. Certo, chi legge che l'e ditto pretorio è fatto
jurisdictionis perpetuae causa, non prout res incidit, può credere che quella
perpetuità sia universalità; è invece la perpetuità della giurisdizione
pretoria, la durata di un anno. Perciò non ismette la forma individuale, non
assegue mai nè l'universalità teoretica delle formole razionali, nė l'im
perativo impersonale delle dodici tavole. Tutti gli editti pretorii che oggi
leggiamo,come de jurisdictione, de pactis, de in jus vocando, de edendo, de
postulando, de iis qui notantur infamia, de procuratoribus, de negotiis gestis,
de in integrum restitutionibus, de nautis, cauponibus et stabu lariis recepta
ut restituant, dejurejurando voluntario, de publi ciana in rem actione, de
servo corrupto, de aleatoribus, de his qui effuderint vel dejecerint, tutti
hanno la forma individuale, espressa in ultimo dalle parole jubebo, servabo,
dabo, cogam, animdvertam e simili, o anche dall'espressione più individuale
permissu meo, come in questa de in jus vocando:– Parentum, patronum,patronam,
liberos,parentes patroni, patronae, in jus sine permissu meo ne quis vocel. E
non solo l'edittodel pretore, ma anche l'aedilitium edictum, ma col dabimus,
tenuto conto che due erano gli edili curuli o maggiori, come già due gli
aediles plebeii. Ex his enim cau sis,judicium DABIMUS.Hoc amplius, si quis
adversus ea sciens dolo malo vendidisse dicetur, judicium dabimus. Non è già
che qualche volta non s'incontri la formola più generale, ma o come
dichiarazioni o come illazioni della for mola singolare che distingue
propriamente l'espressione giuri sdizionale dalla legislativa.Per l'utilità di
queste notizie ho riportato in nota il frammento di Pomponio. Ora veniamo
alla sostanza. Come fa il pretore ad insinuare l'equità nell'editto senza
aperta violazione del summum jus? Che sarà questa gratia corrigendi juris
civilis, per non essere negazione del diritto civile e sostituzione
dell'arbitrio indivi duale? Sarà, più che di frequente, una finzione pretoria
che verrà ad alterare il fatto per serbare inalterato il diritto, e a p punto
questa finzione di fatto correggerà la iniquità di diritto. Cosi il pretore
fingerà pazzo il savio, vivo il morto, morto il vivo, e per processo di
finzioni insinuerà da presso ai contratti ed ai delitti i quasi-contratti ed i
quasi-delitti. Que'quasi che degradano all'indefinito, sono indici
dell'alterazione di fatto. La necessità che sia corretta questa contraddizione
che con trappone la fictio facti all'iniquitas juris, indica la necesstà di un
istituto che superi l'editto pretorio. Nell'editto l'equità pre domina,ma
particolare,intrusa sotto la finzione di fatto con trapposta all'iniquità di
diritto. Che è la finzione di fatto? È il prodotto di un mutato criterio di
diritto, è la protesta del fatto contro il vecchio diritto, è l'impotenza del
vecchio diritto a contenere il nuovo fatto e la nuova vita. Quindi, la
necessità che il diritto si alzi a quel criterio presupposto dalla finzione di
fatto.Questo criterio liberato dalla condizione di semplice pre supposto,
questo criterio espresso e messo in grado non di torcere il fatto, ma di
contenerlo tutto, di contenerlo come è nella storia e nel costume, costituisce
il responso del Giurecon sulto. L'editto è costretto a torcere il fatto; il
responso univer saleggia il criterio inventivo che simula e dissimula il fatto.
E con questo l'iniquità di diritto cade non per finzione, m a per natural
ragione. Il responso corregge la correzione del diritto, erchè il diritto
dev'essere il supremo correttore della vita so ciale. Per via di questa
finzione di fatto il mondo non si sarebbe mai romanizzato,non l'avrebbe intesa
nè imitata; ma per via del responso il mondo non si sente debellato, ma vinto
vinto, perche issimilato. A questa universalità non si può giungere se non
per la via delle definizioni, natefatte per universaleggiare, e per la via del
metodo scientifico che mena alle definizioni reali e razionali. E del metodo
vien dato merito a Servio Sulpizio; delle definizioni a Quinto Scevola. I quali
due sono giuristi e letterati per asse guire quel romano nihil tam proprim
legis quam claritas:lode data da Cicerone sopra ogni altro allo Scevola, perchè
adjunxit eliam el literarum scientiam. Con che si dice che la letteratura, la
quale per altri è ornamento e pura erudizione, pel giurecon sulto è scienza. E,
giacchè questa scienza e come metodo e come arte qui comincia, ho potuto
affermare che il Giureconsulto grandeggia tra le due leggi de civitate, cioè
dalla cittadinanza italica sino alla cittadinanza universale, dal 664 al 964 —
tre secoli — dalla lex Julia sino ai libri quaestionum, responsorum et
definitionum di Emilio Papiniano. E cosi sorge e cosi vien su e sale ampio il
responso. Come Aulo Cascellio non volle mai deviare il responso da'fini
dell'editto ed adattarlo sopra įli ordini emessi da’triumviri, affermando alto
che la vittoria non giustificata non è titolo di comando; cosi P a piniano
volle piuttosto perdere la vita, che giustificare il fratrici dio commesso
dall'imperatore, e adattare ilresponso a difesa del l'assassinio (1) Tale il
tipo del giureconsulto. Entriamo a considerare il responso prima nella forma e
poi nella sostanza. Venendo il giureconsulto con definizioni e metodo a
liberare dalla condizione di presupposto il criterio che regola le finzioni di
fatto contro le iniquità di diritto, egli universaleggia, innanzi tutto,
l'equità, derivandola da una legge universale, superiore (1) So che gli storici
contemporanei contestano la verità di questo fatto; m a ricordo che scrivevano
sotto gli sguardi imperiali, e non sanno addurre altra ragione veruna della
morte di Papiniano per ordine di Caracalla,se condo Dione Cassio ed Aurelio
Victor. alle dodici tavole, superiore all'editto del pretore ed a tutti i
s e coli della letteratura e delle tradizioni giuridiche, e la chiama, con
Cicerone, lex nata ante saecula, comunis hominibus et Diis, quibus universus
hic mundus quasi una civitas existimanda. È, dunque, una regola di ragione,
alla quale uomini e Dei non possono sottrarsi e per la quale il mondo è come
una città sola.Il concetto pare stoico, m a risale i tempi sino alle tradizioni
itali che,nelle quali è detto:Idem est ralioni parere ac Deo.La ra gione
comincia a prendere il luogo del vecchio Fato che dalle spalle passa di fronte
a Giove. E da codesta universalità della regola razionale derivasi la
definizione della giurisprudenza: Notitia rerum divinarum atque humanarum,
justi atque injusti scientia, ars boni et aequi. E di qui le tre regole
comuni,secondo le quali le leggi hanno a farsi, ad interpretarsi, ad applicarsi:
honeste vivere, neminem laelere,suum unicuique tribuere. Quanto alla forma, il
giureconsulto non fa opera scolastica, non largheggia nelle definizioni:
postane una in principio, piut tosto genetica che nominale, tira giù rapido
alle applicazioni più pratiche, più vicine all'uso. - Movendosi rapido, usa
termini tecnici ed evidenti, non moltiplica definizioni. Questo fine pratico ed
immediato gli sta sempre innanzi,e fa il suo valore filosofico e letterario.
Perciò, in mezzo alle antitesi ed alle gonfiezze della decadenza, il giureconsulto
rimane artefice di stile e di lingua, epigrafico come ilgenio romano, e come
abbiamo veduto Galileo e la sua scuola scientifica sottrarre il genio italiano
agli artificii letterari del seicento. Quando il giureconsulto divaga dalla
definizione fondamen tale e dal rapido processo dialettico, per qualcuna di
quelle logofobie che sono imposte dal tempo, egli non cade nella reli gione, ma
in qualche superstizione raccolta dalle tradizioni ita liche piuttosto che da
altra parte. Paolo nelle senlenze stima perfetto il feto venuto fuori di sette
mesi, secondo la ragione de'n u meri di Pitagora, dimenticando che
perfettissimo a Pitagora era il nove, quadrato di tre. E, mentre il
giureconsulto ragionava con proprietà e rapidità matematica, cercando un contenuto
quasi matematico all'equità, pure secondo il costume latino sapeva cosi poco di
geometria da supporre la superficie del trian golo equilatero'eguale alla metà
del quadrato eretto sopra uno de'suoi lati. E ciò che appunto di più notevole
trovasi nella forma del giureconsulto, non è l'imperativo inflessibile delle
dodici tavole, nè il futuro personale dell'editto, ma l'espressione universale
de rivata dall'equo buono, inteso come equità civile piuttosto che penale,e più
umana che romana. E questa universalità sciolta dalle finzioni e
definizioni,rapida, evidente, immediatamente applicabile, sa epigrafico il
responso più che l'editto,più che le formole delle rogazioni tribunizie, e
quanto le dodici tavole che restano sempre tipo formale delle leggi romane.Porciò
l'epigrafe monumentale al Rubicone - già confine di Roma fu, sebbene oggi se ne
contesti l'autenticità, detta una volta - ore digna jurisconsulti. Rispetto
alla sostanza, il responso è da considerare nell'ori gine, nelle scuole e nella
conchiusione. Il primo periodo del responso è un semplice astiarre e ge
neralizzare lo spirito degli editti pretorii, ordinandoli e colle gandoli.
Anche questa opera si giova del metodo scientifico e della definizione, e però
nasce con Aulo Ofilio che si assimila, JUSSU MANDATUVE POPULI ROMANI
Cos.IMP.TRIB.MILES TIRO COM MILITO ARMATE QUISQUIS ES MANIPULARIE CENTURIO
TURMARIE LEGIONARIE HIC SISTITO VEXILLUM SINITO ARMA DEPONITO NEC CITRA HUNC
AMNEM RUBI CONEM SIGNA DUCTUM EXERCITUM COMMEATUMVE TRADUCITO SI QUIS HUJUSVE JUSSIONIS
ERGA ADVERSUS. PRÆCEPTA JERIT FECERITQUE ADJUDICATUS ESTO HOSTIS POPULI ROMANI
AC SI CONTRA PATRIAM ARMA TULERIT PENATESQUE SACRIS PENETRALIBUS ASPORTAVERIT.
S. P. Q. R. ULTRA HOS FINES ARMA AC SIGNA PROFERRE LICEAT NEMINI.
Epigrafe legislativa, documento della missione latina. per ordinare gli
editti, l'opera di Servio Sulpizio e di Quinto Scevola: nasce ai tempi di
Cicerone, nella generazione istessa della Lex Plautia de Civitate, con Aulo
Ofilio Caesari familia rissimus, qui edictum praetoris primus diligentur
composuit), e si chiude con Salvio Giuliano, legum et edicti perpetui subtilis
simus conditor, il quale per disegno di Adriano stabilisce nel vero senso
l'editto perpetuo, al quale i magistrati conforme ranno le loro disposizioni.
Il responso assorbe il diritto onorario e lo supera. Il secondo periodo
determina il metodo nel processo d'astra zione,lascia l'editto, e costituisce
la scienza,creando due scuole nel vero senso della parola, e cosi chiamate
dagli antichi:la scuola deSabiniani,che ebbe duce Attejo Capitone,ela scuola
de'Pro culejani, derivata da Antistio Labeone. È vano dissimulare la dif
ferenza: c'è nella qualità dell'ingegno e del carattere de'due m a e stri, nel
contenuto de'responsi e nel conato posteriore di c o m perre le lue dottrine e
le due scuole. In Labeone è più evidente l'indirizzo filosofico, in Capitone il
metodo storico: non già che l'uno non tenga conto della storia e l'altro della
filosofia, e che l'uno e l'altro non abbiano innanzi un fine immediatamente
pratico: ma nell'uno prevalgono la de finizione e il discorso, nell'altro la
tradizione. Sesto Pomponio nel frammento, da noi recato in nota,della sua
storia del Diritto (De origine jurisetomnium magistratuum et successione prudentium
) dice de'due: Antistius Labeo, ingenii qualitate et fiducia doctrinae, qui et
in caeteris sapientiae partibus operam dederat, plurima innovare studuit:
Atejus Capito in his quae et tradita erant, perseverabat. Il terzo periodo
raccoglie le due scuole non in un eclettismo di Miscelliones, sognato da
Cujacio, ma nella sintesi di Papi (1)Va inteso che le controversie storiche saranno
da me discusse, quando potro liberare la storia del diritto dalla strettezza
presente e confidarla a tutta l'espansione del pensiero. È chiaro qui che la perpetuità
in senso di universalità viene dal giureconsulto,non dal pretore.niano che nel
responso raccoglie con mirabile armonia il dop pio indirizzo, e ispira nella
legge ciò ch'è sacro nella ragione e nella storia. Oltre quest'altezza il
diritto romano non poteva salire. L'impero aiuta l'ufficio del giureconsulto
per queste ragioni: gl'imperatori odiavano il vecchio diritto aristocratico che
aveva armato la mano di Bruto e di Cassio e non dimenticava privilegi
impossibili innanzi all'imperatore: astiavano il diritto onorario,di origine
aristocratica, e gareggiante con la potestà del principe nell'emissione
dell'editto: e, scaduta la tribuna, vedevano volen tieri all'eloquenza
giuridica succedere l'investigazione giuridica, all'oratore il giureconsulto.
Potei,dunque,scrivere che,come iltribuno impiccioliva innanzi al pretore, così
il pretore innanzi al giureconsulto. La promul gazione avvia all'editto,
l'editto al responso. Il principio della reciprocita conversazionale.
lavoro o, come dicono, la specifi cazione; nė deve, sino a quando è
semplice uso, alterare la forma in che si presenta la cosa. L'uso prepara
la proprietà, il frutto la determina.- Ciò torna a significare che il prodotto
è del produttore, solo proprietario dell'o pera sua.- In queste poche parole è tutta
la dimostrazione.- Ma non vediamo, si dice, assai volte che la proprietà è di
uno,ilfrutto di un altro? Vediamo anche peggio: vediaino la successione, la
donazione, la prodigalità, l'avarizia, l'usura; m a quello che fu ed è
la proprietà non è quello che può e deve rimanere. L'usufrutto si
presenta come risultamento d'illimitato dominio e nega nel mondo economico il
principio di causalità.Il prodotto essere del produttore vuol dire che il
frutto determina la proprietà. Il frutto la determina, il contratto l'esplica.
Anche l'animale è produttore, può sopra le cose avere uso e frutto, m a il
contratto è dell'uomo, perchè ei solo è onnimodo ed ha biso gno di tutti
imezzi.— Perciò Dante partecipa all'agricoltore la gen tilezza di Francesca,la
fierezza di Farinata,l'austerità di Catone, la salvazione di Manfredi, la
misura della giustizia nell'universo; l'agricoltore partecipa a Dante la misura
del frumento. Senza quella partecipazione superiore, l'agricoltore è animale;
senza la parteci pazione frumentaria Dante è cadavere o inetto. Dirà che sa di
sale ilpane altrui,ma lo mangerà,equel cibo glisitramuterà incanto. Questa è la
circolazione della vita.- In somma ilprodotto è del pro duttore; il contratto
lo fa sociale: il prodotto è individuale; il con tratto lo fa umano. L'umanità
è socialità, e questa è contrattualità. È il solo punto di vista da cui il
filosofo deve considerare il con tratto. L'umanità è socialità,perchè
l'assoluto monos non sarà mai l'uomo non salirà mai all'universalità della
ragione, m a rimarrà chiuso nel l'egoismo,che più trasmoda e più
imbestialisce.La ragione,essendo dialettica, non può attuarsi nell'io e nel tu,
ma nel noi. È dunque intrinsecamente sociale.La società dunque non è
convenzione, ma natura. Non si nega già che l'uomo sia passato dallo stato
troglo ditico al sociale; ci passo di certo, e al passaggio fu aiutato da ter
ribili esplosioni della natura esteriore:ma ilprimo e poi non toglie
naturalezza alle cose. Il volgo crede che le cose più naturali sono le primitive
e sino ad un punto a questo pregiudizio si accomoda l'istesso linguaggio
hegeliano:ma da un punto più sicuro si deve dire che le cose asseguono la loro
sincera natura nel fastigio non inprincipio.Dico che l'uomo è naturalmente
uomo,è tale secondo la natura sua,quando ragiona,non quando vagisce;ma la
ragione Abbiamo varietà di vocazione, di lavoro, di produttori, di pro
dotti, dunque di proprietà. Quindi proprietà agronomica, industriale,
artistica, letteraria: non di ciascuno,m a necessarie tutte a ciascuno, perchè
tuttefanno ilcumulo dei mezzi necessarii al fine umano. Come dunque passano da
produttore a produttore e fanno la comu nità della vita, la totalità dell'uomo?
- Mediante il contratto, che però è definito l'esplicatore della
proprietà. è il fastigio dell'individuo umano e della storia, è la
sui-aequatio, non il saluto di chi arriva.La naturalezza vera di una cosa è dun
que l'equazione della cosa con sè medesima,cioè del soggetto con la propria
essenza. Però l'uomo non è il troglodita, m a il cittadino e non l'esclusivo
cittadino ma l'io-civile, il noi. -La società dun que non è da convenzione m a
da natura: l'umanità è socialità. Ogni istante della vostra esistenza civile
implica un concorso di volontà,un consensus,in somma un contratto espresso o
tacito. Lo stare qui ad udirmi, il rientrare nelle vostre case, il cibo, il
riposo sono atti della vita che implicano un consenso,un concorso di volontà,
un esplicito o implicito contratto. E considerando che la socialità è
contrattualità hanno distinto il contratto in pubblico e privato, e patto
pubblico fondamentale hanno chiamato quello che då forma allo Stato.Forse non
sarà veramente pubblico questo patto fondamentale, m a hanno avuto bisogno di
crederlo e chiamarlo tale. Che cosa manca alla sincera pubblicità del patto
fondamentale? Manca la natura della società presente, la quale, non uscita
dallo individualismo, rende unilaterale e pero artifiziale la più parte dei
contratti che oggi si fanno.La soperchianza dell'individuo sulla col. lettività
si traduce nella soperchianza del più forte dei contraenti. Quando ilbisognoso
corre all'abbiente sa di subire tutte le condizioni imposte dal capitale, il
dieci, il trenta, il cento per cento, la tarda mercede e macra,i fastidii, il
oa e torna che è furto di tempo,ed altro.Nondimeno corre,torna,incalzato dal
carpe diem,avvenga pure che il di appresso debba essere sospeso all'albero
infelice.La prudenza gli dice che domani il capitalista lo spellera; il bisogno
lo persuade a risolvere l'oscurissimo problema dell'oggi.Il bisogno immediato
vince dove affatto precaria è la condizione della vita e il domani si porge
ignoto.Quindi quella forma di contratti che vogliono avere tutta la sembianza
di bilaterali, dialettici, umani, m a in sostanza sono unilaterali e
soverchiatori in maniera blanda e insi diosa. Questi contratti hanno un
consenso apparente, un dissenso In che consiste questa socialità?- In uno
scambio perenne, con tinuo di mezzi con libera necessità cioè in una volontaria
permuta zione continua.Questa volontaria permutazione è il contratto. Dunque
l'umanità è socialità; questa è contrattualità. Il corollario è questo: qual'è
in un tempo la forma della società tal'è del con tratto. Oggi la società è
malthusiana, nel senso detto sopra; m a l thusiano è il contratto.- Valgano i
fatti a dichiarare questa dottrina.
Nessun Codice scritto può far riparo a questi contratti simulati,
unilaterali, e di mala fede, a questi bugiardi consensi di uomini che
profondamente dissentono anche quando mostrano di consentire, a queste
soperchierie distillate dalle procedure e da quel summum ius che fu sempre
summa malitia.Infatti che riparo metterebbero i Codici?-Multe,carceri,sanzione
di nullità,questi sarebbero isommi ripari; e varrebbero ad addoppiare la
simulazione del contratti,o ad ammortire il capitale, a fermare la circolazione
economica cioè alla stasi sociale. Altri ripari occorrono, e di questa forma
unilaterale saranno i contratti sino a quando la forma sociale non sia mutata e
il lavoratore, mediante il lavoro associato, non entri nella possi bilità di
far la concorrenza al capitalista.Malthusiana è la società, tale dev'essere il
contratto; il capitale costituisce la plutocrazia, il contratto la
subisce;l'individualismo nummulario si oppone alla ve nuta
dell'uomo,ilcontratto dev'essere unilaterale,una contraddizione ne’ termini. Non
i Codici debbono integrare il contratto, ma la società dev'essere rimutata dal
fondo. Non co'Codici direttamente lo Stato presente può integrare il con
tratto:ogni suo intervento sarebbe malefico;ma dovrebbe,pare,per mettere al
lavoro di associarsi. Mostra di farlo, m a la sua natura nol consente: dall'una
parte permette le associazioni,dall'altra crea tanti intoppi di leggi e
balzelli e contatori e pesatori e pretesti di ordine pubblico che il lavoro
rimane estenuato e impotente di qualunque ris par mio. Par facile il dire:
risparmiate l'obolo; ma è difficile risparmiarlo dalla fame. Cosi il lavoro non
potendosi capita lizzare,non può creare la concorrenza al capitale.Quindi la
rivolu zione economica non è possibile senza la rivoluzione politica,e que sta,
alla sua volta, non asseguirà il suo fine, che è la libertà, se non compita la
rivoluzione economica che equilibra la proprietà. Il capitalista e l'operaio
sono nemici; il contratto tra loro non può essere che una simulazione; la sola
guerra è possibile. Lo Stato presente ad evitare la guerra permette
l'associazione e ne soffoca l'effetto; impotente alle riforme civili promettele
riforme penali, scherno a bastanza scoperto e deriso. Se manderanno via il
boia, diceva Langassieres, ho ancora il mio rasoio,ho la mano ben ferma, e la
volontà è lapadronanzadime. Ho ildisprezzodituttoquelloche mi circonda.Ho
capito il significato delle parole Dio, ordine, stato, reale, e per
questo appunto sono unilaterali, e sono nondimeno la massima parte dei
contratti odierni,perché questa è la forma della società,è malthusiana, pontefice
e re ilcapitale. e Codice: parole belle per chi se ne ha da servire. A te!- Or
che ti han fatto grazia della vita,tagliati tranquillamente le canne e di
mostra anco una volta che l'uomo è il solo animale che ha piena si gnoria di
sé. O suicida o rivoluzionario, questo è il solo dilemma che lo Stato presente
mette innanzi all'operaio. Il suicidio,per esteso che sia,non può assumere che
forma ec cezionale;e però la sola rivoluzione oggi si porge come norma. E sarà
politica e sociale insieme, perché sono momenti inseparabili. Pervenuto a
queste necessità, mi fermo un istante e odo le parole che mi si dicono
attorno:-Scrioi un corso di Scienza del Dritto o fai dellapolitica? Rispondo
che obbedisco alla necessità, la quale non può separare la scienza del Dritto
dalla Filosofia della storia, che additando il cammino, dice che i popoli
perverranno dove gli Stati. non
vogliono. Il tempo verrà testimone non lontano delle mie conclusioni. Questa è
la sola conseguenza possibile a cui poteva condurmi la teorica della proprietà.
Ora entriamo a ragionare dell'individuo umano considerate come autonomo.
Anatomici. Cripturus ego de Capite, composito hominis principali,cui merito
reliqua corporis membra universa obtemperant, & subduntur, friteor luf
scientia mihi vela non elle, adlulcandum immenlum hoc pelagus doctrinarum, quas
de cognitione interiorum tot Authores copiofelparferunt, & effuderunt.
Nimium elevatus mons eft, ad quem pertingere pes debilitatus nequit: nec
volucrium in paluftribus locis immorandum alar volatum aquilarum audacium &
generofarum exuperare poliunt: luffecerit mihi fi procul Carlum hoc
contemplates fuero, li radices montis hujus circumire, fi fragili fcapha
maris hujus immenii rivos aliquos mihi findere licuerit: ut ne videlicet in hoc
volatu cum Je aro fubmergi, in hac viiione cum Philippo excarcari & de
Ipeciolis hujus montis ruinis cum Polidamente opprimi mihi contingat. De olle
nil referam, licut &c pauca de ollibus in sequenti Anatomia
tradaturus fum, tanquam iis, qua: nec dodrinas
hieroglyphicas, nec lymbolicas, Emblemadcas, Proverbiales,
nec hiftorias, nec ritus, obfervationes, confuetudines,
nec alia admittunt (II inde Anatomicas, & myfticas
detraxeris) de quibus non folum, fed & de univerhtate
partium humanarum ratiocinari conftitui. Difcurrant
prolibitu luo Audiores de olle cranii, &
commilluris ejus, cur compofido ejus & cralla
& rara fit: & ut totius fit corporis quali
caminus aliquis, de duplici tubulato Cranii, ulum
praefatarum commillurarum, Lambdoides, reda; fagittalis, & coronalis
exponant: discooperiant frontilpicium cum Occipite, denudent Calvariam
totam, ut vilui reprxfentent quae Com-
milliira: verte lint, qua: impropria : cur ha
in modum fquammarum lint : recenfeant & explicent
ufum primum, & fecundum: numerent in ordine unumquodque
olTium cranii, delcribendo ad punctum ulque, figuram
illorum, & fubftantiam, &foflas, &
foramina, & Imus; examinent cujusque horum feparatim,
& formas, & litus, & ellentias, &
difpolitiones ollium, Occipitis <k Sincipitis, &
temporum: horiun dilparitatem, inaqualitatem, limilitudinem,
proportiones, & qualitates: examinent porro horum eminentias
&procel!us, notent inter calvariam & maxillas diftantiam:
ubi os Iphenoides litum fit, & cum occipite connedatur, & pofthac
prolixa ftrudura fua ollibus temporum conjungatur, quod habitu
&: conliftentia sua totum inaqualeeft. Dicant quod eorum quadam
poros fuos habeant, a Galeno Scarlattmi Hominis Synbolki Hm. I.
oblervatos, per quos propagines nervorum & arteriarum ferantur; Del
Cendant hinc ad os Ethmoides, idque exponant perforatum, non fecus
ac cribrum, ejusdemque rationem adducant; cur proinde ex parte una lit
tanquam chrifta galli gallinacei, ex altent rarum, laxatum,
fungofum, fpongiofum, in modum pumicis, quod cavitatem
liarium adimplet, undeattrahantur odores, quod loco fuo
memorabitur: Denique perfcrutentur ii Cranium figuTam det cerebro aut
cerebrum Cranio; hasaliasqueqUxftiones, non mediocres, has
indagines, has facultates, in quibus tam pratenti quam prxfentis
Esculi celeberrima ingenia deiudarunt, interim pretereo, tanquam partes
inanimas privatas rationali anima, & ad conlide- randa
pretiola earum contenta accingor. Fadurus
niliilominus idiplum cum omi brevitate
pollibili, imitando viam & methodum Andrex
Laurentii Inclyti Viri, qui nomen liiumper
Illuftriores Mundi fcholas iniignivit, qui
ampliari , & dilatari Lauros suas in quadam prima Regiarum totius
Univerlitatis fecit, Francix nimirum, ubi inter lilia copiosius
viridefcere edodus est, & famam suam, dc xftimationem, & authoritatem adaugens
, utpote qui eoufque clarus lit, brevis, fuccofus, exadus,
ut nulla fit nec minutiflima partium, nullus ibi mufculus,
fibra nulla, quantumvis abditillima, & remotiflima,
quam non in lucem produxerit. Hic metam, normam, & lumen
lcriptioni mea: fugge Iturus erit. Hic ergo cum tanto authore Os
Cranii apertum intueor, ubi dux le mihi membrana offerunt ab Arabibus
antiquitus pia: Matres appellata: qua: videlicet non lecus ac
fideles genitrices tenerrimum cerebrum, aliaque his contigua tanquam
filios cum cautela & fedulitate magna compleduntur &
tuentur. De his refert Hippocrates, eas temporis fuccellii converti in tunicas,
earumque difcrepantiam, in tenuiori et craifiori elle materia: continent
ha: & fubtus & supra, cerebrum: quarum
exterior dura eft, cralla, & cuticularis, correlpondens
figura fua, & magnitudine proportioni Ollis Calvaria::
dum cranium nec linum, nec cavitatem habet, qux hac
ipla non repleantur; In suprema regione
dura: Meningis nomen habet, qua; durities correfpondet
pleura:, & peritoneo: in regionibus vitalibus,
& naturalibus, ex omni parte Duplex
eft, unde & Moderni unam earum internam
ftabiliunt, candidam, & humore aqueo alperfam, qua;
tunicam tenuem relpicit, alteram externam Olli
Calvaria: contiguam. Verfatillimus Laurentius non nili
unam solam agnofdt, & ait, duram hanc Meningem firmiter
adhxrere bali Calvarix, de superiori nihilominus parte Cranii eatenus
latam, quate- A nus dilatando, vel conftringendo cerebro necelle est,
colligatur autem Cranio, mediantibus villis, qui per
commilluras creicendo, ipsum propemodum pericranium conftituunt:
conneclitiir membrana: tenui mediantibus venis, quarum opera
cerebrum firmum redditur. Hac membrana multis foraminibus per via
eft, per qua fe nervi, arteria & vena: tanquam per
infundibulum fuum in medullam dorlalem effundunt:
In lummitate capitis reduplicatur, & dextram a fmiftra cerebri parte
difcriminat nec tamen ad bafin pertingit, fed
ad cerebi medium usque, ubi duplicatione
liia falcem mellorum reprefentat, unde &c a
peritis Anatomicis tali nomine appellari confuevit,
In pofteriori vero parte quadruplex eft, &
illic cerebrum a cerebello, non totum fed
ex parte diftinguit. Inter has plicaturas
& duplicitates quatuor (inus confpicui reperiuntur
qui tanquam abundantes rivi, & valoram
majorum vicarii undequaque per substantiam cerebri languinem
diffundunt. Intrant in hos iinus vente
interna: jugulares: cumque cerebrum amplidimum fit, nec
trunci venarum ad illud usque pertingere
poflint, hos Rivos natura fabricavi r, tanquam
aquadudtus, in quos vente copioslflimum fanguine meffundant, ad
nutrimentum cerebri, de generationem spirituum animalium. Horum finuum
primi duo laterales funt, & eorum exitus primus grande
foramen, vicinum occipiti, format; per quod
jugulares vente ingrediuntur, qua: ad principium Sutura:
Lambdoidis terminantur, ubi utrteque uniuntur. Nafcitur de
his frnus tertius, qui per longitudinem commillura fagittalis difcurrens,
ad olfa narium conducitur: de his vero
vagando multa: venula: ex omni parte per
membranam tenuem dilperla procedunt: extenditur
fmus hic ad extremitatem frontis,unde no
immerito docet Hippocrates, percullafronte, caput
univerlum inflammari. Quartus finus cteteris brevior inter cerebrum,
& cerebellum vadens, in extremitatibus convexis cerebri terminatur, nates
cerebri ab Anatomicis appellata: harum ufus admirabilis eft, ficut &
venarum ab eo linu,t anquam a perenni fonte,divaricatio. In aliis
corporis partibus vena in tantum arteriis
vicina funt,ut le invicem tangant, &
vena arterias libi focias semper habent: in cerebro
autem, varia & diilimilis hac diftributio est, dum
orificia venarum deorfum verfa funt, arteriarum
vero furfum fp edant. Irrigant laudabili
fucco cerebrum vena, arteria vero Ipiritum
continent,qui per levitatem luam facile
afcendit: Cum ergo vena orificia fua deorlum
Ipedantia habeant, primo illis afcendendum
erat, quod nec per cutem externam poterant,
nec per ofla, nec per medullam
interiorem cerebri, itaque id fit per
duplicaturam dura meningis. Multiplex ufus est
Membrana dura: primus eft cooperire cerebrum, dc
medullam Ipinalem, atque eandem contra injurias
quasvis tueri: fecundus eft, difterminare
cerebrum in latus dextrum, & finiftrum, in
anticum d: pollicum: Tertius ad recipiendum
venas omnes, qua calvariam nutriunt, fitque tanquam
caldarium cerebro, &c membrana tenui, qua
continet: de qua etiam partes fanguinem
fuum pro necessitate recipiunt. Detrada
nihilominus & rupta membrana crafla, confpicuam fe &
vilibilem reddit Pia mater, propter tenuitatem & mollitiem luam fic
nominata: qua talem feu compofitionem habet, ut in omnem cerebri linum fe
iniinuare facile polTit, ita ut per gravitatem fuam
onerofa cerebro non ht,iimul ut per
totum corpus illius portare vafa poflit, ideo
& Secundina nomenclaturam adepta eft.
Hac proprium velum, &c operimentum eft
cerebri, quippe qua non folum fuperficiem
externam operit, led ultra tendit, inque occulta penetralia
8c recellus ingreditur: extendit fe, dc prolongat in ventriculos usque,
nona parte luperiori, ut vulgus opinatur, led inferiori: in his partibus
afcendit, ubi velut catinum quoddam eft, per quam portantur arteria quadam
exigua de iis venis qua carotides, & cervicales nominantur
per latera fphenoidis. Admirabilis hic
providentia natura eft in harum membranarum
fitu,iicut cnimCreator,focum tenuif- limum, leviflimum
& ratiflimum feparavit a terra, craila,denfa,
gravillima, & opaca, idqueper aeris Ipatia, & aquarum
divortium: ita &c Natura imitatrix & amula divinorum operum,
duriflimam calvariam a mollilHmo cerebro per interpolitionem gemina
membrana diftinxit: quam triftis, quam injucunda hiturafuilletvita noftra, fi
tenera d: durafe invicem lemperline medio ollo colliderent, & concuterent?
Hac porro meninge pia remota. Cerebrum
iplum prodit. Hoc illud eft, quod
jundum cordi ellentiam homini miniftrat, de
quo videhcet formatur ratio, in-telligentia &
ratiocinatio, unde formantur nutrimenta & ipirituum
univerlorum generatio: animalium prafertim: a quo, & per
quod formatum caput eft, contentum
continente luo multo nobilius, quamvis & hoc
quaquaverlum Ipedabile fit, cum caput in omni
natione terrarum tanquam lacrum aliquid
fem- per lit in veneratione fua
habitum,&obfervatum, per quod y£gyptii
Sacerdotes jurabant : quodlecum radios majeftatis
portat, in quo etiam Iplendores divi-
ni perlucent, tanquam opus, de lublime
artificium altimmi Del Hac pars excelfior
cateris, de vicinior ccelo eft: hac
fidilhma petra fenfiium eft : altiffimum mentis
culmen: hac Regimen de gubernaculum totius
ob- tinet : cerebrum non tantum fedes eft lenluum de motuum: fed
Artifex vaftiflimam molem membrorum dirigens, licut
de pratumida corpora nervorum, id que per
flbras, non fecus ac per mulculos, ad
eorum, qui conftrudionem iftam diligentius,
defolertius perveftigaverint,ftuporem de miraculum:
Hoc domicilium fapientia eft, de memoria,
de ju- dicii: audacis natura prodigium. Hoc in
formam orbicularem compohtum eft, tum ut
capacitas ei major ellet, tum ut fecurius adverlitad
omni, quacunq-, eventura fit,obliftere valeat, nec
quovis modo ab eadem oflenfionem ullam patiatur.
Accedat ad hac, quod huic parti propemodum
divina, figura quoque omnium perfedtillima,
nonpromilcua conveniebat: cujus praterea
magnitudo, quod vis animalium caterorum cerebrum
facile vincit: ita quidem ut hominis unius
cerebrum duorum boum cerebro aquivaleat, de
mole, de quantitate. Hoc ita per ingeniofam
natura providentiam dilpofitum fuit ad
varietatem fundtionum animalium exercendam, imo
perfedtio- nandam. Sentiunt quidem de
bruta, fed eorum len- ius totus in
gratiam eft appetitus animalis : qua etiam
naturali quadam intelligentia condudla , a noxiis
ab- horrefeunt, de per inlitam inclinationem
ad libi profutura feruntur Subftantia cerebri
mollis eft, candida, de medullaris, de purillima
leminis de Ipirituum portione fabricata, ita
libimetiph propria, ut in compolito alio
nunquam eadem ipfa inveniatur : nec enim medulla
qua in cateris ollium cavernis eft , 'huic
par eft, illa enim non colliquatur, nec vero
inedia, aut febrili calore diminuitur: continetur
autem calvaria fua, ut cranium nutriat: cranium
nutritur, ut continere medullam hanc
poflit. Ait Galenus fluidam efle me-
dullam oflium, fimilemque pinguedini, nec tunica
coopertam, nec interfecatam arteriis, aut venis, nec
participationem ullam habere cum mufculis, aut
nervis, prout facit medulla cerebri, qua glutinofa
magis quam pinguis eft: quam Hippocrates
idcirco partem glandulofam appellavit, cum iit candida, &
friabilis. Hac capiti has commoditates lubminiftrat.
Sedet in fimilitudinem ventofa, atque ideo inferiorum partium
refpirationes omnes abiorbet, quarum exhalationibus li calvaria ofcitationefua,
ut ita dixerim, meatum non daret, & niii tantisper
hiatu Quare fubfe quod;un aperiret, nimio
fe calore cerebrum reple-ftantia cere- ret.
Subftantiacerebri mollis eft, tum ut tanto
facibri mollis lius imaginationes rerum
vifarum fe imprimant, tum fit. ut nervi
tanto tractabiliores iint,tum denique ut
ponderosa duritie fua non gravet. Candida
eft, quia {permatica: idque ratione finis,
ut videlicet animales fpirituslimpidiflimifint, &:
non obfcuri, veltenebrofl: quales melancholicorum funt.
De hac etiam medullari fubftantia,
temperamen- tum frigidum & humidum colligitur: his
qualitati- bus excedit, ne forte cogitationum
continuatione fuccendatur, cum fit pars hominis
liifce fundionibus deftinata j tum vero
etiam quod fpiritus animales facillime diflipari &
evanefeere pollent. In cerebro calido, motus
furibundi eflent,&: temerarii, & delirantes
ienfationes, ficut phreneticorum funt. Jungantur his
fomnia inquieta, qua: li modum fuum
teneant, facultatibus animalibus quietem indulgent:
& qiue-fi calidum cerebrum ellet, de
limpiditate fua defcifcerent, cum Ut
proprium caloris, fuble vare & perturbare
rerum comequentia. Cerebro re- Cognovit
Peripateticus officium principale in ceffigeratur
rebro,nempe ut inde cor refrigeretur: Galenus
nihil- cor. ominus ad hunc folum
uliim confti tutum elle intelligi 8.
de u fu par- nonvult, quin potius ut
facultatibus fenfuum &ho- tium. rum
principiorum exitum pradoeat: tum ut generationi
Spirituum animalium inferviat. Motus ce- Habet
motum fuum non animalem , autvolunta- rebri.
rium , nec violentum, fed naturalem, & hic
proprius & peculiaris eft generationi Ipirituum
animalium, temperamento, & purgamento aliarum
praeterea rerum,non fecus ac arteriarum. A
femetipfo fe dila- tat & contrahit: in diaftole
fua cum admirabili plica- tura fpiritum &
aerem narium trahit: in fyftole, interiores finus
contrahit, & profundit fpiritum animalemin ventriculos fuperiores,in
tertium, & quartum, ficut & fenfum in organa.
Sentit cerebrum, cum fit fenfuum author, iplum tamen fine lenfli
eft, cdm communis fensus fedes fit, omnium enim horum Ju- dex eft: ficut
ergo nec audit,nec videt, fic nec tadum ad fenfibilia
fentienda poflidet. Strudura Quemadmodum praecipuum membrum hoc dicerebri.
verfarum facultatum matricium fenfificarum faber
eft, ita & mirabiliter cum di verfarum partium
ftru- 8.C.9. de ufu (ftura fabricatum
eft. Preefatas partes copiofiflime Anatom
defcripferuntjprimum Galenus, tum & Velalius
exana om. 7. obfervator : didas partes cum
claritate limpidiflima exponit audior meus: qua:
lingula a me (qui brevitati, quantu
poflibile eft, confulo) an exade reprefentan
polfint, nescio. Dicam inprimisomnem eam partem ,
qua a nobis calvaria nominatur , cere- brum appellari
folitum efle : duo ejus extrema funt, anterius nimirum, &
pofterius: quorum illud primum retinet totius nomenclaturam, pars pofterior
cerebellum appellatur: ha autem partes invicem di- viduntur
de medulla quadam crafla, per duplicatu- ram
quandam, non ex omni parte tamen, fed
ex fupe- ScarUttini Hominis Symboliii Tom.
I demotu mufe. libello de glandtdii. riori
folum, namqj in media & inferiori unum
alteri vicinum & contiguum eft. Rurfum
anterius cerebrum mediante proprio diaphragmate
in dextram & liniftram partem deferibitur,
intercedit autem portio quadam dura meningis,
qua a figura fua,prout memoratum eft, falx
nominatur : idque ob faciliorem motum, & levitatem,
& nutritionem medulla interioris.Hujus fuperficies
exterior fubcinericia potius,quam candida apparet,
multos habens anfradus 6c circumvolutiones,
quarum non pauca fubftantia ipfam cerebri
introgrediuntur &pe- netrant,unde & fubftantia
talis varicofa nominata eft. Ridendi funt,
qui cumEraliftrato hos linus formatos idcirco
credunt, ut per eos intelligenda formetur,
quia tali modo 8c ipfi afini (ait
Laurentius) intelligerent utique. V ult hic cum
Galeno, tali ratione cum tot meandris ,
& intorfionibus cerebrum formatum elle, ut habere
nutrimentum fuum, & fuftinere tot varia
ad fe fpedantia poflit : cum enim illic
moles ejus vaftiflimafit, qu'i heri poteft, ut
vena & arteria , qua per fuperficiem lolam
difcurrunt,fufticientes fint , ad nativum calorem
illi fubminiftrandum ? Quidam arbitrantur hos
gyros fabricatos efle , propter le vitantem, ut nimirum
tanto promptius moveri poflit : alii rurfum ut medulla
ejus tanto tortior & robuftior fit, ita
ut molle humidumque, ab hac & illa
parte difeurrerec: dixerunt nonnulli idcirco
fadum,ut fpiritus & fanguis levamentum
fuum habere, 8c recreari pofllnt, ne
videlicet didam cerebrum in diaftole fiia,
tempore plenilunii exceflivo calore fuftbcetur.
Concludunt alii propterea factum, ne continuo
motu fuo vafa disrumpantur aut relaxentur.
Qui, prout debet,extemam hanc fuperficiem
con- templatus fuerit, fiquidem duobus tribusve
digitis hecc medulla cerebri in profundum
fecata fuerit,con- tinuopars altera candida,
& durior, cum venulis qui- busdam, &: arteriis
parvis, qua: aciem oculorum prope fubterfugiunt,
apparent: connexam habet membranam quandam tenuem, qua:
corpus callofum appellatur, hujus interventu ea:
partes, quee prius difere- tee fuerant, in
dextra, & finiftra continuantur. Eft corpus
callofum hocinipfopropemodum cerebri medio (hocque
inter fupremum &c imum intel-
ligendumeft) apparet autem duobus ventriculis
cavatum, dextr o, inquam, & finiftro. Hi
primi finus cerebri funt, qui a Galeno anteriores
nominantur j melius a nobis fiiperiores dicantur,
figura ampliilimi, fi- cut & litu , & magnitudine
& ufu, reliquis omnino fimiles, portant
figuram lemicirculi, aut falcis, aut Lu-
nee falcata: : in medio cerebri lituantur , eodem
enim intervallo a ffonte,quanto ab occipitio
diftant, tanto a bafe, quanto a fummitate: propter
quod non rede anteriores dicuntur: fed potius
primi vel fiiperiores dicendi funt.
Magnitudinem ^qui valentem habent, cum
fecundum proportionem aliarum partium am-
phslimi 1 int : nam tales efle oportet, ut
fpiritum cras- liorem continere valeant.
Duo funt, ut impedito altero, hce fundiones
intercepta: non lint,alterque alterius vicem
fiippleat. Multiplex horum vaforum, vel
ventriculorum ufus eft: inprimis ad
preeparationem Ipirituum animaliuin, unde 8c
inchoatio fpiritus appellantur: deinceps ad
infpirationem & relpirationem cerebri: tertio
ad recipiendum, 8c attrahendum odorem. Sunt illic
qual 1 labyrinthi quidam exigui, qui per
particulam unam membranee tenuis , quee afeendit,
difeurrunt: in quorum medio fpiritus animalis
coquitur, attenuatur, & preeparatur: duo illic
procefliis , vel tubercula protenduntur fimillima
papillis mamillarum, parti inferiori horum A 2
finuum Inii teli». limium, aut vero
oflibus nari um propinqua, in modum cribri
perforata, cooperta membrai ia tenui, qux
tamen inter nervos non numerantur, cum
de cranio non cadant. Per hic ad
cerebrum aer portatur, & ad idipfiimfpecies
odorum conducuntur: unde 8c organa odoratus
nominantur: id quod Hippocrates di- xit : Olfacit
cerebrum h umidum exiftens aridorum odorem, u?ia
cum aei e per corpufcula ipfum trahens.
Diftinguit hos fuperiores ventriculos, certa qui-
dam cerebri particula, quileptum lucidum, aut
petra (pecularis nominatur. Sub hoc illud eft, quod
Arandus a figura vermiculari, & bombicina
nominavit. Tertio loco (e corpus calloium
offert, compofitum per modum cameror vel
fornicis, idcirco & camerale didtum, quali
tribus quibusdam columnis fiiftenta- tum &c
eredhim : reprarfentat autem compofitione fua
figuram triangularem, conftantem lateribus
inaequa- libus, a parte poft eriori quali
duplici arcu, ab anteriori uno (olo. Ulus
corporis hujus, idem qui in fabricis fornicum
vel archi trabium eft, quod &teftudo
nominatur, qui licut alter Atlas
ampliliimam mo- lem cerebri totius luftentat , ne
ventriculum tertium comprimat. Apparet lub
camerato hoc, finus tertius, qui aliud non eft,
quam cavitas communis ( &c concurliis duo,
qui le in cavitate pridida explicant) qui cum humillima
fedefiia quodammodo cedit. Hiclinus a
Galeno ventriculus medius appellatur, vel
quod intra duos fuperiores, & quartum
inferiorem litus eft, vel quod quali
centrum cerebri occupet , dum tantundcm diftat ab
occipite, quantum ab olle frontis. In eo
obfervantur meatus vel canales duo, quorum unus
ad balem cerebri delcendit, alter in quartum linum dirigitur: unus
eorum &c ftatu, & politione humiliori ultra
tendit, in cujus extremitate oftium quoddam parvum eft
membrani tenuis, primum quidem dilatatum, &:
apertum, pofthic anguftius in fimilitudinem
infundibuli, unde &: nomen illius, licut
& catini mutuatur; perhoc tanquam per manicam
Hippocratis, percolatur pituita cerebri. Sub hoc
catino extenditur glandula pituitaria di-
<fta , qui tanquam lpongia, aut caro vaporo!
a, & bibula, attrahit, imbibit excrementa (uperffua
cerebri, Sc ea lenlim per cunei foramen diftillat. Apparent hic a
lateribus plexus duo, qui a Galeno rete
nominantur: T res hi particuli, nempe Infimdibulum,
glans pituitaria, & rete monftran non
poliunt, nili detradfa, nudata, Sc levata
medulla cerebri uni veri a. Meatus
alter aut canalis ventriculi tertii,
amplior primo ad quartum linum dirigitur, de
hocq; ad illum via eft, in qua
particuli quidam exigui le offerunt, &
primum quidem gl andul a turbinati figun, non
dill imilisnuci pineali; dicunt eam pro
fundamento, & firmamento venis dle, & arteriis
in cerebro fparlis, licut & aliis
glandulis puris, ut libera via pateat omni
ani- mali Ipiritui, ad tertium & quartum
ventriculum. A tergo canarii corpulcula quidam
rotunda funt, & duriora, qui quali nates
formant, fub quibus tu- bercula quidam apparent,per
modum teftiiun: quorum ulus eft, ut canalem
forment, qui de tertio ad quartum
ventriculum defeendat, & (ut dici folet) (alvum
condudtiim Ipiritui animali pribeat. Denique
(mus quartus occurrit, communis cerebello, &
medulli ipinali: minimus omnium parvitate fua, led folidior
citeris; Hic a principio luo dilatatus, fenfimreftringitur,
donec in acumen terminetur, in modum
pennilcriptorii, unde &c hoc nomine a
verfatiflimis Anatomicis appellatur, inter quos Hierophylus eft.
Errant autem qui opinantur, membranam elle tenuem &
plenam rugis : necellanum autem erat hunc in
dilatatione cerebri diftendi,& in ejusdem contractione
complicari. Brevis & fuccida eft hic
deferiptio cerebri anterioris, <k partium
ejus. Succedit huic cerebrum pofterius,
appellatum Cerebellum, quod a natura ad
beneficium, & levamentum prioris formatum videtur:
idque ut fpiritus animalis de finubus
cerebri tranlinillus, hujus opeconlervetur, aptetur
, & ad medullam fpinalem ablegetur. Figura ftu
largius eft, quam longum fit aut pro-
fundum, exprimens formam fphiri, vel globi
com- prelli, 8c dilatati : quod iplum
quoque membrana tenui & dura opertum
eft, non ex omni parte nihil- ominus: ab
inferiori parte enim viciniori cerebro
contiguum eft , & color ejusftibcinericius,
fubftantii craflioris & durioris anfraCtiis ejus
exteriores lunt, 8c ad ulteriorem ufque
medullam pertingunt: decuplo minus eft cerebro. In illa parte calvarii
litum eft, qui duabus foflis occipitis circumi cribitur: totum ex quatuor
partibus formatur, quarum dui laterales funt, & quali binos globos libi
invicem oppolitos conftituunt; dui reliqui in medio confiftunt, & quali
procellus quidam lunt, qui vermium figuram
relerunt, undeSc processus vermiformes vocantur:
quarum unus anterior, meatum apertum tenet
de tertio ad quartum linum: alter ad
partem poileriorem medulli Ipinali incumbit,
& ad quartum linum refledtitur, qucn> apertum ad motus
necessarios tenet. Interim de substantia unius alteriufque cerebri
tanquam de radicibus luis propriis egredinir ramus,
lpmahs, inquam, medulla, a quibuldam cerebrum longum
appellata. Spiritus Sanctus in Eccleliafte, cum
eleganti, quamvis oblcura allegoria hanc medullam
funem argenteum nominat , lic & receptaculum ejus fiftula
lacra dicitur: appendix autem & vicaria
cerebri reputatur: nec enim hujus dignitas
& officium inferiora funt dignitati
cerebri, lic nimirum hujus & illius
natura fe providam confervatricem pribet: &
quemadmodum cerebrum ollibus calvarii munitum, &
circumvallatum, duabufq; tunicis opertumeft. lic
altera, circumdata eft & munita vertebris
luis, tanquam lepimento fuo, tecta etiam dura & c tenui
meninge, diuturnam opprelflonem non fhflert. Sed
veteres opinati funt integra defludtione quadam, aut
vero etiam luxatione lola vertebrarum liibitaneam
evenire polle mortem. Necellaria fuit
creatio hujus: line concurfii etenim ejus per univerfum corpus derivari
nervi non poterant: priierrim qui lexti conjugationis eft, tam minutus,
ut ad plantas ulque prolongari non potuillet:nec vero etiam prididti nervi
vaftillimam membrorum molem commovere. Idcirco altiilimus Deus medullam
creavit, cui fecunditatem generandi nervos contribuit. Nafcitur hic de
utroque cerebro, non de inferiore aut cerebello lolo (prout minus experti
judicant) cum mediante illo, tanquam de communi officina &
aquidudtu fpiritus animales diffundere le in nervos debeant, tanquam in rivos,
atque inde in totum corpus defeendere: qui fpiritus perfectionem
fuam in limibus cerebri nacifcuntur.
Conveniens itaque erat locare 8c ftabilire
principium illius prope illorum Ipi- rituum
officinam : qui etiam in tertio & quarto
ventriculo continentur: &: hi punllimi lunt,
omnimodo ab omni impuritate delicati, 6c
mundi. Spinalis medulla ergo de quatuor quali magnis
formatur radicibus, quarum dui majores de
una alteraque cerebri parte nalcuntur:
alteri dui minores de cerebello. De his quatuor
limul jundtis medulli (pinalis corpus
compingitur. De hoc autem deinceps quali
infiniti quidam iurculi oriuntur, &in plures
ramos fru&ificant, qui in partes corporis uni-
verfas propagantur: de qui a veteribus Anatomicis
olim in varias conjugationes diftindd
fuerunt. De Modernis noitris lic medulla
hxc dividitur : pars ejus, inquiunt,
calvaris includitur, & illic obfe- ratur,
altera foris eft. De illa qus ab
intro eft, le- ptem nervorum paria
nafcuntur : hinc proceilus ma- millares lunt, &
principalia odoratus organa. Altera medulla: pars,
inunita de circumvallata vertebris, motum lyftolcs,
autdiaftoles non habet , ut nimirum fiibftanda
fe cerebri includeret olfibus, qus motum
habent : unde hic apparebit, qualiter nervi per
brachia , per femora , perque alias
principales partes , & inferiores divaricentur.
Hic caudex, aut ramus cerebri coopertus
membrana tenui , aliquantum diftat a dura: per teneram
autem venuls qusdam diicurrunt , de arteris
minuta:, diveriimode implicats, qus medullam
nutriunt, de per eandem vitales fpiricus
diffundunt. Egreditur medulla hsc per
foramen amplum , de rotundum e calvaria: primum
amplillima , de cral- fiiTima, qus paulatiin
attenuatur, dum de substantia ejus deperit
aliquid, nil tamen de corporea mole, quam
ubique eandem retinet : pertingens denique ad
dorli finem in varios ramos coni umitur,
qui omnino caudam equi figurant: atque hic
terminum tuum confequitur. Quaii- infinitus
nervorum numerus eft, qui ab eadem
derivantur: hi vero, dum illi, qui quali
infiniti lunt, egrediuntur, le uniendo
tanquam corpus unum formant; volueruntque
Anatomici tot nervorum elle paria, quot
lunt vertebrarum foramina. Omnis interim
nervus a principio ortus lui multas habet
fibras conflatas, dc produdtas de lubftantia
medullari, de membrana tenui: dc hs fibrs
defeendendo paulatiin de medulla leparantur, dc
dum foraminibus vertebrarum appropiant, cralla
quadam membrana, tanquam tunica mduuntur,dc in
unum le reducendo nervum conftituunt, qui dum
per foramen fuum egrefliiseft, in iisdem
foribus rurfiim divellitur. Interim quanto
longius 1'pinalis medulla defeen- dit,
tanto altius nervorum fibrs nalcuntur, dc
longinqua habent principia: licut nervi dorfales,
delumbares, fi attentius obiervati fiierint , de
cervicali medulla delcendunt. Ab initio lumborum ufique ad
extremum Ollis Sacri multi funiculi cralliores inveni- untur, qui
tamen invicem uniuntur, ea ratione, qua pori
vertebrarum, ut dum in anteriora, dc pofteriora
{pinalis medulla incurvatur, non nimium violenter
agitata, aut premeretur, aut rumperetur,
necellarium itaque erat eam in inftrumenta
capillaria terminari. De his autem haefenus
rationatumlit : quandoquidem definire fingula cum
circumftantiis dc conditio- nibus fuis , idem
eilet, ac munerare velle arenas maris , dc
ftellas firmamenti. Cum autem calamus mihi
fit in prsdi&is dc brevis, dc
imperfectus ( prsfertim quod hsc profeilionismes
nonllnt, qua mihi cura animarum non
cor- porum incumbit ) multo potius talem illum
elle conconfiteor, in difeutiendis qusftionibus
illis arduis Galeniftarum , contra Peripateticos,
Hippocratis , Avicenns, Ralis, dc intra modernos
Velalii : videli- cet an cerebrum principium lit
facultatum : quomodo facultas fenfitiva duplex fit, interna,
dc externa: qua ratione fiant imaginatio ,
dc intelligentia: de quali temperie cerebri,
fedes memoris fiat: de loco majori,
dc litu principali anims rationalis : cum
Hie- rophylus eam in vale cerebri
collocet , Xenocratres in vertice capitis, Eraliftratus
in membranis cerebri, Empedocles, Epicurei, dc
Aigyptii in thorace pedfoScarlattim Homini
Sjmbohci Eom. I. ris, Morchius in
univerfo corpore, Heraclitus in agi-
tatione extrinleca , Herodotus inauditu , Blemor
Arabicus , dc Sinenfis Medicus Cyprius in
oculis, Strato Phylicus in fuperciliis ,
Peripatetici dc Stoici facultatem hanc omnem
in corde collocent. Con- cludam ego cum
Vetulo famofo Coi: Cerebro , ait, intclhgimns ,
deliramu, in f animus , cum aut calidius fuerit ,
aut fjcc.us , aut frigidius, idipfinn dc Galenus
ientit. Hifce auream Philonis lentendam adjungo,
Je f fi qui ait: ubicunque fate/litium regium
eft , & Rex a fe£Hs. jute ihtio (liparas
fidem habet • fed totum anima fiatellitium
, finf/mm quippe organa in capite fit a
funt, bi ergo fedes an ima praepua. Nec
vero etiam mentis oculum ulque adeo p
er- ipi cacem elle reor, ut adimam omnes
ledes, dc relidendas facultatum dignolcere valeat: id
folum referam quod Galenus Ientit , qui arbitratur,
earum Ut Placitis, omnium originem in
cerebro elle, non in csteris organis, prout
facultas motus eft, dc (enfiis. Arabum
univerla Schola harum diverfas manfiones partita
eft in cerebro , dc cuique facultatum
fuam propriam fe- dem dejlinavit: idipfiim etiam
Avicenna dc Averroes voluerunt. Ha:
opiniones validioribus argumentis ftabiliri
pollent: fed iis ea remitto, qui hxc tufius aut tractare, aut indagare
ftudendo latagunt. Porro nec modica nec brevis
quxftio eft, fi nimirum facul- Fen-1 tates
praecipua: a temperie cerebri dependeant, aut de
conformatione ejus: hoceft,utrutn actiones fimiticfi
ltfi de lares lint , aut organica-. Obfcurillima
quaftio, in memoria. qua fe plura etiam
illuminata ingenia intricarunt. Ad hanc
nihilominus obfcuritatem magnam attulit elu-
cidadonem Plato, tum cum nos monet : Non
retlc inTheeteto: f habet anima, in denfo , aut
lutulento , molh nimis , aut duro cerebro :
molle enim celeres quidem ad perci- piendum
efficit , fed eosdem oblivio fos-^ durum dau me-
mores, fed ineptos ad percipiendum efficit : denfium fi-
mulacraobficur a continet. Et Galenus: Melius
foret 8 • Ue ufh par- exifiimare Imellettum
fiequi non varietatem compof- “Hm tioni , fed
corporis , quod cogitat , laudabilem tempe- riem j
neque enim perfeEHo intellcchts quantitati (pi-
r it ustam artribuendaeft, quam qualitati. Unde
ad fuperiora qux aprxfads allata funt ,
concludit Lau- 7fi- rentius. Ex hi* fiatis
parere arbitrantur quid.am fiacultates Anima
non a conformatione , fed k temperie cerebri
exerceri. De ufii cerebri Ariftoteles fentit,
idipfiim folhm ad refrigerandum cor formatum
elle, itaque compo- fitionem ejus humidam
elle dc frigidam: quam len- tendam Galenus
refutat. Cum cerebrum, inquit, Ue h[h
paraffu, quovis ambiente aere, etiam aftivo
calidum fi;} u“m- quomodo refrigerabit cor
? an non ab aeri* infpiratu hauritur?
temperabitur potu ?f dicam Peripatetici non fufficere
aerem externum refrigerando cordi , fed requiri
aliquod vifcu* internum : hoc eis obtrudam,
cerebrum longi (fimo intervallo a corde diffitum
efie, CE ofiibus calvaria undique
obvallatum : debuiffet, msher- cule, aut in
thorace locari cerebrum , aut faltem inter -
jeEia, cervice oblongiore non diftingui.
Hxc Quxftio non de limplici penna:
tradbu eft, dum per has undas experriffima
edam navigia naufragarunt: cumque fe in
portum evadere polle delperarent, prout non
ra- ro accidit iis, qui margaritas
pileantur, cellare ab indagando coacfti fiint:
unde dc ego, dum tales video illuc
non potuille piertingere , iter tam
laboriolum, de prxdicftasfyrtes evito: videlicet qualis
fit fpintuum natura, modus , dc locus
generationis: erronea de hoc opinio Argenterii
, admirabiliter a ailigcn- tilTimo Authore meo
confutata : utrum prarte- rea fe cerebrum
moveat violenter, dc vigore connaturali, aut vero
per motum arteriarum : A 3 ardua, longa, &
difficilis omnino quxftio , fi ulla alia,
an nimirum (entiat cerebrum , & quomodo: in
quo loco rurfiim diverlx fimt Galeni,
Hippocratis, tk Peripatetici lentenda'. Prxtereo hatce
do&rinas, tum quod obfcura fiint &
difficiles, tum quod non tam ad Anatomicum
ha fpedent, quantum illa qua fuperius jam
relata, & adhuc referenda fiint, podus ad
philosophiam naturalem pertinent. Quapropter in
ulrimo loco fe mihi offert dequalitadbus
licut & de cerebri temperamenco ratiocinatio: ubi
denuo nonpauca’ fimt a multis partibus
introdudfre opiniones, quas egotame qua
polium brevitate perftringam.Conlentiuntinterimhic
& Peripatetici, & Medici, cerebrum in
qualitatibus luis activis frigidum elle, in
pafiivis humidum: dillentiunt nihilo- Departibiu
minus Medici ab eo, quod Peripateticus
retulit, dum Animal. c. 7. cerebrum
frigidum idcirco ftatuit, ut refrigerando J.
cordi ferviret:Medici non minus calidum
volunudum illud Galenus quovis atitivo
acre calidius elle docuit. Sunt nonnulli,
qui Galenum, & Ariftotelem conciliant, duplex temperamentum
cerebri admittendo, infitum imum, alterum
influens. Frigidilfima eft compolitio medullaris
fubftantia: illius, led de influente lubftantia
calefitjdum circumdatum & perfufum eft a
Ipiritibus multis, multisquc Arteriolis interceptum. Si
innatam temperiem ejus intuemur eadem eft,
qua: fpinalis medulla? dum filbftantiam cum
eadem communem habet: li ad temperiem influentem
refledimusjunum altero calidius dicitur,idque ob
arteria- rum copiam,qua: fe vaporofis filis
& fumidis exhalationibus lublevant. Quidam
fiiftinent cerebrum ablolute, (impliciter calidum
elle , led iola comparatione frigidum : <$c C.
y.lib.ix. Galenus: Cerebrum quamvis calidum, frigi
dijfimo de Tetnper. corde e/l frigidius: propter
quod Hippocrates fedem fertincntibtu. j]jucj
frigoris appellat : hanc tamen Laurentius non
approbat, dicendo: liquidem illud frigidius eft
cute, qua: videlicet extremitatum medietatem
tenet, potius frigidum quam calidum elle
debebit: illud vero cute i'Je tempera
frigidius elle Galenus docet. Contra quidam
argument.c.y. mentantur, qui dicunt, nudato
cerebro , continuo ab aere refrigerari, quod ab
ambiente non evenit. Rc- fpondetur alterari
cerebrum , dum aeris alluetum non eft,
prout cutis: fic Sedentes, non allueti
aeris conti- nuo ab ipfo lividi fiunt, ipfinn
etiam cerebrum calidius cute, dum calvaria
cooperitur, de arteria etiam & membrana
multos plexus habet. Concluditur ex his:
Cerebrum de temperie 1'ua innata frigidius
elle, & de temperie influente, calidius : atque ejusmodi
illud elle oportuit, ne portio dedicata continuis
medirationibus accenderetur, ne evanefcerent fpiritus
animales, qui tenuifrimi funt , ne motus temerarii
essent, & fentationes delira;, quales
phreneticorum funt. Adverfarii hic novis
argumentis inlurgunt, dum ajunt: fi temperamenti
frigidi eft cerebrum , qua ratione fpiritus
animales progignit, &c vitales attenuat,
qui effectus vehementimmi caloris fimt?
Relpondetur attenuari (piritumin plexibus parvarum arteria-
rum, in illis viarum anguftiis: non minus etiam
fpiritum animalem fieri, non tam per manifeftam
qualitatem, quam per infitam quandam & abditam
proprietatem: cum enim fpiritus cordis, quamvis
calidiflimi, crafiiores fiant, quam illi
cerebri, qui frigidiflimi fimt, evenit hoc
imbecillitate caloris agentis , fed de
dilpoljtione materis patientis generat cor
fpiritus vitales de (anguine per venam
cavam porrato. Fabricat animales lpiritus
cerebrum de spiritu vitali tenuillimo, ita &:
calor modicus alimentum debile concoquit, validus
id quoderaffius eft. Sit itaque in
adtiva quantitate fua frigidiflimum
cerebrum, in pafiivis non eft qui ambigat
illud humi- dum elle, non minus &
inlitafua, influenteque temperatura. Cum hac videlicet
temperie creatum a Natura eft, propter
perfectionem qualitatis fenfibilis, fenfatio
autem ha’C a paflione fit , & id quod
humi- dum eft, facilius lpe&ra & imagines
recipit: pari ratione ad ortum &
propagationem nervorum, qui fi de duriori fiubftantia
eflent, xgrius utique dederentur, tum proinde
ne duritie fua & pondere aggravarent:
denique ne membrum illud ad perpetuum
motum, fenfationes, & cogitationes deftinatum in
flammaretur: Sic enimvero qualitate qualitati unita cerebrum
humidum potius quam frigidum eft, & inter partes humidas
tertium ordinem, & inter frigidas quali poftremum
obtinet. Occurrit hic alia infuper non modica, & necellaria admodum
quceftio, quanta lmt &£ qualia cerebri excrementa,
per quos etiam canales & condudus expurgetur. Cerebrum ergo cum
temperamenti medullaris, frigidi fit , & humidi, nutritum fanguine
pituitofo, per virtutem libi innatam, & natura: fua: propriam
de superfluitatibus alimentorum copiam grandem
excrementorum generat: fed cum (it totius
corporis caminus, in limilitudinem cucurbita:
parvae, autcujusdam ventofie, cujus figura
ab amplitudine in anguftum aut acutum
terminatur, iniidet trunco corporis, &d
partibus infer ioribus,omnium generum refpirationes
attrahit &: abforbet j tefte Hippocrate.
Inde dubitandum non eft, quin vaporibus
his im- Libella de pletum, &fine
intermifiione imbutum, & quali in- gUndulu.
ebriatum , in (emet multa fiiperflua &
(iiperabun- dantia contineat, ita quidem, ut
cum humidum fit, &J frigidum, ratione
mamfeftifiimi fitus , excrementis multis , &.
materia crafliori abundet. Ha:c autem , fi
Hippocrati & Galeno fides habetur, duorum
gene- rum eft: altera enim tenuis,altera
crallaeft: quarum illa vapori , aut fuligini
non dispar, per condudus infenlibiles transpirat:
altera autem per meatus con- fpicuos, &
ex inferiori parte apertos purgatur.llcut il-
lafiiperior per partem fuperiorem. Excremento tenui
& vaporofo redundat cerebrum ratione
(ituationisjhalitus enim adfpartem lupcriorem
alcendunt, & vafa in capite terminantur.in
partes vero inferiores quod craflum eft
propter frigidam & humidam temperiem facilius
delcendit, unde plus reliquis vifceribus omnibus
hoc humore abundat. Hujus excrementi eradi
pars pituitofa, aquea, de ferofaeft, pars
biliofa , pars melancholica: quorum illud quod
aqueum eft,de reliquiis fanguims pituicoli
& crudio- ris producitur : biliofiim vero de
portione melancholica, terrena, allata, &c
torrida, propter caloris excesum, portio videUcet
alimenti illius, propter quod& facile
amarefeit. Arbitratur Argenterius aqueum illum
& muco- fum humorem qui per nares
& palatum (eparatur & emungitur, proprium
cerebri excrementum non e(- fe : cum
multi nec fpuant,nec emungant hanc
pituitam: led humorem quendam elle generatum
in hepate, miftum (anguine in venis
detento, qui generatio- nem luam in cerebronon
habeat, led illuc portari, quando per
imbecillitatem facultatis concodr icis,aut vero
per intemperiem frigidam aflimilari cerebro
ne- queat , ita vero tanquam luperfluum per
nares & palatum emitti. Hoc li verum
eft, ad quem ufiim in (ede (phenoidis
extenditur glandula carnis poro(ae,& bibulx,prout
didtum eft? hxc ergo ad hoc deftinata
non eft, ut hanc eluviem recipiat,
& expurget ? fi humor hic pituitolus in
cerebro male temperato ge- neratur , quis
glandula: ufus erit, qux in cerebro quamvis
temperato repetitur ? Natura fagax Sc
Libello de llandulu. C. i;. Anis
parva. C. 2- lib. 2. de locis
ctffe- clis Aphor. 2 Seft.i. c.
prudens nil fruftra operatur : quod fi vero
dodbrina Argentarii valida eft, fupervacaneum
erit infundi- bulum, & glandula pituitaria:
praeter harc prafatus author inquit, bene
temperatos nunquam pituitam hanc iputo ejicere,
contrarium tenet Galenus, ita- que excrementa
pituitofa & mucola propria fimt cerebri,
& proprios canales fuos habent, ad hoc
fabricatos, ut inde expurgentur. His ftabilitis
Sc in ordinem redadtis, fupereft, qui-
bus itineribus hac expurgatio fiat , difcutere.
Excrementum quod tenue eft, &fuliginofum, cum
ex fui levitate fupcriora petat, per Meningem
evaporatur, per cranium deinceps, & per cutem,
idque infenlibili tranlpiratione, dum corpus humanum
per modum (pongix, foramina multa in fe
continet. Inde eft , quod cum per olla
penetrare hac fuligo nequeat, provida natura
commifluras in cranio, plurelque cavitates
ejus diftinxit, & collocavit. Excrementa
vero crafliora , cum ex fui dilpofitione
naturali ad partes inferiores ferantur, canales
ha- bent confpicuos, nondum a Medicis ftabilitos.
Hippocrates leptem condudhis agnofcit, per quos de cerebro
humor hic defiuat, per aures nimirum, per
nares, per oculos, per palatum, per partes
guttura- les, per gulam , per venas , &
medullam lpinalem in languine. Galenus eorum
quatuor aflignat, hoc eft: palatum, nares, aures,
& oculos: idiplum etiam alibi fentit, <Sc confirmat:
quamvis in Commentariis non nili nares, &c
palatum enumeret, dum ait: declives cerebri
meauts tum per palatum in os, tv,m per corpus narium ,
conjpicuis ac magnis orificiis craffa cruciam excrementa. In primo
lymptomatum lolum ad id vult idonem elle palatum, dum
opportune concoquitur, &: nares pro odoribus
folis compofita fint, &: pro
refpiratione lic in variis locis diverfimode
hic Medicorum Antelignanus dilcurrit. Hinc
eft, quod do&iflimus Audior meus, adeoncilanda
loca tam diverla , primo fui intuitu libi
admodum diilentientia , per varios condudtus
varia cerebri exprementa, pkuitofi nimirum,
biliofa , & me- lancholica expurgari credit: Horum
condudtuum alios natura: ordinarios elle,
multiim familiares , & confuetos : alios
extraordinarios, nec ulque adeo congruos.
Ordinarii ad expurgandam pituitam dedicati lunt,
ut palatum, & nares plus tamen illud,
quam ha: , cum potiflimum pro odoratu
fabrefabta lint. Ipfa adeo Anatomia docet, condu&um
vifibilem , & conlpicuum de tertio cerebri
iinu formari , qui ad an- teriorem ejusdem
balem extendatur , in cujus extremitate tenuis
quadam membrana: particula, primum larga,
& patula, deinceps anguftior, & ftndior
appareat, per modum infundibuli , quodienfim in pa-
latum, & in os deftillat: & hic eft,
ubitanquam per Hippocratis manicam (prout alibi
relatum eft) hu- mor percolatur, & a glandula
pituitaria pofthac re- cipitur. Quod fi
fuperiores cerebri ventriculi quandoque abundent,
& eluviem mucofam diftillent,hanc per
tubercula fim illima papillis & per os
Ethmoides vel cribriforme emittunt: ex hinc
fubtus materis bi- liofs continuo per
nares expurgantur. Quidam fic philofophantur
materias hafce bilio- fas ad aures
rejici , ut earum olla calore &c
ficcitate fiia defendant : pituitofas vero per
os &r nares evacuari , ut videlicet hi meams
aperti humiditate pradidta a ficcitate
prohibeantur. Hi canales ordinarii lunt,
per quos confiieto natura: ordine cerebrum
purga- tur. Illic rurftim alii lunt,
extraordinarii, per quos cerebrum, humorum copia
pragravatum fe nonnun- quam exonerat. Sunt
autem oculi , Medulla fpinalis, & Nervi , unde
paralylis oritur : quandoque & per 1
venas, &per arterias id contingit , dum
humorum decubitus in parotides contrahitur.
Hac autem excrementa particularia cerebri non fimt,
hoc eft, me- dullaris fubftantia, aut de
ventriculis ejusdem, fed potius de his
vafis, de venis & arteriis videlicet, ex quibus
tumores glandularum, opthalmiae, 3c aurium
inflammationes lequuntur. Hac excrementa interim
cerebri temperati , iii fubftantia lua
nihilominus, & quantitate qualitate intemperata
fimt. Tempora quo excernuntur fluida
funtlubftantiafua, qua: non nimium cralla eft,
nec humida : taliter in quantitate lua
funt, nec enim copia abundanti luxuriant: in
qualitate vero nec acrk lunt, necfidla:
prafertim fi fuccefiu temporis a facultate lua
concoquantur, Sc feparentur. Reftat breviter videre
per quos condtidus excrementa quarti imus ,
& de cerebello purgentur. Non abs re
erit nolle , hac excrementa pauca admodum
elle, tam propter cerebelli duritiem , quam quod
hu- jus iinus tenuilfimi fpiritus lint, &c
finceri, jam omni- modo expurgati, ita ut id
quod illic facile colligitur, facile etiam
dilTipetur: id quod in cerebro non eve-
nit, cumlithumidum, continens fuperfluitates nori
modicas, atque ideo copiofa expurgatione necelle
habet. Grandis, laboriofa, 8c non minus
fuperioribus dif- ficilis indagatio eft, nolle
numerum, ufiim, 8c praftantiam ventriculorum cerebri.
Ego vero intuens meoccurfum difcuilionishujus
declinare hon polle: ut inde aliquid
etiam adducam, cum Authore meo, dicendum
qualiter ventriculos quatuor Galenus fta-
biliat, fuperiores duos , quos anteriores vocat,
unum in medio, quem communem nominat,
ultimum deinceps, qui cavitas eft. Avicenna
non nili tres aflignat : iupremum, medium ,
depoftremum. Verum qui- dem eft fub titulo unius
priores duos ab eo mtelligi, cum
unius adeo figura: lint, 8c fitus, &
magnitudinis, & ftrudtura. Verlatiflimus alioqui
Velalius repre- hendit in hoc loco Galenum
de ufu ventriculorum fuperiorum, idcirco
quod hosfinus organa odoratus elle voluit ,
&c eofdem etiam pituitam in os
cribriforme percolare. Author meus in defenfam
Galeni ait , Imus anteriores in tantum
organa odoratus ap- pellari, quod ad eos
odores ferantur, de quibus eli- gunt, rejiciunt,
vel judicant, nec tamen propterea obftare
quicquam, quin fi cerebrum eluvie mucofa refertum
fit, in eos finusle fundat: cum pituita
non raro quoquo verfum in cerebri
corpus fe difpergat, prout fape in
Apoplexia contingit, le diffundendo in nervos,
&c in lpinalem medullam : unde paralylis.
Argumentantur in contrarium alii, dicendo:
extingui utique odoratus lenium, fi per
hunc pituitola tranfcolatur materia, prout experientia
docet. Re- Ipondetur ad hac, hoc de
fluxione continua & magna humorum abundantia
provenire, qui tum obftrudti- onum in
proceflibus caufafunt: non fecus ac in
perpetua occlufione pororum qui in offibus
fimt. Quidam Modernorum fuftinent anteriores
ventriculos non ad praparandos fpiritus
fadtos elle, cum fint excrementorum receptacula,
ipiritumvero animalem cavitate fenfibili non
indigere. His Galenus refpondet, ventriculos
fuperiores ad purgationem Ipiritu- umminifterium
fuum exhibere, & ad expurgatio- nem materia:
fuperflua. Ita per Ethmoidem odores
afeendunt, & non minus fuperflua evacuantur. Sic
emmvero de excrementis cerebri dicendum , qua
per palatum & nares Ime intermiflione
excernuntur, quod nullum omnino nocumentum nec
odoratui, nec guftui adierant, fiquidem ciun moderamine
defluxerint. Quod priftantiam & dignitatem horum
ventricu- lorum, quifuperiores funt, attinet,
ambigendum non eft; quin citeris ex omni ratione
poftponendi lint, non quod citeri principalis facultatum ledes lint,
fedquodin iis generatio (pirimum animalium fiat. C.3./.7. Totum hoc
Galenus doce. Cum interim quatuor ventriculi
fint, quiritar quis eorum potior Iit, &
nobilior: vult Galenus Imus luperiores citeris elle
ignobiliores, idque exemplo adolelcentis cujusdam
demonftrat, qui Joniiin Civitate Smymenfi
recepto vulnere in his linubus
fiiperioribus, vita? &: ianitati reftitutus
eft. Non cum tanta elevatione loquitur
de his citatus Galenus dum de tertio
& quarto trade ufu par- &ac.
inquintoenim capite ad tertium de locis
ajfefUs Uum primatum pofteriori donat : hic verba
ejus funt: Spiaep aatu. rptlts animalis in
cerebri ventriculis, maxime in pofteriori continetur:
quamvis non contemnendus fit medius. Ipfe
etiam Hippocrates: poftremi quidem ventriculi
vulneratio maxime omnium animal Lcdit,
fecundo loco medii , minima ex anterioribus
utrisque noxa contrahitur. Hoc id.em quod
feStiones, collifones quoque faciunt. His omnibus
ratio (iiffragatur, dum ventriculi ignobiliores
apparent, qui majorem habent amplitudinem,
Quartus Imus omniii anguflillimus eft,&
mi- nimus, Ipiritumque animalem lmcerum, delicatum, Sc
omnimodo expurgatum continet. Reliqui duo
pra?parando folum Ipiritui ferviunt: itaque
omnium nobilillimus eft quem dixi. Videtur
Galenus his contrarium lentire, illic ubi 5
.delocuaffe ait: Si aliquando tota anterior
cerebri pars afficiatur, Ftu C 2. cM'
ca qua funt circa fupremum ventrem
(liipremum au- ue locis C. 1, tem eo Joco
medium intelligit, nelcio ob quam ratio-
nem) ei conflit ire neceffie efl
difeurfivas omnes ailio- nes vitiari. Si difcurlus
in medio finu, ergo nobilior. Hic
ergo prirogativam linui tertio allignare
videtur. Sic in capite ultimo fabulam
Vulcani exponens, cmn caput Jovis bipenni
conquallallet, eum inde Minervam Deam Sapientia?
traxille ait: per quod videtur non minus ventriculo tertio prirogativam hanc
donare. Hanc dignitatem ftni&ura memorati ventriculi admirabilis
indicat, dum vulnera occipitis minus periculola funt, quam qui in
fyncipite hunt: ita (enti tHippocrates: Pluresex
his, qui pofteriori capitis parte funt
vulnerati, mortem effugiunt, quam qui
anteriore. Conciliabitur itaque Galenus, li
dixerimus: quod dum linum quartum
priftantiorem elle inquit , Sc digniorem , hoc
eum luo arbitratu dicere, dum autem de
tertio ratiocinatur , eum lentendas aliorum
fequi, & in particulari Nicrophyli, prifertimqued facultatibus
pricipuis fuas fedes proprias non ad-
Icriplit liciit alibi memoratum eft. In
vulneribus occipitii raro admodum ventriculus
quartus offenditur, dum carojiicut Sc cralfities
, Sc durities ollis ve hementer refiftunt : fed
in lyncipite, hoc eft in ven- triculo
tertio olla tenuiora lunt: Hinc Author meus
ait: non erralle Galenum in hiftoria
prifente cerebri totius, nili in mirabilibus
ejusdem plexibus. Hoc os in homine
usque adeo breve & parvum eft, ut pene
oculorum aciem effugiat. Hunc plexum
coronalemqui in ventriculis Cerebri luperior
eft, cum Mo- dernis quampluribus Rete
mirabile nominat; dum ineo Spiritus vitalis
attenuatur, & animalis certum quoddam
rudimentum Sc praeceptum coiifequitur. Ex
tot igitur operationibus, qui de interioribus
Capitis proveniunt, nobile, lingulare, Sc
elevatum hoc Compofitum , plus adeo quam
quodvis aliud in humano corpore dicendum
eft: Altillima rupes, in qua pricipua vicini
civitatis conftrudba lunt propugnacula : nili
malumus cum majori proprietate illud
nominare, Metropolim famofam fubje&arum libi
Regionum : vel Primum Mobile, fub quo
reliqui fphiri inferiores moveantur, vel
luminofum Solem, qui partes omnes, tam
vicinas, quam longe diflitas, illuminet Sc perluftret
vel Officinam ubi pungenriflima tela,
aaitiflimarum cogitationum fa- bricentur: vel
Ditifiimum Aerarium , de quo tot po-
tentiarum Sc effedtuum thefauri depromantur, vel
Compendium, in quo Univerfitatis totius negotia
reftringannir, & epilogentur. Vel fontem peren-
nem de quo copiofimmi rivi profluant, ad
inundanda Sc fcecundanda prata membrorum tam
qui pro- piora , quam qui longius collocata
funt j Vel Principem abiolutum,qui de partibus
libi fubditis homagi- um fidelitatis
exigat, Caput, inquam, quod jure merito
Principium,Dominatorem, Patronum, Ante-
fignanum,Ducem,& Magiftram dixeris omnium eorum,qui
humano corpore continentur: Mundus eft, propter
quem Mundus creatus eft. Sc quidquid
in his lphiris mortalibus Sc immortalibus
concluditur: vivum fimulacrum, Sc Imago
Altisfimi, qui in hac prodigium admirabile
Omnipotentiae fui manifefta- re voluit.
Sed li tot,tamque inexplicabiles dotes in hoc
con- tento includuntur: fi divina manus in
interioribus tot mirabilia Sc ftupenda
operata eft, unde ad dignitatem tantam profecit,
nondisfimili gloria fcintilla- re. Video
Continens, hoc eft Faciem, illam dico,
in quam Creator Deus , fpiravit fpiraculum
vita, & fattus efl Homo in animam
vi ventem. Facies qui tali nomine
infignita eft, quod univerfa operetur Sc
faciat, prout j arn fupra determinatum eft
Facies fine qua imperfefta,in anima line vitalitate,
fine fpiritu reliqua membra poftrata jacerent: line qua
tanqua truncus monftruofiis, inutilis, & abominabilLS,
reliquu corpus omne decumberet; Facies qui
imprimit, & ex- primit objecta tam interna, quam
externa, per quam Homo ab Irrationalibus
diftingiiitur : qui fola radium circumfert
Majeftatis, typum Sc copiam Originalis illius
fupremi,quod beatitudinis noftn obje- dum
in coelis eft: perquam folam cogitata
interna producuntur: lola pulchritudo, Sc
complementum corpons,per quam folam, & non
per aliud, liti, triftes, fupplices, eredi,
aut fubmiffi fumus: Hic prima eft
quiplacet,qui attrahit, qui commovet,qui am-
pleditur,qui repudiat. Indicat hic fexum, itatem,
decorem, Sc ftirpem: in qua manifeftiflima mortis
Sc vici indicia defignantur. Jam vero
quod partes ejus Anatomicas concernit,
dehisintradatu de maxillis abunde ratiocinabimur.
Supereft hic videre paucis,ad Encomium potius,
quam Anatomicam ejusdem expolitionem, cur in eadem
Facie omnes adeo lenius collocati, cur eorum
quinque lint, Sc non plures: de quibus
illud inpvimis dicendum eft, quod cum anima
Hominis for- marum 01 nnium prima fit ,
quotquot earum fub concavo Luni reperiuntur,
eaquenobiliifima, quantumvis individa, polita in hoc Corporis
Ergaftulo, eam nihilominus fine fenfuum
adjumento inteliigere non polle. Cum his
ratiocinatur, difeurrit, Sc lpeculatur: inter
phantafmata Sc opiniones verfatur: unde non
immerito Philosophus dixit; Nihil eft m
IntelleSiu, quin prius fuerit in sensu. Cum
igitur Caput fedes iit facultatum animalium,
tum vero etiam domiciliumRationis, congruum erat
ut lenfus omnes velut fatellitium libi
fubditum, Sc tanquam aulifui miniftros
principales imperio fuo obtemperantes, & in
Regia cerebri libi allidentes haberet. Senilium
vera numerus quinarius eft, qui numero
Facies comparata ftellis. 3. de Anima.
Td&llS & guftus iimpliciter necellarii
ad Vitam. humero aliorum tot fimplicium
inmiindo corporum correfpondet, carli, videlicet,
&: quatuor Elementorum. Potentia villis juxta
Platonicos elemento ftellari correlpondet, qute
ftellte non minus oculi calorum nominantur:
hx inquam facula: quarum objectum corpus Iplendidun)
&c flammigerumeft, quamvis non urens.
Odoratus objedaim igneum eft, omnia Equidem
aromata calida funt: Auditus quidquid aereum eft,
Guftus compolita aquea, Tadhis terrena. In
univerfitate aurem quidquid continetur, in quinque
objedadiftingui poterit, in colores, in fonos,
odores, sapores. & qualitates omnes tradabiles
tam primarias, quam le- cundarias. Arrogant
autem libi quod Peripateticus dixit: Media
quibus fent imus quinque tantum modis
alterari possunt. Inde profequitur : Medium cfle
fenlum vel internum, vel externum: Externum
aerem, vel aquam ; Internum membranam &
carnem: quorum illa pruna alterentur rebus externis,
vcluti iis qua: luminofa funt, tunc
enimvero objeda funt visus ; aut vero iis
qua: rara funt, Sc mobilia, & tunc
auditui ferviunt: aut vero iis qua:
humiditatem cum decitate permifccnt, 6c ad
odoratum pertinent , fubjiciendo libi carnem,
& membranam ; aut vero temperiem qualitatum
primariarum fequuntur.autmixtionem licci,& humidi:
& tali modo illa quidem objeda tadus
dicuntur, ha:c objeda guftus. Denique quinque folx
fenfationes funt: tot enim earum
neceflariaPerant , non plures: alise quidem fimpliciter
& abfolute, alia: ad jucunditatem Se
dulcedinem vita: abfolute neceflarii funt tadus, 5c guftus:
Tudus fundamentum animalitatis eft (ita fentit
philosophus ) guftus viciffim fundamentum eft nutritionis.
linequa abfolute vivere nemo mortalium poteft: Vifus,
Odoratus, Sc Auditus idcirco data ftint, ut
vitam beatiorem, & magis tranquillam degeremus.
Hi ergo quinque, ut ita dixerim,
Favoriti funt magna: illius Reginas, anima
nimirum; inter quos vifus/apicntium omnium judiao,
propter eximias ejusdem utilitates & commoda,
priorem fibi locum & prorogativam vendicat.
Proflantiam illius &dignitatem quatuor res
potilumumindicant.Primum varietas rerum, qua:
repraftentantur: tum deinde modus aftionis inter
omnes alias nobihftlmus: pon o convenientia Sc
proprietas cujusq; objecti particularis, quo quafi
lux divina adionum omnium eft: denique
horum omnium certitudo. Omnium rerum
vifibilium differentias vifus dcmonftrat, cum
omne propemodum objedum coloratum fit , &
visibile: hinc oculus, prseteripfum objedum multa fibi
infuperad- Dicnicas & fcifcit, hoc eft,
figuram, magnitudinem, numerum, motum, nnb,unri,
ftaium, fitum, Se diftantiam: unde apnffimus
dicitur ad inventionem difciplinarum. Intelledus
ideas recipit , ab omni imperfedione materia: omnino
liberas j oculos itidem species incorporeas, qua: per
barbarifmum Intentionales vocan- tur- Intelledus
uno eodemque tempore binas res invicem
contrarias comprehendit, tum potiftimum, cuma
falfo verum difeernit. sic potentia visus inter nigrum Sc
album diju- dicat. Intel. edus liberum mentis
luae vigorem Se fortitudi- nem confervat, ita
ut nulla ei vis hanc libertatem adimat:
eandem quoque oculus praefefertin videndo,
qui hbertns nihilominus exteris fenfibus negata
eft: nares enim, & aures nunquam non
aperra: funt, nec aliter poflunt; non fic
oculi qui ad libitum clauduntur,
Scaperiuntur (ficut in eorum anatomiadicendum
eft) in nollro fiquidem beneplacito eft, videre,
vel non videre.Nobiliffimum denique objedum
ocu-lorum eft, lux nimirum, prxftantiflJma,
communiffima, & notiflima qualitatum omnium ;
Hac ratione motus Theopbraftus formam hominis
ex vifu definiri ajebat: Anaxagotas ad hoc
dixit natum hominem, ut videat. Multo plura
his in Anatomia particulari oculorum dicentur.
Debilem nihilominus in his & imperfedam
perfpicacita» tem meam recognofco, unde ne a tanta luce
cxcaccari mihi contingat, ab ulteriori
Capitis indagme me retraho, qui opti menovi cum
aquilis nec noduas nec talpas proportionem ullam
habere. Tu qui magis oculatus es, conjice vifium tuum
in Anatomicorum lucem, qui tibi ledionibus
difertioribus, & clarioribus in hilce fibras
profundius abllrufas, Sercpofi- tas uuein,
ego interim accingor ad contemplanda
)^!d^m“UtmJicMet ^“tumrupra torehdum nobis
promptilTimani) cumabomni tuIt) symbol nos divina
tutela vigilet (tumpnefertim ad fucSenrlmim
Hominis Sjmboltoi Tom, I. ' ; T - '-uiiidu
U1I1IUI1U- mano auxilio deftituti fumus, lupra
id quod antiquitus Marco Valerio Corvino
accidit, cum in lingulari certamine cum hofte confligeret: caput
armatum callide depinxit, cui corvus infidebat, adjungendo
Epigraphen: Infperatum auxilium. Generofus miles, fk intrepidus dimicabat
viriliter, fed fortafte fuperams ellet, nili corvus inopino adventu , &
rostro, & unguibus adverlarium laedendo perterruillet,
ut tandem luccubuerit. Hoc divinum
liiblidium a S. Auguftino firnra id
quod in nuptiis Cana: Galilaee hb.i.adverf,
facftum eft, inhnuatur, dum redemptor
nofter divi- H&res. mfTimce matris lua:
precibus qua? commenfalium curam agebat ( vinum,
inquit , non habent) annuit, vocans eam
mulierem: & quia in hydriis reliduum aliquid
remanferat, evacuantur vafa, &c rurfum aqua
adimplentur, exhinc admirabilis illa & prodigiofa
Argumen- cranfmutatio apparuit. Ha:c autem
ejus propria funt verba: Propter hoc
properante Maria ad admirabile tum oppor-
vini signum, ante tempus nolente participare
comtunum. pe.ndii poculum, repellit dicens: Nondum
venit hora mea: expeSlans eam, qua a patre
fuit in opportunum auxilium pracognita.
Fortificabat his le fuosque Philo Hebraus: bono
, inquit, animo eflote fratres, ubi enim
humanum cejfat auxilium, divina non deflituemur
ope: neminem dereliquit Deus. Elevatif-
fimaMusafuaJoannesCiampolusin amaritudine liniftne
fortuna; folabatur animam suam,in paraphrafi super
pfalmum: Jf)ui habitat: de verfu illo : quoniam
in me fperavit liberabo eumfic feriptum
relinquens: Fiduccia confolata fo pur fon
certo, Se la Reggia m e chiufa, Che
fla tra facre mura il Cielo aperto E
che far fordo a i voti il Ciel non
s’ufa. it pede pauperum tabernas, regumque
turres : alius i eodem fenfu fcripfit: zJMors
nullo varcit honori: sntentia qua:
limiliter a philolopho Pnoclide consirabatur dum
ajebat: Communis omnes locus mait ,tum pauperes tum
Reges. Si quis le fortuna: totum dedicaflet, Iperans ab eaem
Ubi bonum omne eventurum , lic ab authore
uodam reprelentabatur: Juvenem figurabat, refcilim
caput fuum fortuna: immolantem: hxc vero
Fortuna in - iolefeentis collo Leonis
caput inferebat, tum etiam conftans.
iputferpentis, Sc monftruoli praeterea animalis
cu isdain i mentem fuam his
verbis,exponens: Bellua t,ccec 'e Jiat uit, qui credit
fe forti. Heec quatuor Ca- ita in
quatuor cyathis a Plutarcho exprella funt:
'ortuna, inquit, nobis cyathos exjiccantibus
prabet : De tranquilf unum bonum infundat, tria
mala minijlrat. Hi s ta(e amm&. iblcripfit
Quintilianus cum ait: Cum fortuna ruere
Decia. 4. ementia eft. Et Seneca :
Suis contenta viribus in enit pericula fine
Authore Nullum tempus ei ccrtm ef: in
ipfs voluptatibus caufe doloris oriuntur.
nevitabilis Idem Paradinus , manum armatam fica
reprefen- ra Dei. tat, quajamjam caput quoddam
perculliira eft: inferipiit autem hanc
fententiam : Fcl in ara. volens indicare, vinditftam
divinam ubivis locorum paratam ad
caftigandos protervos efie, ubivis etiam
locorum, quantumvis privilegiatalint, crimina
fontium punienda. Id quod inter alios filio
Francifci Sforza:, nomine Galeazzo contigit, qui
etiam ante ipfam aram facram ab
Andrea Lampuniano interfe&us eft. Hanc
inamilTibilem vindittam verebatur propheta
Regius, duminquiebat: 6)uo ibo djpiritu
tuo,& quod facie tua fugiam ? Si
ajcendero in c&lum tu illic es, &
ea qua: fequuntur. Magifter ille morum
Gabriel Si- meon volens inferre
fublimitates Regales, & eminentias per mortem
adaquari vilitati plebejorum (unde & purpura
Agefilai cum cineribus Ergafti Paftoris in
^/Iors o- una eadem lociatur) Calvariam hominis
figuravit nnia ada:- inter fceptrum , &
Ligonem politam cum hac declaratione : Mors fceptra ligonibus
aquat: quod omne iorat,i.Car- ab Horatio mutuatus
eft, qui ait: Mors aquo pul-
Sinceritas cordis. Apud Diogen U-7-
Inion, depetit. Confu- tat. Satira 17.
Concordia quam Iit utilis. Mors&
memoria ejusdem. 12. Mor. De vita
Re- fur. Lib. 4. Hexa- emeron.
Redtitudo & Sinceritas. Sinceritas &c redbitudo
animi potiffimum ex tran- quilitate, &
hilaritate vultus cbgnofcitur. Qua de
caulajoannes Ferrus faciem repra? lentavit
ridentem & venuftam,absqiie omni ruga, ligni
ficarionem . apponens eum hac Epigraphe: Raro
fallit. Hoc ipium Cleantes indicare voluit,
dum ait: Ex Jpccie comprehenduntur mores.
Et Euripides : Ad yultum boni viri
ajpicere dulce est. Et Tullius : Inultus,
ac frons animi efl anna , qua fignificant
vo- luptatem abditam, & occultam. Quamvis
Juve- halis nos aliter doceat : Fronti
nulla pdes , inquit. Utique enim
verificatur non raro : in vultu rolas
apparere, tegi fpinas in corde. Arma
gentilia & antiqua excellentiUima? Domus
Trivultii, quae e tribus vultibus compotita
lunt, indicando quantum ad felicitatem vitae, &c
ad omnem inimicam poteftatem profligandam
valeat concor- dia,anfam dederunt Antonio
Trivultio , qui Atavus fuit Magni illius
Joannis Jacobi , ut in vexillis militaribus tres
lacies has repraefentarct : adjundbo lem- mate :
Mens unica. Et ha?ceft laurea illa
tantopere celebratae lentendae Saluftianae: Concord a
res parva crefcunt, difcordia ruunt. Zelantiflinms
Calliodorus inter liios vel minimum
indignationis fu- furnun ferre non poterat,
unde &: cuique iuorumajebat ; Summopere jurgia
fuge, nam contra parem contendere anceps
eft , cum Juperiore fur tofum > cum
inferiore fordidum, maxime autem contra fatuum
contentionem inire. Sancbus Gregorius Papa
omne tanquam fordidum explodebat, quodcunque manu
datur, vel recipitur, ubi cor maculatum
efl: rixis 8c dillenlionibus : Munus, inquit,
non recipiatur, nifi prius difcordia repellatur
ab animo. Vere illud Davidicum experimento
certiflimum efl: Ecce quam bonum, & ejuam
jucundum habitare fratres in unum. Hoc
ipfumS. Auguftinus innuit, qui tam
fratribus Religiolis regulas, quam & univer-
fo Mundo praefcripl it , dum ait: Lites nullas
habea-tis , aut quam celerrime finiatis , ne
ira crefcat in odium , & trabem faciat
de f e flue a. POtentillimum ffjrnum ad retinendum
hominem a fofla praecipitii , & peccati ruina,
memoria efl folia? lepulchralis. Veritas non
folum quotidie in roflris iacris declamata
, fed a Reufnero quoque intelletfla , qui depingi
puerum fecit, incumbentem cranio humano: adjungendo
1'ignificationem cum hac Epigraphe : rive
memor Lethi. In eundem lenium verba
S. Gregorii incidunt , ubi inquit :
Jfifuiconfiderat cjualis erit in morte,
femper pavidus erit in operatione. atejueinde
in oculis fui Conditoris vivit. Magnus
ille Mediolanenfis Ecclelia? Archi-Epifcopus S.
Ambrolius iic illud exprellit: Mors pro
remedio nobis data efl. Si primi
noftri parentes divinum illud vetitum
obfervaiient : quacunque ho- ra comedentis, morte
moriemini, lucceilores luosin tantum mileriarum
barathrum non praecipicalfent : fed
tentatorlpirituscumluo: nequaquam moriemini, promittens
ejus vitam, ad excidium conduxit, ex
quo proinde origo decidii fubfecuta efl
: iic Balili- ' us Seleucienlis meditatur :
^fljuarcns Sathan Protoplaflorum perniciem , conatur ab
eis memoriam mor- tis eripere, nequaquam,
inquit, moriemini. JUxta commune Axioma
: Cum caput dolet, c at er a membra
languent, quod quidam fapienter dixit : Et
ego convenienter dico Iic mentem huma- nam
elle oportere : defaecatam nimirum, & ab omni
tenebrofo vapore partialitatis, Sc proprii
commodi 1'eparatam, utfane & prudenter
a&iones inferiores gubernare & dirigere pollic
: liciit caput cfrm fanum efl, & purgatum,
vitalitatem aqualiter in reliqua membra partitur
; hoc ipium Plutarchus intendit, cum ait :
Mens cernit , mens audit , reliqua fur da , De
Alexand cacaque fiunt, & rationis indigo,
Pulcherrimum, fortitudine. arbitratu meo , quamvis
compendiofum id , quod Euripides affert , dum
Helenam formbflUimam de- feriberet : Mens optima
vates efl, ac bonum confi- In Helenk
lium: Hoc idem encomio lingulari Seneca
depraedi- cavit , dum ait : Cogita in te pr
ater animum nihil effi mirabile, cui magno
nihil efi magnum. Caput jure merito
Caminus totius corporis appellandiun eft,ad
quod exhalationes omnes , & flumina
commeftibiliumalcendunt: dumque his prater mo-
dum gravatur, recidunt cum damno, & totius
corporis incommodo. Quis non ex hoc
dignitatem Per- RedbaPrin- fona? Principis
figuratam videat, qui per modum cacipis
operapicis tanquam verus caminus, quidquid exhalatiotionis
de fuorum fubdicorum motu extollitur , in
le re- cipit ? Jam vero li Princeps
male ordinatus eft , nimi- isque fumis &
caliginibus repletus, non nili popularis
perturbatio in membris ejus , in flatu, &
corpore po- litico expedfcanda eft. Inculcat
Socrates hoc Principi luo, ut mentem ab
omni fecum illuVie puram teneat, dum ait :
jrcrifjimos ejfe honores Princeps exide Principe,
firmet, non qui in propatulo cum timore
fiunt, fed quando fubditi apsid fe fioli
mentern principis potius , quam fortunam
admirantur. Et magnus Pythagoras pra?- ex
Lzertto. videns nocumenta, quae ex hac vaporum
attradbione lecutura ellent, hcfcriplit : Princeps
non ideo crea- tus efl, ut Iader ct , fed
ut juvaret. Ut ha?c flumina reprimeret,
Claudianus Honorium luumlic horta- batur : t Tunc
omnia ‘fur a tenebis, Cum poter is Rex
effc tui proclivior ufus -7 In
pejora datur, fundet q3 licentia luxum,
Sed comprime motus. Polb Cordis generationem ,
prout univerfa Medicorum lchola docet, in capite
cerebrum generatur, quod ex lui natura
frigidum &: humidum excellivo cordis calori
opponitur. Proferam ego id, quod jam
Protedbio ante me alius, intelligens nimirum
in hoc loco Mariam Virginem gloriolimmam, qua? in
myftico Eccleiia? ginis. Corpore, poftChriftum,
quem in corde figuramus, primum libi
locum vendicat : ha?c enim ardores cordis in
juftiriaa?ftuantes contemperat. Conflagrare magnitudine
criminum luorum jam Mundum opor- tuerat :
hoc exprellit S, Anteimus : Dudum calum Sehm.
de N*- Cf terra rui flent, nifi Maria
precibus fuflvntaffer. tlv- Quod S. Bernardus
mellifluus Iic expofuit : ut fiole Serm. dt
Af- fiblato nihil luce fc it, fic fublata
Maria, nihil d mfijfima tenebra relinquuntur: S.
Auguftinus cum dulciloquio luo hunc lenium
ita dedit : Autlnx peccati Eva , Auttrix meriti
Maria Eva occidendo obfuit, Maria vivificando pro
fuit, illa percufiit, ifia fianaviti De
humiditate cerebri canities nafeitur: hxcvero
Pietas elee- Sapientum judicio prudentiam
indicat, juxta oracumofyna, tilum divinum: Cani
fiunt fenfus hominis : de calore mor.
calvities oritur : Symbolum illud eft ,
prout fuo loco demonftrabitur, Eleemolynar: unde
optimum eri:, ut homo ad hanc partem
refledbendo, in frigiditate ‘Timorem Domini
contempletur, in humidirate Pie- tatem. His
virtutibus armatur homo rationalis, canquam telo
pungenti flimo, cum quo & tempus, &
oblivionem, tk. peccatum ferit. Hoc omne
de ra- 8 1 rioiie. In Hermath. Imperium.
Cuftodia. C.7. Divina myiteria.
Tfal. i$o. Chriftus. adColojf, i. Serm.
de Elia, E/>. f 8. in Mxtth. c
. 40. Super Mare. 6 r- Pf- 59-
Fervor devotionis. Cap. II. Defomn.
Nabuih. de pro fagu. 1 3 y cif- 4S 7. Errores.
-JK Triftitia.t: r • ii SuperFf. 18. A
Suggeftio- rione provenic 5 qua: ecerebro
elicitur, <*c in eodem fundatur, unde
<Sc Ingenium derivatur. T otun 1 il- lud
Phoclides Philofophus explicuit. Ratio, inquit, hominis
telam eft acutius ferro. Diligens
obfervator Goropius feriptum reliquit, in
primitiva lingua pronuntiationem, &c
denominationem Capitis Ionum cdidille fimilem hui
c: Heet, quod imperium , 8c dominationem
indicat: idque non immerito, dum caput
exteras corporis partes gubernat, & ditioni
fuce iubjicit,prout opportunitas, & necdfitas
exigit in unoquoque fuorum fenfuum (e exercens. Prxtcrea
caput quoque cum hoc Nomi- ne Huet
exprellum fuit, quod Tutela, & Cuftodia
interpretatur, non abs re, dum fine illius fablidio, extera
membra non fecus ac militaris phalanx interrup-
to ordine hac illacque palantes habens
milites , line Duce, rnani feftum incurrit
periculum. Cum tot ergo tantisque
praerogativis decoramm fit, mirandum noneft,
iihoc Nomen Altillimo Deo adferibitur, prout
legitur in Daniele, qui fub figura
capitum divinam texit ellentiam , nec ea
videre dete- da diledus Apoftolus potuit,
per hoc significans quantum inacceffibilis lit vel
minima cognitio my- fteriorum ejus, qua
tantopere elevatafunt. Hoc inferre propheta Regius voluit,
dum ait: Obumbrafti caput ejus in die belli: alludens myfterium paffionis, quod
omnem intelledum humanum transfeendit. Infcripturis lacris per nomen Caput
Chriftus Redemptor nofter lapius fignificatur. Paulus hoc inquit:Primum
noftrum Caput eft Chriftus, nos que membra de membro: Sic Eucherius
Se Ambrofius, prout S. Bernardus
fentit,divinam ellentiam indicant. Vult S.
Auguftinus, cum Maria Magdalena caput
Chrifti lnimgere, idem elle, ac eum cum
frudu bona operationis laudare. Origines
conliderando Joannem Baptiftam decapitatum , vult
in metaphora Chriftum intelligi a Judaifino
derelidum, & a lege Judaeorum fublatum.
Hieronymus Sc Hilarius id- ipfum referunt
ad Judaeos gloriantes & praetendentes
Chriftum a Prophetis feparatum : fuperhxc, gloriam
Legis ab iisdem levatam elle. Caput
aureum in Sa- cro Cantico memoratum , juxta
Richardum de S. Victore , perfedum flatum
charitatis, intentionem devotam, &: fervidum Cadi
defiderium indicat. Supra id, quod in Levitico
ordinatum eft. Caput Sa- cerdotis non
radendum, Philo Hebraeus in lxcu la- res illos
invehimr, qui le negotiis ingerere ecclelia-
ftricis non erubefcunL Id quod in
Geneli de capite Jacob feriptum reperitur,
quod lapidibus capite luo dormituras
incubuerit,lubjungit Beda, intelligi polle hic
principatum Chriltianilmi hmdatum & ftabili-
tumfupra Petram Chriftum, cum & ipfe
Apoftolus dicat: Petra autem erat Chriftus.
De Capitibus decalvatis filiarum Sion,
quorum mentio fit in Ifaia, Jeremia
& Ezechiele, Sancti Hilarius & Ambrofius
errores Oratorum Sc Rabularum intelligunt,
quorum infidelis dicacitas decalvatur , 6c
denudatur , nihil habens de ornamentis Chriftianx
veritatis & eloquentia?. Per caput opertum,
licut in locis pluribus Regum, Efther
&:Job legitur, Lirantis fraudulentiam intelligit, &
dolum larvatum, quandoque velo pietatis
religionis involutum. Magnus Mediolanenfis
Eccleliae Archi - Epilcopus Ambrofius, de intrepiditate
animi, qua mulier illa Apocalyptica continuit
caput ferpentis , hanc mora- litatem eruit,
dum ait: lic omnino caput nafcentis
fuggeftionis conterendum elle, ne in cor
noftrum ulterius ferpendo irrepat. Applauferunt
Auguftinus & Gregorius adioni Davidis , dum
jadandam illam Goliathgigands truncato capite
repreilit, ubi dicunt: intelligi polle per
Goliath Luciferum, cui caput abi a- S.
Pfal. 1 r, j. tum eft, ut Chriftus effet
caput gentium. Sed ne ultra de
i.Reg.). ariditate rivorum meorum guttas
quasdam diftillem, fufticit in materiis
hisce me de plurimis, qua? dici pof- lent,dixille
pauca:Liberum relinquens Ledon fedul reftinguere
fitim luam, h lic placuerit,in amoeniffimis
verfionum facrarum, &c Glollatorum fontibus, de
quibus fine intermillione dodrinae perennes
icatu- riunt. PRoverbia originem fuam vel ab
experientia, vel ab ufu, vel etiam abufii,
aut de partibus aut de proprietatibus humanis, vel de didis
lapientibus aut vulgaribus traxerunt. Caput
fcabere, ab inferiori- Cogitabunbus multis ad
eos refertur, qui fixam mentem, muldus. tumquein
cogitationibus filis abforpeam tenent: per
quod tanquam per clari flimum radium oculus
mentis illuftratur, ut homo videre bonum
fuum poffit , & malum evitare. Inter
alios id Quintilianus innuit: Cogitatio , inquit
, paucis admodum horis c au fas etiam
magnas complectitur. Et Marcus T ullius : In
omni- bus negotiis, priusquam aggrediar c , adhibenda
eft p re- paratio diligens. Et Euripides : Et qua
longe abfunt, £r qua prope funt,confderari
debent. Optimum documentum ad monendum,
& corridendum Amicum cum trito illo adagio
infinuatum fuit: Capite admoto: hoc eft,
111 ablentia Arbitram, Judicum,&extrapublicum,iinbcum
iuavitace verborum, fine omni afperitate. Juxta
divinum ma- gifterium: St peccaverit in te
frater tuus, corripe eum inter te, & ipfum folum. Quae
veritas & gentili- bus non ignota fuit, inter
alios Euripides ait: Amor simpliciter objurgans
magis premit. Propter quod Diogenes canis
appellatus eft, qui cum nimia libertate
edam in publico importuna reprehenfione
mordebat. Pro verborum dulci moderamine
falu- berrima dodrina Chryfoftomi eft : Circa
vitam tu- am eft 0, aufterus, circa alienam
benignus : audiant te homines parva mandantem ,
& gravia facientem. Venufta ficies,& alpedus comis
, cui nihilominus didamen rationis delit , & qui
judicio privatus fit, hoc dicio
figurabatur: Caput vacuum cerebro. Et hxc
eft Alfopicae vulpis fignificatio, qux
ftatuarii of- ficinam ingrefla, atque illic
formatum caput inveniens, fed vacuum videns , a
fe projecit, dicendo: O quale caput: fed
cerebrum nen habet. His obje- dis,
eorumque blandimentis fallacibus fidem non
habere admonet Lucilium fuum Seneca : Erras ,
Inquit , fi i florum, qui tibi occurrunt vultibus
credis: hominis effigies habent, mores autem
ferarum. Quafi diceret; Attende tibi,
ferpens enim in viridi prato abfeonditur,
illic podllimum, ubi te amoenitas flo- rum
arridebit. Quis credidillet unquam Alcibiadem fub
cxlefti vultus decore, nutriville mores inferni?
Amarus pavonum cibus eft, cum cantus
nihilominus viventium fit faftus,& decor.
Per Nutrices, qua? quandoque cunas in
caput le- vant , ubi infantulus quiefeit, tk.
de loco in locum transferunt, inferre Plato
voluit, cum quanto affectu amicus amici fui
commodis, <3c utilitatibus fervire debeat: unde
& vulgare illud axioma ortum eft: Capite
ge flare, hoc eft: omnem ad id cogitatum
fuum applicare. Exadiflimum prxeeptum divinus
Ariftoteles nos docet: didamque legem cum
omni perfectione obfervare vult: Amicus fc
debet habere ad amicum tanquam ad
feipfum, quia amicus efialter ipfe. Et S.
Auguftinus, amicum dimidium amms> O' medicamentum
vita appellabat. Gerion olim, live propter compofitionem
infoli- lib. 10. /»Hippol. Corredio remoca, privata. apud?
latorum de Amic. Adulator. Facies ab
opere diver- la. Ep. 2®3- Cap. 10 de
Republ. Vera ami- citia. 4. Et hic.
3Confejf. Lib. 6. de Cht. Dei.
Diftradfcio in negotiis. In Pfal.
8. Sur. in Vit. 23. April.
Difficultas negotio- rum. 3. Metamorph,
Cognitio matura. Ethicorum. Vt ira
lib. u, Sententia pedaria. tam
membrorum, infpecie trium corporum figura-
batur, five id fadhim alia decaufa, ut
videlicet hominem pluribus negotiis diitradhim
repraTentarent , occafionem autem proverbio dedit:
Ertium caput. Similitudine infper a bajulis
fumpta, qui fiepius onera fua ab
humeris ad caput transferunt. Vitium hoc
evagationis tantundempemiciofumeft , quantum e it
utilis recolledtio, &. tot curarum depolitio.
S. Au- guifinus commentando lupra verfum
pfalmi: niam tu Domine fu avts ac
mitis , ita eum dilucidat : Nil (lultius , quam fi
feipfum quisquam [educat: attendat ergo, & videat quanta
, & qualia aguntur. Conlimilis huic aphonlmus
est: Age quod agis. Inimicus nofter
communis , ut nos a redo virtutis tramite
aberrare faciat, non aliis potentioribus
armis contra nos militat, quam diftradione
mentis. Dixit hoc B. Aigydius in vita
S. Francifci: Ditem oranti intendit cUmon , tanquam
animatus prado. Ad indicandum hominem fic
negociis fuis implicitum , & immerfum , ut non
nili argre le inde eripere & extricare
poiTit, ita ut in Labyrintho D.edaleo, vel
in Ergallulo , vel in compedibus cC
manicis fe elle credat, fuerunt qui
adagium illud effinxerunt : nec caput, nec pedes.
Innuentes usque adeo negocium hoc intricatum
elle, ut principio & fine careat. Non
eft vermis tantopere mordax ad confumenda
&c rodenda corpora, quantum animabus
alfligendis, &c mortificandis ejusmodi iunt
intricata negocia: Ita fentit Ovidius : Attenuant
vigiles corpus m' fer ab ile cura.
Ad hos laqueos dillolvendos , & tales
occupatio- nes allumendas , quibus fuccefius non
difficilis fit, hoc confilium Ariftoteles
fuggerit : ln negotiis oportet unum negociari ad
unum opus , quia melior eft cura intenta
in unum , quam circa plura. Perfedfa rei
cujusdam notitia fic exprimebatur olim : a capite
usque ad calcem: quod his quoque ver-
bis dici poterit: d capite ad pedes, ab ingreftu
ad coronidem, a vertice ad talos. Quemadmodum
autem, prout lupra relatum eft, negotiorum
incompolita turba', in ns, qui veram
eorum praxin ignorant, per- turbationem animi
adducit, ita & matura prcemedi- tatio
tantundem expeditum iter habet ad eadem
feliciter terminanda, &infecuritatem collocanda, ex
quibus optimum judicium, & rerum quantumvis
involutarum diferiminatio oritur. Magnus Peripa-
teticus nofter fic ait: unusquisque bene judicat,
quod cognofcit. In eundem fenfum Seneca,
iracundum hominem vult prius de re quaque
diligenter inquirere, qum in iram erumpat :
totum infpice mentis tua ady- tum : etiamfi
nihil mali falli poffit face fe. Et
Quintilianus: Nofcat fe quisque non tam ex
communibus praceptis, quam ex natura fua
capiat confilium for- manda aIHoms. Stupiditas
qmedam, aut mentis infenfata durities, de
ignorantia cralla exordium fuumfumens, in iis,
qui pro cujusque ratiocinantis arbitrio
& voluntate, vituperium & laudem fine diferimine
cuique rei attribuunt, hoc adagio figurabatur
: Caput fine lingua. Hoc idem Sententia
Pedana infinuatur, qua olim Senatores
determinationes fuas, pedelignificabant, Sc
concludebant : unde Sc Senatores pedarii
appellati funt,qui lapiendorum fe judicio
conformabant. Talis erat Marci Tullii
filius, qui nunquam os fuurn aperi-
re ad fententiam dandam, vel mutire
noverat, procul degenerando ab intelligentia
patris fui. Horum calamitatem deplorabat
Demofthenes, illic nimirum in Olyntho, ubi
in ejusmodi plures invehens, declamabat : Homines
focor des prafentia negligunt, futura bene
fuccejfura putant. His adjungatur illud J
uvenalis. Inguinis capitis, qua Jint
difcrimina nefeit. Quod idem eft, ac
fi dixerim: nefeire eum inter turpe &
honeftum, inter nigrum & album diferimen. Similium
converfationem hominum ne in fomnio quidem,
ne dixerim in scholis suis Plato perferre po-de
Scienti/ii terat, quos tanquam infideles
rejiciebat: Nfaenti quid laudet, aut quid
vituperet, non eft adbibenda fides. De
merda Adienad,qu:e lapientia & fobrietate
inftiu- dta erat, contra eos qui his
finibus non tenebantur, fed de vitio
nefando ebrietatis facrificabant, mufto domiti,
Proverbium illud vibratum fuit: Capita qua- tuor
habens: utpote quibus unicum objedtum , in varia
multiplicatum apparet. Nec mirum eos canta
videre, qui tot vitis oculos epotarunt: Hi
fumo vini vaporolo tantopere lui compotes
non funt, ut nil eis fubfiftere, fed eunda
vacillare videantur. Enormitatem vitii hujus
aureum Chryfoftomios fic super Gtn.
deteftabatur: Ebrietas exc&cat fenfus voluntarius
hom 29. efl damon: Ebriofo Afinus melior
: Ebrietas qua- SuPer Mntth„ dam Ira,
Mater eft Scortationis j tene pe flas
tam in ^om' <‘9' animo, quam in
corpore. Natus eft inter fulmina Xom 1°™'
Bacchus ( fic fabula; tradunt) hac prudenti
mydiologia docendo, de abundantia vini fulgura
procedere, qua; facile eidem deditos in
cineres redigant. T Am a Primordio Mundi
Hieroglyphica nata funt, in j ea videlicet
hominum tetate, qus adhuc balluciens 'dici
poterat, nondum habens characteres alios,
qui- bus mentem fuam, aut fenilium animi
exprimeret : itaque neceflarium eis erat,
communibus inltrumen- tis, & rebus ad ufum, &
utilitatem hominum fadis cogitata fua exponere.
Inter alias autem harum inventionum maxime
ferax, populatiflima ./Egyptio- rum Regio fuit,
ubi in parietibus interiora animi prodebant.
Ha vero obiervationes d viris fapienti-
bus, tanquam myfterio plens colleds funt,
quas ego quoque prout rerum materies aut
occafio exegerit , in medium adducam, ut
figuratus homo meus ex omni adeo
parte obfervata utilitate, curioforum oculis
le- gendus proponatur. Igitur per Caput
judicioli progenitores noftri tx Valeriano
principium cujusque rei fignificabant, prout
Caput de Capite. verum hominis principium
eft. Sic Varro docet: Bonum Caput
corporis eft initium, eo quod ab ipfo
capiant princi- principium fenjiis , & nervi.
Sic adagium fonat : pium. pifcem d capite
primum putere. Caput itaque bene
collocatum, bonam membrorum conftitutionem, &
complexionem denotat j fic prout qusque res
bo- num habet principium, ita finem quoque
ilium feli- cius confequitur : Dimidium finis,
qui bene ccepit habet. Sic Mula poeta;
Venulini fonat. Quam id ftudiosc
obfervandum , & ledulo huic invigilandum fit,
Peripateticus innuit: Principium quantitate eft
Eltnch. 2. minimum, pote flate maximum , D hoc
invento facile eft augere. Volebat Tullius
initia a fuperis fumenda Uh, 2. de legib .
elle: A Diis inquit immortalibus funt nobis
capienda initia. Per Caput itidem res
principalis figurabatur : Res princi- unde Marcus
Tullius ad Appium icribendo, fic ajc-
palis, bat: An tibi obviam non prodirem
f Primum Appio Claudio , demde Imperatori, deinde
more majorum j deinde {quod Caput
eft) amico ? Omne fibri principium Caput
vocatur, fic nomen illud Berelith in
feri- pturis idem eft, quod vulgariter
Caput, aut vero in principio. Quidam facrorum interpretum per
no- Divina men Capitis filium Dei intellexerunt,
quandoqui- principia dem per verbum ejus diviniffimiam mundus
produ- incompteduseft. Et Adamantius, per Seraphim, qui binis
heniibil ia, alis Caput Dei velabant,
incompreheniibilia eilc m- B 3 quit, Divina ientia.
Religio. hb. 1 Parvus mundus. Itb. 4. Caput fup altare. ef_ inquit, nec
detegi polle divina principia. £t cum Iit ellentiadivina omnium rerum tam
carieftinm, quam terreftrium perfedillima, iic ab Eucherio nomine capitis
appellatur. Quod tantopere interTgyptios v?nerationem
tk reverentiam auxit (juxta id quod
Hieronymus refert) ut injuriam Divinitati
crederent fieri, liquidem qualecunque caput
aut male cibatum, aut male
tra&atumfuillet, mortuum uque ac vivum.
Usque adeo Religio ab iis, qui non
nili in oblcuro eam noverant, oblervata fuit:
fecundum quod Plinius lenior fcriplit : Religione vita
confiat: & in eundem fenfum Livius : Omnia projpera
fequentibus Deos eveniunt, adverfa (pernentibus. Schola Platonica
nobis feripto reliquit. Caput noftrum ad
fimilitudinem Mundi compolitum elle, atq,
idcirco Microcofmum appellatum. Quis vero
eft, qui hoc non fateatur ? dum illic
ik imprelliones, &c Planetae, &tot
negotia exercentur, & generantur? Illic anima?
noftru, tanquam Ipiritiu informanti,duos dederunt
circuitus : atque ideo membrum hoc partem
divmillimam,& principium reliquarum partium appellarunt, utpote
qua? huic in iervitium data? lunt. Et
quemadmodum Deus iple per potentiam fuam,
& prulentiam mundum replet univerlum, ita
& deli- ciae illius Tunc converlari in
orbe terrarum, prout liber fapientix
teftificatur. Quantumvis autem huc probatione non
indigeant, atidiatur nihilominus inter tantos Manlius:
An dubiam cjl habifare Deum fub
pectore noflro? In ccelumcjuc redire
animam . c.-doque venire? ia Adhanccapitis
lublimemdignitatfem magnam authoritatem tribuit
Helichius Hierofolymitanus: ob- Dignitas
terrena. Principi reverentia debetur. I/Mi
fervans ritum facrum, in lege veteri
celebrem, per quem caput vidtimu lupra altare
collocabatur, nobilius corde uftimatum, cor
enimirafeibilis, &con- cupifcibilis fons eft ,
itaque non immerito fe caput a corde
feparavit: pofthuc iubjungit: Non decet au-
tem mentem folum dtvidi, Jcd efl e velati
vinculum, quod ajfeSlus nojlros ad fanam
rat ionem adjungat, at fe devinciat.
Dum de culefli ad principatum terreftrem
defeenditur, hunc Aigyptii adumbrare volendo,
caput proponebant vel fiilcia regia vel
diademate, vel camauro cindtum: Porro Artemidori
fequaces, 8c fodales, quamvis vana luperltirione,
liquidem ejusmodi caput in lomno cuidam
appareret, futurum Dominium 8c Principatum
portendere crediderunt. Cum quanta igitur
reverentia caput noftrum conli- derandum
& honorandum eft, cum tanta quoque revereri,
metuere, &: honorare Principes oportet,
tanquameosqui luminaria lunt mundi: lucerna?
politu lupra candelabrum, civitates fandu fupra
montes collocata?. Imo & ipla omnipotentia
divina Principibus prophetas fuos viros
lapientillimos able- gavit, iisdemqueiplis, per
figuras & unigmata locuta eft. Curtius
etiam, qui tanta de principatu fcriplit ,
hoc pruceptum dedit : 0 '0 [equio mitigantur
imperia. Longe quidem a proportione
Architebtonica, vicinam nihilominus in contemplatione,
a cceleftibus rebus dependentiam rerum terrenarum elle,
ut an- tiqui ob oculos ponerent. Imaginem
Serapidis Dei repra?fentarunt, per quam moles
mundi intelligeba- tur, led qua? loco
capitis ingentem ca?lo vaftitatem portabat.
In gratiam quoque Nicocreontis, Regis Cypri
fequentes verius addiderunt: Sum Deus, ut
difeas , talis , qualem ipfe docebo. Colefiis Mundus
Caput efl, Mare venter opacum, Terra pedes, aures
ver famur m athere fummo, Lux oculi, quam Solis
habet jplendentis Imago, Hinc Palladem de Capite Jovis prodeuntem de Contemculo
defcendille fibulati lunt: prudenter nos inftrupiatio Para- 'ehdo,
cogitationes noftras ad culum lemper dire-
d]ji. ttas elle oportere, ficut diredum eft
caput noftrum. Ad hoc S. Ignarius
Loyola refpiciens exclamabat : G)uhm
fordei mihi tellus, dum c silum afl>icio
! & S. Zenon Epifcopus Veronenlis: Jjhiamdiu ,
inquit, Ser. de Manytethrum umbra profumunt , quamdiu
fumofarum fib. urbium nos carcer includit?
Et S. Cyprianus ? fefiinemus ingredi in
illam beatam requiem. Aliaque iniuper
centum millia fidelium. Propter quod & infideles,
illi fiimptuofiflimis delubris prufati Serapidis
imaginem decorarunt: Et in Alexandriavi- lum
fuit ejusdem limulacrum tam procera?
magnitu- dinis, ut ambabus manibus duos
ponderofos luftine- ret parietes de ligno
& metallo conftrudos : 'Ut ni- hil non
complecteretur-, lubj unxit Valerianus, quod
terra vel proferat, vel intra vifcera
abditum occultavit. Adus naturalis, quo
quisque mortalium, dum ei Salus vita?,
periculum ludionis imminet, objeda manu caput
tuetur, a celebrioribus, tSc notioribus terra?
Natio- nibus pro Hieroglyphico receptus fuit:
unde & Aigiptiis lolemne erat in quocunque
ludu vel inopino cafule capiti devovere, per
illud jurare,eidemq-, fe commendare. Hinc
Tiberius Gracchus olim fa- lutem populo
devovere volens, hoc fidiilimo figno in
Capitolio comparuit. Sic Ariftophanes ab
Anacarnanis poftulabat: Etfi jufla non
profatus fuero, manu fupra caput impofita,
quaque univerfus approbet populus. Ipfa adeo
portenta ca?li his fuffragari videntut ;
quandoquidem Ca?faris ftatua? in templo omnes
fulmine de culo milio in caput
percullu, pru- fagium deftrudionis Sc ruina?
principatus hujus fue- runt qua? etiam poft
Neronis mortem evenit. Usque adeo Romani
olim prudentillimum Ale- xandri Severi & Antonini
pii filii ejus regimen acceptum & gratum
habuerunt, utfimulacra tk piduras cum bino
capite, fimul invicem jundorepru- fentaverint.
Huc in annulis, tk monilibus porta-
Profperita' bantur, huc auro <Sc argento
imprimebantur : pro- Imperii. utGruci & Macedones
in figura Alexandri fecerunt: ita ut
matronu illuftres pro ornamento, & mundo
muliebri his figuris, tk monilibus uterentur.
Huc fuperftitio a Chryloftomo Magno reprobatur , inve-
hente in illam cum prophetico dicSto: Mendaces
filii hominum in flateris. Huc bina
capita dixerim ego elle oportere,
providentiam in bono, 8c prucautio- neminmalo,
cum axiomate philofophiu naturalis: Bonum
ex integra caufa, malum ex quocunque
de- fieflu. Diodorus volens Mufarum
lignificare impullum, quu videlicet cum fuavi
quadam violentia.ad fe pQ^t2.> Genium
attrahunt, Caput Fuminu reprufentavit , quu
capillos in fronte contortos , vel involutos, aut
quali per humeros expanfos monftrabat. De
his Sulmoneniisajebat : Efl Deus m nobis,
agitante calefcimus illo: Sedibus othereis
(pintus ille venit. Et elevarilllma
pcnnaCommendatorisT efti fic exprimebat : A me
di quei lumi IA Infiuen ce cor
te fi Genii inflillaro a Cafle mufeamico:
Si lungo i duo gr an fiumi Aufido , & Imeno
apprefi Urattar con ‘Tofe a man plettro
pudico , Tungi da rei co (lumi Folfi
il pie vergognofo, &dove fiorfi Reqnar
virtude , m amor. sto jo cor fi,
Inulrimis, vel primis Corinthi viciniis
inveniebatur olim Liba.de Con- scierat.
ad Eugentum Obftinatio in peccato, absque pavore
peccati. Occultare [e ad ailalcum inimici. In Ef. \n hifloria
S axonum. Sui ipfius cuftodia. In
quodam Serm. De arte amandi. olim caput
mulieris usque adeo deforme , & horridum,
utipfe terror, fi ad fui expreffionem, fimula-
chrum ei vel imago eligenda fuillet,
invenire aliud monftruofius illo non potuillet.
Paufanias vir literatus, & Legislator ibidem
nominatifllmus legem pro- mulgavit, per figuram
hanc, intelligi oportere ima- ginem, terroris.
Quidam illud imaginem eile Ca- pitis Medufe
voluerunt, Domitianus ex hinc volens
quandoque iis, qui fe non alio oculo,
quam exterioris apparentia: intuebantur, terrorem incutere,
&fe formidabilem reddere , caput hoc in
pedore porta- bat. Hoc eorum obverfandum
ellet oculis, qui dum male operantur,
divinam juftitiam poli tergum fil- um collocant.
Sed nimium, pro dolor ! verificatur illud,
quodS.Bemardus ait : Cor durum eft, quod
nec compunctione Jcinditur, nec ' pietate mollitur ,
nec movetur precibus, nec minis cedit, exemplis
non inducitur, beneficiis induratur, flagellis non
eruditur, & ut in brevi cunCti
horribilis mali mala compleCtar, ipfumefl quod
nec Deum timet, nec homines reveretur.
Obfervarunt Aftronomi intra decem gradus Scor-
pionis afcendentis fupra Horizontem Caput quoddam
omnino deforme, & cum prominendis fiuis
tortuosum, fiipcr hac cavitates usque adeo male
compositas &inamvenas, ut, fi fieri
pollet, hac portentosa deformitas ipfi adeo
cceIo terrorem incuteret. Confiderando peffimam
figni hujus qualitatem, & afpedum ejus
horrificum, dixerunt profati Astronomi, ab hoc inftrudionem moralem nos
deducere polle, ut nimirum noverimus ab allaltu inimicorum pra:cavere,
qui non fecus ac lignum illud in medio blanditiarum, & amplexuum,
eludunt, decipiunt, & opprimunt. Pra:ceptum
politicum eft Principi contra hujusmodi
occultos hoftes, non minus, quam contra
inimicos exercitus praemunitum elle oportere,
fi vel minimum prudentis fenfum pofiideat.
Chrytostomus etiam minimos horum adverlariorum
obfervare moms, eloquentia fiua docet: ubi
tam in campo verfare gladium, quam in
templo pastorali pedum polle videtur.
Nihil, inquit, perniciofius est, quam hoftem ,
quamvis imbecillum con- temnere. Et Vegetius nos
inftruit: quod adverfaruts reconciliatus etiam
vehementer cavendus fit. Universum hoc
etiam de invifibili inimico intelligi
poterit, qui, juxta Apoftolum, tanquam Leo vorax,
circuit quarens , quem devoret. Cum per
natura: legem, ad lui tutelam quisque fe
pradervare, & defendere poflit, idipfiun Aigyptii
indicarunt, cum bina aut depi&a aut
fculpta capita expofuerunt, virile alterum, quod
introrfiun lpedlabat, alterum muliebre, quod
circa exteriora objefta pupillam oculorum
circumgyrabat. Horus Appollo figuras & significationes
confimiles, usque adeo perfpicuas elle dixit,
ut ulteriori expofitione, aut externa
inferiptione non indigeant. His imagi-
nibus, cum fuperftitiofa, dixerim. Religione,
prophani idolorum cultores Diis infernalibus
defun- ctorum animas commendabant, adjundtis literis
duabus D. & M. Si cum hac cautela
incederent hi , qui paffionibus filis in
tranfverfum rapiuntur , & fe- ducuntur , non
tam incaute fspius aperto pedore in
telahoftium, in globos lediales, in gladios
& in- fidias incurrerent. Per commune
proverbium S. Bernardus nos, quantum dodtrina
hsc cuique ho- minum proficua lit, inftruit
dum ait: Solet dici, bonum cafiellum
cuftodit, qui feipfum fervat, & ob-
fervat. Dumque nos amare docet Ponti
Incola, fic ait: Non minus eft
JAirtus, quam quarere, parta tueri: Cafus
ineft illic: hic erit Artis opus. Corroborat
qua: di&a funt Hieroglyphicum pru-
dentis , quod a fapientibus Romanis in fimulacro
Jani bicipitis figuratum fuit : cujus finis
erat ut re- Janus, prsfentaretur memoriam
fidelem confer vandam prsteritorum , & futurorum
eventum cum fagacitate prsvidendum. Unde
juftiflima eft, & nonabs Prudentia» re , de
eodem fubjeCto Perfii exclamatio : O Janae
d tergo quem nulla ciconia pinxit. Inde
templum quod Antevorta, & Poftevorta appel-
latum, 8c a Romanis cum fingulari judicio
apertum fuit. Sed de his figuris
maturius in fecunda parte in- tegri hominis
ratiocinabimur : quod prsfens attinet adhuc
illud referendum eft, quod Demofthenes in
Apudstobt* Olyntho ait : Non tam videndum
quid in pr&fentia umblandiatur , quam quid
deinceps fit e re futurum. Et Plutarchus:
Prudentia non corporum fed rerum eft
injpeElio. Sed hic le&orem meum
primitus ad vivum fontem Ediics Ariftotelics
tranftmitto: imo vero advenas perennes
gloriolillimi DoCtoris Ange- lici Divi Thoms
de Aquino denique ad id quodcun- que
pofteritati imprellum, 8c latiori deferiptione dif-
fufiim reliquit Comes Emanuel Thefaurus in
Plfilo- fophia lua morali. Porro ut
antiquitus, in uno fimul omne tempus
TemporsU colligatum reprslentarent, prsteritum,
prsfens, & futurum, inunobufto terna
capita figurarunt. Sic Hefiodi interpres
ratiocinatur. Inventio hsc, prout refert
Paufanias, Alcamenis eft: Et de Luna
Virgilius: Luna, Tergeminamque Hecatera, &
l^irginis ora Diana. Uthsc tempora fedulo
dilpiciamus, &prsvidea- mus. Sapiens nos
exhortamr dicendo : Omnia tem- pus habent:
Et hinc: Tempus plantandi, & tempus evellendi
quod plantatum eft. Hic Cardo major
eft, ut in Mundo vivere bene
noverimus: Tempori par- cere, id eft, opportunitatis
locum expeClare, optimi, & prudentis eft,
fic Marcus Tullius inquit. Et Ovid. Dum
licet , & flant venti navis eat. Sic
vulgo dicitur: Dum ferrum candet, cudendum eft.
Sed nimium vera funt qus S. Bernardus
inquit : N ihil pretio fi us tempore, fed heu! nihil
vilius hodie invenitur QUamvis jam & vulgo notiffimuin
fit , nihil- ominus ego , ne ab ordine mihi
pnelcripto, in Principio Oftentuum & Prodigiorum difcedam,
non polium quin illud tantopere decantatum
commemo- rem , de quo inprimis mencionem
Plinius habet: vi- lib. 28. c. 2,
delicet tum cum prima Romane Urbis
fundamenta Fundamen- jacerentur, in ruinis
hifce profundis inventum fuille taRomat.
caput, recenti fanguine tindhim, conlperfum
, & quali diftillans, itauta bullo
noviter avulfmn credi potuerit : quod futura:
felicitatis huic urbi omen fuerit, pra-iagiens
eam non tantum Romani Imperii, sed totius iniuper
orbis Caput futuram. Sic enimvero pluries,
qiue nobis contigille fortuito cafii videri
pollimc, divina pratordinatione diriguntur, ut Mundus
his moneatur, & in futurum fibiprofpiciat
Variis adeo Altillimus uti mediis
confuevit, quibus hominem adfevocet. Non
cafu quodam, fed ad inftrudlio- Vocativo
nem & difciplinam converfionis olim in
afigypto divina, plaga; Pharaonis contigerunt:
in Rubo flamma. Columna nubis, &
ignis. Virga prodigiofa, manus repente leprofe. Mons
fumigans, & horum fimilia. Sed cum
ejusmodi portentis non corrigerentur, ecce
illud Salomonis experientia comprobatum elt:
Uiro Proverb.c.19, qui corripientem dura
cervice contemnit, repentinus ei fuperveniet
interitus, & eum fan itas non sequetur. Propter quo
fagacitate opus eft, ut hac prasfa-
giapoffint intelligi: ficut nec illud
Amalecits fortuitum fuit, cum fceptrum , Sc
Regalem Saulis paludem Regi Prafagia.
lib. x. Hift, Caput in tempeftate
delapfum. Mutatio Regiminis. E[>.
ad Bovil- lum. Unde monstra.
1 6 Regi David, tum quidem adhuc Duci turma: militaris, ad
pedes projecit, iedhic rurium Lectorem meum, li de hac materia eivifimi fuerit
ampliora nolle, ad Davidem meum mu ficum armatum ablego. Bugattus
fcripto reliquit: ante mortem Barnaba Viicontis,
qua: paucis pcfthac fubfecutaeft: in
palatio ejusdem incendium occepille, atque in-
ter atra flammarum volumina comoaruilie Caput.
quod ipiiun quoque ardere vilum lit , idque
multo temporis (patio non dilparuille. Sic
Anno Domini noltri millelimo quingentefimo qua-
dragelimo quinto, tum cum Henricus Dux
Brun- Ivicenlis cum Duce Saxonico
belligeraret , in civitate Argelia exotica*
magnitudinis grando delap- Li eit , inter
hos autem glaciales globos, caput quoddam
reterens imaginem Saxonici Ducis inven- tum
eft , a quo poftea Brunluicum m'bs & Regio
debellata fuit. Seducftor lpiritus, ut animos
ad cultum lui quamtumvis prophanum
alliceret , de- cidentibus calo laxis , jumentis
humana voce loquentibus , cumque aliis
diverlorum generum monltris, porro in victimis
luis, quas quan- doque omnino inter manus
Sacrificantium disparentes reprafentabat, non lolum
militares viros , fed ipfas adeo matronas
ad lacrificia, ad Lupercalia, ad Ledlifternia, ad
Saturnalia, 8c ad innumeros ejusmodi ritus
gentiles currere , Sc properare fecit. Unde
& in pluribus locis Livius refert, quod
majoribus hoftiis placata ftnt Numina . De
tonitru autem 8c fulminibus , qua quali
quotidiano even- tu decidebant Poeta inquit :
Difc it cjuftitiam moniti, & non temnere divos.
lpia quoque omnipotentia Divina, quamvis inter
candelabra aurea, lacerdotali indumento vel
podere veftita, in labiis Iliis nihilominus
gladium utraque parte acutum portat : & hic
ille ei! de quo propheta meminit : Si
acuero ut fulgur gluti, um meum, oS arripuerit
judicium manus mea. Utque hunc gladium
metuamus Regius Propheta inquit : Nift converf
fueritis gladium fuum vibra- vit , arcum
tetendit , & paravit. Felix qui ex ejusmodi
magifterio novit emolumentum fuum capere.
Dum Galba Provinciam Tarraconenfem introi- ret ,
& in vicinia publici fani caput infantis
immo- laret, idipfum continuo Sc ex improvifo
in leni- lem canitiem transmutatum fuit
, cum infolito circumdantium ftupore , unde dc
Harufpices de hoc lplo prafagierunt, futuram
propediem ftatus & regiminis mutationem; id
quod etiam fuble- cutum efl. Non
minus prodigiofiim fuit Caput ihud, quod
pontificia tiara redimitum compamit non
modico tempore in acre , circa annum Chri-
(fi quingentelimum odavum. Relationes Craco-
v lenies recenfent. in Sarmatia Anno Domini
mil- lelimo fexcentelimo vicelimo tertio e
flumine Villu- la c aquile pilcatores pileem
humano capite lpedta- bilem. Sagaciflima
inventio, qua: de manu ingeniofif- lima
Creatoris procedit ! verum enim eft, quod
poeta inquit : l^uait m humanis divina
potentia rebus. Sic deledatur Deus
operibus fuis nobiliflimis, &: pulcherrimis, contraria
omnino producere. Eve- niunt monftra vel
excellii, vel defeclu natura: : dum vel
nimium eft quod operatur , vel dum in toto,
aut parte quadam totius deficit j hinc eadem
pulchritudo, juxta fententiam ejus, qui
Amator Lama: fuit, eo quod videatur
terminos concinnitatis excedere , intuendo
& membrorum proportionem monftruola appellata
fuit. Oh delle Donne altero, e raro moftro
! Hinc cum in domum Xandii introduceretur
> atque in ingrellu luo dElopus,
hic Carbo animatus, e Phrygia usque adeo difformis
, <Sc tam prodigio- (z turpitudinis
appareret, univerfa familia conturbata obftupuit , da
materfamilias ingenti vocife- ratione virum liium
inclamat: Unde hoc mihi monftrum attulifii? Monftruolum
appellari con- fueverat ingeniiun D. Thoma:
Aquinatis , tanquam quod communes intelligentia
humana limites tranli- ret , & omnino etiam
optimis praftaret: vera aquila , qua fixis oculorum
pupillis intendere poterat in lolem illum , quem
tam condigne porta- bat in peclore. Nero monftrum
crudelitatis nominatus fuit. Hoc etiam nomine
transmutationes vel Metamorphoies nominantur :
unde Ovidius de fororibus Phaetontis in populos
arbores transmutatis inquit : Affuit huic
monftro proles fthenclcta Cygnus . Sic Gygantes
, & Pygmati , fic qua pracocia &
pramatura linit in homine, vel mixtis, vel
animalibus, vel plantis, vel petris, vel in
lignis, quidquid aut excedit, aut deficit
in communi natura curfii , monftrum , aut monftruofum
dicitur: Lac praterea nomina fortiens :
Oftentum, Portentum, Prodigium, Miraculum. Inde iis
inharendo, &c concludendo qua lupra jam
relata funt, pro coronide hujus capitis
vel capituli referam id quod Ilidorus
fcripfit : Monftrum ita nuncupatur, Lj^ 2> or^
quia aliquid futurum monftrando homines
moneat \ quapropter nonnulli hac ratione
dubii monftrum qua- Ji moneflrum
appellarunt, vel quia monendo aliquod myfterium
diviru ultionis pr.tmonftret , vel quia ali-
quid ftngulare a ftngulis obfervetur, & propter ad-
mirationem digito monftretur. Ipfa adeo Iris
in pulchritudine fua prodigiofa nos
exhortatur ut Factori fuo debitas referre
gratias de tot benefadtis erga nos
non definamus: quod fi minus fa&um
fuerit, intuendo eam ut arcum incurvatam,
utique de irafeente Deo habemus , quod vereamur,
cui nunquam deerunt fagitta, ad feriendos
impios, qui vitam luam male degunt.
A. PAgani olim barbaro omnino , fuperftitiofb,\
imo <k nefando ritu Larunda Dea ,
vel Ma- nia , qua Deos Lares genuit, humanum
Caput litarunt , opinati hoc lacrificio nefando
penates fuos ab omni invaiione hoftili
fecuros fore : qua impietas e medio fublata
, dc penitus a Junio Bru- to Conlule
abolita fuit , qui ftatuit ut in
vicem Capitum humanorum capita papaverum immola-
rentur & dedicarentur. Hoc cruentum nihilominus
idololatraram facrificium mftru&ionem prafefert
maxime utilem & moralem patribus familias
&: qui- buscunque aliis, quibus domus cura
concredita eft, ut videlicet fe laribus
fuis dedicent, mentem fuam dc cogitata
fua ad domefticorum & domus totius
adifi- cationem & gubernaculum dirigant-fui
&: fuorum in- defeflam follicitudinem
gerant,expenlas cum receptibus fuis ponderando :
tantopere morigerati, & disciplinatifint, ut nemo
habeat, quod de prapofte- ro agendi modo
conqueratur. Ad hunc fcopum collimant Doftrina
Peripatetici noftri , in Ethica: ubi ceconomica
, herilis , familiaris, & monaatica vita &:
regimen defcnbuntur. Imo & Apoftolus Pau-
Regimen domus. Epift. ad Tim. c.j.
jipud.Phaar. Memoria mortis in Conviviis.
24. 12. Moral Fortitudo contra
ad- verlitates, & passiones. 6.
JEneid. De irae. 3. Paulus
definiens Epilcopi boni munera , inter alias
virtutes eidem necellarias requirit : ut fu
a domui bene prapofitus Jit, jufta illatione
inferendo, fi quis autem domui fu a praejfe
nefeit, quomodo Ecclefut Dei diligentiam habebit? Sic
Prienenfis Bias inquit: Optima illa domus
efi, in qua talem fe proflat
Dominiis, qualem foris leges cogunt. Et
Cleobolus apud Diogenem: Priusquam domo quis
exeat, quid altu- rus jit apud fe
perrrafiet : rurfus cum redierit, quid egerit
recogitet. Et Pythocles: Oprime conjiituta domus
, in qua fuperfuum nihil abundet, &
necessarium nihil defit. In more politum
Celti' antiquitus barbara gens habuit, de hoftium
occiforum corporibus amputare capita, atque eadem evacuata,
Sc exiccata, tum deinde auro tedla in
conviviis Sc folennitatibus proponere, iisdenique pro
poculis, dc patinis uti. Si tantundem,
quantum cum luorum hoftium calvariis agebant
hi barbari, Chriitiani quoque inuni- verlum
mortuorum fuorum capita in conviviis
exponerent, fi, inquam in his lautis
epularum lolem- nitatibus defiindtorum memoria
Eepius revivifeeret, & tanquam Ipeculum convivantium
oculis proponeretur, fortallis eorum menfie frugalius
plandtu , quam ebrietate aliisque iniuper
indecentiis, rixis , dilcordiis , &:
perturbationibus inordinatis, qui ex ebrietatis
vitio derivant replerentur. Sic Moraliita
eos, qui talibus menfis absque omni metu
allident , cum lient in ipfo limine
lepulchri, vellicat ? Jfuia incertum e[t, quo
loco te mors ex- pellet , tu omni
loco illam expctla. Et Gregorius :
confiderat quali s erit in morte , femper pavidus
erit in operatione. Arieti , utpote primo
Zodiaci figno, Sc quod ejusdem caput lit ,
&: omnem in eo potentiam , for- titudinem, &:
vigorem pollideat , antiquiores Astronomi Caput
amgnarunt , dicendo: Eos qui lub hac
conftiturione in trino, aut lextili nati
fuerint, optime lituatum caput , bene fanum, fine
doloribus, line fluxionibus habituros. Sed ego
potius hoc Caput optime flabilitum dixerim,
quod plenum generofitate, & virili fortitudine ,
finiltris tortum calibus, vel palfionum violentiis
contrallare nove- rit. Obdurandum adverfus
urgentia, in luis Emblematibus exclamat moraliflimus
Alciatus. Dicebat Diogenes ad magiftrum Ilium
fe percutientem: Non tantum tibi virium
erit ad me ferien- dum, quantum roboris
ell dorfo me6 ad fuftinen- dum. Et
hoc ell illud unde Aineam fuum
animabat Sibylla apud Mantuanum. Du ne
cede malis , fed contra audent ior ito.
Quod vero attinet palfionum vidtoriam , &
clavi Herculis , & fcuta Atlantis , & igides
Palladis, Ancilia Numi , ipecula Ubaldi , annuli
Melilfi , convenientes ad hoc allegorii funt. De
his etiam Bernardus ait : Major ejt viEloria
hominum, quam Angelorum : Angeli fine carne
vivunt homines in carne triumphant. Portentolum
erat videre Senecam ( prout ipfe de
feiplo refert, dum de viifroria fenfus,
& de hominis irafeibili loquitur) fufpenfa in
acre manu, qui flagellum tenebat, cailigaturumfervum
immorigerum, dumque in hoc a£tu deprehenliis,
interrogaretur, quid hoc rei? relpondit : Exigo poenas
ab Iracundo. Ut intentiones, & affedus, & palfiones
humani exprimerentur, a fapientibus llatuarum, 8c
Scarlattini Hominis Symbolici 'Tom. I.
fimulacrorum ullis, una cum variis corporis
& membrorum dilpolitionibus inventus fuit ,
quibus vel ftuporem, Vel confidentiam , vel
amorem , vel odium, aliasque in homine
pndominantes qualitates figurabant. Statuariorum ,
& fymbolici artis peritorum hic gloria eil
, e pidlis telis fuis, & lapidibus Iculptis
etiam line voce humana loqui potu-
ille. Cum ergo affedlus, & commotiones animi
ad hominem fpe&ent, non fine lingulari
defedtu, 8c imperfectione propoliti operis hujus
foret, de his nil meminiile, fed cum filentio
priteriille. Ut cum facilitate &
delectatione duarum nobis Dolor li- humanarum
qualitatum notitia daretur , quarum ncia ima
non nego, media ell , odiofa, 8c noxia, duo
Capita Joannes Baptilla Porta, nobis videnda
demlibr.de dit, quorum alterum fixis oculis
, & melancholico Fort. lit. notis. intuitu
terram Ipedlabat, alterum hilare & jucundum cilos
intuebatur : in horum uno dejectionem animi
notabat, tum cum curarum ahxietate deprimitur , &
languentibus oculis in terram fixus, fe in
hafce tenebras praecipitare velle, alterum ad
tranquillitatem illam gloriae alpirare de approximare videtur, quae ell
finis & meta humanae vita: iloltra? In
altero horum Synterefis culpae recognofcitur,
qua: Synterefis tanq lam gladius fupra
caput Demadis Rei fufpenfa in Innocen»
rr. initatur: alterum per modum Apodis ultra
nubes tia. le volam fuo levans ,
inferiptionem illam judiciosam confecumm ell: Defpicir ima.
Alterum non fine ratione dici poterit
Cain aliquis fratricida , im- pius, perfri&ae
frontis , & inhumanus, alter econ- tra
manfuetus Abel , plenus tranquilitate , & amoe-
nitate vultus. Hic velut Democritus femper
ridens, prout eum Poeta loquentem
introducit: E vanita, 0 Mortali Brufin, Delie
miferie voflre, Dalle affhte pupille Con
infimo dolor gron dare il pianto » Alter
velut Heraclitus femper plorans, in antro
Trophonii fepultus, quem nec menfa: Luculli, nec
Panchaia: amoenitas , nec Tempe confolari
potient. De uno eorum ajebat Marcus
Tullius: Ego femper hac opinione trattus
fui , ut eum , qui nihil commfi- Jn rit , fibi
nullam poenam timere exiflimdrim : de Al- tero
fapiens ait : fugit impius nemine perfequente :
Quibus S. Bernardus adjungit : Infernus quidam ,
prov lg & carcer an ima efi, rea confici entia.
Serm. di Porro ad eorum frangendam &: terrendam impieaijjumpt. tatem, qui
non verentur detecto sarcophago, & lapide lepulchrali amoto, defunCtorum
famam sub terra dilacerare, inlculpi talibus faxis MeduEe caput iacobon
in antiqui voluerunt, cujus capilli
degenerabant in co- Apo/og de lubros.
Prudens enim vero inventum, ex eo quod
Z’"* i*”* infamis carnificina eil
fevire in corpora mortuo- ^on mur'
rum, quorum anima: quotidianum implorare
fubti- murandum dium non ceilant. Cum
Larvis non luttandum, m°rtuiSi» ait Moralilla
Alciatus. Viliffimum pecus leporum ell, qui
pedes Leoni mortuo vellicant , fic recenlet
Homerus: Non fianttum efl viris interfettis
infui- tare. Ad hujus vitii deformitatem
luculentius de- monftrandam , ejusmodi homines
Plato canibus aquiparat, quijatfrum in fe
lapidem mordent, cujus hxc verba funt :
JJ)uid putas eos, qui ita fe gerunt, tib.
$. de differre a canibus , in jacio s
lapides fivienribus , eo Repub. qui jecerit
pratermiffo ? Intellexit ManaflesRex , cur fibi
videntium no- men propheta* adlcifcant : Hic enim
Ifaiam prophetam c medio fuflulit , confcindens vivi
corpus ferra, C & CAPUT. 18
& pofthac fe in forma quinque capitum
depingi , & fculpi fecit : ftulte ratus, /e
totum Mentem eile , non pravifo pracipitio
fuo , & infelici/lima morte, & condemnatione
fua. Solet hoc evenire temerarie pra/umentibus
, qui cum fe omnia nolle arbitran- tur ,
nil omnino norunt. Id palam exprellerunt
My- thoiogi in fabulis Icari, &
Phaetontis. Etiam infima fortis hominum hac
fententia e 11 : eos qui alta con- templantur,
cadere. Inaqualitatem tam Archite&onicam, quam
moralem 6c numericam inter ho- mines
fuftulit S. Auguftinus his verbis pulcherrimis :
De Civit . Dei Jatlantiam tolLu, CA erimus
pares. Hugo Cardina- eap. a. jis
ejusmodi progeniem hominum fequentibus ver-
Lib. de Ani. gls explodit : lnfipcns
, quid tibi prodejl vana gloria memoria,
fi ubi es, torqueris , ubi non es, latu
daris ? In gratiam vulgi (quamvis id
a multo tempore jam periti viri , 6c
fapientes noverint) id quod fe- Caput
Adit- quitur apponam: nempe Calvaria montem
( lic tm m monte Nauclerus opinatur)
idcirco appellatum eile, quod Calvar i a.
in ea folia, m quam crux Chrifti
collocata, & in qua cruce Redemptor mundi
affixus fuit , calvaria vel caput hominis
inventum fuerit , idque volunt protoparentis
noftri Adam fuille. Voluit per hoc
lapientia divina & infallibilis indicare,
quod illic ubi caput hoc condemnationis
noftra origo fuit, ibi per merita tam
excelli sacrificii pofteritati falus exoriretur; &
ubi per lignum mors vidtorio/a in- travit,
per lignum delfrueretur. De primo S. Pau-
Vita $C Sa- lus inquit: Aicut m Adam
omnes moriuntur, ita his per & inChriflo
vivificabuntur: De lecundo ficEccle- Chriftura.
/ia canit : qui in ligno vincebat, in ligno
quoque vin- 1« Cor. 15. ceretur: quod
myfterium prafatus Apostolus Paulus optime concludit:
fattus cjl primus hamo Adam in animam
viventem , noviffimus Adam m fpiritum
vivificantem. Et paulo infra: Primus homo de
terra terrenus, fecundus homo de calo
caleflis. Supra quod Super hunc j]lc{oms
ClarusUt cum audimus Adam illum prio-
rem factum m animam viventem, id eft , ut ft
cor- pus animale, quod nunc circumferimus ,
confdere- muspoferiorem Adam pr&flantiora allaturum
, qua fprritus appellatione vocanda fint. TTEroicus
non minus, quam utilis & decorofus JL
Jl lemper a: Hamatus fuit ullis humanas
partesdno- netis imprimendi , ut per orbem
univerfum magna- nima gefta, heroica- adtiohes
tran/currerent, & aternitatem quondam confequerentur:
ftimulus proinde generoiis pedtoribus daretur
ejuscemodi illuftribus fadtis, unde fama nominis nunquam
intermoritura nalcatur, devovere animum. Pracipue tamen hac
gloriola memoria Principibus refervata eft.
Sic videlicet excellentia figurati magnificatur,
in hujusmodi fymbolis virms fimul &
adtio con- nectuntur, ejus, qui in uuoque
horum vel tanquam literatus, vel tanquam
Heros de/udavit. In mone- Clementia C;1
quadam area Caput Julii Calaris corona
civica Principis, decoratum cernitur, quod
clementiam ejus figurat: Principibus enim quam
maxime convenit tales erga cives fiios
fe exhibere. Hanc clementiam , tan- quam
praclari/Iimam Principum dotem iisdem Vopifcus
allignavit : Prima, inquit. Dos Impera- torum
Clementia. Et Diogenes lcriptum reliquit:
Contubernales juflitia fient pietas , cP
clementia. His potilfima olim /acrificia Athenis
, in altari eisdem deftinato, mactabantur. In quibusdam
praterea nummis humanum ca- put monftrabatur
lauro redimitum , quod pharetram, aut telum in
occipitio luo portabat, fronte ftellam contingens.
Per hac intelligi conferva- Pier, lib.z
3. toris Apollinis beneficium influxum
volebant, Hieroglyph. (prout Valerianus fentit)
ftella autem virtutem radiorum ejus denotabat.
Porro 6c caput aliud spedabatur pelle caprina
coopertum , habens in faucibus luis fulmen , & in
occipite arcum: ex altera Vigilantia, moneta
facie imago Pega/i apparebat , & fagitta
alata : qua fimulacra mentibus hominum repra-
fentabant , non folum Principis , fed omnium
eti- am eorum, qui regimini populorum praftituti
funt, in rebus agendis , & ad fublevandos
fubditos inde- feflam celeritatem ,& promptitudinem.
Septem petra quas Alti/fimus Zacharia
Pj;opheta monftravit , feptem principams figurabant: ha
infuper /eptem oculis dotata erant, licut &
virga quajeremia propheta monftrata ftiit. Non
usque adeo in exercitiis navigationis fua
intentus eile potuit Palinurus, tum cum
infortunia calamitofa temporis imminerent, ut non
in unico oculi nidhi in naufra- gium
inopinum incurreret , qui tamen juxta Vir- gilium
: .... Clavumque adfxus, &hstrus Nunquam
amittebat, oculosque fub aflra tenebat.
Docti/Iimus Erizzus oblervav it in monetis
Antonini Pii caput matrona plenum
majeflatis idque coronatum, qua corona c multis
turribus compofita erat , in limilitudinem
Dea Opis, quam fibula docent. Laodicea, Hac
figura fortitudo , &: propugnacula Laodicea
civi&tis reprafentabanmr, qua tot annis
impavide hoftibus fuis reftitit. Ex altera
parte caput hominis erat , quod in occipite
caduceum Mercurii monftra- bat, per qua
promptitudinem obedientia fua, tum & pacem,
& erga principem fuum fubmilfionem denotabat.
Talem eile oportet Vafallum , juxta mentem Pythagora:
Subditi non tantum morigeri Principes, fnr, fed
amahtes etiam fuorum magiflratuum. Hac
&c fubditi. in fe invicem correlativa
fiunt patris ad filium , imo capitis
ad membra: atque idcirco ( prout Ca/Iio-
dojrus meminit) Membrum fcqui debet caput. Caput
arietinis cornibus inligne , per supra memoratum observatorem
Jovis lignum erat apud Amonitas Gentem ferocem: cum aries apud
veteres inflrumenmm bellicum , &c
fortitudinis lymbolum Cornua infuerit. Imo vero
cornu infigne honoris erat : non /igne ho-
uno id loco Propheta Regius inquit:
Exaltabuntur noris. cornua fttfii. Exaltetur Deus
cornu falutis mea. Sic cum fabula
referunt Jovem Nutricis Amalthaa Abundan-
Comucopia, omnigenis bonis adimplefle,
Mytho-tiadeUr- logis campus apertus eft
dicendi : abundantiam pro- bium forti- venire
, liquidem civitates , & regionum limites
ficatione cum fumma vigilantia muniantur, &:
cuftodiantur. provenit. Hoc ipfum per Numina
tutelaria intelligitur. Natui. Co- Caput
hominis venuftum , & juvenile, mediam Mytkol, inter
virihtatem & adolelcentiam praieferens atatem,
lnnumifinate exprelliim, idque corona cin- 6him, unde ramus lauri
egrediebatur, Solem denotabat, qui folus inter planetas
coronam portat,cui etiam Laurus dedicata
eft,quod in amoribus Daphnes, qua in
Laurum converiaefl:,veteres indicare voluerunt.
Idem ipfe Sol per caput radiatum in
medio templi quadrati exprimebatur, quali
lucidillimum fimulacrum hoc, per mundi ambitum
idcirco volvatur, ut in gratiarum adtionem fibi debitam,
facrificia ab homi- nibus, per hoc mundi
templum ornati/limum exigat. Eadem imago
Solis per faciem juvenilem, cui nulla
in mento barba erat, figurabatur, tum vero
etiam De Sole Hiercglyph. Gratiarum
actio. Philip, i. Victoria pbtenta. Hie-
rogi- Roma Caput Mundi. Lib.
Hieroglyp. Saturnus Agricultura; Inventor. Lib.
1. num. cap. Bonum Sc malum. Lex
contra Adulteros. fparfos habens capillos,
duos ab auribus fiiis ferpen- tes
pendulos reprafentans, prout jam memoratus Audior
annotavit: exponens nil elle in terrarum
orbe tam remotum, quo radii folis, (quos
difperfi cri- nes referunt ) non pertingant: Sc
quia Sol artatis de- trimentum &: caducitatem
nullam novit, Adole-fceiltulum eum, & imberbem
elle voluerunt. Refert itidem Valerianus
vidifle fe in numilmate, veteri fculptam
faciem, coronatam radiis, balatam infuper manum, qua;
in acrem levabatur , in- dicans prima orientis
folis itinera. Tanta erat huic Datori
luminum Sc obfervacio , Sc miniftratio , Sc
adoratio. Interim gratiarum adtio, fpeciofiflfma
Sc acceptiflima eft monetarum omnium , qua
donari poilimt ; atque ideo Marcus Tullius
ajebat: Cui gratia referri non potefl,
quanta debetur, habenda tamen efl quantam maximam
animi nojlri capere pofjint. Quandoque Capita
monetis imprefia, cafus militares cum felici
fuccellu terminatos figurabant. Sic in
numismate quodam Imago Claudii Calaris,
juxta mentem prafati Erizzi , vidloriam illam
quam Romani adverfus Barbaros impetrarunt, ligni
ficavit. Ad victoriam hanc exprimendam,
Valerianus vir do&ffifiiuus, caput mulieris alatum,
cum capillitio retorto demonftrabat, allerens fe
id- ipfum in quam plurimis monetarum
infculptmn obfervafle. In his ipiis idem
Caput muliebre, fed coopertum callide
apparebat: de quo non pauci dixerunt, eiie illud
effigiem vel imaginem Urbis Roma, qua;
virtute armorum Iliorum Caput Orbis effecta
elt: ex altera parte vultum ilium
infculplit Julius Cadar, fed in figura
Martis: alludere volens, debere originem
luam Romanos huic numini belligero. Quidam etiam
non irrita cogitatione prafagierimt , Romam Caput
fidei Chriftiana futuram, ubi Caput
Apoffolorum Petrus primariam pontificiam ledem
luam collocavit, ubi hac eadem fides
gigantea , Sc gloriola membra fua extendit, Sc
non lecus ac Davidica illa vitis , potius
quam illa fabu- lofa Aftyagis a mari
usque ad mare extendit propagines fitas : atque
adeo Petrus Petra nominatus., eft, immobile
Capitolii faxum relpiciente Redemptore noftro.
Inventa lunt moneta; quadam, qua; ex una
parte duplicem faciem in cervice una
inonft rabant : dum ex altera figura navis
cerneretut. lineas Vicus di- ligens horum
infignium obfervator , per binam faciem hanc,
honores, & facrificia dedicata Saturno vult
intelligi, qui videlicet mortalibus ufum tam
agricultura, quam plantandi, putandi, Sc. conlervandi
vices edocuit. Rurluin alii per hoc
intelligi volunt lapientem Legislatorem, ante cujus
confpedfcum ftare, inquiunt, oportet faciem
boni Sc mali, ad reprimenda damna unius, Sc. ad
commoda alterius procuranda. Commentati funt alii
per hoc utriusque fortuna; , tam profpera , quam
adver- fantis tanquam fluminis decurfum
figurari , ut quisque noverit , tam per citatos
vortices, quam per placatas undas felici
navigatione ad portum fu- nm appellere.
De Tenedo Nummus comparuit, qui ex uno
latere duo capita monftravit, ex altero lecurim,
cum hac circulari inlcriptione: fccuns Tenedia:
explicatio lemmatis hujus, vel proverbii inde
derivavit. Rex Provincia; illius ieveriffimis legibus,
Sc poena capitis mul&abat adulteros,
fadum eft: autem ut genuinus ejusdem filius
hujus criminis reus deprehenderetur: quidquid pro eo
plebs intercede-ret, ut in Yiiceiubusiuis
propriis poenam hanc moderari dignaretur, inflexibilis
ad hac pater, coram omnium oculis
palam eum pledti capite imperavit : Sc
ut hac adtio leveritatis retinaculum ellet
e ftr cena- ta; liventia: in populo, prafatas monetas
elaborari juflit , cum pramemorata inferiptione: Verum
enim est, quod literatiflimus Vir Camerarius ait: Lib.
j. amor urit adulte f Relliquias Domina,
relliquiasque domus. Et juxta lententi am Ambrolii: Adulterium
natura Lib. r. de injuria efl : Hoc enim
etiam feris , ac barbaris dete Abram, flabile.
Huic legi fimilis illa fuit, quam Seleucus
promulgavit: ut adulteris excavarentur oculi:
deprehenditur filius ejus, ne utrumque oculum
amitteret, Pater pro filio unum perdere maluit.
C^Uin quanta devotione proftratum humi non
j oporteret efle hominem, ad referendas Creatori
luo grates, qui non folum ei divinum Ipiritum
fuum inlpiravit, dum animam dedit, non
folum eum de peccati iervitute, fundendo
fanguinem luum, redemit: propter quem folum
cadi fabricati funt, qui in hunc
mundum tot bonorum feracem locatus , di-
vitiis elementorum gaudet , equorum qualitatibus Oompolitus
eft : in hunc mundum, inquam, in tot mixtis
ftecundilm: prater hac nihilominus etiam in
herbis, in arboribus, in frudribus , in
foliis , Sc in Eloquentia floribus, quali in tot
voluminibus conftitutionem Arboriinu humanam ,
conditionem fuam , Sc llatiim , Sc asiones, demotus,
Sc imaginem fuam cognoffiit. Propter quod Sc fagacillimi
indagatores, medicinas, ad reprimenda mala fua, congrua invenerunt.
Ditiffi- ma Natura, Sc provida omnino, qua signatufis etiam externis eos, qui
horum scientiam habent admonet, ut in tempore luo
Alexipharmaca Sc Reper- culliva remedia
adhibere malis fuis non negligant, quibus
utique propter Protoplafti peccamm lat
abimdanter lubjicimur. Quot folia, tot
lingua filfit, qua cum eloquentia non
verborum fed fidiorum, nobis utile
noftruminfinuant, imo bonum noftrum, felicitatem , Sc
commoda noftra, Sc experientia nos docent, le oratores elle non
verbis, fed fadlis fce- cundos. Benefica
Creatoris nollri manus, cuique plantarum, Sc
herbarum virtutem luam indidit : Sc in ipfo
cortice lignatura fua nobis. exprellit ea, qua
fub eodem continentur. Dixerim ergo ftudium
hoc non minus cateris inperfedlo. .Botanico
utiiitafcc plenum elle, ut videlicet in
cognitione lignaturarum, de quibus didtumeft, virtutes
herbarum nolle elaboret, Sc ab externis adinterna
penetrare fatagat. Hic ergo, ubi de
Capite n-y hi fermo eft, de harum virtutum
nonnullis mccindtam mentionem fadluriis fum:
ut videlicet nec Ledlori meo, nec libro copia
rerum earum defit, quasliic deducere
prafiunpfi. Primum libi locum vendicat Nux
juxta eorum, qui maxime fenfati funt
, opinionem. Nux arbor fortuna eft, qua
quandoque inveteratum illiud axioma falfiim
reddit: Nux cjuafi nex, & nux a riotendo: utpote
qua cortice fiio utilitatem fuam adfert.
Hac integram humani capitis figuram
hareditavit. In exteriori Sc herbofo nucis
cortice, tota pericranii jqux f]crha forma
apparet; in cortice duro, parte videlicet
ejuscura dem folidiore cranium figuramr. In
pellicula irtte- qs riore qua nucleum
ambit, quis non meningem, aut piam matrem ut
cum vulgo loquar, circumdantem cerebrum, quod in
nucleo repraffentatur, cognofcat? Non igitur mirum, fi
decodlio corticis, aut externi involucri aptiffima
tingendis capillis eft. Et quod his
potius eft, lal inde extra&us potentiffimum
remedium eft, pro pericranii vulneribus. C 2r Prouti
etiam Phylici docent, fiquideni nucleus contulus fuerit,
Sc pulfui applicitus, Alexipharmacum elle
adverlum venena, & cephalalgiis mederi. Nux Indica
etiam cum magnitudine fua limilitudi- nem
capitis refert, atque ipiiim pene caput
adaquat, unde edam fi oleum ex eadem
extraxeris , corrigendis capiris vitiis Sc defedibus ,
potens medicina eft. Flos pceonia: colledhis, Sc
intra folia ejusdem admo- dum grandia
reftrichis, non folum prolatam jfimili-
tudinem gerit, fed etiam in hilaris luis ,
nili melius dixerim juncturis , qua; eundem
reftringunt , vera quxdam effigies Commiilurarum
Lambdoidum, Sc redarum, velfagittalium reprxfentatur:
Hinc etiam pro infirmitatibus cerebri, &
radices e jus, & femina, & flores, 8c
folia cum utilitate adhibentur. Serpit Sc
in altum levatur Betonica, Sc Stoechades,
quali cum rotunditate foliorum, & floris:
diceres per Iulum quendam imitari velle
figuram fupra memoratam : unde nec a
medicamentis excluduntur , qua caput concernunt.
Capitatum papaver, tum & poma Cydonea, ficut
Sc cucurbita Sc melopepones eandem portare
videntur capitis imaginem : unde Sc a Medicorum
Schola, inter prxfervativa, Sc lenientia
adhibentur, ad capitis dolores mitigandos. Inter
alias Anrirrhinonfylveftre, <Sc quod flore
fuo, Sc femine calvariam humanam prxfefert,
prxftantiffimum propulfandis capitis doloribus
medicamen elle com- pertum eft. Sic verum
illud , quod cenfet Ofvaldus Crollius, Magnam
illam Matrem Naturam, lemper ad fer virium
noftrum applicatam, lemper beneficam ignaturii
elle. Omne , quod occultum ejl , inquit, &
intnnfe - u. cum , fert illius extrinficam figuram, tam
in finfibi- libus quam infenfibihbus creaturis :
tacentibus nobis loquitur vel uti quibusdam
natura , ac ingenium cuj us- que & mores
revelat. Quas igitur gratiarum adiones, quam
gratimdinem referet homo huic dextera: Dei
altiflimx, qua terram dedit filiis hominum, prout
Regius pfalmifta canit? SUblimillimus, utililTimus, Sc
generofiffimus fcopus, ad quem mortalium
genus in omni tempore £c in omni acate
potiflimiim colliniavit Religio Religio in est.
Sapienter enim de calo eunda nobis
provenire quanta apud le ftatuerunt, propter quod
Sc voca diis fuis vo- arftimatio-verunt,
vidimas immolarunt, Sc facrificia obtulene fit
habiriint. In iplis adeo primordiis feculi
hoc Reges Phari ta. demonftrarunt, qui
pyramidibus eredis, in quibus Hieroglyphica
fculpta erant, numinibus fuis memoriam beneficiorum
acceptorum infcriplerunt : Sc quamvis illis fupremi
Entis, hoc eft DEI, notitia nul- la eilet ,
in immolandis nihilominus vidimis fuis veraci
pietate quadam non caruerunt , Sc compoli-
tione precum fuarum uli funt. Elevatillima
hxc virtus eft, fienim a fine fuo fpecificantur
adiones no- ftrx, hxc pro fcopofuo
cultum habet alti/limi Dei : Etich. 4
Magnifica fiunt , ficut & honorabiles , qua deorum caufia
fiunt dedicationes, feribebat Philosophus. De honore illis debito, ipfam pene
elevatiflimam sapientiam xmulando, dodilnmc scripferunt, non inter ultimos, sed
primos numerandi philofophi, Linus, Orpheus, Tales
, Mufxus , quos Zoroafter ftella- rum omnium
indagator inter Deos adorabiles annumeravit.
Ve lfid e & Sic Aigyptii, prout Plutarchus Sc
Diodorus voojuule. lLlnt , res eximias, Sc
negocia ponderis magni, monumenta templorum ,
icripturarum interpretatio- nes, prxmia, Sc muldas,
adferibi facerdotibus, per eosdem gubernari , tradari,
dividi, & concludi voluerunt: Denique, prout
M. Tullius inquit , omnes 6. Aci . in
religione moventur , & deos patrios, quos a
majori- Verrem, bus acceperunt, colendos fibi
diligenter, & retinendos arbitrantur. Unde Sc ego
in horum confidera- tione, opus hoc meum,
Sc obtufum, Sc lumine fuo deftitutum arbitrarer,
nifi de facriflciis quoque, Sc dedicationibus, (quamvis eorum milii pauca
admodum occurrant) nonnihil etiam afferam, de iis videlicet, qua: pro cultu
numinum de partibus humani corporis fada funt. Jovi itaque, tanquam Cadorum
Capiti, quidam Caput de- antiquitus Caput
obtulerunt: arbitrantes, quod ficut dicatum
fub illo (de quo Lucretius inquit :
fupner efi quod- Jovi. cumque vides, quocunque
moveris) extera Deorum turba verfatur , fica Capite
extera quoque membra dependere: opinio , quam ita
fixam elle oportet in iis, qui Deum
adorant, ficut ei lubftantialeeft, rationalem elle.
Jjfua Dii vocant, eundem, lic vociferantur non
Chriftianorum, fed paganorum lcholx. Ita vero
Sc verba Senecx in hunc lenium
mordacia Sc pungentia funt, qux prxterire
nequeo, dum de penna gentili volatum
Chriftiani adverto. Prope Deus efi: tecum
efi, intus efi : Ita dico Lucili : fiacer
inter nos Seneca ad fur itus fidet, bonorum
, malorumque nofborum ob- Lucilium, fervat or , &
cufios : hic prout a nobis tr ablatus efi, ita
nos ipfie trabi at. Bonus vero vir
fine Deo nemo efi. Quidam intuendo
in circulum folis, dum nubibus fuis
cindtus, fele hominum afpedui videndum prx-
bet, Sc in eodem fimilitudinem capiris
figurantes (a quo etiam , tanquam a capite, fonte, Sc
origine Caput dequadam omne bonum noftrum
derivare non cellet) dicatum habere eum
itidem in generatione hominum partem Soli,
principalem, juxta illud: Sol & homo
generant homi- nem: illi vota fua folverunt
, Sc prxfatam majorem partem caput nimirum fub
dominio ipfius colloca- runt. Quanto potius
igitur, Sc quanto utilius Anima Chriftiana
fe Redemptori fuo devovet: qui Solem
Chriftus fiuum oriri facit fuper bonos
& malos: prout inquit Sol. Apoftolus? Hic
verus foleft, de quo propheta Ma-
Malachias. lachias inquit: Orietur vobis
timentibus nomen meum Sol juJhtia: Atque idcirco
huic fupremo foli noftro plus quam Achxi,
plus quam habitatores Heliopo- leos, plus quam
Arcades (de quibus Pomponius, Sc Melas,
Sc Suidas, Lactantius , & Macrobius Sc alii
meminerunt) oportet ut Chriftiani laetificemus,
dedicemus non tantum caput, fed Sc corda noftra.
In hunc modum Gloriofiflimus inter Sandos
Antonius S. Antonius Patavienfis feripto reliquit
: Sol eft Chriftus, qui In- Patavienfis.
cem inhabitat inacccjfibilem: cujus claritas
omnium Sanbtorum radiolos, fi ei
comparentur , obfufiat, & In Apocal. denigrat,
fifihua non eft Sanblus, ut efi Dominus.
Confiderando virtutem Sc potentiam Arietis,
quippe qux in ejusdem capite lita eft
; (Etenim fi hanc partem exceperis, non habet
unde le defendat, vel offendere pollit) Cum
prxterea lignorum Zodiaci Caput caput lit : ubi
fol , pro communi Mathematicorum arietis. Sc
Aftronomorum lententia, curfum anni novi orditur:
fapienter ftatuerunt hunc parti illi hominum ,
capiti nimirum patrocinari. Propter quod
fub fe- lici hujus conftel latione natos ,
immunes a fluxionibus, abfceflibus, catharris, epilepfiis,
& horum limilibus futuros ominantur: ficut contrarium
evenire iis, qui eam male pofitam Sc
fituatam, fub orientis porta invenerint. Hic ego
dixerim imitandum Refiften- nobis hoc
animal elle, ut videlicet opprefllonibus,
Sc dum Infor- infortuniis fortiter
refiftamus. Melius enim Nau- mnils cleri
peritia patet, ubi fludus, Sc ferocitas tempestatis
defxviunt. Spetlaculum fove dignum, in Seneca, quit
Seneca, videre hominem in affiibhonibus pofi-
tum. Reftitit magnanimi ter his fortunx
liniftrx cafibus Propheta Regius, dum
inquiebat: Impulfus, everfus fum ut
caderem: Dominus autem fufcepit me. Memoriam immortalem
nominis lui pofteritatitransmii erunt, ambuftamanu,
Scavola , Cocles fupra pontem , Curtius in
voragine, Gracchi, Meffalla, 8c Corvini ciun
hoftibus conflictati : & Ana- xarcus, contufus
& contritus ab Anacreonte Tyranno , tum cum
ajebat: tundite Anaxarcum Ji- dera celfa
petit. Bonum e it limilem eile Lima, de
qua fcriptum : Oppojita Clarior : aut vero
flumini, de quo illud refertur : Quanto
pia fi rattien, vie pias smgroffa. Ita
lilium inter Ipinas: magis redolet : & rofa
odorem fuum fpargir: Oppojitis fra- grant ior.
Non minus quoque Palma de leipfa
loquens introducitur: adverfum pondera furgo. Sub
lus oppreflionibus vegetiores & firmiores in perlecutione
Algyptiaca apparebant Hebrai : unde in fcripturis
divinis relatum eit : Quanto opprimebat eos,
tanto magis multiplicabantur , & crefcebant. Ita Seneca
in Hercule luo furente ait: Seneca. HuSjepuam
flygias fertur ad undas Inclita virtus. yiv ite
fortes. Hac JLethaos fitva per amnes Hos Fata trahent.
Sed cum fummas Exiget auras confumpta dies, Iter ad superos gloria pandet.
confcendendum decorofum gloria clivum , & vidorem fele
demonftrandum, & ad jubilandum in excellis honorum faftigiis, in
quibus (olis aeternitatem jfiuna adipilcitur homo,
feverifSmi Hiftoria. Duces fuerunt femper
viri illuftres heroicis adionibus fuis
inclyti, qui virtutiun, & meritorum fiuorum alis innixi,
illuc nobis iter ftraverunt, & callasapplanarunt:
Qui plus quam Atlantis fcutum,de nebulosis ignorantias
tenebris nos expediendo, iicut Dii Terminii in triviis
difficillimarum ambagum redtum nobis tramitem demonftrarant. Fuerunt hi veraces
Ariadnae, qui Theleis in labyrintho dubiofo difficultatum
intricatis felicem exitum edocuerunt. Hoc ipfiim Imperator Leo, tanquam
feveriflimum praJlpud BeiercePami dedit filio fuo. Eu per
hiflorias veteres ire ne linch. Iit, h. recufa ibi reperies [me labore, qua
alii cum labore Utftor. collegerunt. Magna utilitas, magna securitas, nolle
viam ingredi, cujus terminus gloriofus iit, qua nullis
fit prasdonibus infefta, nullis occupata monftris, non
anceps, non periculofa, fed direda, amoenitate,
& fecuritate plena. Inter Heroes
fiapientiffimi, dum non ignorarent, non
minus Mundo proflituras eilhiftorias, quam ipfa
armorum gefta, e Belliducibus fadi Hiftoriographi,
depolito gladio, pennam arripuerunt , &
chartas atramento tinxerunt : atque illic certo
quo- dam modo torrentibus fanguinis inundare
campos fecerunt. Sic vidorias Luas defcripferunt
Moyies, Jofue, Gedeon, Neemias, David,
Salomon, Job. Ipfa adeo divina omnipotentia
in habitu feriba appa- ruiile videtur,
tum, cum eum Ezechiel propheta libi Deus in
ha- vifumeileteftatuseft: Ve[ itum lineis , &
atramen- bitu feriba. tanum ad renes ejus.
T entet quantum volet nos in pulverem
redigere edax rerum tempus , coniumat ipia
marmora, &c celiiffimas rupes cum
profundiili- mis vallibus adasquet, & in
nihilum deducat: Hifto- ria nihilominus has
moles renovatura eft, 8c rurfum humi
ftrata fublimabit : redintegrabit in memoriis
geftorum hominem,quamvis jam corruptum, quamvis
corrofiim, abolitum. Idcirco Sc ego nonpof-
fum quin hic reiterem verba Tullii,
jam alibi memo- Ve Orat. rata : nimirum
quod : Hiflona ej} tejlis temporum,
lux veritatis, vita memoria , magiflra vita. Hoc
ipfiim ego mecum ponderans, ubicunque ratio
po- ftulaverit , tam in partium hominis , quam
in to- tius delcriptione capitulum fadurus fiuin
proprium: non tamen eousque in longum
evagabor, ut qua: po- tiorafimt lilentio
pratereantun Fuit inter Scythas olim gens,
qua’ ficut a communi Caput lon- hominum
genere & climate fuo , & vivendi medio
gum. do, «Sc moribus diftabat,ita & fingulare
deledamen- tum habebat , ipfa quoque membrorum
conftituti- one & figura corporis dilcrepare.
C)b quod etiam ciun inter eos infans
natus eiiet, prehendebat utraq-, manu
nutrix tenelli caput , idque fortiter premen-
do in longitudinem ludum figurabat; ik ne in
pristinum ftatum luiun feniim dehiberetur ,
ik rurium fe contraheret , linteaminibus , & falcibus
111 eadem forma conftridum confervabat. Hic
ufus Hipp.de Aert pofthac, &hoc artificium,
beneficio temporum, &c Au.toc. statum
in naturam degeneravit: ex hinc proverbium
quoddam exortum eft, ut liquando in
ejusmodi formato oblongo capite compareret
homo, continuo reperiebantur qui dicerent: oportet hunc
Ma- crocephalum Scytham efle. Sic enim
vero apud hanc gentem, qui produceret,
prolongaretque frontem luam, & majoris animi
, &|generoiioris, tum etiam majoris virtutis
credebatur. Subjungit igitur Au- thor ille: Hunc
non tam Longis amplius capitibus najcuntur ,
quemadmodum prius, lege per incuriam hominum non
amplius durante. Pericles grandis ille
Orator, &. Miles, qui virtute armorum
fiiorum , 8c literarum, tam vicinas quam longe dillitas
iibi lubjugavit provincias: qui vibrante gladio
luo ejaculari fulmina videbatur, fed non
minus etiam perorando, fulgur jaciebat ex
oculis. De hoc memoria eft , eum usqueadeo
oblongum habuilie caput, ut intuitu reliquarum
corporis par- tium lymmetriam omnes excederet,
8c deformita- tatem incurreret : unde etiam
fadhim , ut ubicunque ftatua ejus eredfca
ellent , aut pileo quodam, aut callida: tedta
viderentur , ne vitium illud capitis ( lic
ajunt ) fpedtantium oculis patefeeret. Hac igitur
corporis torma , otiolis Sc malevolis garrien-
di caulam luggellit: unde 6c Poeta’ Athenienfes,
& reliqui contra eum liniftre aftedti,
propter eandem Plutarch, in capitis
amplitudinem per detradbionem latyricam Pertch
eum Schinocephalmn appellabant. T eleclides item
faceta quadam ironia illudendo ei (in
quo nihilomi- nus a vero non aberrabat) eum
capite gravatum le- dere dixit, cum
tot negotiis pra’gravatum lupporta- re v ix
pollet. Detradbor ille interim hoc alio
reberei is, eum 111 opem confilii,& parcum
lagacitate intelligi voluit. Sic enimvero
in omni atate critica vafrities fagit-
tas fuas vibravit: in hoc loco autem
pro fcopo fuo fi. Detradtio. bi
elegit virum inter heroes , non tantum
fui , led & fecuiorum praueritoruin , aque ac
venturorum pralbantillimum. Videant igitur, qui
regimini Reipublica praiunt cum quanta libi
cautela agen- dum lit , ii ik vitia
corporis ik natura iri cenfuram cadunt ,
ubi nullum nec meritum nec demeri- tum eft:
quid cum iis luturum erit , qui aut fpon-
Cautela tanea mente , aut incuria quadam , in
damnum ple- pro mini- bis peccaverint?
Lucerna, qua: ad illuftrandum ex- ftris pubi
polita lunt , ventorum datu agitantur: iple
adeo cis. loiincurfu oblervatores habet j
Phenomena, qua vitia natura lunt, curiolius
examinantur. Quin &c arundines Midam
habere aures afininas loquuntur. Progreditur
hac cenluracnuca adcolum usque, & ad
iputa decrepitarum vetularum, dum fila lua de
fuio trahunt. Sonat fchola Magni Stagyrita,
quod : C 3 parvus error m principi eribus c(l
prafentia mala in lingua habere, Jnfita
ob- Thcatr. viu hum. fit maximus.
leilatio mulio lic de cythara fua nos
Euripides docet. Non eft aura peftiientior
alia, qua’ totius amicitia campum infectat, &
venuftiffimos Ipei flores marcidos reddit, pro-
Vuguftinus ait. Detratlio e(l venenum ami-
DicebatTeleclides memoratus decitato Heroe: de
hoc capite cndcc ahno, hoc cft
fefquipedali, magnum oriturum efle tumultum.
Refert Suidas de Philocle, Nepote vEfchyli
(hic autem nefcio, ii textus mendofus non eft.
humicum ponens, pro Comico) qui caput oblongum
habebat, Caput upu- & criftauum
infimilitudinem upupa: unde Halmion, uaii falinator,
vel acrimonia diCtus fuit: deduCta 'talle
comparatione & Metaphora ab ave illa
foli- taria& foetente. Annales Sarracenorum
recenlent, Mahomethum Legiflatorem, & primum Turearum
Imperatorem, Caput habui Ile enormiter magnum, & faciem intermixtam
colore rufo, & albo. Indecens tinCtura, ubi anima tantopere
nigra erat, qua: tot animarum ruina & jam antehac fuit,
&eft hodie- dum, Sc deinceps futura
erit: & in hoc cranio tam fpatiolo,
tanquam in aula vacua liberum fuit
fpiritui rebelli pro voluntate fua incedere
quippe qui illic habitaculum fuum fixerat:
poterat illic pro libitu luo extendere
figuras, & formas iiiiquilTimarum legum
luarum, quas ad Catholica: veritatis exterminium
ex- cudere, & promulgare aulus eft. Verus
Goliath corde non corpore, qui ab
innocentc paftorculo humi proftratus eft. Ubi
virtus AlciHimi opifex eft, illic c formicibus prodeunt
veri Myrmidones, qui me- tuendos alioquin
orbis domitores defedelua deturbare norunt.
Berlinchius vir doCtiffimus refert: non paucis
abhinc annis in Belgia: urbibus , oftentui
publico cir- cumlatum fuille infantem , gracili omnino,
& fubtiliffimo corpore, led capite usque
adeo infigniter ma- gno , ut amplitudinem
vafis, ad menfuram modii usque capacis,
ada:quaret , vix puer ille aratis fute
annum unum expleverat. Illud ipfum caput ad
fimilitudinem fluxus & refluxusm aris, jam
intumefee-bat, jam rurfus comprimebatur: dum
ab intro fub- tus membranas humor
aqueus dii currere, inflari, 8c elevari
videbatur. Monftmm prodigiofum: Cc quia a
coniueto natura: curfu exorbitavit, in detecftu luo
Spes vana, propediem collapfum eft. Sic &
vitam ephemerem habent fpes capitis noftri, quae
inconftanti viciffitudine, non fecus ac
decrefcens acfuccrelcens Oceanus, periodis luis
nunc extollitur, nunc procidit. Alludebat adipes
Capitis noftri eloquentiillma mula Commendatoris
Teftii: VagaSoondo p en f iero Dove v.u, Cr
d’onde torni, e che pretendi? ui fu tale leggiero Ora parti,
ora torni, orpoggi, or fcendi: Et nel tuo
moto c terno Sei lijjion dc tamorofo inferno.
Sic illud velificatur, quod: Spes temeraria
ple- rumejue homines fallit. Sicut
Euripides ajebat. Pindarus vigilantium fomma ha:c
nominabat. Etiam vicinus eft naufragio, qui
navem luam ad Caput bona fpei
dirigit. Non minus curiofa, quam faceta
erat inter antiquos conliietudo, qua Athenienllum
quaque domus utebatur : qua: de Gimcia
etiam fuccellu tempor um Romam usque
migravit: videlicet tum cum ad patronos fuos
primum ingrederentur mancipia, ierv itura. Ut
enim eos vel ad servitutem animarent, vellit,
orumone- fubjedtionis, & onerum qua: portanda
ellent, memiraium. mllent,eorum capicadiverli
generis & farmentis , & Apud Stobe-
um ibi. Caput fer- fruCtibus , Sc
nucibus , & beta , &c caftaneis, & leguminibus
aliisque inluper rebus onerabant: quos cum poftea
lic oneratos per univerfam domum traduxif-
lent, Ik in cubile eorum pervenillent, onus
illud in pavimentum cadere linebant, idque catachyfmum
nominabant, hoc eft effufionem, profimdendo
id quod in capite gellerant; hocque illis
poftea pro mercede erat,quamdiu in eadem
domo morabantur. Un- de Demas cum Siro
luo rurliim reconciliatus illic in Terentio
ajebat. Huc ad me Sire, ut tibi
caput demulceam: Perfundere unguento frudi
ib m. Hxc ceremc^ia pro ligno
abundantia: annualis ha- bebatur. Hujus
conluetudinis Theopompus taliter Qe[ c.c.c,,
meminit: Verlificatores, vel poeta: pra’miabantur,
antiq, leclion. imo vero delibuti &c
uncti unguentis variis: lic &c ex Suida.
matrona: civitatis Segefta:, tum cum Diana:
flmula- chrum pro more portaretur, redimire
caput iuum co- rona de diveriis floribus
contexta, variisque un- Cicero in Ar-
guentis delibuta confue verant, atque ita
exornatae virone- cos & compita transibant,
idolum fuum profequen- tes. Hinc Themiftii
pater ut Epicurum, quamvis falso, percelleret ,
inculans eum lenluali voluptati datum efle
( de quo ne fomniare quidem ei in mentem
venit, qui voluptatem nullam ftabilemnili in-
telleCfus, & animi agnovit ) vas ei
unguentarium lupra caput effudit, fragranda
odoris eum tingens: volens per h.ec
mollitiem ejus vellicare, qui tamen lemper
durum ik inflexibilem, adverfus delectamenta
fenluum fe praebuit. De hoc ulu
fortalle Novendiales ceremonia deri- vata: lunt ,
in quibus , prout Athenaeus reccnlet ex
Gellio, novem continuatis diebus , patresfamilias
fttccindti mantilibus , manicisque replicatis, accum-
bere fervos fuos facieb.int , illisque fervidum
pra:be- bant , illorum fe imperio iubjicientes.
Quid plura ? Pes Pra Spes prtemii vigorofillimum
calcar eft ad quod vis mn* lub jugale
ammafetiam tardillimum incitandum. Id quod ipfe
quoque Altiflimus iape in ele&is luis
prae- fluit, dum iis gloria fua portas
referavit: prout patriarcha Jacob, &c Stephano
contigit. Pro- pheta regius vir optimus,per
hoc le lingulariter ad bene operandum pelleCtum
elle fatetur: Inclrnavicor meum ad faciendas
juftific at iones tuas propter retribu-
tionem. Veritatem hanc inter alios Marcus T
ullius agnovit, dum ajebat: Ncc domus, nec refp.
fare De natura poffunt, fi in ea nec
rette fadtis pramia extent ulla, nec
^>eorum. fupplicia peccatis. Nec tantum
in uis fatyris Juvena- lis ablorptus fuit,
ut non renumerationi locum luum tribueret. enim,
inquit, virtutem am- Satyr. io plettitur, ipfa
pr&mia fi tollas? Non veretur carduelis
quamvis fubtilillimo pede luo hirfutas cardui
fpinas calcare tk premere, cum Iperet ex
ejusdem femine le cibandum. Exponebant fe
olim durilHmis & periculofilE- mis
confliCtibus viri bellatores, dum ob oculos
libi ponerent , ftmplices lauros , & quercuum
frondes: certam enim nominis lui libi
immortalitatem ex vi- ridantibus his, &
perennibus foliis Ipondebant. Incertis fluCtibus
maris, Sc infeftationibus piratarum fe committit
de litore luo procul navigans ratis,quia
portum fuum libi promittit. Cum fudore
vultus lui, infatigabilis arator glebas kindit,
eo quod in tempore fascundam meilem libi de labore liio futuram augurat:
denique lic ait Ponti infelix in- P Trt'
cola; ftdus Eleg. ij. Non parvas
animo dat gloria vires: Et facunda facit
pcdlora laudis Nmor. Hac fpealleCtus
Pallas Spartanus (referente Pau- In pbocitu,
fima) ferociter dimicabat, ik jam corde
fixum tenebat, Tarentum urbem tum quidem
ditiilimam, omnique genere abundantia, ii ullla
alia illuftrem expugnare: fed fpe fua
delufus e fi;, dum non minori valore
& animoiitate exercitus ejus a loci incolis
Civitas au- propulfatus & proftratus eft.
Hic aliquando mcefti- gurio capta, da
& dolore plenus, mfmus uxoris fuce (cui
nomen dEthra) caput inclinaverat , quod illa
pedhne mun- dabat, tum cum ille amarillime
fleret, memoria repetens qure perdidillet: junxit
illa lacrymas fuas, quas calidas
deftillabat incumbentis caput. Tumenim- vero
in memoriam ei rediit, quod ab
oraculo quon- dam audierat, futurum ut
civitatis & campefttium, potiretur, fiqtiidem
ei ab Afthra iiiper caput pluvia
decidiilet : fufcepit augurium , colledisque rurfiim
ordinibus , nova vi aggreifus, & extrema aufus,
muros & urbem usque adeo in anguftias
compulit , ut paucis eam diebus ditioni fuce
liibjecerit. O fi Chriftiani noftri & mentem
, & aures ad ora- culum fuurn adverterent, dum ad
corda eorum pul- fat, plantarent utique
vidoriofum vexillum fuurn in civitate illa
fanda, quce utique dc ipfa vim patitur,
Infpirado quam violenti rapiunt. Hoc pundum
tale eft, divina. ut concionem integram
mereretur : fed cum id jam inldtuu mei
non fit, nec hic fitfeopus meus preeeipuus,
ad paucas admodum, & fuccindas me
reflexi- ones reftringo. Idfolum referam, quod
de Diledo in Cantico Canticorum recenfetur, qui
ad portam anima; fanda; pullando ftabat,
dum illa pigritando veftimenta fua inquirebat;
cum vera jam compofita eflet, prompta
voluntate exiit, fed: ille declinaverat.
Ruina totius Hierofolyma; qua: Salvatori
noftro lacrymas extorlit, aliunde non contigit,
teftante ipfo Redemptore, quam: quod non
cognoverit tempus vifitatioms fua. Homo
nonnunquam iplis infenlibilibus rebus
infenlibilior eft. De rofa feribitur: Dejlafi
a/lojpuntar dei, primo raggio: hoc eft: ad primum Solis
radium excitatur: & Claudianus de magnete
Claud.: Arcanis trahi tur pemma de conjuge
nodis. De magnete. Ad primum Auftri flatum
Laurus germinat: ipfa aftra influentiis filis
loquuntur. Unde laudabiliter ab homine
fieret, fi quandoque internis commotionibus,
quibus ad bonum incitatur , locum daret :
haenim f unt illa memorata pluvia y£thra. Loque-
batui ut Poeta, nihilominus ut Chriftianus
Com- mendator Teftius , quando Matdiaiun Sacchettum
fic affari voluit: puelle, Matteo, che
miri Entro al opaco velo Dela notte
brillar faci fuper ne, E che in perpetui
giri Parte fiampan nel Cielo Con
lumino fo pie flrade et er ne. Parte
a lialtri Zaffiri Del firmamento immobilmente
inferte, Han piuflabde ardor ,fedi piu certe:
Otiofe pitture , Stampe in utili d’oro
Non fion, qual fe le crede il volgo
in fano, Piove da raggi loro
Jfhtagiu. t ’ lnfluffi omnipotente mano. Denique quam
bonum eft imitari exemplum Apoftolorum
Andrea & Petri, qui unica hac Redempto-
ris & fimplici voce : Venite pofi me, factam
vos fieri pifcatores hominum, relittis retibus
fecmi fiunt Do- S. Grego- minum. Supra
quod S. Gregorius inquit : nulla eum rius.
fecijfe miracula viderant, nihil abeo de pr&mio
at er na. retributionis audierant, & tamen
ad unum Domini praceptum fecuti fiunt eum.
2? Salutatio vita' civilis &r politica
fundamentum eft: hac omnium negotiorum, hac
commerciorum & tractatuum pofta eft. Hac
vitam focialem mfti - tuit, &ioiidat.
Cum hoc ligno cor loquitur, ajquc
facunde, ac maxime elaborata eloquentia.
Hac tam faciliorum praeteritorum, quam modernorum
con- fuetudo eft : unde & ad omnem
occurliim , & caput fuurn difeoopenebant , &
levabant. Quidam na- Salutatio nu, quidam
nutu le explicabant: potillima tamen deteblo
ca- pars detecto capite : per quod iecreta
iuciina Iliorum pire, cordium fe palam
facere credebaut; lic nos Varro f apud
Plinium docet. Quandoque edam id fanitads
lib. zS.eo(.6. intuitu liebat. Multi enim
in juvenili atate adliuc vegeta , detedlum
caput contra frigus , & calorem, conducere
ianirati arbitrabantur: Ego idiplum Me- dicorum
fcllola dilcutiendum relinquo. DeAigypdis refernir, eos
femper nudato inceffille capite," &
robulboris lanitatis fuilie,cum c contra Periiani
operto capite femper imbecilliores, & infirmiores corpore
viliiint. Illud certum eft de Hannibale,
& de Julio Caelare lingulariter id
recenferi, ut aliorum He- Imperato- roum
non meminerim ( quod infatigabiles ad ardo-
res& Belli- resiolis, adventos, ad grandines,
ad gelu, ad plu- ducescapite vias, ad omnem
temporis injuriam invidi detecto femper de-
femper capite in militaribus expeditionibus
luis com- cedo, paruerint : demonftrando, fe line
caffide ferreum caput, de adamantinum in caftris
filis Sc inter arma animum geftare. De
Mallmiila Numidarum Rege, qui Romano- Geniat.
dit- rum potentiam fregit, &ad praicipitium
ruina: fua: ruml-7-‘-i9- pene propulilfet;
recenfet Alexander, nec eumaftu, nec frigoribus,
nec temporum vicifimidine, ncc cali inclementia
adduci unquam potuille, ut caput fuurn operiret.
Idem de Adriano refernir, & Severo,
prin- cipibus tanti vigoris, ut in graviffimis
hyemis cem-peftatibus nunquam caput vel
pileo, vel alio tegumento operuerint. Sed
quodialtutationem attinet, recenfet Egnatius , Petrum
Laurentii Celfi, Ducis lib. 9. t.,2. Veneti Pacrem eousque
obftinatum fiiiife, ut nunquam perfuaderi potuerit adoccurfumfilii fui difeo-
operire caput filum: unde ut hic errorpublicus tollerenir, crucem auream in
capitis fui tegmine affigi juilit, ut Patri occafio ellct, fe detegendi
occurrente filio Duce, refpiciendo ad
lignum hoc redemptionis noftra. Icaque
omnino utihilimafalutatio eft, & ne cellaria,
quippe qua confervat , imo & inftituit,
familiaritates, amicitias, societates, affinitates,
contubernia: efficitque ut homo per hac ad
cognitionem, & confortium lui fimilis perducatur.
S. Paulus eos C«f. 12. Romanos, qui
nunc in arte magiftri felit, de hoc
vehementer admonitos elle volui edum ait: 'honore
invicem f revomentes: fillicimdine non pigri. Bonum enim elfe
cenfiiit, imo&adfalutem animarum proficuum, per hujusmodi
reverentiam inclinationem animi benevolam
demonftrare adverfus proximum fuurn ; procul ab
afpericate & duritie morum, & (re- fluum,
qua quandoque rixarum, & querelarum incentivum elfe
folent. A Philofophis moralibus hac reciproca
reverentia definitur: quod iit: honor exhibitus m
teflimonium virtutis. Et Aqui- a. ?«. j,. neniis
inquit: Revererieft adhss timoris, & ut
debetur Deo, eft ailm Utris. Ipla adeo
irrationabilia ani- mantia hujus rei nobis
prabent exemplum. Admi- rabile in hoc
examen apum eft: de quibus libri me-
morant, quod in venefatione &fubmiifione et»a
Duces luos le emutemur obfecjniis: quod cum
illo fuperiori convenit: honore provenientes. Eximia
eft Elephanti proprietas, qui ad primum
Luna ortum fe tanquam luminis hujus
Adorator pro- fternic. In petit. Conful.
Loriacio vana , ut non dixerim, temeritas eft,
JTsquiparanda iis, qua maxime vetantur, de exterioribus
lignis hominis, interna ejus penetrare velle. Qui
id pnefumpferit, ad hoc le praeparet, ut
in Veliivii luminolis vorticibus mortem
nancifcatur : & naufragus in abylium
maris demergatur & rurium dictum illud redintegret:
O Jbtffe tu me cape, cjuia teipfum non
capio. Sapientia Salomonis infinuat: Sicut aqua
profuud.t, Jic cogitationes in corde viri.
Quis eft qui fundum fluminis non
tranfuaderefo- lum, led& prolpicere poflit,
cum turbidum eft, Sc inundatione
intumefcens? Quis credidillct in corporetam exiguo Alexandri Magni
domicilium suum collocasse animum, qui capacitate sua mimdum univerfiim
poffidaret? Subinluliis et turpibus membris Faunorum Sc Sylvanorum,
prarftantillimx quandoque virtutum Idea: deprehenfiefunt, Sc
cultum venerationis debita: obtinuerunt? Quoties fub
cadefti forma corporis infernale monftrum
vitiorum latuit? Fatui lunt, qui de cortice
externo le profunda qua- litatum internarum
rimari polle gloriantur. Siquidem ars talis dari
pollet, fruftra Momus in pedbori- bus
hominum feneftrellam deiideraflet, ut& cogitata Sc
corda hominum videri pollent. Hinc Sc Trina illa,
Cv Sextilia ab Aftronomis pra: lignata,
fiepius in momento temporis in quadratum, Sc
oppolitiones noti vas convertuntur. Cum eadem
facilitate, qua le ludum cadum in obnubilum
commutat, etiam mens hominum involvitur, Sc
obnubilatur. Magna voce nos Apoftolus Joannes
exhortatur, ejusmodi ligna corporis forinlecus Ipe&abilia ad
formandas genituras limiles non trahere, nec prafcriptiones inde, aut allerta
producere: Molite, inquit, judicare Jecundum faciem, fedjuflum judicium
judicate. Ha’c mihi adverlum eos Icribere
occurrerunt, qui per Phylionomias Sc fomnia
ratiocinari pradumunt de internis hominum, atque inde lignificata
quadam bene lolidata deducere. Negari interim nequit, accidentali quadam
dilpolitione de ftatu, infirmitate, vel fanitate hominis
indicia fumi polle. Fultus ac frons, amm&janua, ejUA fignipcat
voluntatem abditam. lic Marcus Tullius icr ipto reliquit. Motus
enim Ira, Sc limi lia externa qua
accidunt, antequam loris promineant, prius
fedem fixerant in corde. Dabimus itaque ligna phy lionomica.
Sc lomniorum, qua Sc ante me ab aliis
annotata & figurata lunt. Dixerunt itaque,
qui antiquitus jam talibus cor- poris
indiciis le applicarunt: Caput grande , excedens
cateram membrorum proportionem, indicare hominem
pigrum , & mente ftupidum: licut Sc exi- guum
nimis oc gracile fatuitatem Sc ftultitiam notare:
idquenon Imeratione, illic enim vapores nimii levantur
i hic vero exiguitas Organi, Sc Receptaculi,
nutrimentum debitum impedit, ut cognitionis
perfectionem maturare non queat. Scriplerunt quidam,
fi vertex capitis promineat, ita ut in
limilitudinem pini terminari videatur, taliter
natum, inverecundum fine fra:no, &: Ime
pudore palfionum fiiarum futu- rum elle:
& ut verum fateamur cum ibidem magna fiat Ipirituum attradtio, qui in
lummitate illa nimium acuta reftringuntur, &
uniuntur, fieri non poteft, ut temeritatem, &
inconlideratam proterviam non eliciant. Caput
crafliim, Sc in fuperficie fua planum, &:
adaequatum, omnem morum pravitatem Sc licentiam portendit: tanquam illic
in Ipatiofo campo, audacia. arrogantia, Sc affedtuum inaequalitas vagari,
Sc dilatari liberius pofiint. Concavum in anteriore parte
fraudulentiam, dolum , tSc effrontem excandelcentiam notat. Dixerim
id rationem quandam habere phylicam:Ira enim in hoc ventriculo comprefla, sicut
ignis fubtus terram, aut in tormento bellico conclusus, quanto plus obstaculi
invenit, tanto vehementius exploditur, & viam sibi aperit, feriendo.
Caput bonam humorum temperiem Sc constitutionem indicans tale est:
proportionatum videlicet cum reliquo corpore:quamvis lint,qui afferant, fi in
longum protendatur, maturitatem Sc prudentiam designare. Talis erat
Pericles,homo sagacissimus: tales etScytha:, Sc Parthi, prout supra memoratum
est. Hac sunt qua cum vanitate observantur in homine, cum experientia
quotidiana in contrarium militet: cogitta enim mortalium, non fecus ac Maris
unda sunt, inquit Gregorius, quarum nec origo, Morat. nec medium, nec finis
reperitur. Mare mens hominis, (jf cjuafi fiuclus maris cogitationes metitis:
jungatur his educatio, qua plerumque ordinem natura interturbat. &
pervertit: adjungantur Sc fines, qui adtiones hominum fpecificant,Sc tanquam
fcopi funt, ad quos humana’ cogitationes colliniant : quamvis
Ovidius dicat: Heu cjtiam difficile e jl crimen non 2.
Metam, prodere vultu! In vultu enim & ego non negaverim Bonus
Sc tanquam in Tribunali accufationes Synterefeos appa- malus ex rere :unde Sc Cleanthes
illic apud Diogenem ait: vultuco- Ex specie comprehenduntur mores. gnofcun-
Quod iomnia attinet, cum quanta de his vanitate cor. Cardanus in
Interpretationibus luis Icripfit, tantum- Cleanthes, dem averitate nullatenus
aberravit,cum ait, eos qui alioquin fomniandi conluetudinem non habent,
liquidem repente fomniare coeperint, aut morti, aut faltem longiturna:
infirmitati vicinos elle. Id reor fenfit, ob abundantiam humorum, qui
heterogenei aut mconcodti, in tali corpore
detinentur, fomnia- runt itaque, aut in
vanum oblervarunt, qui dicunt: fomniare de
capite, Principatus eventuri indicium Caput vielle,
autDominii, Honoris, Ingenii, Gubernaculi, {Q1T1
per & Regiminis domeftici. Huic fententia:
Sc ego fub- {omnium fcriplerim: liquidem per
harc dici volunt: omnes hos inchoans
Principatus, dcCelfitudines terreftres oriri Sc
evane- Pnncipa- fcere ut fomnium, velphantalma.
Dixit hoc Pfal- CUm. mifta Regius:
Dormierunt fomnumfuum, & nihil invenerunt omnes viri
divitiarum in manibus fisis. pfal. 72.
Et paulo infra de eadem materia: Felut
fomnium ibidem. Domine in civitate tua
imaginem illorum ad nihilum redioes. De hac
negociorum turba, de his dignitatum humanarum
faftigiis, de hoc ambitu gloria:, qui
termi- num non invenit, S. Balilius Seleucienlis
Epifcopus fic inquit: Mox una febris , aut certe
pleuritis abrc- lib. 4 Hexaeptum hunc e
medio hominum coetu rapuit, & fiplcn dor meron.
ille majcflatis et gloria, ad mfomnii fimilitudinem momento dijp aruit.
Et S. Chryloftomus. Fabula qu&- Ex Patre
damefi vitanofira. In scena aulao fublato variet a-
Marttneng. tes dijfolvuntur, & omnia corufcante
luce avolant p0fJilm fomnia. Interrogatus
Diogenes tum, cum in agone piumrchus
' vita: fus conftitutus ellet , Sc quafi
fomnoientus in- in Con/olati- dormifceret,
a Medico luo, qualiter haberet, relpon-
oneadApol- dit : Nullam fentio molefiiam, nam frater
fororem ^on' anticipat, forantis mortem: Recordor Sc
me quoque in flerenti adhuc a:tate
mea fic cecinille : Vita noftra fomniis
eft. Giaccion Debe, Mumantio, Ilio, e
fagunto, E le moli cti alz.o Memfi fuperba:
Fatte fpoglie dei tempo , or copre I Erba
Nea le grandez.z.e lor refla un fol
punto. Quanta: uti- litatis lint charade
rum notce. C. 2f Tai di chi dorme
a /e pupille apunto II finno lufinghier pompe
riferba: Ma tolto at dolce Lnganno,
oh come acerba Sparvela gloria, arido i honor
confunto! Dorme il regnante, e d’ alta vite
mtanto Dn ramo a quel potente il crin
circonda, Che pia alfigho portende augufio il
manto. Si dei fafto mondan fotto ala
fronda Chi fi adagia , rvmira il legno{
oh quanto Di morte alfine al A quilon
fis fronda. C. INgeniosissima (fi ulla unquam inter homines fadta est) inventio
charaderum fuit, tam necessaria (ut reliquorum non meminerim) potidimum
Principibus, utpote quibus negotiorum iumma &c
ellentia conficitur literis : dum ubi fua
interdie viderint, celant qua: volunt, promilcuam
plebem rurfiim autem quibus volunt, eadem propalant.
His nil tam pernitiofum est, quam ii de pedore fuo
iacrato exeuntes , prophana* plebi fe divulgaverint , atque
ita ie malevolorum oculis expofuerint, fapientillinia, inquam,inventio,
manifeftare feipfum, nec ta- men cognofci, iicut Ulylles nube
tedus. Sic sapienter Demaratus cum Lacedamoniis ulus est. Senatus Spartiatarum
cum Belliducibus fuis, Hiftieus cum mancipiis, Bedacum Principibus, Trithemius
cum focis aereis: Harpago in ventre timidi leporis coni
ilia magnanimitatis abicondit. Denique his
ad compoi itionem Veteris Teftamenti , per
quod no- vum figuraretur, ipie altiffimus uti
voluit. His a me rite ponderatis , qui univeriitatis
utilitati servire intendo, 8c qui a Phyfionomicis inftrudus sum, &
praeleram ab ingenioiiilimo viro Joanne Baptista Porta, qualiter fagaces
quidam &c acuti, fe in variis
corporis membris contingendo majores & principaliores
Alphabeti literas exprellerint: unde etiam qua:
volebant integra dida concinnare poterant, atque ita
hac quahmuta eloquentia invicem fabulabantur:Ego, inquam,non ad horum
intelligentiam, sed qualiter antiqui notas fuas defignaverint,
expoliturus fum: ne liquando in lapidis cujusdam aut monumenti inferiptionem
quis inciderit, nec propter fenfuscombinationem, Sc interpretationem, prima
fronte involutam &confidam fe expedire pol- fit, vehementius in duritiem
obfcuritatis offendat, quam in laxum ipfum. Propterquod,cum contingendoCaput C.
literam lignificare voluerint: Quidha’clitera fola, quid conj unda cum aliis
indicaverit, paucis expediam. C. itaque folum line
copula alterius liter# lequentia verba
denotat: Comitia, centum, Cajus, caufa, condemno. CA. AM.
Caufa amabilis. C. B. Civis bonus: Civis
Corynthius. C. C. Calumnia caufa. C.
C. E. Caufa conventa efl. CC. Circum.
CCC. DE. Tercentu, Duplex, CCC. Tp. Tercentum Terra
pedes. C. C. F. Cajus, Caji filius.
CS. Caufa. CA,velCAM. Camillus. CAE. Cafar.
CJE. AJA. GG. Cafdrea Augufla. CAR. COfV.
Carijfima Configi. CARIS. Cariffimus. CB. Commune
bonum , Civis bonus. CC. Ducenti. CCER. Caufam
claram Regi. CR. Con- trarius. CC.
confilium capit : Cefft calumnia: Cau- fa contractus.
CS. Cujus. CDC. Quadringenta condemnatur. C D.
Condignum : Quadrirtgentum. CEL. Celeres. CEN
PE. vel CEAfS. PP. . Cen for perpetuus.
CEN. A. Cen foris arbitratu. C. E. N.
T. Centuria : Centurio. C. E. N. T. JA.
Centuriones. C.F. Cajiflms. C F R. Caufa filice
Regis. C H. - Cufios hortorum : Cufios
Haredum. C M. Centum Scarlattim Hominis
Symuolici Tom. I. millia. C I C.
Cicero C. I. C. Cajus f alius Cafar.
C. T. IN. Cubitos tres invenies. C f.
vel C. 1. P. P . Cippius feu
terminus, ut, ad tertium Cippium , feu lapidem.
CIJA. Civitas, Civis. C 1 N- Caufa fuffctta.
cc.c CCI. P. Cubitos duos invenies plumbum.
C.C.Caju Claudius. C E. JA.Clariffmus JAir. CE.
F. Clariffima foemina vel familia. CE.
Claudius. C.E.D.B. E. Caufam Eaudabilem. C. E.
CajiEibertus , vel Eiberorum. CEBCE. Con liber u
Clarijfima. C. MAR. P. Caput margine pleno
C.M.Comus. CME. Centum millia. CMS. Comis.
CM. Civis malus. CM. vel CA. M.
Caufa mortis. COM. Comitia. CMS. Caufa malt
fui. CME. Crementum multum. CME. XII.
Came- los duodecim. CN. Cneus. C. N.
Caj/ss nofler. CN.E. Cnei Eibertus.CO.
Conjugi.C.O. Civit as omnis: Controverfa. COM.
OB. Comitia obdurata. CON. Con- futaris.
CON. SEN. E. OR. P. QfR. Conjenfu Senatus ,
equeflris ordinis , populique Komani. CONS. vel CS.
Confit liari us. COE. vel CE. Colonia :
Coloni . COEE. Collega : Collegia. COE. Collega :
Colonia: Columen. COEE.FABR. Collpoium Fabrum.
C.O. H. Cohors. CONjV.Conjunxit. CONfJA. O.Conju-
gi obfequentiffmx. C 0 Nf~U G. M. Conjugii
Mercurii CONX. Conjux.CONEIB. Conlibertus: Con
liberta. CONTUB. Contubernalis. COR. Cornelius. COR.
Corpus. CORN. R.F. Cornelia Regis filia.
CORN. A VRS. Coronas aure as. COS. Con fui.
COS.QffAR, vel IIII. Conful quarto. COSS. DESSIG.
Confules defignati. CSS. Confulis. Confularis. COS.
DES. Conful Dcfignarus. CP. Civis Publicus,
C. P. Caffa publica. CPS. Capfa.CP .Caufa
petitionis: Caufa pofuit. CPRSS, Cupreffi. C. R. Civis
Romanus . CR. Creticus : Crifpus : Contraibas. C. R. C. Cujus
Rei Caufa. C. R. C. P. Cujus rei caufapromifit.
CS. Communis. CS. A. Cafiar Auguftus. CS.
IP. Cafat Imperator, C. S. S. Cum
fuis fervis. C. S. FE. Cum fuis
filiis. C. S. H. Cum fuis Heredibus.
C. S. P. E. Cum fua pecunia
efl. CTS. Controverfia. CT. V. O. A.
B. Civitas vita omnia aufert bona. C. JA. Centum
viri : Clariffimus vir: Cafii Virginum. CIJA. Civis: Civitas.
Civitas, CEE. Cultores, CVR. Curionum:
Curiarum. Cur for. C. X. IN. AR.
Cubitos decem ihvenies argentum. C.XX.1N.
ADR. M. Cubitos viginti invenies aurum
mirabile. Quot myfteria di- fcooperit, quot
thelauros effodit, qua abfeondita revelata h#c admirabilis
charaderum inventio, quorum indagatio nec pauca eft, nec brevis, nec
expedita? Scio apud Authores antiquos, te his plura inventurum esse.
Nihilominus haec qua: pradento,parca non sunt, quippe qua: plurium Authorum
leduram, & fatigationem tibi in compendium redigunt. Sequuntur. In
materia Adjundorum vel Epithetorum, documenta multa 8c prafferiptiones, per
occasionem partium, 6c membrorum humanorum tibi occurrent, ex quibus facile
videre tibi liceat, quam neceilana lint, quanerque virtutis pradata Epitheta,
tam in Necessitas, arte poetica, quam oratoria: cum ex his de cor, &
pulufus et qua duritudo omnis formetur. Epithetum enim est, quod litates Epi-
propritates significat, interiora exponit. Illud denithetorum» que est,
quod unit, dividit, separat, incorporat, declarat, et implet didionem, et
periodum omnem. In Hypotypofi potillimum, aut deferiptionibus, pars eilentialis
nominari poterit: per hanc enim objeda quali ante oculos statuuntur. Epithetum
est, quod qualitates, conditiones, etc eiientias rerum reprarientat. Sicut in
Terentio, quem citat famosissimus Co. Emanuel Thesaurus (cujus diffuliori
ledtura: te remitto) qui Phormionem introducit haec dicentem:Nonno- vi hominem:
cui Pamphilius respondet; Faciam ut nofcas: Magnus, rubicundus,cnjpus, craffus,
eafus. Qua- circumflantia:, in deferiptionibus evidentiamadjungunt
objedtis,dulcedinem orationi, cognitionem partis de toto. Ut ergo hunc
Tractatum tam copiosum cum omnibus circumstantiis fuis, &per atteflationem
autliorum maxime illustrium concludam,primus mihi obviam procedit Martinus
Capella qui caput rutilans apellat. Jffuod rutilum circum caput gejlabat.
Pontanus illud Auricomum vocat: Praradiat caput Auricomum, rofeusque per auras,
it decor. Strozzius illud honestum appellat: At procera caput cervix fu Ic ibat
honestum. Tibullus nitidum: Nec nitidum tarda compferit arte caput. Purum Ovidius:
Eonga probat facies capitis difcrimma puri. Flavum Virgilius: Summa flavum
caput extulit unda. Ro- (eum Textor:Et rofeumpubens oculis, herba caput. Venale
Juvenalis. Et prabere caput domine venale fub hafla. Idem ipse vacuum appellat:
Nacuumque cerebro jam pridem caput. Invilum denuo Ovidius. Protinus invisum nec
petet ajlra caput. Indeploratum idem. Indeploratum Procere caput. Horatius
illud perfidum vocat. Obligafli persdum votis caput. Ab eodem inlanabile
vocatur. Si tribus Antyciris caput infanabile nunquam Eon fori Eyctno
commiferit. Laurigerum a Politiano: Eaungerum morti subjicere caput. Manto
impavidum vocat. Impavidum- r que ultro caput ad
tormenta reportat. Ruinofiun ab eadem
nominatur: Fecla rumorum caput inclinare videbat.
Ab eadem funeftum: Funcflum dirumque caput. Adhuc
ab eadem implume: Implume caput Grande a Prudentio: Grande
per infirmos caput excifur a miniflros. Eximium ab eodem: Servajfet caput
eximium, sub Ime, beatum. Hostile a Statio. Spetlat atrox, hoslile caput. Furiale
ab eodem. Obnubit furiale caput. Ab eodem adhuc venerabile. Meritaque caput
venerabile quercu. Si heee tibi forte non luffecerint, copiosius Authores
evolvere placeat, ex quibus tibi major fuppellex luppeditabitur. Solet
Convivalis Menla, pofl cibos, necessarios, et madteas fuccoias, ut
commenfialium palatus indulcoretur, inter bellaria, laporolissimos, et
exquifitilfimos fiudeus proponere. Ego itaque
pariter in hocTradtatu meo, in hac menla,
non Lotophago- rum, autLa-ftrygonum, quamvis humanis membris
inftrudta, in apparatu bellariorum, fi non prout oportet, laltemin ellentia,
hoc est, ad manum fiem-per habens Authores quibufeum loquor, tibi satisfacere
fatagam. Et hi ipli Coci Atheniensies fiunt, quos omni scientia ad certum
quendam terminum inftrudtos volunt, li fides habenda Magno Maficardio, qui
Authores nominat, Athenaeum & Plutarchum. Itaque ut ego te non fine frudlu
quodam dimittam, in cujusque Tradatus fine pro conclusione tibi Oden quandam
poeticam offeram, qua: fi aliunde, & non de calamo meo prodierit,
ficio te fipiritum aut dulcedinem in ea desideraturum non elle. Sed fi
paupercula Mula mea tibi donum hoc dedent, precabor te, ut cum eam incultam,
& infiulfiam adverteris, infirmitati compatiaris: siquidem etiam in habitu
quandoque veteri, aut nimium prolixo, aut in lacerna vili comparuerit, nolfie
oportet me Protheum non elle, qui versicolorem me pnebeam, fiemper idem lum.
Nec in diebus meis histrionem unquam egille memini, ut quotidie glorier,
me indumenta mea, & personam tranfimutare. Invidus fium iis, qui
imitantur funambulones, tam perite fiupra funes choreas ducentes. In tanta
autem vivacitate, cogitationum in tot quorundam conceptibus, & influentiis,
quisque quantum potest, bilancem in a: quipondio teneat: li autem in unam vel
alteram partem inclinaverit, videat ne impingat, &c Ce contubernalium
rifioni exponat. Non ignoro & hic ollam mihi fiat bullientem non efle. Ad
omnem nihilominus greflum pedum meorum intentus fium, ne forte procidam, cum
noverim in terram hic cecidille, mortaleelle, sicut jam videre licuit. Libet
mihi pedibus potius incedere, quam equo effreni, aut refradario me committere:
qui me de lella excutiat, cum ficiam Hippogryphos Atlantis, et Chymreras
Bellerophontis fabulofas elle. Pauci & rari fiunt,
qui fiupra dorfium Pegafi fialtare noverint: & fiquidem
ille cum ungvulafiua effodere Caffalium fontem potuit, quem lateat cuique
fialtem licitum elle fontem hunc attingere? Hic cum perennis fit, pauperi irque
jc diviti potum minillrat: qui etiam diun equi ungvula tactus Fuerit, tam
pauca, quam multa luggerit: tam cui datum eft fiolis ungvulis intralle,
quam totum fie immerfille. Fateor parfimoniam pedis mei, qui non nili intingere
ungues potuit. Id totum retuli, ut benigne ledor occafio tibi detur, qua mihi
compati velis, fiquidem ubi de deliciolis Pindi convallibus
meliores irudus non attulero, quam quos tibi in hoc loco obtulille me vides:
Argumentum tale etl. Laus Capitis. Supra sententiam Philonis, ubi ait:
Ubicunque fate/litium Regium efl, ibi Rex fatellitio Jhpatus fedem habet. Sed
totum anima fatcllitium, sensuum nempe organa in capite sta funt. Del medemo
suo Autore eccelsa Imago, A cui pur volle il Creator Sovrano, Ne lia gr and
opra efercitar la mano, Se flejfo in lei d'effgiarfi vago. Sfavilli il Sole, e
folgoreggi il Fago, Futto e creato al beneficio humano: Infufe l’Alma in lui:
celefle arcano: Onde foffe di glorie altero, e pago. Come qualos di chi mirar
s’avenne Sotto al suo Redi purpurati Eroi, Glorioso Senato in Di folenne, In
fmil guisa a miniflri fuo i Principi numerar subditi ottenti
e, Se potenz.e vitali il capo in noi. Giovanni Bovio. Keywords:
implicature di ‘animale parlante’, ‘un tono, una figura’ – homo symbolicus,
Aristotele, Grice – i gesti e suoni degli animali sono signi – i suoni e i
gesti dell’uomo sono simbolo. Non e manifestazione – delo – chiaro – la
manifestazione o rivelazione appertiene all’animale – nell’uomo il simbolo e
arbitrario, e ‘ad placitum.’ NB Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bovio” – The
Swimming-Pool Library. i. .
Grice
e Bozzelli: l’mplicatura conversazionale di Lucano – su Catone il Giovane –
Catone in Utica -- filosofia italiana – Luigi
Speranza (Manfredonia).
Filosofo italiano. Grice: cf. tragic dialogue – Oreste a Pilade – and Enea’s
Niso e Eurialo’ – Grice: “Not to mention the rape of Lucrezia, and Romolo
killing Remo, and the rest of it.” -- Grice: “You’ve got to love Bozzelli; at
Oxford, it would be difficult to find an English philosopher interested in
English tragedy, but Bozzelli’s expertise is ‘tragedia romana’ – Ercole and the
rest! Philosophically, Bozzelli speaks indeed alla Aristotle of the tragic –
alla Nietzsche, too – since ‘lo tragico’ is possibly a philosophical category –
On top, if I have been called a
mimetist, so is Bozzelli – ‘lo tragico’ becomes an adjective, and qualifying
‘imitation’ – Aristotle’s principle for mimesis and tragedy as meant for
catharsis – with Bozzelli, it is ‘imitazione tragica.’ He wisely skips (almost)
the Middle Ages and reviews ‘tragedia romana’ and how it becomes ‘tragedia
italiana’!” Noto per essere stato l'estensore della Costituzione del Regno
delle Due Sicilie. Dopo le scuole secondarie dagli Scolopi, Studia a Napoli.
Laureatosi, entra nell'amministrazione statale: uditore giudiziario presso il
Consiglio di Stato. Entra nella sopraintendenza della Salute, dapprima come
ispettore generale e poi come segretario. Nello stesso tempo si dedica
all'attività metafisica. Pubblica "Poesie varie" una antologia di
versi scritti secondo il gusto del XVIII secolo. Di sentimenti liberali, prese
parte ai moti costituzionali che gli costarono dapprima la prigione e
successivamente un esilio che trascorse in Francia. Durante l'esilio espose in
numerosi saggi le sue concezioni politiche di liberale moderato, fautore di una
monarchia costituzionale e avverso al programma democratico-radicale. Scrisse
inoltre saggi filosofici di etica e di estetica. Rientra in patria. La fama di
grande cultura e di integrità morale acquistata durante l'esilio, lo garante un
grande prestigio all'interno del partito liberale delle Due Sicilie. La sua
popolarità divenne ancora più grande dopo un nuovo periodo di prigionia assieme
a Carlo Poerio e a Mariano d'Ayala. Pertanto, dopo l'inizio dell'insurrezione
siciliana e incaricato dal presidente Serracapriola di preparare il decreto
reale che fissa i principi costituzionali. Nominato ministro degli Interni, in
sostituzione di Cianciulli, con l'incarico di stendere il testo della Costituzione. Dapprima
fautore, con Poerio ed Ayala, dell'idea di ripristinare la Costituzione
napoletana. Tuttavia, poco dopo si convinse della necessità di stendere carta
costituzionale completamente nuova, un compito che porta a termine da solo e in
soli dieci giorni. La costituzione delle Due Sicilie approntata da lui e
composta di 89 articoli. Rcalca di fatto sia la Costituzione francese (eccetto
nei punti in cui si trattavano le autonomie locali) che la Costituzione belga.
La sua Costituzione venne tuttavia criticata immediatamente dai democratici
perché non offer sufficienti garanzie di libertà ai cittadini, limita i diritti
elettorali su base censuale e lascia al Re ampi poteri discrezionali. Venne
escluso dal governo costituzionale di Troya per divergenze sulla politica
estera (e contrario alla guerra contro l'Austria). Partecipa invece, come
ministro degli Interni e dell'Istruzione Pubblica, al governo Spinelli
costituito dopo il colpo di mano di Ferdinando II. Sebbene il suo'intento e
quello di mitigare la reazione regia e affrettare il ritorno alla legalità,
venne accomunato dall'opinione pubblica nel discredito del governo delle Due
Sicilie, nonostante fosse sostituito agli Interni con Vignali per ordine dello
stesso Ferdinando II. Si ritira a vita privata avendo come unica fonte di
reddito la pensione maturata per essere stato consigliere di stato. Con la
conquista del Regno delle Due Sicilie il nuovo Regno d'Italia gli revoca anche
questa. Supremo Magistrato e Soprintendenza Generale di Salute delle Due
Sicilie, Giornale di tutti gli atti, discussioni e determinazioni della
Sopraintendenza Generale e Supremo Magistrato di Sanità del Regno di Napoli. In
occasione del morbo contagioso sviluppato nella città di Nola. Napoli: nella
Stamperia Reale. Poesie varie. Napoli: da' torchi di Giovanni de Bonis. La
strega di Manfredonia. Napoli: Guida. Della imitazione tragica presso gli
antichi e presso i moderni: ricerche del cavalier Bozzelli. Lugano: Ruggia. Dizionario
biografico degli italiani. Per quanto voglia rifrugarsi attentamente
negli annali della filosofia romana, risalendo fino all'epoca in cui la
conquista della Macedonia menò con altri a Roma Panezio, e per mezzo di essi
fe’scintillare i primi raggi di una positiva coltura filosofica tra quei feroci
repubblicani, è difficil cosa il concepire quali sono ivi le origini, quali
segnatamente i progressi del concetto del tragico. – CATONE UTICENSE: tragedia?
TRAGEDIA PRETESTA – INCORONAZIONE DI POPPEA? LA MORTE DI DIDONE? IL FRATRICIDIO
DI REMO? GL’ORAZI E I CURIAZI – MARCO – COROLIANO? L’ASSASSINIO DI GIULIO
CESARE? Non possiamo di rettamente giudicarne da ciò che tentarono in questo
genere Andronico e Gnevio, Ennio e Pacuvio, i quali precedettero il principato
di Ottaviano; perchè le loro opere non sono giunte insino a noi. Lo stesso è a
dirsi relativamente a quelle che furono scritte alquanto più tardi, quali, a
cagion d'esem pio, furono la Medea di Ovidio e il Tieste di Vario, con altre
molte che le ingiurie de' tempi ci hanno ugualmente involate. Questo fatto
notabile ci vien però attestato da Orazio, che alla sua età la moltitudine
interrompea spesso ne' teatri la rappresentazione di una favola tragica, per
chiedere che se le desse invece a spettacolo un combattimento di fiere o una
pugna di accoltellanti: ond' egli stimava che ciò scoraggiasse o distraesse i
poeti dall'intraprendere quella carriera. Ecco i suoi versi all'uopo: Saepe
etiam audacem fugat hoc terretque poetam, Quod numero plures, virtute et honore
minores, Indocti, stolidique, et depugnare parali, Si discordet eques, medio
inter carmina poscunt Aut ursum, aut pugiles: his nam plebecula gaudet. Il
fatto dee tenersi per innegabile. Orazio lo afferma sto ricamente; nè può
supporsi ch' ei si piacesse di mentire in faccia a ' suoi proprii contemporanei,
ed allo stesso Augusto, a cui quei versi erano indirizzati. Ci vorrà intanto
esser per messo di non consentir di leggieri nella induzione ch'egli ne cava,
dando quel disordine, vergognoso invero a un popolo incivilito, a motivo di
scoraggiamento ne' poeti. È certo che una simile plebecula esisteva pur essa in
Atene, quando la tragedia vi nacque; e, gridando d 'impazienza che tal novità
non avea niente a fare con Bacco, ella ben avrebbe gradito di veder piuttosto
satiri, col volto intriso di feccia di vino, avanzarsi giocondi sopra ornate
carrette per divertirla con racconti osceni e con ditirambi da ebbri. Non però
Eschilo ne fu smagato. Forte del sentimento ardito che lo ispirava, e della
profonda conoscenza che acquistato avea del cuore umano, ei seppe con la
occulta seduzione operata da' suoi prodigiosi dipinti, innalzare il popolo
insino a lui; e riem piendolo di maraviglia e di stupore, obbligarlo ad
accoglier le sue opere co ' più straordinarii applausi, per cosi produrre una
rivoluzione istantanea nella maniera di sentire, non già guasta, ma non ancora
educata, del pubblico, in fatto di tragedia. E un simil fenomeno fu osservato
poco tempo dopo, rela tivamente alla commedia greca. Il basso popolo, avvezzo a
udir sulla scena il licenzioso linguaggio Aristofane, e a vedervi rappresentate
sconce o grossolane situazioni, benchè sempre condite di un lepore comico
ammirabile, mal sofferse che Cratino, cangiando sistema per la ingiunzione
delle nuove leggi che miravano a reprimere quello scandalo, gli offrisse a
spettacolo più decenti orditi; e un giorno andò fino a scacciarlo dal teatro
con tutta la comitiva de' suoi attori. Chi non lancerebbe a piena mano i
motteggi e il disprezzo su tanta corruzione di gusto e di costumi? E questo
esempio frattanto non valse a scoraggiar Menandro, il quale, creando la nuova
commedia, la depurò delle antiche sozzure, e ne fu coperto di lodi. Il popolo
adunque s'increbbe non del decoro dell'azione, perchè lo applaudiva in Menandro,
bensi del poco senno e della insipidezza onde Cratino, che era un me
diocrissimo poeta, si avvisò di adombrargliela: ed era natu rale, se non
lodevole, ch' ei preferisse le lascivie che gli te neano sveglio ed ilare il
sentimento, ad una decenza freddis sima che lo facea sbadigliar di noia. Or fu
il citato disordine che impedi ad un Eschilo di apparire, o non piuttosto la
man canza di un Eschilo che suscitò un tal disordine in Roma? Questo problema
non è sfuggito' a' critici moderni: e, benchè tutti lo abbiano riguardato da un
solo aspetto, e non forse il più sicuro, ciascuno ha pur tentato di scioglierlo
a suo modo. Interpretando a capriccio, ed oltre misura esten dendo il frizzo di
Orazio, alcuni hanno attribuito quella penu ria di tragici presso i Latini alla
grande ignoranza del popolo, il quale, avviluppato nelle sole abitudini di una
vita pratica e materiale, non offria stabil presa a' poeti da esaltarlo ad alti
concepimenti con lo spettacolo di azioni drammatiche. Altri ha soggiunto che
ciò inoltre derivasse dall'affluenza de' tanti stranieri ammessi a cittadinanza,
i quali aveano tras formata la città di Roma in un miscuglio informe di nazioni
senza omogeneità nelle maniere di credere, di vivere e di sentire. I più arditi
alfine, risalendo a cagioni ancor più uni versali, han pensato spiegar l'enigma
con la mancanza presso che ivi assoluta di tradizioni eroiche, di abbaglianti
remini scenze, di antichità remote, le quali, ricongiungendo l'ori gine delle
umane razze a quella delle razze celesti, furono si feconde di nazionale
orgoglio e di spontanee ispirazioni presso i popoli della Grecia. Esaminiamo in
breve ciò che può es servi di falso e di vero in queste diverse ipotesi.
Innanzi tutto, allor che gli eruditi con si franco animo attribuiscono il
difetto di tragici ne' Latini alla grande igno ranza del popolo, par ch' essi
non abbiano presente di quella storia se non lo splendido periodo in cui le
vacche di Evan dro ivano mugghiando non custodite per le strade ancor de serte
di Roma. Se non che la curiosità dell'osservatore non è suscitata che dal
vedere quel difetto continuarsi nel cosi detto secolo di Augusto, il quale
vantò storici ed oratori e naturalisti e filosofi e giureconsulti di tanta
eccellenza; e pro dusse in breve spazio di anni nobili poesie di ogni genere,
se non di conio eccelsamente originale, ritemprate almeno con felicità
portentosa e con mirabile forza d'immaginazione. Quando dunque con la parola
popolo non voglia significarsi una frazione infinitesima della società, quella
pretesa igno ranza in tanto apogeo di coltura intellettuale rimane incom
prensibile, come l'idea di un vasto incendio che si súpponga scoppiato senza
materie combustibili atte a servirgli di ali mento. Ed a chi volesse limitar
l'accusa ad un solo oggetto, domanderei, onde tanta cecità in quel popolo per
la ' sola poesia tragica, in mezzo a tanto e si dilicato senso di ammi razione
per tutte le altre arti gentili? Noi ignoriamo alle opere drammatiche di qual
poetonzolo il popolo impaziente facesse l ' oltraggio di cui parla ORAZIO. Quel
si discordet eques, che questi non obblia d'indicarne a motivo, può
interpretarsi in tante maniere !.... È certo non esservi memoria che ivi fosse
interrotta del pari la rappresen tazione delle commedie di Plauto e di Terenzio:
ed è sopra tutto nota la lusinghiera accoglienza che il primo eccitava sempre
da parte degli spettatori. Taluno ha preteso che ciò dipendesse dalle troppo
libere immagini onde talvolta questo comico solea rifiorire il suo dialogo: ma,
non essendo questa libertà da imputarsi al nodo de ' suoi orditi, è poco
presumi bile ch'ei fosse unicamente applaudito per l'espressione licenziosa
degl’ornati. Senza che il divulgato aneddoto, che un fre mito di assenso e di
approvazione universale si levò un giorno nel pubblico, udendo dire a un personaggio
teatrale, Homo sum, nihil humani a me alienum puto, prova interamente il
contrario: anzi ci dà a divedere di qual gusto squisito e di qual diritto senso
morale fossero allora dotate le genti latine; poiché quel motto, riunendo in sė
poetica bellezza a filosofica verità, par dettato alle muse latine nella santa
scuola di Ari stide e di Focione. In quanto al concorso degli stranieri ammessi
a cittadi nanza, per effetto del quale si è voluto far di Roma una Ba bele, in
cui per la diversità de' linguaggi l'uno per poco non intendea più l'altro, mi
sia permesso di riguardarlo come una esagerazione di dati e di conseguenze
ugualmente privi di rea lità. Allor che il dritto di cittadini romani
concedevasi a in tere popolazioni, come avvenne a molte del Lazio e prima e
dopo lo stabilimento della repubblica, queste non trasmi gravano subito, a
guisa di mulacchie, per andarsi ad attendare nel recinto de'sette colli: e
allor che si conferiva quel dritto a semplici individui, eran questi
ordinariamente principi e magnati che il senato volea rendere a sè benevoli,
soffre gando loro quel titolo reputato, come avvenne a tanti celebri Germani,
Celti ed Iberi, i quali essi stessi non sempre lascia vano le loro patrie per
dimorare stabilmente in Roma. Nella sola classe de servi, il numero degli
stranieri era immenso per l'abuso delle conquiste: ma nè il teatro era
instituito pe’servi o frequentato da servi, nè la potenza de liberti usciti del
loro seno, che infestarono Roma delle loro turpitudini, appartiene al secolo di
cui qui si tratta. Una massa di veraci e purissime antiche razze romane
esisteva dunque in quel centro di universal dominio, a cui i tragici poteano
indiriz zarsi con buon successo: e l'osservazione che siegue ne dará
evidentemente la prova. I latini scrittori non ebbero tutti la culla alle falde
del Tarpeo; ne vennero dalle diverse regioni d'Italia, e sin dal l'Asia,
dall'Africa dalla Spagna: ' e non dettavano al certo le loro opere ne' dialetti
municipali o nelle straniere favelle 1 CICERONE, Vitruvio, Orazio, Ovidio
nacquero in quel che oggi chiamasi regno di Napoli: Catullo, Livio, Cornelio Gallo,
Virgilio, in quel che oggi chia masi regno Lombardo - Veneto: Plauto e
Properzio nacquero nell'Umbria, Sal Justio ne' Sabini, Tacito in Terni, l'ersio
in Volterra, Plinio il giovinc in Como: Fedro fu trace, Terenzio cartaginese; e
più tardi Columella, Seneca, Marziale, Lucano, furono spagnuoli, ec., ch'essi
erano stati avvezzi a balbettar nell'infanzia, ma in quella lingua nobile,
purgata, numerosa, che, parlata gene ralmente in Roma, ogni di s’illeggiadriva
e si magnificava nelle strepitose discussioni del fòro e della tribuna. Or come
spiegar questo fenomeno allor che si niega ivi l'esistenza di un fondo, e di un
fondo estesissimo di ingenua romana gente, la quale avesse quella rigorosa
omogeneità nelle maniere di credere, di vivere e di sentire, senza cui una
lingua nè sì forma, nè s'ingrandisce, nè si conserva? Era dunque per incantar
le orecchie de' non Latini, che quegli scrittori avean cura di esprimersi nel
più gentile latino idioma? era con la grammatica scarmigliata e con la mozza
fraseologia de' Germani, de' Celti, degl'Iberi e de' Britanni di quella età,
che si giudicavano meritevoli di elogio le tante sublimi opere di poesia, di
storia e di eloquenza che videro ivi la luce? E può mai supporsi composta
d'ignoranti o barbari quella folla di popolo che, siccome Tacito narra, uditi
un giorno in teatro alcuni versi di Virgilio, tutta si levò in piedi con
entusiasmo spontaneo, e fecegli riverenza come se fosse stato Augusto? Ne’
teatri di Roma erano stabiliti seggi distinti pe'con soli, pe’ senatori, pe'
pontefici, pe' tribuni, pe' magistrati d'ogni ordine e d'ogni specie, e fin
anche per le vestali; chè sotto il principato di Tiberio troviamo un decreto
del senato, con cui si conferisce a Livia il privilegio di seder tra le vestali
negli spettacoli. E dee dirsi che i vecchi sopra tutto li fre quentassero;
essendo ivi legge antica, la quale obbligava i giovani, ovunque nelle sale
degli spettacoli un vecchio si pre sentasse, a levarsi immediatamente in piedi,
e cedergli il luogu per venerazione. Di questa massa principalmente for mavasi
colà dunque il pubblico de' teatri: ed a questa massa dovea senza fallo aver
Terenzio la mente, allor che asseriva non esser altro lo scopo di un poeta
drammatico, se non quello di far gradire al popolo spettatore le favole ch'egli
or diva; onde esclamò nel prologo dell’Andriana: Poeta cum primum animum ad
scribendum appulit, Id sibi negoti credidit solum dari Populo ut placerent quas
fecisset fabulas. Or io ripeto: era per lusingare un popolo di barbari e d'igno
ranti che quel Cartaginese mettea tanto studio nel portar la favella de’ Latini
al sommo della grazia e dell'eleganza, era per lusingar barbari ed ignoranti
che Lelio e Scipione, rino mati a quei giorni per saviezza, per virtù e per
credito, con fortavano questo poeta de' loro benevoli aiuti e de’ loro illu
minati consigli? È fuor di dubbio finalmente che ad attingere svariate ma terie
di rappresentazioni tragiche i Romani ebbero anch'essi dovizia di memorie
nazionali ed eroiche; ove guerre di pas sioni, assedi di città, imprese di
vendetta, mutamenti di sta ti, ratti di donne, e fratricidi e commozioni e
rovesci e ma raviglie di ogni specie si succedono e si confondono ad im prontar
di poetica grandezza le più lontane origini di quel popolo. Nè al mio soggetto
fa ostacolo che quelle famose tra dizioni siensi trovate spoglie di storica
certezza dalla nuova scuola in questo genere, che, aperta dal Vico in Italia, ė
stata poi continuata dagli Alemanni. Verità o favole, storie positive o
allegorie inventate per vaghezza di portenti, basta per me il sapere che eran
generalmente divolgate e facean parte delle credenze pubbliche de' Romani a'
tempi della loro intellettuale coltura. Per quanto infatti si tenga oggi per as
surda la venuta di Enea in Italia, è pur vero nondimeno, e Tacito non isdegna
di attestarlo gravemente, che la famiglia de' Giuli, perché supposta discendere
da quel Troiano, si ri guardava di buona fede come del sangue di Venere. Le
menti anzi con tal fervore si pascevano di siffatte finzioni, che dopo averle
vagheggiate in quei vecchi canti rozzissimi che ne ser barono da prima le
oscure reminiscenze, le videro un giorno con applauso universale rinfrescate di
si egregi colori ne' qua dri dell’Eneide, la quale può da questo lato
considerarsi co me un vasto tesoro delle più remote antichità latine. E se non
vi ebbe tra’ Romani quella profusione di celesti discendenze onde i Greci avean
abbellite le origini delle loro più insigni razze principesche, pur nondimeno
una illusione prestigiosa, capace ivi d'imprimere forte movimento a tutte le
facoltà poetiche, preoccupava tenacemente gli spiriti. E fondavasi
nell'immagine di Roma, per memorandi oracoli riguardata come potenza eterna,
invincibile, dominatrice; in nanzi a cui tutti i popoli della terra doveano
tardi o presto piegar la fronte sommessi; che i numi stessi del cielo non
aveano forza di abbattere; che la religion civile avea riposta finalmente a
simbolo d'immensità fra le tenebre misteriose onde nell’Olimpo era inviluppato
lo stesso Destino. Sicché ad un Romano bastava il tenersi parte integrale di
questa città per credersi di discendenza più che celeste, e trovar
nell'esaltazione di cosi nobile sentimento l'alito animatore di tutte le grandi
imprese nelle arti della pace, come in quelle della guerra. E a far della
tragedia una creazione indigena, oltre all'abbondanza delle loro nazionali
antichissime vicen de, oltre a quel fermento di orgoglio che l'immagine di Roma
suscitava in tutti, i Romani ebbero il medesimo o pri mitivo impulso che per
facili associazioni d'idee la fe ’ nascere dalle feste di BACCO ne' Greci;
avendo pur essi posseduto in certa guisa i loro Epigeni e i loro Tespi negli
autori di quelle rinomate favole Atellane, che veniano rappresentate sopra
palchi ambulanti nelle pubbliche solennità. Rimosse adunque come false o mal
distinte le spiegazioni addotte sinora intorno all'oggetto che ci occupa, e
sino a quando da’ricercatori dell'antichità non ne sieno poste innanzi delle
meglio fondate, a me non resta che di attenermi al nudo fatto, quello cioè che
grandi e veri tragedi mancarono assolu tamente a Roma per trasportar l' animo
anche de' più ritrosi nella sublimità di questo genere di produzioni; e non
conve nir quindi trattar con troppo di asprezza il popolo che osò far sene
beffe. Nè poi questo fatto è realmente unico: chè lo veggiamo più volte
ripetuto nella storia delle lettere moder ne. Or domando: trovandoci
spiacevolmente arrestati dalla penuria di siffatte opere presso i Romani della
età di OTTAVIANO, scenderemo noi ad attinger ivi contezza di quest'arte dal
solo teatro di Seneca, apparso in tempi ne'quali, non che annien tata ogni
reliquia dell'antica virtù, libertà ed altezza di so ciali condizioni, la
stessa lingua che risonò con si dolce fre mito ne’versi di Catullo e di Orazio,
di Lucrezio e di Virgilio, cra caduta quasi che pienamente nel fango? In verità,
se per avventura il popolo romano potesse risorgere alcun poco da quel sepolcro
che si erge smisurato al par di lui nella immensità de' secoli, e ricollocarsi
gigante qual era nel periodo della sua letteraria grandezza, non so se oserebbe
assumer senz' onta titoli di gloria per l'arte tragica, indicando unicamente
codesto suo retore famoso, che rubò non saprei donde la maschera di Melpomene
per introdursi sconosciuto nella schiera degli eminenti e benemeriti cultori di
lei. Eppure, avendo egli acquistata una celebrità che nel suo genere
assomigliasi di molto a quella di Erostrato, non è più concesso a' di nostri di
tacerne, senza destar maraviglia ne' più timorati. Ognun rammenta che il
Corneille, il Racine e l'Alfieri, benchè, grazie alla dirittura delle loro
menti, uscissero incontaminati dalla compagnia di questo autore, non però
sdegnarono di corteggiarlo: ognun rammenta che fra quei veterani
dell'erudizione classica, i quali dal decimoquinto secolo in poi attesero con
si lunghe vigilie a impinguar di chiose, di comenti e di elucubrazioni d'ogni
specie tutte le opere de' Latini, i più valenti si fecero suoi campioni. Ma vi
è alcun lume a trarre dall'autorità di questi ultimi, quando noi li veggiamo
per troppa carità di patrocinio avvolgere i loro panegirici in mille ampollose
stranezze, e storti giudizi; e contraddizioni evidentissime? Eccone in breve
alcun passeg giero esempio. Giulio Cesare Scaligero sostiene che le tragedie di
Se neca non sono per maestå in nulla inferiori a quelle di tutti i Greci, e che
anzi per ornamenti e per grazia superano di molto le tragedie di Euripide.
Questa bestemmia, uscita francamente dal labbro autorevole del patriarca de'
dotti, non fu combattuta nel suo general dettato: ma i confratelli di lui della
medesima scuola non si peritarono d'indebolir la, accapigliandosi bizzarramente
fra loro per emendarla ne' particolari. Non si può senza rimanere attoniti
percorrere quel che ne scrissero a vicenda Giusto Lipsio, Daniele Einsio,
Giuseppe Scaligero, ed altri moltissimi che sarebbe infinito il citare. Uno
trova la Tebaide si bella da crederla degna del secolo di Augusto; l'altro
prendendo scandalo di questo giu dizio, la estima indegna della stessa penna di
Seneca. Questi antepone la Troade a quanto sul medesimo argomento ci ha uno, di
più alto fra i Greci; quegli la dichiara bruscamente opera di un poeta da
bettola. Qui si esalta come magnifica l' Ottavia; lå si deprime come la più vil
cosa della terra. E avvisi di tal sorta, non pur diversi, ma del tutto opposti
fra loro, baste rebbero da sè soli a spandere il discredito su quel teatro: pe
rocchè il bello è come il vero; e la natura doto gli uo mini, con più o meno di
piezza, ma indistintamente tutti, della facoltà di scernerlo dovunque splende:
sì che dissen sioni cosi risaltanti non possono altrimenti spiegarsi, che at
tribuendole tutte a un inesplicabile delirio. Noi non vorremo a ogni modo,
usando di un metodo che il buon senso condanna, nè accoglier cieche prevenzioni
con tra il teatro di Seneca, sol perchè i giudizi che se ne fecero da molti
sono fra loro contradittorii; nè cercar troppo innanzi ne'motivi da cui que'
giudizi medesimi derivarono in tempi ne' quali era vastissima l'erudizione, ma
non ancor nata la critica. Astretti a parlarne un po' minutamente, non foss'
altro per indicarlo a' giovani poeti come uno scoglio fu nesto, a cui senza
pericolo di naufragio non è lor permesso di avvicinarsi, il nostro cammino
intorno a questo autore sarà più spedito e più breve. Indagheremo da prima di
qual tempra fossero le potenze costitutive del suo ingegno, le tendenze morali
che il dominavano da presso, le filosofiche dottrine ond’ era inflessibilmente
preoccupato, e qual necessaria in fluenza esercitassero le particolari
circostanze del secolo in cui visse, a rafforzare ed estendere queste
predisposizioni del suo essere. Scendendo in seguito all'esame imparziale de'
fatti, ci avverrà forse di scoprire ch ' ei fu il discepolo ingegnoso nelle cui
mani ebbero sviluppo ed incremento i germi delle innovazioni di cuiEuripide fu
l'inventore; e ch'egli pervenne ad esagerarle ne' più strani modi, a crearne
delle più mo struose ed ardite, ed a svolger cosi l'attenzione pubblica dalle
originarie bellezze ond'Eschilo e Sofocle aveano rivestito que sto ramo
dell'arte. In assai fresca età SENECA era stato condotto di Cordova sua patria
nella capitale del mondo; e correano forse gli ultimi anni del regno di
Augusto. Vi fece i suoi studii sotto la dire zione di quei celebrati retori e
filosofi, i quali prendeanvanto d'insegnare a'loro allievi tutte le scienze
umane e di vine: concutiebant foecunda pectora, ut inde omnigenas cogitationes
exprimerent. Dotato di uno spirito severo, vi goroso, penetrante, abbracciò le
dottrine della setta stoica che ancor predominava in Roma; dedicossi alla
carriera del fòro, ove acquistò riputazione di felice oratore, e mancò poco che
un tal successo non gli riuscisse funesto, perchè suscitò le gelosie del
frenetico Caligola. Fu avido di gloria e di sape re; ma e altresì di onori e di
ricchezze; e a procacciarsi que st' ultimo intento gli era mestieri di un
mecenate. Ne trovo uno efficacissimo in Domizio Enobarbo, rinomato a quei tempi
per credito e per potenza, perchè del sangue de' Cesari: ed è fama che Seneca
gli pervertisse la moglie, quasi a dargli un pronto attestato di riconoscenza
per la protezione ottenutane. Se non che la nerezza di questo attentato pare
attenuarsi nel rammentare che quella moglie fu Agrippina, il cui nome non venne
mai registrato per avventura nel novero delle vestali: tal che non può
determinarsi con sicurezza s'ei fosse il sedut tore o il sedotto. Ne’primi anni
dell'impero di Claudio, accusato da Messalina di aperta complicità nelle
turpitudini di Giulia, nipote di quel principe, fu esiliato duramente in
Corsica, fosse vera o non vera la sua colpa. Ivi compose il suo libro de
Consolatione, in cui adulò bassamente l'imperadore, e lo indirizzò a un costui
favorito liberto, perchè quei servili omaggi non si restassero ignorati e senza
effetto: il che non impedi che più tardi, non avendo più cagioni da temerne,
gli scrivesse contro una velenosissima satira. Non si potrebbe definir net
tamente s'ei mentisse innanzi alla sua coscienza quando pro fuse le lusinghe o
quando scagliò le ingiurie: è certo che, toccando in cosi brusca guisa i due
opposti estremi, non mo strò di avere un culto troppo edificante per
gl'interessi della virtù e della verità. Intanto Agrippina avea lanciato l'inco
modo marito nella eternità; e, divenuta sposa di Claudio suo zio, dopo l '
uccisione di Messalina, sua prima cura fu di ri chiamar Seneca dall'esilio.
Reduce in Roma, ei fu accolto festosamente in corte, decorato delle insegne
pretorie, e dato a precetlor di Nerone, il quale tenne a fortuna il poter
apprendere da tanto maestro le scienze morali, le lettere genti li, e l'arte di
regnare, a cui Agrippina sua madre occulta mente lo destinava. " Ignoro
quai progressi facesse quel giovinetto eroe nella pratica della virtù: so che
non ne fece molti nelle lettere, perchè fu pessimo poeta e scrittor da nulla: e
si segnalò solo nella perizia del canto e della musica, che non gli furono cer tamente
insegnati da Seneca. Quindi è che, proclamato impe radore ad esclusione di
Britannico, più prossimo erede del trono, bisognò a Seneca dettargli le
orazioni, le lettere, i re scritti da recitarsi o da inviarsi al senato: e
divenne questa per lui una nuova sorgente di gloria, essendosi divulgato in
Roma che que' lavori eran suoi, e che Nerone parlava imboc cato. La voluttà che
egli traea da questo genere di distrazioni intellettuali, si trasformò subito
per esso in cosi dolce abitu dine, che, avendo quel pietoso principe ucciso
prima il fra tello e poi la madre, ei non seppe resistere al solletico di scri
verne le apologie da comunicarsi a’ Padri, in nome di lui: e non già ch'egli
approvasse quei misfatti, ciò disdicendosi a filosofo; ma per non defraudar
forse il popolo romano di una elegante perorazione in favor del fratricidio e
del matricidio. Si può comprendere quanto ei si rendesse caro al suo augusto
allievo per cotai servigietti, a ' quali aggiugnevansi quelli di essergli
sempre intimo consigliere nelle alte cure dello stato, e talvolta per
indulgenza verso la troppo fragile gioventù, anche mezzano in qualche intrigo
d'amore con le sue liberte. Fu quindi colmato di ricchezze, che Tacito porta
fino a trenta milioni di sesterzii; si fabbricò magnifiche abita zioni in villa
ed in città; tolse in isposa la bella Paolina; e cercò di obbliare
nell'opulenza i dispiaceri che gli cagiona vano i piccoli traviamenti a cui
Nerone lasciava di tanto in tanto trasportarsi per eccesso di zelo in vantaggio
del buon 1 Fu alla morte di Claudio, che Seneca, immemore de' mendicati favori,
onde questi lo avea ricolmo, gli detto contra, sotto il titolo di
Apocolokintosis, la satira di cui è detto pocanzi. Fa meraviglia che Agrippina
potesse in questo li bello veder con tanta indifferenza smascherate le brutture
di una Corte, di cui essa era l'arbitra. Ma vi si parlava della grand'anima di
Nerone, il quale dovea succedere al defunto principe, come il più degno: e ciò
spiega tutto l'enigma.ordine; traviamenti che Seneca vedea col medesimo occhio
del suo collega Burro, morens et laudans. Non per ciò i suoi principii stoici
cambiarono d'indole; anzi si tennero sempre incontaminati. Nuotando nelle
ricchezze, scrivea su di una tavola d'oro con uno stiletto di diamante massime
nobilissime in lode della innocente povertà: e, ritraendosi dalle stanze di
Nerone, opere della più pura morale sgorgavano dalla sua intelligenza ad
esaltare i preyi- della virtù e dannare il vizio all'obbrobrio de'secoli. Ma
era Seneca veramente stoico? Intendiamoci. La filo sofia stoica fu coltivata in
Atene nella sua parte teorica e nella sua parte pratica. Que' savi che la
professavano, aspirando a un cotal sommo bene di cui si erano formata un'idea
miste riosa, spregiavano gli onori, le ricchezze, le delizie della vi ta, e
viveano intemerati e paghi solo di quell'interno con tento che vien luminoso e
spontaneo da una coscienza in pace con sè medesima. Da gran tempo era stata
introdotta in Ro ma; e, per analogia di abitudini austere, vi fiori pura e
splendida fino alla morte dell'ultimo Romano, il quale bestem miando la virtù
per impeto d'indignazione, parve segnar quasi direi il cominciamento alla
decadenza di quelle famose dottrine. La filosofia pratica di Epicuro, se non
pur forse quella di Aristippo, sottentrava destramente a tenere il cam po: e ad
assicurarle il trionfo concorreano tutte le volontà, quantunque per diversi
motivi: chè quell' efferato Governo aveva interesse di evirar tutti gli animi
con la corruzione, per comprimere gradatamente le forze politiche dello stato,
e cosi dar base alla concentrazione di un poter unico ed assoluto: ed il popolo
avea bisogno di sommergersi in tutta l'ebbrezza de' piaceri sensuali per non
sentir l ' acerbo contrasto fra una servitù divenuta inevitabile, e una libertà,
che, di fresco spenta, non erasi ancor tutta obbliata. Per quanto però la
depravazione de' costumi fosse gene rale e progressiva, le rimembranze della
filosofia stoica non erano poi del tutto cancellate: ne restavano ancora le
teorie astratte, i pomposi dettati e l’esteriore affettazione de’modi: e quei
ne faceva più solenne apparato che più tendeva precipito samente a seppellirsi
in tutte le iniquità della vita domestica e sociale. Pur nondimeno, quando sotto
i successori di Augu sto le persecuzioni inferocivano, e Roma erasi trasformata
in un miserando teatro di stragi e di rapine, lo stoicismo parve risorgere a
metter vigore negli animi per un solo oggetto..... il disprezzo della morte. Il
suicidio, quest'atto si altamente riprovato dalle più sante leggi della natura
e della religione, rivesti la falsa maschera di una virtù, che per nuove malva
gità di tempi fu abbracciata da moltissimi. Da prima fu ispi rato da tenerezza
paterna. Le condanne per imputazioni poli tiche importavano la confisca de’
beni a vantaggio de’delatori: ma il senato pendeva per la regola che un
individuo non per desse il suo patrimonio, quando preveniva la condanna con
morte volontaria: si che, appena un Romano sentivasi accu sato, si affrettava
subito ad uccidersi, per non gittare i suoi figliuoli nella miseria. E non vi
era da nutrire speranze illu sorie; perché la semplice accusa era in quei tempi
una sen tenza di morte. Tiberio contraddisse; dimostrò al senato esser quella
una regola scandalosa ed assurda; sarebbe mancato co' premii il coraggio a'
sostegni dello stato; e intendea con questo nome indicar le spie e i delatori.
Questa prima cagione di strutta, non però i suicidi diminuirono in numero ed in
fero cia: restava un altro non men potente motivo a renderli po polari ed
onorati: quello cioè di sottrarsi all'infamia di cadere sotto la scure del
carnefice. Accesi da questo sentimento che rammentava i bei giorni della
romana fierezza, vedeansi uo mini, rotti ad ogni perversità, morir da forti
dopo esser vi vuti da vili. Le storie latine son piene di siffatte risoluzioni
che imprimono un particolar carattere di sopraumana costanza a quei popoli, e
di cui non vi ha che pochissimi esempi presso gli altri popoli dell'antichità,
anche de'più famosi e magna nimi. Erano anime maschie, gigantesche nelle virtù
come ne' delitti, che riunivano in sè tutti i contrari: nobili pre cetti,
azioni scelleratissime, vite degradate, morti eroiche e generose. Seneca fu
stoico in questo senso, perchè in que sto solo senso lo furono tutti i suoi
contemporanei. Or cer chiamo di ritornare al nostro proposito con un'altra
general considerazione, che metterå suggello a tutte le precedenti. ne, La
fantasia non può supporsi disgiunta dagli affetti, dalle opinioni, dalle
abitudini dell'uomo: chè anzi questa facoltà non sembra attinger vita se non
dal concorso di tutti i feno meni sensitivi, i quali agiscono in essa per
conferirle tempra e serbianze analoghe, e su i quali essa reagisce dal suo
canto ad estenderne e rafforzarne l'indole: si che, immedesimati in un sol
tutto indivisibile, rivestono in comune caratteri, at titudini e colori
identici. Un essere morale non si forma inol tre da sè solo e indipendentemente
dagli altri esseri di simil natura che lo circondano. Rarissimi sono i casi,
ove pur ve ne abbia di positivi a citarne, in cui un uomo, ergendosi come
gigante isolato sulla terra, ben altro che ricevere la menoma impronta dalle
condizioni de' suoi tempi, sembra de stinato a comunicar loro le sue proprie
fattezze, e a divenirne a un tratto l'arbitro e il modello. Nelle ordinarie
occorrenze della vita, l'uomo, considerato sotto tal rispetto, può dirsi come
il lento prodotto dell'azion progressiva che in esso eser cita il secolo in cui
si trova; onde, ritrattane in sé l'immagi ei lo rappresenta al vivo nelle sue
moltiplici maniere di vivere e di sentire. Seneca, non ostante il suo
fortissimo e riflessivo inge gno, era precisamente di questa tempra; e non avea
in se nulla di straordinario che lo rendesse capace di luttar con le
circostanze per imprimer loro una direzione più alta. Mancava sopra tutto di
quel carattere d'indipendenza che la storia ci mostra come dote inerente a
tutti i grandi poeti. La condotta che ei tenne con Claudio lo prova; e in
quella cheadottò con Nerone, vi è peggio. Non arrossendo in prima di asserire
che Nerone col suo regno lietissimo avea fatto obbliar quello di Augusto, andò
poi sino a chiamarlo amantissimo della veri tà, modello d'innocenza, benevolo e
clemente a'suoi stessi nemici: e non seppe scuotere la polvere de' suoi piedi,
e ri trarsi da quella fogna di nequizie, se non quando la morte violenta di
Burro gli fe' prevedere la sua, e sentir la neces sità insuperabile di
rassegnarvisi. Quindi la sua fantasia, svi luppata e quasi direi nutrita in
mezzo a tante nefandigie, non poteva esser troppo abile a sfangarsene per
trasportarsi in altri elementi, e vagheggiarvi la creazione dal suo lato pill
splendido. Egli stesso par che fosse ingegnoso a spezzarne le ali con quella
sua trista inclinazione ad ammassar tesori: per chè lo veggiamo accusato in
Tacito di rapace, e in Dione di prestatore ad usura. E se queste imputazioni
son false, con vien dire almeno che il suo procedere fosse tale da dar facile
presa a simili calunnie. Basterà dunque collocarlo nella sua propria sfera per
riassumere in brevi detti quali esser potessero le disposizioni del suo spirito
nell ' intraprendere la carriera tragica. Vide i principati di Tiberio, di
Caligola, di Claudio e di Nerone: e questo nobile quadrumvirato non era
certamente fatto per ispi rargli nozioni troppo rallegranti sulla dignità della
natura umana. Ovunque ei volgesse lo sguardo, non iscopriva che orrori; e
profondo indagatore qual erasi delle più occulte pas sioni del cuore, non
ravvisava intorno a sè che depravazione di sentimenti, sete d'oro e di dominio,
tendenze alla ven detta ed alle stragi, tanto da non poter egli rappresentarsi
l'uman genere, se non come una congrega di mostri, bale strati sulla terra dal
genio del male, perchè vi si divorassero a vicenda. Preoccupato quindi come
attore e come spettatore più nella conoscenza degli uomini che in quella
dell'uomo, egli dovea per necessità sentirsi tratto a rigettare in un mondo
d'illusione ogni specie d'infortunio, che, derivante da for tuiti casi, potesse
rannodarsi poeticamente alla segreta in fluenza di una fatalità invisibile: e a
non veder quaggiù di positivo e di reale se non delitti e virtù in contrasto,
carne fici e vittime in azione, e sempre il più debole schiacciato con perfidia
o con violenza dal più forte. Non altrove in fatti che su queste basi egli
attese ad innalzare il suo tra gico edifizio. Determinata cosi l'idea
fondamentale che dovea servir di unico anello agli orditi, era geometricamente
inevitabile che a riempirli con analoga successione di parti, gli fosse pria
d'ogni altro mestieri di spingere ancor più oltre il sistema di conferire
intensità concentrata alle situazioni, a' caratteri ed agli affetti, onde in
tal guisa tutto concorresse ad isolar le im magini per rappresentarle ne' loro
nudi e più rilevati contor ni. Quindi nelle sue sceniche figure vi ha sempre,
se cosi è permesso di esprimersi, un esagerato lusso di anatomia, ed una
secchezza di commessure che colpisce e non incanta: nulla è in esse tracciato
sopra linee ondeggianti, ove l'occhio possa riposarsi con equabile digradazione
di movimenti; nulla è la sciato ad arte nelle ombre da esser supplito dalla
fantasia dello spettatore. La materia de' suoi componimenti, definita per ciò
appunto sin da' suoi primi sviluppi con metriche dimensioni, e le più volte
attinta più da' tesori della scienza che da quelli della poesia, non poteva
allora che rivestire forme rigide, scarne e prive di calore e di vita; perché
non si riferiva ad alcuna flessibile immagine che dominasse da lunge a spander
vaghezza ed armonia di variati colori ne' suoi dipinti. E ciò spiega nettamente
il biasimevole abuso che ei fe'de' monologhi, in cui talvolta si avviene a
comprender l'esposizione intera di una tragedia. Il monologo è certamente in
natura. Quando le passioni fermentano, l'uomo si piace a disvelare a sè stesso
i sentimenti da cui la sua anima è coster nata; e riesce così a comprimerne o a
rinfiammarne l'impe to, secondo che la ragione esercita in esso un impero più
forte o più debole. Ma questa rivelazione ha pur essa le sue leggi rigorose ed
inviolabili. Perché abbia luogo, bisogna che in quel momento gli affetti si
trovino in un certo stato di equi librio e di moderato temperamento che loro
permetta di rive stir forme possibili di linguaggio. Per l'opposto, le passioni
attualmente in tumulto sono mute; perchè aggorgandosi con veemenza per le vie
dell'anima, la rendono incapace di espan dersi di fuori e di manifestarsi con
altra eloquenza che con quella di un convulsivo silenzio: sopra tutto quando
esse son prossime a risolversi in atti esterni, perchè allora si opera e non si
parla; e l'azione scoppia in tanto più spaventevole, in quanto fu meno
preceduta da quella loquacità importuna che l'annunzia più romorosa che
devastatrice. È sol quando mo strasi grave di calma passeggiera e bugiarda, che
la tempe sta minaccia una più desolante rovina. A ciò si aggiunge che la
rivelazione degl ' interni affetti è propria dell'infelice e non del colpevole:
poichè il primo, as sorto ne’dolori che gli vengono da vicissitudini
accidentali ed estranee, sembra ne' suoi solitari lamenti voler interrogare Dio
e l'universo intorno alla cagione de' suoi infortuni; dove il secondo, il quale
opera per impulsioni di volontà consapevo le, apprestasi a compiere il meditato
delitto, ma rifuggendo sempre dal trovarsi troppo in presenza del suo delitto;
altri menti se gli solleverebbe la coscienza, e le più volte sarebbe distolto
dall'iniquo disegno diconsumarlo. Quindi avviene che in questo ultimo caso il
personaggio è tratto sovente a discor rere con sè stesso, non di affezioni, ma
di avvenimenti: e questo in poesia drammatica è un assurdo; perchè gli avve
nimenti sono di loro essenza inalterabili, e, considerati nu damente in sè
medesimi, non ribollono mai nell'anima a segno da indurci a rivelarli
partitamente a noi stessi per alleviarne il peso. Or si osservino da presso i
monologhi di SENECA: sono spessissimo declamazioni fuori natura, det tati da
intemperanza prosuntuosa di far pompa di parole, o di narrar fatti che il poeta
non sa rinvenir mezzi migliori da comunicare al pubblico; e agghiacciano la
immagina zione, perchè interamente privi di convenienza e di verità poetica. Si
richiedea l'occhio penetrante di Aristotile per disco prire che in Euripide i
cori deviavano talvolta dalla loro bel lissima ed originaria istituzione; ma
non vuolsi tanto corredo di sagacità per discernere ne' cori di Seneca un
simile difetto; perchè vi è portato sconciamente all'estremo, e snatura l'in
dole di questa preziosa macchina teatrale per cosi ridurla scientemente ad un
vano frastuono di cantici estranei all'azione rappresentata. Sono ivi
d'ordinario introdotti a tener veci di sinfonie per indicare i trapassi da un
atto all'altro; e quindi senza alcun legittimo scopo in quanto al fondo
dell'arte; se già non fosse per dar pretesti all'autore di sfoggiar la sua
abilità nella lirica. Nè vorrò qui ripetere a lungo quanto dissi nel precedente
capitolo intorno alle cagioni che spogliarono il coro tragico, si efficace ne'
due primi Greci, di ogni specie di drammatico prestigio. Basti aver sempre
innanzi agli occhi, che questo era un danno inevitabile per qualunque poeta, il
quale, pari al tragico latino, tendesse unicamente verso un genere di immagini
esclusivo di ogni conforto di pompa e di espansione. Non potendo io cessar mai
d'insistere sopra un oggetto che reputo importantissimo, mi sia dato di
riassumerne per un'ultima volta il senso. Lo spettacolo delle sventure,
dipendenti da' casi della vi ta, eccita, per l'infelice che ne soffre, una
serie di compas sionevoli simpatie, le quali si prolungano di là da' recinti
del teatro, e si risvegliano con forza tutte le volte che noi ci fer miamo a
riflettere sul nulla della condizione umana: per con seguenza i cori riescono
splendidissimi ed utili a preparare, ad accendere ed a protrarre quelle
tumultuose affezioni che il poeta seppe far nascere in altri. Per l'opposto, lo
spetta colo della distruzione del più debole derivata dalla malvagità del più
forte, eccita meno simpatie di pietà per l'oppresso, che sentimenti di
abbominio per l'oppressore: e queste non son durevoli, perchè richiamano a non
so quale immagine di desolante necessità, la quale concentra l'anima in sè
stessa, e non lascia luogo alla fantasia di svagare in alcuna idea di
possibilità che la vittima avesse potuto sfuggire al carnefice: quindi allora
non vi è alcun partito a trarre dall'intervento de' cori; perchè le passioni
odiose non han nulla di effusivo da esigere imperiosamente che si dispongano
personaggi in termedi per farle passar con rapidità e veemenza nell'animo degli
spettatori. Non vi ha dubbio esser questi propriamente difetti che appartengono
alla sola esecuzione: ma io non mi sono tratte nuto alquanto ad indicarli, se
non perchè li veggo suggeriti dalla stessa particolare idea che l'autore si
elesse a guida, ed a cui si ricongiungono strettamente come necessari effetti
di una cagione aperta ed immutabile. E non da altro fonte derivò pure quello
smisurato lusso di motti, di sentenze e di arguzie, di cui Seneca si piacque
d'ingemmare con tanta pro fusione le sue tragedie, le quali da questo aspetto
rassomi gliano ad una collezione di aforismi spessissimo empi e sto machevoli.
L'asprezza delle situazioni si presta difficilmente ad una calda ed espansiva
magniloquenza; e sembra esigere di siffatti modi saltellanti di linguaggio, che
dieno scolpiti ri salti ad attitudini si rigorosamente stentate. Nè gli era
biso gno di molta tensione di spirito per rinvenirne in abbondan za: bastava
frequentar, come lui, le anticamere de'potenti, per ammassarne de' più
spaventevoli, si veramente che ne' suoi personaggi vien rappresentata piuttosto
la natura de' Latini de' suoi tempi, che la natura umana in generale: e in cotal
guisa perdė fin anche il merito della invenzione. Procuriamo di somministrarne
in breve una prova. Quel suo celebre si recusares, darem, dato in risposta da
un principe malvagio a chi gli chiedea la morte per uscir di tormenti, non è in
sostanza che il feroce motto di Tiberio, il quale osò dir freddamente a coloro
che gli domandavano in grazia di far perire un Romano ch'ei perseguitava:
Adagio; non l'ho ancor perdonato. Quel detto del suo Atreo: Mise rum videre
volo, sed dum fit miser, appartiene di diritto a Caligola, il quale prendea
diletto ad assister personalmente alla tortura delle sue vittime, per pascere i
suoi sguardi nel veder messe in pezzi le loro membra: e sdegnavasi contra i car
nefici che non erano abbastanza lenti nella esecuzione de' loro nefandi
incarichi: e Seneca dovè udirlo più volte dallo stesso Nerone, il quale non
ordinava l ' assassinio di un infelice, se non dicendo à' suoi satelliti:
Fategli sentir la morte; tal che nella congiura di Pisone un suo sgherro si
vantò di aver tronca la testa di un cospiratore con un colpo e mezzo. Quell'ini
quo tratto della sua Medea, Perfectum est scelus — vindicta nondum, era
l'espressione favorita di tutti mostri che da Silla in poi aveano insanguinato
Roma. Se si confrontassero alfine le sentenze di Seneca con quelle qua e là
rapportate da Tacito e da Svetonio, si troverebbe ch'esse in gran parte sono di
origine storica, più che formate dalla sola riflessione del tragico. Nė la
ricca merce che in questo genere gli offrivano i suoi contemporanei, gli era
pur sufficiente: spigolava ne' Greci at tentissimo; e dovunque scorgea una
massima atroce, era in gegnoso ad annerirla più oltre per appropriarsela.
Euripide, a cagion di esempio, fe’ dire ad Eteocle nelle Fenisse, che se per
possedere un trono bisognava violar la giustizia, era pur bello il divenire
ingiusto: massima che il buon Cicerone dolevasi di udir sempre ripetere da
Cesare, come se Cesare avesse potuto aver massime di diversa specie. Ma Seneca
la trovò gretta e leggiera: una semplice violazione della giustizia avea per
lui certo che di vago e d'indeterminato che non rilevava troppo l'orrore della
immagine: gli bisognò quindi ritoccarla per darle maggior precisione; e fe'
dire più netta mente a Polinice: Pro regno velim patriam, penates, coniu gem
flammis dare. Per la patria e i penati s'intende; rap presentano il capro
espiatore di tutte le colpe d'Israele: ma quella povera Argia che gli avea
somministrato un esercito floridissimo, avrebbe mai potuto credere che il
tenero marito fosse disposto in ricompensa a gittarla tutta vivente nelle
fiamme per ottenere un trono? Non per ciò Seneca mancò sempre di altissimi
dettati. Quel Siste ne in matrem incidas, profferito dal cieco Edipo, allor che
dopo la morte di Giocasta ei brancolando cercava una via per uscir di quella
reggia contaminata, esprime un terror profondo di cui è difficile immaginar
l'eguale. Si è tanto ammirato quel Medea superest, imitato in seguito con tanta
felicità dal Corneille: ma ne' frammenti che di lui ci ri mangono delle Fenisse,
vi è un tratto di simil natura che a me sembra non meno poetico ed eloquente.
Antigone, per metter calma nell' esule padre, gli dice affannosa: nell' uni
verso intero che più ti rimane a fuggire? Me stesso, risponde Edipo con fremito
disperato. Ed è immagine bellis sima, perchè disvela come lampo tutta la
tremenda condizione di quell' infelice famoso. Nella stessa tragedia, Edipo,
volendo nell'eccesso del suo delirio uccidersi, sollecita Antigone a porgergli
il ferro col quale ei versò il sangue paterno; ed ac cortosi del silenzio di
lei, esclama con impeto: hai tu quel ferro, o i miei figli lo han conservato
per essi con la mia corona? E questa terribile e veramente tragica idea riceve
lume dagli amari motteggi, ond' ei riversa le sue imprecazioni sugli empi
fratelli, che, dopo averlo bandito del regno, sel contendeano fra loro con le
armi: Me nunc sequuntur: laudo et agnosco lubens..... Exbortor aliquid ut patre
hoc dignum gerant..... Agite, o propago clara; generosam indolem Probate factis.....
Frater in fratrem ruat.... Ciò prova senza equivoci che, almeno nel linguaggio,
Seneca non mancò al certo di bei momenti di forza. Ma che va le? È forza d'un
ingegno fantastico ed intemperante, che non conosce modi, non ammette leggi, e
confonde spesso il su blime con lo strano. Perocchè talora, imbattendosi in un
alto concepimento, non gli giova esprimerlo d'un sol tratto; ei vi ritorna le
mille volte, lo stempera in mille diverse guise, ne amplifica le forme con
mille ricercati contorni, ed an nientando gli effetti di prima impressione,
produce sazietà e disgusto: tal altra, per troppa smania di dire e di ripetere
e di girar lungamente intorno ad un medesimo dettato, inciampa senza far colpo,
e va sino a render puerili e ridicoli i più tra gici caratteri; perchè le
immagini di spavento ch' ei cerca di eccitare, si risolvono allora prestamente
in concetti ed in arguzie di spirito, e da'concetti e dalle arguzie si passa a
poco a poco a vere scene di farsa. Nè vi ha uopo d'indagarne al trove la
cagione che in quella perenne boria di mostrarsi nuovo ad ogni costo, e di
prender dagli aridi campi di una prevenuta intelligenza quel che non sa troppo
facilmente rin venire ne' regni fertilissimi di una spontanea immaginazione.
Siemi concesso di trarne un solo esempio dalle medesime Fenisse. Edipo annunzia
di voler morire; ma non per le ragioni che altri per avventura supporrebbe: ama
le tenebre, e desi dera procurarsene di foltissime nella notte del sepolcro,
per chè quelle della sua cecità non gli sono abbastanza profonde. Antigone
piange in udir questa risoluzione; non si costerni dunque l'amata figlia; non
più si muoia; eidecide di piantarsi ritto sul pendio di una rupe a proporre
indovinelli a’ viandanti. A questo nuovo disegno le lacrime di Antigone si
aumenta no, perchè vede allora nel padre, non più indizi di cordoglio, ma di
demenza; si consoli dunque la infelice, non si rinnovi la storia della sfinge.
Si crederà forse ch'egli le promet tesse di sopportar con dignità e
rassegnazione la sua sventu ra? No: per render la calma a quella sconsolata
donzella, e darle ampio attestato della sua riconoscenza, ei le offre di volere
a un cenno di lei traversare a nuoto l’Egeo, e andare a raccogliere nella sua
bocca tutte le fiamme dell'Etna. Hic OEdipus ægæa tranabit freta, Jubente te;
flammasque, quas siculo vomit De monte tellus igneos volvens globos, Excipiet
ore. Or non doveva essere per Antigone un gran principio di con forto, udendo
il cieco padre che per diminuire le angustie di lei vuol mostrarle di possedere
il coraggio di Leandro e i pol moni di Encelado? Seneca finalmente sentiva in
astratto, che non è poesia dove non è pompa d'immagini; e che la stessa
semplicità, piuttosto che nuocere alla pompa, concorre a renderla più splendida
e più evidente. Se non che obbliava che questo in dispensabile pregio di
esecuzione prende la sua prima radice nell'indole stessa del soggetto, il quale
spontaneamente la produce, come fiore ingenerato dal successivo sviluppo del
germe che ne contiene in sè le forme vaghissime, benchè in visibili all'occhio
nudo: ond'è che dove il soggetto non ne somministri gli elementi, il poeta si
studia invano di crearla per sua sola opera dal nulla; specialmente allor che
le dispo sizioni del suo animo lo traggono ad abbandonar le illusioni della
fantasia per tutto concentrarlo nella sollecitudine di sfog giar dottrine e di
annerir la natura. La sua infatti riesce sem pre pompa di esteriore apparenza,
0, per dir meglio, pompa sovrapposta e forzata, che, non ricongiungendosi per
alcun legame al fondo dell'idea, degenera sovente in apertissima stravaganza, e
vien come clamide imperiale, che, gittata sulle spalle di un satiro,
contribuisce meno ad abbellirlo, che a farne risaltar più oltre la villana
difformità. Ne addurremo più giù gli argomenti di fatto incontrastabili. Ei
tolse tutti i soggetti delle sue tragedie dalla mitologia greca; nè l'Ottavia
fa eccezione, perchè ormai gli eruditi convengono non esser sua. A raggiugner
però quelle situa zioni richiedeasi il volo dell'aquila; ed il tragico latino
avea per avventura un manto di piombo ancor più grave di quelli che Dante pone
addosso a una schiera di dannati. Per valu tarne il merito in complesso, giovi
poter distinguere anche in lui tre diverse maniere di concepire e di dipingere
i suoi qua dri. Allor che il soggetto era di tal condizione fitta ed
invariabile ch'egli non potea da verun canto cangiarne l'idea pri mitiva, s'
industriava di farne un'amplificazione da collegio, e di acquistare in una
specie di morbosa gonfiezza quel che dovea necessariamente perdere in forza ed
in elevazione: e fu questo particolarmente il caso dell'Edipo. Quando alcuna
materia se gli offriva da esagerare a suo modo l'immagine del delitto, ei
sentivasi nel suo vero elemento a dar libero corso alle sue predilette tendenze:
e ne diè prova nel trattar la Me dlea. Piacendosi alfine di spingere
all'estremo la dipintura delle atrocità meditate, riprodusse il Tieste, quasi a
chiuder la strada che altri confidasse di sorpassarlo in questo mo struoso
genere. L'esame analitico di queste tre sole fra le sue tragedie giustificherà
quanto finora si è detto intorno alla in trinseca tempra di questo autore.
Edipo. Se un contagio sterminatore non si fosse ma nifestato in Tebe, che
obbligo di ricorrere agli oracoli per ap prendere i mezzi di porvi un termine,
i casi di Edipo non si sarebbero mai scoperti. Quindi Sofocle, nella magnifica
espo sizione della sua tragedia su questo soggetto, parla di quel flagello, ma
in poche linee: il sacerdote non ne fa menzione al re che a solo fine di
spiegargli il motivo per cui tutto il popolo è accorso in atto supplice a
implorare i consigli e l'aiuto del savissimo de'principi. Seneca per l'opposto,
ob bliando esser quello un incidente su cui non bisognava molto fermarsi,
giudicò necessario d'impiegar tutto il primo atto del suo tessuto a una minuta
descrizione della peste onde la città è tribolata. Edipo, dopo aver accennata
la maledizione che pesa sul suo capo di divenir parricida e incestuoso, senza
che alcun ordine d'idee ancor lo esigesse, togliesi di raccon tare a Giocasta,
che dovea pur supporsene istruita, i feno meni meteorologici onde quella
calamità pubblica era disgra ziatamente accompagnata: calori eccessivi, calme
soffocanti, torrenti disseccati, campagne isterilite, tenebre profondissi e in
mezzo a questo disordine degli elementi, prodigi straordinari, apparizioni di
ombre, spiriti ululanti la notte sull'alto de' tempii, e simiglianti. Usciti
appena di questa prolusione di fisica sperimentale, l'autore ci introduce in
una sala di clinica, menando il coro con una descrizione patologica della peste
a fare una mala giunta a quella di cui ci gra tificò Edipo. Gli spasimi, le
convulsioni, le febbri, l'abbatti mento delle forze, i gavoccioli, e fin la
tosse che affligge gl' infermi, somministrano materie al suo canto: nė vi man
cano pure i portenti: perchè le fontane versano sangue invece di acqua, forse
per alcuna chimica trasformazione operata dagl'influssi del pestifero contagio.
Creonte, che era stato inviato a consultar l'oracolo, giu gne al secondo atto
per dire al re, che, a cessar que’mali, era volontà de’numi che l' uccisore di
Laio fosse punito: nė tras cura di narrare a lungo le difficoltà incontrate
dalla Pitia per destar lo spirito profetico nel suo seno e dare i responsi
analoghi alle domande. Mentre il re lancia, come in Sofocle, le sue tremende
imprecazioni contra il colpevole, il cieco Tire sia, seguito dalla sua
figliuola Manto, che gli serve di scorta, vien sulla scena, non si sa da chi
chiamato, traendosi dietro altri ministri di tempii con un toro e una giovenca
per fare un sacrifizio nella reggia: e richiesto del nome dell'omi cida,
protesta di non saperlo; ma i numi glielo rivelerebbero mediante
quell'olocausto. La cerimonia è immediatamente disposta; e le particolarità che
l'accompagnano, benchè visi bili a tutti, pur vi sono minutamente notate per
mezzo di lungo dialogo tra l'indovino e la figlia, pieno di mistiche al lusioni
a' futuri casi di Edipo e di Giocasta, e fin di Eteocle e Polinice, che son
personaggi estranei all'azione. La fiamma del rogo scintilla de' più variati
colori, ed è solcata di strisce sanguinose ed insolite, si divide in due da sè
stessa, ed oltre ogni espettazione si spegne prima che le manchi l'alimento. Il
vino offerto in libazione si cangia in lurido sangue, e globi di fumo si
spiccano dall'altare e van rotando intorno al dia dema del re. La giovenca cade
al primo colpo della scure; ma il toro spaventato sembra fuggir la luce del
sole; e men tre stenta a morire, il sangue che gli sgorga dalle ferite,
spandesi a coprirgli gli occhi e la fronte. Le viscere sono aperte alle vittime
per leggervi il gran segreto: ma nulla vi si scorge al suo luogo, cuore, fegato,
polmoni, tutto è in dis ordine: le leggi della natura vi appariscono violate:
la gio venca inoltre ha concepito, e il frutto che porta nel ventre, é
extrauterino; fenomeno di cui Manto pare istruita più che a vergine si
convenisse. Compiuta però questa dimostrazione anatomica, il re crede invano
aver tocca la meta de' suoi desiderii con la sco perta del reo; quel romoroso
apparato di strane investiga zioni fu opera perduta: Tiresia dichiara esser
tuttavia al buio della verità, e quindi bisognargli evocar da' regni della
morte l'ombra stessa di Laio che gliela riveli. Ei parte infatti per adempiere
in luoghi solitari questa specie d'incanto magico: e Creonte, che con altri fu
deputato ad assistervi, ritorna ed apre il terzo atto col racconto di tutto ciò
che quivi era avve nuto. Poco lungi da Tebe è una selvaggia boscaglia: ei ne
descrive la posizione, gli alberi, le acque, e fino i venti che vi dominano.
Tiresia ordina che vi si scavi un ampio fosso, che vi s'innalzi sopra un rogo,
e vi si gittino molti animali in sacrifizio con le consuete libazioni di vino e
di latte, men tr' egli intonando lugubri carmi con voce minacciosa, invoca gli
spiriti ad uscir fuori dell'Erebo. Si odono allora urlare i cani di Ecate; la
terra trema; e sprofondandosi apre le vora gini dell'abisso, in fondo al quale
si veggono le pallide divi nità infernali passeggiar confuse con le ombre; e
con esse le Furie armate di serpi, i fratelli nati da' denti del dragone di
Dirce, la Sfinge che fu flagello di Tebe, e tutti i mostri spa ventevoli che
abitano quel nero soggiorno. A cosi tetro spet tacolo gli astanti sono
inorriditi: ma Tiresia, intrepido sem pre, invoca con maggior forza gli spettri,
che a torme innu merevoli arrivano volando sulla terra, e si spandono con fre
mito, lungo la selva. Ne sono indicati i nomi come in una rassegna di eserciti:
e lo spettro di Laio, che sfigurato dalle ferite è l'ultimo ad apparire,
annunzia infine con voce tre menda, che a rimuovere i disastri di Tebe, doveasi
cacciarne Edipo, ad espiazione di aver egli ucciso il padre, e di essersi
congiunto in matrimonio con la madre. Udita la narrazione di tanto prodigio, il
re costernato esclama esser falsa l'accusa, perchè suo padre Polibo ancor vive,
ed egli è lontano dalla sua madre Merope. Quindi sospetta che sia quella una
calunnia di Tiresia per torgli lo scettro e darlo a Creonte, cui altresi ca
rica di rimproveri e minaccia di morte. Si osservi di passaggio che questo
sospetto è ragionato in Sofocle, perchè l'accusa vien dal labbro di un uomo
qual è Tiresia: ma in Seneca è stolto, perchè quella rivelazione è fatta
dall'ombra stessa di Laio che tutti hanno udita. Intanto Edipo, compreso di
cruccio e di terrore, ricomparisce al quarto atto con Giocasta; e chiesti nuovi
schiarimenti sulle circostanze della morte di Laio, sovviengli di aver egli
ucciso un uomo pria di condursi a Tebe; e mentre alle risposte di lei i suoi
timori si accrescono, un vecchio pastore corintio sopraggiugne a dirgli che
Polibo avea cessato di vivere, e ch'egli era invitato ad occuparne il trono. A
questo annunzio ei si piace che l'oracolo da cui fu minacciato di divenir parri
cida, siesi pienamente smentito; ma, temendo egli tuttavia l'incesto, il
vecchio lo affida, svelandogli che Merope non era sua madre, e ch'ei,
ricevutolo bambino da un pastore di Tebe, lo fe ’ adottare in quella corte.
Quest'ultimo è appellato per dichiarar la nascita di Edipo, e tutto alfine si
scopre come in Sofocle. Al quinto atto un messo accorre a narrare che il re,
dopo aver percorso da furioso la reggia, avea risoluto in prima di uccidersi:
ma poi, avendo meglio e più filosoficamente pe sate le cose, erasi contentato
di strapparsi gli occhi; e che, fatto cieco, ancor levava in alto la testa per
assicurarsi s' ei lo fosse interamente, stracciando una per una le fibre che
nelle cavità nude gli rimaneano, per impedir forse che qual che filamento
muscolare non si trasformasse in nervo ottico a dar passagio alla luce. Edipo
stesso apparisce in questo de plorabile stato; e Giocasta gli è a fianco per
convincerlo che i suoi delitti erano sola opra del fato: se non che alle voci
di lui, che inorridito cerca di allontanarla da sè, delibera an ch'essa di
morire. In qual parte del corpo le conviene intanto ferirsi? Quistione
essenziale in tanta circostanza; ond' ella la esamina con logica rigorosa, e si
colpisce al ventre, che die ricetto a un figlio divenutole marito. A questo
nuovo accidente Edipo riconosce sè stesso doppiamente parricida, avendo la sua
disgrazia provocata la morte anche della ma Nell'Ercole all Eta di Seneca, Deianira
propone presso a poco a sè stessa le medesime quistioni prima di uccidersi dre:
e disperato abbandona la patria, invocando tutti i mali di Tebe a seguirlo nel
suo esilio. Se per una di quelle insensate pratiche, usate nelle vec chie
scuole di rettorica, un giovine studente fosse stato inca ricato dal suo
maestro di fare un'amplificazione a sua guisa della greca tragedia di Edipo, io
non credo che il mal senso delle descrizioni estranee all’azion fondamentale
avesse po tuto esser spinto più oltre. Era serbato a Seneca il sommini strar
compiuti modelli di siffatta specie di mostruosità: nė chiunque ha fior di
gusto e di senno esigerà che io m'impacci a provargli un difetto sì aperto con
appositi commentari; ba stando la nuda esposizione dell'ordito a convincerne
senza più anche i meno veggenti. Un critico francese ha cercato di giu
stificarne l'autore, allegando che quelle opere teatrali non erano destinate
alla rappresentazione; e che in conseguenza il lusso delle descrizioni
eterogenee avea per iscopo di ren derne meno inefficace la lettura in alcun
privato crocchio di conoscitori, ove soleano venir declamate. Se non che la tra
gedia è un particolar genere di poesia che ha le sue leggi sta bili e
determinate: e non mi consente la ragione che queste leggi nella tragedia letta,
possano esser diverse da quelle re putate indispensabili nella tragedia
rappresentata. Quando uno e fisso è il genere, non può esso andar soggetto a
variazioni pel vario ed accidental modo di darne conoscenza altrui. Se il poeta
estimava che le ampollose descrizioni, bene o mal coerenti a un tragico tessuto,
fosser le sole che avesser potuto fare impressione in un'adunanza di ascoltanti
oziosi, potea comporne a suo bell'agio distaccate con titoli convenienti, senza
contaminarne un'arte che non è fatta per accoglierle. Sarebbe cosi divenuto il
precursore di Stazio, lasciando una collezione di Sylvæ, più o meno
sopportabili, in luogo di scene tragiche meravigliosamente insopportabili.
Medea. Sin dalle prime scene, sentendosi tradita e derelitta, Medea non respira
che sangue ed eccidii: ma gli eccidii e il sangue non le sembrano ancora se non
leggeris simo alimento al suo animo inferocito. Vorrebbe ritrovare un' atrocità
nuova, sconosciuta, straordinaria, che facesse parlar di lei nella più lontana
posterità. Nel vederla si libera ne' suoi spaventevoli disegni, la nutrice, che
l'è da presso, non sa immaginare altre vie a calmarla, se non rammentan dole
che per menar tutto a termine sicuro ella dee nasconder la sua collera;
perocchè, ove questa si mostri di fuori troppo apertamente, ricade le più volte
sopra colui che ne e animato, e distrugge i mezzi della vendetta. Massima
infernale, ma vera; e posta leggiadramente in pratica da tutti i contempo ranei
di Seneca. Il re intanto, che teme le arti e le insidie della irritata maga,
vien cruccioso ad ordinarle di sgombrar subito da' suoi stati. Indarno ella fa
lungo racconto di tutto il passato per mettere in risalto la iniqua condotta di
Giasone e la ricompensa infame onde l'ingrato la rimerita de' tanti be nefizii
ricevuti; indarno cerca di muovere in quel principe tutt' i sentimenti capaci
di piegarlo a rivocare quella dura ri soluzione; questi si rimane inflessibile;
e nel ritrarsi dalla scena consente solo a permettere, com' ella ferventemente
chiede, che almeno i due suoi figliuoli continuino a dimorar ivi col padre, e
che diesi a lei un giorno di tempo per ab bracciarli, e disporsi ad abbandonar
per sempre quelle re gioni: favore di cui ella gode nel suo segreto, giudicando
bastarle quello spazio a poter tutta rfversar la sua ira contro i suoi
implacabili persecutori. Giasone offresi allora con bizzarro monologo a far com
prendere che il re minaccia morte a lui ed a' suoi figli, ov'ei nieghi
d'impalmar Creusa: nė vi ha cenno che in parte spie ghi o giustifichi questo
mezzo speditissimo di concludere un matrimonio; se già qualche maligno spirito
non voglia sup porre che Creusa fosse incinta, onde, a salvarle la fama, si
obbligasse il profugo seduttore a scegliere fra il talamo nu ziale e la scure.
Medea, che di lui si accorge, gli va incontro scoppiante rabbia e dolore. A'
veementi rimproveri di lei egli dice che il re l'avrebbe fatta perire, s' ei
non lo avesse in dotto a contentarsi di scacciarla solamente dal regno: la
solle cita quindi a sottrarsi tusto allo sdegno di chi ha il potere di
opprimerla. A fin di scoprire il lato debole del cuore di lui, ella finge di
cedere, ed implora che non le sia vietato di menar seco que’ medesimi figliuoli
che pocanzi pregava il re a lasciare in cura del padre; e compiacendosi
nell'udire esser sulla scena, per lui impossibile di staccarsi da quei
fanciulli, si restringe a chiedergli di poter dar loro l'ultimo addio; grazia
che il re le avea di già conceduta. Rimasta sola, medita il disegno di disfarsi
della rivale, inviandole in dono una veste avvelenata; e corre a farne
confidenza alla sua nutrice. Questa rivien e narra i prodigi operati da Medea
per compiere il suo funesto disegno. Con le sue arti magiche avea nelle sue
stanze attirati il dragone della Colchide, l'idra uccisa da Ercole, e i più
mostruosi rettili della terra; e ne' loro veleni, misti a sangue di uccelli
impuri ed a fiamme divoratrici, avea confuso i succhi di quante erbe narcotiche
allignano sulla faccia del globo. Dopo questa relazione, che è lunga e minuta
più che non bisognerebbe a descrivere anche il laboratorio di un farmacista, la
maga ella stessa riapparisce; e invocando Ecate con orribili scongiuramenti a
discendere dal cielo per assisterla, si ferisce al braccio per far del suo
sangue una libazione alla Dea. Terminato cosi l'incantesimo con un sa lasso,
intinge in quel liquore la veste già preparata, e manda i figliuoli a farne
presente a Creusa. L'effetto è subito prodotto. Un messo viene a raccontar
distintamente che l'incendio si è manifestato nella reggia al solo contatto di
quel dono fatale, e che il re e la figliuola vi sono rimasti amendue spenti.
Medea, che in udir tale annun zio gioisce di aver colto il primo frutto delle
sue trame, si dispone a coronar l'opera, uccidendo i figli, per cosi vendi
carsi delle perfidie del marito. Questi era corso con gente d'arme a
sorprenderla: ma ella erasi rifuggita co ' due fan ciulli e la nutrice
sull'alto della casa. Di là parlando a sè stessa intorno a quel che le conviene
di fare, dice che il de litto è compiuto, ma non ancor la vendetta; trucida
furi bonda uno di quei disgraziati, e ne gitta il cadavere sangui noso a
Giasone che dal basso la mira imprecando e fre mendo: e mentr' egli la
scongiura inorridito a conservare almen l'altro in vita, ella lo trafigge sotto
i proprii occhi; e chiamandosi dolente di non averne avuti che due soli ad
immolare, vuol cercar nel suo seno se vi sia il germe di qualche altro
figliuolo per istrapparselo a brani dal fondo delle viscere. Innalzandosi
alline sul suo carro magico, Ricevi, dice al marito insultando, ricevi i tuoi
nati; io mi slancio al di sopra delle nuvole. Si, quei le risponde, assorto nel
raccapriccio e nella disperazione; và per gli alti spazii dell' acre ad
attestare all' universo che non esiste al cun Dio: Per alta vade spatia sublimi
ætheris Testare nullos esse, qua veheris, deos. Tratto divino !.... esclamava
un critico: veramente, ripigliava un altro scherzando sulle parole, non vi è
nulla che sia men divino ! Sull'indole di questa ributtante favola drammatica
dissi altrove abbastanza: e qual pessimo governo Seneca ne facesse ad ancor più
oltre annerirla ed a gonfiarla di vento, ciascuno può giudicarne da se
medesimo. Non è intanto superfluo il notare una circostanza che sembra sfuggita
costantemente a' dotti illustratori di questo tragico antico. Orazio inculcava
severamente a ' poeti di non mai dare a spettacolo una Medea che trucida i
figli al cospetto del popolo; poichè un simile atto da far fremere sterilmente
la natura, dee riuscir più or rendo che tremendo per chiunque non abbia
rinunziato ad ogni sentimento di umanità. Che Seneca infrangesse un cosi savio
precetto, chi ben conosce la tempra della sua fantasia ne comprenderà
facilmente i motivi. Ma donde Orazio lo trasse? Questo fu per me sempre un
enigma. Un precetto che vieta una difformità in poesia, è come una legge che
vieta un delitto in politica: suppongono amendue che un dis ordine abbia
esistito per lo passato, e mirano ad imporre un freno affinché non si riproduca
nell'avvenire: e non vi ha esempio in cui la giurisprudenza civile fulmini
un'azione che non ha mai avuto luogo nella condotta degli uomini, come non vi
ha esempio in cui la critica letteraria basimi un difetto di gusto del quale
non vi è traccia nella storia delle arti. L'in duzione a trarsi da questo
principio è semplicissima. Orazio non potea certamente aver letta la sconcezza,
ch' ei riprova con si grave dettato intorno a Medea, nè in Euripide il quale
avea saputo evitarla, nè in Seneca il quale fioriva quando egli era già spento.
In conseguenza è a dirsi, ch ' ei la scor caso, gesse in qualcuno de' poeti
latini suoi predecessori o contem poranei, le cui opere sono a noi sconosciute.
E in questo che io lascio agli eruditi di verificare, non possiamo nel
precettor di Nerone ravvisar nè anche l'esistenza di una facoltà,
disgraziatamente assai comune; quella cioè di saper ritrovare da sè stesso una
turpitudine. La predilezione de' Latini per la favola di Medea costi tuisce
inoltre un fenomeno che merita ugualmente di esser notato. In Grecia non
imprese a trattarla che il solo Euri pide; e dopo di lui una tragedia sopra il
medesimo soggetto, che non è pervenuta alla posterità, fu scritta da un tal Neo
frone, di cui non ho mai saputo novella. In Francia non è da citarsi che la
Medea del Corneille; poichè i tentativi di Pe louse, di Longepierre e di
Clement sono ormai obbliati. Nella sola polvere degli archivii se ne additano
due in Italia, una del Torelli, l ' altra del Gozzi: e parlo fino al 1820;
perchè, se altre ne sieno apparse dopo, lo ignoro, e non ho mai cu rato
d'informarmene. Non ne apparvero, a quanto io creda, fra gli Alemanni e fra gli
Spagnuoli; e può dirsi nè anche fra gl' Inglesi; poichè quella del Glower non è
calcata sulle memorie antiche. Questo poeta, in ciò di squisito senso, benchè
non di alta sfera nel resto, osò con fermo proposito guastar piuttosto la
tradizione ricevuta, che denigrare con una esagerazione si assurda il prezioso
carattere di madre: ei suppose che Medea uccidesse i figli in un eccesso di
frene tico delirio che le impediva di riconoscerli. E ritornata in sė stessa,
la dipinse preda alla disperazione per l'involontario attentato, anzi che lieta
e trionfante di aver dato opera a una vendetta che innanzi ad ogni essere ben
costituito dalla na tura dovea necessariamente colpir di preferenza il di lei
pro prio cuore. In Roma per l'opposto par che non vi fosse poeta tragico il
quale non avesse tentata una Medea. Vi si segnalarono Ennio, Pacuvio, Accio,
Ovidio, Seneca, Materno ed altri: e Tertulliano parla di un Osidio Geta, che
nel primo secolo dell'era cristiana compose tutta di versi di Virgilio una
nuova Medea, di cui lo Scriverio si è dato l'inutile pena di raccogliere alcuni
frammenti. Con queste tendenze di ferocia ne' drammatici latini, vi è poi tanto
a stupire che ivi la sana tragedia non mai prosperasse con la dignità richiesta?
Tieste. La scena è nella reggia di Micene; e l'azione si apre con l'Ombra di
Tantalo, la quale, tratta sulla terra da una delle Furie infernali, è da essa
spinta a metter odio e furore nell'animo de'due fratelli Tieste ed Atreo, suoi
discen denti, onde seguano fra loro i più orribili misfatti. Al solo aggirarsi
dello spettro in quelle mura fatali, Atreo, che vi tenea scettro, è subitamente
invaso da fieri desiderii di ven detta contra Tieste, che gli ebbe un tempo
pervertita la sposa ed involate le ricchezze, e che állor viveasi profugo in
terre straniere nella più estrema miseria. Memore de' torti rice vuti, ei non
più spira che minacce di esterminio: e trattiensi a parlar con uno schiavo suo
conſidente intorno al modo più sicuro da immolar l'abborrito fratello all'ira
che lo investe. Il ferro per lui è arma di tiranni volgari: ei vuol supplizii e
non morte; poichè nel suo regno la morte debb' esser consi derata come una
grazia. Meditando un eccesso che possa spa ventar gli uomini e la natura, ei
risolve di richiamar Tieste dall'esilio con finte proteste di pace e di obblio
del passato; ed attiratolo cosi nella reggia, trucidargli a tradimento i figli,
e preparargliene pasto neſando in una cena notturna. Ei va gheggia lungamente
il suo infernale disegno; e già ordina i mezzi da eseguirlo. Tieste,
sollecitato da iniqui messaggi, cade nella rete insidiosa; e, costretto
dall'indigenza, presen tasi con tre suoi figli in Micene, non senza terribili
presenti menti di ciò che possa ivi essergli ordito di atroce. Atreo, che ne è
subito avvertito, affrettasi ad incontrarli ebbro di esultanza nella certezza
di aver finalmente le vittime fra i suoi artigli; e coprendo il suo empio
pensiero, avanzasi con benevolo sembiante ad abbracciar Tieste ed a chiedergli
il bacio fraterno. A udirlo, era quello per lui un vero momento di felicità;
onde bisognava deporre gli antichi rancori, e non più ascoltar che la voce
della pietà, della concordia e del sangue. Tieste si precipita a' suoi piedi,
implora il suo per dono, e tra le lagrime della tenerezza e del pentimento lo
prega di accogliere sotto la sua mano protettrice quegl' inno centi giovinetti.
Da prima ei ricusa di accettar la metà del regno che il re gli offre con
simulati affetti: si terrebbe felice di vivere suo suddito, e di poter espiare
i suoi falli co' suoi fedeli servigi: ma cede alfine alle iterate insistenze
del per fido Atreo, il quale, invitandolo a cingere sul suo capo vene rando il
diadema reale, annunzia con espressioni di doppio senso che, a suggellar la
pace tra loro, ei va intanto a disporre un sagrifizio. Questo inviluppo in sè
occupa i tre primi atti della tragedia. Al quarto un messo appare sbigottito, e
con le più rac capriccianti particolarità narra il già consumato eccidio al
coro. Innanzi tutto ei descrive la parte remota del palazzo ove so leano
soggiornare i principi di quella contrada, ed a lungo enumera gli straordinari
ed incredibili portenti di cui quel sito sembra essere il magico ricettacolo.
Ivi Atreo erasi con dotto in segreto con suoi fidati sgherri, trascinandosi
dietro i figliuoli del fratello, ch'egli stesso avea già carichi di catene, ed
a foggia di vittime inghirlandati di fiori e di bende. Or rendi altari vengono
al momento eretti, arde l'incenso, le libazioni versate spumeggiano, la scure
tocca il capo di que' mi seri, e tutte le formalità di un ordinario sacrifizio
son diligen temente osservate. A tal sacrilego apparato, ed a'cupi urli di
Atreo, che pronunciando funebri preghiere intuona l'inno della morte, la vicina
selva trema: la reggia sembra crollar dalle fondamenta, il vino effuso cangiasi
tosto in sangue, il dia dema cade tre volte dal fronte del re, il quale pari a
fame lica tigre avventasi su i tre indifesi nipoti, e l'un dopo l'altro
trafiggendoli, spande il terrore ne' circostanti satelliti. Ciò compiuto, egli
strappa loro le viscere per leggervi entro i presagi del destino; mette
finalmente in pezzi le loro membra ancor palpitanti, ne prepara col fuoco
l'infame cena, e la fa recare a Tieste, che ignaro degli eventi, lo attendea
nelle sale dell'ordinario convito: e cosi quel padre infelice, che in abito
festivo crede per la prima volta gustar la voluttà della con cordia con lo
snaturato fratello, divora le carni de' propri figliuoli. A questa immonda
narrazione, che può star leggia dramente a fianco delle additate nelle due
precedenti trage die, il coro prorompe in esclamazioni analoghe allo spavento
di cui si trova compreso. Il quinto atto ci rappresenta il ritorno di Atreo, il
quale, dopo aver pasciuto i suoi sguardi in quella mensa infernale, vien fuori
gridando con frenetica ed orribile compiacenza: Æqualis astris gradior, et
cunctos super Altum superbo vertice attingens polum, Nunc decora regni teneo,
nunc solium patris. Dimitto superos: summa votorum attigi. e Ma il fatto atroce
non ancora lo appaga: gli bisogna compiere il lutto di un padre, rivelandogli
il tremendo mistero, a fin di saziarsi di vendetta in veder gl' impeti del suo
disperato dolore. All'appressarsi quivi di Tieste, ei da prima si cela per
udirne il solitario linguaggio: indi si mostra; ed invi tando il fratello a
finir seco di celebrar quel giorno di letizia, gli offre una tazza di vino in
cui è misto il sangue de' prin cipi uccisi. Questi, contento in parte della
riacquistata pace, e in parte agitato da oscuri perturbamenti di animo, chiede
affannoso che gli sia concesso di porre il colmo al suo giubilo abbracciando i
figliuoli. Atreo lo tien sospeso con espressioni equivoche, e lo sollecita
sempre più a bere in quella tazza: se non che a quel misero, nel riceverla,
sembra veder fuggire il sole, scuotersi la terra, sconvolgersi gli elementi; e
rinno vando le istanze di rivedere i figliuoli, il mostro si scopre, glie ne
gitta a ' piedi le teste sanguinose, dicendo: gnatos ecquid agnoscis tuos? Qui
Seneca ritrova uno di quei felici motti, per la cui vibrata energia è solamente
notabile: peroc chè Tieste ansante a cosi nero attentato, non richiama in se
gli accenti smarriti, se non per esclamare, agnosco fra trem !.... e cade in
delirio smanioso. Credendoli solamente uccisi, ei domanda con fremito di
poterne almeno seppellire i cadaveri; allor che l'empio gli svela ch ' ei li
avea già divo rati, e gli narra tutto lo scempio che si era studiato di farne.
Le furie di Tieste e le insultanti risposte di Atreo, che gode a quello
spettacolo di orrore, chiudono la scena. Vi ha certa memoria che una tragedia
di Tieste fosse anche stata scritta da Euripide, la quale va fra le tante di
quel teatro che si sono sventuratamente perdute: e Seneca forse l'ebbe
sott'occhio, ad attingerne per lui, non foss' altro, la stomachevole idea.
Quali forme particolari di dramma tica esecuzione il Greco poi avesse adottate
con destrezza per temperar l'orribile del soggetto fondamentale, non vi ha sto
rico indizio da poterne rettamente decidere. Altrove si è però notato, che non
ostanti le tendenze di quel poeta per la di pintura degli eccessi dolosamente
criminosi, tendenze che fra le sue mani pervertirono si bruttamente l'arte, il
popolo di Atene gli era pur tuttavia di costante freno a non lasciarsi
precipitare in troppo aperte mostruosità; ed ei più volte ne avea fatto a suo
danno e scorno il crudele esperimento. Può in conseguenza tenersi ch' ei
procurasse di velare in gran parte le incredibili atrocità onde le vecchie tradizioni
aveano corredato a' posteri quel famoso avvenimento de' tempi eroici della
Grecia; e che Seneca s ' industriasse al suo solito di anne rirlo oltre misura,
frastagliandolo a modo proprio con quella sua fantasia pregna dello spettacolo
reale di tutte le più turpi enormezze. Alcuni han creduto infatti, che la
descrizione di quella parte della reggia di Micene ove si finge che Atreo
spegnesse i nipoti, fosse fedelmente ritratta da quella parte del palazzo de'
Cesari in Roma, che Nerone avea destinata alle sue laide passioni e crudeltà
segrete. È possibile ancora che Seneca traesse altre ispirazioni alla sua opera
dalla tra gedia latina, che, siccome Ovidio narra, Vario e Gracco com posero
insieme su i casi di Tieste, e che probabilmente è la stessa in seguito
divulgata sotto il solo nome di Vario, di cui la storia di quel secolo ci ha
serbata rimembranza. A ogni modo, il fatto vero o non vero su cui si fonda
questo tragico lavoro, non meritava esser cosi rilevato in tutta l'asprezza
delle sue giunture e l'abbominevole nudità delle sue forme, che in un secolo in
cui i più esecrandi at tentati e le più truci e inudite vendette facean parte
integra e special delizia della vita pubblica e privata di ogni uomo. Col
sicuro presentimento che a' suoi contemporanei non ne sarebbe incresciuta la
dipintnra, Seneca lo tratto senza velo: e i suoi sforzi nel dare alcun
contrasto di luce a quelle tene bre infernali, restarono inefficaci. I tre giovinetti
sacrificati all'ira dello scettrato cannibale di Micene, non muovono che una
pietà volgare e ſuggevole, poiché cadono pari a mutoli agnelli che il famelico
lupo divora mugolando nelle sue grotte di sangue. Nè alcuna di più eminente ne
muove pure lo sten tato ritorno di Tieste sulle vie della virtù e della
giustizia, si perchè un tal ritorno può sospettarsi dettato dalla pienezza
delle sue miserie, e si perchè il suo violento e consumato in cesto con la
sposa del germano, è un fatto di sua essenza ir reparabile, e non si cancella o
ripurga per pentimenti per lacrime. L'orror cupo e nefando che spira il
carattere di Atreo, è l'unico affetto che domina e inviluppa ferocemente
l'azione: se non che, soffocando a un tratto tutte le potenze dell'anima, le
addormenta in uno stupor convulsivo, che di strugge ogni vitalità di sentimento
negli spettatori, ed abban dona il personaggio alla sola compagnia di sè
medesimo. E conviene saper grado all'autore di aver nell'ordito messa giù ogni
maschera d'ipocrisia. Conscio che il suo Atreo è un mo stro fuor di natura, ei
lo allontana diligentemente da ogni specie di contatto con la natura. In lui,
niuno di quei palpiti precursori che si associano al concepimento di un grave e
spaventevole delitto; niuno di quei terrori salutari che arre stano
involontariamente la mano armata di un pugnale omi cida; niuno di quei rimorsi
che la rea coscienza genera a un tempo e ritorce contro a sè stessa innanzi
allo spettacolo di una già eseguita scelleratezza. A che infatti porre in mostra
gli ordinari fenomeni del cuore umano per attaccarli a un essere al cui tipo la
tempra dell'umanità rimansi compiuta mente estranea? Ma usciamo alfine di
questo pattume: i comentari sono superflui dove i fatti parlano da sè in guisa,
che ad ogni uomo di mente sana e di cuor non guasto è facil cosa il valu tarli.
Ne mi rimane intorno a questo autore se non a preve nir brevemente qualche
obbiezione che molti per avventura saran tentati di oppormi. Alcuni, per
esempio, col bel romanzo del Diderot alla mano, diranno che io in questo esame
ho troppo annerito il carattere morale di Seneca; ed a costoro, senza inutili
contese, lascio piena libertà di alimentare la loro passione pe' romanzi, e di
farsene un idolo: l’umana viltà sovente ha deificato tanti mostri, che
aggiugnervi anche quello il quale, giusta la grave testimonianza di un Tacito,
diede apertamente opera, se non a concepire, a consumare almeno un matricidio,
non dee poter cagionare alcun nuovo scan dalo. Altri, con l'autorità di
Marziale e di Sidonio Apolli nare, diranno, dall'altro canto, che vi ebbero tre
fratelli conosciuti sotto il nome di Seneca; e che il teatro venne ascritto
sempre, non al primo che fu precettore di Nerone, ma bensì ad Annio Novato,
ch'era il secondo. Potrei rispon dere che uomini dottissimi in fatto di latina
erudizione, quali sono un Giusto Lipsio, Erasmo, Einsio, i due Scaligeri, ed
altri non pochi, attribuirono al filosofo gran parte di quelle trage die, senza
lasciarsi punto illudere dalla circostanza ch'esse fos sero state pubblicate
col nome del fratello: e ch'egli real mente vi abbia cooperato, lo attesta
Quintiliano, il quale net tamente lo addita come autore della Medea. Potrei
soggiu gnere che, ove quelle tragedie si paragonino attentamente con le prose
del filosofo, basta la più leggera critica per rav visar nelle une e nelle
altre le medesime tendenze di spirito, le medesime pretensioni di dottrina,
spesso il medesimo fondo di pensieri, più spesso ancora le medesime stentate
forme di lingua e di stile. Se non che tutte queste discettazioni erudite sono
di niuna importanza per me. Quando anche mi si dimostri con matematica evidenza
che le persone eran diverse, niuno potrà luminosamente provarmi che la tempra
delle anime non fosse la stessa. Nelle mie investigazioni è stato in me
principal di segno di apprendermi, non all'individuo materiale, che in teressa
la storia degli uomini più che la.critica de' tempi, ma bensì all' individuo
astratto, che vien come lucido specchio in cui fedelmente si riflettono le
sembianze di un secolo con tutte le caratteristiche impronte, e tenaci
abitudini, e maniere sue proprie di sentire, di pensare e di vivere. Se infatti
biz zarria taluno volesse attribuir quel teatro ad altro poeta con temporaneo,
a Lucano, per esempio, ch'era figlio del terzo fratello di Seneca il filosofo,
cangerebbe egli mai lo stato della quistione? Il famoso cantore della Farsalia
non fe' onta all' egregio zio: prese parte attiva in una congiura celebre, che
mise Roma tutta in commozione; e, scoperto appena, tentò fuggir morte,
denunziando vilmente i suoi complici, tra per i quali era sua madre: condannato
indi a perire, perchè non era facile il placar Nerone per simil genere di
meriti, affetto eroica fermezza; e ne’momenti supremi declamò versi allu sivi
al suo stato; e del sangue che gli usciva dalle segate vene fe ' generosa
libazione a Giove liberatore. A che andar più oltre mendicando prove, fatti e
ravvicinamenti? Eran tutti cosi: ed il mio scopo essenziale si fu di chiarire,
che ingegni educati disgraziatamente in mezzo a realità prosaiche e ributtanti,
non poteano produrre che opere drammatiche ributtanti e prosaiche. Le ingenue
ispirazioni della natura esigono am piezza di spazii congiunta a splendore di
analoghe circostanze; e le grandi fantasie non si sviluppano al certo nelle
piazze de' patiboli. La morale
di questa filosofia escritta da un altro napoletano esiliato per i moti
politici; che merita anche lui almeno un breve ricordo in questa storia: B.. La
sua vita ha molti punti di contatto con quella dello scrittore del quale
abbiamo ora finito di parlare; e meriterebbe uno studio speciale. B. nacque in
Manfredonia. Era a Napoli a studiar leggi sotto Michele Terracina e Nicola
Valletta. Si laureò avvocato; ma presto abbandonò la car riera forense, essendo
stato nominato per concorso Uditore del Consiglio di Stato. Ispettore generale
della Sopraintendenza generale di salute; e l'anno seguente per lo zelo e
l'operosità dimostrata in occasione della peste di Noia, pro mosso Segretario
generale della stessa Sopraintendenza e nominato cavaliere. Presentato dal
Parlamento in una terna per Consigliere di Stato; ed ebbe infatti questo alto
ufficio nel di cembre di quell'anno. Nel successivo fu nominato Commissa rio
civile per l'approvvigionamento delle truppe in Abruzzo. Ma, caduta la libertà,
dovette anch'egli cadere; e fu imprigionato, quindi proscritto. Si rifugia a
Parigi; donde passò nel '26 a Londra, per tornarvi. E a Parigi quindi Traggo le
notizie biografiche di lui da un clogio funebre, scritto su informazioni
fornitedalnipoteomonimo di B.: Sulferetrodelcav. B. i, paroledette nella Congrega dei ss. Anna e Luca dei
professori di belle arti, dal l'architetto CASAZZA. Napoli, Cons,;opuscolo di 8
pp.in-4.°posseduto dalla Società napoletana di Storia patria. Diluinon
sidicenulla nell'opuscolo, del resto per tanti rispetti deficientissimo, di FONTANAROSA,
I Parlam.nas. napol. pergli anni 1820e1821, mem.edoc., Roma, Soc.D. Alighieri, nel
qual anno gli fu dato finalmente di ri tornare a Napoli. Dove riprese la
carriera forense,e rimase tutto il resto di sua vita. Per sospetto di
cospirazione, e arrestato e tradotto nel forte di S. Eramo; ma riottenne subito
la libertà, anzi acquisto la fiducia di Ferdinando II. Il quale lo n o mino
socio ordinario della R. Accademia delle scienze morali e più tardi Presidente
perpetuo dell'intera Società Borbonica,ora Reale; e lo chiamò a far parte del
Ministero, come ministro del l'interno. E d egli redasse lo statuto. Si ritirò
nell'aprile e fu n o minato un'altra volta Consigliere di Stato.Ma nel maggio
tornò al potere e condusse la reazione che seguì all'infausto 15 di quel mese.
E ministro resto, da ultimo col portafogli dell'Istruzione. Quindi si ritrasse
a vita privata,in una villa della collina di Posillipo, dove fini i suoi giorni.
Come scrittore è particolarmente noto per le sue ricerche Della imitazione
tragica presso gli antichi e i moderni, dove in tese a combattere la tesi
difesa dallo Schlegel nel suo Corso di lette ratura drammatica.Ma eglifuanche
poeta non mediocre, eau tore di parecchie altre soritture di estetica; fra le
quali meritano speciale menzione le seguenti: De l'esprit de la comédie et de
l'in suffisance du ridicule pour corriger les travers et les caractères,
pubblicata a Parigi; Cenni estetici sulle origini e le vicende della poesia
ebraica, nonchè due memorie lette al l'Accademia di Napoli: Cenni cstetici
sulle origini e le doti del teatro indiano; In quale dei cinque sensi a noi
conosciuti è da scorgere il proprio ed efficace organo della bellezza. Il solo
titolo di questa memoria basta, mi pare,a farci intendere che razza di estetica
fosse quella di B.. Annunzia un trattato di estetica, pubblicandone
l'introduzione in una rivista La 1.a ediz, fu fatta a Lugano nel 1838 in 2
voll. L'edizione corrente è quella delLeMonnier. Mafral'anael'altracen' èunasecondacorretta
e daccresciuta di un capitolo sul teatro, Napoli, Vaglio, in quella Biblioteca
italiana pubblicata per cura di B. Fabbricatore, che accolso anche la Storia
generale della poesia del Rosenkranz, tradotta dal De Sanctis. E l'editore
annunziava che all'Imitazione avrebbe fatto seguire altri 2 voll.contenenti
scritti del tutto inediti di B. Sull'Imitazione, v. ULLOA,Vedilesuo Poesievarie,
Napoli, De Bonis,1815;e intornoadesse ULLOA,I,244, e l'articolo di V. IMBRIANI
nel Giorn, napol. della domenica, 1882, an.I, n.20. Milano, Vodi il suo
art. Filosofia dell'estetica nel Progresso ma disgraziatamente il manoscritto
gli fu involato, come ci dice un biografo, nella prigione di S. Eramo. Anonimo
uscì un suo Esquisse politique sur l'action des forces sociales dans les
différentes espèces de gouvernement, che egli aveva mandato m a noscritto da
Londra a un suo amico di Brusselle, e fu da questo pubblicato a sua insaputa.
Fu lodato dal Tracy e il nome dell'autore scoperto in una recensione che ne
fece con lode il Daunou nel Journal des Savans; onde valse a prolungare
l'esilio del Boz zelli, non potendo le idee liberali sostenute in quel libro
essere approvate dal governo di Napoli. E molti brevi scritti inseri in riviste
straniere, durante l'esilio,e negli Atti dell'Accademia a Napoli, che non giova
qui ricordare (1); essendoci qui proposti soltanto di dare una notizia d'una
sua più notevole opera: Essais sur les rapports primitifs qui lient ensemble la
philosophie et la morale,stampata a Parigi e ristampata col ti tolo più breve
De l'union de la philosophie avec la morale; la quale rappresenta davvero un
tentativo storicamente considerevole. B. si prefigge in essa lo scopo di dare
alla scienza della morale quell'ordine rigoroso, quell'unità sistematica, che
erano stati raggiunti, secondo lui,dalla filosofia speculativa dopo Bacone,
ossia da quando essa cominciò a fondarsi sull'esperienza: di fare perciò della
morale, che si trattava ancora sotto la forma vaga d'una raccolta di
osservazioni staccate, una vera scienza filosofica. Perchè, egli dice,« la
philosophie n'est pas seulement (1) Una sessantina di saggi dice il Casazza,
che ne dovette avere innanzi l'elenco. Ma noi non no conosciamo cho pochi: e
menzioneremo solo il Disegno di una storia delle scienze fllosofiche in Italia
dal risorgimento delle lettere sin oggi (ostr. dagli Atti dell'Ac cademia di
sc.mor.e pol.di Napoli); dove sono alcune considerazioni superfi ciali intorno
alle tendenze spiccatamente filosofiche delle menti del mezzogiorno d'Italia e
a quel giusto mezzo che,quasi per il loro vivo senso artistico, gli Italiani in
generale avrebbero, secondo l'A., mantenuto tra le dottrine estreme del
materialismo e dello spi ritualismo astratto. Noi non conosciamo che questa
2." odiz. di Paris, Grimbert et Dorez. Anche in questa ediz.,del resto,il
titolo ripetuto dopo un Discours prélimi naire è Essais sur les rapports ecc.E
a quest'edizione si riferiscono le nostre citazioni.Il PICAVET (Lesidéologues, Paris,
Alcan), dandouna brevissimanotiziadellibro, che citaEssaisecc.,dà la data del
1828. Ma dev'essere una svista.La data del 1825 è data dal Casazza e dal cenno
che su B. si trova nella Grande encyclopédie. Sul libro, si cita una recensione
del Lanjuinais nella Revue encyclopédique, vol.26.o Il Casazza infine dice che
il nipoto omonimo già ricordato « con rispettosa ossequenza al nomo dello
zio,or ora porrà allo stampe la traduzione dell'opera Saggio sui
rapporti,ecc.>, la clef de la morale,elle en est l'essence même ».Non
disconosco che importanti concezioni rigorose della morale c'erano già state in
Germania après les ramifications de la doctrine de Kant. M a non erano che
concezioni di unitari, com'egli chiama gl'idealisti; di unitari o teisti, o
assoluti. E ormai è chiaro di quale filosofia l'autore intendesse parlare,
volendo filosofica la morale. Egli insomma voleva per questa qualche cosa che
potesse paragonarsi agli scritti concernenti la teorica della conoscenza
(philosophie egli dice) di Locke, di Condillac, di Destutt de Tra cy: « ces
trois écrivains qui semblent se succéder exprès pour ajouter l'un à l'autre,
pour serrer de plus en plus l'analyse et l'enchaînement des faits, pour que
l'erreur echappée à la pour suite de l'un soit atteinte par l'autre jusque dans
ses derniers retranchemens; ces penseurs enfin qui brillent comme trois points
lumineux dans l'histoire de l'esprit humain, et qui éclairent la route de la
vérité,pour empêcher que personne ne puisse plus s'égarer dans le vague des
hypothèses. Le azioni umane, la cui direzione costituisce l'oggetto della
morale, non sono apprezzabili se non a patto che si riferiscano alle affezioni
che le determinano. La scienza della morale, per tanto, si fonda sulla
conoscenza delle cause per cui tali affezioni si generano, si succedono, si
coordinano: si fonda, oggi si direbbe, sulla psicologia. E come il principio
d'ogni fatto spirituale è nella sensazione, bisogna cominciare da questa. La
sensazione è un fenomeno del nostro essere,che avviene internamente,dentro di
noi. Questa è una verità intuitiva,at testataci dalla coscienza. Il numero
delle sensazioni è infinito; ma esse entrano fra di loro in certi rapporti; il
che non sarebbe possibile senza un sostegno, un centro, un principio generale e
permanente di tutte queste affezioni.È un'induzione questa asso lutamente
necessaria, perchè unica. Noi non conosciamo diret tamente questo qualche cosa
che è la base delle sensazioni; m a lo scopriamo per i suoi effetti, come la
prima condizione di essi, come una potenza particolare,che sipotrà
indifferentemente chia mare essere senziente, anima, spirito, intelligenza,
sensibilità. Ma non pare conoscesse le opero oticho di Kant o de'suoi epigoni. Di
Kant cita solo le Considerazioni sul sentimento del bello e del sublime; e, salvo
errore,nella tradu zionefrancesedol Koratry.L'accennochesifa a p.464eseg. allamorale
disinteressata di Kant non prova una cognizione diretta delle opere
kantiane. Ma la sensazione rappresenta sempre
qualche cosa di estra neo all'essere che sente: non si potrebbe concepire in
noi la pre senza d'una sensazione, spogliata da ogni rapporto con oggetti dif
ferenti da noi.Sicchè bisogna convenire,che vi sono realmente causc esteriori
che noi conosciamo soltanto dai loro effetti su noi, e che sono la seconda
condizione, non meno indispensabile della prima, per lo sviluppo della
sensazione: e il loro insieme si dirà natura, mondo, universo, o, più
semplicemente, esistenze che ci sono estranee. Per ammettere queste esistenze
l'argomento più luminoso, secondo B., è che quando mancano certe date
sensazioni, non accade mai d'imbattersi negli oggetti che possono produrle. Ognun
vede che l'argomento è molto debole, per non dir nullo: ma infine « tous ceux
qui se tiennent dans les bornes d'une espèce de doctrine pratique et de simple
sens commun, en sont pleinement d'accord ». E questo è verissimo.
Contentiamoci, ad ogni modo, per la scienza dell'anima e dell'universo,diqueste
semplici verità d'induzione: e rinunziamo alle ricerche metafisiche
sull'essenza dell'anima e sul principio generatore dell'universo.
L'impossibilità d'una soluzione scienti fica dei problemi metafisici è
dimostrata dal fatto che non ci sono due pensatori che abbiano dato una stessa
soluzione: quot capita totsententiae.Se oggi, dice B., sisaqualche cosa dichiaro
in questa materia, si deve piuttosto ai lumi della religione po sitiva che ha
tagliato i nodi con la sua autorità. La sensazione non importa semplicemente la
rappresentazione di cause esterne,l'appercezione delle qualità dell'oggetto, ma
an che una immancabile alternativa di dolore o di piacere. Una sen sazione che
non s'accompagni con un'emozione gradevole o in cresciosa,è un'astrazione senza
realtà. La sensazione è tutta la sensazione: ossia fatto rappresentativo
oggettivo e fatto emotive. Del resto, B. ammette la oggettività della cosa, ma
non ammette quella dello qualità: « Dans la réalité, une sensation ne
représonte rien en elle-même, parce qu'ellen'estriendesemblableàl'objetquilaproduit
-- chia come fisica; e i positivisti d'oggi e gli altri agnostici non hanno
nessuna la nuova conclusione È la vec de 'critici negativi di ogni m e t a
della sottomissione rità religiosa. È la conseguenza ragione di scandalizzarsi
forze della ragione. di B. logica e fatale all'auto della sfiducia
nellesoggettivo. Donde la vera classificazione delle facoltà dell'anima
inintuitiveeattive;leunestrumento dellaconoscenza,lealtre dell'azione.Le forme
rappresentative sono icaratterifilosoficidella sensazione; i fenomeni di
piacere e di dolore, i caratteri morali. Il piacere e il dolore ci sono noti
immediatamente, perchè li proviamo: m a la ragione del loro accadere è
impenetrabile. In compenso,la loro conoscenza è nettae distintaper modo che a
nessuno è possibile confondere l'uno con l'altro; anzi ognuno sente il piacere
come un'affezione di natura diametralmente op posta al dolore. Ora, l'idea di
sensazione è inseparabile da quella di m o vimento. Già essa, consistendo in
fondo in un cangiamento di stato, ossia in un passaggio da uno stato ad un
altro, non può avvenire senza movimento ! Ma essa stessa poi genera un m o
vimento; e come essa ha un doppio carattere morale, secondo che è piacevole o
dolorosa,è chiaro che determinerà una doppia specie di movimenti. Quei fenomeni
esteriori e visibili che si osservano nell'uomo investito dalla gioia o dalla
tristezza, non sono che una conseguenza organica d'un primo movimento che si
determina per tali sentimenti nell'anima. E per analogia con i movimenti che si
vedono nel corpo, noi possiamo dire,che ilm o vimento correlativo dell'anima
ora è espansivo,ora è coercitivo: espansivo quando si tratta di piacere,
coercitivo quando sitratta di dolore. Bozzelli combatte la vecchia dottrina
edonistica epicu rea, rinnovata nel sec. XVIII da Pietro Verri nel suo Discorso
sull'indole del piacere e del dolore, che il piacere con sista nella cessazione
del dolore.Che significa che ildolore cessa? Il dolore,come il piacere,è un
carattere della sensazione: sicchè può cessare se cessa la sensazione dolorosa.
E se cessa la sen sazione, non può esserci nè anche il piacere; perchè anche il
piacere è carattere della sensazione, e non può esser prodotto da niente. E poi:
contro la dottrina del Verri sta l'esperienza comune degli oggetti, parte noti
come causa diretta di sensa (1) Ecco perchè e in che senso B. distingue la
scienza della morale dalla filosofia. (2)Vedi LOSACCO, Le dottrine edonistiche
italiane del sec.XVIII, Napoli, Atti della R. Acc. di Sc. mor. e pol. di Napoli,
dove appunto sarebbe stato opportuno ricordare le osservazioni fatte al Verri
da B. zioni gradevoli, e parte, di sensazioni dolorose: gli uni e
gli altri come forniti di caratteri dipendenti dalle loro qualità par ticolari
ed intrinseche. Se il piacere fosse generato dalla cessa zione del dolore,
delle due l'una: si dovrebbe ammettere cioè, o che in natura non esistono
oggetti piacevoli di nessuna specie, e che tutto l'universo non è che una causa
unica e continua di dolore; o che, se alcun oggetto piacevole esiste, esso
dev'essere considerato come una creazione inutile o come un'aberrazione e una
mostruosità fuori dell'ordine normale delle cose. E in verità non si può
concepire niente di più strano e di più assurdo.Certo, bisogna riconoscere che
il piacere attinge un maggior o minor grado d'intensità secondo che succeda a
un dolore più o meno vivo,o più o meno rapidamente cessato. Ma il piacere è uno
stato positivo, come il dolore. Nè vale ricorrere come fa il Verri a quei
dolori oscuri, equi voci, quasi inconsci, che egli dice dolori innominati, per
ren der ragione di quei piaceri che l'esperienza non ci mostra come successivi
a un dolore. L'affermazione di siffatti dolori è asserzione vaga, dice B., epocodegna
dellaseverità dell'analisi: contraddetta dal fatto delle serie di sensazioni
associate, tutte piacevoli. Ma torniamo ai gradi dello sviluppo dell'anima. Il
primo è dunque quello attestatoci dal sentire:ossia l'attitudine dell’a nima a
sentire, o sensibilità propriamente detta. Questa facoltà, come ogni altra, è
attiva, checchè ne dica il Laromiguière. In fatti, dire facoltà passiva è una
contradictio in adiecto: perchè fa coltà viene da facere, sinonimo di agere; ed
è perciò lo stesso che attività. La sensibilità si dice passiva, perchè le
sensazioni sono necessarie e come imposte: non essendo in poter nostro di evi
tare l'eccitamento degli stimoli esterni, nè, una volta eccitati, di non
provarne le impressioni sensibili. M a il senso non è semplice recettività; ei
non ha niente di simile a un corpo fisico in riposo che riceva un urto
meccanico da un altro corpo che è in movimento. L'anima nell'atto che riceve
quel dato stimolo, risponde all'impressione esterna, facendo nascere la
sensazione, cioè « (1) B. ha ragione di notare al Verri che oltre e meglio di
Platone, Montai gne, Cardano e Magalotti, avrebbe potuto citare tra coloro che
avevano sostenuto la sua dottrina, Epicuro: pel quale il vero piacere era
appunto oneExipeous Tavtos toj a d yoovtos (DIOG.L.,X,139).Vediunmio
articolonellarivistaLa Criticadir.da CROCE,In questa facoltà del senso tutte le
altre trovano il prin cipiodellorosvolgimento.Datoilcarattereespansivo
delpiacere, bisogna ammettere nell'anima una specie di attività differente da
quella del senso. L'essere senziente pel piacere « ne sent pas simplement; il
s'élance dans sa propre modification, et s'efforce à tout prix de s'y attacher
». C'è qui uno sdoppiamento d'atti vità:un'attivitàsente, eun'altrasisforzadiconservareuno
stato.. L’una e l'altra sono facoltà elementari;e la seconda dicesi volontà. Di
qui si vede che lo sviluppo della volontà comincia dalla prima sensazione
piacevole; poichè il dolore è coercitivo. M a il dolore ha un'altra funzione. Il
piacere sviluppa la doppia attività dell'anima sensitivo -v o litiva; il dolore
la sola attività sensitiva. Sicchè ilsuccedere del dolore al piacere non può
riuscire indifferente all'anima; la quale non può non raffrontare i due stati,
e sentire la loro diversità. Ora, sentire questa disparità tra isuoi modi di
essere,non è sen tire gli stessi modi di essere separatamente, e ciascuno per
sè. Questo nuovo sentire è quindi l'effetto d'una terza facoltà, ele mentare
anch'essa, dell'anima;è ciò che dicesi propriamente un giudizio. 14. Queste del
senso, del volere e del giudizio sono le tre fa coltàprimitivedellospirito;le leggi,perdirlacon
Dugald Ste art, della nostra costituzione mentale. Esse non sono distinte per
modo che ciascuna di esse sorga a misura che condizioni particolari del suo
sviluppo vengano sucessivamente a verificarsi; perchè l'essere sensitivo è uno;
e fin dalla sua prima risposta
aglistimoliesterni,eglisielevaintuttalapienezzadellesue potenze, come me che
sente, me che vuole, e me che giudica. Pure, come l'esperienza umana non si
occupa affatto delle esistenze in quanto indipendenti da ogni rapporto con noi
(non le afferma, nè nega), cosi per la nostra esperienza non importa che le fa
coltà primitive dell'anima siano tutte e tre originarie: essa non
fenomeno sui generis, che si riferisce all'oggetto esterno, senza però
rassomigliargli e senz'aver nulla di comune con esso » (1).Il
cheèattivitàenonpassività.– Sicché quest'argomento del La romiguière per togliere
la sensazione dal seggio in cui il sensi smo, fino a quella che il Picavet
chiama la seconda generazione di ideologi, l'aveva collocata, come fonte e base
di ogni prodotto dello spirito, non ha alcun valore.) tien conto nel me che
sente,del me che vuole,nè del me che giu dica:questi me non ancora sirivelano;
sono,ma per noi come non fossero. Per tenerne conto,sì da non ammettere nessuna
gra duazione,nessuno sviluppo nella formazione dell'anima, la filoso fia dovrebbe
spingere l'analisi al di là di ciò che si è manifestato alla nostraanimainun
modo positivoereale. Insomma, B. afferma, come sa e come può,la necessità
razionale di conci-. liare il concetto dell’a-priori dell'anima col concetto
dello sviluppo di essa. In questo sviluppo la volontà ha una parte importantis
sima,come s’è visto. Senza la volontà l'anima non potrebbe che sentire, e non
si eleverebbe mai all'altezza del giudizio. E poichè volontà senza piacere è
impossibile, il piacere è il cardine e il centro della vita dello spirito. Esso
è l'unico motivo del volere: e B. non accetta nulla della dottrina del Locke
che il volere sia determinato da un'inquietudine attuale. Il dolore non
cimuove,macimortifica. Il dolore ci muove quandofuoridi noi ci sia qualche cosa
di piacevole il cui acquisto ci prometta un sollievo. Ma allora non è
propriamente il dolore il vero motivo, anzi quella sensazione piacevole che
l'oggetto esterno ci fa pregustare. Il dolore come tale è assolutamente quietivo:
nessuno può volervisi sottrarre senza l'esperienza d'uno stato diverso, che
sarà quindi il reale motivo del voler suo. Non ci sono desiderii vaghi di
liberarsi da dolori attuali senza saper nulla dello stato in cui si
cangerebbero. Si ha sempre un'idea dello stato diverso che si desidera.
Condillac disse bene. Les besoin ne trouble notre repos, ou ne produit
l'inquiétude, que parce qu'il déter mine les facultés du corps et de l'âme sur
les objets, dont la privation nous fait souffrir. Nous nous retraçons le
plaisir qu'ils nous ont fait: la réflexion nous fait juger de celui qu'ils
peuvent nous faire encore; l'imagination l'esagere; et, pour jouir, nous nous
donnons tous les mouvemens dont nous sommes capables. Toutes nos facultés se
dirigent donc sur les objets dont nous sentons le besoin ». Or questo,osserva B.,
non è che un commento di Locke; il quale, indicando il dolore come causa delle
nostre determinazioni,esige che v’abbia nello stesso teinpo fuori di noi quel
tale oggetto piacevole che ci promette un sol lievo. Ma in questo modo è un
aperto tradirsi, è ammettere di fatto ciò che con tanta fatica si combatte
in teoria. Si, è « pour jouir, come dice Condillac, que nous nous donnons tous
les m o u vemens dont nous sommes capables ». Il vero motivo dunque delle
determinazioni volitive è quel l'oggetto volibile posto fuori di noi,di cui
parla lo stesso Locke. Ma come s'ha da intendere questo fuori di noi? Non certo
nel senso spaziale: perchè in questo senso l'oggetto resta sempre fuori del
soggetto che lo sente. Qui si tratta invece di posizione nel tempo; vale a
dire, l'oggetto è fuori di noi in quanto non è ancora, può in avvenire esser
posseduto da noi: in quanto rispetto a noi è un oggetto futuro, laddove
l'oggetto goduto può dirsi presente e attuale. Di qui il principio, su cui B. insiste a lungo e difende da ogni
possibile obbiezione, che il motivo di tutte le azioni umane sia la sensazione
piacevole dell'avvenire. Or donde, dato un unico motivo possibile, tanta
varietà nelle azioni umane? Egli è che l'anima, a cominciare dalla sensa
zione,non è,come fu già osservato,uno strumento passivo.Un'af fezione poi,
com'è data dalla sensazione, non resta immobile e inerte nell'anima,che la
elabora e la spiritualizza, decomponen done gli elementi costitutivi (un
oggetto nelle sue varie qualità di cui non è che l'insieme) per distinguere
questi l'uno dall'altro, e d'ognuno farne un centro d'associazione d'altre
affezioni o m o genee che concorrono a fissarvisi. Quindi un intreccio di
vincoli per cui le rappresentazioni sono fra di loro legate; e quindi una
maggiore o minor forza in ognuna a seconda del più o meno stretto
collegamentocon altre;ecorrelativamente,una maggioreominor facilità in ciascuna
di esser ricordata e come d'esser proiettata pel futuro.Ora questa forza
intrinseca dell'anima,elaboratrice dei materiali dell'esperienza sensibile,non
pervenendo a uno stesso grado in tutti gl'individui e in tutte le età, è chiaro
che confe rirà un contenuto diverso al motivo del volere,e produrrà quindi la varietà
delle azioni. Insomma, essendo identica in tutti la natura dell'anima e
identici gli organi esterni che le porgono alimento, si genera ne'diversi
individui un diverso contenuto psi cologico, da cui dipendono le determinazioni
del motivo in so unico dell'umano volere. « Certo, dice con enfasi B., quell'inflessibile
Bruto che condanna a morte i suoi figli, e che con occhio fermo assiste all'ese
cuzione della sua terribile sentenza,sarà un essere inconcepibile ma (1)
Essai troisième, chap. I e II. fuori del primitivo concetto della
grandezza romana. Egli si slan cia attraverso la notte dell'avvenire, e vede
per quell'esempio di giustizia spiegarsi sotto isuoi occhi,in una successione
magnifica, cinque secoli di gloria e di prosperità; vede la nazione più colos
sale uscirne tutta intera e coprire della sua potenza la faccia della terra; e
concezioni che spaventano le anime comuni, rien trano per le anime
straordinarie nei rapporti immutabili del l'esistenza dell'universo ». Il
principio delle azioni umane, dunque, è la sensazione piacevole di un oggetto
futuro: o con termine più semplice, il piacere. E la storia ce ne fornisce una
conferma evidente. L'ori gine della società non è che l'effetto di tale
principio. Esso conduce il selvaggio dalla caccia alla pastorizia, quando
l'esperienza gl'insegni che le intemperie o le malattie potranno impedirgli un
giorno di procacciarsi la preda necessaria al vitto: ed egli provvede
all'avvenire impadronendosi, quando può, di gran numero di animali pacifici,
per esempio di cervi, e li conserva vivi, per potersene nutrire al bisogno.
Esso fa sorgere accanto alla pastorizia l'agricoltura, quando l'uomo conducendo
gli armenti alla pastura, acquistata la conoscenza degli alberi e delle piante,
comincia a sperimentarne l'uso, e a poco a poco a calco larne ivantaggi che ne
può ricavare con la coltivazione.Esso mena il pastore e l'agricoltore a
scambiarsi i prodotti superflui della loro diversa operosità,segnando quindi la
data della più potente rivo luzione nell'insieme dei loro bisogni e delle loro
facoltà. Quindi, dividendosi sempre più il lavoro e moltiplicandosi gli
scambii, sempre quell'identico motivo aduna insieme ad abitare in un sol luogo
consumatori e produttori, e crea le città. Poscia perfe ziona le arti, regola
le industrie, e fa nascere perfino le scienze. È questa la molla segreta di
tutto l'umano progresso. 18. E che è la proprietà se non un sostegno
dell'avvenire? E a che si ricerca e si stabilisce, se non per assicurarsi il
piacere futuro? La proprietà è necessaria appunto perchè è necessario cotesto
sostegno dell'avvenire. E coloro che declamano contro la proprietà, esaltando
la comunanza dei beni, non sanno che si di cono, e si stenta a credere che
parlino in buona fede. E che? La comunanza dei beni esclude forse la proprietà?
Una massa di mezzi di sussistenza appartenente a una colonia intera senza
appartenere agl'individui che la compongono,è inconcepibile.La proprietà
individuale ci sarà sempre, sebbene ridotta al libero uso che ciascuno può fare
dei beni comuni; perchè in quest'uso è assicurato appunto a ciascuno il
sostegno dell'avvenire; che è la vera sostanza del concetto di proprietà. Ma
cogliendo il frutto, non s'è padroni di tagliare l'albero che lo produce. Ma
l'albero non è per ciò sempre una proprietà,alla quale ognuno ha diritto di
ricorrere, quando vuol soddisfare la fame? Ma questo diritto appartiene
egualmente a tutti gl'individui della colonia. Ma da quando in qua la
solidarietà del possesso ha distrutto il diritto di proprietà, che ciascun solidale
ha sullo stesso fondo? E tanto è vero questo modo di vedere che,quando questa
massa di beni comuni cessi, per dissensi o usurpazioni, di soddisfare ai
bisogni di tutti gli individui della comunanza, cessa anche di essere una
proprietà, pel solo fatto che nessuno più vi riconosce l'appoggio del suo
avvenire;e allora ognuno per sussistere fa assegnamento sul suo lavoro
personale, e si crea una proprietà a sè, di cui gli altri non partecipano punto
il godi mento. Declamare, dunque, conchiude il nostro scrittore, contro la
proprietà è pigliarsela colle affezioni costitutive del n o stro essere.
Pretendere la proprietà con la comunanza dei beni, è giuocar di parole, é
appigliarsi a una differenza, che rispetto alla nostra natura sensitiva è nulla.
E che è la legge se non una garenzia dell'avvenire? Tutte le definizioni
diverse date da Cicerone, da Montesquieu, da Grozio, da Rousseau contengono
forse ciascuna una verità,ma par ziale e incompleta. La legge non è una
semplice volontà, nè un pensiero generale, nè un'astrazione filosofica: ma «
una potenza sempre attuale, sempre formidabile,che nasce dal bisogno di con
servare inviolabili le affezioni più generose dell'anima. La pro prietà
basterebbe come sostegno dell'avvenire;ma questo soste gno è ad ora ad ora
scosso dalla violenza e della mala fede, con tro le quali urge appunto la
garanzia delle leggi. Certo la legge provvede a un vizio della convivenza
civile; e Tacito ha ragione: corruptissima republica,plurimae leges! 20. E se
si riflette, la stessa religione rispecchia quel fonda mentale motivo di tutte
le umane produzioni. Non è religione quella del selvaggio, che, atterrito dal
rimbombo del tuono nel mezzo della tempesta,si prosterna innanzi al corruccio
d'un Dio che ei si rappresenta posto sulla cima delle nubi; o del
selvaggio che all'apparire del sole vedendo sorridere la natura, adora in
ginocchio l'astro luminoso, ond'egli fa la dimora sacra d'un Dio benefattore:
perchè il vero sentimento religioso è ben altrimenti profondo. Religioso è
l'uomo la cui anima si espande a tutto ciò che v'è di più tenero e di più
simpatico nei rapporti della natura vivente, e sdegnando fieramente i limiti
d'una tomba fredda e silenziosa, innalza le sue più nobili aspirazioni oltre il
confine del tempo e dello spazio: l'uomo virtuoso che l'ingiustizia dei suoi
simili ha gettato nelle tribolazioni dellavita,eche,non vedendo se non nella
morte il termine delle proprie miserie,apre l'anima alle illusioni lusinghiere
d’un'altra vita imperitura,e sospira la calma che si ripromette di
trovarvi.Negli uomini diquesta tem pra conchiude il Bozzelli s'eleva il
santuario della reli gione, dond'essa apparisce raggiante delle speranze più
consola trici. La religione nasce pertanto come l'infinito dell'avvenire(1).
Disse lo Shaftesbury, che il primo ateo dovette essere certamente un uomo
triste e malinconico. Il contrario anzi è vero, secondo il nostro romantico
scrittore. Le reveries seducenti della tristezza malinconica fecero nascere la
religione; e l'ateo è un 21. Tutta l'umanità dell'uomo,dunque,cidice,che ogni
deter minazione dello spirito procede dal bisogno d'un piacevole avve nire. E
in questo bisogno perciò occorre cercare il reale fonda mento di quel fatto
umano,che è a sua volta la morale. L'etica di B. è,come ognun
vede,schiettamente edo nistica. E come ogni edonista, B. concepisce la morale come un fatto naturale,ed
è risoluto avversario del concetto normativo di essa. « L'homme, egli dice, ne
doit être que ce qu'il est: la règle de sa conduite ne répose que sur les lois
de sa constitution fondamentale... Dire que l'homme doit être par choix une
cose tout-à-fait différente,de ce qu'il est par essence, c'estprétendre qu'unarbrefait
pour produiredespommes,pro duise des poulets ou des poissons. E direbbe invero
benissimo se questa concezione realistica della morale egli non riattaccasse
alla veduta metafisica dell'antico edo nista,che honeste vivere est secundum
naturam vivere; e se ricer cui cuore freddo e gretto è incapace di
allargarsi deliziose d'un'anima alle espansioni tenera e gentile. La réligion
et l'irréligion ne constituent en dernière analyse qu'une simple sibilité
question de sen essere il cando nell'uomo stessoilfondamento effettivo
dellamoralità,egli non si mettesse innanzi l'uomo nella sua nudità primitiva. L'uomo
ancor nudo, il bestione di cui parla Vico, non ha ancora moralità, è ancora
natura: e bisogna aspettare, per dir così, che si vesta, perchè diventi
quell'essere nella cui costituzione una concezione realistica della morale
possa trovare il fondamento di fatto di questa.Ad ogni modo,vediamo come
quest'uomo ancor nudo acquisti col solo motivo del piacere la moralità, secondo
B.. 22. La morale non è che una continuazione, o, se si vuole, un'applicazione
dell'analisi fin qui fatta delle forze operanti nello spirito, Si rifletta. Se
tutti gli oggetti circostanti fossero uni formemente piacevoli,per obbedire
alla propria natura, ed essere quindi completamente felice, l'uomo non dovrebbe
che abbando narsi agl'impulsi della sua volontà spontanea. Ma, pur troppo,
questa età dell'oro non è che nell'immaginazione di Esiodo e de gli altri poeti
antichi che la descrissero. Purtroppo, le cose e gli stati sono ora piacevoli e
ora dolorosi; e l'uomo, che non ab bia accumulato una sufficiente esperienza,
spesse volte s'inganna: crede di seguire il piacere, e si trova innanzi il
dolore: e procede sempre nella vita come naviglio in mezzo all'Oceano,ora
favorito dal bel tempo, ora sbattuto dalla tempesta. Ma i disinganni e i dolori
lo rendono riflessivo, distruggono in lui quel naturale abbandono agl’impulsi
ciechi del volere; lo rendono sempre più prudente, e più difficile nelle
determinazioni future. Gli farebbero contrarre l'abito della perplessità e della
irresoluzione, se non soccorresse il giudizio,che solo ha il po tere di leggere
nell'avvenire fondandosi sul passato,ed è in grado perciò di fornire una garanzia
all'anima che vuole, mostrandole il bene verace, incoraggiandola,
rassicurandola. Il giudizio, ricercando sempre i rapporti del mondo esterno con
l'uomo a fine di garentire il volere per il futuro, accumula via via un gran
tesoro di fatti positivi; che non restano patri monio esclusivo dell'individuo
che ne fa esperienza,ma si comu nicano nelle famiglie, e si ereditano di
generazione in genera zione; moltiplicandosi col tempo per l'esperienza degli
altri in dividui;permodo cheinfinel'uomo sitrova riccodituttiimezzi che
occorrono ai suoi vasti bisogni. L'analyse de la pensée a dissipé les romans,a
désenchanté les osprits,a montré l'homme dans sa nudité primitive >Se non
che questo fardello di esperienza che cresce sempre, non può crescere
indefinitamente: perchè finisce con essere in sopportabile alla memoria. E che
avviene? Una parte di esso va lentamente perdendosi nell'oblio.È vero che
intanto nuove espe rienze aggiunge di proprio l'individuo; m a è tutto un
versar acqua nella botte delle Danaidi.almeno sarebbe,se In queste massime, in
questi apoftegmi, in tutte queste gene ralizzazioni è la morale, una morale
pratica, che diventa scienti fica quando tutti i precetti, tutte le massime
sono coordinate e messe d'accordo tra loro,ridotte a sistema e subordinate a
un'idea unica e centrale. La morale, insomma, si riduce a una precet
tisticadiprudenza;ogni imperativo,potremmo direcon Kant,è ipotetico. Come
accade che la morale apparisca qualche cosa di di verso? B. spiega anche la
psicogenia del concetto corrente della morale, come di un insieme di obblighi
superiori, imposti alla nostra natura sensibile e non derivati affatto da
questa. Una volta formate le massime generali, è naturale che, invece di fare
ai figli delle lezioni pratiche richiamando o narrando tutte le singole
esperienze, si preferisca d'imprimere nella loro memoria quelle regole
determinate che essi potranno poi applicare nel loro interesse secondo i casi
della vita; giacchè in tal modo siri sparmierà tempo e fatica,e sarà tanto di
guadagnato per l'inse gnamento che si vuol dare. M a come fare accettare tali
regole ai figli? La loro vera giustificazione sta nell'insieme dei casi par
ticolari, da cui sono estratte. E rifare la storia di quei casi è impossibile;
tanto varrebbe continuare nel vecchio sistema, e la sciar da banda le regole.
Si pensa ad imporle incutendo per esse un rispetto stabile e profondo, col dare
ai fanciulli un'idea m i steriosa della loro natura ed origine. Non si presenta
la verità tutta nuda: si crede anzi di ren CAPITOLO V tervenisse di
genio, che, fatta una cernita non in l'opera degli uomini dotati d'una gran
mobilità sieme tutti i catenano e fondono masse di quelle esperienze simili e
quindi generalizzando con finezza e profondità carico di fatti individuali, in
caratteri coloriti e sfumati casi particolari intere di tali esperienze, e le
rendono al pubblico cui originariamente mero di parole partenevano,secondo
lafineosservazione in piccol n u ap del La Bruyère, coniate, chiare e precise,
in apoftegmi per dir cosi, in massime ed eleganti, in pensieri ingegnosi
semplici: con cui si sostituisce e minuziosi. da tutti il pesante e forza,
messi in, in derla più bella vestendola e abbigliandola in costume
da teatro. Si dice che quelle regole hanno un'origine soprannaturale, che sono
innate in noi; che ognuno le porta impresse nel cuore. E vera mente come figure
rettoriche queste espressioni, dice B., potrebbero correre. Si può dire,
infatti, che Dio ci abbia dato queste regole nel senso che egli ci ha fornito i
mezzi di scoprirle e constatarle; si può dire che siano innate in noi, nel
senso che noi siamo dotati delle facoltà adatte a farcele scoprire. Ma così
potrebbe dirsi egualmente,che Dio ci ha comunicate le leggi del moto,e che esse
sono impresse nelnostrocuore,per ciò solo che ci ha così fatti da apprenderle
mercè l'esperienza e la rifles sione. 24. Non già che le leggi morali sieno
convenzionali e arbi trarie. Esse sono fisse e invariabili nell'ordine eterno
delle cose; dipendono dalla nostra natura sensibile; come le leggi fisiche ap
partengono intrinsecamente ai corpi.Noi non possiamo cangiarle, nè sottrarci ad
esse. Ma l'origine loro nel nostro spirito non è differente in nulla
dall'origine dei concetti che pure abbiamo delle leggi fisiche. Certo, nel
mondo fisico, sarebbe meglio limitarsi a insegnare a un contadino come,
coltivando e curando erbe ed alberi sel vatici,i nostri padri pervennero col
lavoro a sostituire alla fine, per la nutrizione, frutti più dolci e più
succulenti alle ghiande e alle radici. Ma in pratica,è indifferente che gli si
dica al con trario,che tutto si deve al solo dono degli Dei; e che a Minerva
dobbiamo l'ulivo, a Cerere le biade e a Bacco la vite.Il sistema è diventato
falso,perchè si è esagerato; e a forza di voler cavare tutto dai cieli,s'è
finito col farne scendere perfino il delitto e la corruzione. Ma oggimai, pare
a B. che meglio si farebbe dicendo il vero ai giovani; mostrando loro come
quelle regole di morale che, si additano ad essi, non sono altro che la
quintessenza del l'umana esperienza accumulata a prezzo di infiniti dolori; e
che seguirle è fare il proprio interesse, perchè esse insegnano i mezzi di sfuggire
al dolore. La morale di B. è per questo essenzialmente intellet tualistica come
quella di Socrate. Esser virtuoso è sapere: sa (2) Ma la fonte diretta è
HELVELTIUS; il quale già aveva detto che bisogna « décou vrir aux nations les
vrais principes de la morale; leur apprendre qu'insensiblement en
per veramente. E come Hobbes scrisse un libro De computatione seu logica,
bisognerebbe scriverne un altro: De computatione seu ethica: perchè non si
tratta anche in morale che di un calcolo. Ma a questo punto B. prevede
un'obbiezione: la vostra morale è impossibile, perchè, incatenando la volontà
al piacere, voi avete distrutta la libertà che è la condizione sine qua non
della morale. Intendiamoci: bisogna distinguere libertà da libertà. Io ammetto,
egli dice accordandosi pienamente col Borrelli, lalibertà,ma comepotenza d'agiresecondole
determinazioni (lella volontà, senza che alcuna forza estranea Questa libertà
d'agire esiste, ed è assoluta; perchè non vi sono ostacoli estranei di nessuna
natura che le si possano opporre.Non ve ne sono fisici; perchè, p.es., l'impossibilità
di saltare un fiume dipende dalla limitazione naturale delle nostre facoltà
muscolari, ossia da condizioni del nostro essere. Non ve ne sono morali, a
maggior ragione: perchè il non poter derubare, il non poter as sassinare la
gente, è un ostacolo alla determinazione del volere, più che all'azione; del
volere, che trova il proprio interess e nel non determinarsi mai per ciò che
può distruggere la sua felicità.Non ve ne sono,infine,sociali;perchè lostato
sociale,checchè ne dica Rousseau, non importa la menoma limitazione della
libertà natu rale; perchè chi consideri le leggi civili secondo il fine per cui
sono istituite, esse non possono che essere d'accordo coi motivi della volontà
di tutti gl'individui per le quali sono dettate. E se in pratica, scrive il
liberale del '20, si osserva il contrario, la colpa non è del principio:ora si
parla della società, non delle società Qui il Nostro ha un'osservazione
preziosa, che avrebbe vivificata tutta la sua etica, se egli se ne fosse
ricordato a tempo, e che ci fa desiderare il suo Esquisse politique, che non ci
è riu scito di vedere.Il concetto dello stato di natura in cui ogni uomo
èlupoall'altrouomo,pare a B. un romanaffreur;esime raviglia che sia mai potuto
entrare nella testa di un essere ragio traînées vers le bonheur apparent ou
réel la douleur et le plaisir sont les seuls moteurs do l'univers moral; et quo
lo sentiment de l'amour de soi est la seule base sur laquelle on
puissojeterlesfondements d'une moraleutile» (Del'esprit). Anche per Helveltius
la virtù era un calcolo, e il vizio un effetto dell'ignoranza. Senza
opponga ostacoli. questa libertà la felicitàsarebbe impossibile; e sarebbe
quindi anche impossibile la morale) nevole. Il vero stato di natura, egli dice,
non è che lo stato so ciale: e ciò è così semplice, cosi chiaro, così intuitivo
che non è mestieri dimostrarlo. Ma l'osservazione è quasi guastata dal commento:che
sarebbe stata un'inconseguenza quella della natura di aver fatto l'uomo per la
felicità e per la società che ne è la condizione fondamentale, e avergli
conferito insieme tali diritti (ipretesi dirittidinatura,abbandonati,secondo
Rousseau, perla sicurezza di altri diritti acquistata con lo stato sociale) da
esser egli obbligato a disfarsene tosto per compiere il suo vero destino. Tutte
le limitazioni, insomma, sono limitazioni del volere, o del corpo stesso
dell'agente: non sono mai estranee ad esso; e. non si può dire mai, quindi, che
importino una restrizione della libertà di agire. Quanto questo agente,
considerato non solo come volere,ma anche come organismo corporeo,sappia di
crudo m a terialismo, non occorre spiegare. Era la tendenza intrinseca di tutto
il pensiero bozzelliano, che dalla sola sensibilità si proponeva di cavare
anche ciò che ha natura essenzialmente superiore. Dunque, libertà di agire, si:
ma se si pretende anche li bertà di volere, il Nostro non dubita di affermare
che un tal concetto è parto d'immaginazione indelirio. La libertà presup
poneilvolere;enonpuòquindi esser presupposta da essa, perchè, per esser libero,
bisogna prima volere; laddove la libertà del volere importerebbe che si fosse
liberi prima di volere. L'argo mentazione qui è evidentemente viziosa,
avvolgendosi in un cir colo: giacchè si vuol dimostrare che l'unica libertà è
quella di agire, e contro quella di volere si toglie una ragione dalla li bertà
di agire. Giacchè solo rispetto all'agire la volontà precede la libertà. Ma B.
domanda che significhi la frase libertà di vo lere. Se si crede, egli dice, che
si possa volere senza motivi, ciò è assurdo. Si vuole perchè si sente; mancando
la sensazione pia cevole, la facoltà di volere resta inattiva, demeure en
silence.Non si può volere, senza voler qualche cosa, senza un fine: voler nulla
è non volere. E non è possibile nessuna distinzione tra fine e motivo. Se poi
s'intendesse per volere libero un volere non impedito da ostacoli, non si
direbbe nulla di positivo; perchè gli ostacoli possono opporsi ai movimenti
comandati dal volere, non al volere. Il volere è come il pensiero: nessuno e
nulla può comprimere la libertà del pensiero in se stesso, che non è
suscettibile di nessuna opposizione diretta.Impedire si può la mani festazione
del pensiero, con la parola o con gli atti. Il concetto d'una possibile
determinazione contraria a quella effettivamente datasi, è assolutamente arbitrario:
perchè la v o lontà indipendente dalle sue reali ed effettive determinazioni,
qual'è quella cui tale possibilità si riferisce,è un'astrazione senza nessun
fondamento di realtà. La volontà è volta per volta determinata in maniera neces
saria. « L'uomo non può volere che il piacere: non è padrone di volere il
dolore, perchè dolore e volontà s'escludono a vicenda. Questa risposta è
perentoria. Questa necessità del volere però, lungi dal contrastare la morale,
è la sola che possa salvarla. Data la libertà del volere, ogniideadimoralesar ebbeannientata.
E laragioneèovvia. Questa libertà importa che la volontà sia indifferente al
piacere e al dolore; epperò, che quelli che si dicono oggetti piacevoli, e
quelli che si dicono oggetti dolorosi producano di fatto impres sioni analoghe.
In verità, non si potrebbe volere il dolore senza ammettere insieme che questo
possa produrre sull'anima un'im pressione simile a quella prodotta dal piacere.
M a questo sarebbe distruggere ogni differenza, e quindi ogni distinzione di
male e di bene, e ogni ragione di merito o di demerito delle nostre azioni,
ogni fondamento insomma della morale.Importerebbe inoltre, con la possibilità
di scegliere il male, una certa relazione invariabile tra i bisogni umani ed il
male, come ve n'ha di certo tra i bi sogni e il bene: onde non sarebbe una
colpa l'abbandonarsi al male. Ne inganni il fatto che, malgrado la ripugnanza
naturale,il vo lere si determini talvolta pel male; ciò accade perchè il male
si presenta allora sotto l'apparenza di bene, e il dolore riveste non di rado
a'nostri occhi le forme seducenti del piacere. La stessa morte al suicida
stanco di soffrire apparisce come una liberazione o un sollievo,e perciò appunto
un piacere. Rousseau, ostinato libe rista, in un momento di felice ispirazione
esce in un'affermazione importantissima e tanto più preziosa, in quanto è fatta
da lui: « Non, egli dice,je ne suis pas libre de ne pas vouloir mon propre
bien,je ne suis pas libre de vouloir mon mal: mais la liberté con siste en cela
même que je ne puis vouloir que ce qui m'est con venable,ou que j'estime
tel.S'ensuit-ilque je ne suis pas mon maître,parce que je ne suis pas le
maître d'être un autre que moi?» Ora, si può modificare ilpuntodivista:maquestoè
verissimo: che libertà vuol dire e deve voler dire esser se stesso, non già
poter esser altro che sè. B. insiste molto nel combattere tutte le astrazioni,
tutte le creazioni,come direbbe Hegel, dell'intelletto astratto nel campo
dell'etica. Perciò egli richiama l'attenzione sul parallelo sviluppo dei
bisogni e delle conoscenze umane corrispettive, per cui è possibile che i
bisogni sieno soddisfatti, attraverso i secoli. I bisogni crescono sempre e si
complicano; crescono e s'affinano insieme le conoscenze relative; anzi il
desiderio di nuovi piaceri stimola a nuove conoscenze, e le nuove conoscenze
suscitano e creano nuovi desiderii e nuovi bisogni. I bisogni sono oggi infi
nitamente di più e maggiori che una volta; e la loro soddisfazione è certamente
più difficile; e quindi più difficile la felicità. La vita d'una volta era un
navigare su un lago tranquillo,donde si discopra con uno sguardo la ridente e
pittoresca riviera; la vita d'oggi è un traversare un oceano tempestoso e pieno
di scogli,i cui confini si confondano con l'immensità dello spazio. Ma non
pertanto quei moralisti che, per assicurare agli uomini la felicità, vorrebbero
farli risalire, a ritroso degli anni, verso lo stato di semplicità primitiva in
cui li pose la natura, rassomigliano al medico che chiamato a curare
un'indisposizione, visto che è s e m plice effetto di vecchiaia, imputasse al
malato la decadenza da quella prima età in cui questi mali sono ignoti,e gli
consigliasse per tutto rimedio di tornare agli anni fiorenti della giovinezza.
V’ha una successione di età come per l'uomo fisico così pel morale;come per
l'individuo, così per l'umanità.L'uomo col suc cedersi dei secoli passa di
condizione in condizione, si trasforma naturalmente; e tornare indietro è
impossibile; concepire il ritorno è sogno seducente dell'uomo dabbene, che
crede possibile tutto ciò che l'immaginazione gli presenta come desiderabile. Nello
stesso errore cadono stoici ed epicurei,dimezzando l'uomo e creando un essere
fittizio non corrispondente punto alla realtà. Gli uni credono di poter
assicurare la felicità all'uomo, spogliandolo di tutti i bisogni, e facendolo
impassibile a tutti i piaceri, intento unicamente a non so quale virtù
selvaggia, posta non come d'ordinario in un luogo alto e difficile,ma
addirittura in una regione eterea al di là della na ra umana, e appena
accessibile agli slanci d'una immaginazione ardita e malinconica. Gli altri
vorrebbero sottrarre anch'essi l'uomo alla inquietudine dei bisogni
suggerendogli il carpe diem, il partito di appigliarsi ai piaceri più prossimi
per procurarsi la voluttà del corpo e l'in dolenza dell'anima.I Cinici e i
Cirenaici,precorrendo queste dot trine, le avevano di già screditate
esagerandole. L'uomo di Z e none è un'astrazione; perchè l'uomo come essere
sensibile non esiste che pel mondo esterno, al quale deve lo sviluppo della sua
sensibilità; e non può chiudersi in se stesso e rinunciare a tutte
lesensazioni,come dovrebbe,persottrarsiatuttiibisogni.L'uomo segregato
dall'universo e divenuto come una statua, è l'uomo sna turato, l'uomo
distrutto. Così l'uomo di Epicuro, che rinunzia alle più alte soddisfazioni per
pascersi dei piaceri più facili, con trasta con ogni idea di progresso, di
attività umana: è mezzo uomo ancheesso; èsimileall'aquila,che,dotatadialiper
slan ciarsi verso la luce fiammeggiante del sole, preferisse di sbaraz zarsene
per somigliare ad un rettile. M a già queste opposte dottrine ci dicono che
oggetto unico della morale è per tutti il piacere; principio unico da cui
partono e a cui tendono tutte le azioni umane. La virtù selvaggia degli stoici
non è che il pegno simulato d'un piacere infinito; « e il torto di Epicuro non
è.di aver fondato la morale sulla voluttà, per chè la voluttà è certo il
sinonimo del piacere; ma di averne pro stituito l'idea,e tagliato lepiù
splendide ramificazioni. Lo si combatte grossolanamente, laddove si tratta di
rifiutare il senso stretto che egli vi lega: perchè infine la pratica della
virtù è essa stessa una voluttà (4); e come dice con molto acume Montaigne:
pour être plus gaillarde, nerveuse,virile, robuste,elle n'en est que plus
sérieusement voluptueuse. L'uomo,insomma, è tutto l'uomo,e il piacere, motivo
delle sue azioni, non esclude nessuna forma di piacere. Di qui è chiaro che
tante saranno le forme di piaceri, quante sono le attività o gli stati
dell'uomo; perchè altrettanti saranno i suoi bisogni. B.distingue nell'uomo la
sua esi stenza animale e la sua esistenza sociale: le due condizioni, egli (2)
Non occorre qui notare la inesattezza storica di questa interpretazione del
pensiero di Epicuro.E già nell'inesattezza il Bozzelli è in buona compagnia;perchè
anche Kant pensava lo stesso) dice, che lo comprendono e costituiscono tutto
intero. Quindi i piaceri sono classificabili in piaceri animali e piaceri
sociali.La de duzione degli uni risulta dal già detto. Donde gli altri? Anche B.
accetta la teoria della simpatia morale:il piacere degli al tri è nostro
piacere,per l'identità di natura tra noi e i nostri si mili (2). M a questi
piaceri animali e sociali sono in relazione fra loro. Quali naturalmente
prevalgono? E qui il Bozzelli rifà la solita critica dei piaceri
egoistici,animali. Questi piaceri si riferi scono ai bisogni fisici, che non
hanno nessuna latitudine, nè spa ziale nè temporale. Le condizioni della
materia ne fissano i limiti. Portano sempre con sè sazietà e disgusto.Il
godimento ne dissipa tutta l'attrattiva.Non hanno successione,nè continuità:si
gene rano e svaniscono come fenomeni effimeri e staccati. Nascono col bisogno,
e finiscono col bisogno:saziata la fame, la vista sola dei resti del pasto è
importuna e sgradevole.Il letto, sollievo all'uomo stanco,diviene tormentoso a
chi vi debba restare a lungo senza interruzione. Il fasto viene a noia, e dopo
averne lungamente goduto,si cerca la campagna e idisagi.Questi piaceri insomma
sono, per dirla con Plutarco (3),come aurette di venti graziosi che spirano le
une su una estremità, le altre sull'altra estremità del corpo, e passano e
svaniscono incontanente: così breve ne è la durata; simili alle stelle che si
vedono la notte cadere dal cielo, o traversarlo da un punto all'altro, essi si
accendono e si spengono sulla nostra carne in un istante. Dipingete un quadro
con le tinte contrarie; e avrete la rap presentazione dei piaceri sociali.Di
qui ilmaggior pregio (edoni stico, s'intende) e la naturale prevalenza dei
piaceri sociali sugli. Nell'espressione di piaceri sociali, questa designazione
ha però un senso molto largo: altri direbbe sentimenti spirituali. L'autore
infatti li contrappone ai piaceri animali, dicendo questi jouissances directes
du corps, e quelli jouissances directes de l'ame. Gli o g getti dei primi «
consistent dans tout ce qui & rapport à l'entretien matériel de la vie et
auxagrémensimmédiatsdessons»; glioggettideglialtriconsistonoinvecein «toutce
qui a rapport à cette correspondanco, harmonique des sensibilités, en vertu de
laquelle noussympathisonsavec les jouissances aussi bien qu'avec les sauffrances
de nos semblables; etnousnous tentons poussésàaugmenter lesunes, àsoulagerlesautres,ànousréjouir
du bonheur,à nous afsiger du malheur de notre prochain ». Il quale, come il Nostro, non s'accorge
combattendo L’ORTO, che ancheL’ORTO cosi critica i piaceri sensuali. Vedi
l'opuscolo di Plutarco, (he non si potrebbe ri vere felicemente secondo la
dotlrina di Epicuro.)animali. Di qui la superiorità della morale sopra le
fisiche incli nazioni ad essa contrarie. 34. Tutti i piaceri sociali si
risolvono in quelli della giustizia e della beneficenza. La giustizia è il
riconoscimento della invio labilità della proprietà, di cui s'è già parlato. La
beneficenza è la sodddisfazione degli altrui bisogni, sentiti come nostri per
effetto della simpatia. I due fatti si suppongono e quindi s'in tegrano a
vicenda. La beneficenza è una conseguenza della giu stizia; che ha luogo quando
uno o più individui dell'aggregato sociale a cui apparteniamo, non abbiano quel
sostegno dell'avve nire, che è la proprietà. E del pari la giustizia è una
conseguenza della beneficenza, poichè se siamo benèfici per non soffrire con
altri, non possiamo violare quella giustizia che è la condizione della
proprietà. Questi due fatti sono la base della società,di ogni ocietà, vuoi
domestica,vuoi civile,vuoi politica: sono la pratica della virtù. 35. Ma che è
propriamente virtù, e che è vizio? Il Bozzelli richiama un principio notissismo
di psicologia: che l'abitudine at tenua la coscienza e quindi il grado di
piacere e di dolore pro dottoci dalle impressioni; e osserva che non si può
perciò fuggire il dolore abbandonandosi al piacere, se non si vuol fare come il
medico che per guarire la malattia uccide l'ammalato. Bisogna lottare contro il
dolore, per disarmarne la violenza, acquistando l'abito di soffrirlo, e quindi
affrontando il dolore, anzi che vol gergli le spalle o accasciarsi sotto il suo
peso: m a occorre i n sieme lottare contro i piaceri per impedire che
l'abitudine digo derne non ne distrugga ilbeneficio,usandone quindi con
prudente moderazione. Epperò occorre dare all'anima tal forza di carattere che
le permetta di padroneggiare la tempesta delle passioni. E quella tempra
acquisita, che rende l'anima capace di soggiogare con successo tutti i dolori,
e restare ferma contro le seduzioni dei piaceri che tentano di snervarla, è
quel che B. dice propriamente virtù; e
il contrario,vizio(1).Insomma, la virtù è l'arte di godere. Fermezza nei
dolori,moderazione nei piaceri, sono i suoi caratteri; come debolezza nei
dolori, intemperanza nei piaceri,sono i caratteri del vizio. Quindi il grande
uffizio della pedagogia: che imprima alla fibra animale, quand'è ancor tenera e
flessibile, e all'anima, quand'è ancor nuova e accessibile a tutte) le
affezioni, una serie di abitudini che le rendano atte a quella fermezza e
moderazione,che crea insomma la virtù. La quale, secondo il B., è unica e
indivisibile, se si distingue dagli atti virtuosi,in cui può manifestarsi.Per
la povertà naturale del linguaggio o pel desiderio di nobilitare cose ordinarie
e comuni,si decora sovente del nome di virtù ogni qualità ac quisita a forza di
fatica e di studi e perfezionata dall'abitudine di un lavoro continuo e
ostinato. E in questo senso,per esempio, in Italia si dice che un pittore,un
musico,un ricamatore, un fa legname e perfino un muratore ha della virtù; e
qualche volta si aggiunge, ed è un'espressione più felice, che ha questa virtù
nelle mani. M a tale virtù non si può confondere con la virtù morale: la quale
non è indirizzata*a vincere ostacoli che si oppongano alle mani: ma è solamente
quell'energia abituale dell'anima che signoreggia dolori e piaceri,
schermendosi dai primi per non re starne vittima, e tenendosi lontana dai
secondi per serbarne la freschezza. Ogni altra accezione del termine virtù è
falsa, o equi voca,od esagerata. Queste le linee principali della concezione
etica bozzel liana: alla quale non si possono per certo negare ipregi della coe
renza, del rigore e dell'acume filosofico. È vero che l'originalità si riduce a
ben poco, quando si pensi alla dottrina di Adamo Smith (Teoria di sentimenti
morali) e a quella di Helvetius (Trattato dello spirito): delle quali è come
una contaminazione. Dal l'una è tolta di peso la teorica della simpatia;
dall'altra il pretto edonismo e lo spiccato intellettualismo: e questi tre sono
i tre ele menti principali e costitutivi dell'etica che abbiamo esposta.Ma è
innegabile tuttavia,che B. ha saputo fondere insieme que sti elementi e
imprimervi uno stampo proprio, formandone un si stema ben organato e compiuto:
tale che la letteratura contempo ranea francese e italiana non ha nulla da
mettervi accanto.Con ciò, s'intende, non si dice che è tutto vero quello che B.
crede tale.Ma farne la critica sarebbe inutile ormai che quella po sizione è di
lungo tratto oltrepassata. Era stata,anzi,oltrepassata prima che B. pensasse a
scrivere: ma in una parte della storia delle idee, che non entrò nella sua
cultura di ideologo. È noto quale importante parte all'educazione attribuisce
l'Helvetius.Cfr.A Piazzi, Helvetius nel Dizionario illustr, di pedagogia dei
proff. Martinazzoli e Credaro; e l'arti colo dello stesso, Le idee filosofiche
e pedagogiche di U. Adr. Helvetius, nella Rivista di filosofia scientifica. The
grand exception to this generally bleak depiction of characters is Cato, who
stands as a Stoic ideal in the face of a world gone mad (he alone, for example,
refuses to consult oracles to know the future). Pompey also seems transformed
after Pharsalus, becoming a kind of stoic martyr; calm in the face of certain
death upon arrival in Egypt, he receives virtual canonization from Lucan at the
start of book IX. This elevation of Stoic and Republican principles is in sharp
contrast to the ambitious and imperial Caesar, who becomes an even greater
monster after the decisive battle. Even though Caesar wins in the end, Lucan
makes his sentiments known in the famous line Victrix causa deis placuit sed
Victa Catoni – "The victorious cause pleased the gods, but the vanquished [cause]
pleased Cato."CATO A TRAGEDY BY MR. ADDISON. IL CATONE
TRAGEDIA DEL SIGNORE ADDISON.Addison. Salvini CATONE: TRAGEDIA
ADDISON. CATONE TRAGEDIA. ADDISON. SALVINI. FIRENZE, Neftenus . Con
\UM Stftr. A iattanza di Battiano Scaletti. Catoni autem quum
ìncredibilem trihuijjet Na* tura gravitatevi , eamque ipfe perpetua
con* [tanna roboravìjjet , femperquc in propth Jtto fufceptoqut
confili* permanfijfet , tnoriutidum potim , quam tyranni vultus
afpiciendui fuit. Cic.de Officlib. x.cap.jn ALL' ILLUSTRISSIMO
SIGNORE &c. Enrico Mylord Colerane. iBajtrifàm
Signore E molte bbbligazioni , che io protetto alla gentilez-
za di VS. Illuftriflìma , e la fperienza avuta da' primi Letterati di
emetta Città del fuo profondo fapere , già predicato dalla Fama , ed
ammirato da i etti elfi per mezzo della fua dotta con-
venzione, mi fpirano un umile ar- dire di dedicarle la celebre
Tradu- zione della infìgne Inglefe Tragedia del Catone , che addio
efee di nuo- vo col fuo fteflò Originale alla luce ; ficuro che
Ella 1' accetterà di buon animo, come fuole , eftimatore giu-
ftiifimo , doverofamente incontrare tutte le buone e belle opere degl'
in- gegni più follevati , e come prove- niente da chi fi pregia d*
effere Di VS. Illuftrifsima Ewotiffino e Obbligai iffmo
Servitù?* Baftiano Scaletti . La presente Tragedia del Catone
, parto felici/fimo del nobile fpirito delSig. Ad- m V di fon,
efendo per comune eftimazione de* dotti de IT Inglefe Idioma , sì per la
fublimita àe % concetti , che per la finiffima leggiadrìa del- lo
ftile, uno de' più rari poetici componimenti, che in fimil genere abbia
mai riportato il gra- dimento e l’applauso universale ; non e maraviglia
, che f ralle Nazioni più eulte ella abbia incontrato il genio di alcuni
ingegni più folle- vati y i quali di buona voglia abbiano impiega-
to tutte le forze del loro talento per trafportarla ciafeuno nel proprio
nativo linguaggio. llSig.Hul- Un , per foddisfare al dejiderio impaziente
del Pubblico, che bramava di vederla renduta più univerfale per
mezzo di una traduzione Fran- zefe , s' impegno a intraprenderla in ver
fi ; ma non ebbe terminata la prima Scena dell' ÌAtto primo , che
modeflamente fe ne ritiro , allegan- do per fua difefa , che egli non fi
ftntiva di forze cosi gagliarde per profeguire una fatica così nfpra e
[pino fa. Ed in fatti, come offerva giudiziofamente il Sig. Boyer , il
quale , tutta in- ! fera in profa la traduffe „ può il Traduttore 1
„ f* ^ro/à girel* , r he ha detto il „ Sig. Addi fon ; ma non può dirlo
in verji, e spezialmente in lingua Franzefe, ove necef- „
fastamente fa di meflieri il mutare, iltroncare, e t aggiugnere. La lingua
Inglese, come egli dice , Nativo effondo di Francia , emula della Greca e
della Latina , non foffre qualunque benché minima fuggezione, nata per se
medesima fertile, calzarne, ed efprimentifftma nel colorire i caratteri di quei
foggetti , de' quali ella prende ad efprimere i fentimenti ; laddove
per lo contrario la lingua Franzefe , raffinata continuamente da nuove
regole , e da nuovi coflumignon ammettendo alcuna di quelle temerità,
giuflamente chiamate felici, reputa come difet* ti le vive immagini delle
efpreffioni , e fe figure un poco gagliarde e fublimi fono appreffo di
queU la Nazione in iftima di ftravaganze e d’errori. Oltre di che
il numero e P armonia , per cui leggiadramente rifuonano gP Inglefi poetici
componimenti , non poffono così di leggieri efere trasportati nel ver/o
Franzefe , a cagione della fchiavitù della rima , da cui non mai fi fan
potuti liberar qué* Poeti : e di quel gran verfo di dodici e di più
/illabe % che chiamano Alefandrino: il qual verfo conviene,
particolarmente alla Tragedia sì poco % quanto poco fe le conviene P Efa-
metro , cui Ariftotile in qucfto genere di Poefia fortemente condanna*
Ufano gP Inglefi una spezie di verfi, appellati verfi bianchi , cioè puri
e netti di rima , i quali coflando di cinque piedi , corrijpondono
appunto al verfo Jambico degli Antichi y che fecondo Ariffotile fembra e
fere fia- to dettato dalla natura medefima per frammi- fchiarfi più
facilmente nella conv erf azione y e nel ragionamento famigliare , che ì
il proprio ca- rattere del Dialogo, in cui fi rapprefentano le
Tragedie . Così privo del forte foffegno e della tfprejftone e del verso
> difperando il SigMuUin di poter venire felicemente a capo nella
intra- prefa verfione , lafcio Ubero il campo ad altro fpirito 9 o
più ardito o più attivo del fm > cui più agevolmente potejfe fot tire
quefta nobile impre- fa . Frattanto pero > perche il Tubblico non
re- ftajfe a fatto privo della lettura di qucfto inge- gnofiffimo
componimento , il fiprannominato Sig. Boyer fi contento di pubblicare la
fua verfione in Digit in
profa , impreffa /> anno 1 7 1 3 10 Londra per Air. Giacomo Toh fon :
della quale , quantunque fedele , perocché priva della fua naturale
armo- nio/a bellezza , poffiamo dir giallamente , cta e/- /# è
mancante del fuo più chiaro fpleudore . Quefle d'ufi citila pero di
non esprimere felice- mente i [entimemi più vivaci e gagliardi
degli fr ameri liuguàggi , in qualunque maniera fi fie- no
rapprefentati , non le pruova certamente il no (irò Tofcano Idioma , //
quale > giù a la f rafie del noftro celebraùjftmo Carlo Dati di
dolcezza e di eleganza non cede al ftcuro ad alcuna delle lingue vive , e colle
morte più cele- „ tri contende di parità , e forfè afpira alla 5
> maggioranza : fe pure non vogliamo dire af- filatamente col
Cavaliere Lionardo Salvi ati$ che ficcome la lingua Latina ha dolcezza
minore , che la Greca non ha ; così nella nojlra , non ritrovando fi
quella pronunzia difficultofa efpiacevole, che nella Greca fi trova,
accagionatagli dagli accoppiamenti multiplici delle confonanti , j
quali comunemente rendono a/prezza ; n£ no* Siri vocaboli , come in
quella addiviene , quefta durezza non e che rade volte 0 non mai .
Ala non efendo, queffo. luogo qppropofito per difcorrere
difufamente delle lodi del noftro volgare Idioma , e particolarmente per
effere (lata que- fi a materia trattata con tanta aggiuflatezza ,
con tanto gufto e di fornimento non folo dà* fo- pr -accennati chiarirmi
autori , ma inoltre cora dal Varchi , dal Bu orti watt ci , e da altri,
che niente più ; mi riftrignerò a dir brevemente quanto appartiene a
quefla prefente Tragedia: cui fe non ha goduto la bella forte di e fere
(la- ta trapiantata felicemente nel? Idioma Franze- fe> renduto
per altro oramai qua fi che neceffa- rio air wtiverfale letteratura ; la
ha ben ritro- vata nel no Uro linguaggio per la fu a maravi- glia
efpreffione y fecondità , e dolcezza. Vin* figne w flro e non mai
abbaflanza lodato Salvini , quegli „ che d' alto fapere il petto
pregno „ Scorre a fua voglia il dotto e bel paefe „ Dell'
alma Grecia , e cui fon lievi imprefe ^Spogliarla d' ogni fuo più caro
pegno; ( come di lui con aurea Tofana eloquenza can- to P inclito
Segretario della Reale %A ce ad ernia di Frància , P cibate Regnier
Des-31arais , ) tratto dalla fama di queflo nobiHfimo componi- vi
eutO) e dejiderofo di contemplarne neff Origi+ 1 t naie
naie le fue rare bel Uzze , (limo lene rivoltare tutto il fuo
(ìndio a riajjumere P Inglefe Idioma, da e/lo può a quel tempo traforato
: lo che nel breve giro di foli due mefi , non tanto per la fua
pertinace fatica , quanto per lo metodo eti- mologico , fuo famigli
ariffimo e quaft che natura* le , in tal maniera gli venne fatto , che
franca* mente P attività penetrandone , poti con mae* jlofa
franchezza tutte le difficuìta fuperare , che nel tradurre queir Opera
altrui fi erano at* tr aver fate . Vedeva egli , come pratichi/fimo
del tradurre [ avendo arricchito delle fue {limati^ lifjime
traduzioni la noSlra favella di tutte le foavi , leggiadre , fièli mi, ed
eleganti maniere, che negli immenfi tefori de' Greci Toeti fi /la-
vano chiufe , e per così dire nafcofe] quanto a tal fatto ella fia capaci
fflma ; maneggevole per fe medefima e fendo , e atta qual molle cera
a rapprefentar fedelmente i concetti , le parole, e le ftefe
efprefioni ; anzi , ciò che ì più malagevole , Paria ftejfa , il colore , e 7
carattere di tutte quelle fembianze , che dagli Autori, che fi
prendono a tradurre , furono impreffe nette loro compofizioni .
Contribuigli a queflo inoltre non poco la finora dolcezza del noftro
maggior verfi Tofcanó, il quale , oltre al non ejfere in fimi- li
componimenti inceppato , per così dire , e riftretto dalP orpellato vincolo
delle rime , rifpon- de il più delle volte in certo modo per la fua
mi fura a una fpezie degli Jambici degli Anti- chi , i quali , come fi e
detto di [opra , /limati furono tanto proprj della Dramatica , che
di niuno altro mai non fi fervirono più facilmente tutti gli
antichi Greci t Latini Poeti . Impe- gnatoli adunque il no/Ir o Salvini
nella verfione di quefta eccellente Tragedia : e sì per la pafto-
ftta della lingua y da effo tante volte in fimili congiunture
fperimentata : e sì pel maeflofo con- certo de % ver fi , in cui la
traduceva , a lei pro- priijfimi , quanto altri mai , felicemente
venuto- ne a capo , vemie nelle mani degli Accademici Compatiti
della Citta di Livorno, da' quali nel Carnovale recitata con bella
maniera , e con maeflofo apparato ; per la viva- ce efprejfione , e per
la fedeltà fmcerijftma fu tanto ammirata da i Sig. Inglefi dimoranti
in quel Torto , che (limolarono il medeftmo a per- metterne la
pubblicazione , fuc ceduta /' anno ap- preso in Firenze per mezzo delle
Stampe de 9 Guidacci e Franchi , con applaufo univerfale de*
t * gli 3( sii )fr £/' Intendenti deW uno
e dell' altro linguaggio , mot* //* atteflano i Sig. Giornalifti di
Venezia nel loro Tomo XXll.pag.^/^. Ma per non de* rogare alP
ingenua modeflia del no/Iro chiarij/t- ino Traduttore non ini pare fuor
di propofito il ripetere in queflo luogo , e colle fue flejje parole
, /' obbligazioni che egli profeta ad alcuni nobili /piriti Inglefi
, che non poco gli conferirono a perfezionare quefta verfione ; primizia
, come egli la chiama , del fuo fiudio in queW Idioma : „ E perche
( dice egli nella Prefazione al Lettore » appo Sia alla prima edizione )
fecondo il famo- „ fo detto di Plinio eft plenum ingenui pudo- „
ris , fateri per quos profeceris ; non debbo „ non confeflare, molto
dovere al già Inviato J9 noftro d Inghilterra , genero fo ed ornato
Ca- yy valsere y Sig. Giovanni Moles-Worth , fitto i „ cui aufpicj
quefta mia traduzione nacque , e „ al dotto Sigi Lochart , ambedue delle
finezze „ della noftra Lingua intendentifsimi . Da quefta Verfione
ne efcì toffo in Venezia un altra , ftampata peH Coletti , della
quale non fa di meftieri il parlarne , per effere in efta in più
parti travi fata la prima , troncando mol- to del r e cit amento , sì per
fervire, come dice il fuo Imprefario , al gufto moderno del Teatro Ita-
li ano , ricucendola a foli tre Atti ; dovecch},come fono tutte le
antiche , ella è compofla di cinque : sì ancora per lo continuo
fnervamcnto della for- za e della energia , cagionatole dalla
mutazione delle parole e de' ver fi , folo per piacere all'
orecchio del comun Topolo , che pago e contento di quel femplice
titillamento e prurito , non pe- netra addentro nel midollo e nella
foftanza del- la materia . Ma per ritornare alla nojlra , appena
ella fu e f cita felicemente alla luce, che divenuta ra- rifjìma
non fu poffibile ritrovarne ne pure m filo efemplare per foddisfare alle
continue in- ftanze , che giornalmente da tutte le parti ne erano
fatte ; onde conofcendo io da gran tempo quanto gli amatori delle lettere
fojjero defide- rofi di vederne una nuova impresone , final- mente
mi fon rifoluto di farla comparire di nuo- vo alla luce , arricchita
dello (lejfo fuo Originale lnglefe. Ne perocché fieno molti filmi quegli,
che alla cognizione di quel nobil linguaggio non fi fono per anco
affacciati , giudico io , che fia per efjere alt univerfale
difaggradevole quei/o mio penfamento , potendolo almeno ciafcuno
riputar- *3( xiv )fr /<? utili fsimo a chi di
ejjo procura adornar fene, mentre , m/ /» giw occhi può contemplare
come le maeflofe maniere dell' uno e delP altro linguaggio
maraviglio/amente fi corrifpondano : lo che certamente fenza il
con- fronto o fenza l } oftinata fatica di uno Studio indefejlo non
fi può confeguire giammai . Per lo che fe quefta intr apre fa riftampa
farà accolta benignamente dagli amatori delle lettere y ficco- me
io lo fpero , mi darà animo a dar fuori al* tre cofe di ftmil genere ,
dallo (lefjo celebre Tra- duttore [ cui altro non e a cuore che il giovare
e il far cortefia a que* nobili ingegni , che fi ftu- diano di apprender
le lingue , e trame da ejfe il meglio ed il fiore per arricchirne la
propria ] lavorate dico da ejfo con non minor fedeltà e fe* licita
di quefta pr e finte , e le quali per anco non fono alla luce
. ATTORI Del Dramma. CATONE. LUCIO Senatore .
SEMPRONIO Senatore. GIUBA Principe di Numidia . SIFACE Generale de'
Numidi. PORZIO ) r . ,. ~ . MARCO ) Fl g lluoh dl Catone •
DECIO Ambafciator di Cefare. MARZIA Figliuola di Catone.
LUCIA Figliuola di Lucio. Ammutinati, e Guardie. La Scena fi rapprefenta
in una gran Sala nel Palazzo del Governatore di Urica .
<3( * )8» p5 0 u>/7^ the So»l by tender Strokes of Arp
y fig| f;i r*//S? /Zrr G*///**, W /<? mendthe Heart > 7o
Mankindtn cotifctous Virtue bold , Liwe oer eacb Scene , and Be isohat
tbey he bold: Tot thts the Tragic>Mnfe firfi trod the Stage ,
Commanding Tears to Jlream thro euery Age ; Tyrants no more the ir Savage
Nature kept , And Foes to V trtue monderà how tbey ivcft . Our
Atttbor shunt by *vulgjtr Springs to mwc The Heros Glory, or the Virgin s
Love; In ptytng Love ive but our JVeaknefs show , And -wild
Ambttton isoell deferves tts ÌVoe . Here Tears shall flo-w from a more
genrons Caufe y Sucb Tears as Tatrtots shed f or dying Lawsi He
bidsyour Breafts witb Ancient Ardor rife > And
Del Sig. POPE Alma fvegliar con madri tocchi d'arte, Erger
Jo fpirto, ed emendare il cuore, Far l'uomo in fua virtù franco ed ardito
, Ch'ogni feena fi a norma di Aia vita , E s' ingegni effer ciò eh'
ivi fi mira ì Qucfto, quando da prima entrò in Teatro, Fu di
Tragica Mufa il fin fublime ; Per quefto comandò, che in ciafeun
tempo Le lagrime a diluvj ne correderò . I Tiranni, non più fieri e
felvaggi : E ; nimici a virtù ftupiano, come Contra lor voglia
disfaceanfi in pianto. Sdegna V Autor per volgar modi muovere Nelle
femmine amor, gloria negli uomini. In donare all'amor la pietà nottra
, Non facciam che moftrar noftra fiacchezza : E fiera ambizion
metta fuoi guai . Da più nobil cagion qui feorreranno Le lagrime:
tai lagrime, quai fpargono Di Patria amanti fu fpiranti leggi.
Rcfpirin voftri petti antico ardore « Ai E flit And calli
forth Roman Drops from Brtthb Eyet . Vtrtue conferà in human Sbape be
drawt , What Plato Tbougbt, and GodMe Caio Wat : No common Objetl
to your Sigbt dtfplayt , Bnt wbat wttb Pleafure Heavn tt felf furueys
> A brame Man ftrttggling tn the Stormi of Fate y And greatly
falltng wttb a falli ng State ! li bile Caio giva bit little Settate Laws
, IVbat Bojom beati not in bis Country i Caufe ? li bo feet btm aft
, bnt crrviet enjry Deed t Wbobeart bim groan y and doei not witb to
bleedt E*vn when proud Cafar 'midft triumpbal Cari , The Spaili of
Nat ioni , and the Pomp of Wars , . Ignobly Vain , and impotently Great
, Òbowd Rome ber Cato t Figure drawn in State 5 Ai ber dead Fatbert
revrend Image paft y The Pomp wat darkend, and tbe Day oercaft ,
The Trinmpb ceatd Teart gmb % d from enfry Eye ; Tbe M r
orl£t great Viclor paft unbeeded by ; Her Latt good Man de] e eie d Rome
adord , And bonottrd C&fart Ufi tban Catat Sword,
Britaìnt attend : Be Wortb Itke tbif approdi d , And ibow yon bave
tbe Virine to be mcwd. Wttb bonejl Scorn the firft favi d Cato
miewi Rome £ ftillln Roman pianto occhi
Britanni. In forma umana è qui Virtù ritratta : Quel che Platon
pensò, fu il divin Cato. Non oggetto comun fi fpiega in vifta ; Ma
ciò che il Gel con fuo piacer rimira . Un uom prode, che lotta del
dettino Traile temperie, c grandemente cade Mifto a ruine di
cadente Stato. Mentre dà leggi al fuo picciol Senato Catone , e
qual mai fcn non batte allora Nella gran caufa della Patria fua ?
Chi oprar lo mira, e non invidia l'opra? Chi miralo fpirar, nè morir
brama ? Pure allora , che Cefarc fuperbo Tra i carri trionfali, e
tra le fpoglie Delle nazioni, e pompa della guerra , Ignobil vano ,
e fattamente grande Moftrò a Roma del fuo Caton V imago j Del Padre
fuo la reverenda imago, Mentre ch'ella pattava, era feurata La
pompa , e'1 dì rannuvolato, e bruno: Il Trionfo ceflava :da
ciafeuno Occhio fcn gian le lagrime fgorgando; Ed il sì grande
Vincitor del Mondo Pattava fenza pur etter guardato : L* ultimo fuo
prod' uom Roma adorava Abbattuta , dolente , e più la fpada Di
Caton , che di Cefare onorava . Britanni, a un merto tal donate
plaufo, E moftratevi d'efferne commoffi, Se tanto di valore ancor
ci retta . Con bello sdegno il primo Cato vide
ìearning Arti from G ree ce , wbom $he fubdnd Our Scene
frecarionfly fubjtfts too lovg On Frencb Transattoti y and Italtan Song
. Dare to bave Senfe your fehes', AJfert tbe Stage \ Be jnttly
ivartrìd isottb your ow» Native Kage . Sue b Plays alone sbonld pleafe a
Brtttsb Ear , As Catos felf bad not dtjdaind to bear .
CATO Roma da Grecia vinca apparar l'Arti. Troppo lunga ftagion
la noftra Scena Di Francia da i teatri, e dell 1 Italia Ha
mendicato V umil fuo foftegno . Voftre forze provate, ed al Teatro
Voftro la fua ragion ne richiamate. Accefi fiate del nativo foco. A
Britannico orecchio , folo quelle Opre deggion piacere, che Io
(ledo Catone d'afcolcar non sdegnerebbe. AT.
«3C 8 )S» Portius, Marcus. He Dawn isover-cafl
5 tbe Mornìng ìovSrs\ And bcavily in Clouds brings on tbe Day Tbe
grcatjb* import ant Day\big r witb tbe Fate Of tato and of Rome. — Our
Fatbefs Deatb Wouldfill tip ali tbe Gtuìt ofCivil ÌVar , And clofe
tbe Scene of Flood . Already C&far Has ravaged more tban balf ebe
Globe 9 and fees Mankind grown tbin by bit definiti tue Sbordi
Sbottld he go furtber > Humbcrs isoould be wanting To form new Battelt
, and fupport bis Crimet . Te Gods , wbat Hawock does Ambition make
Among your Works ! Marc. Tby fteddyTemper, Portiate Can look
on Guilt , Rebellion, Fraud, and Gufar , In tbe cairn Ligbts of mild
Fbìlofopby ; Tm tortured^ e<vn to Madnefs , we* I tb/nk On tbe
prottd Vtchr : evry i Porzio, e Marco.
Scura è V Alba , ed il mattino è fofco , E lento in nubi
fuor fen* efce il giorno , Il grande e forte dì , pregno del Fato
Di Cato e Roma ; la morte del noftro Padre, la reità della civile
Guerra ornai tutta porteria al colmo , E chiuderla la fanguinofa fcena
. Già Cefar più della metà del Mondo Ha faccheggiato : e fcorge Y
uman genere Scemato dalla Tua micidial fpada . S'egli oltre andafsc
, mancheria alle nuove Battaglie gente a (ottener Tue colpe. Dei !
qual ruina Ambizion cagiona Tra le voftre opre ! Marc. Porzio , la
tua fredda Immobi! tempra a rimirar pur vale Retà ,
Ribellione, Frode, e Cefare Di mite fapienza a queto lume?
Crucciato io fon , e mi fmarrifeo , quando Io penfo a quel fuperbo
vincitore. B To- «K io )* ti) ry ttme
bis named Thci*falìa rifcs to my Vttw — / fee Tb Infnlting Tyrant
frane tng oer the Fìelà Stro isSJ-wttb Romcs Cttt^ens ,
anddrencb'dinSlangbter, Hts Horfe's Hoofs wet wtth Vatrtctan Blood.
Oh Fortms , // (bere not fome cbofen Curfe y Some btdden Tbunder in the
Stores of Heaifit) lied isotib uncommon Wratb , to blaft tbe Man
Wbo o-wcs bis Greatncfs to bis Country s Rum ? Por. Beli eie me ,
Marcus , '/// an tmplous Greatnefs , And mtxt vjttb too mucb Horrour to
be enmyd : How does tbe Lufire of our Fatbers Atltons , Jbwgb tbe
dark Cloud of Ills tbat coDer htm , Break out , and bum witb more triumfbant
Brigbtnefs I His Suff nngs fbtne y and fpread a Glory round htm
> Greatìy unfortunate , he figbts the Caufe Of Honour , Virine ,
Liberty , and Rome . Hts S-word nc"er fili but oh tbeGutlty
Head} Oppreffton , Tyranny , and Fowr tifar fi , Draw ali tbe
Vengeanee of bis Àrm mponem . Marc. Wbo kn<rws not tbis ? Bue
wbat can Cato do Agatnfl a World, a bafe degenerate World , Tbat
coarti tbe Toke , and bows tbe Neek to Cafar t Peni up in Ut tea be
mainly forms A foor Epitome of Roman Greatnefs , . And , eowerd
wttb Numidìan Guardi , diretti A fiable Army, and an emfty Senatc
, Remnants <(».»> * Tofto che *J nome
luo gìugne al mio orecchio 3 Farfalla al'a mia villa fi prcfenta :
Veggio calcar V infultator tiranno II laitricato campo di
Romani Cadaveri , e inzuppato in civil ftrage, E di
fangue patrizio bagnate Degli orgogliofi fuoi cavalli V
unghie. Scelta maledizion non avvi, o Porzio, Nelle
armerie del CicI fulmin riporto Di non comune ira di Dio vermiglio
, Ad abbattere, a ilruggere queir uomo, Che della
Patria fua lui le ruine, Erge ( oh beati Iddii ! ) la fua
grandezza? Por£ Certo , Marco , eh' è quefta empia grandezza,
E ha troppo ortor per effere invidiata. Quanto del noftro Padre i fatti
illuftri , De i mali , che *J circondan , tra le nubi, Spuntan
brillanti di più chiara luce/ Di gloria 1* incorona il Tuo (offrire
. Sfortunato, maggior di fua feiagura, Ei combatte collante per la caufa
D 1 Onor, Virtute , Libertate , e Roma. Sovra rea teda foi cadde fua
fpada: L* oppreffion , la tirannia fol traforo Sopra lor , del fuo
braccio la vendetta . Marc. E chi noi *i fa ? ma che può far
Catone Contr' ad un Mondo, un vile e guado Mondo , Che a Cefar
piega il collo , e corre al giogo? Di Romana grandezza ei forma
indarno Pover compendio in Urica rifpinto: E da guardie Numidiche
attorniato Una ficvol Armata , ed un Senato B 2 Voto
Remnants of mìgbty Battei: fongbt tn matti . By Heavns ,
/ivi Virtues ,jo/nd witb fucb Sttccefs } Diflratl wy very Soul : Our
Fatber s Fontine Wond almoft tempt ut to renounce bis Frecepts.
Por. Remember -wbat our Fatber oft bas told us : Tbe Ways of Heavn
are dark and intricate ^ Fu^led in Ma^es , and perplext ivttb Errors Our
Under si andtv.g traces 'em in wain y Lofi and brwtlderd in tbe fruttlefs
Searcb 5 Nor fees ikutb bow mucb Art tbe Wtnitngs run , Nor wbere
tbe reguìar Confufion ends . Marc. Tbefe are Suggeftions of a Mind
at Eafe: Ob r erti us , dtdft tbott tafle b«t balf tbe Griefs Tbat
wrtng wy Soul , tbou coudfl not talk tbus coldly . Fajjìon unpttyd , and
fuccefslefs Love , Flant Dagpers tn my Heart , and aggravate My
otber Grtefs . Were but wy Lucia hnd! — Por. Tbou feeft not tbat
tby Brotber is tby Rivai: Bnt I wufl bidè ìt .for I know tby Tewper
. [ afide Novj , Marcus y »0u>, tby Vtrtues on tbe Froof: Fut
fortb tby tttwofl Strengtb , >work evry Nerve , And cali up ali thy
Fatber tn tby Soul: To quell tbe Tyrant Love , and guard tby Heart
On tbts iveak Side , nvbere moft our Nature fails , Would he a Conqucft
isoortby Catos Son . Marc. Fort ìris , tbe Council wbicb I cannot
taie y Ioftead of beali ng , but npbraids wy Weaknefs . Btd me for
Honour pi unge into a iVar Of tbtchft Foety
and *3( '3 )S» Voto dirige , riraafuglio e avanzo
D'afpre battaglie combattute invano. Oh Ciel ! tali virtù con
tai fucceflì Confondon V Alma : la maligna forte Del
noftro Padre , a' begli fuoi precetti Quafi di rinunziarci
tenterebbe. For%. Del noftro Padre ti rammenta quello Ch' ei
ci dicea fovente: che del Cielo Sono feure le vie, ed
intrigate: Noftro intelletto le rintraccia indarno,
Perfo e fmarrito nella vana inchiefta . Nè vede con
quant'arte i giri vanno, Nè dell* ordin confufo il termin feorge
. Marc. Pender fon quefti d' oziofa mente . Porzio, fe la
metà guftato avefli Di quei dolor, che V alma mi trafiggono,
Freddamente così non parlerefti . Paftìon non compatita, amor
fgradito PafTanmi il cuore, e gli altri duoli aggravano .
Oh fe a me fuffe Lucia pietofa ! Tor%. Non vede che '1 fratello è
fuo rivale : Uopo è eh' io il celi : il genio tuo conofeo . a
parte Or, Marco, ora al cimento è tua virtude. Prova
tutta tua forza , opra ogn' ingegno , Spira nell* alma tua tutto il
tuo Padre . Vincer Y amor tiranno, e *1 cuor guardare
Da quella debol parte , ov* uom più manca , Conquida fia da
figlio di Catone . Marc. Porzio , il configlio , eh' io prender non poffò
, Non fana , nò , rinfaccia mia fiacchezza . Fa che Y
onor comandi di cacciarmi In guerra tra foltiflìmi nemici,
E cor- W r*/& ou certa/ n Dcatb } Then fbalt tbou
fee that Marcus is not JIo jj To follali) Glory f and confefs bts Fathcr
. Love is not to he reafond down y or lofi In htpb Amhttton , and a
Tbtrfl of Greatnefs > 'Tss ficond Ltfc , tt grows into the Soni
, Warms evry Vein y and beati in evry Fulfe y I feel it bere : My
Refolutton meltt — Por. Beboldyoung ]uba , the Numidi an
Vrinceì Wtth bow mucb Care be forni s bimfelf to Glory , And breaks
the Fiercenefs of bts Native Temper To copy out our Fatber s brigbt
Examplt . He loves our Stfter Marcia , greatly lovet ber , Hts Eyes
, bis Looks , bis Acltons ali betray it : But fidi the fmotherd Fondnefs
burns wttbtn bìm y When moti tt fwells and lahours for a Veni , The
Senfe of Honour and Dejire of Fame Drive the big FaJJìcn back into htt
Heart , Wbat ì fball an Afrtcan , fiali Jubas Ueir Eeproacbgreat
CatosSon, and fbo-jj the World A Virttte voantivg in a Roman Sotti
f Ma re. Fortius , no more ìyonr Words leave Stings befana*
em. lVben-e % rc did Juba , or dtd Fort in s , fhow A V ir tue that
bat caji me at a Dtftance , And tbrown me out in the Furfnitt of Honoar
ì Por. Marcus , I know tby generous Temper weli ; Fling but
tV Appe arance of Dtfbonour on it , Itftrait takes Fire , and mounts iato
a Bla^e. Marc. A Brothers Suff rtngs clatm a Brothers Fity .
Por. jitized E correr
frettolofo a certa morte y Vedrefti alior , che Marco non è pigro A
feguir gloria, ed a ritrar dal Padre. Amor non cede , nè a ragion , nè ad
aita Ambizion , nè a fete di grandezza . Alma novella egli è della
ftefs* Alma : Scalda ogni vena , e batte in ciafcun pollo. II Tento
io qui : disfatto è il mio coraggio . for^. Mira il Giovine Giuba,
di Numiviia Il Principe, con quanta cura ci forma Se medefmoalla
gloria, e la natia Fierezza frena, a far vedere in lui Del noftro
Padre il vivo illuftre efempio. La noftra fuora Marzia egli ama , e
molto L* ama : il dicon fuoi fguardi, atti, e fembianti j Ma chiufo
il fuoco pur gli arde nel petto. Quand* ei più crefce , ed a sfogarfi a
(pira , Sentimento d' onor, defio di fama Spingon la fiamma a
ritornare al cuore. Che! un Affricano, ed un di Giuba erede
Rinfaccerà del gran Catone al figlio, E potrà al Mondo tutto ancor
moftrare Una Virtù, che in cuor Romano manca ? Marc. Porzio ,
non più : voflre parole lafciano Puntura dietro a lor : quando mai Giuba
, O Porzio ancor , mi trapaflaro tanto Nella virtudc , e dell' onor
nel corfo ? Tor^ Marco, la gencrofa indole tua Io ben
ravvifo> che fe pur sù quella , Di difonor la minima favilla
Cada, ella prende fuoco , e forge in fiamma . Marc. Vuol fraterno
foffrir pietà fraterna. Por^. Il Digitized by
Google <8( ><* )& Por. Hfdi; n
faows I psty tbee : Beboìd my Eyes ESn wbilfl I (peak Do t bey not
faim in Te ars ? Il ere bttt my Heart as naked to thy Vieiv y
Marcus isùonld fee it bleed in bis Babai f . Marc. Why tbendcft
treat me uriti Rcbukes, inftead Of k/ud condoliti^ Cares and friendly
Sorrow ? Por. 0 Marcus , did I know tbe ÌVay so e afe Tby
troubled Heart , and mitigate thy Tatns , Marcus y belic<ve me 7 /
couìd die to do it . Marc. Tbou beft of Brothers, and tbou befl of
Fiìends ! Pardon a weak diftemperd Soul , tbat fwells JVitb fudden
Gufls , and finis as foon in Cahns , Tbe Sport of Paffions But
Sempronitts comes : He muli not find tbts Softnefs bangi ug on me
. Sempronius folus.
COnfpiracies no fooner fboud b: forni d Tban executed . JVbat means
Portius bere ì I IHe not tbat cold Toutb. I muft dtjìemble , And
[peak a Language foreign to my Heart . Sempronins, Portius.
Semp. Good Morroiu Porttus ! Ut us once embrace , Once more embrace
; "ubtlfl yet we botb are free. To Morrou) fboud noe tbus exprefs
our Fr/endfbip , Eacb mtght recede a Slave into bis Arms : Tbis Sun
perbaps , tbts Morntng Suns tbe lafl Tbat ere f ball rife on Roman
Liberty . Por. My Fasber bas tbts Morntng calN togetber
To Digitized by Google Por^. II Gel
lo si', s' io n 1 ho pietade. Mira Or gli occhi miei: non nuotan' effi in
pianto? Ah fe il mio cuor nudo a tua vifta fufle, Marco il vedria
in fua metà piagato. Marc. Or perchè sì trattarmi con
rimprocci, Di blande cure , e duol compagno in vece ? Tor%. O
Marco , s' io poteffi V affannato Tuo cuor calmare, et addolcir le
pene, Marco, credilo a me , per ciò morrei. Marc. Ottimo tu
fratello, ottimo amico! A un turbato perdona e fiacco cuore , Tofto
gonfio in tempefta, e tofto in calma , Delle paflìoni fcherzo ... Ah !
vien Sempronio : Che in quefto mal decoro ei non mi nuove .
parte. Sempronio folo* Scmpr. Z*^ Ongiure non più tofto handa
formarO, 1 Che efeguirfi. Che vuol mai qui Porzio ? Di quello
giovan la flemma m' è noja . Diflìmular m' è d' uopo , e ragionare
In (tran linguaggio , e dal mio cuor diverfo . Sempronio y e Forato
. Sempr. Buon giorno , caro Porzio : ora abbracciamoci : Un' altra
volta ancor, mentre fiam liberi: Forfè avrfa , fe doman noi ci
abbracciaffimo, Uno fchiavo ciafeun tra le fue braccia . Qyeft'
Alba forfè, e quefto Sol fia il fezzo , Che forgerà fu libertà Romana
. Tor^ In q 11 ^* hi* povera mio Padre C Que-
To poor Hall bit little Roman Settate , ( T£f Lcanings of
Pharfalta ) to confale Ifyet he can oppofa the migbty Torrent
Tbat bear s down Rome, and ali ber Gods, ècfore />, Or
muti at lengthgvvc up the World to Cafar. Sempr. Noi ali the Pomp
and Majefly of Rome Can rat fa ber Senate more tban Catos f re fame
% Hit Vtrtues render our Affcmbly awful , Tbey ftrike ntsth
fometbmg Itke religioni Fear And make enfn Cafar trcmble at the
Head OfArmies fin fa d witb Conqaeft : 0 my Portiti, Could I but
cali tbat ivondrous Man my Fatber y Woùd but t'by Sifter Marcia he
propitiont To tby Friend / Vowt : I migbt he blefad indeedi
Por. Alas ! Sempronio , woud/i tbou talk of home To Marcia , wbitti
ber Fatbert Lifes in Danger ? Tbou migbift at ivell court the pale
trembling Veftal , Wben fbe beboldt the boly Fiume expiring .
Sempr. The more Ifae the Wonders ofthy Race The more Tm charm
d . Tbou maft takcòeed y my Portimi Tbe World bai ali its Eyet on Catos
Som. Tby Fatbert Merit fan tbe* up to View , And fbowt tbee in tbe
f aere ft poi ut of Ltgbt , To make tby Virenti ir tby Fomiti confatemi
. Por. Welldoft tbou feem to check my Lìngring bere On
tbit importuni Hour FU Jlruit avuay , And -nobile tbe Fatbert of
the Semate meet In Quefta mattina il picciol fuo
Senato [ Avanzi di Farfalia ] adunar vuole , A confuicar fe ancora
ei puote opporfi Al torrente , che in giù precipitofo Roma porta e
i fuoi Dei : o pure al fine Cedere il Mondo a Cefare . Sempr. Di
Cato La prefenza fol può Roman Senato Erger non men , che maeftà di
Roma . Noltra affemblea fan reverenda Tue Virtudi, e infpiran un
devoto orrore. E fanno ancora Cefare tremare Alla tefta d' altiere
vincitrici Armate: Porzio mio, oh s' io potetti Padre appellar
qucnV uom maravigliofo , E propizia la tua Sorella Marzia A i voti
fu (Te dell* amico tuo ; Veracemente io mi faria beato .
?or£. Ah Sempronio , vuoi tu parlar d' amore A Marzia , or che la
vita di fuo Padre Sta in periglio ? tu puoi carezzar anco Una
Veftale pallida tremante, Che già miri fpirar la fanta fiamma .
Semfr. Quanto le meraviglie di tua ftirpe 10 feorgo , tanto
più ne fon rapito . Prenditi guardia , Porzio : il Mondo tutto Tien
gli occhi fuoi fui figlio di Catone. 11 merito paterno ponti in
vifta , E ti moftra di luce al più bel punto, A far più
chiari tuoi vizj o virtudi . Por%. Incolpi con ragion la mia
lentezza Su queft* ora importante ... Or ora io parto : E mentre i
Padri del Senato fono Ci In clofe Belate , to iveigb tV Eventi
ofJFar, TU ammcte the Soldtcrs drooptng Courage, Wttb Lowe of
Freedom, and Contempt of Life. TU tbunder tn thetr Ears their Country s
Caufe ? And try to rouje up ali tbais "Roman tn *cm .
not tu Mori ah to command Succefs , But veli do more y Scmprontus
noe II deferve it . [ Exit • Sempronius folus . Cnrfe
on the Stripling ! bow be Ape's bis Sire ? Rmbitioufly fententious ! —
But I wonder Old Sypbax comes not j bis Numidtan Genius Is weli
dtfpofed to Mtftbtef, were be prompt And eager on it > but be muft be
fpurrd , And ciìry Moment qutckr.ed to the Courfe . Cato bas ufed
me 111 : He bas refufed Hts Daugbter Marcia to my ardent Vorws.
Befides , bis baffled Arms and rutned Caufe Are Barrs to my Ambition.
Cafars Favour, Tbat fboisSrs down Greatneff on bis Friends , wsll raife
me To Kome's firft Honours . If 1 give up Cato, I clatm in my Reward
bis Captine Daugbter . Bnt Sypbax comes ! Syphax, Sempronius. Syph. — Q Empronius , ali it ready
, O l v w founded my Numidi ans , Man ly Man ,
Ami Digitized by Google In ferrato
contratto a bilanciare Gli eventi della guerra j V abbattuto E
fcorrente coraggio de* foldati Ergerò coir amor di lìbertade , Col
difprezzo di vita : al loro orecchio Intonerò lacaufa della Patria
, Ciò eh 1 è Romano in lor , dettar tentando . Non è dell* uomo i)
comandar fortuna 3 Ma quel eh* è più, Sempronio, è il meritarlo,
parte Sempronio filo . Maledetto Garzon ! come fuo
Padre Contraf fa egli , c 'I fentenziofo affetta ! Stupifco ,
che Siface ancor non viene . Il fuo genio Numidico è ben atto Alla
cattività; fufs* egli pronto; Ma d' uopo a ogni momento egli ha dì fprone
. Meco non ben Caton s* è diportato. Rifiutato ha la fua figliuola
Marzia A gli ardenti miei voti : in oltre V armi Sue abbattute e
rumata caufa Oftacol ranno all' ambizione mia . Il favore di Cefare
, ed il fuo Piover grandezza fu gli amici fuoi Alzerà me di Roma a
i primi onori. S* io tradifeo Caton , la figlia fua Sarà mio
premio. Ma Siface viene. SCENA Ut Siface , e
Sempronio* Sif. Q Empronio , tutto è prefto : ho io tentati O
Tutti i Numidi miei ad uno ad uno : In And fini
Vw ripe for a Remoli : Tbcy ali Complatn aloud of Catos Dtfcipltne
, And watt but the Communi to clange their Majler . Sempr.
Believe me , Sypbax , tberes no Time to wafie $ £<v'« wbilfi uh* [peak
, wr Conqneror comes on y And gatbers Ground upon us evry Moment .
Alasi tbou knowft not Csfars attive Soni y Wttb r what 0 dreadful Courfe
he rufbes on From IVar to War : In vatn has Nasute forni à
Mounsains and Oceans to oppofe bis Pajfage ; He Bornia^ s oer ali ,
vittortous in bis March , Tbe Alpes and Pyreneans feuk before bim ;
Tbrottgb JVindSyand IVaves , and Ssorms y be works bis way, Impattentfor
tbe Battei: One Day more Wtllfet tbe Vtttor tbnndring at our Gates.
But teli me y ba/ì tbou yet draivn oer young Juba ? Tbat jltll ivoui
recommend tbee more to C&far y And challenge bette? Terms — •
Siph. Alas ! bes loft , He"s loft , Sempronius ; ali bis
Tbougbts are full Of Catos Vtrtues But TU try once more
( For e<vry Inflant l expeil bim bere ) Ifyet I can fubdste
tbofe ftubborn Principici Of Faitb , of Honour , and I know not isobat
, Tbat bave corrupted bis Numtdiau Temper , And ftruck tb* Infetti
on into ali bis Sotti. Sempr. Be fure to prefs upon bim evry
Motive. Juhas Surrender , finse bis Fatbcrs Deatb , IVould give up
Afrtck into Csfars Hands , Ani In punto
ci fono già d ammutinarti . Dell* auftera di Caco difciplina Fan
tutti alti lamenti : ed a cambiare Padron , non altro attendono , che il
cenno. Scmpr. Siface, tempo quì non è da perdere. Mentre eh*
uom parla > il vincitor s* accoda , £ campo fopra noi prende a momenti
. L* attività di Celar non conofe? , Che con tremendo corfo Io
precipita Di guerra in guerra : invan formò natura Montagne e mari
a opporli a fuo paffaggio : Ei formonca in Tua marcia, e varca
tutto; SpiananG avanti a lui Pirene ed Alpi : Per entro a i venti ,
e V onde , e le tempefte La via fi fa bramofo di battaglia . Un
giorno più , porrallo a noftre porte. Ma dimmi; hai guadagnato il giovin
Giuba? A Cefar ciò si ti farà più grato , E ti farà più
vantaggiofo. Stf. Ohimè ! E* perduto, Sempronio, egli è perduto.
Son tutti i fuoi pender delle virtuti Pieni di Caro ... Ma io vo
provare Anco una volta [ perciocch' io V attendo Qui a momenti ] s'
ancor vincer poffo Quelle m aflìme dure ed infleflibili Di fe , d*
onore , e di non so qu ai cofe , Che r indole Numidica hangli guada
, E tutta 1* alma fua tinta ed infetta. Scmpr. Imprimigli ben
ben ciafeun motivo . Se Giuba fi rcndeffe, poicrf è morto Il Padre
fuo ; darebbe nelle mani A Cefar Y Affrica, c farebbel Sire
Della Digitized by Google And mah
btm Lord of balf tbe buruing Zone . Syph. Bup is it trae,
Sempronius , tbat your Settate Is calfd togetber ? Gods ! Tbou musi b'e
cauttous ! Cato bas piercing Eyes, andivill dtfcern Oitr Brands ,
unles (bey re cover d tbtck isoitb Art . Scmpr. Let me alone , good
Sypbax , TU conceal My Tbougbts in Fajjton ( *$$$ tbefureft *way >
) TU bello w cut for Rome and f or my Country , And moutb at Cafar
ttll I fbake tbe Settate . Tour cold Hypocrtjjc's a ti ale Dewice y
A wotm out Trick: Wonldsl tbou betbougbt in Farne ftì Cloatb tbyfetgnd
Zeal in Rage, in Ftre , in Fury ! Syph. In trotb y tbotirt ablc to
inftrutl Grey bairs , And teacb tbe wily African Deceit !
Scmpr Once more , Le fare to try tby Skill on Jnba. Mean *wbi!e FU
baslcn to my Roman Soldiers , Infame tbe Muttny , and under band
BlocJ »p tbeir Dijcontentt , tilt tbey break out Unlocìid for , and dtf
ebarge tbemfehes on Cato . Remembcr, Sypbax , we muft work in Hafle
: O thrà wbat anxious Moment s pafs betwen Tbe Btrtb of Flots 3 and
tbeir laft fatai Periods . Obi *tts a dreadful Internai of Time,
Ftltd up isottb Horror ali , and big witb Deatb ! Deftrutlton bangs on c*vry
Word we fpeak , On evry Tbougbt , *till tbe concludi ng Stroke
Determtncs ali , and clofes our Dcfign . ( Exit • Syphaxfolus
TU try ifyst I can reduce to Reafon Thit
Digitized by Google «3( Della metà
dell'infocata Zona. Stf. E' egli ver, Sempronio, che 'J Senato
Vollro s* adunerà ? Sii ben guardingo : Cato ha occhi sì
acuti e penetranti, Ch' egli fi accorgerà di noli re frodi ,
Se ben non fi ricuoprono con arte. Sempr. Lafciami far , Siface :
afeonder voglio Dentro la paffione i miei penfieri .
Quefla è la via la più ficura : io voglio Aito gridar per
Roma e per mia Patria Contra Cefar , Anch' io fcuota il Senato
. Le fredde ipocrifie fon moda antica , E ufato giuoco
. Eflfer tu vuoi creduto Sincero ? vedi il fimulato zelo
E di rabbia, e di fuoco, e di furore. Stf Inver tu puoi infimi r
vecchi anco fcaltri, E infegnar frode all'Affocano ifteffo .
Sempr, A Giuba guadagnar tue arti impiega , Mentre al Romano
efercito m' affretto A incoraggiar gli ammutinati , e loro
Odii infiammar , foffiando fottomano , Finché impenfati
rompan fopra Cato , Vuolfi , Siface, qui celeritade.
Quanto angofeiofi padano i momenti Fra '1 nafeer di Congiure
, e '1 fin fatale ! Oh qua 1 dubbio intervallo, afpro, e
tremendo, Colmo tutto d' orror , pregno di morte ! Da
ogni voce pende la ruina , Da ogni penfier , finché P ultimo
colpo Termine ponga a perigliofa imprefa . farte .
Siface foìo . Tentar vo* , s' anco pofso alla ragione
D Rad- Digitized by Google TWj
beadìlrong Youtb, andmake bìm fpurn at Cato. Tbe Ttme a Jbort , Csfar
comes rufbtng on ut — — Bnt boldl young Julafeet me y and approdi bes
. SCENE IV. » > Juba, Syphax .
Jub. O Tpbax , / joy to meet tbee thus alone . O ì ha*V*
objemed of late tby Looks are falYn y Cfcrcaft "ysottb gloomy Cares
5 and Dtfcontent > 77>f » /f // wrf , Sypbax , / coniare tbee , w
, Wbat are tbe T bonghi tbat hit tby Brow in Frownt y And turn
tbtne Eye tbus coldly on tby Prènce ? Syph. Tèi not my Talent to
conceal my Tbougbtt , • Nor carry Smtlet and Sun-fbtne in my Face
, Wben Dtfcontent fits beany at my He art . I baue not yet fo mucb
the Roman in me . Jub. Wby doji tbou caft ont facb ungenrout
Termi Againft tbe Lordi and Swreigm of tbe World ? Doft tbou not
fee Mankind fall down he f or e W, And <rwn tbe Force of tbetr
Superior Vtrtue t li tbere a Nation in tbe Wtldi of Africk , Amtdft
our barren Rocki and burning Sandi , Tbat doet not tremile at tbe Roman
Name ì Syph. Codi l uberei tbe Wortb tbat feti tbit People
tip Aboi)e your own Numtdidt tawny Som ! Do tbey noitb tottgber
Sinewi bend tbe Bow ? Orfltei tbe Jarveltn fwtfter to iti Mark ,
Larvici) d from tbe Vsgour of a Roman Arm ? W ho Itke our atl/ve African
infiruiìt Tbe Digitized by Google
Raddurrc quello giovane ottinato, E fargli in fine difpregiar
Catone. 11 tempo è breve : Celare ne viene . Ma ferma! Ecco Giuba.
Egli s'accoda. Giuba, e Siface. Giti. Q Iface , io godo d'
incontrarti folo . O Toflervai poco fa turbato in vifta , Di
nuvolofe cure ofcuro il volto . Dimmi, Siface, io ti fcongiuro,
dimmi, Quai penfier ti contristano la fronte, E gir fan freddo fui
tuo Prence il guardo ? Sif. Non fon atto a celare i miei pontieri
. Non può fplendere il rifo in mio fembiante , Quando affifo è nel
cuor grave fconforto : Non ho ancor tanto del Romano apprefo.
Gtub. Perchè cai voci ingiuriofe vibri Contra i Sovrani Signori del
Mondo? L'uman gener non vedi avanti a loro Proftrato confettar
l'alto valore ? Evvi Nazione infra i deferri d'Affrica, Fra no fi
re rupi ignude e a r ficee arene, Che non paventi e tremi a) Roman
nome? Sif. O Dei ! qual meno è quel , che quello popolo
Solleva fopra i figli di Numidia? Con maggior forza tendon eflì
Parco, O vola più velocemente al fegno Dardo lanciato da Romano
braccio? Chi come l'agile Affricano , forma «8( )fr
B T£<? fiery Stecdy and tratnt bim to bit Hand ? Or guide
s in Troops $V embattled Elepbant , Loaden ujitb IVar ? Tbefe, tbefe are
Arts , my Pance, In nsAich your Zama does not ftoop to Rome .
Jub. Tbeje ali are Vtrtues of a meaner Rank , Ftrfstttons tbat are
flaced tn Bones and Nerva . A Roman Soni ts bent on bigbet Vtews :
To avi li ^e tbe rude unpoltfb % d World , Ani lay it under tbe Reftratnt
of Laws j To make Man mtld andfoctable to Mani To cultivate tbe
wild licenttous Savage Witb Wtfdom , Dtjapltne , and ItVral Artt ;
TV Embelltfiments of Ltfe : Virtuet Uìe tbefe Make Human Nature fbtne ,
reform tbe So*l y And break our fierce Barbarìans tnto Men .
Syph.Patieuce ktndHeavml—Excufe an old Mans wamtb JVbat are tbefe
-wond* rous civili ^ing Artt , Tbts Roman Poltfb , and tbis fmootb
Behaviour , Tbat render Man tbus tratlable and tame t Are tbey not
only to dtfgmfe our Pafftons , To fet our Looks at vartance vottb ottr
Thougbtt , To deck tbe Starts and Salita of tbe Sotti , And break
off ali itt Commerce wttb tbe Tongue ; In fhort , to ebange ut into otber
Creatura Tbau isohat our Nature and tbe Gods dejignd ut ì Jub.
To Vtrtke tbee Dumb: Turn up tby Eya to£atoì Tbere mayft thott fee to
ivbat a Godltke Heigbt Tbe Roman Vtrtues lift up mortai Man . Wbile
good , and jufi , and anxious for bis Frìends y He % s fttll feverely
bent agatnft bimfelf ; Renouncing Sleepb, and Refi , and Food, and
Eafe , He Digitized by Google
*3( >9 )» Il feroce deftriero, e Jo maneggia ? Chi
meglio in truppe guida gli Elefanti A ramaelt rati, carichi di
guerra? Quefte fon, Prence mio, quelle fon Farti, Per
cui non cede Zama vofìra a Roma . Gtnb. Arti d'inferior ordine fon
quefte , Forza e perfezion d' o da e di nervi . Più alto mira
un'anima Romana ; A formar rozzo e mal polito Mondo , E fottoporlo
al freno delle leggi, E render l'uomo all'uom mite ed amico; Con
fenno e difciplina e nobili arti Domefticar felvaggi, e ornar la
vita. Tali arti fplender fan natura umana , Riforman l'alma, e i
barbari fann' uomini. S/f. O Cieli , fofferenza / d' un uom
vecchio Sia feufato il calor: quali fon quefte Mirabili arti, e
Romana vernice, E pulito contegno, che cotanto Fan domeftico
l'uomo, e civilizzalo? Buone non fon , che a mafeherar gli affetti,
E dal volto feordar fare i penfieri, E frenar la natia voga dell'alma
, E romper Aio commercio colla lingua, E in altre creature
trasformarci Contra il difegno di Natura e Dio. Ciuk Perchè
tu taccia , volgi gli occhi a Cato. In lui rimira , quanto predo a
Dio Virtù Romana innalza un uom mortale. Per gli amici follecito ,
indulgente, A fe fteftb fevero , il fonno niega , Il ripofo, ed il
comodo , ed il Col- He ftriues witb TbnJI
and Hungcr , Toil and Heat ; And wb:n bts Fortune fets before btm ali
• Tbe Bomps and Bleafures tbat bis Sortì can wifb y Hts rtgtd
Vtrtne wtll accept of none. Syph. Bcltcvc ine , Prtnce , theres not
an Afri can Tbat tra'verfes our wafi Numtdtan Dejarts In qtteft of
Prey , and Iwes upon bis Bow , Brtt better praclifes tbefe boafted
Virtues. Coarje are bts Meals , tbe Fortune of tbe Cbafe , Amtdft
tbe rttnmng Stream be Jlakes bts Tbtrfl , ToiFs ali tbe Day , and at tb'
approacb of Ntgbt On tbe firft friendly Bank be tbrows btm down ,
Or rejìs bts Head upon a Boti "ttll Morn : Tben rifes frefb ,
pttrfues bis wonted Game , And tf tbe followtng Day be chance to
fini A fiew Repafl y or an untafled Sprtng y Bleffes bts Start y
and tbtnks tt Luxury . Jub. Tby Prejudices , Sypbax, wont dtf
certi Wbat Vtrtues growfrom Ignorance and Cboice y Nor bow tbe Hero
dtffers from tbe Brute . But gtant tbat Otbers coti d witb equal
Glcry Look do cjn on Pleafuret and tbe Batts of Senfe 5 IV bere
fiali we find tbe Man tbat bears Affiitlion , Great and Majefttck in bts
Griefs , ìtke Cato ? Heaiins y wttbwbat Strengtb , wbat Steadtnefs
ofMind, He Triumpbs in tbe mtdft of ali bts Sujferings ì How does
be rife againll a Load of Woes , And tbank tbe Gods tbat tbrow tbe
IVetgbt upon btm \ Syph. T## Bnde y tank Bride y and Havgbttnefs of
Soul ; / tbink Colla fete combatte, e
colla famcj Collo ftento, col caldo : e quando ancora Tutte le
pompe ed i piacer del Mondo A contentargli l'alma s' offerì fsero ,
Sua rigida virtù rigctterebbegli. S/f. Credimi, Prence: non ci è
Affricano, Che varchi noftre vafte erme contrade Di preda a inchieda,
e di fuo arco viva, Che tai virtù meglio non metta in opra . Rozzo
mangiar ciò che gii da la caccia : Nel corrente rufcel traflì la
fete; Tutto il dì (tenta , e quando vien la notte Gettali filila
prima amica ripa, O fopra rupe la fua tetta pofa Infino a giorno.
Pofcia frefeo ci forge A profeguir fuo giuoco: e fe'l vegnente
Giorno accade eh' ci trovi un nuovo pafto , O fcaturire un non guftaro
fonte, Dio benedice , e crede effer ciò ludo . Ginb. La tua
prevenzion quelle virtudi Da non faper prodotte, da queir altre,
Che figlie fon d' elezione umana , Nè dal bruto diftinguer fa
l'eroe. Ma porto che con egual gloria fprezzi Altri i piaceri e il
lufinghevol fenfo , Dove fi troverà mai un Catone Nel fuo dolore
maeftofo e grande ? Dei ! con qual fermo e valorofo cuore Nel mezzo
a i fuoi fofFriri egli trionfa, Sotto T incarco de* fuoi guai s' innalza
, £ di quel pefo ne ringrazia i Numi / Sif. Orgoglio è
quefto, e Romana alterigia , / ri/ffl the Romani cali tt
Storci/m . Had aot your Royal Fatber tbougbt fi b/ghty
Of Roman Virtù* y and of Catos Caufe y He had not fui In by a
Slave'; Hand inglorious : Nor would bis slangbterd Army now baue
lain On Africk's Sands , dtsfigurd iutth their Wounds ,
To gorge the IFohes and Vttltures of Numtdta . Jub. IV by doft
tboa cali my Sorrows np afrejb ? My Fatber s Name brtngs Tears into my
Eyes . Syph. Oh , tbat youd profit by your Fatber s tilt !
Jub. JVbat ivortd(i tbou baie me do ? Syph. Abandon tato
. Jub. Sypbax , / fiori d be more tban twice art Orpban
Byfucb a Lofi . Syph. Ay , tbere's the Tie tbat binds you !
Toh long to cali bim Fatber . Marctas Cbarms Work in your He art
unfeen y and pie ad f or Cato . No 'wonderyou are deafto ali I Jay
. Jub. Sypbax ,your Zeal becomes importunate ; httherto permitted
it to rame , And talk at large 5 but learn to keep it in , Leaft tt
fio» Id take more Freedom tban VII gfae it. Syph. Sir , your great
Fatber newer ujed me tbus . Alas , he s Dead ì But canyou eer
forget The tender Sorrows , and the Pangs of Nature 3 The foud
Embraces , and repeated Blvjjìngs , Wbtch you dreisofrom bim in your laìt
Fareivel ? Sttll muft I chertfb the dear fad Remembrance , At once
to torture and to plcafe my Seul . Tic Chiamata da
lor, credo,- Stoicifmo. Non avtfle il reale padre voftro
Tanto avuto concetto del Romano Valore, e della caufa di
Catone; Non faria fenz'onor così caduto Per man
fervile: nè Tarmata Tua Sconfitta giacerla fu gli arenofì Campi
d'Affrica, caica di ferite A ingraffar gli avoltoi della Numidia
. Giub. Perchè vuoi rinnovar mio cruccio atroce? Chiamami al
pianto di mio padre il nome. Sif. Oh profittale delle fue fciagure
/ Gtub. Che vuoi eh' io faccia? S$f. Abbandonar Catone. Giub.
Orfano mi farei più di due volte. Sif. Oh, il vincolo è quefto che vi
lega ! D l'aerare di chiamarlo padre. Di Marzia i vezzi
opran fui voftro cuore * Quelli fon gli avvocati di Catone,
E a tutto quel ch'io dico vi fan fordo. Giub. Siface , voftro zelo
efee importuno. Fin qui di vaneggiare io t' ho permeffo ,
E parlar largo; ora a frenarlo impara, Nè voler franco effer
più eh* io non voglio. Sif. Sir; non sì meco usò voftro gran padre.
Laflb/ egli è morto: ed obbliar potete I teneri dolori, e le
trafitte Di natura , ed i cari abbracciamenti Le
replicate benedizioni , Ch'egli vi diede nelf cftremo addio ?
E' d' uopo eh* f accarezzi la foave Trifta rammemoranza ,
onde ne fente Tormento in uno, e compiacenza l'alma. E
II . «J(34)ì»> Tbe good old King , at parting , wrung my Hand
9 ( Hts Eyes brim-full of Tears ) tbeu figbtng cryd ,
Prttbce be careful of my Som ! hts Grtcf Swelfd uf fo htgb be
coudnot utter more. Jub. Alas , tby Story mclss away my Soni
. Tbat beft of Fatbers ! Ixrw /ball I dtfebarge Tbe G rat nude and
Duty , nsJbteb 1 o*we bim ! Syph. By ìaytng up bts Counctìs tn your
He art . Jub. Hts Counctìs bade me yteld to tby Dtretltons ;
Tben , Sypbax , cbtde me tu jevercjl Terms , Vcnt ali tby Pajfton , and
III fland tts fbock , Cairn and unruffled as a Summer-Sea , IV ben
not a Breatb of IVtnd fltes oer its Sur face . Syph. Alas , my
Prtnce , ld guide you to your Safety . Jub. I do beitele tbou
ivoud/i i but teli me bovu ? Syph, Flyfrom tbe Fate tbat follorws
Cdjars Foes . Jub. My Fatber feornd to dot . Syph. And
tberefore dyd. Jub. Better to die ten tboufand tboufattd Deatbs
y Tban isoound my Honour . Syph. Ratber fay your Lame.
Jub. Sypbax y l ite promtsd to preferve my Temper . Wby wilt tbon
urge me to confefs a Fiume y 1 long bave fitfled , and woud fatn conce al
? Syph. Beitele me , Prtnce > 'tts bard to conquer Love y
But eafie to drvert and break tts Force : Abjence mtgbt cure tt , or a
fecond Mtflrefs Ltpbt up anotber Flame , and fut out tbts . Tbe
glowsng Dames of Zamds Royal Court Have Faces flu[bt -witb more exalted
Cbarms . Tbe Sun , tbat rolls bis Cbariot oer tbeir Headt , Works
up more Ftre ani Colour tn tbetr Cbcckt : Were
Digitized by Google Il buon vecchio al partir la man
mi ftrinfe [ Gli occhi pieni di pianto ] c fofpirando Di ile ; Deh
cura abbi del mio figliuolo . E '1 gonfiato dolor così fe crollo,
Ch* egli più non poteo formar parola. Gtub. Latto ! il racconto tuo
mi ft r ugge 1* Alma . Ottimo Padre / come potre* io Adempir verfo lui
i miei doveri ? Sif. Gli avvifi fuoi nel voftro cuor ferbaee.
Gtub. Quefti tur di feguir gì* indrizzi tuoi. Co' termin più feveri
adunque bravami, Siface : sfoga pur tutto il tuo sdegno ; AH'
impeto di lui ftarommi quieto £ tranquillo , qual mar di (late , in calma
\ Quando nè pure un venticcl 1* increfpa. Sif. Prence, mia
mira è fol voftra falvezza . Gtub. C redolo j ma qual via ad effer
falvo ? Stf. De i nemici di Cefar fuggi il fato . Gtub.
Mio Padre ciò sdegnò . Stf. Perciò morio . Gtub. Mille volte morrei
, che fare oltraggio Al mi* onor . Stf. Dite pure , al voftro amore
. Gtub. Data ho parola già di (tarmi quieto. Perchè forzarmi
a palefar la fiamma Chiufa tenuta, e eh* io pur vo* celare?
Stf. Prence, amor fuperare è forte cofa; Ma romperlo è leggiera, e
divertirlo. Lontananza lo farà , od altro amore Accende un* altra
fiamma , e eftingue quella. Le Dame alla Real Corte di Zama
Splendono accefe d* un più bel vermiglio . Il Sol , che fu (or tette il
cocchio gira , Le guance tinge in più vivace fuoco. E 2
Quc- Were yon ivìtb tbefe , my Prtnce ,youd foonforget
The pale unripend Beauttes of the Nortb . Jub. Tts not a Sett of
Fatture: , or Compie xio» y The Ttnfiure of a Sktn , tbat I admire
. Beauty [oon grows famtltar to the Louer , Fades in h/s Eye y and
palls upon the Senfe . The nìtrtuous Marcia towrs abo*ve ber Sex :
True y [he is fair , [ Ob 3 bow dtutnely fair ì ] But ftìll the ìcvely
Matd improbe s ber Charmi Wilb inward Greatnefs , «naffctled Wtfdom
, And Santltty of Manners . Catos Soul Shtnes out tn enery tbtng
(he atls or fpeakf , Wbtle isoinning Mtldnefs and attrattive Smilcs
Dwell in ber Lookf , and -with becoming Grace Soften the Rigour of ber
Fatbers Vtrtues . Syph. How does yottr Tongtte gro-w u)anton in ber
Praife § Bnt on my Knees I begyoa isooud confider — — Enter
Marcia , and Lucia . Jub. Bah ! Sypbax 5 f/V not fbe ! — - Sbe
mowes tbis Way ; And njttb ber Lucia , Lucius s fair Daughter , My
Heart beats tbick • I prttbee Sypbax lea<ve me . Syph. Ten
tboufand Cttrfes f alien on % em botb ! Mow wtll tbts W 'iman VMtb a
fingle dance UadOy wbat fw been laVrtng ali tbis wbile . [ Exit
< Jub», Digitized by Google
Quefte, fe con lor fofte , o Prence mio , Farebbonvi
obbJiar quelle del Norte Beltà pallide, acerbe, ed immature.
Gtfib. Fattezze o colorito io non ammiro . Saziati tofto di beltà
1* amante : Appaffita ed intipida gli viene. La cada
Marzia il fedo Aio far monta: E' bella pur , divinamente bella
; Ma V interna grandezza , e fchietto fenno , Santi
coftumi crefcono i fuoi vezzi. Spicca Catone in fue parole ed atti
, Mentre dolci attrattive , e dolce rifo Albergan n»l
Tuo volto , ed avvenenti Grazie ammollifcono il rigor
paterno. S/f. Come facil ti (doglie voftra lingua Nelle fue
lodi ! Ma protrato a i voftri Piedi vi priego , che contideriate .
. . Entra Marcia , e Lucia. « Cinb. Siface,
oh ! non è lei ? ella quà viene Colla bella di Lucio figliuola
. Palpita forte il cor : Siface , lafciami . Stf Mille
maJedizion vengano loro ! Disfarà tutto quel che ho fabbricato
Con una fola occhiata or quefta femmina, fatte
SCE- Digitized by Google *8( 3 8 »
Juba, Marcia, Lucia. Jub. T T AH cbarming Maid y bow does tby
Beantby Jmootb X~\ The Face of IV ar , and make ev'n Horror fmtle !
At Sigbt of tbee my He art jbakes off iu Sorro-wt 3 Ifeel a Daw» of Joy
break tn npon me y And f or a nobile forget tb % Approacb ofCtfar .
Ma r. Ifioud be grteiid ,young Prime y to tbtnk my Prefence Unbent
your Tbougbtt y and (lackend Vw to Armt y Wbtle y warm wttb Slaugbter ,
onr uttloriont Fot , Tbreatens aloud , and calls you to tbe Fteld .
Jub. 0 Marcia , let me bope tby kind Concerni Andgentle fVifbes
follow me to Battei! The Tbougbt *wtll gìwe new Vigonr to my Arm y
Add Strengtb and Weigbt to my defcendtng S-word y And drive it in a
Tempeft on tbe Foe. Marc. My Prayers and IVtflet alwayt fiali
attend Tbe Friends of Rome , tbe glorious Caufe of Vtrtue , And Men
appronjd of by tbe Gods and Cato . Jub. Tbat Juba may deferte tby
piont Caret, Mgare for c<vcr on tby Godltke Fatber ,
Tranfplanttng y one by one , into my Life Hit brigbt Perfecliont , Vi// /
flint like bim . Marc. My Fatber ne<ver at a Ttme like
tbit Woud lai o*t bts grcat Sotti in Wordt , and wafie
Sncb Giuba , Marcia , * Iw/*. G/'^Z-. T 7 Ergin
leggiadra , oh come tua beltade V La faccia della guerra ammorbidifee
, E lieto rende ancor 1' ifteflo orrore ! Dal mio cuore il dolor
fugge a tua villa; Spuntar fento novella alba di gioja , E Ccfare
vicino intanto obblio . Mar%. M' increfeeria il penfar, giovane
Prence, Che de i voftri penfier Rendette 1* arco La mia prefenza, c
gli impigrire air armi; Mente caldo di ftrage il Vincitore Alto
minaccia , e sì t* afpetta al campo. Gtub. O Marzia lafcia , eh* io
fperi , che tue Cure cortefi , e generofe brame M* accompagnino
franco alla battaglia. Quefto pcnfier , nuovo daranne al braccio
Vigore e forza , e pefo al mio fendente , Che cadrà fui nimico in gran
tempefta. Mar%. Miei prieghi e voti gli amici di Roma
Seguiran tempre, di virtù la caufa , E i pregiati da i Dei e da Catone
. Gtub. Per meritar le tue pietofe cure, Sempre fido darà Giuba
in tuo Padre , Le iltuftri doti fue ad una ad una Trapiantando in
fe fteffo, finché giunga A fimile fplcndor. Mar^, Mio Padre mai Non
avrebbe in un tempo come quello , Logorato il fuo fpirito in
parole, Sucb precious Moment* . Jub. Tby Rtprocfs are
imfi s T/tf* wrtuous Matd > *o «yi Troops , «^«(/
/ir* ffo/r langutd Souls witb Catos Vtrtue ; If e' re I Uad tbem io the
Fteld y wben ali The lì ar Jball ftanà ranged m tts juft Array ,
And dreadful Fomp : 1 ben wtll I tbtnk on ti: se l 0 lowely Matd ,
Tben wtll I tbtnk on Tbee ! And , in tbe Jbock of cbarging Hcfts ,
remember U'bat glonous Deeds fboud grate tbe man, wbo bopes Ter
Marcia s Leve . Lue. Marcia , you re too federe : Hgvd
ccud you cbide te young goodnatured Prince, And drt*vc htm f rem you witb
fo ftern an Air , A Prtnce tbat Icves and dotet on you to Deatb ?
Mar. T/x tberefore , Lucia , tbat 1 cbtde htm front me Hit Air ,
bts Voice , bis Locks y and bonetl Sotti Speak ali fo mwingly in bis
Bebalf, 1 dare not truft my felfto bear btm talk . Lue. IV ly
ivi II you fighi agatnft fo fweet a Paffton y And fi rei yeur Heart
to fucb a World of Cbarms ? Mar. Hciv , Lucìa , ivoudft tbou baie
me fink away In fleajing Drcams , and lofe my felf in Leve y Wen
enìry moment Catos Ltfes at Stake ? Cafar comes arnid witb Terror and
E^venge, And atms bts Tbunder at my Fatbers Head : Sboud not tbe
fad Occafion fwallow up My otber Cares , and draw tbem ali tnto it
? Lue. Wby baie not I tbts Conftancy ofMtnd y
Wbo Nè tanti cari momenti perduto. Giub. Sono
giudi i rimproveri, Donzella Valorofa : nV invio alle mie
truppe Col valor di Catone a infiammar V alme. Se mai
ai campo condurrolle , quando La battaglia fchierata fi
preferiti In fiera pompa ; in te terrò il penfiero,
Vaga Donzella , in te terrò il penfiero: £ nel più forte
della dura zuffa Sovverrommi, quai fatti gloriofi Un amante
fregiar deggian , che afpira AH* amore di Marzia. fané Lue.
Sete,o Marzia , Troppo fevera. Come il cuor fofTrio Di
fgridar così buon giovine Prence, E fcacciarlo con aria così
torva, Prence, che v' ama più della fua vita ? Marifr Per
quello, Lucia, da me lo difeaccio. L' aria, la voce, il guardo , il
gentil core Parlan per lui con tal podente incanto ,
Che d' udirlo parlare io pur non ofo. Lue. Perchè combattere un fi
dolce affetto? Perchè indurare a tanti vezzi il core ? Mar^
Come mai , Lucia , vuoi eh* io mi disfaccia In piacevoli fogni e in
folli amori, Orche in cimento èognor vita di Cato? Vien
di vendetta e di terrore armato Cefare , e di Caton mira alla
teda II fulmin fuo : la trifta congiuntura Impiega
tutti quanti i miei penfieri, E sì gli unifee e rinconcentra in
ella. tue. Se tanti ho io così gravofi affanni , F
P<r- <3( 4» )& Wio * fu mavy Grufi to
try its Torce ? Sure y Nature fot md me of ber fof tifi Mould
y Enfeebled ali my Sotti uoitb tender Paffions y And funi me evn
below my own vjeak Sex : Pity and Love , by turns , opprefs my Heart
. Mar. Lucia , d sburtben ali tby Cares on me. And let me [bare tby
ma Vi re tir ed Diftrefs ; Teli me ix'bo raifes up tbis Confiicl in tbee
? Lue. / need not blufb to nawe tbem , isjben I teli tbee T
bey re Marcia s Brotbers , and tbe Sons of Cato . Mar. Tbty betb bebold
tbee ^ub tbeir Sifters Eyes : And often bave reveal d tbeir Vajfion to
me. But teli me , u bofe Addreft thott f amour ft mofl ? Hong to
btow , and jet I àrtad to bear it . Lue. ì'/bicb is it Alarci a ^ijòesfor
? Mar. For nei t ber — And y et f or botb — Tbe Tcutbs bave
equal Sbare In Marcias Vifbes , and divide tbeir Sifleri But teli
meikb'ub of tbtm is Lucia s Cboicet Lue. Marcia, tbey lotb are bipb in my
Efleem, But in my Love — li'by wilt tbou make menante hìm ? Tbou
intrisi ft it it a blid andfoolfb Paffion y Pleasd at.d difgpfted v'itb
it knemos not vubat . Mar. O Lucia , I m ferplex % d 9 O teli me
vobtcb I mufl bereafter cali my bafpy Brotber ? Lue. Suppofe
'twere Portins 3 coudyou blame my Cboicet O Tortimi , tbou bafì fioln
a^ay my Soul ! IV'ith vi bat a gractfid Tender ne fs be loves ! And
breatUs tbe foftefi , tbe fincerefl Voisos ì Complacency , and Trutb ,
and manly Sweetneft Dj.)fll ever on bis Tofane , and fmootb bis
TbotfghtS. Marctts is ovtr-warm > Ih fond Compiami
Have Digitized by Google Perchè una
tal fermezza non m' è data ? Fcmmi natura di più molle parta
, Co' più teneri affetti infievoiimmi , £ caricò Copra
il mio debol fedo: Pietà e Amor dittringommi a vicenda. Mar%.
Lucia, le cure tue fopra me pofa; Mettimi a parte de* tuoi cupi
affanni . Dimmi, chi detta in te quello conflitto? Lue. Non
ho da aver rollar di nominare I tuoi fratelli, e figli di
Catone. Mar%- Coli' occhio di lor fuora ambi ti mirano, E il
loro amor fovente hanmi fvelato . Ma dimmi, qual de i due più favorifei?
Bramo faperlo, c pur temo d* udirlo. Lue. Qual 1 è quegli , che
Marzia brameria ? Mar^. Niun de due, - e forfè anco amenduni -
Di Marzia nelle brame hanno egual parte I giovani , e dividon
la forella. Ma dimmi: Lucia qua* di loro elegge? Lue. Marzia,
ambo fon nella mia (lima grandi, Ma nel mi* amor . . . perchè vuoi tu eh'
io '1 nomini Ben tu fai , come è cieco amore e folle , II
qual , ne fa perchè, vuole e difvuole . Mar%. Lucia , io fon perplcffa .
O dimmi , quale Appellar deggia il mio fratel felice. Lue. Se
foffe Porzio , me 'n da re (le biafmo ? O Porzio , m* hai involata Y alma
mia . Con qual leggiadra tenerezza egli ama ! Spira i difii più
fchictti , e più gentili . Verità , cortetla , mafehia dolcezza
Pulifcon le parole ed i penfieri . Fervido è Marco , e impetuofi
troppo F 2 Sono *3( 44 )fr /firw mncb
Farr.ejìnefs and PcJJton in tbem\ 1 bcur bim ivitb a /cerei kind of
Dread y And tremile at bis Vebemence of Temper Mar.
Alas poor Tontb ! low cari fi tbou tbrow bim front the ? Li: :ìa ,
tbou knormB not balf tbe Love be bears tbee\ H benecr be jpeaks of
ti ce , bis Hearfs in Flames, lls fendi ottt ali bis Soul in ewry
Word , , 'mi tbixks , and talks , and looks like one
tranfportcd. Vnbappy Tontb! boiu v/ill thy CoUnefs raife
. i Francesco Paolo Bozzelli. Keywords:
il tragico, il tragico latino, l’implicatura di Lucano, l’edonismo di Bozzelli,
capitol su Bozzelli nella storia della filosofia italiana di Gentile –
edonismo, morale, etica – costituzione napoletana. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Bozzelli” – The Swimming-Pool Library.
Grice
e Bozzetti: l’implicatura conversazionale di Bruno contro I matematici -- filosofia
italiana – Luigi Speranza
(Borgoratto). Filosofo italiano. Grice: “If Strawson is a Griceian, Bozzetti is
a Rosminian – he philosophised on substance (‘il concetto di sostanza’ from the
point of view of ‘gnoseologia,’ and also on ‘dialogue,’ and ‘piety,’ – he also
speaks, like I do, of construction, and reconstruction, and indeed,
‘metaphysical reconstruction,’ one of my routines!” – “My favourite has to be his
philosophy of dialogue.” -- Figlio di Romeo (uno dei Mille di Garibaldi,
divenne colonnello e poi generale dell’Esercito Italiano) e da Edvige Griziotti
De Gianani. I genitori erano originari dalla provincia di Cremona. Tutta la
famiglia Bozzetti si sposta a Trapani, poi a Napoli, a Reggio Calabria, ad
Ancona, a Genova e infine a Torino, seguendo le destinazioni del capofamiglia.
Scrive delicate poesie, indirizzate ai suoi familiari. Si laurea a Torino.
Entra nell’ordine dei Rosminiani. Novizio al Convento rosminiano del Sacro
Monte Calvario di Domodossola (dove una sala è oggi a lui dedicata) e ordinato
sacerdote. Si laurea a Roma. Insegna a Domodossola. Nominato Superiore
Provinciale dei Collegi rosminiani e a Roma. Eletto Preposito Generale, cioè
VII successore di Antonio Rosmini. Insegna a Roma. Sostenne e spiegò le tesi di
Rosmini, in particolare quelle esposte nella Filosofia del diritto. Sacro Monte Calvario di Domodossola, Via
Crucis. La persona è soggetto di diritto, cioè cerca liberamente la verità e
aderisce liberamente alla legge morale, su cui forma la propria coscienza e la
consapevolezza di avere una destinazione o metier. Gl’Agiati pubblicano questo
sintetico profilo di lui. Attratto dalla filosofia rosminiana che fa della “persona”
il diritto sussistente ed il fondamento dello stato italiano, ripropose la
metafisica del filosofo roveretano quale unica speculazione che sapesse
inquadrare il problema dell'essere personale in un'organicità ontologica più
comprensiva (il vivente). Filosofo costruttivo, capace di far convergere molteplicità
ed unità, frammentarismo e organicità. Lettera di Rosmini, Risposta a Sciacca,
Domodossola, Antonioli. Centro di studi filosofici di Gallarate. Dizionario
biografico degli italiani. Nacque da Romeo, prima garibaldino poi
ufficiale dell'esercito regolare. B. compì gli studi seguendo il padre nelle
diverse residenze di Trapani, Napoli, Reggio Calabria, Ancona, Genova, Torino.
In quest'ultima città conseguì la laurea in giurisprudenza, rivolgendo però
maggiore interesse alla filosofia, in particolare al pensiero di Rosmini
("Fu una liberazione quando trovai nella Filosofia del diritto di Rosmini
che la persona umana è il diritto sussistente. Notiamo bene: la persona non
solo ha dei diritti ma essa è il diritto": Il valore della persona.
Apparve dunque fondamentale al B. il concetto di persona come diritto
sussistente, che gli rivelò il proprio esistere "come soggetto di tre
esigenze fondamentali, inviolabili e inalienabili: la ricerca e il possesso
della Verità, la libera adesione alla Legge morale con la conseguente
formazione della coscienza, la consapevolezza di una destinazione eterna, oltre
questa vita mortale. Dopo la laurea, entrò all'Istituto della Carità. Novizio
al Calvario di Domodossola e ordinato sacerdote. Si laurea in filosofia a Roma.
Incominciò quindi la sua esperienza educativa come insegnante di filosofia, di
letteratura italiana, di teologia nelle scuole dell'Istituto della Carità. Fu
superiore dei collegi rosminiani. Superiore provinciale, e infine superiore
generale dell'istituto intero. B. pubblicò a Roma Il concetto di sostanza e la
sua attuazione nel reale. Saggio di ontologia e metafisica. B. pubblica un
volume su Rosmini SERBATI nell'aspetto estetico e letterario, Roma, che tratta
della formazione e delle qualità dello stile di Rosmini e del suo merito come
scrittore, e illustra la sua teoria estetica. Pubblica il saggio Rosmini
nell'"Ultima Critica" di Ausonio Franchi, Firenze. B. pubblica La
vita di Serbati. Dopo una serie di scritti minori (Tra noi e Dio, Domodossola;
Nella Chiesa di Cristo; Lineamenti di pietà rosminiana, pubblica a Milano gli
Sviluppi del pensiero rosminiano nella "Teosofia". In questo saggio
il B. affrontava il problema dell'"ente nella sua totalità". Per
Rosmini tutto il sistema del sapere umano ha tre principî: l'idea, l'anima,
l'ente. La filosofia deve cominciare dal principio ideale, quindi procedere
allo studio del principio subiettivo intelligente. Ma per raggiungere il suo
compimento la filosofia deve studiare "ciò che è primo nell'ordine
assoluto degli oggetti conoscibili, per sé, ossia l'ente … Così si arriva
all'Ontologia". Il primo ontologico è chiamato da Rosmini "essenza
dell'essere". Questa, una in se stessa, si trova determinata in una
pluralità di forme: ideale, reale, morale. La conciliazione razionale
dell'unità dell'essere e della molteplicità degli enti si ha "nella natura
dell'essenza dell'essere, cioè nella sua virtualità". Il reale, secondo
B., come già per SERBATI, è sentimento e ha origine per creazione. Il B. si
richiama a questo punto alla dottrina rosminiana del sentimento fondamentale,
che non è soltanto il sentimento fondamentale corporeo, ma è "la realtà
dell'atto con cui noi ci sentiamo come esseri viventi, di una vita che è al
tempo stesso spirituale e sensitivo-corporea". Pubblica a Roma Il problema
ontologico nella filosofia rosminiana, che comprende il corso di filosofia
teoretica tenuto dal B. nell'università di Roma, dove egli era stato nominato
libero docente di filosofia per alti meriti culturali. Pubblica La
persona umana, corso di lezioni di filosofia morale tenuto all'università di
Roma in quell'anno accademico. Il problema della persona era stato, come si è
visto, il problema che aveva costituito il punto di partenza intellettuale del
Bozzetti. Da questo problema iniziale, da cui era partito, il B. percorse la
"traiettoria ontologica". Dalla persona all'essere ideale,
dall'essere ideale a Dio da una parte e alle tre forme dell'essere dall'altra
con tutte le principali implicanze. La "traiettoria sociale", che è
l'altra traiettoria secondo cui si sviluppò il pensiero di B. sulle tracce
della dottrina rosminiana, tornava a implicare il problema della persona,
riconosciuta quale realtà che, per la presenza del divino, deve essere sempre
tenuta presente non come ragione di mezzo, ma come avente ragione di fine.
Tutti i possibili rapporti tra gli uomini - politico, giuridico, economico,
affettivo - debbono fondarsi su questa concezione della persona. B. morì a
Roma. Gli scritti del B. sono stati raccolti in G. B., Opere complete, a cura
di Sciacca, Milano. Esposito, Il gran rifiuto di Rosmini, Rosmini e in Riv.
rosminiana, replica di G. B.; Id., Il "gran rifiuto" di Rosmini; Replica
a B., replica di G. B.; Sciacca, Rosmini e noi. Lettera al p. G. B., Il sec.
XX, Milano Morando, Ricordando un educatore-filosofo: il p. G. B., in Rivista
rosminiana, Riva, P. G. B. Il pensatore e il sacerdote, in Atti della Accademia
roveretana degli Agiati, P. G. B., in Giornale di metafisica, La
"persona" nel pensiero di padre B., in Iustitia, Ricordando p. G. B.,
Domodossola 1957; Enciclopedia filos., G. B. Un giudizio di Siro Contri sulla
filosofia neoscolastica”. Ilia ed Alberto” di Angelo Gatti.. Matematismo” in
Rosmini? Rosmini-Serbati A.”, voce dell’Enciclopedia Cattolica, vol. X, Città
del Vaticano, Ente per l’E.C. e per il libro cattolico. A distanza di un
secolo, Una recente critica del “Nuovo Saggio” da parte di G. Zamboni. A
proposito di idealismo, La “realtà assoluta”. A. Rosmini e Roma, Roma, Istituto
di Studi Romani. Ai margini di un Congresso. Affermazioni e tendenze. Amore e
matrimonio. Angelina Lanz. Antonio Rosmini e l’ora presente. Camillo
Viglino. Cenni biografici di A. Rosmini nel I volume dell’Edizione Nazionale.
Che cos’è l’arte? Che cos’è l’Istituto della Carità. Che cos’è la materia?
L’indagine filosofica. Che cos’è la natura? Parla il filosofo. Cino. Croce,
Gentile e la filosofia dell’arte. Gentili (rec. Bessero Belti). Del
rosminianismo di Manzoni. Fantasma e idea nella percezione ci sono. Fantasma e
idea sono scoperti dalla riflessione nella percezione. Foscolo. Gesuitismo.
Giuseppe Morando. Gregorio XVI e Rosmini, in Gregorio XVI, a cura dei
Camaldolesi di S. Gregorio al Celio, Roma. Il “caso dell’Oregon” e il Tribunale
politico di Rosmini. Il “gran rifiuto” di Rosmini, La vera ragione del rifiuto,
Il capitano Pagani. Il fallimento della vita. Congresso nazionale di Filosofia.
Il Papa e ANNUNZIO (si veda). Il principio unitario della filosofia rosminiana,
in “Giornale di Metafisica” Il valore della persona. Il valore delle cose
terrene. Intorno a Manzoni, La seconda moglie - Ancora sul rosminianismo di
Manzoni - Manzoni e il Giansenismo. L’atteggiamento religioso dell’ottocento.
L’economia nel sintetismo e nell’equilibrio di tutte le forze politiche e
sociali. L’eredità del liberalismo nella mentalità contemporanea. L’Ermengarda
di Manzoni. L’etica del Rosmini e Zamboni. L’opera d’arte e le tre forme
dell’essere. L’ossessione del sesso. La “costante” nelle variazioni della filosofia.
La “ragione”, atto costitutivo dell’uomo. La “religione della libertà”. La
“vitalità” della logica di Rosmini. La concezione rosminiana dell’essere. La
marchesa di Canossa e Rosmini. La moda e il pudore. La nostra realtà e l’altra
vita. La pedagogia di A. Rosmini. La persona umana, Domodossola-Milano,
Sodalitas. La Vita di Rosmini, 1. La giovinezza. Nel silenzio. La vocazione. In
montibus sanctis. Laicismo. Le “difficoltà” dell’essere ideale, Una tentata
difesa. Le tre ascensioni spirituali di Rosmini. Leggende che si
perpetuano. Lo Stato e la religione. Lorenzo Michelangelo Billia. Natura e
soprannatura in rapporto alla realtà storica. Opinioni sul sistema di
gnoseologia e di morale di Zamboni, Astrazione, analisi, trasparenza, Papini
nel suo “S. Agostino”. Per finire. Perché Rosmini non è filosofo cattolico?
Perorazione. Quando si parla di essere, Realtà e trascendenza nel progresso del
diritto. Replica a B. C. Replica al Bonafede, Riassumendo le nostre discussioni
gnoseologiche. Ricordando Capograssi. Risposta a Sciacca. Risposta alla lettera
al Direttore. Rosmini e Hegel. Rosmini e i Gesuiti in un recente articolo della
Civiltà Cattolica, La ricerca storica. Rosmini e i Gesuiti in una biografia di
Roothaan. Rosmini e i Rosminiani nell’Enciclopedia Treccani. Rosmini e Kant, Il
“superamento” di Rosmini. Rosmini e l’Università, Rosmini e Michaelstaedter, A
proposito di un libro di G. Chiavacci. Rosmini ed AQUINO non possono andare
d’accordo? – Interesse scientifico e interesse pratico - Ortodossia e metodo.
Rosmini in un dizionario del Risorgimento italiano. Rosmini monofisita?
Rosmini nel diario di Collegno, Rosmini nell’“Ultima critica” di Ausonio Franchi.S.
Francesco d’Assisi, Bozzetti G., AQUINO (si veda) e Rosmini, in “Coscienza”.
Sempre sulla confusione fra idea dell’essere e idea dell’ente, Per fatto
personale. Sopra una cortese discussione Zamboni-Chiarelli. Stato e Chiesa
secondo C. A. Jemolo. Sul Filottete di Sofocle. Sul problema del male, la
volontà e il male. Sul rosminianismo del Manzoni, L’innatismo nel dialogo
“Dell’invenzione”,Sull’astrazione dell’Idea dal Reale. Sull’infinità dello
spazio, il punto di vista è uno solo. Sull’ontologismo. Sulla moralità di
Machiavelli. Sulla natura della conoscenza, Risposta a G. Rossi. Tolstoi. Umiltà
del critico. Un libro significativo: Il Rosmini di Brunello. Un recente
giudizio sulle “Cinque Piaghe” in Germania. Rosmini: l’asceta, il filosofo,
l’uomo, l’amico, Roma, Studium.
BRUNO,
PARIS: PATER "Jetzo, da ich ausgewachsen, Viel gelesen, viel
gereist, Schwillt mein Herz, und ganz von Herzen, Glaub' ich an den
Heilgen Geist." -- Heine+ . It was on the afternoon of the Feast of
Pentecost that news of the death of Charles the Ninth went abroad
promptly. To his successor the day became a sweet one, to be noted
unmistakably by various pious and other observances; and it was on a
Whit-Sunday afternoon that curious Parisians had the opportunity of listening
to one who, as if with some intentional new version of the sacred event then
commemorated, had a great deal to say concerning the Spirit; above all, of the
freedom, the independence of its operation. The speaker, though
understood to be a brother of the Order of St. Dominic, had not been present at
the mass--the usual university mass, De Spiritu Sancto, said to-day according
to the natural course of the season in the chapel of the Sorbonne, by the
Italian Bishop of Paris. It was the reign of the Italians just then, a doubly
refined, somewhat morbid, somewhat ash-coloured, Italy in France, more Italian still.
Men of Italian birth, "to the great suspicion of simple people,"
swarmed in Paris, already "flightier, less constant, than the girouettes
on its steeples," and it was love for Italian fashions that had brought
king and courtiers here to-day, with great eclat, as they said, frizzed and
starched, in the beautiful, minutely considered dress of the moment, pressing
the university into a perhaps not unmerited background; for the promised
speaker, about whom tongues had been busy, not only in the Latin quarter, had
come from Italy. In an age in which all things about which Parisians much
cared must be Italian there might be a hearing for Italian philosophy.
Courtiers at least would understand Italian, and this speaker was rumoured to
possess in perfection all the curious arts of his native language. And of
all the kingly qualities of Henry's youth, the single one that had held by him
was that gift of eloquence, which he was able also to value in
others--inherited perhaps; for in all the contemporary and subsequent historic
gossip about his mother, the two things certain are, that the hands credited
with so much mysterious ill-doing were fine ones, and that she was an admirable
speaker. Bruno himself tells us, long after he had withdrawn himself from
it, that the monastic life promotes the freedom of the intellect by its silence
and self-concentration. The prospect of such freedom sufficiently
explains why a young man who, however well found in worldly and personal
advantages, was conscious above all of great intellectual possessions, and of
fastidious spirit also, with a remarkable distaste for the vulgar, should have
espoused poverty, chastity, obedience, in a Dominican cloister. What
liberty of mind may really come to in such places, what daring new departures
it may suggest to the strictly monastic temper, is exemplified by the dubious
and dangerous mysticism of men like John of Parma and Joachim of Flora, reputed
author of the new "Everlasting Gospel," strange dreamers, in a world
of sanctified rhetoric, of that later dispensation of the spirit, in which all
law must have passed away; or again by a recognised tendency in the great rival
Order of St. Francis, in the so-called "spiritual" Franciscans, to
understand the dogmatic words of faith with a difference. The three
convents in which Bruno lived successively, at Naples, at Citta di Campagna,
and finally the Minerva at Rome, developed freely, we may suppose, all the
mystic qualities of a genius in which, from the first, a heady southern
imagination took the lead. But it was from beyond conventional bounds he
would look for the sustenance, the fuel, of an ardour born or bred within
them. Amid such artificial religious stillness the air itself becomes
generous in undertones. The vain young monk (vain of course!) would feed his
vanity by puzzling the good, sleepy heads of the average sons of Dominic with
his neology, putting new wine into old bottles, teaching them their own
business--the new, higher, truer sense of the most familiar terms, the chapters
they read, the hymns they sang, above all, as it happened, every word that
referred to the Spirit, the reign of the Spirit, its excellent freedom.
He would soon pass beyond the utmost limits of his brethren's sympathy, beyond
the largest and freest interpretation those words would bear, to thoughts and
words on an altogether different plane, of which the full scope was only to be
felt in certain old pagan writers, though approached, perhaps, at first, as
having a kind of natural, preparatory kinship with Scripture itself. The
Dominicans would seem to have had well- stocked, liberally-selected, libraries;
and this curious youth, in that age of restored letters, read eagerly, easily,
and very soon came to the kernel of a difficult old author--Plotinus or Plato;
to the purpose of thinkers older still, surviving by glimpses only in the books
of others--Empedocles, Pythagoras, who had enjoyed the original divine sense of
things, above all, Parmenides, that most ancient assertor of God's identity
with the world. The affinities, the unity, of the visible and the
invisible, of earth and heaven, of all things whatever, with each other,
through the consciousness, the person, of God the Spirit, who was at every
moment of infinite time, in every atom of matter, at every point of infinite
space, ay! was everything in turn: that doctrine--l'antica filosofia Italiana--
was in all its vigour there, a hardy growth out of the very heart of nature,
interpreting itself to congenial minds with all the fulness of primitive utterance.
A big thought! yet suggesting, perhaps, from the first, in still, small,
immediately practical, voice, some possible modification of, a freer way of
taking, certain moral precepts: say! a primitive morality, congruous with those
larger primitive ideas, the larger survey, the earlier, more liberal air.
Returning to this ancient "pantheism," after so long a reign of a
seemingly opposite faith, Bruno unfalteringly asserts "the vision of all
things in God" to be the aim of all metaphysical speculation, as of all
inquiry into nature: the Spirit of God, in countless variety of forms, neither
above, nor, in any way, without, but intimately within, all things--really
present, with equal integrity, in the sunbeam ninety millions of miles long,
and the wandering drop of water as it evaporates therein. The divine
consciousness would have the same relation to the production of things, as the
human intelligence to the production of true thoughts concerning them. Nay!
those thoughts are themselves God in man: a loan, there, too, of his assisting
Spirit, who, in truth, creates all things in and by his own contemplation of
them. For Him, as for man in proportion as man thinks truly, thought and,
being are identical, and things existent only in so far as they are known.
Delighting in itself, in the sense of its own energy, this sleepless,
capacious, fiery intelligence, evokes all the orders of nature, all the
revolutions of history, cycle upon cycle, in ever new types. And God the
Spirit, the soul of the world, being really identical with his own soul, Bruno,
as the universe shapes itself to his reason, his imagination, ever more and
more articulately, shares also the divine joy in that process of the formation
of true ideas, which is really parallel to the process of creation, to the
evolution of things. In a certain mystic sense, which some in every age
of the world have understood, he, too, is creator, himself actually a
participator in the creative function. And by such a philosophy, he assures us,
it was his experience that the soul is greatly expanded: con questa filosofia
l'anima, mi s'aggrandisce: mi se magnifica l'intelletto! For, with
characteristic largeness of mind, Bruno accepted this theory in the whole range
of its consequences. Its more immediate corollary was the famous axiom of
"indifference," of "the coincidence of contraries."
To the eye of God, to the philosophic vision through which God sees in man,
nothing is really alien from Him. The differences of things, and above
all, those distinctions which schoolmen and priests, old or new, Roman or
Reformed, had invented for themselves, would be lost in the length and breadth
of the philosophic survey; nothing, in itself, either great or small; and
matter, certainly, in all its various forms, not evil but divine. Could
one choose or reject this or that? If God the Spirit had made, nay! was, all
things indifferently, then, matter and spirit, the spirit and the flesh, heaven
and earth, freedom and necessity, the first and the last, good and evil, would
be superficial rather than substantial differences. Only, were joy and
sorrow also to be added to the list of phenomena really coincident or
indifferent, as some intellectual kinsmen of Bruno have claimed they
should? The Dominican brother was at no distant day to break far enough
away from the election, the seeming "vocation" of his youth, yet
would remain always, and under all circumstances, unmistakably a monk in some
predominant qualities of temper. At first it only by way of thought that
he asserted his liberty--delightful, late-found privilege!--traversing, in
mental journeys, that spacious circuit, as it broke away before him at every
moment into ever-new horizons. Kindling thought and imagination at once, the
prospect draws from him cries of joy, a kind of religious joy, as in some new
"canticle of the creatures," a new monkish hymnal or
antiphonary. "Nature" becomes for him a sacred term.
"Conform thyself to Nature"--with what sincerity, what enthusiasm, what
religious fervour, he enounces the precept to others, to himself!
Recovering. as he fancies, a certain primeval sense of Deity broadcast on
things, in which Pythagoras and other inspired theorists of early Greece had
abounded, in his hands philosophy becomes a poem, a sacred poem, as it had been
with them. That Bruno himself, in "the enthusiasm of the idea,"
drew from his axiom of the "indifference of contraries" the practical
consequence which is in very deed latent there, that he was ready to sacrifice
to the antinomianism, which is certainly a part of its rigid logic, the
purities of his youth for instance, there is no proof. The service, the
sacrifice, he is ready to bring to the great light that has dawned for him,
which occupies his entire conscience with the sense of his responsibilities to
it, is that of days and nights spent in eager study, of a plenary,
disinterested utterance of the thoughts that arise in him, at any hazard, at
the price, say! of martyrdom. The work of the divine Spirit, as he
conceives it, exalts, inebriates him, till the scientific apprehension seems to
take the place of prayer, sacrifice, communion. It would be a mistake, he
holds, to attribute to the human soul capacities merely passive or
receptive. She, too, possesses, not less than the soul of the world, initiatory
power, responding with the free gift of a light and heat that seem her
own. Yet a nature so opulently endowed can hardly have been lacking in
purely physical ardours. His pantheistic belief that the Spirit of God
was in all things, was not inconsistent with, might encourage, a keen and
restless eye for the dramatic details of life and character for humanity in all
its visible attractiveness, since there, too, in [238] truth, divinity
lurks. From those first fair days of early Greek speculation, love had
occupied a large place in the conception of philosophy; and in after days Bruno
was fond of developing, like Plato, like the Christian platonist, combining
something of the peculiar temper of each, the analogy between intellectual
enthusiasm and the flights of physical love, with an animation which shows
clearly enough the reality of his experience in the latter. The Eroici
Furori, his book of books, dedicated to Philip Sidney, who would be no stranger
to such thoughts, presents a singular blending of verse and prose, after the
manner of Dante's Vita Nuova. The supervening philosophic comment
re-considers those earlier physical impulses which had prompted the sonnet in
voluble Italian, entirely to the advantage of their abstract, incorporeal
equivalents. Yet if it is after all but a prose comment, it betrays no
lack of the natural stuff out of which such mystic transferences must be made.
That there is no single name of preference, no Beatrice or Laura, by no means
proves the young man's earlier desires merely "Platonic;" and if the
colours of love inevitably lose a little of their force and propriety by such
deflection, the intellectual purpose as certainly finds its opportunity
thereby, in the matter of borrowed fire and wings. A kind of old,
scholastic pedantry creeping back over the ardent youth who had thrown it off
so defiantly (as if Love himself went in for a degree at the University) Bruno
developes, under the mask of amorous verse, all the various stages of
abstraction, by which, as the last step of a long ladder, the mind attains
actual "union." For, as with the purely religious mystics,
union, the mystic union of souls with each other and their Lord, nothing less
than union between the contemplator and the contemplated--the reality, or the
sense, or at least the name of it-- was always at hand. Whence that
instinctive tendency, if not from the Creator of things himself, who has
doubtless prompted it in the physical universe, as in man? How familiar
the thought that the whole creation longs for God, the soul as the hart for the
water- brooks! To unite oneself to the infinite by breadth and lucidity
of intellect, to enter, by that admirable faculty, into eternal life-- this was
the true vocation of the spouse, of the rightly amorous soul--"a filosofia
e necessario amore." There would be degrees of progress therein, as
of course also of relapse: joys and sorrows, therefore. And, in
interpreting these, the philosopher, whose intellectual ardours have superseded
religion and love, is still a lover and a monk. All the influences of the
convent, the heady, sweet incense, the pleading sounds, the sophisticated light
and air, the exaggerated humour of gothic carvers, the thick stratum of pagan
sentiment beneath ("Santa Maria sopra Minerva!") are indelible in
him. Tears, sympathies, tender inspirations, attraction, repulsion,
dryness, zeal, desire, recollection: he finds a place for them all: knows them
all [239] well in their unaffected simplicity, while he seeks the secret and
secondary, or, as he fancies, the primary, form and purport of each. A
light on actual life, or mere barren scholastic subtlety, never before had the
pantheistic doctrine been developed with such completeness, never before
connected with so large a sense of nature, so large a promise of the knowledge
of it as it really is. The eyes that had not been wanting to visible
humanity turned with equal liveliness on the natural world in that region of
his birth, where all its force and colour is twofold. Nature is not only
a thought in the divine mind; it is also the perpetual energy of that mind,
which, ever identical with itself, puts forth and absorbs in turn all the
successive forms of life, of thought, of language even. But what seemed
like striking transformations of matter were in truth only a chapter, a clause,
in the great volume of the transformations of the Spirit. To that mystic
recognition that all is divine had succeeded a realisation of the largeness of
the field of concrete knowledge, the infinite extent of all there was actually
to know. Winged, fortified, by this central philosophic faith, the
student proceeds to the reading of nature, led on from point to point by
manifold lights, which will surely strike on him, by the way, from the
intelligence in it, speaking directly, sympathetically, to the intelligence in
him. The earth's wonderful animation, as divined by one who anticipates by a
whole generation the "philosophy of experience:" in that, the bold,
flighty, pantheistic speculation became tangible matter of fact. Here was the
needful book for man to read, the full revelation, the detailed story of that
one universal mind, struggling, emerging, through shadow, substance, manifest
spirit, in various orders of being--the veritable history of God. And
nature, together with the true pedigree and evolution of man also, his gradual
issue from it, was still all to learn. The delightful tangle of things!
it would be the delightful task of man's thoughts to disentangle that.
Already Bruno had measured the space which Bacon would fill, with room perhaps
for Darwin also. That Deity is everywhere, like all such abstract
propositions, is a two-edged force, depending for its practical effect on the
mind which admits it, on the peculiar perspective of that mind. To Dutch
Spinosa, in the next century, faint, consumptive, with a hold on external
things naturally faint, the theorem that God was in all things whatever,
annihilating, their differences suggested a somewhat chilly withdrawal from the
contact of all alike. In Bruno, eager and impassioned, an Italian of the
Italians, it awoke a constant, inextinguishable appetite for every form of
experience--a fear, as of the one sin possible, of limiting, for oneself or
another, that great stream flowing for thirsty souls, that wide pasture set
ready for the hungry heart. Considered from the point of view of a minute
observation of nature, the Infinite might figure as "the infinitely
little;" no blade [240] of grass being like another, as there was no limit
to the complexities of an atom of earth, cell, sphere, within sphere. But
the earth itself, hitherto seemingly the privileged centre of a very limited
universe, was, after all, itself but an atom in an infinite world of starry
space, then lately displayed to the ingenuous intelligence, which the telescope
was one day to verify to bodily eyes. For if Bruno must needs look
forward to the future, to Bacon, for adequate knowledge of the earth--the
infinitely little; he looked back, gratefully, to another daring mind, which
had already put the earth into its modest place, and opened the full view of
the heavens. If God is eternal, then, the universe is infinite and worlds
innumerable. Yes! one might well have supposed what reason now
demonstrated, indicating those endless spaces which sidereal science would
gradually occupy, an echo of the creative word of God himself, "Qui
innumero numero innumerorum nomina dicit." That the stars are suns:
that the earth is in motion: that the earth is of like stuff with the stars:
now the familiar knowledge of children, dawning on Bruno as calm assurance of
reason on appeal from the prejudice of the eye, brought to him an inexpressibly
exhilarating sense of enlargement of the intellectual, nay! the physical
atmosphere. And his consciousness of unfailing unity and order did not
desert him in that larger survey, making the utmost one could ever know of the
earth seem but a very little chapter in that endless history of God the Spirit,
rejoicing so greatly in the admirable spectacle that it never ceases to evolve
from matter new conditions. The immovable earth beneath one's feet! one
almost felt the movement, the respiration of God in it. And yet how
greatly even the physical eye, the sensible imagination (so to term it) was
flattered by the theorem. What joy in that motion, the prospect, the
music, the music of the spheres !--he could listen to it in a perfection such
as had never been conceded to Plato, to Pythagoras even.
"Veni, Creator Spiritus, Mentes tuorum visita, Imple
superna gratia, Quae tu creasti pectora!" Yes! the grand old
Christian hymns, perhaps the grandest of them, seemed to blend themselves in
the chorus, to deepen immeasurably under this new intention. It is not
always, or often, that men's abstract ideas penetrate the temperament, touch
the animal spirits, affect conduct. It was what they did with
Bruno. The ghastly spectacle of the endless material universe, infinite
dust, in truth, starry as it may look to our terrestrial eyes--that prospect
from which Pascal's faithful soul recoiled so painfully--induced in Bruno only
the delightful consciousness of an ever-widening kinship [241] and sympathy,
since every one of those infinite worlds must have its sympathetic
inhabitants. Scruples of conscience, if he felt such, might well be
pushed aside for the "excellency" of such knowledge as this. To
shut the eyes, whether of the body or the mind, would be a kind of dark
ingratitude; the one sin, to believe directly or indirectly in any absolutely
dead matter anywhere, because involving denial of the indwelling spirit.
A free spirit, certainly, as of old! Through all his pantheistic flights,
from horizon to horizon, it was still the thought of liberty that presented
itself to the infinite relish of this "prodigal son" of
Dominic. God the Spirit had made all things indifferently, with a
largeness, a beneficence, impiously belied by any theory of restrictions,
distinctions, absolute limitations. Touch, see, listen, eat freely of all
the trees of the garden of Paradise with the voice of the Lord God literally
everywhere: here was the final counsel of perfection. The world was even
larger than youthful appetite, youthful capacity. Let theologian and
every other theorist beware how he narrowed either. The plurality of worlds!
how petty in comparison seemed the sins, to purge which was the chief motive
for coming to places like this convent, whence Bruno, with vows broken, or
obsolete for him, presently departed. A sonnet, expressive of the joy
with which he returned to so much more than the liberty of ordinary men, does
not suggest that he was driven from it. Though he must have seemed to
those who surely had loved so lovable a creature there to be departing, like
the prodigal of the Gospel, into the furthest of possible far countries, there
is no proof of harsh treatment, or even of an effort to detain him. It
happens, of course most naturally, that those who undergo the shock of
spiritual or intellectual change sometimes fail to recognise their debt to the
deserted cause: how much of the heroism, or other high quality, of their
rejection has really been the growth of what they reject? Bruno, the
escaped monk, is still a monk: his philosophy, impious as it might seem to
some, a new religion. He came forth well fitted by conventual influences
to play upon men as he was played upon. A challenge, a war-cry, an
alarum; everywhere he seemed to be the creature of some subtly materialized
spiritual force, like that of the old Greek prophets, like the primitive "enthusiasm"
he was inclined to set so high, or impulsive Pentecostal fire. His hunger
to know, fed at first dreamily enough within the convent walls as he wandered
over space and time an indefatigable reader of books, would be fed physically
now by ear and eye, by large matter-of-fact experience, as he journeys from
university to university; yet still, less as a teacher than a courtier, a
citizen of the world, a knight-errant of intellectual light. The
philosophic need to try all things had given reasonable justification to the
stirring desire for travel common to youth, in which, if in nothing else, that
whole age of the [242] later Renaissance was invincibly young. The
theoretic recognition of that mobile spirit of the world, ever renewing its
youth, became, sympathetically, the motive of a life as mobile, as ardent, as
itself; of a continual journey, the venture and stimulus of which would be the
occasion of ever new discoveries, of renewed conviction. The unity, the
spiritual unity, of the world :--that must involve the alliance, the congruity,
of all things with each other, great reinforcement of sympathy, of the
teacher's personality with the doctrine he had to deliver, the spirit of that
doctrine with the fashion of his utterance. In his own case, certainly,
as Bruno confronted his audience at Paris, himself, his theme, his language,
were the fuel of one clear spiritual flame, which soon had hold of his audience
also; alien, strangely alien, as it might seem from the speaker. It was
intimate discourse, in magnetic touch with every one present, with his special
point of impressibility; the sort of speech which, consolidated into literary
form as a book, would be a dialogue according to the true Attic genius, full of
those diversions, passing irritations, unlooked-for appeals, in which a
solicitous missionary finds his largest range of opportunity, and takes even
dull wits unaware. In Bruno, that abstract theory of the perpetual motion
of the world was a visible person talking with you. And as the runaway Dominican
was still in temper a monk, so he presented himself in the comely Dominican
habit. The eyes which in their last sad protest against stupidity would
mistake, or miss altogether, the image of the Crucified, were to-day, for the
most part, kindly observant eyes, registering every detail of that singular
company, all the physiognomic lights which come by the way on people, and,
through them, on things, the "shadows of ideas" in men's faces (De
Umbris Idearum was the title of his discourse), himself pleasantly animated by
them, in turn. There was "heroic gaiety" there; only, as usual
with gaiety, the passage of a peevish cloud seemed all the chillier. Lit
up, in the agitation of speaking, by many a harsh or scornful beam, yet always
sinking, in moments of repose, to an expression of high-bred melancholy, it was
a face that looked, after all, made for suffering--already half pleading, half
defiant--as of a creature you could hurt, but to the last never shake a hair's
breadth from its estimate of yourself. Like nature, like nature in that
country of his birth, the Nolan, as he delighted to proclaim himself, loved so
well that, born wanderer as he was, he must perforce return thither sooner or
later, at the risk of life, he gave plenis manibus, but without selection, and,
with all his contempt for the "asinine" vulgar, was not fastidious.
His rank, unweeded eloquence, abounding in a play of words, rabbinic
allegories, verses defiant of prosody, in the kind of erudition he professed to
despise, with a shameless image here or there, product not of formal method,
but of Neapolitan improvisation, was akin to [243] the heady wine, the sweet,
coarse odours, of that fiery, volcanic soil, fertile in the irregularities
which manifest power. Helping himself indifferently to all religions for
rhetoric illustration, his preference was still for that of the soil, the old
pagan one, the primitive Italian gods, whose names and legends haunt his
speech, as they do the carved and pictorial work of the age, according to the
fashion of that ornamental paganism which the Renaissance indulged. To
excite, to surprise, to move men's minds, as the volcanic earth is moved, as if
in travail, and, according to the Socratic fancy, bring them to the birth, was
the true function of the teacher, however unusual it might seem in an ancient
university. Fantastic, from first to last that was the descriptive epithet; and
the very word, carrying us to Shakespeare, reminds one how characteristic of
the age such habit was, and that it was pre- eminently due to Italy. A
bookman, yet with so vivid a hold on people and things, the traits and tricks
of the audience seemed to revive in him, to strike from his memory all the
graphic resources of his old readings. He seemed to promise some greater
matter than was then actually exposed; himself to enjoy the fulness of a great
outlook, the vague suggestion of which did but sustain the curiosity of the
listeners. And still, in hearing him speak you seemed to see that subtle
spiritual fire to which he testified kindling from word to word. What
Parisians then heard was, in truth, the first fervid expression of all those
contending apprehensions, out of which his written works would afterwards be
compacted, with much loss of heat in the process. Satiric or hybrid
growths, things due to hybris,+ insolence, insult, all that those fabled satyrs
embodied--the volcanic South is kindly prolific of this, and Bruno abounded in
mockeries: it was by way of protest. So much of a Platonist, for Plato's
genial humour he had nevertheless substituted the harsh laughter of
Aristophanes. Paris, teeming, beneath a very courtly exterior, with
mordent words, in unabashed criticism of all real or suspected evil, provoked
his utmost powers of scorn for the "triumphant beast," the
"constellation of the Ass," shining even there, amid the university
folk, those intellectual bankrupts of the Latin Quarter, who had so long passed
between them gravely a worthless "parchment and paper"
currency. In truth, Aristotle, as the supplanter of Plato, was still in
possession, pretending to determine heaven and earth by precedent, hiding the
proper nature of things from the eyes of men. Habit--the last word of his
practical philosophy--indolent habit! what would this mean in the intellectual
life, but just that sort of dead judgments which are most opposed to the
essential freedom and quickness of the Spirit, because the mind, the eye, were
no longer really at work in them? To Bruno, a true son of the
Renaissance, in the light of those large, antique, pagan ideas, the difference
between Rome and the Reform would figure, of course, as but an insignificant
variation upon [244] some deeper, more radical antagonism between two
tendencies of men's minds. But what about an antagonism deeper still?
between Christ and the world, say! Christ and the flesh?--that so very
ancient antagonism between good and evil? Was there any place for
imperfection in a world wherein the minutest atom, the lightest thought, could
not escape from God's presence? Who should note the crime, the sin, the
mistake, in the operation of that eternal spirit, which could have made no
misshapen births? In proportion as man raised himself to the ampler
survey of the divine work around him, just in that proportion did the very
notion of evil disappear. There were no weeds, no "tares," in
the endless field. The truly illuminated mind, discerning spiritually,
might do what it would. Even under the shadow of monastic walls, that had ever
been the precept, which the larger theory of "inspiration" had
bequeathed to practice. "Of all the trees of the garden thou mayst
freely eat! If you take up any deadly thing, it shall not hurt you!
And I think that I, too, have the spirit of God." Bruno, the citizen
of the world, Bruno at Paris, was careful to warn off the vulgar from applying
the decisions of philosophy beyond its proper speculative limits. But a
kind of secresy, an ambiguous atmosphere, encompassed, from the first, alike
the speaker and the doctrine; and in that world of fluctuating and ambiguous
characters, the alerter mind certainly, pondering on this novel reign of the
spirit--what it might actually be--would hardly fail to find in Bruno's
theories a method of turning poison into food, to live and thrive thereon; an
art, surely, no less opportune in the Paris of that hour, intellectually or
morally, than had it related to physical poisons. If Bruno himself was
cautious not to suggest the ethic or practical equivalent to his theoretic
positions, there was that in his very manner of speech, in his rank, unweeded
eloquence, which seemed naturally to discourage any effort at selection, any
sense of fine difference, of nuances or proportion, in things. The loose
sympathies of his genius were allied to nature, nursing, with equable maternity
of soul, good, bad, and indifferent, rather than to art, distinguishing,
rejecting, refining. Commission and omission; sins of the former surely
had the preference. And how would Paolo and Francesca have read the
lesson? How would this Henry the Third, and Margaret of the
"Memoirs," and other susceptible persona then present, read it,
especially if the opposition between practical good and evil traversed another
distinction, to the "opposed points," the "fenced
opposites" of which many, certainly, then present, in that Paris of the
last of the Valois, could never by any possibility become
"indifferent," between the precious and the base,
aesthetically--between what was right and wrong, as matter of art? The Fortnightly
Review. Gaston de Latour. rom Heine's Aus der Harzreise, "Bergidylle
2": "Tannenbaum, mit grunen Fingern," Stanza 10. 243.
+E-text editor's transliteration: hybris. Liddell and Scott definition:
"wanton violence, arising from the pride of strength, passion, etc.".
Giuseppe Bozzetti. Keywords:
matematismo, monofisismo, interpersonale, implicatura interpersonale, il
dialogo, fine razionale, la ragione come atto costitutivo dell’uomo, persona,
uomo. Uomini, bruno contro I matematici. Morale, il problema del male,
ill-will, liberta, legge morale, kant, Rosmini non e cattolico. Refs.: Luigi
Speranza, “Bozzetti e Grice” – The Swimming-Pool Library. Bruno.
Grice e Branciforte: l’implicatura conversazionale dei
giochi olimpici – filosofia italiana – Luigi Speranza (San Vito). Filosofo italiano. Grice: “You’ve got to
love Branciforte: my favourite is his philosophy of what he calls ‘il
messaggio,’ – I do use the term when I speak of a transmitter, and an
addressee, etc. – the fact that he was born where Ikkos was born help, since
one would need to recover Ikkos’s message! Branciforte sees philosophy as a
pilgrimage of love – ‘il peregrine dell’amore’ with his ‘canzionere’ and surely
the song needs an addressee!”. trabia: Giuseppe
Giovanni Lanza del Vasto (n. San Vito dei Normanni), filosofo. Esponente della
nobile famiglia siciliana dei Lanza di Trabia. Il suo vero nome è infatti
Giuseppe Giovanni Luigi Enrico Lanza di Trabia-Branciforte. La sua personalità
eccezionale riunisce caratteristiche disparate: filosofo con una forte vena
mistica, ma anche patriarca fondatore di comunità rurali e attivista
nonviolento contro la guerra d'Algeria o gli armamenti nucleari.
Trabia nacque in un piccolo paese salentino, San Vito, nella masseria
"Specchia di Mare", da famiglia antica ed illustre: il padre, Luigi
Giuseppe, nato a Ginevra, dottore in giurisprudenza e titolare di un'azienda
agricola-vitivinicola era figlio illegittimo del principe siciliano Giuseppe
III Lanza di Trabia. . Giuseppe Giovanni aveva due fratelli: Lorenzo Ercole, e
Angelo Carlo, cittadino americano (partecipò allo sbarco in Sicilia). Lanza
studiò al Condorcet a Parigi, poi filosofia a Firenze e Pisa, dove fu allievo
di Carlini. «La guerra di Abissinia già iniziava ed il mio rifiuto a
parteciparvi era la cosa più evidente. E poi questa guerra non era che
l’inizio: in seguito forse sarei stato ad uccidere inglesi, tedeschi e un
giorno avrei avuto dinanzi alla mia baionetta Rainer Maria Rilke. No, la mia
risposta era no. “Ma che cosa è che rende la guerra inevitabile?”, mi domandavo.
Benché giovane avevo capito la puerilità delle risposte ordinarie, quelle che
si rifanno alla nostra cattiveria, al nostro odio e al pregiudizio. Sapevo che
la guerra non aveva a che fare con tutto ciò. “Certo, una dottrina esiste per
opporsi alla guerra e la vedo nel Vangelo”, dicevo, “ma com’è che i cristiani
non la vedono? Manca quindi un metodo, un metodo per difendersi senza
offendere. Un modo nuovo, diverso, umano di risolvere i conflitti umani”. Solo
in Gandhi vedevo colui che avrebbe potuto darmi una risposta ed il
metodo.» (Pagni R., Ultimi dialoghi con Lanza del Vasto) Così B. ricorda
la sua decisione di partire per l'India, autofinanziandosi con la vendita a
un'amica facoltosa del manoscritto della sua prima opera, Giuda. Lanza non
partiva alla ricerca di spiritualità, tanto più che la conversione al
cristianesimo gli impegnava pienamente l'animo: «Ma mi ero, non senza
pena, convertito alla mia propria religione, e avevo il mio da fare per
meditare le Scritture ed applicarne i comandamenti. E se mi si chiedeva “siete
cristiano?”, rispondevo: “Sarebbe ben prezioso dire di sì. Tento di
esserlo".» (L’Arca aveva una vigna per vela). In India, Lanza
conobbe il Mahatma Gandhi, con il quale stette qualche mese, per poi recarsi in
Himalaya. Durante il viaggio «conobbi le inquietudini sociali dell'India ed il
suo metodo di liberazione, la non violenza, che era molto contraria al mio
carattere (come del resto credo sia contraria al carattere di tutti). Nessuno è
non violento per natura: siamo violenti e non proviamo vergogna a dirlo, anzi
lo diciamo con un certo orgoglio. Ma ciò che non diciamo è che la vigliaccheria
e la violenza fanno la forza delle nazioni e degli eserciti e la non violenza
consiste nel superare questi due grandi motivi della storia umana». In India
trova «un'umanità simile alla nostra quanto opposta: qualche cosa come un altro
sesso.l ritorno in Europa Lo scrittore e studioso in una delle sue
comunità rurali (l'ultimo a destra) Tornato dall'India dopo ulteriori
peregrinazioni in Terra Santa, Lanza comprende che la sua vocazione è di
fondare una comunità rurale nonviolenta, sul modello del gandhiano ashram, la
comunità autarchica ed egualitaria che per il Mahatma doveva essere la cellula
della società. Gli ci volle del tempo prima di riuscire a concretizzarla
attraverso la fondazione della comunità dell'Arca. Tra le poche persone a cui
gli riesce di esporre il suo progetto c'è Simone Weil, che incontra a
Marsiglia. Nonostante il suo pacifismo, Weil non nutriva molta fiducia nella
nonviolenza gandhiana. Lanza gliene parlò e lei sembrò comprendere meglio. Poi
parlarono della visione dell'Arca, che allora non si chiamava ancora così, ed
era la prima volta che Lanza ne parlava con qualcuno: «Lei capì subito! “È un
diamante bellissimo”, disse. “Sì,” risposi “è vero. Ha solo un minuscolo
difetto: che non esiste”. E lei: “Ma esisterà, esisterà, perché Dio lo
vuole"."Simone aveva ragione. L'ultima sede della comunità fu la
Borie Noble, con circa centocinquanta persone che vivono nel modo più frugale e
gioiosamente comunitario. Il nome venne quando si cominciò a parlare di
“lanzismo”: «Si cominciava a parlare di Lanzisti e Lanzismo, cosa che mi fece
rizzare il pelo. “Amici miei”, annunciai, “noi ci chiameremo l'Arca, quella di
Noè beninteso. E noi gli animali dell'Arca.». Negli anni successivi
numerosissime iniziative nonviolente videro protagonista Lanza e i suoi
compagni, che seppero attirare l'attenzione dell'opinione pubblica francese e
non solo. La prima azione pubblica nonviolenta è contro le torture e i massacri
compiuti dai francesi in Algeria, e si svolge a Clichy in una casa dove aveva
vissuto San Vincenzo de Paoli. L'azione fu guardata con relativo favore dalla
stampa, e giunse la solidarietà di personalità come Mauriac o l'Abbé Pierre. Poi
vennero le lotte contro il nucleare. B. con i suoi compagni penetrano nel
cancello di una centrale elettronucleare e vengono poi trascinati via dai
poliziotti. Poi ancora la campagna contro i “campi di assegnazione per
residenza”, sorta di campi di concentramento per gli algerini “sospetti”, e
quella in favore degli obiettori di coscienza. Durante la Quaresima tra due
sessioni del Concilio Vaticano II B. fece un digiuno di quaranta giorni
compiuto nell'attesa di una parola forte sulla pace da parte della Chiesa. Poco
dopo il trentesimo giorno, il Segretario di Stato consegnò a Chanterelle, la
moglie di Lanza, il testo dell'enciclica Pacem in Terris: «Dentro ci sono cose
che non sono mai state dette, pagine che potrebbero essere firmate da suo
marito!». Altre saggi: Le pèlerinage aux sources, Denoël, Parigi, trad.
italiana: Pellegrinaggio alle sorgenti, Jaca Book, Milano; Approches de la vie
intérieure, Denoël, Parigi; traduzione italiana: Introduzione alla vita
interiore, Jaca, Milano; Technique de la non-violence, Denoël, Parigi;
traduzione italiana: Che cos'è la non violenza, Jaca, Milano; Il canzoniere del
peregrin d'amore, Jaca, Milano; Vinôbâ, ou le nouveau pèlerinage, Denoël,
Parigi; traduzione italiana: Vinoba, o il nuovo pellegrinaggio, Jaca, Milano;
L'Arche avait pour voilure une vigne, Denoël, Parigi; trad. italiana: L'Arca
aveva una vigna per vela, Jaca, Milano; Pour éviter la fin du monde, Rocher,
Parigi; traduzione italiana: Per evitare la fine del mondo, Jaca, Milano;
Principes et préceptes du retour à l'évidence, Denoël, Parigi; trad. italiana:
Principi e precetti del ritorno all'evidenza, Gribaudi, Torino; Préface au
Message Retrouvé de Cattiaux, Denoël, Parigi; traduzione italiana: Il Messaggio
Ritrovato, Mediterranee, Roma. Pagni, B., Pellegrinaggio alle sorgenti82 Fiori,
B. e Weil, Prospettiva Persona prospettiva persona/ editoriale// lanza_weil. pdf Pagni,
L'Arca aveva una vigna per vela48
ivi Madaule, Chi è B.; Mareuil, B.
(Seghers) Doumerc, Dialoghi con B.; Roquet, Les Facettes du cristal
(Conversazioni con B., Parigi) Arnaud de Mareuil, B., sa vie, son oeuvre, son
message (Saint-Jean-de-Braye) Anne Fougère, Claude-Henri Rocquet: Lanza del
Vasto. Pellegrino della nonviolenza, patriarca, poeta, (Paoline, Milano)
Antonino Drago, Paolo Trianni, La filosofia di Lanza del Vasto (Jaka Book,
Milano 2008) Altri progetti L'Arche di B. su arche-nonviolence.eu.
Comunità di St Antoine, su arche-de-st-antoine.com. Comunità dell'Arca in
Italia, su xoomer.virgilio. Provincia di Brindisi su Lanza del Vasto. Lanza del
Vasto & Ramon Llull. Biografie Biografie Letteratura Letteratura Filosofo del XX secoloPoeti
italiani del XX secoloScrittori italiani Professore San Vito NonviolenzaLanza. vasto: essential Italian philosopherBranciforte:
Giuseppe Giovanni Luigi Enrico Lanza di Trabia-Branciforte -- Vasto: Essential
Italian philosopher. Grice: “Note that he is Lanza del Vasto, but if he wants
to keep the Vasto, under Vasto he goes! Even though Lanza is the aristocratic
bit to it!” A • imm. Prf/^ro .-fcàfZle ^ f.tt. di F -Bei'fy/'J-i'
Airy'rvKAT^.wj jyj^ix.ù *^h:e7J'Atv attLiAI^d DEI
©iierosiHìi ©iLHMiPKsir DELLA GRECIA E DEI CIRCEINSI
UN ROMA DELLE CORSE DI BIGHE E DE’ FANTINI A CAVALLO ED A PIEDI IN
PADOVA e nell’ Anfiteatro dell’Arena in Milano dal 1807
® 1834 coi Nomi e Cognomi del Proprietarj dei Cavalli e di
quelli dei Yincitori stati premiati nei diversi Spettacoli
M'J. G- A SPESE DELL’AUTORE Edizione posta sotto la
Salvaguardia delle Leggi. Miiako. Dalla Tipografìa
Visa]^ DEI (gailXgSìl I GiuocHl più famosi della Grecia
furono gli Olimpici. Essi instituiti furono non solamente per avvezzare
la gioventù agli esercizj del corpo, e per celebrare in un determinato
tempo la memoria de’più grandi avve- nimenti; ma eziandio per onorare gli
Dei. Distinte ve- nivano cinque maniere differenti di esercitarsi oltre
quella del canto, e della musica; vale a dire il Corso che si fece
in prima a piedi, e poscia sopra de’coccbi; il Salto; il Disco; la Lotta;
finalmente il Cesto o sia la Scherma a colpi di pugni. I
giuochi Olimpici, così chiamati dalla città di Olim- pia, celebravansi
ogni cinque anni; il che nascer poi fece il costume di contare per via di
Olimpiadi. Essi cominciavano con un solenne sacrificio, e solevasi
quivi accorrere da tutte le parti della Grecia: i vincitori erano
pubblicati ad alta voce da un Araldo, e lodati con dei cantici di
vittoria; e si soleva ancora cinger la tevta del medesimi con una corona
trionfale. Ogni città, a cui appartenevano, faceva a’ medesimi de’ricchi
doni, e man- tenuti erano per tutto il rimanente della vita a
pubbli- che spese. Il jiriraoj che riportò il premio uel corso a
piedi chiamavasi Corebo, nativo di Elide.. Cinisca figliuola del re
Archidamo fu la prima del suo sesso, che guadagnò il premio nel corso
de’cocchi, ciocché avvenne nella sesia Olimpiade; così pure altre femmine
ebbero parte in questi giuochi. Cleostene Epidanio riportò il
premio del corso a cavallo. Polidamante, figlio di Nicia, aveva una
statura gigan- tesca, ed una forza, un coraggio ed una destrezza
straordinaria. Essendo ancor giovane assaltò sul monte Olimpo un gran
leone, il quale desolava il paese, e l’uccise. Esso ancora fermava con una
sola mano un cocchio tirato da quattro cavalli; quindi Dario figlio di
Artaserse curioso di esser testimonio della sua forza, gli pose sul capo
tre de’ più forti delle sue guardie, ed egli li uccise tutti con un colpo
di pugno. Milone Crotoniala il più robusto, e nerboruto di
tutti gli atleti si mise un giorno ne’ giuochi Olimpici un toro di
due anni sopra le spalle, e portollo correndo sino all’estremità dello
steccato senza prender fiato, di poi l’uccise con un colpo di pugno. Teagene
Tasiese è commendabile per la sua destrezza, per la sua agilità, e pel
gran numero di corone dal rnedesimo riportale in diversi torneamenti, che
si fanno ascendere a quattrocento. 1 vincitori di questi
giuochi onorare solevansi con delle corone; la più antica che data venne
ai medesimi era di Ulivo; e poscia date ne furono di Gramigna, di
Salcio, di Lauro, di Mirto, di Quercia, di Palma e di Appio. Gli atleti
vincitori incominciarono a far innalzare le loro statue, che furono dai medesimi
dedicate agli Dei; quindi ancora scolpiti venivano i loro nomi
sopra alcune colonne, poste nella pubblica piazza. Il concorso a questi
giuochi era si grande, che solamente i principali personaggi delle città
Greche vi potevano aver luogo, e si celebravano con molta pompa e
magnificenza. DEI m ^^oma E DEL CIRCO MASSIMO
Cm legge la storia de’principj <31 Roma, avrà osservato, che questa
singolare città prese ne’suoi primordj il governo, le leggi, la
magistratura, la religione, i riti e le arti dagli Etruschi popoli
circonvicini. Di tre specie erano i giuochi: i primi erano
sce- nici, o teatrali e consistevano, come oggi, a rappre- sentare
sul teatro commedie, canti, suoni, balli, e tutti questi alla foggia
toscana. Anfiteatrali erano i secondi; e si riducevano a combattimenti
gladiatori tra uomini ed uomini, o tra uomini e fiei’e. I giuochi
Circensi formavano la terza specie; ed erano, come dice Tertulliano, nel
loro apparato i più ricchi, ed i più pomposi. Consistevano essi in
corse di uomini a piedi ed a cavallo precedute da varj sagrifizi:
concorreva a questo brillante spettacolo tutto il popolo romano, e
special- niente la più elegante gioventù e le più belle fanciulle,
le quali in lunghi stuoli andavano parte per vedere, e parte per esser
vedute. 11 primo Circo chiuso che si ediGcasse in Roma, fu
opera di Tarquinio Prisco principe appassionato per le grandi
costruzioni. Esso edificio fu chiamato Circo Massimo, il quale poscia più
non bastò alla cresciuta popolazione di Roma. Giulio Cesare
credette dover dedicare al popolo romano ed alla religione, di cui era divenuto
capo, un altro ijii’co proporzionalo al bisogno; ma in vece di farlo
nuovo, pensò meglio di accrescere quello eretto da
Tarquinio. Augusto suo successore rifabbricò questo Circo, ornan-
dolo di marmi in occasione, che andava abbellendo la sua capitale.
Dionigi d’Alicarnasso narra che ai suoi tempi il Circo Massimo era
circondato da gran porticato, avente molte scale artificiosamente
distribuite a libero passo di quelli che entravano ed uscivano: esso
conteneva duecento sessanta mila spettatori. Tanta magnificenza non bastò
ai successori d’Augusto; perchè Tiberio, Caligola, Claudio e Nerone vi
fecero anch’essi varj accrescimenti. Quegli però, che più d’ogni
altro lo accrebbe, fu Trajano, perchè a’suoi tempi la popolazione di Roma
era giunta forse al massimo suo aumento. I Romani erano cosi amanti
di queste solennità, che non domandavano al Principe, altro che
abbondanza di pane, e frequenza di giuochi Circensi. Questi gran
giuochi Circensi consistevano poi in una solenne processione terminata da
varj pubblici sacrifizi, che si facevano sulla spina del Circo; e in una
corsa di cento Righe tirate a quattro cavalli di fronte, e di una
numerosa corsa di fantini a cavallo ed a piedi. Queste cento Bighe
erano divise in quattro fazioni, distinte dai colori, coi quali erano
dipinte. V’ erano le bianche, le rosse, le prasiue, o sia verde chiaro e
le ve- nete, o sia ceruleo marino; in modo, che ve n^erano ven-
ticinque per ciascun colore. Ogni Biga portava un nome, e quello
probabilmente del suo agitatore. Finite le corse de’carri,
gli agitatori scendevano nel- l’arena, e correvano a piedi a gara.
Dopo la corsa venivano gli atleti e i lottatori, i quali facevano
anch’ essi i loro esercizj, e con ciò finivasi la giornata.
Questi differenti esercizj erano interrotti da pubblici elogi che
recitavansi in lode dei vincitori, e dalle di- stribuzioni, che ad essi
faceansi delle corone e de’premi. Ecco dato un cenno o un’ idea dei
Giuochi Circensi. VENEZIA COME LA GRECIA E ROMA
aveva aneli’ essa i suoi Spettacoli Consistevano questi in
Regate o corse lungo il Ca- nalazzo che divide in due parti \^enezla, e
in caccle di tori con cani, nelle forze erculee divise in due fazioni
di così detti Nicolottl e Castellani, e in voli dal campanile di
san Marco alla riva della Piazzetta. Furono sempre soggetto di
universale ammirazione la Venezia questi spettacoli, massimamente quello
della così detta regata. Si dava principio allo spettacolo
con un fresco, vale a dire con una corsa di tutte le barche fornite
riccamente in diversi costumi, oltre le Bissone a otto remi,
3Ialgarolte a sei remi e Peote, barche tutte di una diversa costru-
zione: v’ erano quelle, che rappresentavano le quattro parti del mondo,
le quattro stagioni dell’anno, i quat- tro elementi, non che quelle
rappresentanti la Forza, la Temperanza e la Giustizia.
Terminato il corso delle barche simboleggiate, avevano luogo le
così dette regate, la prima delle quali era di dodici battelletti a un
remo, e dodici a due remi, e quella delle gondole a un remo, e a due remi
nel me- desimo numero. Prendevano il corso dalla Motta di sant’
Antonio; schierate partita per partita avanti un cordino, davano la
mossa con uno sbaro di raortaletto; percorrevano tutto il Canalazzo sino
alla volta del palo collocato al Corpus Domini, girato questo giungevano
alla meta, in volta del canale a casa del Nob. sig. Foscari, ove era costruita
una macchina a guisa di pulvinare, e dal giudici ri- cevevano i premi
destinati ai vincitori. La lunghezza del Canalazzo rappresentava un
ma- gnifico Anfiteatro: tutti i maestosi palazzi basati anche ih
parte sul legno d’india erano addobbati di ricchissime tappezzerie
orientali, e chiudeva lo spettacolo una marcia trionfale di tutte le suddette
barche. BELLE CORSE AL PRATO DELLA VALLE m ^ac/o
ova Sua Eccellenza proveditore Andrea Metnó ei’esse il gran Prato della
Valle in ampio Circo Olimpico, adorno di statue rappresentanti
uomini illusti'i, di obelischi, e di vasi etruschi, per far le
corse particolari delle bighe, dei fantini a cavallo, dei barberi e
dei fantini a piedi. Era costume in tutte le città dello Stato
Veneto di dare corse di cavalli e di uomini a piedi. Ambivano
i nobili veneti d’avere al loro Servizio i cosi detti Lacchè o Volanti,
che correvano a piedi in tutte quelle corse che si facevano nello Stato,
e queste erano frequentij difatto questi Volanti a piedi correvano
da Mestre a Padova in due ore (spazio di venti miglia
italiane.) Le solenni corse erano di miglia dieci, tra andata
e ritorno, e chi non correva questo spazio meno di un’ora non
prendeva premio. Detti premi erano cinque con le loro bandiere, la prima
rossa, la seconda celeste, la terza verde, la quarta gialla, e la quinta
bianca. Tutti quelli che si distinsero in queste gare sono i
seguenti: IO Nelle Corse parziali dei Lacchè:
Picino Fineo Sellila Badia Palermo Peverin Bernardinelli Martello Costa Baggio Seresa
Morte Nardini Schincaglia Nardini Giustiniani Nelle corse parz Il
N. Alessandro Pepoli. Il N. Giacomo Savorgnani. Il N. Siraone
Contarini. 11 N. Lodovico Priuli. Bologna, Meneghini Bettini Rabaldi
Contenti Menegazzi Poiana Petito Pietro. Coradi Bologna Picino
Faina Bianchini Strajoto Coppa li delle Bighe: Il N. Agostino
Nani. Il N. Antonio Riva, Il N. Zaneto Morosini:
ed altri. J DELLA COSTRUZIONE DEL CIRCO
O ARENA IN MILANO af/fa 3^ùa/z/ta c/ A spese della
comune di Milano fu eretto il gran Circo sulle tracce degli antichi
Circhi di Roma, dietro disegno dell’egregio signor cavaliere Luigi
Canonica regio architetto^ il suo giro esterno è di braccia milanesi i4oo
circa^ la sua lunghezza interna dalle car- ceri alla porta trionfale
braccia 4oo; la sua larghezza dal pulvinare alla porta mortoria braccia
aSo. Nell’interno del pulvinare il cornicione è fregiato di un basso
rilievo a chiaroscuro rappresentante la gran pompa Circense degli antichi
Romani, dipinta dall’esimio signor Monticelli. Dice Dionigi, ed
anche OVIDIO, che avanti di comin- ciare i giuochi Circensi, la pompa, o
sia processione, scendeva dal Campidoglio, e pel foro romano
s’incammi- nava in bell’ordine verso il circo Massimo; la galleria
interna di ordine Corinto, ornata di otto colonne di gra- nito lombardo,
come pure tutti i gradi, e scalari, che discende al podio; e ciò è quanto
viene rappresentato nel suddetto fregio. La porta trionfale è
di ordine dorico di granito; il timpano sopra il cornicione rappresenta
la Fama in basso rilievo, che distribuisce le corone al vincitori. Le
car- Il braccio di Milano corrisponde a metri lineari Oj5g
centimetri. 12 deri, della lunghezza di braccia loo in Uno colla
terrazza sopra le medesime, e le torri deU’oppldo costituiscono un
imponente fabbricato tutto di pietra viva. Nell’AnGteatro dell’ Arena in
Milano, ebbe luogo il famoso spettacolo, non più vedutosi in questa
Capitale, della Naumachia, o regata di barche. Per l’esecuzione di
detto spettacolo, si fecero traspor- tare una quantità di barche di varie
dimensioni, prendendole nei laghi vicini, e facendo venire molti barca-
iuoli abitanti i paesi lungo il lago di Como — Dato il segnale, si
distaccarono dal luogo delle carceri sei barche, ciascuna portando seco
quattro barcaiuoli, i quali fecero la loro corsa col compire tre giri
intorno alla Arena. Successivamente compirono i loro girl altre dodici
bar- che a sei a sei, come si disse delle prime. Le prime due di
ciascuna coppia, che prime poterono arrivare alla meta, dovettero di
nuovo cimentarsi nella quarta corsa per la decisione del premi, e
rimasero vincitori gl’ in- frascritti: e)Loiue 6
©o^w/oiufi Set Sverni a 111
cilowtiita ulaX'C' IH Andrea Gregol .I.
4oo Bianchi. . . II. 3oo 1 Prada
. . . III. 200 i La Lira Laliana equivale
ad Aiistr. r. l4- i3 — Si tenne neirAnfi teatro deU
TArena in Milano lo spettacolo di bighe, e fantini a piedi ed a cavallo.
In detto giorno si diede lo spetta- colo suddetto, essendosi prima
esperlmentati gl’individui ed i cavalli, e riconosciuti aventi ciascuno
le condizioni necessarie prescritte dai politici regolamenti.
In detta giornata i vincitori furono i seguenti. Slfooute e
Co^H-owt'e' ìit, Sei. ©O/caffi cKjoiM'e' 6'
©«^M'ome e> ilei, ( 3 aiitim/ IH/
cHoin-m'OiitoMt'e t)eC ^teiuio la §c. CO
RSO DELLE BIGHE. Vignoni Cardinali I.
3 oo Della Tela Gaet. Barzaghi li. 200
Roelli Radaelli Pietro IH. 100
CORS.A DEI FANTINI A CAVALLO. Bottini
Baldassare Porlesi Angelo I. 200
Ghezzi Daniri II. 100 CORSA
DEI FANTINI A PIED I. Coppa
Girolamo I. i 5 o «5 Feroldi II.
75 Scorpioni III. 5 o 1 Lo
Scudo di ItJilano equivale ad Auslr. L. 5 . 29. 1 Si
diede nell’Arena di Mi- lano un eguale spettacolo tenutosi nel i Marzo
1808, cioè, corse di bighe e fantini a piedi ed a cavallo. Quelli
che fortunati ottennero in quel giorno il premio furono i seguenti
descritti nell’infrascitta tabella: Dii/ 5*t(5pueba^
Dei/ GnvaKl cTCjouve 6 Go^itoiue De^fi/
cHau-w^o., e/ Dei/ ^ aw.kwi; j ^MlM/td 111 /
Qiaiòi JWuw/Ou/tocw/e De6 $reiui/0 IH/
cltaE. CORSO DELLE Bl GHE. Fontana
Batt. Cardinali “ I. aooo Caprara S.
E. Carlo Vimercati Carlo II. 0
0 Sevolini Trabattoni III. 1000
CORSA D EI FANTINI A CAVALLO. Saul Conte
Àlorio Porlesi Luigi I. i5oo Besozzi
Filippo . Bucchetti Luigi. IL 1000
CORSA DEI FANTINI A PIED r.
Testoni Antonio I. 1000 Coppa
II. 5oo Feroldi Fr. III.
3oo i5 NeU’Anfiteatro dell’Arena in Milano si tenne pubblico
divertimento della regata eseguita con barche fatte tra- sportare dai
vicini laghi, e con barcaiuoli abitanti i paesi lungo i detti
laghi. Detto spettacolo ebbe luogo nel giorno i Giugno i8ri
colla distribuzione dei seguenti premi consegnati ai sin- goli vincitori
della medesima regata. Storne e Go^uoitt/e Jet
c/lomiuoM/tooiC'e Se-K ^teutio 11* Garavaglia
Paolo I. 4oo Baroni. . . II.
000 Bianchi Agostino . Nel giorno i agosto i8ii sì tenne
nell’Arena di Mi- lano uno spettacolo di corse di bighe, e fantini a
piedi ed a cavallo, colla distribuzione dei sottonotati premi dati
ai singoli vincitori come appare dall’unita tabella. dei/ Oa.vafCv
Slboni/e 6 Go^it/oiwe cibu&'.^ix, e dei.
lU/ Qtxóói/ lHoUMM/OW/toWe deC 11*
5taK. CORSO DELLE BIGHE, Vignoni Carlo .
Cardinali Gio. B. I. 2000 Galli
Giuseppe. Barzaghi Luigi II. i5oo Della
Tela Gio.B. Vimercali Carlo III. 1000
CORSA DEI FANTINI A CANAI LO,
Labedojers Charles Pier Giuseppe . I.
i5oo Alari conle Saule Rossi
II. 1000 CORSA DEI FANTINI
A PIEDI. Mandelli Giuseppe I. 1000
Tesloni Antonio II. 5oo Coppa
III. 3oo 17 — In Milano fuori di
porta Orieulale nel giorno 17 ago- sto 1812, si tennero le corse di
fantini a piedi ed a cavallo. Detto spettacolo ebbe il suo
principio al ponte di Porta Orientale, ed aglrandosi 1 fantini intorno
all’ al- bergo, detto di Loreto nuovo, ritornarono essi sullo
stesso ponte a ricevere gli stabiliti premi ai singoli vincitori
come dall’unita tabella: afLoiiKe e Q/o^woiwe Jet
$^capi/i,eta»j Jo) Oo/vix^G, Dii/ ^OÀAhwV ^
veruno IU> oRoiinM'outow/e ut
^taP, CORSA DEI FANTINI A CAVALLO. Saul Conte
Alario Botta Caprini Comolli IL 1000
Cordini Agostino Domiri Paol9 I CORSA DEI FANTINI A PIEDI. Coppa I.
1000 Testoni II. 600 Poutigia Frane.”
III. 3oo 2 — i8 — Avendo il Consiglio
Comunale della regia città di Mi- lano deliberato di festeggiare con
pubbliche dimostra-^ zlonl di esultanza il fausto arrivo in Milano di S.
A. l’Arciduca Giovanni. La Commissione delegata del predetto
Consiglio de- duce a notizia, che tra gli spettacoli 'pubblici
divisati nel giorno i8 maggio i8i5, si faranno le Corse dello bighe
e de’fautini a cavallo, e dei fantini a piedi. 3«/
De» (3Li5iti6 e ©o^ Moitve De^^ii cAsirt'iga e Da
^ antiiu/ ^teu*wj ciloii*iuoitbotx«
2ycc&. DÌI. CO RSO DELLE BIGHE.
Giovanni Galli . Cardinali . I. 100
Galli Gallarati Carlo 'Vimercali Redaelli
II. 8o , detto Cadetto in.
6o CORSA BEI FANTINI A CAVALLO. Giuseppe
Bordoni GiovanniBelloni I. 8o
Gaetano Turcotii l Giuseppe Bordoni Ferdin.
Bergomi II. 6o Picozzi III.
So CORSA DEI FANTINI A PIE!
H. Giuseppe Maodelli I. 5o
Frane. Pontigia Antonio Testoni III. 3o
Uno Zecchino corrisponde ad Auslr. L. i3. 6o. i >9
Spettacoli Circenai diretti da Girolamo Coppa da eseguirsi La Russia ha le sue slitte, la Scozia le sue
caccie, l’Inghilterra le sue corse, la Spagna le sue giostre dei
tori. La musica, il ballo, la corsa, le militari evoluzio- ni, le
sceniche rappresentazioni sono spettacoli de’quali anche a’giorni nostra
ogni popolo si diletta, e che pa- gano varii ed importanti tributi
all’utilità pubblica. il sistema degli antichi spettacoli ci
dimostra i sommi vantaggi che se ne possono ritrarre. Il vigore de’
corpi, che ha tanta influenza in quello dell’anima, la destrezza,
l’agilità, la forza ed il coraggio, non erano i soli beni che col piacere
combinavano negli esercizii della greca e della romana palestra, e negli
spettacoli a’qnali que- sti servivano. Veniva co’ medesimi mirabilmente
alimen- tata, estesa, invigorita la passione della gloria. In essi
comparivano i più distinti personaggi^ Socrate si faceva un dovere
d’intervenire, Alcibiade riportò tre premi, e Catone si disponeva nella
sua gioventù a divenire quel che fu nella sua vecchiezza. Le
corone d’ulivo, di lauro , di appio verde o secco che si davano ai
vincitori de’diversi giuochi in Grecia, i premj presso a poco simili che
si davano per Io stesso merito in Roma, preparavano quelli che si
ottenevano quindi dalla virtù e dai talenti del magistrato e del
guerriero nel foro e nel campo; nella palestra e nel circo gli esercizii
erano diversi, ma lo scopo era sempre un solo, quello di alimentare cioè
la passione della gloria. Ma i costumi nostri son diversi da quelli
de’Greci e de- gli antichi Romani, e le nostre leggi non hanno uopo
di un tal mezzo per estendere questa utilissima passione. Si può dire per
altro che noi pure potremmo ritrarre dei rilevanti vantaggi da questi
spettacoli se venissero nella patria nostra adottati, purché si avesse
cura di pre- venire gl’incovenieuti che s’introdussero in quelli
de’Ro- ^ni, si modificasse l’antica pakstra, e se ne proscrivesse ^
ferocia e l’indecenza. Somministrando con essi de’piaceri utili agli
uomini, s’impedirebbe che da loro medesimi se ne formassero
de'perniciosi. Quell’ istinto che conduce i giovani all’ azione ed
al placei’e potrebbe in questi spettacoli servir di mezzo per
abituarli all’ordine, alla tolleranza della fatica, al vigore del corpo,
all’energia dello spirito e per garantirli dal- Tozio sempre seguito’
dalla noia, dalla frivolezza e dal vizio. Con ({ueste idee
Coppa Girolamo e compagni pensa- rono d’introdurre in questa Capitale
alcuni spettacoli, ch’essi denominano Circensi dal circo od anfiteatro
si- tuato sulla piazza d’armi di questa Città, luogo dove intendono di
darli, e a questo oggetto implorarono ed ottennero la necessaria
permissione dall’Imperiale Regio Governo di Milano. Una corsa
di dieciotto fantini a piedi, vestili alla Romana che sortiranno dalle
Carceri, e gireranno in- torno alla spina, faranno otto corse complete
sino alla meta, i primi tre vincitori otterranno Il primo . .
italiane lir. 3 oo 11 secondo « 200 li terzo» 100
Questa verrà seguita da altra corsa di dodici fautini a cavallo che
sortendo dalle carceri, faranno quattro corse complete sino alla
meta Al primo . . . italiane lir, 5 oo Al secondo « 3
oo Al terzo 30 0 Immediatamente alle accennate corse
succederà quella di sei bighe, le quali sortiranno parimenti dalle
carceri e faranno quattro corse complete sino alla meta La
prima italiane lir. 700 La seconda * >» 4 ®® L.i
ter/.a » Lo spettacolo sarà chiuso con una marcia trionfale e pompa
Circense composta di quattrocento individui ve- stiti tutti alla Romana.
I. Il Prefetto dei giuochi in cocchio a quattro cavalli di fronte. II.
Banda militai^. III. Insegne e trofei, varj genj, carro per le vestali
ti- rato da otto buoi di fronte. IV. Centuria o compagnia di 100
militari alla Romana. V. Tutti i fantini a piedi ed a cavallo e gli
auriga vincitori e pi’emiati in carro trionfale tirato da quattro buoi di
fronte. VI. Banda militare. VII. Altra compagnia di loo militari alla
Ro- mana non che tutti i perdenti delle corse che chiudono la pompa
Circense. Colti e generosi Milanesi! la suddetta società
assumo questa utile e dispendiosa impresa sotto i vostri beni- gni
auspicj. Voi che con tanto ardore proteggete tutte le vantaggiose insti
tuzioni, onorerete de’ vostri suffragi pur questa, che al vantaggio
unisce il vostro diletto. La scelta degli spettacoli sarà regolata dalla
condizione de’tempi e del luogo, e dal gran principio di dare al
pubblico un utile trattenimento. Ma a voi s’ appartiene 1 ’
animarla ed il proteggerla. Incoraggiti da vostri applausi i valorosi
atleti che si presenteranno in questi spettacoli, nascerà nobil
gara tra loro, e siffatti esercizj che da principio potranno essere
oggetto di semplice curiosità, diverranno poscia mercè il vostro generoso
eccitamento un oggetto di pub- blico interesse. 32 — 1
c}'(3oiwe E 3«. dei/ 0a(>a£& cT^lWe
• 00^U«HM ellotACi^A » ^ autùw $e>eiulo
iM aAouuM'OHtlSM. d.f ^veuM/o IH»
ólloE. CO RSA DELLE BIGHE. Gio. Vignoni
Cardinali . I. 700 Galli.
Barzaghi II. 4oo Rossi Radaelli CORSA Uel
FAlVTmi A CAVALLO. Caprini Arrigoni I.
5oo Villano Gaet. Bazzeri II.
3oo Bianchi Lonati III. aoo
CORSA DEI FANXmi A PIEDI. Gius.
Mandelli I. 3(50 Girolamo Coppa II.
aoo Testoni IH. 100 spettacoli
Circensi diretti da Girolamo Coppa. Mentre si sta preparando un grandioso
spettadolo che deve principalinante corrispondere a quelli che
dagli antichi Romani chiamavansi Gircensijsl è divisato intanto di
dare nel giorno suindicato un trattenimento a questo rispettabile
Pubblico, che* pel suo genere e per il buon ordine ond’esso verrà
eseguito riuscirà di sommo dilello. Consisterà il medesimo in una
corsa di dodici fantini a cavallo nella quale compariranno de’cavalli
forestieri, che sortiranno dalle carceri, faranno sei giri completi
per arrivare alla metà. Indi avrà luogo una porsa di
ventiquattro fantini a piedi che saranno divisi in tre partite, ciascuna
delle quali sarà composta di otto, estratti a sorte. Ognuna di esse
deve fare quattro giri, ed I primi delle singole partite che giungeranno alla
mela, dovranno cimentarsi ad un’altra corsa di quattro giri per la
decisione de’prenij. Sortiranno poscia gli altri ventuno fantini, i
quali dovranno fare unitamente quattro giri, ed il primo di loro
che giungerà alla meta avrà il premio. Succederà a queste un’altra corsa
dilettevole eseguila da ventiquattro nani, che a guisa di satiri degli
antichi greci rallegrerà gli spettatori. Questi sortiranno dalle
car- ceri, e faranno un giro completo sino alla meta, i primi tre
riporteranno il premio. Due bande militari delle più melodiose
rallegrerà lo spirito degli spettatori nel tempo che dureranno
queste corse. Lo spettacolo avrà fine con Una marcia trionfale
In cui vedrassi un superbo cocchio, nel quale vi sarà il Prefetto
dei giuochi. Terranno dietro al medesimo i fan- tini a piedi, ed a
cavallo, che non ottennero il premio, e si chiuderà lo spettacolo con un
maestoso carro trion- fale, su cui vi saranno i vincitori accompagnati
da numerose comparse, che colla splendidezza degli abiti loro e
colla regolarità de’loro movimenti renderanno ollre- modo piacevole e
dignitosa questa marcia. Accorrete dunqile, generosi milanesi, che hen
degno farà di voi lo spettacolo che vi si annunzia. Vogliate
procurare a voi stessi un nuovo e grande di- letto, ed all'impresa di
questi giuochi l'onore di aver saputo deliziosamente occupare alcune
delle ore da voi destinate al sollievo dell’animo. cTtoiM'S
8 Go^HOtM'e 3ei/ ^cepueboyc/j SeK Oavo-tCì. e
Oo^M'oiue Dà/ <5 ^ ccMhm Svenino iM.
0fa^Si/ cUsuuu'Ou.tM' e n* CORSA r
tEI FANTINI A CAVALLO. Angelo Curii .
Antonio Giulini I. 4oo Carlo
Galimberti Borsoni . ir. 3oo Ambrogio
Oliva Matteo Sarti .CORSA DEI FANTINI A
PIEI )I. Borghetli I. 3oo
Carlo Pedrelli II. 300 Tadei. III.
100 CORSA D EI 21 FANTII VI A
PI EDI. Coppa Unico 3òo C
:ORSA DEI NA NI. Botta Limonzino
detto Amabile ir. 8o Baldass. Ducbetti
detto Formica in. 6, 1 20
Avendo il Consiglio Comunale deliberato di festeggiare il fausto
avvenimento di S. A. R. il serenissimo arci-duca Ranieri, vice-re del Regno
Lombardo- Veneto; la Commissione delegata del suddetto Consiglio deduce
à pubblica notizia, che tra gli spettacoli divisati nel i6 giugno
1818, si faranno le corse delle bighe e de’ fan- tini a cavallo ed a
piedi, neU’anfìteatro dell’Arena alla Piazza d’Armi. f
Oo^tt'ouve ìei; ^C'OpMclaty Sei/ Gixvixffi-
10^01116 e Go^M'OIìVI’ oADut-i^a. e Dei»
^veiMio tiK QlaSiii Ili CORSA DELLE
BIGHE. Ant, conte Eallhyany 1 Cardinale
I. too Fontana . . Carlo Vimercati
II. 80 F ra nccScoF rigerio Paolo
Trabattoni III. 60 CORSA I] •
EI FANTINI A CAVALLO. Pizzini Marchesi 1.
8a Bordoni Filip. Ognibenè II.
6a Gaetano Bordoni Dionigio FiOrentini
ICORSA DEI FANTINI A PIEDI. Borghetti
I. 5 o Pedrelli . IL 4
o Tadei III. 3o • a6 —
Fa il seguente avviso. Ridotti a compimento i difficili apparecchi
dello spettacolo annua* ràato col precedente manifesto del giorno i 5 e
vedendo che r attuale stagione favorisce pure il buon esito del
medesirai, ci affrettiamo di prevenire il rispettabile Pubblico di questa
illustre Metropoli, che oggi giorno die- ciotto avrà luogo un
sorprendente fuoco artificiale com- posto e diretto da Morengbi. Colte e
gentili signore milanesi, l’invito è a voi prin- cipalmente diretto,
perchè se voi onorerete in copioso numero lo spettacolo che vi si
annunzia, esso sarà pure onorato di gran numero di nomini, solendo questi
ac- correre ove vi siano garbate e virtuose dopne. Gran
Carosello o Giostra diretta dal si- (jnor Capitano I\ antica IJng arese. Questo
grandioso spettacolo del Cai’osello fu eseguito alla presenza dì S. A. I.
R, il serenissimo arciduca Ranieri vice-re del Regno Lombardo-Veneto; il
medesimo era composto da quattrocento cavalieri ungheresi sotto la
direzione de’ loro comandanti. L’area dell’anfiteatro rappresentava un antico
torneo arricchito nel suo quadro- lungo di colonne, di statue in armatura
dei secoli di mezzo, nel centro torreggiava un magnifico obelisco
acforno di ricchissimi trofei militari, al suono armonioso di quattro
bande riunite succederono le gare fra i cavalieri giostratori, e queste si
combinarono in dilettevoli contraddanze, evoluzioni militari, in quadri
pittoreschi, e chiudeva lo spettacolo una marcia trionfale.
Grandioso spettacolo di corse di fantini a piedi dirette da Girolamo
Coppa, e mac- china di fuochi artificiali, che avrà luogo. Una banda
delle più melodiose rallegrerà gli spetla- loi’i ^ indi si presenteranno
ventiquattro fantini a piedi i quali eseguiranno una ben ordinala corsa^
che sarà di* visa in tre parli, ciascuna delle quali sarà composta
di otto; ognuna di esse deve fare quattro giri, ed i primi delle
singole parti che giungeranno alla meta^ dovranno rimettersi ad altra
corsa di quattro giri per la decisione de’premi. Sortiranno
poscia gli altri ventuno fantini, i quali do- vranno fare unitamente
quattro giri, ed il primo di loro, che giungerà alla meta, verrà unito ai
primi tre; i quali dovranno di nuovo cimentarsi ad una corsa di altri
quat- tro giri, per la decisione degrinfrascritti premi.
Oo^it;>(ue 3el ^cetili» iit OfoAòt.
ilef ^teuMO ii« tTTClf. Bardelli Carlo I.
3oo Branca Tadei. Pedroni IV. 100
Dopo ciò si cominceranno le forze ginnastiche dei già rinomali
Atleti e mentre che il Pubblico anderà ap- plaudendo r attività, la destrezza,
e la forza degl’ indi- viduati atleti, una granata annuncierà, che nell*
Anfi- teatro evvi un magnifico fuoco artificiale composto «
k^lrelto dal professore di pirotecnica, Giambattista Pio- tiiarla,
milanese. Una maccViina rappresentante la reggia di Minerva,
Dea delle scienze, si troverà innalzata nell’anfiteatro. Gli spettatori
potranno conoscere che il disegno di questa è tolto da uno de’più
magnificbi e grandiosi nell’ordine architettònico, avendo campo di
osservarlo partitamente, trientre si eseguiranno le suddette corse.
Diverse qualità di razzi, granate e bombe in N.° di 4 t) 0 ;
saranno i forieri dell’incendio della macchina. Una galante
girandola, che mostrerà senza interru- zione variate figure e moltipllcl
colori, sarà il primo pezzo de’gluochi fermi. Due grandi
tornei faranno al naturale distinguere il solò e la luna. Due
sorprendènti stelloni contornati da piccole stel- lette tutte illuminate,
giuocheranno unitamente, e for- meranno uii fuoco brlllaote.
Due girandole con specchio d’ illuminazione, forme- ranno un mulino
a vento. Due rosoni in continuo giro, cori specchio a vari colori, si
apriranno e si chiuderanno replicatamente. Una scappata di mille
saraSetti, formeranno in aria un bouquet con batteria. Due
casse di 4^0 razzi a batterla regolata, faranno una continua
moschettata. Una sortita di 4^0 palle avvampate; faranno
apparire il chiaror del giorno. La macchina verrà illiiminata
a giorrto, riel ciii mezzo' risplenderà la statua di Minerva. Ventiquattro
fontanonl di un getto tnaraviglloso, forme- r.nnno un intrecciato
giùoco. Un fuoco alla foggia di un grande Vesuvio, si alzerà
nell’aria, con istrepitosa batteria, che annuncierà il ter- mine dello
spettacolo, Colti e generosi Milanesi, voi che con tanto^
'ardore proteggete le belle arti, l’artefice Piomarta, ardisce as-
Sicurai vi, che non rimarrete delusi. Nel giorno i 4 maggio 1820,
Giambattista Piomarta professore macchinista di fuochi artificiali^ che
nel giorno vent’otto novembre del decorso anno, incendiò la mac-
china da esso costrutta con pieno aggradimento, ha di- visato anche 3
richiesta di molte persone che nbn sono allora Intervenute, di ripetere
il disegno della stessa macchina. Due bande militari annuncieranno
il divertimento, che comincerà con una dilettevole corsa di dodici
nani elegantemente vestiti alla spagnupla, i quali sqrtiranno dalle
carceri, e gireranna due volte intorno alTarea del- Tanfiteatro, ed i primi
tre che arriveranno alla meta otterranno i seguenti prepil, S^ovu/e
e/ Dei. tenui» OflX^^lr II* 3
TCif. Roncignolo Poiani . IL 80 Pisina
III. 60 La Lira Milanese equivale ad Auslr. Cent,
87. Spettacolo del professore Giacomo Garnerin, nel 23
luglio 1820 Esperienze aereo-fisiche che non ebbero effetto, per cui fu
condannalo il Garnerin a dare un altro spetta- colo nel mezzo della
piazza d'armi gfatis, che venne applaudito dal pubblico. Grandioso
spettacolo diretto da Coppa. Uno dei grandi avvenimenti che ci ha lasciato
la storia antica, è certamente la guerra micidiale tra i Greci ed i
Trojani che terminò coll’incendio e distruzione della famosa città di
Priamo, causata dal rapimento della greca Elena fatto da Paride. Questo
punto d’istoria tanto interessante, sebbene involto nelle tenebre dei
se- coli e nel bivio della favola, di cui Omero, e VIRGILIO ce ne
dipingono maestrevolmente la miseranda catastrofe, è l’interessante
trattenimento che Girolamo Coppa, e Socj si propongono di dare nel
suddetto giorno. Troja cinta dalle sue inespugnabili mura, che
Sarà collocata al sito delle carceri, si vedrà rapidamente ardere
dalle Gamme; le grida, il pianto, la disperazione degli infelici abitanti
confusi collo strepito dell’armi; le mine delle più alte moli, la
desolazione dei vinti e il tripu- dio dei vincitori; la partenza del pio
Enea portando sugli omeri il vecchio suo padre Anchise; una sor-
prendente illuminazione del tèmpio di Minerva col simulacro trasparente
della Dea; un fuoco che a guisa di Vesuvio s’innalzerà nell’aria sarà lo
spettacolo tragico-pan- loraimico-pirotecnico che si presenterà a questo
Pubblico rispettabile. Armata greca, guidata dal duci collegati ti-
rati nelle bighe da quattro cavalli di fronte, trombettieri a cavallo,
sacerdoti, auguri, sacriGcatori, vittime e il gran cavallo nel cui cavo
seno vi si nascondono armi, guer- rieri, attrezzi, macchine di guerra;
armata trojana, coro di donzelle e fanciulle, bande militari, analogo
vestia- rio, popolo, e tutto ciò che forma il maestoso ed im-
ponente corredo di questo grande avvenimento, che verrà «seguilo da
mille, e più individui, non che con quella indispensabile illusione che
ne costituisce il pregio del- l’azione. Fi a ricbh^ta . generale &l replica il
grandioso spettacolo del famoso incendio e di> sti’Uzione della
celebre città di Troja^ causato dal Ratto d’Elena fatto da Paride.
Quindi è die lo spettacolo verrà eseguito con ujaggior nuineró
d’attori^ di truppe, di bighe, e di tutti quegli importanti accessori che
esige la nobiltà e grandezza deirargomento. Esperienze aereo
fisiche d^eseguirsi soltanto all’altezza delle piante del professore
Già' corno Gnrnerin di Parigi^ nel giorno 10 settembre 1820 alle
ore 6 pomei'idiane. Appoggiato il detto Garnerin ai tratti
d’aggradimento dimostrati al suo spettacolo, che ebbe l’onore di
dare nello scorso agosto sulla grande piazza d’armi, egli si
accinge a darne un altro nuovo, di sommo interesse, e di particolare sua
invenzione. Detto spettacolo consisterà nel combattimento delle
Comete preceduto dalla prova del paracadute, eseguita con un animale
vivo, che ritornando a terra, discenderà tranquillamente nella stessa
arena, e da un pallone, col quale il professore, dimostrando la necessità
dell’invenzione del suo paracadute, farà conoscere appieno le tern ribili
catastrofi succedute a Pilatre-des-Roziers, e mada- ma Blanchard ed al
rinomatissimo italiano Zambeccari p*r mancanza del paracadute, c darà
altre espegenze areo-pirojecniche.La conquista di Belgrado. Grandioso
spettacolo, diretto da Girolamo Coppa., Quel Belgrado, che nella storia
della guerra aveva res i illustri i nomi di Corvino, Huniade,
Massimiliano di Baviera, ed Eugenio di Savoja era finalmente
destinato a coronare la gloria di Loudon. SuU’eseiTipio deir
anno scorso penetrarono anche in quest’anno sul piàncipio di agosto i
Turchi nel Banato dalla parte di Schuponeck, si sparsero per tutta la
valle, e volevano avanzare verso Mahadiaj ma li 28 agosto cac- piolli
il generai Cleirfart intieramente dal territorio Austriaco. Loudon restituissi
3 Seraelicco, si accorsero or ora chiaramente i Turchi, che si trattava
dall’assedio di Belgrado. Il Bascià fece chiedere istantemente una
tregua; Loudon vi condiscese, nello stesso tempo facendo intendere al
Bascià di decidersi se voleva rendere la piazza, ed accettare la libera
sortita. La quale proposta venne ricusata dal Bascià, e s’ incomincia col
bombar- damento della fortezza. Al sito delle Carceri s’innalzerà la
fortezza di Belgrado cinta dalle sue inespugnabili mui*a in istato
d’assedio. L’arena del circo rappresenterà un campo di battaglia,
sparso qua e là di tende militari, padiglioni, attrezzi da guerra,
cannoni, mortaj, e di truppe Tedesche ed Un- gheresi. Il colonnello conte
d’ Argentau, parla ai suoi subalterni. Miei signori, noi siamo stati
prescelti dal Maresciallo Loudon, per l’ iutrapresa dell’attacco
della fortezza. Ma tutto dal nostro zelo dipende, spero quindi che
ognuno impiegherà tutte le sue forze per sostenere anche in
quest’occasione l’onore del nome che portiamo, e la gloria che il nostro
Maresciallo si è acquistata. Non vi è bisogno d’ulteriori esortazioni
lusingandomi di po- tere giustamente riporre in loro tutta la mia
fiducia. S’ Incomincia l’ assalto della fórtezza. La soldatesca,
ripartita in quattro colonne, attaccano ad un tempo di- verse parti. I
volontari precedono ciascuna colon- na, e i granatieri, che fra questi si
trovano, marciano alla testa. Le truppe sono seguite da trecento
lavoratori con fascine, corbelli, sacchi d’arena, ed altri
necessari strumenti per costruire sul momento batterie, ridotti, ed
altre fortificazioni. Si attaccano con coraggio e risolutezza} le paL'zzate
vengono superate. Il cannonamento sostiene l’attacco. 1 Turchi si
difendono disperatamente, vengono con impareggiabile valore respinti, si
gettano nella piazza migliaja di palle, granate e bombe, Il Bascià
fa chiedere un abboccamento al Maresciallo per la capitolazione della
fortezza, sortono da Belgrado tre dei più ragguardevoli fra i Turchi con
il loro seguito, si presentano al padiglione del generale Loudon. 11
Bascià affetta di essere un Mussulmano estremamente zelante, riferisce
essere dal supremo destino determinata fino dall’eternità la resa della
fortezza; e spiegò quindi il desiderio di essere condotto colla sua
guarnigione a Nissa, ma Loudon sceglie in vece la fortezza
d’Orsova. L’esercito Austriaco prende possesso della fortezza entrando
trionfalmente con acclamazione di gio|a; al mo- mento venne basato sulle
mura della fortezza un magnifico arco trionfale guernito di fuochi artificiali;
opera del pirotecnico Giovanni Battista Piomarta. Le cannonate secche u
mazzo di stelle. Dodici piramidi intrecciate di serpenti. Esplosione
di bombe. Otto circoli di fuoco a colori diversi. Gran decorazione
all^arco trionfale. Esplosione di granate. Una sfuggita di due mila razzi
formeranno in aria un bouquet al naturale. Vili. Un fuoco
alla foggia d*un acceso Vesuvio si alzerà con strepitosa batteria che
annuncierà il termine dello spettacolo. Prima discesa col Paracadute
di madami- gella Garnerin areoporista, che avrà luogo, e corse di fantini
a cavallo ed a piedi, eon marcia trionfale, dirette da Girolamo
Coppa. L’apertura delle porte sarà annunciata da alcuni spari
d’artiglieria. Due gran bande di musica militare esegui- ranno dei pezzi
scelti d’armonia durante tutto lo spet- tacolo. Madamigella Garnerin
monterà nell’aerostato per eseguire la sua ascensione, che sarà immediatamente
se- guita dalla sua discesa col paracadute, e sarà preceduta
altresì dall’ascensione di un pesce rombo indicatore della
direzione. Ventiquattro fantini a piedi eseguiranno una b^n
r- dinata corsa, che sarà divisa in tre parti, ciascuna composta di
otto fantini, che faranno tre giri, ed i primi delle singole parti, che
giungeranno alla meta, dovranno rimettersi ad altra corsa di tre giri per
la decisione dei premi. Sortiranno poscia altri ventuno fantini pure
a piedi, i quali dovranno fare tre giri, ed il primo di loro che
toccherà la meta, verrà unito a primi tre. 1 quat- tro fantini che primi
furono nell’aringa, dovranno di nuovo cimentarsi ad una corsa di altri
tre giri per la decisione dei controscritti premi. La corsa
dei fantini a cavallo, venne distribuita come segue. Uodici fantini a
cavallo eseguiranno due corse, divisi a sei per sei, compiendo i tre
prefissi giri circolari. I sei fantini a cavallo che nelle suindicate due
corse saranno i primi arrivati alla meta, si disputeranno la palma
con altra corsa, Gssata ugualmente di tre giri, e i tre che rimarranno
vincitori avranno il relativo premio. (0^oiMe & 0o^ao(Me Sfi/
dei/ Sedine e Oo^itoiue deu ^ (XitUitt/
^teuMo ('RsuMuoii/tcOc'e de6 ^texMMO uv .^.
cRou/i. CORSA DEI FANTINI A CAVALLO. Preda
Giuseppe Raja Domenico I. 3oo
Gioja ‘Pietro . . Ferri Luigi II.
200 Picozzi Giovanni Slopani Giuseppe III.
100 CORSA DEI FANTINI A PIEDI.
Pozzi Francesco I. 100 Tadei
Giuseppe II. 80 Bardelli III.
60 Toja Ambrogio . Seconda discesa col paracadute di
madami- gella Garnerin nel Delta discesa sarà preceduta da due corse, una
di fan- tini a cavallo, la seconda de’barberi, con due premj in-
sieme di lìr. 6oo aust. e bandiere, con estrazione pub- blica di dodici
premi o lotti da lire 5 o a lire 8oo: for- manti insieme una somma di
lire 2600 austriache che andranno a vantaggio degli spettatori i quali
avranno preso dei biglietti d’entrata a questa seconda esperienza e
spettacolo, e detti numeri corrisponderanno a quelli che saranno estratti
a sorte. Madamigella Garnerin ha fatto stampare 26000 bi-
glietti di entrata alla sua esperienza, i quali biglietti porteranno
ciascuno un numerocorrispondente a quello dei. 26000 biglietti che saranno
posti nelle urne, dalle quali ne verranno estratti dodici, pei dodici
prenij pro- messi. Detto spettacolo sarà diviso cqme
segue: I . Corsa dei fantini a cavallo, i quali dovranno ese-
guire tre corse complete, ed i primi tre che arriveranno alla meta
dovranno cimentarsi in un’altra corsa di tre giri, per disputarsi
nuovamente i premj. II. Corsa dei barberi i quali dovranno eseguire
tre giri dell’arena e i primi due, che ariveranuo alla meta avranno
il premio. III . Seconda corsa dei fantini a cavallo, che
serviranno a determinare Tassegnamento de’premj. iei/
da OavoEfi. ^VOUllO da autiM/
ut/ ilowiuw utoW'e teuMO JIduS
CORSA DEI BARBERI. Preda Gardiaali I.
II. i5o CORSA DEI FANTINI A CAVALLO. Angiolini Laudoni
Ferrario Frane. Burella Antonio I.
II. 200 i5o Ascensione di madamigella Garnerin, die
farà un giro intorno aU’arena. Poi s’innalzerà ad una considere-
vole altezza^ indi farà la sua discesa col paracadute. y. Si darà
fine allo spettacolo con l’ estrazione pub- blica di dodici premi o lotti
dalle lire 5 o fino alle 800. Avendo il Consiglio Comunale della regia
città di Mi- lano deliberato di festeggiare con pubbliche dimostra-
zioni di esultanza il fausto avvenimento della presenza in Milano di S.
M. 1 . R. Paugustissimo Monarca Fran- cesco I, la Congregazione
Municipale e la Commissione delegala del predetto Consiglio deducono a
notizia, che tra gli spettacoli pubblici divisati si faranno le corse
delle bighe e de’fantini a cavallo, e dell’esperienza arco- statica col
paracadute della signora Elisa Garnerin, nel- l’anfiteatro dell’Arena
1 6 t'cu Dei/ GrtoafCi/ (S^X^oiu/e e
Gogii/oiMe Dcgfi/ e Dei. ^ «uh 111/ ^celiti
0 111/ cHoilMIl/ 0 nt< 3 t */6 DeC
^telino III XeceS. 3 TL. CORSO DELLE BIGHE.
Anglolini Trabattoni I. 100 Fontana Gio. B.
Radaelli Santino II. 80 Suddetto
.... Cardinali d. il Pastirolo CORSA DEI FANTINI
A CAVALLO. Formigini Gius. Giuliani
Gius. I. 80 Castellani conte Gaetano
Vaisem II. 60 PezzinI Gioja III.
5 o Spettacolo eseguito da Francesco Orlandi. L’areonauta
Francesco Orlandi eseguirà il suo volo areostatico, sempre che l’
atmosfera si trovi abbastanza tranquilla onde pòssa lo stesso condurre
senza ostacolo il suo naviglio per le difficili ed azzardose vie dei
venti e dimostrare col fatto la verità delle sue teorie.
Aggiungerà la tanto apprezzata corsa de’fantini a ca- vallo vestiti
all’inglese, distribuita come segue; dodici fantini a cavallo eseguiranno
due corse, divisi a sei per sei, facendo i tre prefissi girl intorno
all’arena. I sei fantini a cavallo chd nelle suindicate due
corse saranno arrivali primi alla meta, si disputeranno la palma
con altra corsa, fissata egualmente di tre girl, ed i tre che rimaranno
vincitori avranno il relativo premio. Lo spettacolo sarà reso più
brillante dalla musica eseguita da due bande militari. Dm
QfxvcMi, eJLoiii'e 6 Oo^nom'e- Dei, ^ imtiwi/
^i>edwo ut, Qixiòi Jlowtitwittew'e Def 5*ceiitio
111/ cibitA.' Giuseppe Preda. Brunello Pietro.
I. 4oo Angelo Briani . Raja Domenico
. II. 000 Paolo Pozzetti ,
Ferri III. i5o Sg —Discesa col paracadute delV
aereoporista francese EHisa Garnerin. Questa discesa preceduta
dalla prima ascensione col pallone ritenuto da funi, della sua giovine
allieva Eu- frasia Bernardi che farà il giro dell’anfiteatro. Detto
spettacolo verrà preceduto dalle corse de’fantiiii a piedi ed a cavallo,
e dei barberi, dirette da Girolamo Coppa, secondo il costume degli
antichi Romani. Due complete bande militari suoneranno
alternativa- mente durante lo spettacolo. Prima e seconda
corsa de’fantini a piedi. Corsa de’fantini a cavallo.
Terza e quarta corsa de’fantiui a piedi. Corsa
de’barberi. Quinta ed ultima corsa de’fantini a piedi.
Marcia trionfale. I . Gran corso di ^musica militare.
II. Un cocchio con quattro cavalli di fronte, che por- terà il
Prefetto dei giuochi col suo seguito. IH. La prima coorte.
IV. Otto porta-stendardi e trofei. V. Seconda coorte armata
di brandi e di scudi pe- santi. VI» Un gran Carro trionfale
tirato da otto buoi a quattro a quattro di fronte, pei vincitori dei
giuochi circondato da ventiquattro genj simboleggiati. VII.
Terza coorte armata di giavellotti con scudi. VHI. Squadrone di
tutti i fantini a piedi. IX. Squadrone di tutti i fantini a
cavallo, che chiu- derà la marcia. • Terminato
[l’esperimento, Tareonauta rientrò nel circo in carrozza scoperta per
risalutare il pubblico esultante, che l’acclamava. Le corse dei fantini a
piedi, a cavallo e dei cavalli sciolti riuscirono animatissime, per cura
di — 4 » “ Girolamo Coppa, il quale in tali
circostanze è stato sem- pre chiamato, come quello che per le molte
corone rac- colte in simili solenni disfida, combinava colla
pratica e col consiglio la fiducia di chi si lasciava da esso di-
rigere. c)lboiM6 e Gogmsui/e ut
cllotwiM'Outowe CORSA DEI BARBERI. Gardinali
Nicola I. 3oo^ Ralli Giuseppe II.
200 Ghiggini IH. 100 CORSA DEI
FANTINI A. CAVAL LO. Conte S. Antonio
Passi Gennaro I. 5oo Preda Brunello II. 3oo
Gardinali Nicola Merli Giuseppe. III.
200 CORSA DEI FANTINI A PIEI
)I. Rossi Giuseppe. I. 100
Feltrini Eugenio. . IT. 8o
Pozzi III. 6o
Gozzini Davide. IV. 4o • f O
. » . Straordinario spettacolo che sarà eseguito dalla eotnpagnia
del eavallerizzo Alessan- dro Guerra Romano^ nelV^ luglio 1S27.
La solennità di nn magnifico torneo alla foggia di quelli ’che
ese^uivansi ne^passati tempi, formerà la. spet- tacolosa festa ^le dal
cavallerizzo Alessandro Guerra verrà esposta al Pubblico* con l’aggiunta
di varii eseroizii d’e- quitazione, corse a cavallo ed a piedi, e colle
bighe di- rette da Girolamo Coppa. Distrihiizipne drllo
spellacolò: Al suono della musica di due corpi di bande mili-
tari che alterneranno le loix) sipfonie si faranno: I. La corsa di
veutiqq^ttro fantini a piedi, divisi in tre schiere di otto per ciascuna,
che eseguiranno tre giri, e i vincitori di ciascuna dovranno cimentarsi
in altra simile corsa per il conseguimento de’rispettivi premi.
li. La corsa dì tre della compagnia Guerra die ese- guiranno
ciascuno sopra due cavalli* gli esercizii, cosi detti giuochi di Troja,
effettuando a gran corsa tre giri dell’Arena, e il primo che giungerà
alla meta, otterrà una bandiem d’onore •guernita in oro. Il
premiato fu Luigi Guillaume. III. La corsa di sei bighe, che
gareggieranno a due a due, facendo parimenti tre giri, ed i vincitori di
que- sta corsa dovranno essi* pure citoentarsi altra volta in egual
numero di gh^i per riportarne il premio. IV. Comincierà il torneo
col maestoso ingresso dei cavalieri giostranti muniti di armatura di
ferro e lan- cia, distinti ciascuno dai colori de’rispettivi abiti e
sciar- pe, ed accompagnati dql loro particolare corteo^ saranno
essi* preceduti dall’araldo e dal corpo dei trombettieri pure a cavallo,
ed eseguiranno il gran torneo* nel cen- tro dell’Arena in apposito
steccato; ornato di trofei ana- loghi allo spettacolo, colle ins’egne dei
giostratori. Dato il segno colle trombe, si cimenteranno i sei cavalieri
a due, e i tre vincitori dovranno rinnovare tra di loro il
combattimento, sinché uno rimanga superiore a tutti — 4 ^ —
^ ptu- aver toccato colla punta della lancia l’insegila degli
avversar]. .V. Combattimento dei delti tre vincitori tra di
loro pei* ottenere il premio d’unar sciarpa d’onore ricamata e
"uernita in oro. O l Il vincitore della sciarpa fu
Alessandro Guerra. VI. Grande marcia trionfale; si vedranno i
trombet- tieri, l’araldo, i cavalieri giostratorr col rispettivp
loro corteggio, le bande militari, la prima coorte 'armata di scudi
e lance, il gran carro trionfale tirató da buoi,* che porterei donzelle
abbigliate alla foggia delle Vestali, so- stenenti corone di alloro,
mirto e quercia pei vincitori; seguiranno littori e genjianaloghi allo
spettacolo, i porta- insegne con vari trofei, i fantini che avranno
eseguita la corsa a piedi e gli auriga premiati, e finalmente al-
tra coorte d’armati che chiuderà la marcia. iDXjoiM/e »
Qo^omie Deu Gapaffi. » io, ^ CU/IÌÒmì/ II*
O^aóAi' cibiMUi'OiitaM 111/ ellou/it. CORSA
DELLE BIGHE. Aless. Guerra .Pifetro Brunello
I. 5oo Leop. Servolini Paolo
Trabaltoni II. 3oo Merliui e Preda
Gaetano Rovelli III. 200 CORSA
DEI FANTim A PIEDI. Rossi I.
100 Feltrini IL 8o Ariibr.
Turconi .IStraordinario spettacolo che si darà dalla compagnia del
cavallerizzo jdllessandro Guerra cousistente nelle corse di dodici
giovinetti in un sacco, di dodici nani, esercizj d’equitazione sopra due
destrieri, es’ercizj «seguiti da Faustina Guerra d’anni tre,
giuochi de’Coribanti sopra tre cavalli a dorso iludo, gran torneo
antico, pompa circense, e trionfo del cavallo arabo am- maestrato in
me^zo ad un’ fuoco artificiale; rappresen- tante un maestoso arco
trionfale nel mezzo dell’Alena. Primo straordinario sorprendente
spettacolo aereo di volatili diretto da Gio, ‘Battista Ferrano
modonese^ Le universali acclamazioni che otteiine Gio. Battista Ferrarlo
per questo genere di spettacolo prodotto a Modena, Parma e Torino, si
lusinga anche di meritare l’aggradimento del generoso pubblico
Milanese. I. \d un colpo di pistola uscirà da una cesta uno
stormo di colombi andando in traccia del loro padrone, e dopo voli vaghi,
e non limitati, caleranno ad un suo cenno al suoi piedi. II.
Sortirà un colombo che al preset’tare di una ban- diera calerà presso la
medesima, e vi si fermerà immo- bile girando sopra la bandiera
stessa. Un colombo chiamato il cannoniere, munito di miccia,
dopo varj voli, sparerà un cannone di bella grandezza. in campo un
colombo dello il sallatore, che farà il sallo dei cerchio a volonlà del
suo padrone con varie configurazioni e movimenti. V.
Usciranno un’altra volta tutti insieme i due stormi muniti di arma
arlifiziale, e combatteranno in aria tra di loro a fuoco vivo; e al
comando dei rispettivi coman- danti andranno alle loro posizioni.
VI. Un colombo chiamato Timpetuoso, passerà un cer- chio.
coperto di carta, e lo tornerà a passare dopo di aver rotto la carta
stessa. ^ VII. Una colomba detta la guerriera, volando a
campo aperto in traccia del suo padrone lo rinverrà ad un colpo di
pistola; e nell’atto che bramerà calare presso il medesimo le sarà
presentata altra pistola sulla quale essa «si fermerà immobile mentre
sorte il colpo. Vili. Altra colomba chiamata la cacclalrice, darà
com- pimento alla serie dei giuochi in mezzo di uno stormo; ad un
colpo di fucile si distaccherà dallo stormo e calerà .sopra il fucile
medesimo, dove resterà immobile ad una seconda scarica. Una banda
militare collocata al podio del pulvinare suonerà varj pezzi di
musica. Secondo straordinario spettacolo arco di volatili diretto
dal suddetto Ferrarlo^ Le universali generose acclamazioni, che ottenne
Gio. Battista Ferrarlo da questo illuminatissimo pubblico JMilanesp,
presentando nell’ultima scorsa domenica II suo .spettacolo dei colombi e
la generale cortese richiesta, perchè nuovamente lo esponga, sosi de.sse
stale le ben accette ragioni per replicare il suddetto spettacolo,
con l’aggiunta d’una corsa di- fantini a cavallo, distribuita come
sefrne: Dodici fantini a cavallo eseguiranno due corse,
tlivisi a sei per sei, corupieiltìo i tre prefissi giri dell’arena.
I sei fantini a cavallo che nelle suindicate due corse saranno
arrivati primi alla meta, si disputeranno il premio con altra corsa,
fissata egualmente di tre giri, e i tre che rimarranno vincitori avranno
il relativo pre- mio, con bandiera d’onore analoga;' si chiuderà lo
spet- tacolo con un giro de’fantini a cavallo vincitori delle
corse, al suono della banda militare. cSl^oiwe 6 Oogw/oiite
Dei ^vo^'uetixtj Dei' SKooiue e Gu^uoiii'e
Dir éf aii'tiu'i • ^vatui} iit
a^iiuMa iitoci'f'/ DeE ^cenilo Jlou/Si
CouteS. Aotonio Fassi Gennaro r. 3oo
Bernareggi Gioja II. 200 1 Foglia .
Borri Giuseppe III. TOO Spettacolo
maraviglloso eseguito da Giacomo Gastellier di Parigi, macchinista e
com- positore di fuochi artificiali, nel 26 ago- sto 1827 .
Esso consisterà nella Regala o gara delle gondole, ossia battelli
nell’arena allagata. O Dato il segnale, tre battelli si
slanceranno alla corsa montati ciascuno da quattro gondolieri, e
compieranno due giri deU’arena. Altri sei battelli in due riprese
si contrasteranno la vittoria. I primi tre battelli vincitori in
ciascuna delle tre corse, dovranno cimentarsi ad un’ul- tima cor^a,
perchè vengano contraddistinti dalle diverse qualità
de’premj. ofiooitie e/ Oognoiiie •
cibiMmoivb^e iw cHau-òt. Paolo Podoni, Giovanni
Ricci, Pasquale Mari, Luca I. 800 Frizato,
Gaspero Plotli, Gio. Drago, Luigi Porlesi . . IL
600 Angelo Garavaglia,
Domiri, Gio. Gerosa, Baldassare Ghezzi III.
0 0 Nulla si è omesso, per quanto si è potuto,
affinchè questa parte del divertimento dilettevole riesca ed in-
teressante. I battelli furono sqelti d’ agile forma, vaga- mente ornati e
con eleganza d’addobbi. Esperti, robusti erano i gondolieri, alcuni
scelti dai paesi lungo i nostri laghi, altri ancora fra gli esteri.
* Poscia sorgeranno dall’onde ai lati dell’edifizio due amene
isolette, ed in -mezzo ad entrambe dominerà l’albero così detto della
cuccagna. Otto per ogni albero saranno quelli che si
sforzeranno di toccarne la cima, genei’oso sarà il bottino, e due
bande militari li accompagneranno sui battelli alla ri- spettiva isoletta
nell’audata, e nel ritorno. Nel mezzo dell’arena sarà basato un
grandioso, ed ottangolare edifizio, che porta per titolo; Il
gran tempio della Pace illuminato a gloi’no con lance di variati
colori. I. Si darà principio al fuoco con colpi di cannone,
razzi, e tourbillons. Due grandi congegni rappresentanti il sole, la
luna e le stelle del firmamento, che spariranno poscia con
strepitose esplosioni. Razzi a doppio volo, e varj altri bellissimi
fuochi. Avventura di don Chisciotte colle ali, un mulino a vento, e
brillanti vedute. Due risplendentissime bombe a pioggia
d’argemo. VI. Sei girandole prenderanno diverse conformazioni
jjer ben venti volte. VII. Nuovissimo comb£^ltimento di soli, che
cesserà coit grandi scoppj. Vili. Mirabile batteria di
candele egiziane. La gran cascata di Saint-Cloud, presso Parigi, la
quale con quattro straordinarie cadute genererà un pia- cevolissimo
mormorio di una cascata d’acqua. X. Moltiplici fuoclii della più
ricercata invenzione. XI. Si getteranno nell’acqua diversi pezzi di
fuoco d’un genere affatto singolare, i quali sorgeranno di nuovo
dall’acqua, ascenderanno nell’aria e scoppieranno. Lo spettacolo
avrà fine con un strepito di colpi di grandi racchette. Partiranno esse
dalle torri sopra le cosi dette carceri, e‘ in lato opposto della porta
trionfale, per cni incrocicchiandosi, e cadendo nell’onde
produrranno un vivissimo effetto. Spettacolo da eseguirsi da
Francesco Orlandi. f L’areonaula Francesco Orlandi,
Bolognese, spinto da brama soltanto di lasciare anche in questa insigne
Metropoli quel nome, che co’suoi esperimenti egli si è pro- cacciato
nelle città, ed in particolare con quello recente- mente eseguito in
Genova alla .presenza di quella sovrana corte, di molti illustri
personaggi, e di una immensa popolazione, ardisce coraggioso di
cimentarsi di nuovo in Milano, colla lusinga di meritarsi anche qui la
soddisfazione di un Pubblico colto ed illuminato, quindi con superiore
autorizzazione ha 1’ onore di prevenirlo, che nei suddetto giorno darà
nell’anfiteatro dell’Arena, tre spettacoli degni della pubblica
ammirazione. In prima l’Orlandi eseguirà il suo volo
areostatico, facendo conoscere che l’uomo può dominare non solo
sulla terra e sull’acqua, ma ancora nefjli aerei spazj. Secondariameule si
rappresenterà uno de’più sorpren- denti fenomeni della natura, quale è il
Vesuvio di Napoli nell’atto di una delle più forti sue eruzioni. Nulla
sarà certo trascurato onde imitare (per quanto permette Tarte e Tingegno)
col fuoco artificiale, questo orribile fenomeno, imponente spettacolo che
richiamerà l’antica memoria degl’infelici Pompejani. Per
terzo cessata l’eruzione, apparirà improvvisamente un teatro,
rappresentante la reggia d’Apollo tutta traspa- rente, cpn l’anfiteatro
^legantemente illuminato; spetta- colo per Milano affatto nuovo, eseguito
soltanto l’anno scorso in Firenze nell’occasione della festa Ji san
Gio- vanni, e replicato colà in quest’anno con eguale felice
esito. La regata Feneziana . Fu sempre soggetto di
universale ammirazione in Ve- nezia lo spettacolo della cosi detta
regata, e venne co- stantemente ritenuto che il medesimo effettuare non
si potesse se non in quella sola città. Dipendentemente dalle
verificazioni di fatto già ese- guite, si è ormai conosciuto, che la
Veneta regata può aver luogo eziandio nell’Arena di Milano non solo,
ma più ancora che l’effetto al Pubblico sarà per riuscire di
maggiore interesse attesa la posizione della località. Per render
più interessante il divertimento, la gara avrà luogo fra i più esperti
gondolieri di Venezia, qui appositamente condotti. Vi sarà molta varietà
di gon- dole e battelli secondo il metodo e costume Veneto.
Si vedranno riccamente fornite in seta le così dette Bissone ad
otto remi. Malgarotte a sei remi e Peote, barche tutte di una diversa
costruzione. Due saranno le orchestre, acciò la musica renda
più animato lo spettacolo. Si darà principio con una marcia maestosa
di tulle le barche appositamente trasportate da Venezia, alla
qual|J seguirà un cosi detto fresco, o corsa di tutte le ridette
barche. Dopo questo, al segnale di una tromba, avrà luogo la
gara de’battelletti ad un remo con premi, cioè pri- mo e secondo premio;
e per ultimo il premio del por- chetto secondo il costume di
Venezia. Seguirà poscia un nuovo fresco, o corsa di barche,
fino a tanto che verrà allestita una seconda gara di gondolette a due
remi, sostenuta da differenti barcaiuoli. In fine verrà chiuso il
divertimento con nuova marcia, dopo della quale il suono delle trombe,
annunzierà il termine dello spettacolo. c)ei/
llt> Jbiuiii/ijwtat* ^veiwo IH
-^t/e cUsttòt. GONDOLE A DUE RESI!. Musico Giuseppe, e
Celega Giuseppe I. 8co Buranello Natale, e
Forti Gio- vanni IL 4oo
BATTELLETTI AD UN REMO. Calderan I. o
o Papassissa .
II. 200 Spettacolo della regala Veneziana
eseguitosi nel 24 agosto 1828 . Si darà principio allo
spettacolo con una corsa di tutte le barche di ogni qualità e grandezza,
appositamente trasportate da Venezia riccamente addobbate alla
Turca, Spagnuola, Veneta ec. non che delle gondole, battelli e
barche d’ogni forma. 4 Al primo squillo di tromba avrà luogo la gara
dei piccoli battelletti a due remi eseguita da esperti rema- tori
di Venezia. Finita tale corsa ad uu secondo segnale si
slanceranno nell’acqua dodici esperti nuotatori, i due primi vinci-
tori andranno a prendere i loro premi stabiliti. Dopo tal gara vi
sarà quella delle Bissone ad otto remi dei remiganti Comascbi e del Po,
contro i barca- juoli Veneziani. Avendo avuto luogo una scommessa
di trenta pezzi da venti franchi, verranno questi depositati al
momento presso i giudici che ne disporranno a fa- vore del vincitore.
Sarà vincitrice quella delle Bissone che compirà prima il quarto giro
dell’Arena. Le due Parti interessale in questa scommessa, saranno nelle
ri- spettive Bissone, onde animare vieppiù i remiganti da loro
scelti. dboiue o Oo^u'oiMe' ^teirn^o
cRo/mM'oatat»'» BATTELLETTI A DUE RI
EMI. Calderau Andrea e Tasso Va-
lentino I. 800 Friselle Bartolomeo e
Bagarolto Giuseppe II. 4oo
Tedesclii Antonio e Papassissa III. ORI.
Giuseppe NU0TAT aoo Clavanzani
I. i 5 o Sambo Domenico ..NELLA PRIMA
BISSONA L. Vendetta, Celego, Gauasselle,
Alberante, Musico, Buranello Natale, Marella Lorenzo, Forti
Govanui. Spettacolo del giorno 19 luglio 1829 . Fra
tutti gli spettacoli, ch’ebbero finora luogo in questo magnifico
anfiteatro, i più aggraditi certamente, ed i più acclamati furono le
corse delle bighe, dei cavalli, e de’fantini a piedi. I Il
concorso straordinario di spettatori, di che in ogni occasione di tali
corse videsi affollato l’anfiteatro, ne fa testimonianza. >
L’anfiteatro, già interamente ristaurato ed abbellito, anche per
cura dell’ iutraprenditore, fu elegantemente disposto per lo spettacolo
succennato. Dall’istante in cui verrà aperto al pubblico
l’anfiteatro sino aH’incominciamento delle corse, e negli intervalli
di queste, due bande militari alterneranno degli scelti pezzi di musica.
Alle ore sei cominceranno le corse col- l’ordine seguente: I.
Corsa di sei fantini a cavallo, che slanciandosi dalle carceri al primo squillo
di tromba prendendo la via di mezzo alle due spine, indi la destra,
percorreranno tre volte l’anfiteatro compiendo l’ultimo giro
d’avanti al pulvinare, ove è stabilito il palio, e si troveranno i
signori delegati; fra i primi tre vincitori avrà poi luogo una seconda
corsa. II. Altra corsa di sei fantini a cavallo. Corsa a
piedi, che verrà eseguita da otto giovani dilettanti, che compiranno tre
giri intorno alle spine, ed ognuno dei tre vincitori riceverà una
bandiera d’onore. Ottennero questo premio: I. Davide
Dolnago. II. Giacinto Cipolla. III. Domenico Comasco.
IV. Corsa di sei fantini a cavallo, vincitori nelle pre- cedenti
corse, onde disputarsi i primi premi. Y. Corsa di sei bighe, che
percorreranno esse pure tre volte l’anfiteatro, compiendo parimenti l’ultimo
giro davanti al pulvinare. vr. Altra corsa (li quattro bighcj 11
vincitore avra una baudiera d’onore e il premio di Lir. loo.
Proprietario Bonella Gennaro. Aurica Santino Redaelli.
VII. Corsa di quindici barberi, che non ebbe li suo pieno effetto
per impreveduto accidente. Vili. Lo spettacolo verrà chiuso colla
marcia trion- fale del vincitori di cadauna corsa all’intorno
dell’anfi- teatro, partendo dalle carceri precedute delle bande
militari. SLoiM/e e Dei' Gix/va-lh
iSffjoute e Gogw/oiite t'enfi/ 6 Da/ ouAÌm/
^ceuM'O lli< cRoilMUiOM-to»
iw/ CORSA DELLE BIGHE. Giuseppe Preda
Paolo Traballoui I. 800 Angelo
Radaelli Gaetano Rovelli II. 600
Carlo Angioliai Luigi Vimercati III.
4oo CORSA DEI EANTINI A GAYAL
LO. Salvatore Passi . Salvatore Passi .
I. 600 Giuseppe Merlini Pietro
Brunello. II. 0 0 Nicola
Sangiorglo Prances. Perrario III. 3
oo / Spettacolo che si da. A tenore del manifesti già
pubblicati avrà luogo il già annunciato spettacolo di corse, aggiuntivi
gli altri divertimenti sotto indicati, il quinto dell’introito
netto — 53 — è destinalo a sollievo dì alcune
famiglie indigenti. A.n- che per questo titolo non furono risparmiate
spese, onde lo spettacolo riesca più variato e più accetto.
I. Corsa di fantini a cavallo, i primi quattro, die giun- geranno
al palio, dovranno eseguire una seconda corsa fra di essi per disputarsi i
premi. II. Coi'sa di dodici somarelli montati da gobbi-nani,
ciascuno di questi in diverso abito di carattere carne- valesco, uscendo
dalle carceri, eseguiranno due girl com- piendo Tultlmo davanti al
pulvinare. Il primo del suddetti avrà un premio d’una
bandiera ed un borsellino con denari. III. Seconda corsa dei
quattro fantini a cavallo vin- citori nella prima, per disputarsi i
premi. IV. Corsa di sei bighe che percorreranno tre volte
l’anfiteati’O, compiendo 1* ultimo giro davanti al pulvi- nare. — Le
prime quattro, che giungeranno al palio, eseguiranno una seconda corsa
per disputarsi 1 premi. V. Seconda corsa delle quattro bighe
vincitrici nella prima corsa, per disputarsi i premi. VI.
Corsa de’ barberi, 1 quali restando chiusa la via di mezzo alle spine,
percorreranno tre volte l’anfiteatro, compiendo l’ultimo giro davanti al
pulvinare. VII- Marcia trionfale dei vincitori, con corredo
di due bande militari che terminerà il giro davanti al pul-
vinare. Vili. Nell’atto, in cui la marcia trionfale compirà
il giro, verranno incendiate sei grandi piramidi, collocate alle
estremità e nel mezzo delle spine, e sormontate da altrettanti gran vasi.
Altri quattro gran vasi collocati pure sulle spine a diversa distanza, e
diverse batterle prenderanno fuoco nel tempo medesimo. L’anfiteatro
ri- marrà illuminato da un sorprendente fuoco del Bengal.
L’artista pirotecnico Antonio Zucchi si lusinga di pre- sentare in
questo breve passatempo un lavoro dell’arte degno dell’ammirazione dei
suoi concittadini. Sei/ Dai OiWafK/ ’òecSv
JìoLVU/acc iJiMUMOiAtave 3 , 3 e
iex, ^ (xvtùt*/v ecc. "òli ^veuMo COUSA DELLE
BIGHE. Preda Giuseppe Trabattoni Paolo
I. Quadr. 7 di G. Ganavesi
Giacomo Rovelli Gaetano II. 5
Gatti Gaetano . Comisoli III. 4 »
Garillio Giuseppe Pomè Giuseppe IV.
6o lir. A. CORSA DEI FANTINI A CAVALLO.
Passi Salvatore . Passi Salvatore . I.
, Quadr. ^ di G. Merlin) Gius. .
Brunello Pietro II. 3 », Castellani
liorenz. Brelino Andrea III. Pagani
Giovanni Smid Giacomo . IV. 3o lir.
A. CORSA DEI BARBERI. Castellani Cavalla Inglese
I. 2 1/2 Q. Sperati Cavalla Transilvana
II. 1 1/2 » 1 », Nicola
Gardinali Cavallo Polacco III. La
Quadrupla di Genova equivale ad Austr. L.
g5. Grandioso spettacolo d’ equitazione eseguito dalla
compagnia del cavallerizzo Luigi Guillaume il 5 ottobre 1829 .
I. Coi piacevoli e puerili travagli il piccolo Davidde Guillaume
in aspetto di amorino darà principio al trat- tenimento. Farà detto
fanciullo due volte il giro della vasta Arena sul cavallo in piedi, ed
arditamente mano- vrerà secondo il solito, producendo quella
meraviglia che può destare un adulto coraggio in sì tenera età.
Nuovo spettacolo presenteranno sedici individui alti ed in foggia
di giganti patagoni dell’America, i quali correranno due volte d’intorno
al grande anfiteatro di- sputandosi il palio. IH. Tre
cavallerizzi (ciascuno in piedi su due cavalli) rappresentanti gli
esercizii, e giuochi detti di Troja. IV. Il più e più volte
applaudito volteggiatore Luigi Guillaume il figlio, si produrrà ora con
sempre maggiore impegno a dar saggi di sua intrepida perizia, del
:nol- tiforme travaglio su tre cavalli a dorso nudo ed a ra-
pidissimo corso. V. Gara a celere corsa di varii giovanetti
artisti, che vestiti in costume inglese percorreranno per ben tre
volte l’arena a cavallo ad uso de’ fantini, ed il primo percepirà la
bandiera d^onore. VI. Ricomparirà il predetto Luigi Guillaume
guidando in piedi quattro cavalli a dorso nudo. VII. Marcia
trionfale dei vincitori, corredata d’armo- niose bande militari.
Vili. Alle spine centrali dell’Arena s’innalzeranno quat- tro archi
trionfali sfavillanti con fuoco d’ artifìcio — Un giovine in abito
d’antico guerriero, montato sopra veloce corridore oserà lanciarsi con
furiosa corsa in mezzo, e fendere replicate volte l’ una dietro l’ altra
le ignee macchine, offrendo all’occhio stupefatto misto il diletto
collo spavento. In questo punto il grande anfiteatro si troverà
all’istante illuminato dal più brillante splendore d’un fuoco del
Bengal. Spettacolo diesi darà il ÌG maggio 1830 dalla
famiglia Uetz. Una parte dei presenti divertimenti, è affatto
nuova per l’anfiteatro. La famiglia Uetz, a cui ne è appoggiato
l’esecuzione, è nella ferma fiducia, che se le particolari sue fatiche
nelle grandi forze d’Alcide, negli equilibri, e nelle piramidi Greche non
riesciranno di sorpresa. come nei molti teatri in cui furono
eseguite; lo saranno a motivo della grandezza del circo. Essi sono divisi
come segue: Da una corsa di fantini a piedi, e cuccagne, e
da un magnifico fuoco d’artificio. I. Due ricche ed eleganti
cuccagne erette nel mezzo dell’arena, ed a conveniente distanza l’una
dall’altra. I contendenti all’acquisto saranno contraddistinti con
segui particolari. IL Equilibri e Piramidi Greche della
numerosa fa- miglia Uetz, eseguite sovra il gran palco
appositamente innalzato nel mezzo del circo. III. Corsa di
dodici fantini a piedi, percorreranno l’arena tre volte, ed i primi che
arriveranno al palio percepiranno la bandiera d’onore. Il
primo. Davide Colnago. Il secondo. Giacinto Colnago. Il
terzo. Eugenio Feltrini. Attitudini e posizioni dell’alcide Francesco
Uetz e di quattro fanciulli sovra un gran carro tirato all’in- giro
dell’arena da quattro cavalli riccamente bardati. V. Grandi forze
d’Alcide sul palco posto come sopra. VI. Marcia dei fantini e di
tutti quelli che compone- vano lo spettacolo accompagnati da due bande
militari. \1I. Gran fuoco artificiale diviso come segue;
Tre grandi girasoli, rappresentanti l’iride al naturale. Gran
fuoco di battaglia con duecento colpi di bomba, ed otto esplosioni di
palle lucenti. Tre sorprendenti cascate di fuoco.
Esplosione di ventiquattro grandi miniere. L’aurora.
Magnifica decorazione rappresentante il tempio della Gioja, con
diversi ornamenti di fuoco, e due iscrizioni trasparenti. Illuminazione
generale di tutto l’anfiteatro con fuochi del Bengal, imitanti lo
splendore del sole. Durante la decorazione succennata verrà innalzata una
grande quan- tità di razzi, e verranno tirati moltissimi colpi di
can- none e di bomba. Spettacolo equestre eseqiiito dalla
coinpafjìiìa dì Alessandro 1850. Guerra.,
nel 5 1 maggio Alessandro Guerra non dimenticò nel
giro di tre anni i pegni gentilissimi di cortese favore accordali agli
spet- tacoli da lui dati nell’estate 1827 in questo stesso anfi-
teatro ed è appunto questo ricordo che lo incoraggia a rinnovare in questa
per lui propizia circostanza altro trattenimento. I . Corsa
di cinque cavalli a dorso nudo, ed a gran carriera del giovinetto Giorgio
Cocchi, il quale montato in piedi sopra due, guiderà gli altri tre in
avanti. II . Corsa dei jokejs inglesi a cavallo con tre
premj. III. Corsa di tre damigelle, percorrendo sul cavallo
che giungerà al palio, otterrà in premio un’elegante sciai
pa. prima Elisa Sciiier. Gara a gran carriera, eseguita fra quattro
gio- vinetti allievi, che dovranno percorrere tre volte
l’arena ad uso de’fanllni. Il primo fra d’essi che arriverà al
palio, avrà in premio trenta fiorini moneta di conven- zione. primo
Giorgio Cocchi. V. Eserclzj delti giuochi di Troja eseguiti da
tre cavallerizzi, in piedi sopra due cavalli contemporanea- mente,
ed a gran carriera percorreranno per tre volte l’ampio circo;
assegnandosi a quello, che arriverà il primo al punto di fermata in
premio una ripetizione d'oro. Il primo Pietro Ghelia.
VI. Il Guerra col mezzo di artisti più scelti di Mi- lano, e di
pirotecnici di Roma si è prefisso di presen- tare uno de più grandi
apparati di fuochi artificiali. Nel mezzo deU’amhuIacro superiore
alle carceri sarà bnsato un grandioso edifizio, che rappresenterà l*e-
slenio di un magnifico tempio di stile greco decorato da otto colonne con
figure e gruppi allusivi a Plutone e Proserpina. Le sottoposte arcate,
pure presenteranno una caverna, dalla quale escirà un carro ornato da
ana- loghi emblemi tirato da quattro cavalli fiancheggiato da furie
che offrirà allo sguardo degli spettatori il Ratto di Proserpina in mezzo
ad una voragine di fuoco. Si darà principio ai fuochi con un
assortimento di razzi con lumi e pioggia d’oro, ed altri con
batteria. Nel centro del circo succederà una moltiplicità di
fuo- chi variati fra loro. Le decorazioni del tempio, in cima
del quale vi sa- ranno Plutone e Proserpina, saranno illuminati a
giorno con lance a diversi colori, candele romane, e pioggia di
fuoco. La caverna sarà pure intrecciata da tourbillons, can-
dele e fuochi in diversi modi, che termineranno con colpi ed
esplosioni. Una moltiplicità di colpi di grandi racchette,
che parteranno delle due torri sopra le carceri, e che incro-
cicchiandosi in aria produrranno un vivissimo effetto. Al termine
dello spettacolo l’anfiteatro presenterà quasi un nuovo emisfero,
restando in un momento illuminato da un sorprendente fuoco di
Bengal. (Sfioom'e e ?ei. Sei/
Owaffi. Sffjome e Go^weiive M Gfoóòi/ l/W.
..^£,6 elio. Sperati Luigi . Brunelli Pietro
I. 3oo Gallarati Giacomo Gaggia
Bortolo ir. 300 Vignati Giovanni
Cozzio Giuseppe irr. 100 Spettacolo
dato dalla compagnia del caval- lerizzo Guerra li 6 giugno 1830 .
Sensibile il rispettoso cavallerizzo Alessandro Guerra ai generosi
pegni di favore continuamente accordati ai suoi esperimenti, nell’ atto di
sortire da questo suolo felice, studiò di dare ad ultimo pegno di
riconoscenza un nuovo straordinario soggetto di trattenimento al
rispettabile Pubblico. I. Corsa di dodici fantini a piedi, i quali
dovranno eseguire tre intieri giri, per l’ effetto che i tre primi,
che perverranno alia meta abbiano poi a cimentarsi in altra corsa.
il. Corsa di fantini a cavallo, i quali dovranno com- pire per tre
volte l’intero giro dell’Arena, ed i primi tre, che arriveranno alla
fermata, dovranno cimentarsi in altra corsa per decidere de’pi'emj.
III. Corsa di cinque cavalli a dorso nudo, ed a gran carriera del
giovinetto Giorgio Cocchi. IV. Corsa di una seconda schiera di
altri dodici fan- tini a piedi. V. Corsa di tre damigelle. La
prima, che giungerà al luogo fissato, otterrà in premio una collana
d’oro che fu Annetta Dcpcy. VI. Gara a gran carriera sopra
piccoli cavalli eseguita tra i quattro giovinetti allievi, il primo fra
d’essi che arriverà al palio, avrà in premio trenta fiorini in C.
M. che fu Gaetano Ciniselli. VII. Corsa di sei fantini
a piedi, che primi giunsero alla meta nelle due corse precedenti, per
determinare l’as- segnamento loro fissato. Vili. Esercizj
detti giuochi di Troia, eseguiti da tre cavallerizzi assegnandosi a
quello, che arriverà alla meta il premio d’una spilla di brillanti
che fu Giorgio Coccia. IX. Giuochi atletici e ginnastici
eseguiti da quaranta lottatori anfiteatrali. Corsa di Ire fantini a
cavallo risultanti i primi nella corsa precedente per determinare fra
loro i premi. XI. Ad oggetto di render più dilettevole il tratteni-
mento il Guerra procurò due artisti funambuli per opera de’quali averà
luogo il Ratto di Proserpina, e con la replica del fuoco artificiale, che
ebbe luogo il 3i mag- gio i83o. SlLoiive 6 Go^woiive
Se)/ Sei/ allÓoi4i« 6 Go^twiu/e dei ^
cmIÙmui ^veimo IM.
clbiuiivoiitei&e IM/ =^. clbu'iit. CORSA DEI
FANTIINI A CAVALLO. De Micheli Gius.
Galimberti Luigi I. 3oo Manini Francesco
Mazzoli Cipriano li. 200 Vignati
Giovanni Palmoto Palma . III. 100
CORSA DEI FANTINI A PIEDI. Colnago
Davide I. 100 Tralanzi Giuseppe
IL 8o Madera Giovanni III.
Spettacolo pel 29 giugno 1830 . Lo spettacolo sarà de’più
variati e interessanti. Alle corse delle bighe e dei cavalli, che fu
sempre il diver- timento nell’anfiteatro il più aggradito ed
acclamato, come quello che alletta non solo, ma che desta entu-
siasmo ed ammirazione, chiamando lo spettatore a par- tici pare dei
generosi sforzi della bravura e del coraggio, saranno frammischiati dei
divertimenti puramente car- — 6i — nevalesclii,
trasporlall dal palco e dalla scena per de- stare le risa. I.
Passeggiata mimica in maschera. Il tanto applau- dito balletto
eseguitosi nel p. p. carnevale neU’I. R. Tea- tro della Scala.'
La comitiva si compone di un araldo a cavallo, e di dodici
caricature villereccie a cavallo in diversi brillanti caratteri,
cioè: Paesano Giardiniere Savojardo — Montanaro Savojardo —
Maltese — Rezio — Chinese — Spagnolo — Catala- no — Samuese — Celtico —
Greco — Frascatano — Stentarello. Quadriglia a piedi.
Giove — Giunone — Minerva — Mercurio — Apollo — Diana — Ercole —
Marte — Nettuno — Plutone — Dio Termine — Diavolo — Bacco — Satiro —
Don Chisciotte — Sancio Pancia — Uffiziale Svizzero — Spa- glinolo
— Turco — Gran Gigante — Spaccamondo — Due Chinesi — Donna in caricatura
— sei caricature diverse — sei Arlecchini — sei Lapouf — Pulcinella
Italiano — Pulcinella Francese — Girolamo — Vecchio Bamboccio — Piccola
Vecchia — Balia. II. Schiera di sei fantini a cavallo.
HI. Altra di sei fantini a cavallo, i tre primi di ca- dauna corsa,
che giungeranno al palio dovranno cimen- tarsi in una terza corsa per
disputarsi i premi. IV. Schiera di dodici piccoli cavalli montati
dalle succennate caricature. V. Schiera de’sei fantini a
cavallo vincitori nelle pri- me corse, per disputarsi i premi.
VI. Gran carro elegantemente ornato, tirato da quat- tro cavalli in
ricca bardatura, e preceduto dall’Araldo, nel detto carro Francesco Uetz
eseguirà ai quattro an- goli dell’anfiteatro le forze d’Alcide, ed i
sorprendenti equilibri, nei quali fu altre volte tanto applaudito.
VII. Corsa di sei bighe, le prime quattro a giungere al palio
dovranno eseguire un^altra corsa per disputarsi i premi.
Vili. Gran carro come sopra, su cui dalla famiglia Uetz saranno
eseguite piramidi ed attitudini Greche. iX. Seconda corsa delle
quattro bighe vincitrici nella prima, per disputarsi i premi.
X. Schiera de’sei piccoli cavalli vincitori nella prima corsa, che
ne eseguiranno una seconda per disputarsi i premi. XI. Marcia
trionfale dei vincitori nelle corse sopra i l’ispettivi cavalli e bighe,
aperta dall’ Araldo come sopra. XII. Gran bouquet di fiori a fuoco
d’artificio e bat- teria, lavoro dell’artista pirotecnico Giuseppe Uetz,
al- l’usciU tutte le porte saranno illuminate. Dei»
^tepwetir^ ì)ct/ iDfooitve e i^owc/i<yt
6 Jet/ <5^ aw.tii*i/ liv 0^41
(J^omnuoM/ltvoe Se? ^teuuo iiv oiWi. CORSA DELLE
BIGHE. Preda Giuseppe Trabattoni Paolo
I. 700 Galli Gaetano . Vimercati
Luigi II. 5 oo Gattoni Giacinto
Comisoli Carlo . III. 4oo Garillio
Giuseppe Pomè Giuseppe IV. 3 ao
CORSA DEI FANTINI A CAVAL LO. Fassi
Salvatore . Smith Giacomo. I. 400
William Mreglit William Giansi. II. 3
oo Creizer Antonio Varesi Gaetano.
III. EOO CORSA DEI PICCOLI
CAVALE I. Piaggio Giuseppe I.
100 Ronchi Felice . IAgostino Galli .
III. 5 o Grandioso c tutto nuovo
spettacolo^ che per opera di Luigi Henry si eseguirà il 1 agosto
1850 . I. Gran coro pescareccio alla siciliana composto dal
maestro di musica sig. Panizza, diretto dal sig. Granatelli td eseguito
da cinquantadue dei migliori e più esperti, coristi di questa capitale
coll’accompagnamento d’una numerosa banda militare, composta di
novantadue pro- fessori, durante il quale gli aspiranti ai premj dei
dif- ferenti giuochi si presenteranno al concorso. II. Corsa
dei nuotatori, che sarà di tragitto assai breve, il premio del vincitoi’e
sarà di austriache lir. loo. Premiato Gixisei’pe N., fabbro-ferrajo
in S. Celso. III. Giuochi d’equilibrio, due dei concorrenti,
che avi’anuo la destrezza di stabilirsi i primi in piedi sul palo
uno alla destra e l’altro alla sinistra delle carceri, acquisteranno ciascuno
una posata d’argento. Premiali. Annibale Isman. Antonio Fava.
IV. Corsa dei selvaggi del mare del sud, nelle piroghe delle isole
di Sandwich, scoperte dal capitano Cook, che faranno l’intero giro
dell’arena. Il premio del vincitore sarà di austriache lire lOQ.
Premiato. Giuseppe Arnaboldi. V. Giuoco dei bilancieri, ossia
, giostra di mare sospesa innanzi alla porta libitinaria. Il primo
campione, che avrà rovescialo due de’ suoi avversai] avrà in premio
della sua destrezza, una tazza d’argento. Premiato. Filippo
Megname. \ I. Corsa di due campioni in piedi a fior d’acqua,
che partiranno dalle carceri ed attraverseranno l’arena in tutta la sua
lunghezza. Il vincitore avrà in premio di austriache lire loo.
Premiato. Gaetano Ricco. \ll. Giuoco dei due alberi di
Cipresso, dirimpetto alla porla trionfale, un bicchiere d’argento
collocato alla cima (11 ciascuno del due alberi, sarà 11
premio del vin- citore. Premiati. Pietro Mur\tori. Domenico
An(;isola. Vili. Giuoco delle corde, come si pratica sui
vascelli d’alto bordo, in facciata al pulvinare. Ciascuno del due
vincitori avrà il premio d’un orinolo d’oro. Premiali. .Antonio
Rossi. Davide Colnago. La Balena escirà da una specie di chiavica
praticata alla porta trionfale, ed attraverserà più volte il
recinto dell’arena coll’andamento suo naturale, e con tutti gli
spontanei suol movimenti, aprendo l’immensa bocca col maneggio della
lingua, girando gli occhi e la testa, versando grandi getti d’acqua dei
vasti spiragli alla sommità del suo capo, e movendo in lutti i versi
la voluminosa sua coda, a segno di dare una precisa idea della
forma e natura di questo gran mostro marino. X. Sarà ripetuto il
gran coro sul cader della notte. XI. Corsa (11 due barche
illuminate l’una di lanterne gialle, l’altra di lanterne rosse. Queste
faranno il giro di tutta l’arena partendo dal pulvinare, e la barca
vinci- trice nella corsa avrà il premio di austriache lire loo.
Premiato. Antonio Gregol. XII. Una generale illuminazione in
parte stabile, in parte galeggiante Quattro fontane di fuoco,
lavoro del signor Uetz, annunzieranno al pubblico il termine dello
spettacolo. Spettacolo che darà Francesco Uetz il 26
settembre 1850 . Il suddetto si produrrà con corse di fantini a
cavallo unitamente alla compagnia di Syberlus Vansuest, che
eseguirà quanto di più difficile e variato in equestri eser- cizii
presenta la scuola del celebre Franconi di Parigi. I. La picciola
milanese, d’anni sette, in abito d’amore percorrerà due volte
l’anfiteatro in piedi sul suo cavallo. ed eseguendo passi ed
attitudini superiori alla sua età sarà regalata d’una bandiera.
II. Corsa di sei fantini a cavallo, che in abito da mammalucchi,
eseguiranno tre giri intorno all’anfiteatro. III. Corsa di tre
cavallerizzi in piedi sopra due ca- valli. La corsa sarà di due giri. Al
vincitore saranno date aust. lir. loo ed una bandiera il
vincitore fu Colombet. lY. Corsa di altri sei mammalucchi a
cavallo, che come i precedenti, eseguiranno tre giri intorno al
circo. V. Corsa a cavallo di due donne, vestite da Amaz-
zoni, ed accompagnate da due cavallerizzi. Eseguiranno esse tre giri. La
vincitrice otterrà una bandiera d’onore con appesa una ricca sciarpa
che fu madama Bertotto. VI. Corsa dei primi tre mammalucchi
vincitori in cadauna delle precedenti due corse, per disputarsi i
premi di N.” 4 doppie di Genova il primo. N.° 3 il secondo. N. 2 il
terzo, e zecchini tre il quartoj i vincitori fu- rono:
Proprietarj de’ cavalli. I. Passi Salvatori. IL Ratti
Giuseppe. III. Maninj Francesco IV. Vignati Giovanni.
Fantini. I. Smith Giacomo. II. Cattaneo Luigi. III. Mazzoli
Cipriano. IV. Cozzio Giuseppe. VII. Corsa sopra tre cavalli,
eseguita in piedi dal gio- vinetto Tardini, d’anni dieci, vestito alla Romana,
farà due giri. Avrà egli pure una bandiera d’onore. Vili. La
vincitrice madama percorrerà il circo, se- guita da tutta la comitiva dei
vincitori, portanti cia- scuno la propria bandiera. E per
ultimo gran fuoco variato d’artificio, col quale s’illuminerà il «gran
tempio situato innanzi alla porta principale dell’anfiteatro. Oltre i
fuochi del Bengal vi sarà una continua esplosione di colpi di cannone e
di bombe. 5 Straordinario, equestre,
pirotecnico, areosta^ tico spettacolo che darà la compagnia di
Alessandro Guerra il 5 giugno 1851 . Il suddetto darà equestri
esercizi unitameute a corse di jockeys a cavallo, esperimenti areostatici
e fuochi artiOciali; detto spettacolo sarà diviso come segue:
Grand’entrata di tutti gli artisti della compagnia, che col corredo
di due bande militari eseguiranno il giro di tutto Tanfiteatro.
I. Gara a gran carriera sopra piccoli cavalli eseguita da quattro
giovinetti allievi, che dovranno percorrere per tre volte l’intera Arena
ad uso de’fantini. II primo, che ira d’essi arriverà al palio avrà in
premio una ban- diera e fu Rodolfo Guerra. II.
Corsa dei jockeys inglesi a cavallo, dovranno essi compiere tre giri
intorno alla spina ovale, ed i primi tre, che arriveranno alla meta,
dovranno cimentarsi in un’ altra corsa pure di tre giri per disputarsi i
premi. III. Corsa di quattro madamigelle, che percorreranno
tre volte l’Arena: le prime due, che giungeranno alla meta, dovranno
eseguire altri tre giri per ottenere la bandiera d’onore.
Premiata Elisa Schier. I IV. Verranno innalzati
in aria alcuni palloncini col mezzo del gas idrogene, che non saranno
discari agli spettatori. Corsa di cinque cavalli a dorso nudo, ed a
gran carriera del giovine Giorgio Cocchi, eseguendo tre giri
intorno la spina ovale. VI. Corsa dei tre jockeys a cavallo
risultanti i primi nella corsa precedente per determinare fra loro i
premi, pel primo di ausi. lir. 3oo — pel secondo 2oo — pel terzo
lOo, i vincitori furono; Proprietarj de* cavalli.
Sperati Luigi. Mreght William. Merlo Giuseppe. Jockey s.
Brunelli Pietro. Giansì William. Gambarino Giovanni. Giuochi
di Troja di tre cavallerizzi eseguili in piedi sopra due cavalli, ed a
gran carriera percorreranno tre volte Tampio circo assegnando al primo
uUa ban- diera d’onore. Premiato Bartolomeo Volani.
Vili. Altro esperimento areostatico coll’ascensione d’un pescatore
col pesce rombo. Tenzone dei due artisti sopra tre cavalli a gran
corso, eseguiranno essi tre giri, ed il primo che arriverà al palio
otterrà una bandiera d’onore. Premiato Bartolomeo Volani.
Al termine dello spettacolo l’anfiteatro presenterà quasi un nuovo
orizzonte pel magnifico fuoco d’artificio opera d’un artista romano,
restando in un istante illuminalo da fuochi di Bengal.
Equestre spettaeolo variato cogli Elefanti, La compagnia del
cavallerizzo Benedetto Tourniaire nel 3i luglio i83i, ottenuta la
superiore permissione di fare nel soprannominato giorno un
interessantissimo trattenimento in questo grande anfiteatro, si
propone essa di segnare cosi fatta avventurosa circostanza col-
l’offei-ta d’uno spettacolo d’Equitazione varialo con di- vertimenti, che
nulla avranno di comune con quanti al- tri, se ne sono dati finora.
I. Grande entrata di tntti gli artisti, che col corredo di banda
militare, e di trombettieri militari a cavallo, eseguiranno il giro di
tutto l’anfiteatro. Gara a celere corsa di quattro giovinetti vestiti
di jockeys inglesi, percorreranno tre volte il circo, ed il primo de’quali
arrivato al palio riceverà la bandiera. Il vincitore Nicolò
Moro. III. Corsa di otto contadini i quali correranno tre
giri, ed i primi quattro, che giungeranno alla meta, dovranno nuovamente
in un’ altra corsa disputarsi tre premj. IV. Tenzone di due
Greci che sopra due cavalli a schiena nuda per due giri, eseguiranno nel
secondo giro il salto di due barriere, ed il vincitore avrà una
bandiera d’onore. Il vincitore fu Luigi Tourniaire.
V. Esercizi all’Inglese eseguiti da sei cavallerizzi asse- gnandosi
ai primi due, che arriveranno alla meta due premi; al primo un pajo
speroni d’argento, ed al se- condo un anello d’oro. I vincitori
sono: Primo Luigi Naicase.. Secondo Carlo Reichard. VI.
Corsa di quattro damigelle sul cavallo, col pre- mio d’un braccialetto e
un pajo d’orecchini d’oro. Vin- citrici: Prima Adelaide
TourniAire. Seconda Maria Collet. \II. Corsa di quattro artisti
ciascuno in piedi sopra due cavalli col premio d’un pajo speroni
d’argento e d’un anello d’oro. Vincitori: Primo Francesco
Lavelliè. Secondo Luigi Tourniaire, Vili. Corsa dei primi quattro
contadini vincitori, che nuovamente percorreranno con tre giri
l’anfiteatro per disputarsi 1 premj, pel primo aust. lire 200,
secondo i 5 o, terzo 100. Vincitori: I. Pietro Bianchi, lì.
Luigi Cattaneo. 111 . Felice Ronchi. IX. Ricomparirà Luigi
Tourniaire, stando in piedi sopra due cavalli a dorso nudo manovrando
altri quattro cavalli. X. Esercizi di quattro Cosacchi col
premio d’itn oro- logio d'oro, ed uno d’argento. Vincitori:
Primo Francesco Tourniaire. Secondo Carlo Delneccui. XI.
Grande pompa trionfale con due Elefanti magni- ficamente ornati e montati
da madamigella Adelaide Tourniaire, e da Mattias Steffani.
XII. Chiuderà lo spettacolo quattro archi trionlali illuminati d’un
fuoco d’artifizio. Grandioso spettacolo intitolato Vincendio
di Rokeby, pel 22 agosto 1851 . Sarà costruito in mezzo
dell’arena un magnifico ca- stello d’ordine gotico-inglese, lungo
cinquanta braccia, proporzionatamente largo ed alto, della forma d’un
ot- tangono oblungo con quattro torri agli angoli. La parte
principale dello spettacolo consisterà in una manovra in grande, eseguita
nel suddetto castello dive- nuto preda delle fiamme, da pompieri veterani
di questa città, cioè quelli che hanno servito in questo corpo,
sotto ottima direzione, la qual manovra sola durerà per lo meno
un’ora ed un quarto, offrendo ad ogni istante i più superbi e variati
colpi d’occhio, finché le quattro torri ed altre parti del castello
cadranno col fragor del tuono, diffondendo una luce vivissima, il che
unita- mente ad un combattimento al di fuori del castello, offrirà
un colpo d’occhio de’più imponenti che si pos- sono immaginare. Gl’incidenti
dello spettacolo consisteranno in un bom- bardamento ed espugnazione del
castello, in diversi combattimenti interni ed esterni, marcie ed altre
azioni mimiche con musica scelta espressamente a tal uopo. Agiranno
in questo straordinario spettacolo oltre il corpo suddetto di pompieri un
corpo di castellani, un corpo di banditi, un corpo di truppe regolari con
arti- gìieri condotti da diversi capi, un seguito di
damigelle di Matilde, signora del castello di Rokeby, tutti vestiti
ed armati analogamente. Valentissimi artisti gareggieranno,
affinchè lo spetta- colo sia degno del magnifico anfiteatro, nel quale
viene rappresentato, e possa divertire, e fors’anco sorprendere,
questo coltissimo pubblico e quest’inclita guarnigione sempre giusti nel
pronunciare i loro giudizj. 11 grande spettacolo, che si doveva
dare jeri 22 ago- sto nell’Arena di questa città vi attirò molto
concorso di spettatori. La riuscita non avendo corrisposto
all’aspettazione, il Pubblico manifestò la sua disapprovazione con grida,
e la parte meno educata ridusse in pezzi le sedie e le ta- vole di
cui erano muniti i sedili. La maggior parte però degli spettatori si
disponeva già tranquillamente alla partenza, quando apertesi tutte le
porte per la sortita, una moltitudine del basso popolo si presentò al di
fuori per entrare nell’anfiteatro, dove voleva distruggere per
vendetta il fiuto castello di Rokeby, argomento dello
spettacolo. Le guardie militari essendo accorse per Impedire
que- sto pericoloso accesso della moltitudine tumultuante, ven-
nero investite a colpi di pietre^ per cui alcuni soldati ed impiegati
rimasero feriti. Un distaccamento militare dopo aver resistito per
lungo tempo alla sfrenatezza della plelie, tornati vani i tentativi
per allontanarla, nè potendo più oltre difendersi, inco- minciò
daU’cseguire esplosioni di fucile in aria, per in- cutere timore, ed
infine non avendo ottenuto effètto al- cuno, ed incalzando sempre più la
moltitudine, fece sca- riche a palla. Un individuo venne così
sgraziatamente colpito amorfe, ed altre dieci più o meno gravemente
feriti. La moltitudine allora si disperse, ogni tumulto, che
d’altronde limitossi alla sola località dell’anfiteatro cessò, e questo
disordine non ebbe altre conseguenze sulla tran- quillità pubblica, la
quale era in tutte le altre parti della città nella medesima sera^ come
all’ordinario per- fetta. Spettacolo equestre eseguito da
Alessandro Guerra il 15 giugno 1834 . Consistente nella
corsa delle bìglie — nella corsa dei Jockeys a cavallo — Corsa di Giorgio
Cocchi sopra cin- que cavalli a dorso nudo — Corsa di quattro dami-
gelle vestite alll’Amazzone col premio d’uu’elegante sciarpa che
l’ottenne Leonilda. Carrara. Forze da^Gladlatori sopra
cavalli, eseguiti da Antonio Brand e Gaetano Ciniselli — Esercizi di
Troja, eseguiti da quattro cavallerizzi col premio d’una ripetizione
d’oro ottenuta da Giorgio Cocchi. > Avrà fine
lo spettacolo con un dilettevole fuoco d’ar-^ tificio terminante collo
scoppio d’una batteria. afonie e GogwoiM'6 ?ei.
5'x'Opwe^oW'j Dei Oai’idli' elGoiite 6 Gogirowve'
De^Pi clbiKti^* e 5ocke^A IH/ ailomiMOute^e
De-E ^teiwto iw/ cHauA. CO RSA BELLE BIGHE.
1 Sperati Giuseppe Rovelli Gaetano
I. 5oo Consoni Francesco Yimercati
Luigi \ II. 200 CORSA DEI
JOCR EYS. Guerra Alessandro Ciniselli
Gaetano I. 3oo Suddetto . . .
Volani Bartolomeo II. 200 Spettacolo
equestre del detto Guerra il 22 giugno 1 854 , Consistente
nelle corsa delle bighe — Corsa dei fan- tini a cavallo — Corsa di tre
damigelle sopra due ca- valli pel premio d’tma spilla di diamanti e
corona d’al- loro, la vincitrice fu Leonilda Cariura.
Altra corsa di Giorgio Cocchi dirigendo sette cavalli Esercizi dei
Gladiatori — Corsa di quattro dami- gelle a cavallo col premio d’un
anello vinto da Luigia Letard, Avrà fine lo spettacolo
con un fuoco artificiale, re- stando illuminato l’Anfiteatro da fuochi di
Bengal. eTCtfiue e Oo^u/diue Sei/ dei
Oa(;ixl^ eHaoitie e Oo^uoiu'e e del ^ oaitiiu
^vatMO Uh ’^om/movXaK/e deE ^velino
IH cllou/A. CORSA DELLE BIGHE, Sperati
Giuseppe Rovelli Gaetano I. 5oo
Consoni Francesco Vimercati Luigi II.
CORSA DEI FANTINI A CAVAI LO, De
Micheli Frane. Ciniselli Gaetano I.
aSo Guerra Alessandro Volani Bartolomeo
II. i5o Grisetti Carlo , Cozzi
Giuseppe. III. 100 I t-
re spettacolo Consistentt tini a cavalle
valli pel prei loro, la vinci Altra corsa »— Esercizi
d gelle a cavali Avrà fine ’ stando illumi
(Set ^topwela. deir Qrava^ Sperati Giusef Consoni
Frane CORSi De Micheli Fri Guerra Alessat
Grisetti Carlo. Getty. Giovanni Lanza -Branciforte. Branciforte. Keywords: i giochi olimpici, Ikko, Crotone, Taranto. Branciforte.
Refs.: Luigi Speranza, "Grice e del Vasto," per Il Club
Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa Grice, Liguria, Italia.
Branciforte.
Grice e Brandalise: l’implicatura
conversazionale del municipio di Firenze –albero fiorito -- immune, comune –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Pistoia). Filosofo italiano. Grice: “I would say that
Brandalise is a Griceian – his tutees know it! He has philosophised on
keywords: communicazione, l’altro, indeed what he calls the Kantian
transcendental necessity of ‘l’altro,’ and the idea of a ‘collective’ desiderio
– or comunita – What is that if not my philosophy of communication?” Adone Brandalise
(Pistoia) è un critico letterario, letterato e accademico italiano. Si laurea
con Branca con una tesi dal titolo L'opera e la critica. Esperimenti critici su
testi narrativi italiani, in cui vengono sperimentati nuovi metodi critici su
testi di Manzoni e Gadda. Professore di
teoria della letteratura presso l'Padova, la sua attività di ricerca si
caratterizza per il costante intreccio tra riflessione filosofica e
psicoanalitica con l'interpretazione del testo letterario. I luoghi seminali
della sua ricerca vanno individuati nello studio di Spinoza e Plotino, cui si
dedica sin dalla giovinezza, di Hegel e dell'idealismo tedesco, oltre che
nell'approfondimento risalente agli anni Settanta dell'opera di Lacan. Promotore di numerose iniziative
scientifiche, tra cui alcuni progetti di didattica e ricerca legati agli studi
interculturali, ha collaborato a riviste quali "Lettere italiane",
"Studi novecenteschi", "Immagine riflessa", "Il
centauro", "Filosofia politica" o "Trickster". Tra i temi che segnano la sua ricerca vanno
senz'altro segnalati alcuni molto ricorrenti: il problema della singolarità, il
rapporto tra mistica ed evento soggettivo, quello tra pensiero filosofico e
azione politica, quello tra poesia e pensiero. Attentissimo cultore della
musica operistica e del cinema, tra gli autori che maggiormente animano la
scena della sua riflessione, affidata soprattutto all'oralità, sono Platone,
Leopardi, Melville, Nietzsche, Shakespeare, León, Ophüls e Welles. Operaismo Brandalise opera a Padova, dove
anima e partecipa a partire dagli anni settanta alla costituzione di numerosi
seminari e momenti di studio, anche in relazione con i dibattiti
dell'operaismo. Oltre all'attività sindacale, in comunicazione con Bianchini
(Padova), segna questa fase di sua riflessione politica il lavoro svolto
"off air" nella direzione romana di "Il Centauro. Rivista di
Filosofia e teoria politica, nel cui comitato direttivo operavano anche Nicola
Auciello, Adriana Cavarero, Remo Bodei, Massimo Cacciari, Umberto Curi,
Giuseppe Duso, Roberto Esposito, Giacomo Marramao, Giangiorgio Pasqualotto,
Biagio De Giovanni (direttore) e Racinaro.
Il Centauro, rivista pubblicata dall'editore Guida, nasce in una fase
storica segnata dal caso Moro, dal compromesso storico, dal teorema Calogero.
L'idea dei redattori era di avviare un laboratorio politico in cui potessero
intervenire intellettuali legati al PCI, anche se in modi spesso prossimi al
dissenso. Tuttavia non compare nelle rievocazioni più recenti degli anni
dell'operaismo il nome di Brandalise, certo per la relativa assenza di suoi
interventi scritti, ma anche per il coagularsi del suo percorso politico negli
anni Novanta intorno alla "nozione sintomatica" di politica
invisibile e poi, nel decennio successivo, di decostituzionalizzazione. Opere Oltranze. Simboli e concetti in
letteratura, Padova, Categorie e figure. Metafore e scrittura nel pensiero
politico, Padova, Macola, Psicoanálisis y arte de ingenio: de Cervantes a
Zambrano, Malaga, Miguel Gomez, con Macola e Otin, Bestiario lacaniano, Milano,
Mondadori, L'immagine del territorio e i processi migratori, in M. BERTONCIN,
A. PASE, Territorialità, Milano, Angeli. In weiter Ferne so nah. In margine al
sermone Beati Pauperes, in (G. Panno) Il silenzio degli angeli. Il ritrarsi di
Dio nella mistica medievale e nelle riscritture moderne, Padova, Unipress,
Oltre la comparazione. Modi e posizioni del pensiero dopo l'intercultura, in
(G. Pasqualotto), Per una filosofia interculturale, Milano, Mimesis,
Introduzione (con Barbieri), in (Barbieri, Mura, Panno), Le vie del racconto.
Temi antropologici, nuclei mitici e rielaborazione letteraria nella narrazione
medievale germanica e romanza, Padova, Unipress, Il multilinguismo nella
mediazione (con Celli, Rhazzali, Sartori), in (Mantovani) Intercultura e
mediazione, Roma, Carocci, Postfazione, in C. Tenuta, Dal mio esilio non sarei
mai tornato, io. Profili ebraici tra cultura e letteratura nell'Italia del
Novecento, Roma, Aracne, con N. Fazioni, Cosa cambia con Lacan? Saperi,
pratiche, poteri, in International Journal of Žižek Studies, Dentro il confine,
Milano, Mimesis,. Metodi della
singolarità, Milano, Mimesis,. La
necessità dell'Altro: scritti in onore di B., Milano, Mimesis, Gentili, La
crisi del politico. Antologia di "Il Centauro", Guida B. Sito
dedicato all'opera e al pensiero di B. Pod cast degli interventi di B.
Biografie Letteratura Letteratura
Università Università Categorie: Critici
letterari italiani del XX secolo Critici letterari italiani del XXI secolo Letterati
italiani Accademici italiani del XX secolo Accademici italiani Professore Pistoia.
B.. camlet bound round the waist with a
girdle, after the ancient fashion, and a mantle lined with minever, with
a hood which they wore over their heads. And the women of the
people were clothed in coarse green cloth of Cambrai, made after
the same fashion. A hundred lire* was an ordinary dower for a wife. A
dower of two or three hundred was in those days considered enormous.
Girls, for the most part had completed their twentieth year before they
were married. Thus rude in dress and customs were the Florentines
of those days ; but they were loyal, and kept good faith, both
among each other and towards the Commonwealth. And with their poverty and
coarse mode of life, they did greater things, and acted more virtuously,
than we do with our greater effeminacy and greater riches. "
Those were the manners of the good old times before the building of
the second walls around the increased city. The position of these walls,
and the amount of space thus added to the city, are very accurately
known. The line taken by the new circuit has been minutely recorded by
Malispini,f Villani, J and Coppo Stefani.§ But it will be sufficient
for our purpose to indicate in a more general manner the extent of
the increase. The old city, wholly confined to the northern bank of
the river, stretched along it from a point near the present Ponte
Santa Trinita, to another a little beyond the building of the Uffizi. A
line drawn northward from the foot of the Ponte Santa Trinita, to the
corner formed by the Via de' Rondinelli and the Via de' Cerretani, and thence
turning at a sharp angle westward, proceeding then in a direct line to
the Piazza del Duomo, encircling the Cathedral, and then turning
southwards to rejoin the river by a line nearly correspond- [The Tuscan
lira is now equal to eightpence sterling-. To find its equivalent value
at the time in question it must be multiplied by from ten to fifteen.] ing
with the present Via del Proconsolo, the Piazza di San Firenze, and the
Via de Leoni, would very nearly mark the position of the old wall. The
new one enclosed an area much more than twice as large as the old city.
This new wall extended along the northern bank of the river from the
present Ponte alle Grazie to the Ponte alia Carraia. A direct line drawn
in north-western direction from the foot of the latter, to the sharp
corner made by the Via delle Cantonelle, behind the Church of St.
Lorenzo, turning at that corner to follow in a south-easterly
direction, and nearly in a straight line, the course of the streets
De Gori, C alder ai, De Pucci, De' Cresci, and St. Egidio, to the
corner of the Via del Fosso, and there again turning to the south-west,
and striking towards the river in a direct line by the streets Del
Diluvio and De Benci, to the foot of the Ponte alle Grazie, would form
the new boundary of the city on the northern bank of the river. But
the suburbs which had been gradually formed on the southern bank,
were also now for the first time brought within the walled city. This new
" Oltrarno" quarter, "beyond the Arno," comprising
less than a quarter of the space now occupied by the city on the southern
bank, was bounded by the river from the Ponte Santa Trinitd, nearly to
the Ponte alle Grazie, and by a line of wall which, starting from the
bank at the spot where the former of these bridges now stands, followed
the entire length of the present Via Maggio, and then turning at an acute
angle back again towards the river, crossed the Piazza de Pitti in
an oblique direction, so as to exclude the ground on which the Pitti
Palace now stands, pursued an irregular course along the foot of the
steep hill, which here leaves but a narrow space between it and the Arno,
till it rejoined that river in the immediate neighbourhood of the Ponte
alle Grazie. It will be seen that this notable enlargement of
the city, while more then doubling its former area, comprised a
space less than a fourth of that contained within the present wall, which
third circuit was, in most respects as it still remains, traced some time
ago. Keywords: immune, comune, rodano,
paradosso del reciproco, amare, ligarsi, bestiario griceiano, bestiarium
griceianum, il municipio di Firenze. "To change the image somewhat, what
bothers me about what I am being offered is not that it is bare, but that it
has been systematically and relentlessly undressed. I am also adversely
influenced by a different kind of unattractive feature which some, or perhaps
even all of these bêtes noires seem to possess." Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Brandlise” –
The Swimming-Pool Library.
Grice
e Breccia: l’implicatura conversazionale della metafisica del dialogo –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Trento). Filosofo italiano. Grice:
“I like Breccia; he is, like Vitruvio, obsessed with the male human body – but
also about the ‘metafisica del dialogo,’ so we can call him a Griceian!”
-- Breccia nel suo studio a Roma. Pier Augusto Breccia (Trento ), filosofo. La
pittura di Breccia esplora l’essere umano con un approccio ermeneutico (nel
senso della filosofia ermeneutica moderna di Jaspers, Heidegger, Gadamer) e si
apre su un vasto orizzonte di temi filosofici. L’opera di Breccia include oli
su tela, matite e pasteli su carta, 7 libri e numerosi saggi critici. Breccia
ha esposto in personali in Europa e USA. La famiglia paterna è originaria
di Porano, un piccolo paese dell’Umbria, dove sua madre, Elsa Faini (di
Trento), si era trasferita nel dopoguerra. I genitori di Pier Augusto
lavoravano entrambi nel settore ospedaliero: infermiera la madre e chirurgo il
padre Angelo. La famiglia si trasferisce a Roma, dove Breccia trascorrerà la
maggior parte della sua vita. Si iscrive al liceo classico Giulio Cesare di
Roma, dove matura un profondo interesse per gli studi umanistici che lo accompagnerà
per il resto della vita. Scopre la Divina Commedia che studia di sua iniziativa
affascinato dalle allegorie dantesche. Subito dopo, attratto dalla filosofia e
dalla mitologia greca, traduce per l’editore Signorelli l’“Antigone” di Sofocle
e il “Prometeo legato” di Eschilo. Ancora nella fase adolescenziale traduce i
“Dialoghi” di Platone. Completati gli studi liceali si iscrive alla facoltà di medicina
dell’Università Cattolica del Sacro Cuore e riceve, con il massimo dei voti, la
laurea in medicina. Professione medica Dopo la laurea consegue una
specializzandosi in urologia, in chirurgia generale e successivamente in
chirurgia cardiovascolare mentre comincia a far pratica al Policlinico Agostino
Gemelli di Roma. Sposa Maria Antonietta Vinciguerra, nasce il primo figlio,
Claudio e la figlia Adriana. Si trasferisce a Stoccolma, dove lavora al centro
di chirurgia toracica e cardiovascolarere dell'Istituto Karolinska sotto la
supervisione di Viking Björk (inventore della valvola cardiaca Bjork–Shiley).
Tornato all’università Cattolica di Roma e al connesso ospedale Gemelli,
diviene professore associato. Ppratica interventi a cuore aperto e pubblica
circa cinquanta articoli in riviste mediche. Il punto di svolta: dal
bisturi alla matita È quando B. scopre un inaspettato talento per il disegno,
che nei due anni successivi diverrà il suo hobby. Soltanto dopo la morte di suo
padre e a seguito di una profonda crisi esistenziale, il talento disegnativo
trova la sua espressione creativa. La produzione artistica dei primi due anni e
il pensiero filosofico da questa ispirato confluiscno nel libro
"Oltreomega". Durante un periodo di produzione artistica e di
mostre in Italia e all’estero (‘'Monologo corale’', ‘'Le forme concrete dell
in-esistente’', ‘'La semantica del silenzio’') prende un'aspettativa dalla
professione medica. Nel biennio seguente, lo stile artistico, da lui definito
"ideomorfico", si delinea con maggior chiarezza, così come il
pensiero filosofico, che presenta nel libro “L’Eterno Mortale”. Dà le
dimissioni dalla professione di chirurgo e nello stesso anno porta le sue opere
a New York, presentandole in due mostre consecutive, alla Gucci e all’Arras. La
strada dell’arte, si delinea rapidamente e, appena date le dimissioni, si
trasferisce a New York dove trascorre la maggior parte del tempo. Durante questo
periodo, espone in diverse città degli Stati Uniti (New York, Columbus, Santa
Fe, Miami e Houston). Sin dall’inizio è estremamente prolifico e l'opera
dei primi dieci anni viene raccolta nel libro “Animus-Anima”, che comprende
immagini di sue opere. Torna stabilmente a Roma ed espone in diverse città
italiane ed europee. Pubblica "L’altro Libro", scrive “Il linguaggio
sospeso dell’auto-coscienza”. B. presenta novanta opera in un’imponente
personale al museo Vittoriano e pubblica “Introduzione alla pittura
ermeneutica”, il suo manifesto artistico, al quale collabora il filosofo Matassi.
Negli anni seguenti, malgrado le condizioni di salute, è impegnato in numerose
mostre in musei italiani ed europei. Dopo la chiusura della sua mostra di
Trento, ha un infarto nel suo studio di Roma, viene portato al Policlinico
Gemelli, e lunedì 20 novembre muore. Ragione
e immaginazione: “lo spazio pensante” Lo spazio è l’elemento più distintivo
delle opere di B., che egli stesso definisce “denominatore comune della pittura
ermeneutica[...] principio stesso delle nostre facoltà intellettive”.
Tuttavia, se nello spazio paradossale di B. la ragione si sospende e precipita
di continuo, il senso di armonia ed equilibrio, che caratterizza tutta la sua
opera permette all’immaginazione di entrare nello spazio senza alcun
tormento. Forme, colori e luce: dis-oggettivazione Un'altra caratteristica
delle tele di B. è la presenza di “oggetti”, in un equilibrio generato tuttavia
da forme e colori piuttosto che da una oggettiva metrica di spazio. Allo stesso
tempo, tali “oggetti”, ridotti a forme/colori essenziali o addirittura
trasformati in spazio stesso o “altro da sé”, sono privi di una vera
oggettività e di conseguenza sono aperti ad essere letti come linguaggi, segni
o, più propriamente nel senso della filosofia ermeneutica di Karl Jaspers, come
“cifre”, cioè “segni” non ancora interpretati. L’uso della luce e del
chiaroscuro è parallelo a quello dello spazio e della prospettiva nella
molteplicità di paradossi. L’assenza di una fonte di luce all’interno
dello spazio pittorico contribuisce a rimuovere contenuti emozionali. In
ultimo, il rapporto luce-spazio-forma crea l'ennesimo paradosso di B. Se la
luce è spesso associata a ciò che è comprensibile razionalmente (e.g. “luce
della ragione”), nelle opere di B. tutto appare al contempo luminoso e
misterioso. B. usa il termine “pittura ermeneutica” per descrivere la sua
posizione come artista nel suo Manifesto “Introduzione alla pittura
ermeneutica”. Il presupposto di significabilità della cifra pittorica
ermeneutica è la libertà da canoni, convenzioni, dogmi di spazio e tempo, del
qui e dell’ora, che permette una verifica della significabilità dal di dentro.
In tal senso, l’arte può essere un’esperienza di conoscenza, in quanto “apertura”
da “un lato sull’infinita alterità dell’essere o di Dio, e dall’altro sulla
personale coscienza dell’ ‘Io’.”(Introduzione alla pittura
ermeneutica). Moschini e Zitko Zitko Zitko, p.15. Comunicare, Università
Cattolica del Sacro Cuore,. Unomattina, RAI Unomattina, Gennaio Zitko
12. Moschini e Zitko, p.38.
Steiner Steiner Moschini e Zitko Moschini e Zitko, p.40. P.A. BRECCIA, Introduzione alla Pittura
Ermeneutica, 2004, p.45-46 Vivaldi
1988. Moschini Zitko Steiner 1988. Moschini e Zitko, 38-43. Moschini e Zitko, 40-42. Moschini, M. e Zitko(), "The educational
path of Ideomorphism. From theory of knowledge to philosophy", Journal of
Philosophy and Culture supplement, XVI-1, laNOTTOLAdiMINERVA Zitko(), "Il
linguaggio della pittura ermeneutica e la Chiffer di Karl Jaspers",
Dipartimento di Letteratura e Filosofia, Universita' di Pisa Steiner, R. (1988)
"Profile: Pier Augusto Breccia", ART TIMES Steiner, R. (1991)
"Critique: Pier Augusto Breccia at Arras Gallery, NYC", ART TIMES
Steiner, R. (1997) "Pier Augusto Breccia: Another Look, NYC", ART
TIMES Matassi, E. (2008) "Sur la peinture Hernéutique: Pier Augusto
Breccia, “le messager d’alterité”.In: Du Nihilism à l’hermenéutique Altri
progetti Collabora a Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o
altri file su Pier Augusto Breccia Sito
ufficiale, su pieraugustobreccia.com.
libri gratis su itunes The educational path of Ideomorphism La pittura
ermeneutica, su didattic aermeneutica. 1º maggio 26 dicembre ). Pier Augusto Breccia:
biografia, su direnzo. Biografie
Biografie: di biografie
Categorie: Pittori italiani Filosofi italiani Saggisti italiani Professore Trento
Roma. THE DIALOGUE The universe of speech is egocentric. At the
centre is the speaker (ego) and the listener is slightly off-centre ( tu
). The listener becomes a speaker in his turn and the axis of the
universe shifts slightly, but these are the two persons of speech, and
all others are objects to be pointed out. Ego spreads symbols in front of
tu , but tu is the arbiter of intelligibility. If ego makes
unintelligible noises or speaks Greek to the Eskimo tu , there is no
communication and therefore no language. If ego's symbols are unsatisfactory or
unsatisfactorily arranged, tu demands a new set or a better arrangement.
Since speech is a function of action, tu's acts determine the sense
of ego's symbols to the extent that ego must either acquiesce or
come to a new understanding. Soliloquy, meditation, and
‘arranging one’s thoughts’ are imitations of dialogue. They have involved
in past time even movements of lips ; hence the theatrical convention
that the soliloquy and the read letter can be overheard. But ego does not
speak to ego; he has far quicker ways of understanding himself.
He soliloquizes before an imaginary tu and he arranges his thoughts
with a view to addressing later some real tu. The dialogue occurs within a
frame of reference provided by circumstances and concerns some event.
Gardiner 1 describes speech as four-sided, with the IV factors of I speaker, [Gardiner,
Speech and Language , Oxford, io] II listener, III words, and IV things.
The things, however, should be those of a given moment, forming an
external and concrete association which we call circumstance. It is
better to think of them as external and concrete, because so they are in
all languages, including savage ones. Two persons may discuss the square
root of minus one in an oubliette at midnight and so reach an extreme of
abstract speech, but the topic is no more than the last of a long series
of abstractions which began with the sum of two flints or cave-bears or
the Circumstances or Context Event or Phenomenon
Impression Expression impression I H like. A square was once a
pattern on the ground. If one says to another ‘the unexamined life is not
worth living’ there has to be a context of ethical discussion to
determine what is ‘life’, ‘worth* or ‘examination*. An insurance agent
might be puzzled by the phrase and emend it to ‘the medically unexamined
life is not worth insuring*. Even so, though more concrete, his language
represents the end of a complex process of civilized abstraction. That
speech should be possible without visible circumstances is a relatively
late development, and is achieved by the creation of contexts. The
context of a discourse consists of spoken conventions which enable us to
dispense with visible objects, by siting the discourse well enough to
give the supplementary information that would otherwise have been derived
from circumstance. The language even of savages contains some abstraction,
since they speak of some parts of circumstance and neglect others.
Yet the Australian Arunta cannot count or distinguish times or
identify themselves. Basque host ‘five* probably means ‘closed fist’,
and counting in multiples of twenty (Basque ogei) was achieved
by counting fingers and toes. Getting lost in the higher figures, it
might prove simpler to proceed by subtraction (Lat. 19 undeviginti , 18
duodeviginti , Finnish 9 yhdeksan, 8 kahdeksan , cf. 1 yksi, 2 kaksi 9
and the Indo-European for 10). Chinese characters are singularly
illuminating concerning the relations between concrete and abs- tract.
‘Benevolence* is ‘man plus two* (a man who thinks of another beside
himself), ‘happiness* is ‘one mouth supported by a field*, ‘peace* is ‘a
woman under a roof* (indoors), ‘home* is ‘a pig under a roof* (food and
shelter), ‘spirit* is the skeleton of a great man, a ‘great* man is one
who has not only legs to obey but arms to en- force, ‘father* is a ‘hand
holding a whip*. These written analyses are, no doubt, scholarly and
sometimes whimsical. It is not exactly in that way that abstractions have
been derived from objects and contexts substituted for circumstance, but
the language of savages is astoundingly concrete and only fully
intelligible when spoken in the presence of the objects of
discourse. Communication lies partly in what we say, partly in the
circumstances. The latter fill in so much that actual speaking is
elliptical, erratic, incomplete, and imprecise. Even the elliptical words
may be further curtailed by substituting gestures, 1 which refer one
back vaguely to the circumstances. Thus one may overhear: A.
Hullo! How’s tricks? B. So so ; and the boy ? A . Bursting with energy,
thanks. The first is not a question but a breach of silence, 2 and
establishes the conversation on the basis of casual familiarity. It does
not seek or receive an answer, but an opening is made for A’s
principal interest (which is known from the circumstances), and A ,
when replying with information, acknowledges the kindly intention of B. It
is possible to say quite intelligibly ‘Old what*s-his-name is just
bringing in the thingummy*, if, at a Burns dinner, Mr. McLeod is seen
piping in the haggis. It is even better to be imprecise, and to say ‘my
heart went pit-a-pat’, ‘the tray came bang, thump, crash down the
stairs’, or ‘whiff, it *s gone*, because, while the circumstances 1
Gesture-languages seem, however, to be translations of the spoken word or
of set phrases as a whole. The Arunta are said to have a gesture-language of
250 signs. This seems to be different from the gestures which refer
directly to circum- stance. 2 *To a natural man, another
man’s silence is not a reassuring factor, but, on the contrary, something
alarming and dangerous. Malinowski, Magic, Science and Religion ,
Boston. would explain either these sentences or explicit statements,
these expressions give an impression of the immediate event, not
generalized as one which might occur elsewhere. This is the basis of the
astonishing development of ideophones in Zulu and other Bantu languages
which will be discussed later. When we ‘speak like a book’ we provide
explicit contexts as if circumstances did not exist visibly to complete
our meaning, and this procedure, neces- sary in writing, is recognized as
a defect in conversation. Grammatical and verbal completeness is
thus not required of the sentence, and there is nothing to be, as older
grammarians said, ‘understood’. It was difficult under the old regime to
say precisely what word or words were to be ‘understood* since the phrase
could be completed in various ways, but older grammarians, obsessed
by literary contexts, did not sufficiently allow for the completion
by environment. R. Lenz 1 gives the following conversation: A. Where are
you off to, Peter? B. Valparaiso. A . At once ? B.
No. Tomorrow, by the slow train. A What for? B. A matter of
business. A. Something important ? B. Yes; the sale of my
land. A. Have you a buyer in sight? B. It seems so. A . Well,
congratulations. B. Thanks. This is what the linguist must accept.
He is not at liberty to rewrite the sentences so that each should have
subject, verb, object, and other principal parts. They are already
complete and fully intelli- gible in the circumstances. They are even
intelligible as parts of a context. Circumstance, and context eliminate
uncertainties which theoretically exist. Thus of eighty-four words in the
fourth tone of i in Chinese, 2 only ‘thought, will, intention* can exist
in the vicinity of ‘understand*. The same sound may mean ‘a mountain in
Shan- tung*, ‘dress*, ‘I* (in speaking to rulers); ‘licentious*, and
‘hiccup’, 1 R. Lenz, La Oracion y sus partes , Chinese words are quoted
according to the transliteration adopted in MacGillivray’s Mandarin-Romanized
Dictionary of Chinese , Shanghai. It is according to Wade’s system, which
has no special advantage beyond that of a wide diffusion. See also the
pocket dictionaries by Goodrich and Soothill. but none of these are things
one ‘understands*. Actually, by com- bining synonyms (i+-szu l ‘thought,
will, intention’) modern Chinese gives the hearer more time to identify
the meaning, but these compounds are readily dissolved when no ambiguity
is possible. The written language provides ninety-two different signs for
i A so that the precise meaning identifies itself, without dependence
on visible circumstances or even on context. By way of compensation,
the old literary style was sparing of doublets or other helps to
understanding. Within the frame of circumstance each sentence
refers to an event or phenomenon as it appears to, and interests, us at
the moment of speaking. We distinguish activities and states, but
the distinction is partly an illusion. ‘Rome is the Eternal City’ now
and as things appear to us, though founded traditionally in 753
b.c., and still not so long-lived as Babylon. Damascus and Jerusalem
are older and still exist, but do not appear to us to have the
enduring quality conferred by the succession of the Papacy to the
Caesars. I am content now, but the phrase does not prevent my being
dis- contented in half an hour ; you are a Grand Duke or a soldier,
but a revolution may cancel all titles or you may be demobilized
to- morrow. The event is not known to us in all its cosmic significance
; we can only speak of what appears to us (represented by the wavi-
ness of the line in the diagram). Of what appears, we put into words only
what momentarily interests us, as in the celebrated observation: ‘What a lovely
day! Let’s go and kill something.’ We make a mock of the objective
statement ‘Queen Anne ’s dead’ because we are not accustomed to make
affirmations without immediate inter- est ; though historians have
devised for such statements a measure of interest by the postulate that
all historical dicta are, in some way, worth while. Each event is, of
course, unique. ‘Bear kills man’ and ‘Man kills bear’ are totally
dissimilar events. It is thus not sur- prising that many languages should
have word-sentences which express each event by a unique construction,
and all show a phenomenal residue (the verb) after analysis has gone so
far as to provide names for the parties, their qualities, and their modes
of action and being. The verb continues to show formidable com-
plexities in such a language as French, though the noun has become almost
an invariable unit. The Latin verb offered a complex paradigm which was
simplified by analysis in primitive Romance, but the Romance languages
have used these analytical simplifications to build new synthetic
paradigms. It is clear that the result is not due to analytical failure,
but to an appreciation of the need to dis- criminate between
phenomena. For the s^ke of simplicity we are considering the first
com- munication of a series. Ego's primary impression of the event
may be derived from any of the senses, though it is most likely to
be visual. It will be more agglomerative than any expression, and
probably either total or of selected parts modified by all their minor
characteristics. Infants, like Humpty-Dumpty, endeavour to speak in a
total way, packing their whole meaning into some such phrase as din-din.
One can take din-din as equal to ‘I am thirsty’ or ‘Why don’t you give me
a drink?’ or (in the case I have in mind) ‘I want more fizzy lemonade’.
The situation is unanalysed and the whole of it is expressed, so far as
the infant can, in two syllables and their accompanying intonations. On
the other hand, the agglomerative type of structure is common in
primitive tongues. The primary impression is thus intrinsically unlike
tu's secondary impression, which depends on the co-ordination of a linear
series of symbols. The older linguists spoke of ‘inner speech-form’
and ‘outer speech-form’ as if these had a one-to-one
correspondence, and it is still deemed legitimate to speak of the mental
image of a speech-sound and its actual enunciation. Whether the mind
works in that way a linguist is hardly qualified to know, since his
task begins with the audible sentence . The disconformity between
global impressions and a linear series of symbols seems to be what
convinces so many that their thoughts are too rich for words. There is an
act of translation involved. Impressions are collected at some point of
the brain, co-ordinated, transformed into orders to the speech organs,
transmitted as a series of vibrations, collected by the ear-drum, and
retranslated into meaning. The various mental movements have been
identified to some extent by physiologists. Ego displays his
impression to tu in the form of a linear symbolic expression. Any symbol
that tu accepts is valid for communication with tu y and any that he
rejects is invalid. Ego may offer any one of many gizon y homoy anthropos
, czlowieky mard y ember , mies, jen y hito t insdn, adamy orang , muntu,
oquichtli, runa or tree y zugatz , arbor y Baum , dendron , derevo y car
and so on. The relation between sound and thing is entirely artificial,
and according to the language so is x See, however, Gardiner,
Speech and Language, ‘An Act of Speech*. the convention. Even
onomatopoeia is conventional. The imitations serve, not because they are
good, but because they are conventional. [To a Frenchman one offers
subject-verb-object, and to a Turk subject-object-verb ; to a Chinese
attribute-substantive is the same as substantive-attribute to a Siamese
or Malay. Increased stress has the effect in one language that play on
tones has in another. The symbols are just symbols, valid in any agreed
convention, but without conventional agreement, unintelligible.
Expression is a linear succession of sounds, and the sentence is a
complete expression. It is understood, as we have seen, within the frame
of circumstance or context, and we cannot presume that it has any
necessary grammatical form. A sentence need not have a verb ‘expressed or
understood’, though it must have the quality of phenomenality. It need
not be a judgement. Most sentences consist of parts, and this is true
even of polysynthetic word- sentences. The parts are not necessarily
words, for in primitive languages we find embryonic stems which are not
precisely deter- mined for form or meaning, and in synthetic and
agglutinative languages we find affixes which are significant parts of a
sentence. Tu hears the expression and is the arbiter of its
intelligibility. He collects and retranslates the individual syllables as
soon as they begin to be heard, and combines them for meaning. If he
cannot achieve a meaning he asks for further symbols, whether in
the same language or in another. He reacts either by himself
becoming a speaker or by performing some action. But in either reaction
it becomes plain that tu’s impression is not identical with ego’s.
Their minds are somehow differently constituted (symbolized in the
diagram by the size of the circles). Despite all conventional agree-
ment, there is no perfect understanding between ego and tu . What tu
understands, more or less in agreement with ego , are (1) the reference
of symbols to things, which is the ‘logical’ or grammatical sense of the
sentence, (2) an emotional supercharge represented by agreed stylistic
symbols (which may be zero), and (3), since tu is also an artist in
words, something of the event itself. He under- stands this in his own
fashion. He may, for instance, be specially susceptible to the word
torpedoed as having gone through the experi- ence or as being endowed
with a vivid imagination. In this third aspect of meaning, however,
though it is not expressed in symbols, 1 e.g. the sound of a shot
is in English bang or crack , in Spanish pum or pa$ (the latter perhaps
more appropriate to the slither of the bullet as it lands). there is
something on which the artist in words can reckon; a play of mind on
mind, through language but above convention, which is presumably the
secret of great poetry and oratory. There is here an aspect of language
which is beyond exact measurement but can be intuitively felt. The
speaker not merely conveys a logical mean- ing and an emotion to the
hearer, but stirs the hearer to a secondary act of creation. The
reactions to great literature are diverse and some of them stimulate
further reactions, so that works as funda- mental as the Authorized
Bible, Hamlet , and the Aeneid become encrusted with added meanings, and
are hard to reduce to their original intention. Nor is the original
intention, say of the Aeneid , necessarily the highest value of a poem on
which the imagination of a Dante has operated so profoundly. Pier
Augusto Breccia. Keywords: ego tu -- Erstwiile,
Gardiner, ego et tu, la metafisica del dialogo, noi, ovvero, la metafisica
della conversazione, implicatura ermeneutica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Breccia” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Brescia: l’implicatura
conversazionale della rarità vichiane –rarita griceiana -- filosofia italiana –
Luigi Speranza
(Trani). Filosofo italiano. Si laurea con lode presso la Facoltà di Lettere e
Filosofia dell'Università degli Studi di Perugia. Inizia la sua docenza come
professore di Storia dell'Arte presso il Liceo Classico Carlo Troya di Andria.
Consegue la cattedra di Latino presso il Liceo Classico Oriani di Corato. Consegue
la cattedra di Lettere e Storia presso l'Istituto Magistrale di Terlizzi. Insegna Latino nel Liceo Nuzzi di Andria. Oottiene il
suo primo incarico da preside a seguito del concorso superato. La prima
presidenza è dunque a Trani presso il Liceo Scientifico Valdemaro Vecchi,
intitolato al Vecchi dietro sua proposta. Presiede il Liceo Monticelli di
Brindisi. Presiede il Liceo Nuzzi di Andria. Presiede il Liceo Classico Carlo
Troya di Andria, esteso anche a Liceo Linguistico e Liceo delle Scienze Sociali
durante la sua direzione in seguito alla partecipazione alla Commissione
Brocca. Membro della Società di Storia Patria per la Puglia. Consegue il
Premio della Cultura della Presidenza del Consiglio dei Ministri. Viene
insignito della Medaglia d'Oro del Ministero della Pubblica Istruzione per i
benemeriti della cultura, dell'arte e della ricerca scientifica. Ottiene
l'onorificenza di Cavaliere della Repubblica Italiana. Ottiene il Premio
Pannunzio per la saggistica conferito dal Centro Pannunzio di Torino.
Dopo una lunga e serena vita di studi muore improvvisamente ad Andria. Appresa
la notizia anche il sindaco di Andria Bruno ha espresso il cordoglio personale
e della città alla famiglia. Citando Loris Maria Marchetti su Pannunzio
Magazine: Ispirandosi alla lezione, originalmente aggiornata, di Croce e
di Popper (ai quali ha dedicato importanti studi), elabora un sistema
filosofico in quattro parti (Antropologia, Epistemologia, Cosmologia, Teoria
della Tetrade) dove trovano un punto di incontro storicismo, epistemologia ed
ermeneutica. La sua filosofia investe anche il pensiero politico e
l’àmbito dell’estetica, donde il suo fittissimo esercizio di saggista di
letteratura e arti figurative, interpretate sostanzialmente nel loro risvolto
filosofico-cognitivo. Altre opere: “Il tempo e la libertà”; “Pascal e
l’ermeneutica”; “Croce e il mondo”; “L’oro di Croce, Joyce dopo Joyce, Ipotesi
su Pico, Massa non massa, Radici di libertà, Il vivente originario, Tempo e
idea, I conti con il male, Radici dell’Occidente, Forme della vita e modi della
complessità; saggi su Bassani, Calvino, ecc.
Fedele collaboratore delle iniziative del Centro “Pannunzio”, negli Annali
comparvero suoi saggi su C. L. Ragghianti e su Cervantes in rapporto all’Ariosto
e alla tradizione italiana. Nel pannunziano Magazine pubblica, tra gli altri,
saggi su Accetto, Max Ascoli, Croce, Bosis, Sanctis, Freud, Aldous Huxley,
Jung, Vinci, Mathieu, Moravia, Pasolini, Solgenitsyn,Vico. Alfredo Parente -
L'“opera bella” come impegno morale, “Rivista di studi crociani”, Giovanni
Spadolini - Mazziniani asceti, “La Stampa”, Francesco Compagna - Editoriale, “Nord
e Sud”, Raffaello Franchini - L'idea di progresso. Teoria e storia, Giannini, Raffaello
Franchini, Trittico crociano, “Il Tempo”, A. Rosario Assunto, Filosofia del
giardino e filosofia nel giardino. Saggi di teoria e storia dell'estetica,
Bulzoni, Roma, Rosario Assunto - recensione di Brescia, “Non fu sì forte il
padre”. Letture e interpreti di Croce, Salentina, Galatina, in “Rassegna di
cultura e vita scolastica”, Vittorio Stella - recensione di Brescia, “Non fu sì
forte il padre”. Letture e interpreti di Croce, Salentina, Galatina, in “Rivista
di studi crociani”, Vittorio Stella - Il giudizio dell'arte. La critica storico-estetica
in Croce e nei crociani, Quodlibet Studio, Macerata, Boulay - Croce. Trente ans
de vie intellectuelle, Librairie Droz, Ginevra, Nicola Fiorelli - “La Follia di
New York”, Sviluppi filosofici nella più recente “scuola” crociana, Schena,
Fasano. Vincenzo Terenzio, Natura e spirito nel pensiero di B., Adda, Bari, Pietro
Addante - La “fucina del mondo”. Storicismo Epistemologia Ermeneutica, Schena,
Fasano, Franco Bosio -recensioni di I conti con il male, Laterza, Bari, Calvino
e Andria, Andria; Tempo e Idee, Libertates, Milano, Il vivente originario,
Libertates, Milano, in “Rivista Rosminiana”, Bosio - recensione di Le “Guise
della prudenza”. Vita e morte delle nazioni da Vico a noi (Laterza, Bari),
“Rivista Rosminiana”, Dario Antiseri; Croce e l'Anticristo, “Avvenire”, Dario
Antiseri, Popper protagonista del secolo XX, “Biblioteca Austriaca”,
Rubbettino, Antiseri - Popper, Rubbettino, Dario Antiseri, Le ragioni della libertà,
Rubbettino, Antonio Jannazzo - Il liberalismo italiano del Novecento. Da
Giolitti a Malagodi, “Fondazione Luigi Einaudi”, Rubbettino, Beniamino Vizzini
- Per una discussione intorno al problema della libertà. Cenni per un colloquio
di ermeneutica morale con B., Postfazione a Tempo e Idee. 'Sapienza dei secoli'
e reinterpretazioni, Libertates, Milano, Beniamino Vizzini - Vita e dialettica
nel pensiero di Giuseppe Brescia e Pavel Florenskj, “Rivista Rosminiana”, Janovitz
- Gli studi su Croce, “Nuova Antologia”, Janovitz - Quando Croce dialogava con
Dio. Religiosità e cristianesimo di Croce prima e dopo la lettura
dell'epistolario con Maria Curtopassi, “Nuova Antologia”, Janovitz, Il mio
Croce. Scritti, Quaderni della “Nuova
Antologia”, Firenze, Paolo Bonetti - Introduzione a Croce, Laterza, Bonetti -
recensione di I conti con il male. Ontologia e gnoseologia del male, Laterza,
Bari, in “Nuova Antologia”, Samuele Govoni - Brescia celebra il Bassani amante
dell'arte, “La Nuova Ferrara” - Cultura, Cosimo Ceccuti - La Religione della
Libertà, “Il Resto del Carlino”, Cultura e Società, Il caffè. Nico Aurora -
Sanctis e l'attualità del 'Discorso di Trani'. La lezione di B. a distanza, “La
Gazzetta del Mezzogiorno”, Vaccara - Presentazione di Max Ascoli, il filosofo
mondiale della libertà, “La Voce di New York”, Poli - recensione di Le “Guise
della prudenza”. Vita e morte delle nazioni da Vico a noi, Laterza, Bari, in
“Risorgimento e Mezzogiorno”, Domenico Cofano - recensione di B., Giovanni
Bovio. La vita e l'opera, Società di Storia Patria per la Puglia, Andria,
etetedizioni, in “Nuova Antologia”, Giovanni Bovio, maestro del pensiero, “La
Gazzetta del Mezzogiorno”. È scomparso improvvisamente il preside Brescia
"andriaviva.it", Quirinale.it Quirinale.it
– Onorificenze, Loris Maria Marchetti, B., di Loris Maria Marchetti, su Pannunzio
Magazine. Nuovo lavoro editoriale del prof. Giuseppe Brescia – Società di
Storia Patria per la Puglia, chiamato “Le ‘guise della prudenza’ Vita e morte
delle nazioni da Vico a noi”. Per le edizioni Giuseppe Laterza del libro riportato,
la premessa intitolata “Come fermar il declino delle Nazioni”, Nella “Pratica
di questa Scienza Nuova” Vico, nostro europeo Altvater (come riconobbe Wolfgang
Goethe), assegna alla propria opera un valore “diagnostìco”, dal momento che
permette di riconoscere a quale stadio del suo corso si trovi una nazione, sia
in rapporto alla sua “acmè” sia nella prospettiva dello stadio successivo di
dissoluzione del proprio stato. È a questo punto che “bisogna lottare per
restaurare il senso comune perduto” e riavviare – così- il “ricorso”.Su questa
linea si muove la presente raccolta unitaria, ricomponendo i saggi “Le ‘guise
della prudenza’ Vita e morte delle nazioni da Vico a noi”, che dà anche ìl
titolo all’intiero volume, apparso in “Filosofia e nuovi sentieri”; “Pico e
Vico” (dalla “Rivista Rosminiana”); con i percorsi “Teoria dei colori Alchimia
Apocalisse in Newton”, “Le origini dell’Islam la vita di Carafa”, e l’11
Settembre”, “Famiglia vita e imprese di Carafa”, “La razzia dell’universo”,
“Revisioni e conferme delle ‘tesi’ di Henri Pirenne” e “L’orrore delle razzie
s’irradia nel mito”, incentrati sul problema del male nella storia e il
rapporto con il fondamentalismo (preannunciati nelle rubriche “Ternpo e
Libertà” di “traninews-infonews”, e “Noi Credevamo” di Videoandria. Tale
complessa ricerca si inserisce nell’ultima fase del mio pensiero,
caratterizzata dai lavori ermeneutici Il vivente originario e Tempo e Idee.
‘Sapienza dei secoli e reinterpretazioni’ (Libertates Libri, Milano entrambi
con prefazione di Bosio); I conti con il male. Ontologia e gnoseologia del male
(Ed. Giuseppe Laterza, Bari 2015) e Italo Calvino e Andria. Variazioni sul
senso del celeste (Matarrese, Andria), arricchiti spesso di Iconografia e mappe
concettuali. L’ultimo attuale saggio “Rarità vichiane a Trani” riprende i
lineamenti della duplice “Lectio Magistralis”, tenuta nella Biblioteca
“Giovanni Bovio” di Trani, per onorare i duecento anni dalla nascita di
Francesco De Sanctis, nella ricorrenza dell’elevato “Discorso di Trani”, non
ché il capitolo La Nuova Scienza, dedicato soprattutto a Vico dal critico e
maestro d’Italia civile nella sua Storia della letteratura, per conto della
Sezione andriese della Società di Storia Patria per la Puglia. Siamo (come
ognun vede), “alle origini della modemità e a “tenuta della civiltà”
umanistica, di cui l’idealismo storicistico rappresenta la nobile (quanto
sofferta) fioritura”. Il lavoro di B. è incentrato sul tragico nella
storia (incidente ferroviario di Andria;fondamentalismo; 11 settembre e
biografia di Carafa, dettata da Vico; Vico e De Sanctis a Trani. Giuseppe
Brescia. Keywords: rarità vichiane, Croce, implicatura, Croce inedito. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Brescia” – The Swimming-Pool Library. Brescia.
Grice
e Bressani: l’implicatura conversazionale del vo significando – Vendler: have
you stopped meaning it yet? -- intorno alla lingua toscana – filosofia toscana
– filosofia italiana – Luigi Speranza (Treviso). Filosofo italiano. Grice: “Strawson, being
boring, likes Bressani’s arguments – alla Plato and Aristotle, but mainly
Aristotle – againsts what Galileo has the cheek to call ‘filosofare’! – But I
prefer Bressani’s poems, the buccoliche, and especially his lovely treaise
‘discorso in torno alla lingua,’ his little ethical treatise is charming
especially if you are into what some (not I, certainly) call ‘developmental
conversational pragmatics’!” B. Discorsi sopra le obbiezioni fatte dal Galileo
alla dottrina di Aristotile – B. Si laurea a Padova interessandosi a
letteratura e filosofia. Fu aiutato da Francesco Algarotti, cui aveva inviato
delle proprie opere. Sostenne uno
scolasticismo classico in opposizione alla scienza moderna di Galileo e Newton.
Altri saggi: B., Modo del filosofare introdotto dal Galilei, ragguagliato al
saggio di Platone e di Aristotile, In Padova, nella Stamperia del Seminario, a
B., Discorsi sopra le obbiezioni fatte dal Galileo alla dottrina di Aristotile,
In Padova, Angelo Comino, B., in Dizionario biografico degli italiani, Roma,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Filosofia Filosofo Professore Treviso. DISCORSO
INTORNO ALLA LINGUA ITALIANA. B. RECITATO NELLA SALA VERDE DI PADOVA IN UN
ACCADEMICO ESERCIZIO Omparisce per la prima volta a lustrare la nostra miscellanea
B., soggetto di chiaro nome, e di ornamento e splendere alla fra Patria, col
presente ragionamento sopra la lingua italiana, recitato da lui ultimamente più
a cagion di esercizio che per altro fine in una radunanza di filosofi a Padova da
i quali avendosi per noi saputo l’approvazione che ha, speriamo far cosa grata
all'autore, e insieme d'alcun noftro merito, col pubblicarlo -- tanto più, che
potrà egli servir d’ajuto e di lume a quelli che molti sono i quali banno bisogno
di faggia scorta nello ſteam dio, che affettano dell’italiana FAVELLA. B.
Dottor e Accademico Ricovrato; Da eso recitato in un’accademia di esercizio
nella Sala Verde di Padova. A Chiemque fa, eruditi e dotti accademici, quanto
malagevol sia il rintracciare le cause effettrici dell’umane cognizioni, non
parrà cosa strana il sentimento di PLATONE ch’el le fieno provenienti tutte
dalla reminiscenza. Nè io credo che attribuire si possa ad altro, fuorchè alla
reminiscenza il sentire e l’accorgersi del di B.. e 3 dello spirito e del vero
pregio delle belle arti. Imperocchè tale vi ha che nè per tutta l'attenzion sua,
ne per opera degli altri non arriva giammai ad intenderlo. E laſciando di far
parola di quegli, che niun dilet ro pigliano, o nella Archittetura, o nella
Muſica, che ſono moltiſſimi rivolgo la conſiderazion mia a colo ro, che pur
amano d'eſser tenuti di ottimo guſto nella noſtra Lingua nulla fi accorgono, nè
ſono per ven tura atti ad accorgerſi, in che ne con fiſta principalmente la
venuſtà e la grazia. Avvegnacchè adunque ciaſcu na Lingua ſenta molto più
dell'ideas le, che non ſente l'Architettura la Muſica, e fia a lato di quelle
in termini incomparabilmente più ange fti riſtretta; non è per tanto che ella
non abbia le ſue verità in riſpetto a que' pochi, a cui è dato d'intendere non
ſolamente il ſignificato delle vo ci; ma la relazione tra loro meglio
convenevole. Ora come io, ſenza più, approvo iVocabolarj, gli avver timenti di
Gramatica e le Oſsers vazioni, che intorno a queſta Lingua XS o § fo 490
Diſcorſo della Lingua Italiana fonofi facte dalla diligenza d'Uomini valenci;
poco avrò che accennare de' fuoi materiali, ed il mio ragionamen. to ſarà
fpezialmente della forma quanto a me, la migliore, che rice ver ella debba
dalla fantaſía, e dal giudizio degli Scrittori. Ogni Archi tetto adopra i
materiale medeſimi, ed oſserva gli ordini medeſimi della Architettura; e le
loro opere ſono tra di sè varie nella proporzione, e nella leggiadria. Ogni
Compofitore di Muſica adopra le medefime note: 0. gni Scrittore di qualſifia
Lingua ado pra le medeſime parole, e ſegue le regole, che riſpettivamente
ſonogli preſcritte dalla ſua arte. Tuttavia i bei riſultati, che di eſse
procedono, fono, ed eſser debbono tra di sè di. verſi. Ma quanto agevol penſo
che mi farebbe il ridire le regole máte riali, che vi ha, per favellar bene;
tanto io temo di non faper altro che ofcuramente ragionare della varietà, e
perfezione di detti riſultati; ficco me quelli, che appartengono anzi al
giudicio de' noftri fenfi, che della no ftra ragione. Pur nondimeno per le í PO
Del Sig. Gregorio Breſami. 491 poche coſe in genere, che io ſono per accennare,
ſpero che il mio ra gionamento fia di qualche utilità a coloro che non fono
eſtremamente otcufi nel capire la vaghezza della noftra favella; ed a Voi,
Signori Accademici forſe non diſcaro ad udire. ! A noſtra Lingua, ſecondo l'opi
nion mia, da altri chiamaſi Ita liana perchè di tutta Italia' fi fon preſi i
vocaboli, donde è compoſta: da alcuni chiamaGi Volgare, forſe per chè uſata, ed
inteſa volgarmente:E da cercuni chiamaſi Toscana, o perchè il più de' vocaboli
fi fon preſi appun to di Toſcana, o perchè agli Toſca ni, come a padri di detta
lingua, e come a Tutori d'orecchio, e di giu, dicio finiffimo, meritamente è
conce. duto il diritto di giudicar della puri tà, e della barbarie di ciaſcun
voca bolo. E nel vero ad evitare la con fufione, che ne addiverrebbe, ſe cia.
ſcuno a ſuo talento uſaſse di nuove voci; egli è del pari laudevole che
neceſsario, che v'abbia il ſuo Tribunale inappellabile, che altri vocaboli
diſapprova come anticaglie, altri non ammette come barbari, ed altri ritie. ne,
o adotta come neceſsarj, o leg giadri. Il che dà a divedere, che la noſtra
Lingua è un corpo vivo ſog. getto ad alterazione, in quella guila che ſono gli
altri tutti, o naturali o politici. E perchè qualſivoglia cor ро dalla ſteſsa
ſua naturale alterazio ne è minacciato di rovina; faggiamen te fanno i Signori
Accademici della Cruſca, che non adottano per Mae ftro di Lingua ogni
triſtanzuol di Gra matico, che non tiene veruno ſtile e che in luogo di
vocaboli ufitati, e di proprj, ne adopra ſpeſso di affet tati, e di rancidi, di
groſsolani, o di ſtranieri. Benst a gran ragione a dottarono, e quando che ſia,
ſon cere to che adotteranno i vocaboli di que? grand’ Uomini, che per la loro
viva, ed ordinata fantafia, o inventarono, o crebbero alcune belle arti, o
alcu« ne- ſcienze; e fu di neceſſità il trovar nuove voci ad eſprimere i loro
nuovi concetti. Per altro qual biſogno, o qual capriccio egli è mai di ufar vo
cmano un diſcorſo (Nè io giày caboli zotici, e duri d'altre provin cie d'Italia,
o di accattarne degli ſtra nieri; quando ne abbiamo in tanta copia di cosi
proprj, e di così gentili? Ma come egli ſta nel volere di Chiun que l'apparare
i materiali della noſtra Lingua; non così puote ciaſcuno, o ſa farne
quell'accozzamento, onde ri fulti un diſcorſo naturale, ed inſie me leggiadro:
Nelle ricerche più aftrufe di qualche verità di Filica non v'ha paragone tra 'l
faper indo vinare quale non fia la cauſa d'un Fea nomeno e l'indovinare quale
ella fia. All'iſteſso modo confiderando io ciò, che ſi voglia per iſcriver bene
ed elegantemente, ben potrei io an noverare millantà difetti, che disfora
lafcero indietro di moſtrare alimeno le fonti principali, donde derivano ): ma
non così di leggieri potrei additare qual fia la grazia, e l'armonia, che lo
ren de vago, e lodevole. Pare io conſi dero, che benehe:la noſtra Lingua; come
io difli innanzi, quaſi altro non fia, che un Mondo ideale; non oſtan te i
caratteri del fuo bello, poſsono ef 494 Diſcorſo della Lingua Italian essere in
qualche parte paragonabili con quegli, che riſpettivamente fi rav. vifano nel
noſtro Mondo materiale. E certamente in quella guiſa, che a ciaſcuna parte del
noſtro Cielo riſpon. de la produzione di coſe differentiffie me; forſe per
ragioni ſomiglianti-, à ciaſcun paeſe riſponde un linguaggio tutto proprio, e
differente dagli altri. E non fa forza, che nella noſtra me. defima Italia
chiamaſseſi un tempo panis ciò, che noi al preſente chia miamo pane; poichè non
è ſolamente la varia deſinenza di ſuono, che die ftingua l'una Lingua
dall'altra; ben il modo, con che ſeguendo non ſo quale neceſſità,
fi.concepiſcono le coſe, e fi eſprimono. Onde non è maravi glia, che non ogni
Clima produca in gegni atti ad ogni genere di compo, nimenti. In fatti ſiccome
non è il metro, che diſtingua la poeſia dalla prola; ma il modo diconcepire
diver. ſo; cosi io porto opinione, che alme no in gran parte l'indole, e'l
genio della lingua Latina tuttavia fuffifta nel la noſtra Volgaré. La qual coſa
ſem. bra, che abbiale voluto confermare il divino ALIGHERI (si veda), laddove,
fingendo egli di parlare con Virgilio, diſse: Tu fe il mio Maeſtro, e il mio Au
tore, Tuſe folo Colui, da cui io tol. Lo bello Stile che mi ha fatto De nore.
Vero è che l'Armonia dello Stile, la qual naſce ſpezialmente dallo traſpo
nimento delle voci, e chiamaſi coſtru zione, a chi paragona lo ſcriver ret
torico di Cicerone, o 'l robufto di Li vio col noſtro parlar familiare non può
a meno di non parere di gran tratto diverfa: ma ella non parrà già tanto,
paragonando un componimen. to de' Latini con un noftro ſopra un fimile ſoggetto,
e d'una ſpezie mede fima. In fine molto meno ne parreb be diverſa, ove à noi
foffe dato di faa per pronunziare le parole de Latini come facevan elli, cioè
con quegli ac. centi, è con quelle delipenze, che per comune opinione noi
abbiamo -fiera mente alterati, o perduti. Ma nos così interviene, ove noi la
predetta armonia paragoniamo con quella di qualche Lingua ſtraniera; o ci diamo
a credere di poter rimeſcolarne i vo caboli, e forme di dire; che effendo d'un
genio differentiffimo; ficcome non ſi appiccano giammai gli inneſti di quelle
piante, che ſono tra di sè diverſe; così ciaſcuna Lingua mal com pofta tutto
ciò, che fenie d'un Clima diverſo. Io dico adunque, che la no ftra Lingua in
ciaſcuna ſua parte dee ſentire, per dir così, della ſua ſpezie, e della ſua
Nazione. Il che riſponde a quel carattere di bellezza, che nel le coſe create e
corporee chiamaſi u. nità; unità però tale, che da eſſa pro viene, ő piuttoſto
in eſſa ſtà racchiu. ſo un altro carattere, che è la varie ttà; la quale come
rendesi manifesta negl’animali, e nelle piante d'un'in fteila ſpezie, e d'un
iſteffo Clima; così ella dee apparire nello ſtile di cia Icuno Scrittore d'
un'iſteſſa Lingua. Il qual mio ſentimento moſtra in ſem. bianti d'effer il
medeſimo, che quello del celebre Baccone di Verulamio lade dove tocca della
bellezza dello ftile $ 1 dicendo dover' egli eſſere, rivis didu um fuis,
imitans neminem, nemini imitabile. Talchè dovendofi pur togliere d'altrui i
vocaboli, ed i modi di di re; conviene anche in ciò imitar la Natura, che non
genera coſa, fe non colla corruzione d'un'altra: Voglio ſignificare, che quanto
noi togliamo d'altrui per formare un diſcorſo, dee talmente tritarfi nel noſtro
cervello innanzi ché noi lo veſtiamo di nuova forma, che al fuo apparire niuno
ha da accorgerſi donde noi l'abbiamo tol to. Ed intorno a ciò comunemente non
ſi dà nel ſegno; perchè altri per travolco giudicio indi ſcoſtaſi, quanto più
ſi affatica di raggiugnerlo. Altri per infingardaggine li ripoſa nel limi tare
del buon ſentiero, ſenza voler cercare più avanti: E finalmente altri è di
ſentimento ottuſo e d'intellis genza aſſai corta a capire la bellezza, e la
fecondità, per dir costi, di quel vero, che egli imprende ad imitare, Se ne
fcoſtano i primi, a' quali per ciocchè troppo ftà a cuore di render fi
ſingolari dagli altri e col penſare e coll' eſprimerſi; mentre ſtudiano di celu
ceffare il vizio della trivialità, offen. dono nel vizio della affettazione, in
comparabilmente più rincreſcevole. La qual'affettazione conſiſte in certe
parole ſquarciate, e lmanioſe, ed in certi accozzamenti di quelle, che vol
garmente ſi chiamano belle fraſi Iono forme di dire, che fanno notabi. le
diſugguaglianza col reſtante del di ſcorſo e pe' quali (che che fi creda no gli
ſciocchi) riſulta un Tutto of tremodo ftentato, e deforme. Esempio di ciò noi
abbiamo in coloro, che avendo appreſo di molti vocaboli ale la rinfufa e varj
modi di favellare da parecchi Dicitori, e tutti pulitif fimi; per la vanità di
moſtrarlene do viziofi, in qualunque racconto ne in trudono quanti mai poſsono
il più, e mallimamente gli da loro ſtimati me no comuni; tra quali ne intrudono
anche di quegli, che non ſolo male fi convengono colla ſemplicità della Na.
tura; ma talora non ſi convengono colla Verità del loro ſteſso ſentimen to: e
meritamente ripiglia coſtoro il noftro Sovrano Poeta, dicendo: E quale che a
gradin' oltre fo metu te? LC Non vede pide dall uno all'altre filo. e 3 Per
tanto niun' altra venufta, niun' altra grazia ricever puote un diſcorſo dagli
vocaboli o forme di dire, fe non quella, che deriva dal collocare ciaſcuno al
luogo fuo; talmente che appaja eſser i vocaboli piuttoſto, che abbiano cercato
d'elser uſati dove fo. no; che d'eſser eglino ſtati cercari ftu. diofamente
dagli filosofi E perchè tanto altri allontanafi dal vero coll' aggiungervi ciò,
che non gli ſi con viene; quanto altri coll'ommettere di collocarvi ciò, che
gli fi conviene; ne ſeguita che un diſcorſo rieſce diffetiofo sì ad uſare in
eſso vocaboli di fover. chio, e fuori di propofito, che a ri petere alcuni
vocaboli, in vece d'ale tri varj, che fi vorrebbono, ad eſpri mere propriamente
i propri concerti dell'animo, ed a fervare in un ragio namento quella varietà,
che richiede fi a formarlo giuſta l'eſemplare ſoprac. cennato de' corpi Fiſici.
Ma che? Se gli Uomini per una parte fon moſli da certo naturale deſiderio, o da
qual ſivoglia altro ſtimolo di giugnere nel la loro arte alla perfezione
poſſibile i ſono all'incontro (laſciando ſtare gli altri impedimenti, che
ſpeſso ſi attra verſano al lor diſegno ) comunemente refpinti dalla fatica, che
loro convien durare, prima che ad eſli venga fatto di apprendere ad eſercitare
qualſifia arte con lode. Ne vi ha alcuna arte per limitata, o facile che ſia
ſopra le altre, che pigliandoſi a gabbo non rieſca imperfetta. Per la qual coſa,
l'arte dello ſcriver bene si nella no ftra, che in ciafcuna altra Lingua,
richiede anch'eſsa di molta fatica, ed induſtria. E vanno fortemente errati la
maggior parte de' noftri Scrittori che da che ſentonſi forniti di alquan ei
vocaboli, e modi, onde groſsamer te eſprimerſi; ed effi eſtimano di la per
iſcrivere quanto baſta laudevol mente. E come fi ſcontrano in uno ſtile un poco
colto, che in un certo modo dovrebbe eſser di rimprovero al loro difetto;
dicono coſto che gli è uno ſtile che ſente dell'affettato ', © dell'antico, „
dandogli a torto biaſmo, e mala voce. E così, diſprezzando efli animoſamente
ciò che per loro poltroneria non hanno appreſo. Ferman fua opinione Prima che
arte, o ragion per lor ſi ſcopra. Che ſe pur vero foſse, che uſar non non ſi
poteſsero altri vocaboli, o mo di di dire, ſe non gli uſati da coſto. ro; il
groſso Vocabolario della noſtra Lingua ridurrebbefi ad un libriccivolo di
quattro carce;. e laddove la noſtra Lingua ora vanta di eſsere la ricchilli ma
di voci, e di maniere leggiadre diverrebbe la più povera e ſmozzicata di tutte.
Oltrechè in proceſso di tem po gli ottimi Scrittori, c Padri di no Itra Lingua
ne diverrebbono molto oſcuri, e direi per poco in intelligi gibili ".
Vuolli per tanto aver pieria conoſcenza sì de' vocaboli, che delle forme di
dire; acciocchè il noſtro iti le abbia la predetta varietà, e con ef ſo la ſua
unità, per cui egli mantien. fi ſempre fomigliante a ſe ſteſſo, e per cui
ſembra quaſi uſcito di una fo la trafila. E le parole groſsolane ri meſcolate
colle gentili, e le parole adoperate fuor di luogo, o con fazie vole repetizione,
o le parole che non ſono più in uſo; lono come altrettan te ſcabroſità, che gli
impediſcono l' uſcirne. Per notabile che ſia la varie. tà, o differenza tra gli
Uomini nelle parti, che fuori appajono del corpo, non è mai li grande, quanto
ella è nel la capacità, ed aggiuftatezza del loro ſpirito. Per la qual cola io
avviſo di non poter paragonare gli umani inge gni, che a coſe dello ſteſso
genere bensi, ma di ſpezie diverſa. E fiami lecito il paragonargli a varie
piante, alcune delle quali reſtano picciole, perocchè la ſtruttura primordiale
de' loro ftami non comporta che fieno più oltre ſviluppate, ed eſteſe (e GALILEI
(si veda) dimostra, che così gl’animali, come le piante, ſe foſsero d'altra
grandezza, che non ſono vorrebbefi che la ſimmetria delle lor parti foſse del
cutto diverſa ) ed al cune altre non ſi eſtendono, come eſtender ſi potrebbono
per difetto dell' opportuno alimento. Varia è la eſten, fione, e'l
comprendimento de' noſtri ingegni, e varia è la forte, che gli forniice di
ajuti, e di occaſioni fa. vorevoli, onde poſsano coltivarli. Egli è certo
perciò, che quale s'im barazza nel voler' ordire un ragiona mento, dirò così,
di più fila ſopra la comprenſione, o coltura del fuo in gegno, ovvero contro
all'inclinazion lua particolare; il detto ragionamen to fiaccherà da se
medefimo, diffol. vendoli quaſi in brani; ed anche i vocaboli ftelli, con che
vorrà eſpri merlo non avranno nè unità, nè grazia. Nè fi de'credere che
l'Architetto, il quale fia buono da fabbrica. re una camera, fia fempre buono
da faper fabbricare un palagio: Nè che un Compoſitore d'una breve, e fem. plice
ſuonata fia fempre buono da con porre una Sinfonia aſſai lunga con tutte le
parti, che in eſſa ſi vou gliono a formare un'armonia perfec ta: Ne in fine che
un Uomo di leto dere, al quale venga fatto di ſaper unire inſieme una decina di
verli > fia per sé, ſia per queſto
buono da fare un Inne go poema; come ſe il palagio, la Sinfonia, ed il poema
altro non foſ. ſero, che un aggregato di più unità minori: Che nè la Camera, nè
la breve Suonata, nè la decina di verfi conſiderate riſpettivamente nel pala
gio, nella Sinfonia, nel poema, non lono già unità, ma parti. E però non folo
deono effer belle ma deono eſſerlo, anche per riſpetto a tutte le altre parti,
che ſono con efle integrali di tutta la fabbrica. Io non niego di molte
opericciuole ef ſere altrettante unità nel loro gene re, come ſono le grandi;
ma molto maggior forza, ed eſtenſione dinge. gno richiedeſi nel comprendere un
Poema (purchè le colę.; che in eſſo fon contenute; nonoſtante che d'un racconto
ſi trayalichi in altro; fien tutte come parti integrali d'una azion ſola ) nel
comprender, difli, un poe ma, che un Sonetto, una lunga Ora zione, che una
picciola riſtoria, ed al fro breve ragionamento: Ed il Boca caccio medesimo
fempre' doviziofiffi. mo che egli è di bei modi di dire, pure sos che egli pure ſecondo la varia facilità,
e feli cità, con cui egli concepiva le coſe; vario è il diletto, che egli ne
reca ad eſprimerle. Nel breve racconto di qualche Novella non ha pari a dipi
gnerla con vivi colori, e con genti li, con mirabile naturalezza ė lega giadria;
mentre e pare a me, lia anzi increlcevole che nò nel lun. go racconto del ſuo
Filocopo, e della lua Fiammetta, ed altrove. In ſom. ma colui, che imprende a
far coſa ſopra la forza, e diſpoſizion nacura le del ſuo ſpirito, non potrà
giam mai ben riuſcirne. Certa coſa è che un'attenzione indefeffa a leggere, e
conſiderare parte per parte i gran maestri della noſtra Lingua; ed un ben lungo
uſo di ſcrivere, raffinano aſſai il noſtro giudicio, e perfeziona no il noſtro
ſenſo, ma egli è certo ancora, che il viburno con tutto l' artificio, e la
ſollecitudine degli Agri coltori, non giugnerà mai all' altezza de i Cipreſli,
nè il pioppo farà mai fructo: cioè quale non avrà chiara ap prenſiva, ed eſteſa
a veder per sè ſteſ lo ciò, che ſia d'uopo a formare quella maniera di
componimento, ch'ei fi prefigge nell'animo, dalle coſe più materiali in fuori;
nè dalla copia ottimi libri, nè dalla viva voce de'pe riti Maeſtri, non potrà
mai che poco, ed oſcuramente appararlo. E per que fto appunto che gli Autori
cladici del. la noſtra lingua non tenean biſogno di badare neli eſprimerſi ad
altro, che a' proprj fentimenti dell'animo, a chi guarda ſottilmente, ſono
impareggia bili con coloro che eſſendo ordina. riamente poveriſfimi d'ingegno,
ſpen. dono tutto il loro tempo nell'imitar, gli. Ma comechè gli Uomini ſpeſſo
fi Jamentino quando della lor povertà, quando della poca robuſtezza, o d'al.
tro difetto del corpo, quando della loro mala volontà, o educazione; af ſai di
rado, o non mai fi dolgono di non effer forniti d'ingegno, e di giu. dizio atto
a qualſifia impreſa, non che a faper iſcrivere, e favellare, come ſi conviene.
Anzi non v'ha coſa più na. turale, e comune, ficcome è il vede. re gli
inertiſſimi del Mondo a preſu mer molto di sè, e creder di far gran cole coſe;
quando col loro poco ſenno non fanno altro, che infucidare, e guaſta re i
penſieri, e le maniere di dire che trovano ſparſe qua e là nell'altrui opere.
Ecco per tutto ciò che appreſ ſo alla cognizione, che Uom dee ave re
de'vocaboli, e d'altro; è da vede. re qual grandezza, e qualità di com
ponimento ſia da eſſo, e qual fia la forza del ſuo ſpirito a concepire chia
ramente più coſe, e'l modo, onde più facilmente, e felicemente le concepi. fce;
perchè altri farà eccellente nella poeſia, che non ſarà appena di mez zano
valore nella prota: ſenzachè al tri ſarà grazioſo in un genere di poe fia, che
in un altro genere non ſarà gran coſa piacevole: Altri farà com. mendabile in
un genere di profe; non così in un altro. Ma qualunque ſia il genere de
componimenti, qualunque ne fia la fpezie, qualunque in fine ſia la abilità del
noſtro fpirito a formare più queſto componimento, che quel.; ſi ha ad ogni ora
in ciaſcuna coſa, grande, o picciola che ella fiafi, da aſcoltar la Natura; che
forſe ſotto no. Y 2 me di Amoreaccennar volle in quei verfi il noſtro non mai
baftevolmente lodato Poeta:. Io mi ſon un, che, quan do Amore ſpira, noto; e a
quel mo do Ch'ei detta dentro., vo fignifican do. Ma queſto ſi vuol fare con
tal artifi cio; che meglio pud eſſer inteſo da molti, che eſpreſſo da
pochiſſimi. Ed io per certo non ſaprei comemeglio a parole eſprimerlo. Ben ſo
eſſere i più minuti, ed eſatti raffinamenti, che fanno quel bello, quel raro in
ogni coſa, per cui ella ſale in gran pregio, ed in eſſo dura coſtantemente appo
ogni Etade futura. Ma la maggior par te degli Uomini, che pur ſi chiamano di
profondo ſapere, non badano a dete ti raffinamenti, perchè amano meglio, come
dicon efi, di raccozzare eſprimere rozzamente molte coſe, che poche con
leggiadria. Di quegli poi, che ſi conoſcono, e ſi dilettano de'leg gra. 7 e di
giadri componimenti, altri'l fanno per averlo ſolamente udito, ed appreſo da'
Maeſtri; ed altri 'l fanno maſſimamen te per propria meditazione, e quaſi per
intimo ſenſo. De'primi molti po. trai udire a giudicare rettamente dell' altrui
Opere, ed a ragionare a mara viglia de' precetti dell'arte; non così però ad
eſeguirgli nelle loro. Oltrechè effendo ne'più perfetti Esemplari di Lingua
quella stessa gradazione di ferie, che ravviſaſi in ciaſcuna ſpezie de' corpi
Filici; coſicchè l'ultimo Icric tore tra gli ottimi venga ad eſsere il primo
tra gli altri inferiori; rare volte avviene, che altri fuorchè i ſecondi, cioè,
gli aventi il ſenſo ac comodato a conoſcere il vero ſpirito d'uno ſtile, che
naſce di una bella fantaſia, correcta bensì, ma non pun to alterata dall'umano
artificio; che ſappiano diſtinguere tra i buoni gli ottimi, e co'migliori
gareggiar di lo de ne' loro componimenti. Benche il Mondo tutto de' Letterati
non ab. bonda, che di ingegni mediocri, o di coltivati mediocremente; come ſi
abbattono a qualche manie. i quali Ý 3. ra di file, o ſtrabocchevolmente fan
taſtico, od in qualunque altro modo corrotto, e fallo; fannol conoſcere ed
isfuggire; per altro facendo un fae fcio, come ſi dice, di tutti gli altri;
hanno la ſtima medeſima di Autori di merito differentiſlimi. E non ef fendo
forſe uſi di meditare ſopra ver runa coſa, per rinvenire da sè la verità; la
credenza dell'uno di coſto ro è ſoſtegno, e ragione baſtante al la credenza
dell'altro. In quanto poi a coloro che con qualche nuovo mo do di ſcrivere,
tuttochè privo della venuftà, e della finezza da me ac cennata, deſtano in
altrui ammira zione, e dilecto ye da i più fonte nuti per valentiffimi
Scrittori; non è gran fatto da ſtupirſene, che il giu dizio della gente groffa,
cioè de i più, in ſomiglianti cole è fallaciffimo. E inveſtigando io la ragione,
onde in tervenga, che una ſtampita rechi al la moltitudine forſe diletto maggio
re, che non reca un'armonia aggiu. ſtata; che un vafto, e bianco pala gio, che
piuttoſto dovrebbe dirſi un gran mucchio di pietre, fia ftimato, ed Del Sig.Gregorio
Breſſani. Sil ed ammirato più, che una picciola caſa fabbricata cơn ottima
architet tura; e che finalmente uno ſtile, ed altra coſa fregolarà piaccia per
av ventura più, che non piacciono le coſe fatte riſpettivamente ſecondo le
buone regole dell'arte; avviſai, che ella non poſſa eſſer alcra, ſe non ſe
queſt'una: che concioſiecchè ricevono gli idioti dentro di sè un'idea di cofa,
che non ha nè ordine, nè proporzione, può ſembrar loro aggiuftara, e gen tile;
perciocchè la confiderano in se ſteſſa ſenza paragonarla colle idee che efli
hanno delle coſe veramente efiftenti; e ſenza paragonarla con que' caratteri di
bellezza, che badanie do ſottilmente, fi ravviſano nelle co ſe tutte, quali
elle ſono create e diſpoſte dall' Artefice fapientiſſimo: i quali caratteri vie
più rendonſima nifeſti, e mirabili, quanto maggiore fi è l'attenzione, e
l'intelligenza di chi gli conſidera. Quindi noi vedrem mo più maniere di ſtile
ampolloſo, o d'altra guiſa falſo aver tenuto per infino a tanto che fonofi dati
gli - Uomini a fare il ſopraccennato pa ragone; che è quanto dire a diſtin.
guere l'ideale, che ha infiniti fimili fuori di se, dal chimerico, che fol
tanto dimora nel noſtro ſregolato giudizio: ed all'incontro lo ſtile che è il
vero (vero io intendo di quella verità, che riſulta dalla con venienza tra
l'eſpreſſion noſtra, e la eſpreſſione la più acconcia, che ima giniamo effer
poflibile in chi favel la, ſecondochè gli detta la Natura ) può eſſere per
alcun tempo in poco pregio, appreſſo coloro, che non fanno altro, che correr
dietro a ciò, she ha faccia di novità, ſenza cere care più oltre. Ma certissima
cosa è che opinionum commenta, come dice CICERONE (si veda), delet dies; nature
juedicia confirmat. Ed io da capo francamente attribuiſcoverità anche al modo
di ſcrivere che pazzo è per opinion mia, qual fi crede, che non abbiavi altrove
verità nelle belle arti; ſalvo che ne' teoremi della Geometria, ovvero ne'
calcoli dell'Aritmetica: quaſichè innumerabili non foſſero i fenomeni in Natura
(e tuca ti ſenza dubbio ſono nel loro gene i re aggiuſtatiſſimi ) a' quali non
ſi ponno addattare ne' calcoli, nè figu re geometriche. Ma effendone noi certi
altronde dell'armonia e della verità delle coſe farce dall'arte, gliam noi dire
perciò, che fien men belle, o men vere di quelle, di cui noi conoſciamo in
parte, e geome. tricamente dimoſtriamo l' artificio? Il perchè io dico eſſerci
verità in una Cantica d’ALIGHIERI (si veda), eſpreſſa co me ha fatto egli; che
ella non ci farebbe altrimenti, ſe l'argomento ſteſso foſse eſpreſso dall' Uomo
più ſcienziato del Mondo, ma ignudo di vocaboli gentili, e di maniere di dire
leggiadre: Che altra verità contiene in sè una ſteſsa immagine delineata con
perfecta ſimmetria, con atteggia mento naturale, con ombreggiamenti, e colori
convenienti; ed altra, ſe det ta immagine tanto quanto ſi diſcoſta
dall'eſemplare di Natura; benchè noi per quella eſsa la ravvilaflimo egual
mente. Ora che altro è il noſtro Icria vere, e'l noſtro favellare, ſe non che
un dipignere le noſtre idee ſopra la immaginativa di chi ci ſtanno ad udire;
onde non dobbiam noi eſser con tenti ſol tanto, che una idea da noi groſsamente,
non ſo ſe io mi debba die re piuttoſto abbozzata, che eſpreſsa, non venga tolta
in iſcambio con un'al tra; ma dobbiamo innoltre porre ogni ftudio per eccitare
in altrui quel vivo ſentimento di quallfia coſa, che ab biam noi medeſimi,
allorchè vivamen te, e chiaramente l'abbiamo apprela. Che avvegnachè l'arte
dello ſcrivere confifta tutta in un aggregato di ſegni, o di modi, ſcelti, ſe
vuoi, ad arbi trio degli Uomini, io tengo non per tanto eſser detti ſegni quaſi
una coſa ſteſsa con ciò, che per eſſi ne viene rape preſentato; o almeno dover
eſser tali, Sì che dalfatto il dir non ſia diverſo Lungo ſarebbe il diſcender
ora á ra. gionar de' particolari, che recano, o tolgono la leggiadria, e la
verità a va rie maniere di componimenti. Ma ancorachè io nol faccia, il poco,
che io ne accennai in comune, ſpero che per avventura defterà in chi che fia la
reminiſcenza di quanto fa di meſtieri ula uſare a voler iſcrivere con lode; per
chè in fine, ſiccome non da altri, che dal proprio ſentimento ſi può appren
dere a modificar variamente l'armonia della Muſica, nè della Architectura; così
non da altri, che da sè veruno non può apprendere il vero modo di addattare la
propria fantaſia a cutte le occaſioni particolari di aver da eſpri merſi, che
ſono ſenza numero. Poco io diffi eſſere ciò, che mi cadde in animo di accennare
verſo il molto che un eſperto dicitore, quello, che io non ſono, avrebbe faputo
e medi tare, ed eſprimere di attinente a così raſto argomento. Con tutto ciò
ten gol per lufficientiffimo; purchè ſia da tanto di deſtare in eſso voi,
umanil ſimi e ſaggi Accademici, la voſtra cu rioſità ad iſcoprire le mie
fallacie; onde a mio utile proprio, io appren da quanto forſe mi trovi lunge
dal fe gno ' prefiſso; mentre io delidero di guidare altrui pel retro cammino
del la Verità. Gregorio Bressani. Bressani. Keywords:
intorno alla lingua toscana. Refs.:
l’implicatura di Galilei, discorso intorno a nostra lingua – discorso intorno
al volgare – Aligheri – vo significando – “meaning” – I am meaning – Gallileo,
forma logica aristotelica – vo significando -- forma logica galileana – forma
logica platonica – grammatica e geometria – grammatica profonda di Galilei --
Luigi Speranza, “Grice e Bressani” – The Swimming-Pool Library. Bressani.
Grice e Bria: la setta di Crotone --
Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza (Crotone). Filosofo italiano. According to Giamblico, a
Pythagorean. Bria.
Grice e Bria: la diaspora di Crotone
-- Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza (Taranto). Filosofo italiano. According to Giamblico, a
Pythagorean. Bria.
Grice e Brotino: la setta di Crotone
-- Roma – filosofia italiana – Luigi Speranza (Crotone). Filosofo italiano. Brotino or Brontino of
Crotona or Metaponto. The name crops up more than once in stories about
Pythagoras Some say he was his father in law, others his son in law. He is aldo
said to have been a pupil of Acmaeon o Crotone. Clement of Alexandria says he wrote
a book on the nature of the world. It is possible that a father and son sharing
the same name have been confused with each other.
Grice
e Bruni: l’implicatura conversazionale dell’interpretare – l’interpretazione di
Romolo – filosofia italiana – Luigi Speranza (Arezzo). Filosofo italiano. Grice: “Bruni is a philosopher
– and a Griceian one at that; he reminds me when Strawson and I used to give
joint seminars on ‘De interpretation;’ our tutees found it boring but we would
say, ‘lay the blame on the Stagirite.” Grice: “Boezio was possibly wrong in
missing the metaphorical impicature of ‘hermeneutic,’ and give us a rather
boring ‘inter-pretatio’ – which is the thing Bruni uses when dealing with
Cicero – Bruni is unaware if what he is doing is ‘interpreting’ or
‘volgarizare,’ i. e. render the thing into the volgare that the volgo may
appreciate! His impicature seems to be: let the classics stay classic!” –Grice:
“But there is a little word that Bruni uses that is crucial, ‘recta’ –
interpretation has to be ‘recta,’ as opposed to incorrect – which leads us to
impilcature – is over-interpretation mis-interpretation? We think it is!” –
“But since an implicaturum is cancellable, we have to be VERY careful here, as
Bruni is – especially when he visited I Tatti!” – Politico, scrittore e umanista italiano di
Toscana, attivo soprattutto a Firenze, della cui Repubblica ricopre la più alta
carica di governo di Cancelliere. Uomo di grande personalità, arguto e forbito
parlatore dotato di grande eloquenza, si insere nella disputa sulla questione
della lingua, discussione apertasi con l'avvento della lingua volgare
all'interno della lingua in uso specie in chiave letteraria a quell'epoca.
Conobbe Filelfo ed ha come maestro Malpaghini. Nei suoi studi riscontra
fenomeni di ‘corruzione’ della lingua latina dall'interno, rilevando ad esempio
in Plauto le forme di assimilazione fonetica“isse” per “ipse”; oppure “colonna”
per “columna”. Teorizza quindi che il latino si fosse evoluto dal proprio interno,
sostenendo l'esistenza di una di-glossia. Oltre al latino antico classico,
aulico, sarebbe esistito un livello inferiore, meno corretto, usato
informalmente nei contesti quotidiani, da cui provengono la lingua romanza o
italiana – toscano, fiorentino. Oppositore di questa teoria e Biondo, il quale
sostiene invece che la causa della “decadenza” o corruzione del latino fosse
stata l'aggressione esterna dei due popoli germanici: gl’ostrogoti e i
longobardi. Gli studi storici hanno mostrato che le due teorie di Biondo e B. non
sono effettivamente incompatibili. Il latino si è evoluto per ragioni, sia “interne”
(e. g. le corruzioni di Plauto), sia “esterne” (le invasion dei barbari
ostrogoti e longobardi). Nella prima metà Professoresi avevano pareri opposti
in merito alla dignità del volgare. Filosofi come Salutati e Valla disprezzano
il volgare perché non dotato di norme grammaticali; Alberti, al contrario, si
adopera molto per far riconoscere il volgare come lingua ricca di dignità nel
panorama filosofico. B. conceve il dialogo “Ad Petrum Paulum Histrum”, nel
quale dava la parola a due esponenti dell'umanesimo del periodo: Salutati,
appunto, e Niccoli. Il primo assere che il volgare sarebbe stato degno solo se
regolamentato da assiomi precisi, e si dispiaceva del fatto che Alighieri non
avesse scritto la sua Commedia nel ben più nobile latino. Niccoli propone una
visione ancora più radicale, arrivando a giudicare tre fra i principali
filosofi italiani Alighieri, Petrarca e Boccaccio poco più che degli ignoranti.
Niccoli difende questi ultimi, riconoscendo la grandezza delle loro opere,
invece di giudicarli in base alla lingua che usarono. È celebre una sua
epistola in cui delinea princìpi fondamentali dell'umanesimo. È sepolto nella
basilica fiorentina di Santa Croce in un monumento opera di Rossellino. Altre
opere: “De primo bello punico” (della prima guerra punica);“Vita Ciceronis o
Cicero novus” (vita di Cicerone, ovvero, CICERONE nuovo); “Aristotele, Ethica
nicomachaea”; “Oratio in hypocritas”; Pseudo-Aristotele, “Libri oeconomici”; “Commentarius
de bello punico, adattamento di Polibio”; “De militia”; “Commentarius rerum
graecarum”; “De interpretatione recta” “Aristotele, Politica”; “Commentarius
rerum suo tempore gestarum”; “De bello italico adversus Gothos”; “Historiae
Florentini populi”, Storie del popolo fiorentino (Storia fiorentina) da Acciaiuoli
ed uscì a stampa a Venezia. Vedi alla voce "letteratura umanistica"
in umanesimo, riferimenti in Carlo Dionisotti, B., in Enciclopedia Dantesca. Roma,
Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Cesare Vasoli, B., Dizionario Biografico
degli Italiani, Repertorium Brunianum. Lingua volgare. Questione della lingua
Monumento funebre di B. di Rossellino, basilica di Santa Croce, Firenze. Dizionario
biografico degli italiani. Epistole (in latino). Dialogi ad Petrum Paulum Histrum di B. -
di Carlo Zacco Cancelliere fiorentino. B. è originario di Arezzo,
ma Arezzo pochi anni dopo la sua nascita passa sotto il controllo di
Firenze, e lo stesso B. si può definito a pieno titolo acquisito da Firenze ed
ottenne la cittadinanza di Firenze. E’ personaggio molto importante dal punto
di vista letterario ma ebbe una funzione importante sotto il profilo
amministrativo-civile perché fu uno dei più importanti cancellieri della
repubblica fiorentina, successore, non immediatamente, a quello che il più noto
dei cancellieri del 300: Salutati, una grande figura di intellettuale, che si
pose come diretto erede, insieme con il Boccaccio, del Petrarca. Salutati.
Coluccio è un personaggio di questo dialogo. Svolse in Firenze un ruolo molto
importante sia dal punto di vista politico (più politico di B.), e dal punto di
vista amministrativo-civile è uno dei più noti e importanti cancellieri di
firenze: le sue missive sia d’ufficio che private sono moltissime, e lasciò una
forte impronta. Un impronta volta a delineare l’ideologia della città di
Firenze: la difesa stessa della libertà fiorentina, per fare solo un esempio
fra tutti, contro la tirannide viscontea. Salutati ha anche un altro importante
merito che fu quello di portare a Firenze gli studi di greco. Fu per impulso
del salutati, anche se non solo suo, che venne a Firenze il Crisolora: uno dei
più importanti dotti bizantini e proprio tramite lui si instaurò lo studio del
greco a Firenze. Intorno al Crisolora si stabilisce un gruppo di figure, non
soltanto fiorentine, poiché dato che il greco si poteva studiare a Firenze,
vennero anche da altri luoghi giovani per imparare il greco; e tra questi
giovani che vennero a Firenze ad imparare il greco ci sta il dedicatario di
questa opera: Istriano, che è Vergerio, che operava nel contesto carrarese, a
Firenze per studiare il greco, e poi era tornato a Carrara. A sua volta aveva
scritto un trattato pedagogico intitolato “sui nobili costumi”. Trattati
pedagogici: altro aspetto dell’umanesimo, molti scritti sono di carattere
pedagogico perché uno degli aspetti importanti nell’umanesimo è proprio legato
alla formazione dei giovani basata sulle Humanae Litterae. • L’umanesimo
fiorentino. Questo è il contesto culturale entro cui nasce questa operetta,
interessante perché mette in evidenza gli elementi di contrasto tra l’umanesimo
inteso come un recupero classicistico di stretta osservanza e la volontà di
coniugare ad un rinnovamento degli studi, quello che era la tradizione: in modo
particolare quella dei tre fiorentini Dante, Petrarca e Boccaccio.
Ripresa del dialogo classico. Questa operetta non è un trattato: è impostata
come una discussione, una disputatio ma è a sua volta, sviluppando alti
elementi, è un altro dei caposaldi di rifondazione del dialogo in latino: sulla
scorta dei classici, più sistematicamente di quanto non avesse fatto il pur
importante esempio petrarchesco. Disputatio in utramque partem. Questo è un
dialogo diegetico, non mimetico, dunque un dialogo dove la cornice è
costantemente presente. E’ un dialogo costruito in due libri, e la discussione
è svoltain utramque partem, da una parte e dall’altra. C’è un personaggio, un
letterato e al tempo stesso un personaggio di un certo peso a Firenze che si
chiamava Niccoli, che sostiene due parti tra loro contrapposte: nel primo libro
attacca violentemente le figure di Dante, Petrarca e Boccaccio, inserendo
questo suo discorso in un attacco relativo alla condizione della cultura
contemporanea: quindi denunciando lo stato di decadenza della cultura
contemporanea; nel successivo libro fa unapalinodia e svolge un discorso
opposto: gli elogia di questi tre personaggi. Oltre al fatto del far vedere che
cosa è diventata a questa altezza cronologica la disputatio, ci sono diversi
aspetti in questo che sono interessanti. C’è un primo problema di
carattere cronologico, qui ridotta ai minimi termini, in una discussione che è
ancora in corso: è un opera su cui si è discusso e scritto molto, e la cui
datazione è uno degli elementi di discussione. Altro elemento di discussione
che è collegato a questo è se questi due libri siano stati
concepitiunitariamente o se il secondo sia stato scritto dopo: cioè se l’autore
avesse cambiato idea rispetto a quello che aveva fatto sostenere a Niccoli e
avesse svolto poi nel secondo libro successivamente una palinodia egli stesso
nel celebrare l’elogio dei tre fiorentini. a) la datazione Termini
ante/post quem. L’opinione più persuasiva a tal proposito è questa.
Innanzitutto c’è un problema di tempo interno: c’è un indicazione precisa dal
punto di vista cronologico, come emerge all’inizio del dialogo; questo dialogo
è collocato in due giorni diversi, uno successivo all’altro, nei giorni di
Pasqua. Il fatto che come tempo interno sia dato un anno non significa che
quello sia il tempo reale di scrittura naturalmente. Comunque, posto che qui
venga messo come data è evidente che B. non potè scrivere l’opera prima di
questa. L’altro termine di riferimento non dopo il quale fu scritta l’opera, è un
anno perché in quella data, in una lettera, B. stesso direttamente ci parla di
questa sua operetta come già pubblicata (pubblicata ovviamente equivale a
«circolante», almeno tra alcuni dotti). • morte di Salutati. Altro aspetto da
considerare riguarda le figure dei personaggi presenti. Tra queste figure c’è
quella importante, una sorta di Nume tutelare, il personaggio anziano,
l’intellettuale in età avanzata rispetto al gruppo dei giovani (c’è questa
differenza importante che va considerata) che è Salutati. Se noi stiamo a
guardare ai dati dell’operetta possiamo pensare che sia stata scritta quando il
Salutati era ancora vivo, se consideriamo il Salutati personaggio, che ci viene
presentato in vita. In realtà però c’è tutta una serie di elementi che
fanno propendere a ritenere che sia stata scritta, almeno per quello che
riguarda il secondo libro, dopo la morte del Salutati. Perché si attribuiscono
al salutati posizioni che difficilmente il Salutati avrebbe sottoscritto (lo
sappiamo da altri dati, lettere ecc). l’unitarietà Unitarietà dell’opera.
Altra questione: è unitaria o no questa operetta? Su questo punto è più
difficile rispondere: il primo libro presuppone indubbiamente un secondo libro
che certamente modificasse l’assetto del primo con il capovolgimento di
posizione. Nei termini della disputatio in utramque partemla tesi più
persuasiva è che indubbiamente sotto questo profilo, quello che è svolto come
materia nel secondo libro sia già dato nel primo come presupposto. Cioè che
come testo dal punto di vistaunitario il bruni avesse pensato all’opera in due
libri; certo però è che ci sono alcune piccole diffrazionidall’uno all’altro.
Cambia la casa dove si svolgono i dialoghi; viene introdotta un’altra figura,
cosa possibile anche per alcuni spunti ciceroniani a dire il vero, ma questo
muta alcuni aspetti e alcune parti dell’impostazione: in altre parole non è da
escludere che il progetto originario, pur prevedendo un secondo libro come è
nella logica con cui è stata scritta l’opera, si sia poi svolto effettivamente
in untempo successivo nel secondo libro. Ciò non toglie che, così come è
svolta, l’opera abbia un assetto contenutistico unitario, anche nell’impianto
della disputa in entrambe le direzioni. Uno degl’aspetti più interessanti dal
punto di vista letterario riguarda la consapevolezza da parte di B. di voler
imitare anch’egli CICERONE, non però il Laelius come fa Petrarca, ma una delle
opere più imitate da questo momento in poi in tutto il dialogo umanistico, e
cioè il “De Oratore”. Il “De Oratore” è
importante in quanto modello per eccellenza del cortegiano. Ci sono delle
modificazioni nell’impianto da parte di B. rispetto al modello del “De oratore”:
l’aspetto che lega maggiormente questo testo al “De Oratore” è l’impianto con
una cornice di carattere realistico. Qui abbiamo la Firenze reale di quel
tempo, abbiamo personaggi storicamente individuati, abbiamo una autorità come
Salutati. Altro aspetto interessante sul piano dell’impianto e la palinodia,
l’affermare una cosa e il fare il discorso in opposto rispetto a quello che si
è detto nel primo libro è una modalità attuata nel “de oratore” mediante il
personaggio di Antonio. Antonio sostiene una tesi nel primo libro (nel “De
Oratore” sono tre) e capovolge la tesi nel secondo. Viene mostrato da CICERONE
il modo retorico e le ragioni di questo.
È stato anche osservato che si tratta di una palinodia che non nega gl’asserti
precedenti, però sicuramente modifica quello che era stato detto nel libro
precedente. Anche la casa come luogo di raccolta, di discussione dei dialoghi è
un elemento ciceroniano; e lo è anche il tempo di festa: qui siamo a
Pasqua. La differenza che balza più all’occhio è che mentre per CICERONE
non c’è la presenza diretta dell’autore, perché CICERONE dice di aver riportato
dialoghi e discussioni che si erano svolti diversi anni prima, e c’è quindi una
diffrazione di carattere temporale, per cui CICERONE afferma di aver riportato
la testimonianza di chi gl’aveva raccontato quei dialoghi, qui invece c’è la
presenza diretta dell’auctor e c’è una attualizzazione totale nel senso che a
prescindere dalla data specifica i temi trattati sono altrettanto attuali e
attualizzati. Vediamo solo la prima parte, ma senza leggere la seconda non
si capisce l’effettivo svolgimento del discorso. Alcuni moduli che vediamo
riguardano solo questo dialogo, altri riguardano una modalità che nel tempo
viene ad essere ripresa e si evolve, come vedremo nel cortegiano, dove siamo
però in un ambiente diverso: questo cittadino, quello di CASTIGLIONE, della
corte. Questo è ambiente privato: un gruppo di amici che discutono tra di
loro. Queste discussioni non sono invenzione di B. Abbiamo altre tracce e
testimonianze in ambito fiorentino in relazione alle critiche che gruppi di
giovani classicisti di stretta osservanza avevano avanzato criticando
aspramente le cosiddette glorie fiorentine: Dante Petrarca e Boccaccio. Quello
che sta al fondo di questo dialogo è un problema e un tema di discussione
quanto mai attuale nella Firenze del tempo. Se a noi può sembrare strano, visto
che pensando a Dante pensiamo ad un grandissimo poeta e autore, trovare Dante
trattato come un autore di popolo, di farsettai, di pescivendoli eccetera, può
dare adito a qualche stupore. Le stesse accuse sono riferite da altri, non li
introduce solo B.: i problemi di cui si discute sono problemi su cui le
discussioni c’erano nella Firenze del tempo. Abbiamo dunque da un lato si
afferma prima questo aspetto destruens e dall’altro lo stesso che dice di
aver parlato di quelle cose per ragioni di carattere retorico e per fare in
modo che fosse proprio Salutati a fare l’elogio. Quindi li giustifica come una
sorta di esercizio di simulazione retorica. La dedicatoria L’antico
detto. Vediamo i caposaldi di questo discorso. Anche qui abbiamo un proemio che
è una lettera dedicatoria molto breve rivolta al Vergerio. La lettera si apre
con un antico detto di un saggio, e sia apre così a mo’ di omaggio verso il
Vergerio, che con questo detto, attribuito a Francesco il vecchio da carrara,
suo signore, aveva aperto il suo trattato. Questo detto è relativo alla patria:
antico detto di un saggio che l’uomo per essere felice deve innanzitutto avere
una patria illustre e nobile. Elogio di Firenze. La patria di origine del
B. non è più Arezzo nelle condizioni in cui era precedentemente, rovinata e
distrutta ormai dai colpi della fortuna. Ha però B. a sua volta l’opportunità
di vivere in una città eccellente, quest’opera è anche una celebrazione della
grandezza di Firenze. Il fatto che Firenze sia una città eccellente è
dimostrato facilmente perché lo stesso dedicatario era stato con lui a Firenze
compagno di studi presso il Crisolora: c’è stata dunque una comunanza di studi,
di vita e di affetti. Il dono all’amico lontano. Una comune abitudine
alla conversazione e alla discussione, a dato che l’amico è lontano, desiderato
e rimpianto, così come l’amico lontano desidera e rimpiange gli amici
fiorentini gli manda proprio come memoria ed omaggio (B. al Vergerio) la
testimonianza di una delle discussioni da poco avvenute tra loro giovani amici
e il Salutati, come testimonianza che può trasmettere le discussioni di
una volta allo stesso Vergerio. Anticipa, sui contenuti, ciò che riguarda la
dignità degli argomenti e la dignità degli uomini. Cita i due
protagonisti-antagonisti: Salutati e il Niccoli. L’altra dichiarazione che
costantemente viene fatta in trattati di questo genere è la testimonianza
–dedica: dice alla fine di questo proemio: «così io rimando la disputa trascritta
in questo libro in modo che tu, benchè assente, in qualche modo possa godere di
quanto godiamo noi, e nel far questo ho cercato soprattutto di rendere con la
massima fedeltà le due posizioni contrastanti (originale: morem utriusuqe, il
costume di entrambi)» e affida allo stesso Vergerio il compito di giudicare se
ci sia riuscito oppure no. La psicologia del personaggio. Questo è un
altro tratto importante: quello della delineazione del personaggio: non sono
solo voci, con personaggi con una loro individualità. Essendo un dialogo
diegetico questa loro personalità può essere messa in evidenza per alcuni
tratti dalla cornice diegetica, ma soprattutto dal modo in cui ciascuno si
esprime, e quindi da quella sorta di delineazione psicologica che deriva dal
discorso. L’abilità è anche quella di rendere da parte del bruni
l’atteggiamento nel dire dei due, e ne è giudice lo stesso Vergerio che li
conosceva entrambi. La rappresentazione dei personaggi rappresentano anche
dunque una prova distile e di bravura da parte dell’autore. Noi non
abbiamo modo di vederlo nel testo latino, ma quest’opera è letterariamente
significativa anche nel movimento stesso delle voci. Il primo libro
Cornice introduttiva Come viene fatta l’introduzione nel dialogo diegetico?
Innanzitutto c’è la cornice introduttiva, che ci dà delle indicazioni relative
alle circostanze del dialogo, al luogo e ai personaggi. Bruni e Niccoli
vanno a casa di Coluccio. In questa nostra cornice noi abbiamo che nel tempo
delle feste, questi giovani personaggi stanno andando a casa di Salutati, che
viene definito «senza dubbio l’uomo più eminente del tempo nostro per sapere,
eloquenza e dirittura morale»: triplice occorrenza che definisce il carattere
del nume tutelare. Viene poi introdotto un novo personaggio: mentre stanno per
andare da Salutati incontrano Rossi, il quale a sua volta è definito per ciò
che è proprio del personaggio stesso in relazione agli studi: «uomo dedito agli
studi liberali». Tutti insieme vanno da Coluccio, e De Rossi si unisce a
loro. La critica di Coluccio. Arrivati a Casa di Coluccio c’è un momento
di Silenzio: Coluccio pensa che quei ragazzi gli vogliono dire qualcosa, loro
non iniziano per far cominciare il maestro e quindi viene rappresentata questa
pausa: un elemento di carattere anche realistico. Alla fine Coluccio, dato che
nessuno parla si decide ed interviene nel discorso. Quindi la persona più
autorevole inizia il suo discorso: che inizia nei termini di una conversazione,
quello che può avvenire quando un gruppo di persone si trova in casa di uno che
è più autorevole di loro, e questo comincia a parlare, e di fatto esprime il
piacere di vederli e poi comincia, li loda per la loro passione per gli studi,
ma esprime poi una critica. • importanza della disputatio. Critica relativa al
fatto che hanno trascurato quello che per Coluccio invece è importante: la
disputatio, l’abitudine alla discussione che secondo il Salutati è fondamentale
proprio per affrontare in pieno sottili verità, per poterle sceverare
compiutamente, per mantenere la mente in occupazione, e scambiando discorsi in
comune per fare una gara esercitando il proprio intelletto, al fine di ottenere
la gloria quando si sia superiori nella disputa rispetto agli altri, oppure la
vergogna quando si è battuti; da qui verrebbe uno stimolo allo studio per
imparare di più., in fondo: «Che cosa può … lo sguardo di tutti». Attenzione:
qui la traduzione dice questione,che potrebbe far pensare alla quaestio, nel
testo latino si dice invece rem, l’oggetto della discussione, è diverso il senso
da dare alla cosa. E’ importante l’esercizio perché se non si compie, chi è
studioso rimane a parlare con sé stesso e con i propri libri, ma non si mette a
gara e non interviene nel colloquio con gli altri uomini, e non viene ad essere
di giovamento, non ottiene i frutti che possono essere dati dallo scambio
argomentato delle discussioni. Rievocazione degli studi a Bologna. Evoca
gli esordi della sua stessa educazione quando era a Bologna: dove aveva avuto
un insigne maestro ed aveva appreso l’arte del discutere; poi aveva avuto modo
di cimentarsi ulteriormente in relazione ad un dotto teologo e sapiente a
Firenze, e al tempo stesso dotto in teologia, agostiniano, e insieme amante dei
classici: è Luigi Marsili, che animava un cenacolo presso la chiesa di Santo
Spirito, ed è una figura eminente della Firenze trecentesca, che viene anche
nominato dal Petrarca. • l’elemento cronologico. Ci viene dato attraverso il
Marsili l’elemento cronologico che si diceva all’inizio poiché il Marsili è
indicato come morto sette anni prima: dato che era morto, allora ci porta. L’insegnamento del Marsili. Il Marsili aveva
dimostrato a Coluccio, nei tempi posteriori alla giovinezza, quando valesse la
discussione: era un sapiente conoscitore degli studi di teologia, ma anche un
conoscitore degli antichi; tanto profondamente legato alla scrittura degli
antichi da averle assimilate, anche stilisticamente tanto da riprodurne le
movenze. L’esempio che porta il Salutati di Sé e di quanto aveva guadagnato da
queste discussioni è dato per mostrare attraverso la propria persona, quanto
efficacemente egli ritenga sia proprio della discussione, cioè: il frutto delle
sue opere era stato dato secondo il salutati proprio attraverso questa via.
Dunque l’esercizio è fondamentale. Su questo punto si intavola tutta la
discussione che segue. Salutati, pur sostenendo di ammirare gli amici per
la loro apssione per gli studi, criticava il fatto che non si dedicassero, come
esercizio non solo opportuno e utile, ma necessario, la disputazione. Coluccio
aveva portato il proprio esempio sia dalle indicazioni che aveva ricevuto dalla
scuola di grammatica quando era un giovane studente a bologna, e sia per quello
che aveva ricavato dal rapporto continuo assiduo e importante con il
dotto teologo studioso dei classici Marsili. Una indicazione del Marsili ci dà
l’indicazione del tempo interno del dialogo. Il discorso di S. si concludeva con una
esortazione ai giovani perché si dedicassero alla disputa e cercassero di dare
maggior frutto ai loro studi. La risposta di Niccolò. Come personaggio
antagonista risponde Niccolò Niccoli: fin dalla presentazione che nella
dedicatoria aveva fatto al Vergerio B. aveva presentato le due figure di
Coluccio e Niccoli proprio in questo senso. In più di un momento pare che
Niccoli dia ragione al Salutati riconoscendo l’importanza della disputa che
potrebbe giovare molto agli studi, e lodando Salutati per l’efficacia sul piano
dell’eloquenza con cui aveva dimostrato questa tesi; e ricorda a sua volta la
figura del Crisolora, chiamato dallo stesso Salutati nel 1396 e da cui questi
giovani avevano imparato il greco. Il salutati invece aveva preso i primi
rudimenti ma non tanto da essere in grado di fare una traduzione dal greco al
latino. Le colpe della generazione precedente. Pare che Niccoli dia
ragione al salutati, ma non è così: egli giustifica se stesso e i suoi
amici dicendo che se non svolgono quella esercitazione non possono essere
accusati i ragazzi stessi ma devono essere accusati i tempi: c’è qui una rappresentazione
estremamente negativa, che riprende alcuni tratti del Bruni scrittore già ben
presenti nelle opere polemiche di Petrarca, e che per alcuni elementi emergono
anche nel De Vita Solitaria, un attacco da parte del Niccoli molto duro nei
confronti della condizione in cui è ridotta la cultura per colpa delle
generazioni precedenti e che dispersero il grande patrimonio della cultura
antica. Di fatto come sappiamo la concezione stessa del medioevo nasce
polemicamente proprio in contrapposizione con quello che riguarda la volontà da
parte degli uomini umanisti in primo luogo di ritornare alle fonti della vera
sapienza degli antichi superando la decadenza; è una notazione polemica questa
che noi non facciamo nostra, ma che riguarda la cultura del tempo.Il Niccoli
spiega che per poter svolgere una disputatio è indispensabile padroneggiare
bene un argomento, e per fare questo bisogna avere una grande mole di
conoscenze; Niccoli si domanda come si possa acquisire una tale mole di
conoscenze in questi tempi oscuri, con tanta penuria di libri. Invita a
considerare poi come sono le discipline umanistiche in passato e come sono oggi.
Parte qui una sorta di rassegna che mostra le radici della FILOSOFIA, mostra
che cosa comporta IL PASSAGGIO A ROMA della FILOSOFIA e mostra come ai tempi
moderni è ridotta la filosofia. Polemica contro gli aristotelici. Qui il
Niccoli si lancia, sulla scorta di considerazioni già petrarchesche (non qui
enunciate come tali, perché non si fa qui il nome di Petrarca) contro i
filosofi e soprattutto contro gli aristotelici. Non contro ARISTOTELE, ma
contro gl’aristotelici che tutto basano sull’autorità di un solo filosofo, e
tutto basano sul cosiddetto ipse dixit, essi d’altra parte fanno questo sulla
base di un'unica autorità, e non soltanto mostrano con ciò di non conoscere
bene ciò di cui parlano, ma mostrano una grande arroganza: la dimostrazione
della loro arroganza e della difficoltà nel padroneggiare gli scritti di
Aristotele, trova una base polemicamente anche con riferimento a una polemica
che a sua volta contro i retori del suo tempo fa CICERONE. • la corruzione del
latino e dei testi. Poi ritorna all’oggi e accusa i filosofi aristotelici di
parlare di cose che in realtà non sanno, e come possono saperle? Se questi non
solo ignorano il greco, ma IGNORANO IN GRAN PARTE ANCHE IL LATINO? E qui è
sotto accusa anche IL LATINO PERVERTITO del medio evo, che non è quello degl’umanisti.
Addirittura Niccoli dice che se tornasse lo stesso Aristotele, non
riconoscerebbe neppure più i suoi testi. Sottolinea un aspetto importante da un
punto di vista filologico, cioè il problema della restituzione critica dei
testi aristotelici, il problema cioè di andare a cercare il maggior numero di
esemplari dei testi di Aristotele e il tentativo di restituirli alla loro
rispettiva lezione, e questo puo essere fatto a partire dal testo greco. La
conoscenza del greco che questo circolo di umanisti possede, e in quei tempi
appannaggio di quei pochi che avevano beneficiato, sulla scorta del
Crisolora. Altro affondo: gl’occamisti. Dopo questo attacco agl’aristotelici
passa ad attaccare I DIALETTICI. Anche questa è una polemica già petrarchesca,
con i cosiddetti barbari britanni, soprattutto DIALETTICI e logici occamisti,
seguaci di Occam. Secondo le accuse che venivano fatte essi si occupano di cose
da poco, di frivolezze, invece che di occuparsi di cose importanti ed
eccellenti. Ciò non vale solo per le due discipline evocate ma dice che
potrebbe dirsi lo stesso di tutte le altre arti: Grammatica, retorica e tutte
le altre arti. Non mancano gl’ingegni, ma mancano i mezzi per imparare in
questa condizione del sapere. Non abbiamo né mezzi ne maestri.
L’eccezione di Salutati. A questo punto è chiaro che occorre fare un eccezione,
perché sennò nel contesto del discorso ciò avrebbe significato attaccare lo
stesso Salutati. Allora Salutati è salvato da Niccoli ed elogiato e rappresenta
l’eccezione che conferma la regola. Perché Salutati ha potuto far frutto
con i suoi studi? In virtù del suo grande ingegno, quasi divino, che gli ha consentito
di fare quel salto di qualità e quindi di essere l’eccezione alla regola.
Ubi sunt. L’ultima parte del Discorso di Niccoli si imposta su quel modello di
elegiaco tema dell’Ubi Sunt, dove sono mai?, tanto presente in ambito
medievale, ma qui piegato a lamentare la mancanza dei grandi libri dei
classici; e fa un elenco di libri di grandi autori che mancano. Il precetto di
Pitagora. Aggiunge poi un aspetto legato alla necessità del silenzio cui sono
costretti, e fa un riferimento ad un precetto dell’antico filosofi Pitagora:
Pitagora aveva invitato i discepoli, prima di parlare, a meditare e restare in
silenzio per cinque anni, e se i discepoli di Pitagora, che pure avevano tale
maestro e tale possibilità stante la cultura del tempo antico, come potranno
questi giovani parlare e mettersi a disputare? Dice il Niccoli: «noi che
non abbiamo né maestri ne insegnamenti né libri: come possiamo fare
questo? Dunque non ti devi arrabbiare con noi se stiamo zitti e non discutiamo,
non è colpa nostra ma dei tempi». Torna la cornice. A questo punto
ritorna la cornice. Al discorso diretto viene reintrodotta la cornice con una
sorta di segno teatrale: una pausa di silenzio che fa si che ci sia anche uno
stacco in relazione alla voce che ora segue; uno degli aspetti efficaci del
dialogo è la messa in scienza dei personaggi e quindi la rappresentazione delle
loro voci. La cornice interviene diegeticamente introdotta dal
narratore-autore, che interrompe il flusso del discorso, segnando appunto una
pausa di silenzio. Disputa intorno a disputare. Interviene Coluccio
rilevando la contraddizione, perché il Niccoli che aveva sostenuto di non poter
parlare e discutere a causa dei tempi, aveva a sua volta dato unabrillante
dimostrazione di essere capace di discutere con le sue stesse parole. Allora
Coluccio cerca dichiudere questo discorso dicendo: «lasciamo dunque se credete
questa disputa che è intorno al disputare». Gli altri chiedono il
confronto. Ma il discorso non può finire qui e c’è l’intervento di un dialogo a
più voci, quindi c’è una variazione nel modo in cui sono introdotte le voci di
dialogo ed efficacemente dal punto di vista letterario il dialogo viene ad
essere animato. Interviene Roberto De Rossi, che non vuole che la discussione
rimanga a metà; • Coluccio. interviene di nuovo Coluccio che dice per teme di
aver destato il leone dormiente e chiede il parere degli altri: chiede
innanzitutto a Roberto De Rossi se sia d’accordo con lui o con Niccoli
dichiarando che in relazione a Leonardo, cioè colui che è al tempo stesso
personaggio e autore del dialogo, non ha dubbi perché ritiene che Leonardo sia
d’accordo con Niccolò. Interviene allora con la voce che dice io lo
stesso B. che chiede di essere considerato un giudice. Non vuole prendere
posizione; fermo restando che c’è una aggiunta, non priva di una certa
ambiguità, perché riconosce che la causa è in gioco non meno di quella di
Niccolò. Interviene infine Rossi che a sua volta dichiara di sospendere il
giudizio, e di sospendere il suo parere finché entrambi non espongono la loro
opinione. Dunque Coluccio adesso deve fare una confutazione di quello che
Niccoli ha detto. La confutazione di Coluccio. Si apre una ulteriore fase
del dialogo nell’ottica di una confutazione fatta da Coluccio in relazione a
quello che Niccoli ha detto. In primo luogo fa notare che è facile confutare
che dice che a causa dei tempi non si può disputare quando egli stesso lo ha
dimostrato egli stesso disputando. C’è anche una schermaglia un poco scherzosa
in relazione al Niccoli. Un altro degli aspetti del dialogo è anche
l’introdurre battute per alleggerire il senso delle discussioni, così come si
introduce all’interno del discorso riferendosi ad un personaggio che
inizia a parlare «sorridendo» ecc, così anche da battute. Viene ad essere
interrotto a sua volta il Salutati da Rossi con un'altra obiezione: allora se
tu elogi il Niccoli che ha mostrato di poter disputare, perché dici che ci si
debba esercitare? Se senza esercitarsi Niccoli c’è riuscito così efficacemente,
vuol dire che l’esercizio non è necessario. Risponde con una contro obiezione
il Salutati dicendo che l’esercizio è fondamentale per poter ottenere un
ulteriore eccellenza: se già ci sono delle buone disposizioni soltanto
esercitandosi si può migliorare. Elogio dell’esercizio. Coluccio si
lancia in un elogio dell’esercizio. Questo esercizio e la disputa sono di nuovo
ri-definiti, e questa definizione è importante: , riga 5: perciò io chiamo
disputa: - insisto su questo poiché il modo in cui è definita la disputa
e la discussione delimita i caratteri della discussione stessa, e la distingue
rispetto alla quaestio degli scolastici. Non poi così bui. Salutati
ammette che la situazione in cui versano le arti liberali non è la migliore
possibile. Però in relazione all’atteggiamento assolutamente negativo in Niccoli
tende a minimizzare: sì, un po’ sono decadute, ma non al punto tale che siano
nella condizione che dice Niccoli. E se è vero che molti libri mancano, è ben
vero che altri ce ne sono, e comunque le cose che abbiamo le dobbiamo usare e
non le dobbiamo disprezzare. E dunque ribadisce che il Niccoli sbaglia ad
attribuire la colpa ai tempi, perché così non riconosce quello che deve
imputare a sé stesso; cioè si sottrae di fatto quello che sono le sue
responsabilità. Chiarisce anche che il suo intento è quello di porsi in
opposizione a lui, e non di attaccarlo violentemente, cioè non è il suo un
atteggiamento volutamente polemico in termini distruttivi. La illustre
tradizione fiorentina. D’altra parte introduce, ritenendo che questa parte del
discorso possa essere compiuta, un ulteriore passo, che poi scatenerà il resto
della discussione e la reazione del Niccoli: E dice: pag. 97: «come è possibile
che tu venga a dire che in tempi moderni non ci siano possibilità da
parte degli ingegni di fiorire se tu tralasci tre uomini fioriti da questa
nostra città e nei nostri tempi. Dante, Petrarca e Boccaccio, che sono levati
al cielo da così grande universale consenso. C’è un motivo anche di
carattere patriottico. -c’è una specificazione data in relazione a Dante che è
significativa per come volgerà poi il seguito del dialogo, poiché sembra essere
posta una riserva sul fatto che Dante prescelse il volgare, infatti dice «se
Dante avesse usato altro stile (alio genere scribendi) io non mi contenterei di
porlo insieme a quei nostri padri, ma a loro e ai greci stessi io lo
anteporrei»: cioè da un lato c’è una lode del ruolo di Dante, dall’altro una
riserva del modo di scrivere. E dice che quei tre non vanno dimenticati ma
ricordati perché sono il vanto e la gloria della città. Dante. E qui la
voce di Niccoli esplode. In realtà il verbo non è messo, c’è un ellissi, ma il
traduttore lo sottolinea permettere in evidenza l’esplosione polemica del
Niccoli. C’è un vero e proprio grido del Niccoli. «allora Niccoli insorse
ignorante d’ogni cosa? - e qui comincia un atto d’accusa. Che parte da Dante,
che viene accusato di non capire il latini di Virgilio, citando un passo del
Purgatorio; viene accusato di non aver capito l’età di catone e di averlo invecchiato
rispetto a quello che dice Lucano; viene accusato di aver preso Cesare che era
un tiranno, averlo lodato, ed aver messo l’uccisore di cesare nella bocca di
Lucifero; è accusato anche per la sua cultura basata sulla scolastica, e per il
latino di Dante stesso. E dunque che cosa deve essere Dante? A chi deve essere
lasciato Dante? A quale pubblico? Pagina 99, in fondo: per cio familiare solo a
gente simile». Fiorentini contro Dante. Che a gruppi di classicisti di
stretta osservanza fosse rimproverato un atteggiamento simile lo sappiamo da
altre fonti: che possono anche essere collegate a questo, ma ci sono anche
altre fonti fiorentine che ci trasmettono questo atto d’accusa, mossa a giovani
che invece di guardare alle glorie della patria. Le attaccano. L’accusa è
ancora più dura perché non riguardava solo un giudizio di carattere letterario
che attaccava i numi tutelari della cultura fiorentina e il vanto della cultura
fiorentina, ma perché questi stessi giovani erano accusati di disinteresse nei
confronti delle sorti della patria. Un po’ di tempo prima della scrittura di
questi dialoghi, c’era stato uno scontro violento tra Firenze contro Visconti,
e c’era stato un momento in cui pareva che Firenze dovesse soccombere, solo la
morte di Gian Galeazzo salva Firenze
definitivamente, perché gli ultimi atti di guerra versavano molto
negativamente. E si diceva che c’erano questi gruppi di giovani classicisti che
si disinteressavano totalmente, che non si occupavano delle sorti della patria;
e qui viene fatto un collegamento tra lo spirito civile e le glorie cittadine.
Qui il discorso è riportato in termini letterari, ma c’è sotteso dell’altro. Un
riverbero di questo si vede alla fine del secondo dialogo. Petrarca e
Boccaccio. Da dante si passa Petrarca, e si attacca ciò che Petrarca aveva
propagandato a quattro venti in relazione alla grandezza del suo poema L’Africa
in latino, poema non compiuto, e quindi da questa grande aspettativa, dice
Niccoli, (noi diremmo “dalla montagna”) è saltato fuori «un topolino». Di
fronte alle accuse fatte a Dante e Petrarca, è inutile continuare con
Boccaccio, che viene liquidato, poiché se è inferiore ai primi due, è
inutile continuare. D’altra parte non soltanto questi sono da giudicare
nei termini dati, ma ancor più è da giudicare negativamente la loro singolare
arroganza per come si sono dichiarati: letterati, dotti e poeti. La conclusione
liquidatoria del Niccoli è la seguente: perciò Coluccio mio non hanno sapere
alcuno»: una dichiarazione radicale. A questo punto vediamo come finisce questo
primo libro, perché siamo quasi alla fine. Riprende a parlare Coluccio: c’è un
distacco nella cornice nell’atteggiamento «sorridendo come sua abitudine»: ora
teniamo presente che i personaggi ciceroniani, dei dialoghi ciceroniani, in particolare
il De Oratore, quando prendono la parola, nella cornice diegetica sono mostrati
mentre a prendono «sorridendo». Allora realismo nei confronti del Niccoli:
«quanto vorrei.. non abbia trovato un avversario», e qui cita gliavversari di
Virgilio e Terenzio. Però gli avversari di questi grandi latini del passato
erano comunque più sopportabili. Teniamo presente che questa sembra una nota
caratteriale del Niccoli, questa figura del Niccoli la troviamo al centro di
diversi dialoghi di polemiche e lettere. Ma perché gli avversari erano più
sopportabili, perché loro si opponevano ad una sola persona, e invece il
Niccoli si oppone a tutti i suoi concittadini. Ma il giorno ormai muore, ed
occorre differire la risposta, che necessita molto tempo, data la grandezza dei
tre personaggi di cui occorre fare la lode, per compensare il vituperio di
Niccolo. Coluccio rimanderà questa difesa. E qui Coluccio chiude circolarmente
tornando al tema della discussione. Fine. La conclusione del primo
libro Necessità di una lode. Il primo libro ci dice che l’attacco del
Niccoli viene rifiutato in Toto dal nume tutelare, con le parole del quale si
era aperto il dialogo del primo libro, e a causa del quale si erano svolti
questi colloqui. Viene rimandato, senza un’indicazione che dica a quando, viene
detto che sarebbe necessario un discorso non breve e che il tempo lo impedisce.
Allora a questo punto, così come è impostato questo libro, ci fa presupporre
che ce ne debba esse un altro che comporti l’elogio di questi tre, perché rimane
in un tempo di attesa. Qui però c’è un problema relativo al modo di
trasmissione dei manoscritti dei nostri dialoghi in relazione alla fortuna del
testo: devo dire che i Dialogi ebbero una notevolissima fortuna, abbiamo un
numero rilevante di manoscritti però c’è anche un dato che non possiamo
eludere: una parte di manoscritti ci trasmette il primo libro soltanto, quindi
sembra di capire che una circolazione di questo primo libro sia stata
precedente o autonoma rispetto alla diffusione dell’opera completa, cioè dei
due libri. Questo non vuol dire che tra il primo e il secondo ci sia uno
iato di composizione, anche se è una delle testi che sono state avanzate; e non
significa soprattutto che il secondo libro sia una aggiunta esterna, successiva
o pensata dopo, perché in realtà la conclusione stessa del libro anche se non è
determinata, è la conclusione che compare spesso nei dialoghi, anche
ciceroniani, quando viene rimandato ad un successivo giorno. Ma qui non è
specificato il quando, questo è vero, quindi c’è qualche interrogativo che pone
la conclusione di questo primo libro. Il secondo libro Il
secondo libro si imposta certamente in un rapporto che possiamo definire,
considerando l’opera nel suo insieme un rapporto unitario, un rapporto non
senza qualche diffrazione: cioè noi ci aspetteremmo qualcosa d’altro, e cioè
che fosse Coluccio a riprendere la lode dei tre grandi fiorentini, e
soprattutto che si riagganciasse a quello che è stato detto nel primo libro.
Invece il modo in cui si riaggancia ha qualche diffrazione. La
cornice Verso casa De Rossi. Il secondo libro del dialogo dunque si apre
il giorno dopo; si ritrovano quelli che si erano uniti il giorno precedente, ma
si aggiunge un altro personaggio. Altro interrogativo: questo personaggio è Piero
di Ser Mini, definito «giovane sveglio e sommamente facondo». Come ricorda la
nota che questo Piero di Ser Mini fu successore del Salutati nella cancelleria
di Firenze. Era rappresentato come personaggio familiare e vicino a Coluccio, e
insieme alla sua comparsa cambia anche la sede dei personaggi: si ritrovano i
personaggi del primo dialogo, tranne Roberto de Rossi, che vanno appunto a casa
di Rossi; nel primo Rossi si era aggiunto, ora i tre si aggiungono a lui. •
Oltr’Arno. C’è un passaggio nella dislocazione che non è privo di significato:
vanno oltr’Arno, perché Rossi abitava al di là dell’Arno, oltre Palazzo Pitti;
interessante nella dislocazione perché quando finisce il dialogo ritorneranno
dall’altra parte: è come se uscissero dalla città e tornassero in città una
volta concluso l’elogio e restituita per certi versi la pienezza della
compartecipazione di quella che è l’opinione dominante. Ci sono anche
connotazioni che rimandano a luoghi per eccellenza propri di quelli che sono
dibattiti di natura filosofica, anche se questo non è propriamente filosofico:
si parla del giardino, del portico. Lode di Firenze. A questo punto non
comincia una discussione come avevamo visto essere terminata nel secondo libro,
ma il nostro discorso comincia in un altro modo: comincia con una laudatio di
Firenze. Bisogna ricordare brevemente due cose che devono essere tenute
presenti per capire meglio. B. scrive una laudatio, unencomio, uno scritto il
lode di Firenze; particolarmente interessante in relazione alla tradizione
delle lodi alla città perché cambia l’impostazione: si basa sul Panatenaico di
Elio Aristide, cioè viene magnificata Firenze sul modello dell’elogio di Atene,
e l’elogio viene fatto per tutti gli elementi di Firenze, dall’aspetto fisico e
monumentale della città, alle sue istituzioni, alla città come rappresentativa
al massimo grado come figlia e erede di ROMA, perché i Romani erano stati
fondatori di Firenze ai tempi della repubblica romana secondo l’ipotesi
avanzata in quegli ultimi anni, ed era la depositaria e l’erede della libertà
repubblicana; quest’operetta era stata importante, e qui l’elogio in alto stile
viene fatto proprio da Salutati, che fa l’elogio della città dicendo per
esempio quali magnifici palazzi ci sono (e mostra i palazzi appena oltrepassati
per andare da Rossi) e dice quanto bene ha fatto B. a lodare Firenze e loda a
sua volta, lodando Firenze, quella che B. la fatto della città (esalta la
laudatio di B.). • l’encomio dell’«encomio». Quindi che cosa ottiene il bruni
come autore in questo modo? Mette lapropria opera come lodata dallo
stesso Salutati. Ci sono anche dei nessi con alcune altre opere del Salutati
stesso. Questo elogio viene completato dall’intervento di Pietro di Ser Mini e
poi di altri e viene a toccare in questo modo, come se fosse un discorso che si
svolge naturalmente, viene a toccare proprio il tema in oggetto, e cioè l’elogio
delle glorie della città, le glorie letterarie. b) Per capire altri punti
facciamo presente che viene citata un operetta di Salutati, da Salutati stesso.
È un trattato scritto si intitolava De Tyranno; qui Salutati aveva difeso la
legittimità del potere di Cesare, e soprattutto aveva difeso Dante per la
posizione assunta nella sua opera. Non è che qui adesso il Salutati faccia una
palinodia di quello che aveva scritto, però qui ne dà una interpretazione un
tantino diversa; e questa è una ragione che ci fa pensare che Salutati fosse
morto a quell’epoca, perché non avrebbe ma accettato, conoscendo quanto fosse
molto fortemente difensore delle proprie idee e posizioni. Una
diffrazione: il parere di De Rossi. Lasciando stare questo aspetto del problema,
passiamo a parlare dei vanti di Firenze, e Roberto (al quale erano state
ricordate le glorie politiche della propria famiglia in difesa del partito
guelfo) diceva che bisognerebbe svolgere le lodi di questi personaggi, perché
questi tre poeti non sono davvero «la minor parte della nostra gloria». Noi
però ci dobbiamo domandare quale fosse la posizione di Roberto nel libro
precedente: aveva detto di non voler dare giudizi, di aspettare a dare un
parere, mentre qui si dichiara finalmente d’accordo. Allora Coluccio risponde,
ed anche questo ci stupisce in quanto non dice che tale elogio effettivamente
vada fatto, infatti Coluccio dice: «sei nel giusto Roberto, essi sono non solo
la minima parte, ma anzi di gran lunga la fonte maggiore della nostra gloria;
ma che debbo fare ancora, non aprii ieri a sufficienza il mio sentire su quei
tre sommi?» ma in realtà non aveva risposto: aveva solo detto che era contrario
al parere del Niccoli, e che per svolgere l’elogio ci voleva molto tempo:
quindi c’è una vera e propria diffrazione, seppure lieve in questo.
Integrazione della laudatio del Bruni. Teniamo presente che nella laudatio di
Firenze il bruni aveva glissato sulle glorie fiorentine sotto questo aspetto:
cioè nella laudatio non sono citati Dante, Petrarca e Boccaccio; la laudatio si
conclude con il vanto degli egregi fiorentini, ma non ci sono i nomi, è un
vanto generale. Questa parte ora, in un certo senso si riaggancia alla laudatio
del bruni e la completa: in un certo senso questo secondo libro ha
indubbiamente anche questo scopo. Tanto più che il Bruni, quando nelle sue
lettere parla di questo testo, lo definisce «i libri dei nuovi poeti», quindi
l’aggancio con la laudatio indubbiamente amplifica e porta in una direzione
questo discorso. Niccoli Smascherato. Come si può risolvere il problema a
questo punto? Niccoli rimane sulla posizione di prima? No. Vien operata una
definizione in chiave retorica della posizione del Niccoli: di fatto Coluccio
afferma di aver ben capito il giorno prima che il Niccoli aveva fatto questo in
modo artificioso: l’aveva fatto non dicendo quello che pensava lui, ma lo aveva
fatto per provocarlo,perché quello che Niccoli voleva era che lui facesse
l’elogio, ma Salutati non ci era caduto, ed aveva capito bene quali erano idee
di Niccoli, il quale, insieme a B., continua ad insistere che sia lui a fare
l’elogio dei tre Grandi: Salutati dice che farà ben questo, ma solo quando lo
vorrà lui! A questo punto c’è una schermaglia, uno scambio di battute con
effetto teatrale, fino a quando c’è una sorta di rilancio tra le parti: il
Salutati vuole che sia B. a fare l’elogio, mentre B. vuole che sia Coluccio, o
quanto meno vuole decidere lui chi debba farlo (e questo è un passo di tipo
meta letterario, in quanto Bruni è anche scrittore!); alla fine B. viene fatto
arbitro e decide che sia Niccoli a fare l’elogio: il Niccoli li ha attaccati,
il Niccoli ora li difenda. Allora Niccoli prende la parola e ribalta l’accusa
che aveva fatto il giorno prima. Il modello di questo è stato rilevato dagli
studiosi nel personaggio di Antonio tra il 1° e il 2° libro del “De Oratore”.
Come Antonio, anche Niccoli, pur facendo una confutazione di quelle accuse, non
si adegua totalmente a quello che pensa Salutati, così come Antonio, nel 2°
libro del “De Oratore” non diviene totalmente dell’idea dell’altro nume
tutelare. C’è una dialettica interna che rimane. Excusatio. Innanzitutto
Niccoli si lancia in una ampia excusatio, fin troppo ampia: e questo potrebbe
fare pensare che il Niccoli storico, una qualche responsabilità in queste
accuse ai tre grandi potesse pure averla. Insiste dicendo che gli altri non
poteva assolutamente credere che egli attaccasse veramente i tre grandi: è noto
a tutti l’amore che ha avuto per l’opera di Dante, per la memoria di Petrarca,
per il quale è andato fino a Padova per leggere l’Africa, l’amore per Boccaccio
ecc. afferma di essere consapevole di aver fatto quello che diceva Coluccio: ha
fatto un vituperio dei tre fiorentini solo per sollecitare Coluccio a fare
l’elogio. Dato che a questo punto tocca a lui, è costretto a farlo, con grande
soddisfazione di Coluccio che lo obbliga. Palinodia, ma non totale.
Da pag 113 inizia la palinodia: ciò che rende grandi Dante, Petrarca e
Boccaccio, e risponde alle accuse che egli stesso aveva fatto prima. Ma c’è una
differenza: il Salutati si pone su questa posizione: il salutati è un
innovatore che non rompe con la tradizione, è l’erede del Petrarca a Firenze, e
di Boccaccio. Però il Salutati non vuole rompere e contrapporsi nello stesso
modo in cui altri avevano fatto con la tradizione precedente; il Niccoli
recupera le lodi dei tre, ma alla fine del suo discorso ritorna a quello che
aveva detto prima: come il Salutati è un eccezione al tempo contemporaneo, così
questi tre grandi fiorentini sono delle eccezioni, perché il loro grandissimo
ingegno permise loro di eccellere nonostante la decadenza degli studi e
nonostante la situazione del mondo loro contemporaneo. Non è quindi
propriamente la posizione del salutati, ne una ritrattazione vera e propria, o una
confutazione delle accuse espresse prima. Petrarca precursore degli
umanisti. Ci sono nelle cose dette diverse cose interessanti, una in
particolare riguarda il Petrarca e il riconoscimento della sua funzione per
l’avvio del rinnovamento negli studi umanistici: riconosce l’importanza di
Petrarca come fondatore del movimento umanistico. Il discorso
improvvisato. L’altro aspetto importante per la struttura del dialogo riguarda
la dichiarazione del parlare all’improvviso e senza preparazione: questo dopo
aver fatto la lode di Dante. La caratteristica peculiare del dialogo è che
venga fatto come una CONVERSAZIONE reale. Gl’argomenti posti in campo, COME IN
UNA CONVERSAZIONE e senza un ordine sistematico, senza una preparazione pre-ordinata:
ciò mette in evidenza il carattere di naturalezza e libertà del discorso,
rispetto a quello che sarebbe in termini sistematici e stringenti di una
trattazione filosofica. Questo è un discorso, non un dialogo informa di
trattato. Altro aspetto interessante, per la posizione dal punto di vista
culturale è che, mentre d’ALIGHIERI viene esaltata la Commedia, per vari
motivi, di Petrarca e Boccaccio viene rilevata soprattutto l’opera IN LINGUA
LATINA. Di Petrarca in larghissima misura poi, solo poco si dice della
produzione in volgare. Di Boccaccio il Decàmeron in quanto tale non è citato!
Sono citate le opere IN LINGUA LATINA. Un solo accenno può far pensare al
Decàmeron, ma la centralità è data alla Genealogie. A questo punto, Dopo che
Niccoli ha finito il suo discorso, allora viene pronunciata l’assoluzione di
Niccoli che viene scagionato da quello che aveva fatto il giorno prima:
gli viene data l’assoluzione perché nella perorazione della causa aveva difeso
le sue ragioni e quindi non è responsabile di nulla. D’altra parte però anche
nel modo in cui viene data questa sorta di assoluzione, la formulazione non è
priva di tratti di ambiguità: perché quello che si dice riguarda non tanto il
discorso di Niccoli, quanto ciò che Niccoli aveva riportato a sé per l’amore
che aveva avuto per questi autori; un margine di ambiguità dunque rimane.
In definitiva. Delle Eccezioni. La parte finale del dialogo risolve e conclude
dicendo che da parte di Niccoli si ritiene abbastanza largamente premiato per
tutte le lodi ricevute, e ritorna però ai principi precedenti affermando che è
lontano dal credere di sapere qualcosa, e proprio ritorna circolarmente la sua
tesi fondamentale: «tanto più ciò mi par difficile, tanto più ammiro i
fiorentini in quanto nonostante l’avversità dei tempi, per una loro
sovrabbondanza di ingegno riuscirono ad essere pari o superiori agli antichi»:
delle eccezioni duqnue, illuminanti ma niente altro che delle eccezioni. Il
dialogo si conclude con l’intervento di Roberto e il ritorno al di là di ponte
vecchio. Modelli e fonti La cornice. La cornice di carattere
conviviale è la cornice classicamente ben autorizzata, il Simposio ed altro, è
un’altra delle cornici riusate, non frequentemente, nel dialogo
umanistico-rinascimentale. Il fatto che qui sia stato accennato in questa forma
è indizio di una attenzione da parte di B. verso questa nuova forma di dialogo.
Abbiamo visto quali fossero i modelli, e in particolare come modello di dialogo
diegetico, cioè narrativo in quanto introdotto da cornice che continua a
ritornare, il De Oratore. D’altra parte anche quando di fatto ci siano anche
altri modi e altre forme come quelle miste date da cornice introduttiva e poi
l’elemento di carattere mimetico, sulla scorta del Laelius de amicitia o come
aveva fatto Petrarca nel Secretum, in relazione al dialogo umanistico, non per
B., rimane un punto nodale di riferimento; specie in alcuni tratti che si
riprendono e ricompaiono nei dialoghi quattro-cinquecenteschi: in particolare
per il fatto che ci sia una cornice di carattere realistico (cosa che non c’è
nel Secretum); una cornice di carattere realistico; coordinate spazio temporali
che corrispondono ad aspetti di carattere realistico; e personaggi che
appartengono a figure storiche ben individuate. Altro dato che rimane costante
e comune è la rappresentazione scenica. C’è una dimensione teatrale largamente
riconosciuta, rappresentazione scenica sia in relazione ai personaggi, sia ai
personaggi che si alternano nel dialogo: personaggi che vengono a recitare un
ruolo, come vedremo ancora di più nel Cortegiano. Abbiamo poi visto la
dichiarazione di veridicità: l’autore dice di aver riportato un reale dialogo,
e abbiamo visto come si vuole cercare di rendere evidente al lettore, di mimare
l’andamento di una libera conversazione: una conversazione non
preordinata. Il dialogo Diversi usi del dialogo. Il nostro non è un
trattato, ma la forma del dialogo è una di quelle privilegiate per il trattato.
Naturalmente le possibilità insite possono essere diverse: in quanto noi ci
possiamo trovare di fronte ad un trattato in forma di dialogo in cui si voglia
veicolare unatesi, e si individua una strategia comunicativa dialogica che fa
capire quale sia la sua tesi. Ma ci possono essere altre possibilità: ci può
essere quella propria del confronto di opinioni, con un dialogo che si compone
via via in una ricerca che si completa a vicenda, e d’altra parte ci sono anche
dialoghi che rimangono aperti: sono confronti di opinioni che non sono
riconducibili in unità, e quindi la discordia rimane. Il dialogo per sua stessa
natura presenta problemi di carattere interpretativo in quanto ha un margine
interno di ambiguità, nel senso che ci troviamo di fronte ad enunciazioni di
posizioni diverse da parte dei personaggi: dipende molto dalla strategia
compositiva, che può indirizzare il lettore, ma ci possono essere delle voci,
delle posizioni dei tratti che possono sembrare ambivalenti o volutamente
lasciate con prospettive diverse da parte dell’autore, e questo comporta
evidentemente dei problemi e difficoltà di interpretazione. Naturalmente ci
sono anche dialoghi dove da questo punto di vista viene fatto intendere in
maniera chiara ed evidente e viene orientata in maniera che non ci siano dubbi
quella che è la prospettiva dell’autore. In questo è un notissimo l’esempio di
Galileo, dove le posizioni sono definite in modo chiaro, e la posizione di
Simplicio è quella di chi enuncia testi che devono essere confutate. Leonardo Bruno. Leonardo Bruni. Bruni. Keywords: interpretare,
implicatura geometrica, Ethica nicomachaea, Grice, Hardie. “Ad Petrum Paulum Histrum”, l’interpretazione
di Romolo – l’interpretazione di Remolo – I sei aquile I duodici aquile– primi
I sei corvi – il segnato? Refs. Luigi Speranza, “Grice e Bruni: implicatura
geometrica” – The Swimming-Pool Library. Bruni.
Grice e Bruno: l’implicatura
conversazionale dell’opera – libretto di -- Atteone – filosofia italiana –
Luigi Speranza
(Nola). Filosofo italiano. Grice: “Italians should concentrate on the few
Italian philosophical dialogues by Bruno in the vernacular, and leave those in
‘the learned’ for those who cannot deal with the ‘volgare’!” “My favourite has
to be the one on Atteone – which Bruno describes as the ‘furor’ of a ‘heroe’ –
Atteone il cacciatore – but the one on the Fiume at the Campidoglio is also
very good!” -- Giordano Bruno – Grice:
“A genius”. La sua filosofia, inquadrabile nel naturalismo rinascimentale
d’amare infinitiamente, fonde le più diverse tradizioni filosofiche —
materialismo antico, galileismo, neoplatonismo, ermetismo, mnemotecnica -- ma
ruota intorno a un'unica idea: l'infinito – “l’immenso” -- inteso come
l'universo infinito, effetto di un Dio infinito, in-figurabile, fatto di
infiniti mondi, da amare infinitamente. Non esistono molti documenti sulla
sua gioventù. È lo stesso filosofo, negli interrogatori cui fu sottoposto
durante il processo che segna gli ultimi
anni della sua vita, a dare le informazioni sui suoi primi anni. Io ho nome
Giordano Filippo della famiglia di Bruni, della città de Nola vicina a Napoli
dodeci miglia, nato ed allevato in quella città, e più precisamente nella
contrada di san Giovanni del Cesco, ai piedi del monte Cicala. Figlio
dell'alfiere Giovanni e di Fraulissa Savolina per quanto ho inteso dalli miei. Il
Mezzogiorno era allora parte del Regno di Napoli. Fu battezzato col nome di
Filippo in onore dell'erede al trono. La sua casa - che non esiste più - era
modesta, ma nel suo “De immense” ricorda con commossa simpatia l'ambiente che
la circondava, l'amenissimo monte Cicala, le rovine del castello, gli ulivi, in
parte gli stessi di oggi, e di fronte, il Vesuvio, che, pensando che oltre
quella montagna non vi fosse più nulla nel mondo, esplora ragazzetto. Ne trae
l'insegnamento di non basarsi esclusivamente sul giudizio dei sensi, come fa, a
suo dire, il grande Aristotele, imparando soprattutto che, al di là di ogni
apparente limite, vi è sempre qualche cosa d'altro. Impara a leggere e a
scrivere da un prete nolano, Giandomenico de Iannello e compì gli studi di
grammatica nella scuola di Aloia. Prosegue gli studi superiori a Napoli, che
era allora nel cortile del convento di san Domenico, per apprendere lettere,
logica e dialettica da Colle e lezioni private di logica da un agostiniano, Vairano.
Il Sarnese, ossia Colle e un aristotelico. Per Colle, solo il concetto conta,
nessuna importanza avendo la forma nella quale il concetto e espresso. Scarse
le notizie su Vairano, del quale B. ebbe sempre ammirazione, tanto da farlo
protagonista dei suoi dialoghi cosmologici e da confidare al bibliotecario
Cotin che eglio fu «il principale tutore che abbia avuto in filosofia. Per
delineare la sua prima formazione, basta aggiungere che, introducendo la
spiegazione del nono sigillo nella sua “Explicatio triginta sigillorum”, scrive
di essersi dedicato fin da giovanissimo allo studio dell'arte della memoria,
influenzato probabilmente dalla lettura del trattato Phoenix seu artificiosa
memoria di Tommai. In convento Interno della chiesa di san Domenico
Maggiore a Napoli, dove B. seguì il suo noviziato e fu promosso agli ordini
sacri. Rrinuncia al nome di Filippo, come imposto dalla regola domenicana,
assume il nome di Giordano, in onore a Giordano di Sassonia, successore di
Domenico, o forse di Giordano Crispo, suo tutore di metafisica, e prende quindi
l'abito di frate domenicano dal priore del convento di san Domenico Maggiore a
Napoli, Pasca. Fnito l'anno della probatione, e admesso da lui medesimo alla
professione», in realtà fu novizio e professo. Valutando retrospettivamente, la
scelta d'indossare l'abito domenicano può spiegarsi non già per un interesse
alla vita religiosa o agli studi teologici – che mai ebbe, come affermò anche
al processo - ma per potersi dedicare ai suoi studi prediletti di filosofia con
il vantaggio di godere della condizione di privilegiata sicurezza che
l'appartenenza a quell'ordine potente certamente gli garanta. Che egli
non fosse entrato fra i domenicani per tutelare l'ortodossia della fede
cattolica lo rivelò subito l'episodio – narrato da lui stesso al processo – nel
quale nel convento di san Domenico, butta via le immagini dei santi in suo
possesso, conservando solo il crocefisso e invitando un novizio che legga la
Historia delle sette allegrezze della Madonna a gettar via quel libro, una
modesta operetta devozionale, pubblicata a Firenze, perifrasi di versi in
latino di Chiaravalle, sostituendolo magari con lo studio della Vita de' santi
Padri di Cavalca. Episodio che, pur conosciuto dai superiori, non provoca
sanzioni nei suoi confronti, ma che dimostra come fosse del tutto estraneo alle
tematiche devozionali contro-riformistiche. Chiesa di San Bartolomeo a
Campagna, dove celebra la sua prima messa. E andato a Roma e sia stato
presentato a Pio V e al cardinale Rebiba, al quale avrebbe insegnato qualche
elemento di quell'arte mnemonica che tanta parte avrà nella sua speculazione
filosofica. Fu ordinato suddiacono, diacono, e presbitero, celebrando la sua
prima messa nel convento di san Bartolomeo a Campagna, presso Salerno, a
quell'epoca appartenente ai Grimaldi, principi di Monaco, e si laurea con una
tesi su AQUINO e Lombardo. Non bisogna pensare che un convento fosse
esclusivamente un'oasi di pace e di meditazione di spiriti eletti. Nei
confronti dei frati di san Domenico Maggiore furono emesse diciotto sentenze di
condanna per scandali sessuali, furti e perfino omicidi. Non deve pertanto
stupire il disprezzo che ostenta sempre nei confronti dei frati, ai quali
rimprovera in particolare la mancanza di cultura; e non solo, ma, secondo
un'ipotesi di Spampanato comunemente accettata in sede critica, nel protagonista
del suo “Candelaio”, Bonifacio, egli assai probabilmente alluse proprio a un
suo con-fratello, Bonifacio da Napoli, definito nella lettera dedicatoria alla
Signora Morgana B. “candelaio” “in carne ed ossa”, ossia “sodomita”. Tuttavia,
la possibilità di formarsi un'ampia cultura non manca certo nel convento di san
Domenico Maggiore, famoso per la ricchezza della sua biblioteca, anche se, come
negli altri conventi, sono vietati i saggi di Erasmo da Rotterdam che però si procura in parte, leggendoli di nascosto. La
sua esperienza conventuale e in ogni caso decisiva. Vi puo compiere i suoi
studi e formare la sua cultura leggendo di tutto, da Aristotele ad Aquino, da
Gerolamo a Crisostomo, oltre alle opere di Ficino. La sua indipendenza di
pensiero e la sua insofferenza verso l'osservanza dei dogmi si manifestarono inequivocabilmente.
Discutendo di arianesimo con Montalcino, ospite nel convento napoletano,
sostenne che le opinioni di Ario e meno perniciose di quel che si riteneva,
dichiarando che Ario dice che il verbo non era creatore né creatura, ma medio
intra il creatore e la creatura, come il verbo è mezzo intra il dicente
(DICENS, DICTOR, utterer, mittente) ed il detto (il detto, DICTUM, utteratum,
missum) e però essere detto primogenito avanti ogni creatura, non dal quale ma
per il quale è stato creato ogni cosa, non al quale ma per il quale si refferisce
e ritorna ogni cosa all'ultimo fine, che è il Padre, essagerandomi sopra
questo. Per il che fui tolto in suspetto e processato, tra le altre cose, forsi
de questo ancora. E all'inquisitore veneziano espresse il proprio scetticismo
sulla trinità, ammettendo di aver dubitato circa il nome di “persona” del
Figliolo e del Spirito Santo, non intendendo queste due persone distinte dal
Padre, ma considerando il Figlio, neo-platonicamente, l'intelletto e lo spirito,
pitagoricamente, l'amore del padre o l'anima del mondo, non dunque “persone” o
sostanze distinte, ma manifestazioni divine. Denunciato d’Agostino al
padre provincial Vita, costui istituì contro di lui un processo per eresia e,
come racconta lui stesso agli inquisitori veneti, dubitando di non esser messo
in preggione, me partto da Napoli ed ando a Roma. Raggiunse Roma, ospite del
convento domenicano di Santa Maria sopra Minerva, il cui procuratore, Lucca,
divenne pochi anni dopo generale dell'Ordine e
censura i saggi di Montaigne. Sono anni di gravi disordini: a Roma
sembra non farsi altro, scrive il cronista Gualtieri, che rubare e ammazzare:
molti gittati in Tevere, né di popolo solamente, ma i monsignori, i figli di
magnati, messi al tormento del fuoco, e nipoti di cardinali sono levati dal
mondo e ne incolpa il debole Gregorio XIII. è accusato di aver ammazzato e
gettato nel fiume un frate: scrive Cotin, fugge da Roma per un omicidio
commesso da un suo frère, per il quale egli è incolpato e in pericolo di vita,
sia per le calunnie dei suoi inquisitori che, ignoranti come sono, non
concepiscono la sua filosofia e lo accusano di eresia. Oltre all'accusa di
omicidio, ha infatti notizia che nel convento napoletano erano stati trovati,
tra i suoi saggi, saggi di Crisostomo e di Gerolamo annotate da Erasmo e che si
sta istruendo contro di lui un processo per eresia. Così abbandona
l'abito domenicano, riassume il nome di Filippo, lascia Roma e fugge in
Liguria. Portico del Palazzo comunale di Noli, dove soggiorna per un breve
periodo. Sotto il portico una lapide ricorda il soggiorno del filosofo: "B.
Prima d'insegnare all'Europa Le leggi dell'ordine universale fu maestro in Noli
di grammatica e cosmografia. è a Genova e scrive che allora, nella chiesa di
Santa Maria di Castello, si adora come reliquia e si fac baciare ai fedeli la
coda dell'asina che portò Gesù a Gerusalemme. Da qui, va poi a Noli, dove insegna
grammatica ai bambini e cosmografia agli adulti. è a Savona, poi a
Torino, che giudica deliciosa città ma, non trovandovi impiego, per via
fluviale s'indirizza a Venezia, dove alloggia in una locanda nella contrada di
Frezzeria, facendovi stampare il suo primo saggio, “De' segni de' tempi”, per
metter insieme un pocco de danari per potermi sustentar; la qual opera feci
veder prima al reverendo padre maestro Fiorenza, domenicano del convento dei
Santi Giovanni e Paolo. Ma a Venezia e in corso un'epidemia di peste che
ha fatto decine di migliaia di vittime, anche illustri, come Tiziano, così va a
Padova dove, dietro consiglio di alcuni domenicani, riprende il saio, quindi se
ne va a Brescia, dove si ferma nel convento domenicano. Qui un monaco, profeta,
gran teologo e poliglotta, sospettato di stregoneria per essersi messo a
profetizzare, viene da lui guarito, ritornando a essere - scrive ironicamente -
il solito asino. IDa Bergamo decide di andare in Francia: passa per Milano e
Torino, ed entra in Savoia passando l'inverno nel convento domenicano di
Chambéry. Successivamente, è a Ginevra,
città dov'è presente una numerosa colonia di italiani riformati. B. depone
nuovamente il saio e si veste di cappa, cappello e spada, aderisce al
calvinismo e trova lavoro come correttore di bozze, grazie all'interessamento del
marchese Caracciolo il quale, transfuga dall'Italia vi aveva fondato la comunità evangelica
italiana. S'iscrive allo studio di Ginevra come Filippo B. nolano,
professore di teologia sacra. Accusa il professore di filosofia Faye di essere
un cattivo insegnante e definisce pedagoghi i pastori calvinisti. È probabile
che volesse farsi notare, dimostrare l'eccellenza della sua preparazione
filosofica e delle sue capacità didattiche per ottenere un incarico
d'insegnante, costante ambizione di tutta la sua vita. Anche la sua adesione al
calvinismo e mirata a questo scopo. E in realtà indifferente a tutte le
confessioni religiose. Nella misura in cui l'adesione a una religione storica
non pregiudicasse le sue convinzioni filosofiche e la libertà di professarle, sarebbe
stato cattolico in Italia, calvinista in Svizzera, anglicano in Inghilterra e
luterano in Germania. Arrestato per diffamazione, viene processato e scomunicato.
Costretto a ritrattare. Lscia allora Ginevra e si trasferisce brevemente a
Lione per passare a Tolosa, città cattolica, sede di un'importante studio, dove
occupa il posto di lettore, insegnandovi, come Grice, il “De anima”, di
Aristotele e componendo un trattato di arte della memoria: la Clavis magna, che
si rifarebbe all'Ars magna. A Tolosa conosce il filosofo scettico Sanches, che
volle dedicargli il suo libro “Quod nihil scitur”, chiamandolo filosofo
acutissimo. Ma non ricambia la stima, se
scrisse di lui di considerare stupefacente che questo asino si dia il titolo di
dottore. A causa della guerra di religione fra cattolici e ugonotti, lascia
Tolosa per Parigi, dove tiene un corso di lezioni sugli attributi di Dio
secondo Aquino. E in seguito al successo di queste lezioni, come egli stesso
racconta agli inquisitori, acquistai nome tale che il re Enrico terzo mi fece
chiamare un giorno, ricercandomi se la memoria che ho e che professo, e naturale
o pur per arte magica; al qual diedi sodisfazione; e con quello che li dissi e
feci provare a lui medesmo, conosce che non era per arte magica ma per
scienzia. E doppo questo fa stampar un libro de memoria, sotto titolo “De
umbris idearum”, il qual dedica a Sua Maestà; e con questa occasione si fa
lettor straordinario e provvisionato. Appoggiando fattivamente l'operato
politico di Enrico III di Valois, a Parigi sarebbe rimasto poco meno di due
anni, occupato nella prestigiosa posizione di lecteur royal. È a Parigi che dà
alle stampe le sue prime opere pervenuteci. Oltre al “De compendiosa architectura
et complemento artis Lullii” vedono la luce il “De umbris idearum” (“Le ombre
delle idee”) e l'Ars memoriae ("L'arte della memoria"), seguiti dal “Cantus
Circaeus”, “Il canto di Circe”, e dalla
commedia in volgare intitolata “Candelaio” (Il sodomita). Nella suai intenzioni, il saggio di argomento
mnemotecnico, è distinto così in una parte di carattere teorico e in una di
carattere pratico. Per lui l'universo è un corpo unico, organicamente
formato, con un preciso ordine che struttura ogni singola cosa e la connette
con tutte le altre. Fondamento di quest'ordine sono le idee, principi eterni e
immutabili presenti totalmente e simultaneamente nella mente divina, ma queste
idee vengono "ombrate" e si separano nell'atto di volerle intendere.
Nel cosmo ogni singolo ente è dunque imitazione, immagine -- "ombra" --
della realtà ideale che la regge. Rispecchiando in sé stessa la struttura
dell'universo, la mente umana, che ha in sé non le idee ma le ombre delle idee
(Shakespeare, l’ombra dell’ombra), può raggiungere la vera conoscenza, ossia la
idea e il nesso che connetta ogni cosa con ogni altre, al di là della
molteplicità degli elementi particolari e del loro mutare nel tempo. Si tratta
allora di cercare di ottenere un metodo conoscitivo che colga la complessità
del reale, fino alla struttura ideale che sostiene il tutto. Tale mezzo
si fonda sull'arte della memoria, il cui compito è di evitare la confusione
generata dalla molteplicità delle immagini e di connettere la immagine della
cosa con il concetto, rappresentando simbolicamente tutto il reale. Nel
pensiero del filosofo, l'arte della memoria opera nel medesimo mondo dell’ombre
delle idea, presentandosi come emulatrice della natura. Se dall’idea prende
forma la cosa del mondo in quanto la idea contiene l’immagine di ogni cosa, e
ai nostri sensi la cosa si manifestano come ombra di quella, allora tramite
l'immaginazione stessa e possibile ripercorrere il cammino inverso, risalire
cioè dall’ombra alle idea, dall'uomo a Dio: l'arte della memoria non è più un
ausilio della retorica, ma un mezzo per ri-creare il mondo (cf. Grice
metaphysical routine: creation of concept, recreation of concept, creation of
thing). È dunque un processo visionario e non un metodo razionale quello che propone.
A similitudine di ogni altra arte, quella della memoria ha bisogno di un
sostrato (i subiecta), cioè "spazi" dell'immaginazione atti ad
accogliere il simbolo adatti (gl’ “adiecta”) tramite uno strumento opportuno.
Con questi presupposti, lcostruisce un “sistema” (cf. Grice, Gentzen), che associa
a ogni segno una immagine proprie della mitologia, in modo da rendere possibile
la codifica di segno e concetto secondo una particolare successione di
immagini. Il segno puo essere visualizzato su un diagramma circolare, o
"ruote mnemoniche", che girando e innestandosi l'una dentro l'altra,
fornisce un strumento via via più potenti. “Il canto di Circe” è composta da
due dialoghi. Protagonista del primo è la maga Circe che risentita dal
constatare che l’uomo si comporta come un animale inferiore, opera un incantesimo
trasformando l’uomo in bestia, mettendo così in luce la loro autentica natura.
Nel secondo dialogo, dando voce a uno dei due protagonisti, Borista, riprende
l'arte della memoria mostrando come memorizzare il dialogo precedente. Al testo
si fa corrispondere uno scenario che viene via via suddiviso in un maggior
numero di spazi e i vari oggetti lì contenuti sono ogni immagine relativa a
ogni concetto espresso nello scritto. Il Cantus resta dunque un trattato di
mnemotecnica nel quale però il filosofo già lascia intravedere una tematica
morale che e ampiamente riprese in opere successive, soprattutto nello “Spaccio
de la bestia trionfante” e ne “De gli eroici furori”. Ancora pubblica infine il
Candelaio, una commedia in cinque atti in cui alla complessità del linguaggio,
un italiano popolaresco che inserisce termini in latino, toscano e napoletano,
corrisponde l'eccentricità della trama, fondata su tre storie parallele. Esterno
della chiesa di Santa Maria Assunta dei Pignatelli, in Largo Corpo di Napoli,
presso il Seggio del Nilo, dove B. ambienta il suo Candelaio. Il nome “Candelaio”
deriva dalla statua del dio Nilo. La commedia è ambientata nella
Napoli-metropoli del secondo Cinquecento, in posti che il filosofo ben conosce
per avervi soggiornato durante il suo noviziato. Il candelaio (sodomita) Bonifacio,
pur sposato con la bella Carubina, corteggia la signora Vittoria ricorrendo a
pratiche magiche. L’avido alchimista Bartolomeo si ostina a voler trasformare i
metalli in oro. Il grammatico Manfurio si esprime in un linguaggio
incomprensibile (deutero-Esperanto). In queste tre storie si inserisce quella
del pittore Gioan Bernardo, voce di lui stesso che con una corte di servi e
malfattori si fa beffe di tutti e conquista Carubina. In questo classico
della letteratura italiana, appare un mondo assurdo, violento e corrotto,
rappresentato con amara comicità, dove gli eventi si succedono in una trasformazione
continua e vivace. La commedia è una feroce condanna della stupidità,
dell'avarizia e della pedanteria. Interessante nell'opera la descrizione
che lui fa di sé stesso. L'autore, si voi lo conoscete, direste ch'ave una
fisionomia smarrita: par che sii in contemplazione delle pene dell'inferno, par
sii stato alla pressa come le barrette: un che ride sol per far come fan gli
altri: per il più lo vedrete fastidito e bizzarro, non si contenta di nulla,
ritroso come un uomo d'ottant'anni, fantastico com'un cane ch'ha ricevute mille
spellicciate, pasciuto di cipolla. Intende venire in Inghilterra il dottor B.,
Nolano, professore di filosofia, la cui religione non posso approvare. Dalla
lettera dell'ambasciatore inglese a Parigi Cobham a Walsingham. Lascia Parigi e
parte per l'Inghilterra dove, a Londra, è ospitato dall'ambasciatore di Francia
Castelnau, che gli affianca il letterato Florio in quanto lui non conosce
l'inglese, accompagnandolo fino al termine del suo soggiorno inglese. Nelle
deposizioni lasciate agli inquisitori veneti egli sorvola sulle motivazioni di
questa partenza, riferendosi genericamente ai disordini là in corso per
questioni religiose. Sulla partenza da Parigi restano però aperte altre
ipotesi: che Bruno fosse partito in missione segreta per conto di Enrico III; che
il clima a Parigi si fosse fatto pericoloso a causa dei suoi insegnamenti. Bisogna
aggiungere anche il fatto che davanti agli inquisitori veneziani, qualche anno
più avanti, esprimer parole di apprezzamento per la regina d'Inghilterra
Elisabetta che egli aveva conosciuto andando spesso a corte con l'ambasciatore.
-- è a Oxford, e alla St. Mary sostenne con uno di quei professori una disputa
pubblica. Tornato a Londra, vi pubblica l'”Ars reminiscendi”, l' “Explicatio
triginta sigillorum” e il “Sigillus sigillorum” nel quale insere una lettera
indirizzata al vice cancelliere di Oxford, scrivendo che là trovea
dispostissimo e prontissimo un uomo col quale saggiare la misura della propria
forza. È una richiesta di poter insegnare nella prestigiosa università. La
proposta viene accolta. Parte per Oxford. Il “Sigillus sigillorum” e
considerato di argomento mnemotecnico. Il sigillus e è una concisa trattazione
teorica nella quale il filosofo introduce tematiche decisive nel suo pensiero,
quali l'unità dei processi cognitivi; l'amore come legame universale; l'unicità
e infinità di una forma universale che si esplica nelle infinite figure della
materia, e il furore nel senso di slancio verso il divino, argomenti che
saranno di lì a poco sviluppati a fondo nei successivi dialoghi italiani. È presentato
inoltre in quest'opera fondamentale un altro dei temi nucleari di sua filosofia:
la magia come guida e strumento di conoscenza e azione, argomento che egli
amplierà nelle cosiddette opere magiche. A Oxford tiene alcune lezioni
sulle teorie copernicane, ma il suo soggiorno presso quella città dura ben
poco. A Oxford non gradirono quelle novità, come testimonia Abbot, che fu presente
alle lezioni di B.. Quell'omiciattolo italiano intraprese il tentativo, tra
moltissime altre cose, di far stare in piedi l'opinione di Copernico, per cui
la terra gira e i cieli stanno fermi; mentre in realtà era la sua testa che
girava e il suo cervello che non stava fermo. Le lezioni furono quindi
interrotte, ufficialmente per un'accusa di plagio al “De vita coelitus
comparanda” di Ficino. Sono anni questi difficili e amari per il filosofo, come
traspare dal tono delle introduzioni alle opere immediatamente successive, i
dialoghi londinesi: le polemiche accese e i rifiuti sono vissuti lui come una
persecuzione, ingiusti oltraggi, e certo la fama che già lo aveva preceduto da
Parigi non lo aiuta. Ritornato a Londra, nonostante il clima avverso, pubblica presso
John Charlewood sei saggi fra le più importanti della sua produzione: sei opere
filosofiche in forma dialogica, i cosiddetti "dialoghi londinesi", o
anche "dialoghi italiani", perché tutti in lingua italiana: “La cena
de le ceneri”; “De la causa, principio et uno”; “De l'infinito, universo e
mondi”; “Spaccio de la bestia trionfante”; “Cabala del cavallo pegaseo con l'aggiunta
dell'Asino cillenico”; “De gli eroici furori”. “La cena de le ceneri” dedicata
a Castelnau, presso il quale era ospite, è divisa in cinque dialoghi, i
protagonisti sono quattro e fra questi Teofilo può considerarsi il portavoce dell'autore.
Immagina che il nobile sir Fulke Greville, il giorno delle ceneri, inviti a
cena Teofilo, lui stesso, Florio, precettore della figlia dell'ambasciatore, un
cavaliere e due accademici luterani di Oxford: i dottori Torquato e Nundinio.
Rispondendo alle domande degli altri protagonisti, Teofilo racconta gli eventi
che hanno portato all'incontro e lo svolgersi della conversazione avvenuta
durante la cena, esponendo così le teorie del nolano. B. elogia e difende la
teoria di Copernico contro gli attacchi dei conservatori e contro chi, come Osiander,
che aveva scritto una prefazione denigratoria al De revolutionibus orbium
coelestium, considera solo un'ipotesi ingegnosa quella dell'astronomo. Il mondo
di Copernico, però, era ancora finito e delimitato dalla sfera delle stelle
fisse. Nella Cena, non si limita a sostenere il moto della Terra di seguito
alla confutazione della cosmologia tolemaica; egli presenta altresì un universo
infinito: senza centro né confini. Afferma Teofilo (portavoce dell'autore)
riguardo all'universo che sappiamo certo che essendo effetto e principiato da
una causa infinita e principio infinito, deve secondo la capacità sua corporale
e modo suo essere infinitamente infinito. Non è possibile giamai di trovar
raggione semiprobabile per la quale sia margine di questo universo corporale; e
per conseguenza ancora li astri che nel suo spacio si contengono, siino di
numero finito; et oltre essere naturalmente determinato cento e mezzo di
quello». L'universo, che procede da Dio quale Causa infinita, è infinito a sua
volta e contiene mondi innumerabili. Per B. sono principi vani sostenere
l'esistenza del firmamento con le sue stelle fisse, la finitezza dell'universo
e che in questo esista un centro dove ora dovrebbe trovarsi immobile il Sole
come prima vi si immaginava ferma la Terra. Formula esempi che appaiono ad
alcuni autori come antesignani del principio di relatività galileiana. Seguendo
la Docta ignorantia del cardinale e umanista Cusano, sostiene l'infinità
dell'universo in quanto effetto di una causa infinita. -- e ovviamente
consapevole che le Scritture sostengono tutt'altro – finitezza dell'universo e
centralità della Terra – ma, risponde: «Se gli dei si fossero degnati di
insegnarci la teorica delle cose della natura, come ne han fatto favore di
proporci la pratica di cose morali, io più tosto mi accosterei alla fede de le
loro rivelazioni, che muovermi punto della certezza de mie raggioni e proprii
sentimenti. Come occorre distinguere tra dottrine morali e filosofia naturale,
così occorre distinguere tra teologi e filosofi: ai primi spettano le questioni
morali, ai secondi la ricerca della verità. Dunque B. traccia qui un confine
abbastanza netto fra opere di filosofia naturale e Sacre scritture. I
cinque dialoghi del De la causa, principio et uno intendono stabilire i principi
della realtà naturale. Lascia da parte l'aspetto teologico della conoscenza di
Dio, del quale, come causa della natura, non possiamo conoscere nulla
attraverso il «lume naturale», perché esso «ascende sopra la natura» e si può
pertanto aspirare a conoscere Dio solo per fede. Ciò che interessa a B. è
invece la filosofia e la contemplazione della natura, la conoscenza della
realtà naturale nella quale, come già aveva scritto nel De umbris, possiamo
soltanto cogliere le «ombre», il divino «per modo di vestigio. La costellazione
di Orione Riallacciandosi ad antiche tradizioni di pensiero, B. elabora una
concezione animistica della materia, nella quale l'anima del mondo viene a
identificarsi con la sua forma universale, e la cui prima e principale facoltà
è l'intelletto universale. L'intelletto è il «principio formale costitutivo de
l'universo e di ciò che in quello si contiene» e la forma non è altro che il
principio vitale, l'anima delle cose le quali, proprio perché tutte dotate di
anima, non hanno imperfezione. La materia, d'altro canto, non è in sé
stessa indifferenziata, un "nulla", come hanno sostenuto molti
filosofi, una bruta potenza, senza atto e senza perfezione, come direbbe
Aristotele. La materia è allora il secondo principio della natura, della
quale ogni cosa è formata. Essa è «potenza d'esser fatto, prodotto e creato»,
aspetto equivalente al principio formale che è potenza attiva, «potenza di
fare, di produrre, di creare» e non può esserci l'un principio senza l'altro.
Ponendosi quindi in contrasto col dualismo aristotelico, Bruno conclude che
principio formale e principio materiale benché distinti non possono essere
ritenuti separati, perché «il tutto secondo la sostanza è uno».
Discendono da queste considerazioni due elementi fondamentali della filosofia
bruniana: uno, tutta la materia è vita e la vita è nella materia, materia
infinita; due, Dio non può essere al di fuori della materia semplicemente
perché non esiste un "esterno" della materia: Dio è dentro la
materia, dentro di noi. Nel “De l'infinito, universo e mondi” riprende e
arricchisce temi già affrontati nei dialoghi precedenti: la necessità di un
accordo tra filosofi e teologi, perché «la fede si richiede per l'istituzione
di rozzi popoli che denno esser governati»; l'infinità dell'universo e
l'esistenza di mondi infiniti; la mancanza di un centro in un universo
infinito, che comporta un'ulteriore conseguenza: la scomparsa dell'antico,
ipotizzato ordine gerarchico, la «vanissima fantasia» che riteneva che al
centro vi fosse il «corpo più denso e crasso» e si ascendesse ai corpi più fini
e divini. La concezione aristotelica è difesa ancora da quei dottori (i
pedanti) che hanno fede nella «fama de gli autori che gli son stati messi nelle
mani», ma i filosofi moderni, che non hanno interesse a dipendere da quello che
dicono gli altri e pensano con la loro testa, si sbarazzano di queste
anticaglie e con passo più sicuro procedono verso la verità. Chiaramente
un universo eterno, infinitamente esteso, composto di un numero infinito di
sistemi solari simili al nostro e sprovvisto di centro sottrae alla Terra, e di
conseguenza all'uomo, quel ruolo privilegiato che Terra e uomo hanno nelle
religioni giudaico-cristiane all'interno del modello della creazione, creazione
che agli occhi del filosofo non ha più senso, perché come già aveva concluso
nei due dialoghi precedenti, l'universo è assimilabile a un organismo vivente,
dove la vita è insita in una materia infinita che perennemente muta. Il
copernicanesimo, per B, rappresenta la "vera" concezione
dell'universo, meglio, l'effettiva descrizione dei moti celesti. Nel Dialogo
primo del De l'infinito, universo e mondi, il nolano spiega che l'universo è
infinito perché tale è la sua Causa che coincide con Dio. Filoteo, portavoce
dell'autore, afferma: «Qual raggione vuole che vogliamo credere che l'agente
che può fare un buono infinito lo fa finito? e se lo fa finito, perché doviamo
noi credere che possa farlo infinito, essendo in lui il possere et il fare
tutto uno? Perché è inmutabile, non ha contingenzia nell'operazione, né nella
efficacia, ma da determinata e certa efficacia depende determinato e certo
effetto inmutabilmente: onde non può essere altro che quello che è; non può
essere tale quale non è; non può posser altro che quel che può; non può voler
altro che quel che vuole; e necessariamente non può far altro che quel che fa:
atteso che l'aver potenza distinta da l'atto conviene solamente a cose
mutabili». Essendo Dio infinitamente potente, dunque, il suo atto esplicativo
deve esserlo altrettanto. In Dio coincidono libertà e necessità, volontà e
potenza (o capacità); di conseguenza, non è credibile che all'atto della
creazione Egli abbia posto un limite a sé stesso. Bisogna tener presente
che B. opera una netta distinzione tra l'universo e i mondi. Parlare di un
sistema del mondo non vuol dire, nella sua visione del cosmo, parlare di un
sistema dell'universo. L'astronomia è legittima e possibile come scienza del
mondo che cade nell'ambito della nostra percezione sensibile. Ma, al di là di
esso, si estende un universo infinito che contiene quei "grandi animali"
che chiamiamo astri, che racchiude una pluralità infinita di mondi.
Quell'universo non ha dimensioni né misura, non ha forma né figura. Di esso,
che è insieme uniforme e senza forma, che non è né armonico né ordinato, non
può in alcun modo darsi un sistema». «Quando aviene che un poltrone o forfante
monta ad esser principe o ricco, non è per mia colpa, ma per iniquità di voi
altri che, per esser scarsi del lume e splendor vostro, non lo sforfantaste o
spoltronaste prima, o non lo spoltronate e sforfantate al presente, o almeno
appresso lo vegnate a purgar della forfantesca poltronaria, a fine che un tale
non presieda. Non è errore che sia fatto un prencipe, ma che sia fatto prencipe
un forfante.» (Spaccio de la bestia trionfante, Fortuna (Sofia): dialogo
II, parte II) Opera allegorica, lo Spaccio, costituito da tre dialoghi di
argomento morale, si presta a essere interpretato su diversi livelli, tra i
quali resta fondamentale quello dell'intento polemico di Bruno contro la
Riforma protestante, che agli occhi del nolano rappresenta il punto più basso
di un ciclo di decadenza iniziato col cristianesimo. Decadenza non soltanto
religiosa, ma anche civile e filosofica: se B. aveva concluso nei precedenti
dialoghi che la fede è necessaria per il governo dei «rozzi popoli» cercando di
delimitare così i rispettivi campi d'azione di filosofia e religione, qui egli
riapre quel confine. Nella visione di B., il legame fra l'uomo e il
mondo, mondo naturale e mondo civile, è quello fra l'uomo e un Dio che non sta
"nell'alto dei cieli", ma nel mondo, perché la «natura non è altro
che dio nelle cose». Il filosofo, colui che cerca la Verità, deve pertanto
necessariamente operare là dove sono situate le «ombre» del divino. L'uomo non
può fare a meno di interagire con Dio, secondo il linguaggio di una
comunicazione che nel mondo naturale vede l'uomo perseguire la Conoscenza, e
nel mondo civile l'uomo seguire la Legge. Questo legame è proprio quello che
nella storia è stato interrotto, e il mondo tutto è decaduto perché è decaduta
la religione trascinando con sé e la legge e la filosofia, «di sorte che non
siamo più dèi, non siamo più noi. Nello Spaccio, dunque, etica, ontologia e
religione sono strettamente interconnessi. Religione, e questo va evidenziato,
che B. intende come religione civile e naturale, e il modello cui egli si
ispira è quello degli antichi Egizi e Romani, che «non adoravano Giove, come
lui fusse la divinità, ma adoravano la divinità come fusse in Giove. Per
ristabilire il legame col divino occorre però che «prima togliamo dalle nostre
spalli la grieve somma d'errori che ne trattiene.» È lo "spaccio",
cioè l'espulsione di ciò che ha deteriorato quel legame: le "bestie
trionfanti". Le bestie trionfanti sono immaginate nelle costellazioni
celesti, rappresentate da animali: occorre "spacciarle", cioè
cacciarle dal cielo in quanto rappresentanti vizi che è tempo di sostituire con
altre virtù: via dunque la Falsità, l'Ipocrisia, la Malizia, la «stolta fede»,
la Stupidità, la Fierezza, la Fiacchezza, la Viltà, l'Ozio, l'Avarizia,
l'Invidia, l'Impostura, l'Adulazione e via elencando. Occorre tornare alla
semplicità, alla verità e all'operosità, ribaltando le concezioni morali che si
sono ormai imposte nel mondo, secondo le quali le opere e gli affetti eroici
sono privi di valore, dove credere senza riflettere è sapienza, dove le imposture
umane sono fatte passare per consigli divini, la perversione della legge
naturale è considerata pietà religiosa, studiare è follia, l'onore è posto
nelle ricchezze, la dignità nell'eleganza, la prudenza nella malizia,
l'accortezza nel tradimento, il saper vivere nella finzione, la giustizia nella
tirannia, il giudizio nella violenza. Responsabile di questa crisi è il
cristianesimo: già Paolo aveva operato il rovesciamento dei valori naturali e
ora Lutero, «macchia del mondo», ha chiuso il ciclo: la ruota della storia,
della vicissitudine del mondo, essendo giunta al suo punto più basso, può
operare un nuovo e positivo rovesciamento dei valori. Nella nuova
gerarchia di valori il primo posto spetta alla Verità, necessaria guida per non
errare. A questa segue la Prudenza, la caratteristica del saggio che,
conosciuta la verità, ne trae le conseguenze con un comportamento adeguato. Al
terzo posto B. inserisce la Sofia, la ricerca della verità; quindi segue la
Legge, che disciplina il comportamento civile dell'uomo; infine il Giudizio,
inteso come aspetto attuatorio della legge. B. fa quindi discendere la Legge
dalla Sapienza, in una visione razionalista nel cui centro c'è l'uomo che opera
cercando la Verità, in netto contrasto col cristianesimo di Paolo, che vede la
legge subordinata alla liberazione dal peccato, e con la Riforma di Lutero, che
vede nella "sola fede" il faro dell'uomo. Per B. la "gloria di
Dio" si rovescia così in «vana gloria» e il patto fra Dio e gli uomini
stabilito nel Nuovo Testamento si rivela «madre di tutte le forfanterie». La
religione deve tornare a essere "religione civile": legame che
favorisca la «communione de gli uomini», la civile conversazione. Altri
valori seguono i primi cinque: la Fortezza (la forza dell'animo), la Diligenza,
la Filantropia, la Magnanimità, la Semplicità, l'Entusiasmo, lo Studio,
l'Operosità, eccetera. E allora vedremo, conclude beffardo B., «quanto siano
atti a guadagnarsi un palmo di terra questi che sono cossí effuse e prodighi a
donar regni de' cieli». È questa evidentemente un'etica che richiama i
valori tradizionali dell'Umanesimo, cui B. non ha mai dato molta importanza; ma
questo schema rigido è in realtà la premessa per le indicazioni di
comportamento che B. prospetta nell'opera di poco successiva, De gli eroici
furori. Cabala del cavallo pegaseo con l'aggiunta dell'Asino cillenico. «Li
nostri divi asini, privi del proprio sentimento ed affetto vegnono ad intendere
non altrimente che come gli vien soffiato alle orecchie delle rivelazioni o
degli dei, o dei vicarii loro; e per conseguenza a governarsi non secondo altra
legge che di que' medesimi. (Cabala del Cavallo Pegaseo, Saulino: dialogo I) La
Cabala del cavallo pegaseo viene pubblicata insieme a l'Asino cillenico in
unico testo. Il titolo allude a P., il cavallo alato della mitologia greca nato
dal sangue di Medusa decapitata da Perseo. Al termine delle sue imprese, Pegaso
volò nel cielo trasformandosi in costellazione, una delle 48 elencate da
Tolomeo nel suo Almagesto: la costellazione di Pegaso. "Cabala" si
riferisce a una tradizione mistica originatasi in seno all'ebraismo.
Calcografia raffigurante le stelle della costellazione di Pegaso che
delineano la figura del cavallo mitologico Pegaso L'opera, percorsa da una
chiara vena comica, può essere letta come un divertissement, opera
d'intrattenimento senza pretese; oppure interpretata in chiave allegorica,
opera satirica, atto di accusa. Il cavallo nel cielo sarebbe allora un asino
idealizzato, figura celeste che rimanda all'asinità umana: all'ignoranza,
quella dei cabalisti, ma anche quella dei religiosi in generale. I continui
riferimenti ai testi sacri si rivelano ambigui, perché da un lato suggeriscono
interpretazioni, dall'altro confondono il lettore. Uno dei filoni
interpretativi, legato al lavoro critico svolto da Vincenzo Spampanato, ha
individuato nel cristianesimo delle origini e in Paolo di Tarso il bersaglio
polemico di B.. De gli eroici furori. De gli eroici furori. Nei dieci dialoghi
che compongono “De gli eroici furori” a Londra, individua tre specie di
passioni umane: quella per la vita speculativa, volta alla conoscenza; quella
per la vita pratica e attiva, e quella per la vita oziosa. Le due ultime
tendenze rivelano una passione di poco valore, un furore bass. Il desiderio di
una vita volta alla contemplazione, cioè alla ricerca della verità, è invece
espressione di un furore eroico, con il quale l'anima, rapita sopra l'orizzonte
de gli affetti naturali vinta da gli alti pensieri, come morta al corpo, aspira
ad alto. Non si giunge a tale effetto con la preghiera, con atteggiamenti
devozionali, con aprir gli occhi al cielo, alzar alto le mani, ma, al
contrario, con il venir al più intimo di sé, considerando che Dio è vicino, con
sé e dentro di sé più ch'egli medesmo esser non si possa, come quello che è
anima delle anime, vita delle vite, essenza de le essenze». Una ricerca che assimila
a una caccia, non la comune caccia ove il cacciatore ricerca e cattura le
prede, ma quella in cui il cacciatore diviene egli stesso preda, come Atteone
che nel mito ripreso da lui, avendo visto la bellezza di Diana, si trasforma in
cervo ed è fatto preda dei cani, i pensieri de cose divine, che lo divorano facendolo
morto al volgo, alla moltitudine, sciolto dalli nodi de li perturbati sensi, di
sorte che tutto vede come uno, non vede più distinzioni e numeri. La conoscenza
della natura è lo scopo della scienza e quello più alto della nostra vita
stessa, che da questa scelta viene trasformata in un furore eroico assimiliandoci
alla perenne e tormentata vicissitudine in cui si esprime il principio che
anima tutto l'universo. Il filosofo ci dice che per conoscere veramente l'oggetto
della nostra ricerca, Diana ignuda, non dobbiamo essere virtuosi (virtù come
medietà tra gli estremi) ma dobbiamo essere pazzi, furiosi, solo così potremmo
arrivare a capire l'oggetto del nostro studio (Atteone trasformato in cervo). La
ricerca e l'essere fuoriosi, non sono una virtù ma un vizio. Il dialogo è
inoltre un prosimetro, come La vita nuova di Dante, un insieme di prosa e di
poesia (distici, sonetti e una canzone finale). Il precedente periodo oxoniense
inglese è da considerarsi il più creativo di B., periodo nel quale ha prodotto
il maggior numero di opere fino a quando l'ambasciatore Castelnau essendo
richiamato in Francia lo induce a imbarcarsi con lui; ma la nave verrà assalita
dai pirati, che derubano i passeggeri d'ogni avere. A Parigi B. abita
vicino al Collège de Cambrai, e ogni tanto va a prendere in prestito qualche
libro nella biblioteca di Saint-Victor, nella collina di Sainte-Geneviève, il
cui bibliotecario, il monaco Cotin, ha l'abitudine di annotare giornalmente
quanto avveniva nella biblioteca. Entrato in qualche confidenza col filosofo,
da lui sappiamo che B. stava per pubblicare un'opera, l'Arbor philosophorum,
che non ci è pervenuta, e che aveva lasciato l'Italia per «evitare le calunnie
degli inquisitori, che sono ignoranti e che, non concependo la sua filosofia,
lo accuserebbero di eresia». Il monaco annota tra l'altro che era ammiratore
d’Aquino, che disprezzava le sottigliezze degli scolastici, dei sacramenti e
anche dell'eucaristia, ignote a Pietro e a
Paolo, i quali non seppero altro che hoc est corpus meum. Dice che i
torbidi religiosi sarebbero facilmente tolti di mezzo, se fossero spazzate tali
questioni e confida che questa sarà presto la fine della contesa. L'anno
successive pubblica, dedicata a Piero Del Bene, abate di Belleville e membro
della corte francese, la Figuratio Aristotelici physici auditus, un'esposizione
della fisica aristotelica. Conosce il salernitano Mordente, che due anni prima aveva pubblicato
Il Compasso, illustrazione dell'invenzione di un compasso di nuova concezione
e, poiché egli non sa il latino, che ha apprezzato la sua invenzione, pubblica
i “Dialogi duo de Fabricii Mordentis Salernitani prope divina adinventione ad
perfectam cosmimetriae praxim”, dove elogia l'inventore ma gli rimprovera di
non aver compreso tutta la portata della sua invenzione, che dimostrava
l'impossibilità di una divisione infinita delle lunghezze. Offeso da questi
rilievi, il Mordente protestò violentemente, sicché B. finì col replicare con
le feroci satire dell'“Idiota triumphans seu de Mordentio inter geometras Deo
dialogus” e del “Dialogus qui de somnii interpretatione seu geometrica sylva inscribitur. Fa
stampare col nome di Hennequin l'opuscolo antiaristotelico “Centum et viginti
articuli de natura et mundo adversus peripateticos”, partecipando alla
successiva pubblica disputa nel Collège de Cambrai, ribadendo le sue critiche alla
filosofia aristotelica. Contro tali critiche si levò un giovane avvocato
parigino, Callier, che replicò con violenza chiamando il filosofo Giordano
"Bruto". Sembra che l'intervento del Callier abbia ricevuto
l'appoggio di quasi tutti gli intervenuti e che si sia scatenato un putiferio
di fronte al quale il filosofo preferì, una volta tanto, allontanarsi, ma le
reazioni negative provocate dal suo intervento contro la filosofia
aristotelica, allora ancora in grande auge alla Sorbona, unitamente alla crisi
politica e religiosa in corso in Francia e alla mancanza di appoggi a corte, lo
indussero a lasciare nuovamente il suolo francese. In Germania La Piazza
del Mercato di Wittenberg Raggiunta in giugno la Germania, B. soggiorna
brevemente a Magonza e a Wiesbaden, passando poi a Marburg, nella cui
Università risulta immatricolato come Theologiae doctor romanensis. Ma non
trovando possibilità di insegnamento, probabilmente per le sue posizioni antiaristoteliche,
s'immatricola a Wittenberg come Doctor italicus, insegnandovi per due anni, due
anni che il filosofo trascorre in tranquilla operosità. “uomo di nessun nome e
autorità fra voi, sfuggito ai tumulti di Francia, non appoggiato da alcuna
raccomandazione principesca, mi avete ritenuto meritevole di cordialissima
accoglienza, mi avete incluso nell'albo della vostra accademia, mi avete
accolto in un consesso di uomini tanto nobili e dotti, da sembrare ai miei
occhi non una scuola privata o una conventicola esoterica, bensì, come si
conviene all'Atene tedesca, una vera università.» (Dedica del De lampade
combinatoria). Pubblica il De lampade combinatoria lulliana, un commento dell'Ars
magna e il “De progressu et lampade venatoria logicorum”, commento ai Topica di
Aristotele. Altri commenti a opere aristoteliche sono i suoi “Libri physicorum
Aristotelis explanati”. Pubblica ancora, a Wittenberg, il “Camoeracensis
Acrotismus”, una riedizione di “Centum et viginti articuli de natura et mundo
adversus peripateticos”. Un suo corso
privato sulla Retorica sarà invece pubblicato col titolo di “Artificium
perorandi” (l’arte della conversazione). Anche le “Animadversiones circa
lampadem” e la “Lampas triginta statuarum” verranno pubblicate. Nel saggio
della Yates si fa cenno al fatto che il Mocenigo aveva riferito
all'Inquisizione veneziana l'intenzione di B., durante il suo periodo tedesco,
di creare una nuova setta. Mentre altri accusatori (il Mocenigo negherà questa
affermazione) sostenevano che egli avrebbe voluto chiamare la nuova setta dei
Giordaniti e che essa avrebbe attirato molto i luterani tedeschi. L'autrice
inoltre si pone la domanda se in questa setta vi fossero stati dei rapporti con
i Rosacroce dato che in Germania emersero all'inizio del XVII secolo presso i
circoli luterani. Il nuovo duca Cristiano I, succeduto al padre morto, decide
di rovesciare l'indirizzo degli insegnamenti universitari che privilegiavano le
dottrine del filosofo calvinista Pietro Ramo a svantaggio delle classiche
teorie aristoteliche. Dovette essere questa svolta a spingere B. a lasciare Wittenberg,
non senza la lettura di una “Oratio valedictoria”, un saluto che è un
ringraziamento per l'ottima accoglienza della quale era stato
gratificato: «Sebbene fossi di nazione forestiero, esule, fuggiasco,
zimbello della fortuna, piccolo di corpo, scarso di beni, privo di favore, premuto
dall'odio della folla, quindi sprezzabile agli stolti e a quegli ignobilissimi
che non riconoscono nobiltà se non dove splende l'oro, tinnisce l'argento, e il
favore di persone loro simili tripudia e applaude, tuttavia voi, dottissimi,
gravissimi e morigeratissimi senatori, non mi disprezzaste, e lo studio mio,
non del tutto alieno dallo studio di tutti i dotti della vostra nazione, non lo
riprovaste permettendo che fosse violata la libertà filosofica e macchiato il
concetto della vostra insigne umanità.» (citato in Opere di B. e Tommaso
Campanella). Ne fu ricambiato dall'affetto degli allievi, come Hieronymus
Besler e Valtin Havenkenthal, il quale, nel suo saluto, lo chiama «Essere
sublime, oggetto di meraviglia per tutti, dinanzi a cui stupisce la natura
stessa, superata dall'opera sua, fiore d'Ausonia, Titano della splendida Nola,
decoro e delizia dell'uno e l'altro cielo». A Praga e a Helmstedt I
sigilli di B. Amoris I sigilli di B. sono delle incisioni
realizzate dallo stesso e pubblicate all'interno delle sue opere a partire dal
periodo praghese. Esse rappresentano figure geometriche sovrapposte ma anche
veri e propri disegni con presunte decorazioni e lettere. A parte il titolo dei
sigilli non abbiamo alcuna spiegazione in merito al loro significato o al loro
reale utilizzo. Fino a oggi sono state fatte molto congetture dai vari studiosi
senza giungere a nessuna conclusione definitiva. Giunge a Praga, in quegli
anni sede del Sacro Romano Impero, città dove rimane sei mesi. Qui pubblica, in
unico testo, il De lulliano specierum scrutinio e il De lampade combinatoria
Lullii, dedicato all'ambasciatore spagnolo presso la corte imperiale, don
Guillem de Santcliment (il quale vantava Lullo fra i suoi antenati), mentre
all'imperatore Rodolfo II, mecenate e appassionato di alchimia e astrologia,
dedica gli Articuli centum et sexaginta adversus huius tempestatis mathematicos
atque philosophos, che trattano di geometria, e nella dedica rileva come per
guarire i mali del mondo sia necessaria la tolleranza, sia in campo
strettamente religioso – «È questa la religione che io osservo, sia per una
convinzione intima sia per la consuetudine vigente nella mia patria e tra la
mia gente: una religione che esclude ogni disputa e non fomenta alcuna
controversia» – sia in quello filosofico, campo che deve rimanere libero da
autorità precostituite e da tradizioni elevate a prescrizioni normative. Quanto
a lui, «alle libere are della filosofia cercai riparo dai flutti fortunosi,
desiderando la sola compagnia di coloro che comandano non di chiudere gli
occhi, ma di aprirli. A me non piace dissimulare la verità che vedo, né ho
timore di professarla apertamente» Ricompensato con trecento talleri
dall'imperatore, in autunno B., che sperava di essere accolto a corte, decide
di lasciare Praga e, dopo una breve tappa a Tubinga, giunge a Helmstedt, nella
cui Università, chiamata Academia Julia, si registra. Una targa presso il
Planetario di Praga ricorda il passaggio del filosofo in quella città. per la
morte del fondatore dell'Accademia, il duca Julius von Braunschweig, vi legge
l'Oratio consolatoria, ove presenta sé stesso come forestiero ed esule:
«spregiai, abbandonai, perdetti la patria, la casa, la facoltà, gli onori, e
ogni altra cosa amabile, appetibile, desiderabile». In Italia «esposto alla
gola e alla voracità del lupo romano, qui libero. Lì costretto a culto
superstizioso e insanissimo, qui esortato a riti riformati. Lì morto per
violenza di tiranni, qui vivo per l'amabilità e la giustizia di un ottimo
principe». Le Muse dovrebbero essere libere per diritto naturale eppure «sono
invece, in Italia e in Spagna, conculcate dai piedi di vili preti, in Francia
patiscono per la guerra civile rischi gravissimi, in Belgio sono sballottate da
frequenti marosi, e in alcune regioni tedesche languono infelicemente».
Poche settimane dopo viene scomunicato dal sovrintendente della Chiesa luterana
della città, il teologo luterano Heinrich Boezio per motivi non noti: Bruno
riesce così a collezionare le scomuniche delle maggiori confessioni europee,
cattolica, calvinista e luterana. Presenta ricorso al prorettore
dell'Accademia, Daniel Hoffmann, contro quello che egli definisce un abuso –
perché «chi ha deciso qualcosa senza ascoltare l'altra parte, anche se lo ha
fatto giustamente, non è stato giusto» – e una vendetta privata. Non ricevette
però risposta, perché sembra che fosse stato lo stesso Hoffmann a istigare Boezio.
Benché scomunicato, poté tuttavia rimanere ancora a Helmstedt, dove aveva
ritrovato Valtin Acidalius Havenkenthal e Besler, già suo allievo a Wittenberg,
che gli fa da copista e vedrà ancora brevemente in Italia, a Padova. Bruno
compone diverse opere sulla magia, tutte pubblicate postume: il “De magia”; le “Theses
de magia”, un compendio del trattato precedente, il “De magia mathematica”, che
presenta come fonti la Steganographia di Tritemio, il De occulta philosophia di
Agrippa e lo pseudo-Alberto Magno; il “De rerum principiis et elementis et
causis” e la “Medicina”, nella quale presume di aver trovato forme di
applicazione della magia nella natura. "Mago" è un termine che
si presta a equivoche interpretazioni, ma che per l'autore, come egli stesso
chiarisce sin dall'ìncipit dell'opera, significa innanzitutto sapiente: sapienti
come per esempio erano i magi dello zoroastrismo o simili depositari della
conoscenza presso altre culture del passato. La magia di cui B. si occupa non è
pertanto quella associata alla superstizione o alla stregoneria, bensì quella
che vuole incrementare il sapere e agire conseguentemente. L'assunto
fondamentale da cui il filosofo parte è l'onnipresenza di un'entità unica, che
egli chiama indifferentemente "spirito divino, cosmico" o "anima
del mondo" o anche "senso interiore", identificabile come quel
principio universale che dà vita, movimento e vicissitudine a ogni cosa o
aggregato nell'universo. Il mago deve tenere presente che come da Dio,
attraverso gradi intermedi, tale spirito si comunica a ogni cosa
"animandola", così è altrettanto possibile tendere a Dio dall'essere
animato: questa ascensione dal particolare a Dio, dal multiforme all'Uno è una
possibile definizione della "magia". Lo spirito divino, che per la
sua unicità e infinità connette ogni cosa a ogni altra, consente parimenti
l'azione di un corpo su un altro. Bruno chiama «vincula» i singoli nessi fra le
cose: "vincolo", "legatura". La magia altro non è che lo
studio di questi legami, di questa infinita trama "multidimensionale"
che esiste nell'universo. Nel corso dell'opera Bruno distingue e spiega
differenti tipi di legami – legami che possono essere utilizzati positivamente
o negativamente, distinguendo così il mago dallo stregone. Esempi di legami
sono la fede; i riti; i caratteri; i sigilli; le legature che vengono dai
sensi, come la vista o l'udito; quelle che vengono dalla fantasia, eccetera. B.
lascia Helmstedt e in giugno raggiunge Francoforte in compagnia di Besler, che
prosegue verso l'Italia per studiare a Padova. Avrebbe voluto alloggiare dallo
stampatore Wechel, come richiese al Senato di Francoforte ma la richiesta è
respinta e allora B. andò ad abitare nel locale convento dei Carmelitani i
quali, per privilegio concesso da Carlo V, non erano soggetti alla giurisdizione
secolare. Vedono la luce tre opere, i cosiddetti poemi francofortesi,
culmine della ricerca filosofica di B.: il “De triplici minimo et mensura ad trium
speculativarum scientiarum et multarum activarum artium principia libri V”, in
cui vi sono delle immagini simili alla tabula recta di Tritemio; “De monade,
numero et figura liber consequens quinque”; il “De innumerabilibus, immenso et
infigurabili, seu De universo et mundis libri octo”. De minimo. Chi potrà
ritenere che gli strumenti diano misurazioni esatte dal momento che il fluire
delle cose non mantiene un identico ritmo ed un termine non si mantiene mai
alla stessa distanza dall'altro? Da De minimo, in Opere latine, a cura di Carlo
Monti, POMBA). Nei V libri del “De minimo” si distinguono tre tipi di minimo:
il minimo fisico, l'atomo, che è alla base della scienza della fisica; il
minimo geometrico, il punto, che è alla base della geometria, e il minimo
metafisico, o monade, che è alla base della metafisica. Essere minimo significa
essere in-divisibile – e dunque Aristotele erra sostenendo la divisibilità
all'infinito della materia – perché, se così fosse, non raggiungendo mai la
minima quantità di una sostanza, il principio e fondamento di ogni sostanza,
non spiegheremmo più la costituzione, mediante aggregazioni di infiniti atomi,
di mondi infiniti, in un processo di formazione altrettanto infinito. I
composti, infatti, «non rimangono identici neppure per un attimo; ciascuno di
essi, per lo scambio vicendevole degli innumerevoli atomi, si muta
continuamente e ovunque in tutte le parti». La materia, come il filosofo
aveva già espresso nei dialoghi italiani, è in perenne mutazione, e ciò che dà
vita a questo divenire è uno «spirito ordinatore», l'anima del mondo, una
nell'universo infinito. Dunque nel divenire eracliteo dell'universo è situato
l'essere parmenideo, uno ed eterno: materia e anima sono inscindibili, l'anima
non agisce dall'esterno, poiché non c'è un esterno della materia. Ne viene che
nell'atomo, la parte più piccola della materia, anch'esso animato dal medesimo
spirito, il minimo e il massimo coincidono: è la coesistenza dei contrari:
minimo-massimo; atomo-Dio; finito-infinito. Contrariamente agli atomisti, quali
ad esempio Democrito e Leucippo, non ammette l'esistenza del vuoto. Il
cosiddetto vuoto non è che un vocabolo col quale si designa il mezzo che
circonda i corpi naturali. Gli atomi hanno un termine in questo mezzo, nel
senso che essi né si toccano né sono separati. Inoltre distingue fra minimi
assoluti e minimi relativi, e così il minimo di un cerchio è un cerchio; il
minimo di un quadrato è un quadrato, eccetera. I matematici dunque errano nella
loro astrazione, considerando la divisibilità all'infinito degli enti
geometrici. Quella che Bruno espone è, usando con terminologia moderna, una
discretizzazione non solo della materia, ma anche della geometria, una
geometria discreta. Ciò è necessario onde rispettare l'aderenza alla realtà
fisica della descrizione geometrica, indagine in ultima analsi non separabile da
quella metafisica. Nel De monade Bruno si richiama alle tradizioni pitagoriche
attaccando la teoria aristotelica del motore immobile, principio di ogni
movimento: le cose si trasformano per la presenza di principi interni, numerici
e geometrici. De immenso Negli otto libri del De immenso il filosofo
riprende la propria teoria cosmologica, appoggiando la teoria eliocentrica
copernicana ma rifiutando l'esistenza delle sfere cristalline e degli epicicli,
ribadendo la concezione dell'infinità e molteplicità dei mondi. Critica
l'aristotelismo, negando qualunque differenza tra la materia terrestre e
celeste, la circolarità del moto planetario e l'esistenza dell'etere. Il
castello, situato presso Elgg e allora di proprietà di Heinzel von Tägernstein,
l’ospita nel suo breve soggiorno nel cantone di Zurigo. Parte per la Svizzera,
accogliendo l'invito del nobile Heinzel von Tägernstein e del teologo Egli,
entrambi appassionati di alchimia. Così B., ospite di Heinzel, insegna
filosofia presso Zurigo: le sue lezioni, raccolte da Raphael Egli con il titolo
di Summa terminorum metaphysicorum, saranno pubblicate da costui a Zurigo, e
poi, postume, a Marburgo, insieme con la “Praxis descensus seu applicatio entis”,
rimasta incompiuta. La “Summa terminorum metaphysicorum,” Somma dei
termini metafisici, rappresenta un'importante testimonianza dell'attività di B.
insegnante. Si tratta di un compendio di 52 termini fra i più frequenti
nell'opera di Aristotele che B. spiega riassumendo. Nella “Praxis descensus”,
“Prassi del descenso”, il nolano riprende gli stessi termini (con qualche
differenza) questa volta esposti secondo la propria visione. Il testo consente
così di confrontare puntualmente le differenze fra Aristotele e B. La Praxis è
divisa in tre parti, con gli stessi termini esposti secondo la divisione
triadica Dio, intelletto, anima del mondo. Purtroppo l'ultima parte manca del
tutto e anche la rimanente non è completamente curata. Infatti ritorna a
Francoforte per pubblicarvi ancora il De imaginum, signorum et idearum
compositione, dedicato a Heinzel. Ed è questa l'ultima opera la cui
pubblicazione fu curata da B. stesso. È probabile che il filosofo avesse
intenzione di tornare a Zurigo, e ciò spiegherebbe anche perché Egli abbia
atteso prima di pubblicare quella parte della Praxis che aveva trascritto, ma
in ogni caso nella città tedesca gli eventi evolveranno ben diversamente.
Francoforte e sede di un'importante fiera del libro, alla quale partecipavano i
librai di tutta Europa. Era stato così che due editori, il senese Ciotti e il
fiammingo Brittano, entrambi attivi a Venezia, avevano conosciuto B. almeno
stando alla successive dichiarazioni di Ciotti stesso al Tribunale dell'Inquisizione
di Venezia. Il patrizio veneto Mocenigo, che conosce Ciotti e ha comprato nella
sua libreria il “De minimo” del filosofo nolano, affida al libraio una sua
lettera nella quale invitava B. a Venezia affinché gli insegnasse li secreti
della memoria e li altri che egli professa, come si vede in questo suo libro. Appare
quantomeno strano il fatto che, dopo anni di peregrinazioni in Europa decidesse
di tornare in Italia sapendo quanto il rischio di finire sotto le mani
dell'inquisizione fosse concreto. Probabilmente non si considera “anti-cattolico”
ma semmai una sorta di riformatore che spera di avere concrete possibilità di
incidere sulla Chiesa. Oppure il senso di pienezza di sé o della sua "missione"
da compiere altera la reale percezione del pericolo a cui poteva andare
incontro. Inoltre, il clima politico, ossia l'ascesa vittoriosa di Enrico di
Navarra sulla Lega cattolica sembra costituire una valida speranza per
l'attuazione delle sue idee in ambito cattolico. B. e a Venezia. Che egli sia
tornato in Italia spinto dall'offerta di Mocenigo non è affatto sicuro, tant'è
che passeranno diversi mesi prima che accetta l'ospitalità del patrizio. Non
era certo un uomo a cui mancavano i mezzi, anzi, egli era considerato omo
universale, pieno di ingegno e ancora nel pieno del suo momento creativo. A
Venezia si trattenne solo pochi giorni per poi recarsi a Padova e incontrare
Besler, il suo copista di Helmstedt. Qui tenne per qualche mese lezioni agli
studenti che frequentano quello studio e spera invano di ottenervi la cattedra
di matematica, uno dei possibili motivi per cui B. torna in Italia. Compone le “Praelectiones
geometricae”, l'”Ars deformationum”, il “De vinculis in genere”, e il “De
sigillis Hermetis et Ptolomaei et aliorum”. Con il ritorno di Besler in Germania
per motivi familiari, torna a Venezia e si stabilì in casa del patrizio
veneziano, che era interessato alle arti della memoria e alle discipline
magiche. Informa il Mocenigo di voler tornare a Francoforte per stampare delle
sue opere. Questi pensa che cercas un pretesto per abbandonare le lezioni. Il
giorno dopo lo fece sequestrare in casa dai suoi servitori. Il giorno
successivo Mocenigo presenta all'Inquisizione una denuncia scritta, accusandolo
di blasfemia, di disprezzare le religioni, di non credere nella Trinità divina
e nella transustanziazione, di credere nell'eternità del mondo e nell'esistenza
di mondi infiniti, di praticare arti magiche, di credere nella metempsicosi, di
negare la verginità di Maria e le punizioni divine. Quel giorno stesso, e arrestato
e tratto nelle carceri dell'Inquisizione di Venezia, in san Domenico a Castello.
Maiori forsan cum timore sententiam in me fertis quam ego accipiam” (“Forse
tremate più voi nel pronunciare contro di me questa sentenza che io
nell'ascoltarla. B. rivolto ai giudici dell'Inquisizione. Il processo di B.,
basso-rilievo del basamento della statua in Campo de' Fiori da Ferrari.
Naturalmente sa che la sua vita è in gioco e si difende abilmente dalle accuse
dell'inquisizione veneziana. Nega quanto può, tace, e mente anche, su alcuni
punti delicati della sua dottrina, confidando che gli inquisitori non possano
essere a conoscenza di tutto quanto egli abbia fatto e scritto, e giustifica le
differenze fra le concezioni da lui espresse e i dogmi cattolici con il fatto
che un filosofo, ragionando secondo il lume naturale, può giungere a
conclusioni discordanti con le materie di fede, senza dover per questo essere
considerato un eretico. A ogni buon conto, dopo aver chiesto perdono per gli
errori commessi, si dichiara disposto a ritrattare quanto si trovi in contrasto
con la dottrina della Chiesa. L'Inquisizione romana chiede però la sua
estradizione, che viene concessa, dopo qualche esitazione, dal Senato veneziano.
E rinchiuso nelle carceri romane del Palazzo del Sant'Uffizio. Nuovi testi, per
quanto poco affidabili, essendo tutti imputati di vari reati dalla stessa
Inquisizione, confermano le accuse e ne aggiungono di nuove. E forse torturato,
secondo la decisione della Congregazione, stando all'ipotesi avanzata da Firpo
e Ciliberto, una circostanza negata invece dallo storico Andrea Del Col. Non
rinnega i fondamenti della sua filosofia. Ribada l'infinità dell'universo, la
molteplicità dei mondi, il moto della terra e la non generazione delle
sostanze. Queste non possono essere altro che quel che sono state, né saranno
altro che quel che sono, né alla loro grandezza o sostanza s'aggionge mai, o
mancarà ponto alcuno, e solamente accade separatione, e congiuntione, o
compositione, o divisione, o translatione da questo luogo a quell'altro. A
questo proposito spiega che il modo e la causa del moto della terra e della
immobilità del firmamento sono da me prodotte con le sue raggioni et autorità e
non pregiudicano all'autorità della divina scrittura. All'obiezione
dell'inquisitore, che gli contesta che nella Bibbia è scritto -- terra stat in
aeternum -- e il sole nasce e tramonta, risponde che vediamo il sole nascere e
tramontare perché la terra se gira circa il proprio centro. Alla contestazione
che la sua posizione contrasta con l'autorità dei Santi Padri, risponde che
quelli sono meno de' filosofi prattichi e meno attenti alle cose della natura.
Il filosofo sostiene che la terra è dotata di un'anima, che le stelle hanno
natura angelica, che l'anima non è forma del corpo, e come unica concessione, è
disposto ad ammettere l'immortalità dell'anima umana. Roma, Piazza di
Campo de' Fiori. E invitato ad abiurare otto proposizioni eretiche, nelle quali
si comprendevano la sua negazione della creazione divina, dell'immortalità
dell'anima, la sua concezione dell'infinità dell'universo e del movimento della
terra, dotata anche di anima, e di concepire gli astri come angeli. La sua
disponibilità ad abiurare, a condizione che le proposizioni siano riconosciute
eretiche non da sempre, ma solo ex nunc, è respinta dalla congregazione dei
cardinali inquisitori, tra i quali Bellarmino. Una successiva applicazione
della tortura, proposta dai consultori della congregazione fu invece respinta
da Clemente VIII. Nell'interrogatorio si dice ancora pronto all'abiura, ma icambia
idea e infine, dopo che il tribunale ha ricevuto una denuncia che accusa Bruno
di aver avuto fama di ateo in Inghilterra e di aver scritto il suo “Spaccio
della bestia trionfante” direttamente contro il papa, rifiuta recisamente ogni
abiura, non avendo, dichiara, nulla di cui doversi pentire. Al cospetto
dei cardinali inquisitori e dei consultori Mandina, Pietrasanta e Millini, è
costretto ad ascoltare in ginocchio la sentenza che lo scaccia dal foro
ecclesiastico e lo consegna al braccio secolare. Terminata la lettura della
sentenza, secondo la testimonianza di choppe, si alza e ai giudici indirizza la
storica frase. Maiori forsan cum timore sententiam in me fertis quam ego
accipiam. Forse tremate più voi nel pronunciare contro di me questa sentenza
che io nell'ascoltarla. Dopo aver rifiutato i conforti religiosi e il
crocefisso, con la lingua in giova – serrata da una mordacchia perché non possa
parlare, viene condotto in campo de’ fiori, denudato, legato a un palo e arso
vivo. Le sue ceneri sono gettate nel Tevere. Volse il viso pieno di disprezzo
quando ormai morente, venne posta innanzi l'immagine di Cristo crocefisso. Così
muore bruciato miseramente, credo per annunciare negli altri mondi che si è
immaginato in che modo i romani sono soliti trattare gli empi e i blasfemi.
Ecco qui, caro Rittershausen, il modo in cui procediamo contro gli uomini, o
meglio contro i mostri di tal specie. Il suo dio è da un lato trascendente, in
quanto supera ineffabilmente la natura, ma nello stesso tempo è immanente, in
quanto anima del mondo: in questo senso, Dio e Natura sono un'unica realtà da
amare alla follia, in un'inscindibile unità panenteistica di pensiero e
materia, in cui dall'infinità di Dio si evince l'infinità del cosmo, e quindi
la pluralità dei mondi, l'unità della sostanza, l'etica degli "eroici
furori". Questi ipostatizza un Dio-Natura sotto le spoglie dell'Infinito,
essendo l'infinitezza la caratteristica fondamentale del divino. Egli fa dire
nel dialogo De l'infinito, universo e mondi a Filoteo. Io dico Dio tutto
Infinito, perché da sé esclude ogni termine ed ogni suo attributo è uno e
infinito; e dico Dio totalmente infinito, perché lui è in tutto il mondo, ed in
ciascuna sua parte infinitamente e totalmente: al contrario dell'infinità de
l'universo, la quale è totalmente in tutto, e non in queste parti (se pur,
referendosi all'infinito, possono esse chiamate parti) che noi possiamo
comprendere in quello. B., De infinito, universo e mondi) Per queste
argomentazioni e per le sue convinzioni sulla Sacra Scrittura, sulla Trinità e
sul Cristianesimo, già scomunicato, fu incarcerato, giudicato eretico e quindi
condannato al rogo dall'Inquisizione della Chiesa cattolica. Fu arso vivo a
piazza Campo de' Fiori durante il pontificato di Clemente VIII. Ma la sua
filosofia sopravvive alla sua morte, portò all'abbattimento delle barriere
tolemaiche, rivelò un universo molteplice e non centralizzato e aprì la strada
alla Rivoluzione scientifica: per il suo pensiero Bruno è quindi ritenuto un
precursore di alcune idee della cosmologia moderna, come il multiverse. Per la
sua morte, è considerato un martire del libero pensiero. Giovanni Paolo II,
tramite una lettera del segretario di Stato Vaticano Angelo Sodano inviata a un
convegno che si svolse a Napoli, espresse profondo rammarico per la morte
atroce di B., pur non riabilitandone la dottrina: anche se la morte di B.
costituisce oggi un motivo di profondo rammarico, tuttavia questo triste
episodio della storia non consente la riabilitazione dell'opera del filosofo
nolano arso vivo come eretico, perché "il cammino del suo pensiero lo
condusse a scelte intellettuali che progressivamente si rivelarono, su alcuni
punti decisivi, incompatibili con la dottrina cristiana. D'altronde anche nel
saggio di Yates viene ribadito più volte la completa adesione di B. alla
"religione degli egizi" scaturita dal suo sapere ermetico nonché
afferma che "la religione egiziana ermetica è l'unica religione
vera". Il Dizionario di Bayle Ritratto di Schoppe, opera di Rubens
Malgrado la messa all'Indice dei libri di B. decretata, questi continuarono a
essere presenti nelle biblioteche europee, anche se rimasero equivoci e
incomprensioni sulle posizioni del filosofo nolano, così come volute
mistificazioni sulla sua figura. Già il cattolico Schoppe, ex luterano che
assistette alla pronuncia della sentenza e al rogo di B., pur non condividendo
«l'opinione volgare secondo la quale codesto B. fu bruciato perché luterano»
finisce con l'affermare che «Lutero ha insegnato non solo le stesse cose di B.,
ma altre ancora più assurde e terribili», mentre il frate minimo Mersenne
individuò nella cosmologia bruniana la negazione della libertà di Dio, oltre
che del libero arbitrio umano. Mentre gli astronomi Brahe e Keplero
criticarono l'ipotesi dell'infinità dell'universo, non presa in considerazione
nemmeno da GALILEI (si veda), il libertino Naudé, nella sua Apologie pour tous
les grands personnages qui ont testé faussement soupçonnez de magie esalta in B.
il libero ricercatore delle leggi della natura. Bayle, nel suo Dizionario,
arrivò a dubitare della morte per rogo di Bruno e vide in lui il precursore di
Spinoza e di tutti i moderni panteisti, un monista ateo per il quale unica
realtà è la natura. Gli rispose il teologo deista Toland, che conosceva lo
Spaccio della bestia trionfante e lodava in Bruno la serietà scientifica e il
coraggio dimostrato nell'aver eliminato dalla speculazione filosofica ogni
riferimento alle religioni positive; segnala lo Spaccio a Leibniz - che
tuttavia considera B. un mediocre filosofo - e al de La Croze, convinto
dell'ateismo di B.. Con quest'ultimo concorda il Budde, mentre Heumann ritorna
erroneamente a ipotizzare un protestantesimo di B. Con l'Illuminismo,
l'interesse e la notorietà di Bruno aumenta. Weidler conosce il De immenso e lo
Spaccio, mentre Jean Sylvain Bailly lo definisce «ardito e inquieto, amante
delle novità e schernitore delle tradizioni», ma gli rimprovera la sua irreligiosità.
In Italiaè molto apprezzato da Barbieri, autore di una Storia dei matematici e
filosofi del Regno di Napoli, dove afferma che scrisse molte cose sublimi nella
Metafisica, e molte vere nella Fisica e nell'Astronomia e ne fa un precursore
della teoria dell'armonia prestabilita di Leibniz e di tanta parte delle teorie
di Cartesio. Il sistema dei vortici di Cartesio, o quei globuli giranti intorno
i loro centri nell'aere, e tutto il sistema fisico è suo. Il principio di
dubitazione saviamente da Cartesio introdotto nella filosofia a B. si deve, e
molte altre cose nella filosofia di Cartesio sono di lui. Questa tesi è
negata da Niceron, per il quale il razionalista Cartesio nulla può aver preso
da lui, irreligioso e ateo come Spinoza, che ha identificato Dio con la natura,
è rimasto legato alla filosofia del Rinascimento credendo ancora nella magia e,
per quanto ingegnoso, è spesso contorto e oscuro. Brucker concorda con l'incompatibilità
di Cartesio con lui, che considera un filosofo molto complesso, posto tra il
monismo spinoziano e il neo-pitagorismo, la cui concezione dell'universo
consisterebbe nella sua creazione per emanazione da un'unica fonte infinita,
dalla quale la natura creata non cesserebbe di dipendere. Fu Diderot a
scrivere per l'Enciclopedia la voce su B., da lui considerato precursore di
Leibniz - nell'armonia prestabilita, nella teoria della monade, nella ragione
sufficiente - e di Spinoza, il quale, come lui, concepisce Dio come essenza
infinita nella quale libertà e necessità coincidono: rispetto a lui pochi
sarebbero i filosofi paragonabili, se l'impeto della sua immaginazione gli
avesse permesso di ordinare le proprie idee, unendole in un ordine sistematico,
ma era nato poeta. Per Diderot, B., che si è sbarazzato della vecchia filosofia
aristotelica, è con Leibniz e Spinoza il fondatore della filosofia
moderna. Jacobi pubblica per la prima volta ampi estratti del “De la
causa, principio et uno” di «questo oscuro filosofo», che sa però dare un disegno
netto e bello del panteismo. Lo spiritualista non condivide certo il panteismo
ateo di lui e Spinoza, di cui ritiene inevitabili le contraddizioni, ma non
manca di riconoscerne la grande importanza nella storia della filosofia. Da
Jacobi Schelling trae spunto per il suo dialogo su lui, al quale riconosce di
aver colto quello che per lui è il fondamento della filosofia: l'unità del
Tutto, l'assoluto hegeliano, nel quale successivamente si conoscono le singole
cose finite. Hegel lo conosce e nelle sue “Lezioni” presenta la sua filosofia
come l'attività dello spirito che assume dis-ordinatamente» tutte le forme,
realizzandosi nella natura infinita. È un gran punto, per cominciare, quello di
pensare l'unità. L’altro punto fu cercare di comprendere l'universo nel suo
svolgimento, nel sistema delle sue determinazioni, mostrando come l'esteriorità
sia segno delle idee. In Italia, è l'hegeliano Spaventa a vedere in lui il
precursore di Spinoza, anche se il filosofo nolano oscilla nello stabilire un
chiaro rapporto fra la natura e Dio, che appare ora identificarsi con la natura
e ora mantenersi come principio sovra-mondano, osservazioni riprese da Fiorentino,
mentre Tocco mostra come egli, pur dissolvendo dio nella natura, non rinuncia a
una valutazione positiva della religione, concepita come utile educatrice dei
popoli. Nel primo decennio del Novecento si completa l'edizione di tutte
le opere e si accelerano gli studi biografici su lui, con particolare riguardo
al processo. Per GENTILE (si veda), altre a essere un martire della libertà di
pensiero, ha il grande merito di dare un'impronta strettamente razionale alla
sua filosofia, trascurando misticismi medievaleggianti e suggestioni magiche.
Opinione, quest'ultima, discutibile, come recentemente ha inteso mettere in
luce Yates, presentando B. nelle vesti di un autentico ermetico. Mentre Badaloni
ha rilevato come l'ostracismo decretato contro lui abbia contribuito a
emarginare l'Italia dalle innovative correnti della grande filosofia del
Seicento europeo, fra i maggiori e più assidui contributi nella definizione
della filosofia bruniana si contano attualmente quelli portati da Aquilecchia e
Ciliberto. Monumento a B. Medaglia con monumento a Giordano B. in Campo
de' Fiori a Roma, incisione di Broggi. La medaglia, di 60 mm, fu donata a
personaggi illustri e comitati vari. Insieme a questa fu coniata un'altra
medaglia di 64 mm in bronzo, abbastanza simile, a scopo commerciale Gli sono
stati dedicati il cratere lunare B. e due asteroidi della fascia principale:
Giordano e Cenaceneri. IRapisardi gli dedicò un'epigrafe. All'ipocrisia
volpeggiante fra la scuola e la sagrestia, ai conciliatori della scienza col
sillabo, all'imbestiato borghesume, che tutto falsando e trafficando, d'ogni
sacrificio eroico beatamente sogghigna, le coscienze, cui sorride ancora la
fede nel trionfo di tutte le umane libertà, lanciano oggi ad una voce dalle
università italiane una sfida solenne a gloria della tua virtù, a vendetta del tuo
martirio o B.. Numerose scuole sono state intitolate a B. in tutta Italia, in
particolare licei classici: ad esempio ad Arzano, Albenga, Roma, Torino,
Mestre, Budrio e Melzo, mentre a Maddaloni gli sono stati intitolati il
Convitto nazionale e il liceo classico cittadino. In Italia sono numerosi i monumenti
intitolati a Bruno, sono presenti: un monumento in una piazza a Nola, un busto
a Montella, un bassorilievo a Monsampolo del Tronto e un'epigrafe a Teora. Nel
Campo de' Fiori di Roma è presente il più importante monumento a Bruno, eretto
esattamente nel luogo in cui il filosofo fu condannato al rogo. La figura e il
ruolo del mago che Shakespeare presenta con Prospero, ne La tempesta, fosse
influenzata dalla formulazione del ruolo del mago attuata da B.. Sempre in
Shakespeare, è ormai dai più accettata l'identificazione del personaggio di “Berowne”
(Browne, Bruno), in “Pene d'amor perdute” con il filosofo italiano,
considerando il parzialmente documentato e più che plausibile incontro tra i
due durante il suo soggiorno inglese.Un riferimento molto più esplicito si
trova in The Tragical History of Doctor Faustus, Marlowe. Il personaggio “Bruno”,
l'antipapa, riassume molte caratteristiche della vicenda del filosofo: «I
cardinali dormienti si affannano / a punire Bruno, che invece è lontano. Vola.
/ Il suo superbo corsiero, vivo come il pensiero, / Già passa le Alpi.»
(Christopher Marlowe, La triste storia del dottor Faust; citato in Jean Rocchi,
Giordano Bruno davanti all'inquisizione, Stampa Alternativa) La stessa vicenda
del Faust marlowiano richiama alla mente la figura del "furioso"
bruniano in De gli eroici furori. Cinema Interpretato da Volonté. Protagonista
nel film di Montaldo B. nel quale è stato interpretato da Volonté. Compare
anche nel film Galileo di Cavani. Negli anni novanta Rai Uno produce un film
documentario curato da Porta su B.. Interpretato da Vita. Nel film Caravaggio
con Boni c'è una scena in cui è mostrato il rogo di B.. Contrariamente alle fonti
che parlano di B. con la lingua in giova, il filosofo appare legato al palo
mentre poco prima delle fiamme incita la gente a non lasciarsi irretire dai
falsi maestri. “Candelaio” è al centro della fiction Il tredicesimo apostolo -
Il prescelto trasmessa su Canale 5. Il rapper Caparezza ha dedicato a lui una
mini-storia nel brano "Sono il tuo sogno eretico", presente in Il
sogno eretico: «Infine mi chiamo come il fiume che battezzò colui nel cui nome
fui posto in posti bui,/ mica arredati col feng shui. Nella cella reietto
perché tra fede e intelletto ho scelto il suddetto, Dio mi ha dato un cervello,
se non lo usassi gli mancherei di rispetto. E tutto crolla come in borsa, la
favella nella morsa, la mia pelle è bella arsa. Il processo? Bella farsa! Adesso
mi tocca tappare la bocca nel disincanto lì fuori, lasciatemi in vita invece di
farmi una statua in Campo de' Fiori/Mi bruci per ciò che predico è una fine che
non mi merito, mandi in cenere la verità perché sono il tuo sogno
eretico.» (Caparezza, Sono il tuo sogno eretico). La metal band
californiana Avenged Sevenfold lui ha dedicato il brano intitolato Roman Sky
presente nel nuovo album The Stage. L'album tratta infatti temi quali
l'intelligenza artificiale e l'universo. Sono dedicati al filosofo anche il
brano Anima Mundi di Massimiliano Larocca e l'album Numen Lumen del gruppo
neofolk Hautville, che ha nelle liriche brani di B.. Altre saggi: “De
compendiosa architectura et complemento artis Lullii”; “De umbris idearum”;
“Ars memoriae”; “Cantus Circaeus”; “Candelaio”; “Ars reminiscendi, Triginta
sigilli, Triginta sigillorum explicatio, Sigillus sigillorum”; “Cena de le
Ceneri”; “De la causa, principio et uno”; “De l'infinito, universo e mondi” “Spaccio
della bestia trionfante”; “Il cavallo pegaseo”; “De gli eroici furori”; “Centum
et viginti articuli de natura et mundo adversus peripateticos” – “contro i
peripatetici” -- “Figuratio Aristotelici
physici auditus”; “Dialogi duo de Fabricii Mordentis Salernitani prope divina
adinventione”; “Idiota triumphans”; “De somnii interpretation”; “Mordentius”; “De
Mordentii circino”; “Animadversiones circa lampadem” “animadversions in
lampadem”; “Lampas triginta statuarum” – trenta statue -- (Napoli); “Artificium perorandi”; “De lampade combinatoria”;
“De progressu”; “De lampade venatoria logicorum”; “Libri physicorum Aristotelis
explanati, Napoli); “Camoeracensis Acrotismus seu rationes articulorum
physicorum adversus peripateticos”; “Oratio valedictoria”; “De specierum scrutinio”
De lampade combinatoria”; “Articuli centum et sexaginta adversus huius
tempestatis philosophos”; “Oratio consolatoria”; “De magia (Firenze); “De magia
mathematica (Firenze); “De rerum principiis et elementis et causis” (Firenze);
“Medicina” (Firenze); “Theses de magia” (Firenze); “De innumerabilibus, immenso
et in-figurabili”; “De triplici minimo et mensura”; “De monade, numero et
figura”; “De imaginum, signorum et idearum compositione” (sintassi); “De
vinculis in genere” (Firenze); “Summa terminorum metaphysicorum”; “Accessit
eiusdem Praxis descensus seu applicatio entis”. Bruno nota che quantunque
Averroè fosse arabo e perciò «ignorante di lingua greca, nella dottrina
peripatetica però intese più che qualsivoglia greco che abbiamo letto; e arebbe
più inteso, se non fusse stato così additto al suo nume Aristotele. Sia dai due
volti. Io ho lodato molti eretici ed anco principi eretici; ma non li ho lodati
come eretici, ma solamente per le virtù morali che loro avevano; né li ho mai
lodati come religiosi e pii, né usato simil sorte di voce di religione. Ed in
particulare nel mio libro Della causa, principio ed uno io lodo la Regina de Inghilterra
e la nomino diva, non per attributo di religione, ma per un certo epiteto che
li antichi ancora solevano dare a principi, ed in Inghilterra, dove allora io
mi ritrovava e composi quel libro, se suole dar questo titolo de diva alla
Regina; e tanto più me indussi a nominarla cusì, perché ella me conosceva,
andando io continuamente con l'Ambasciator in corte. E conosco di aver errato
in lodare questa donna, essendo eretica, e massime attribuendoli la voce de
diva. Degno di nota è che Bruno pubblica tutti e sei questi saggi indicando
luoghi di stampa non corrispondenti: Venezia. Che Dio sia nella materia non
implica che possa essere conosciuto. Dio è immanente da un punto di vista
ontologico, mentre è trascendente sul piano gnoseologico. In questo universo
metto una providenzia universal, in virtù della quale ogni cosa vive, vegeta e
si move e sta nella sua perfezione; e la intendo in due maniere, l'una nel modo
con cui è presente l'anima nel corpo, tutta in tutto e tutta in qual si voglia
parte, e questo chiamo natura, ombra e vestigio della divinità; l'altra nel
modo ineffabile col quale Iddio per essenzia, presenzia e potenzia è in tutto e
sopra tutto, non come parte, non come anima, ma in modo inesplicabile. Spaventa
fu convinto assertore del ruolo fondamentale della filosofia italiana nel
panorama della filosofia moderna, e in particolare di Bruno e Campanella. L'asinità. La fortuna di Bruno. Bruno in
Shakespeare e nella cultura inglese. “Il Bruno di Gentile”. L'Asino Cillenico.
Clavis Magna. “Clavis Magna, ovvero, Il
Sigillo dei Sigilli. De signorum compositione. Explicatio. Sigillorum. Sigilli, Sigillus
Sigillorum. Clavis Magna, ovvero, L'arte di inventare. De Compendiosa
Architectura et Complemento Artis. “L'Arte di Comunicare” Artificium
Perorandi”. “Clavis Magna, ovvero, La
logica per immagini”. Il B. degli italiani. ‘B.’ regia di di Montaldo. Dizionario
biografico degli italiani. CESAR calendaire romaine. Centro di Studi Bruniani. (CA
ui i) e iui Mia ba, VA dai ‘agi LS it Il EGR Ln i
\ LA va Di = | Pome Rm Te ti n. i Li I e Aa Kt Hlirpogt] lb
pi n 9 ha So Rif [a E Ji a ILLE di pe LIS
ia B. DRAMMA MILANO Tipografiaals
dtt , TORIO EMANUELE , Carnevale
{Resta sapore PERSONAGGI: B. SALASSA; LORENZO figlio naturale di B.,
«dot-tato:da) A.D'ANDRADE ROMANO DEI LOMBARDI «+. >F. MIGLIARA
LEANDRO giovine patrizio. S.ra ANGIOLETTI LAURA figlia di ROMANO.
>» A. Busi IL GRANDE INQUISITORE . Sig. SALVARANI. ROCCO LILLE
DAMIANI ANDREA . Ni agN° UN GUARDIANO) che nonparlano
—N. N. UN OsTE .. Ni Ni Giovani e nobili veneziani, servi di
Romano, gondolieri, seguaci di B., soldati, Inquisitori, Si Servi del S.
Uffizio, Frati e Popolo. L'azione del 1.° e 2.° Atto è in
Veni quella del:3.° e 4.° Atto in Re ber a pieni Sofee
bi; pece SUIT ZIA Fitto Primo PIAZZA IN VENEZIA. Un’Osteria
e alcune seggiole. In fondo un canale praticabile, che traversa la scena.
Sul canale un ponte, che mette in un viottolo, sull'angolo del
quale sorge a destra, un magnifico Palazzo illumiminato a festa, prospiciente
sul Canale. —.Un in- gresso laterale, illuminato da faci fisse ai muri,
conducedal viottolo nel Palazzo. La porta principale verso . il Canale è
aperta; durante la scena seguente, visi vedono approdare gondole, dalle quali
scendono persone ragguardevoli, che, ricevute dai servi, entrano
nel Palazzo. Sera. GIOVANI e
NOBILI VENEZIANI, parte ‘in abiti fantastici con mezza maschera al volto, e
parte in abiti comuni, vengono da sinistra, traversano il ponte, e
dalla strada entrano nel Palazzo. LEANDRO, ROCCO ed altri Giovani vanno e
vengono ferman- dosi sulla Piazza, cantando e ridendo, Poi LORENZO e
LAURA. Leandro (accompagnandosi colla ghitarra). A te, Venezia
bella, adorata, A te, mia sposa, la serenata. HEVVPETIAIAMITEREZI
LIA VITE RENTAL rara rr ovinanto sinezineneisevazize vecio sinioneee
IVTIPRErTA:Itr rara rirevenaatos aes szereris cva:i0e vice vi’ veve’
’avurecovio sr 0uIvI vare ri [tti STA Hocco (Volgendosi
all’osteria) Leandro, scuotiti! Le mura adori?... Vieni
ove brillano Divini amori, Ove donzelle Cotanto belle
Potrai mirar. Coro dei nobili Al convito n’andiam! alla
festa! Leandro Prima di venir alla gran festa Distruggere io
vo’ un'idea funesta! Oste, su via porgetemi Vino di Cipro; a questo
petto ardente Occorre del più vecchio e più potente. Vivan le
belle Danzanti; volano.... Gli occhi fiammeggiano Più che le
stelle; Ne’ Joro vortici Mi ruban Vanima.... sui Crudo
gioir! Più non mi muovo Suolo dolcissimo, ir belt rrrrrr
n -a-rt-rvreorosoeeriovoe nueva zeranen sonia mise
eeerarmierereriiovnieteacivoteote0ie Nido mio nuovo!
Muoio in tue braccia... Santo delir! | A te, Venezia
bella, adorata, A te, mia sposa, la serenata,
Coro AI Convito! n’andiam alla festa. (S'appressano in una gondola
LAURA e LORENZO) Eaurna Sul mare immenso — più non
impera Nè sulla terra — che la circonda... Venezia, è fango —
la tua bandiera! Lutto e non feste! — Pianga e s’ asconda.
Core (con alto di cu iosità) E un amante e la sua Della Che
passeggiano alla luna; Laura sembra la sua stella, Ma egli fa poca
fortuna. Seguiam tutti i vaghi amanti, E vediam, se pur n’ è
dato, In fra i suoni, i balli e i canti Di trovar
l’innamorato. È Lorenzo di Giordano, Che fuggì dal
sacro tempio ; lì Lorenzo... il vil, l’insano Che ne porge un
triste esempio. Lorenzo (con ira) . È rivolta a me
l’offesa? L’alma freme, batte il core! - Già suonaron
l’ultim’ ore; - E voi tutti io sfiderò. Laura E
rivolta a te I’effesa; rato L’alma freme, batte il core!... Già
suonaron l'ultim’ ore Io con te li sfiderò. (LORENZO furente si
scaglia contro ROCCO, e gli toglie la spada. Gli altri NOBILI
sguainano. le proprie e si schierano în fondo) ROMANO dei LOMBARDI
entra frettoloso dalla casa di destra, seguito da servi con torce
accese, Bomano Chi grida? Chi chiama? Qual chiasso
villano? Non son cîttadini, ma plebe briaca! Lorenzo, tu? Il ferro
in mano hai snudato?.... Parla! Che avvenne! Sei pazzo ?... Ti
placa!... Laura (atterrita alla vista del padre) Che
mai dirà Al Genitor?... pa Voce non ha, Non ha più cor.
Lorenzo (con timore) Che mai dirò AI
Genitor?... Voce non ho, Non ho più cor. Leandro (con
circospezione) Il segno di croce facciamoci... e andiam via! Quel
vecchio è uno sgherro dell’ Inquisizione. Partiamo, fuggiamo... La belva
più ria, E un angelo a petto di questo demòne. Romane (ai
Nobili) Non chiedo ragioni di vostra contesa, Fra tenebre
nacque... in tenebre resti; E calmi la notte col sonno gli. ardori
Di giovani folli, di stolti furori.... Partite! Or è cauto lontani
restar. Coro di Nobili (infimoriti da Romano).
Fuggiam dal feroce Vegliardo Romano : Col fiato ne ammorba Il
truce, l’insano; nea Qui tutto è sospetto. Amici,
fuggìam. 1 NOBILI, it CORO, LEANDRO e LAURA sì riti- rano pel ponte
ed entrano nel Palazzo. L’OSTE ha chiuso ed è scomparso durante la rissa,
ROMANO fa un cenno ai Servi di allontanarsi. Romano
Vengo, tu il sai, da Roma; e il Santo Re e Pontefice armava il braccio
mio. ‘Or sotto il ferreo terribil manto Della suprema Città di
Dio L’ Inquisizione veneta sta; E a Roma solo ubbidirà. Dell’
eresia le vampe infeste Soffocherò —. tutte le teste D’ un colpo
all’ idra io troncherò. Lorenzo Fu il Campanella scoperto e
preso? Romano Libero ei 8° agita... Ma il gran sovrano
De’ rei, che Italia e il mondo ha acceso Contro la Chiesa santa, è
Giordano. Presso i suoi complici quì ascoso stà! Lorenzo Odio
quel uomo tanto... tel giuro. Romano Non basta
odiarlo: questo io non curo; Tu quì arrestarlo ora dovrai:
(Musica da ballo neil’interno del Palazzo) In fra le maschere lo
scoprirai, Ed il porrat — nelle mie man. Lorenzo Si
chiede un atto di traditor?... Romano Queste ai novizi prove si
dan. Lorenzo Tradir ricuso; son uom d’onor. Romano (con
sdegno) A me tu, folle, devi?... RANA RARA
pinete Lorenzo Obbedienza! Romano Ed alia Chiesa! Trema. Lorenzo
(soffocando il furore) Obbedienza! Romano Dunque ?...
Lorenzo (con sottomissione) Giordano io scoprirò! Eomano
(ricomponendosi) Tuci giovanili e schictti Modi ti gioveran, se
manca il senno Di età maggior, Tuo sguardo onestà; ispira, K assai
tua voce ad ascoltarti attira. Per la grand’ opra non sarai solo,
D’altri miei fidi 1’ aiuto avrai; Pronto a miei cenni sempre
sarai, Uno per ‘tutti sia il mio voler. Lorenzo (con dolore)
L’iniqua trama ahi mi colpisce! La terra, il cielo pur n’
hanno orror!... Vile è colui, ch’ altri tradisce, Nè v' ha
pietade pel traditor. ERomano (imperioso) Come voglio, sia
fatto. Or d’ altro; è m'’ odi. Dal dì che ardenti e improvidi
Sguardi su Laura hai posti, Travolto dalla subita Cicca passion tu
fosti; N | Una rea febbre 1° agita Tutte le membra o
siolto, E vedo nel tuo volto Il fuoco del delir.
Bada! io ti scruto, o giovine, E leggo il tuo desire; Guai se tal
fiamma ignobile Io non vedrò svanire. Tu sogni; ma chi vigila
l'e per tuo ben consiglia; Dimentica mia figlia, O trema del tuo
ardir. (parte da sinistra mentre sì volge ancora con fiero
sguardo su LORENZO). Lorenzo (con dolore): SO Solo
alfin... solo quì sono... Piangere, impallidir, tremar t’è dato sa Povero
cor! Ma dannate in eterno ei Son mie lacrime in lor foco d'inferno.
Ci i . . 0 cielo, perchè l’aere Fa A Spargi de’ tuoi profumi?
CRT a O terra perchè il giubilo. SA Delle tue stelle
assumi? © nare: A me negata è l'estasi. da D’ ogni
dolcezza umana, No: ae d'ogni gioia lè vana (ale EZIO Larva,
che fugge ognor; TERIOS L’ amor che è riso d’ angioli, 0; Di
Nel povero mio cor. i Strazio divien di dèmone, WA Delirio
agitator. pr | Amar non posso... 0° AARON] eta P, ‘L'odio mi
restag» SS CE ao ag Son stretto a questa to; LR 1 sur aRatalità.
EI _: Vò di te vincere. | Con santo zelo, .. Servir vo’ il
Cielo... E questa l’ ultima . «Mia volontà. (parte con fretta
per il ponte). Cala la Vela. arnie, Affo
Secondo onere ge oi SALA NEL PALAZZO LOREDANO
Una splendida sala da Ballo nel Palazzo di Lore- dano a Venezia,
con colonnato per modo che si possa figurare l’accesso in altre sale.
Illuminazione splen- didissima. Coro degl’Invitati
($ acc incanto dell’ebbre sale! Che ballo immenso! Sarà
immortale. Quest’ è la reggia della letizia; Il, paradiso. d’ ogni.
delizia. Deh! non fuggire, tempo; t’ arresta; Bearsi al lungo delir
giocondo Della fatata splendida festa Tutto in. Venezia vorrebbe il
mondo. {Gl’invitati s'allontanano in varie parti) SCENA
ILL B. entra con cautela e colla maschera in mano, poi gli
amici. drrezadzanzecez anconca n ionici oc. c0100 dna
enrici condiizeo tentoro neo dan'onto oarc rroniòolo /Tasossignor cecanzara anee
Giordano Quì ognun danza e delira
Spensierato e demente. E niun ragiona, E senno e cuore ha
niuno. x tutto quì è in periglio, ove il Leone Alato di
San Marco Prostrato dalla Santa Inquisizione Ai piè,
scordò il ruggito Di cui tremò per secoli ogni lito
(volgendosi in fondo) Ecco gli amici: ma assai lenti e scarsi. Alcuni dei
Primi Luce! Giordano Giustizia a tutti! E Primi E
verità! Alcuni dei Secondi [venendo oltre) Luce !
Giordano Giustizia a tutti E Secondi E libertà!
Giordano Grazie diletti! Sian pochi i detti; Molta l’opra. A
ingannar V'astuta Corio Dei biechi Inquisitori Ho scelto queste
sale Di Loredano. È pronto ognuno ? Coro Ognuno!
Giordano L’ ardir pari del vero alla grandezza? Ed uniti?
Coro Siam tuoi, Giordano Bruno! Giordano e Coro Nel
popol vero s’ incominci 1’ opra: S° illumini! Bugiarda è la
parola Di Roma e il suo Re, che Dio si noma, Sull’ alma i
Papi vogliono l’ impero Per posseder la terra; E coi
libri e col braccio tt Viva facciasi ovunque eterna
guerra Allo spirito, al verbo, a ogni menzogna, Con che farci suoi
schiavi Roma agogna LAURA entra anelante colla maschera in mano.
Enura Signor, fuggite! Giordano Io? no! non fuggo. Coro
(insospettito) Fuggiamo.... È pazzo! (fuggono da va»ie aio
Giordano (con ira) Vili! Tu hai fede? (a Laura) ERaunna
(sempre ancelante) Gran Dio! In queste sale Circondavi un
estremo ‘ Periglio. Per voi tremo... Fuggite per pietà.
IIIEEZZZE RETETTEZI EXIZZELUPPEE PE CETO CE TI CE CES CECI ICI IA CIT
ALIZICI AZIO LETO EI Va besasnza rea dI gra rirvarai tion
Giordano (simulando) Fuggir?... Da chi fuggire? Laura
Da tutti! I delatori, Cui fia virtù tradire, Vi
cercano là fuori... Son mille a me ben noti, Fierissimi e devoti
Al sacro Tribunal. Giordano (sorpreso) Mi
conoscete? Eguana A Padova Vi scorsi il«dì che
ardito Nel fiume vi gettaste, E un fanciullin tornaste Vivo
al materno sen. L’ Inquisizion seguiavi Co’ mille sgherri
suoi Per arrestarvi; e voi Tra il popolo festante Poteste in
un istante Securo allor fuggir. Giordano (simulando la
calma) Bruno era quegli, che allor miraste! Io non lo
sono!... Mal giudicaste, .i Laura (sorpresa)
Credetti... ho divinato! © ; Voi siete il gran filosofo.
Giordano Oh certo s’ è ingannato Il vostro giovin
cor. Laura Perdonate se un lembo alzo del velo, Che a
me vasconde... (solleva: dl velo) Io v' ho scoperto!... siete...
Celarvi non potete... Giordano E chi son io?
Laura Giordano Bruno, cittadin di Nola! (Durante
questo colloquio, LORENZO entra da destra, LEANDRO da sinistra; si
fermano in - fondo, e, non veduti funno alto di attenzione).
“erimmiberarisisaorizeoeee — Mi — nisi bro
aravrariszazazezea ripa paio : Lorenza ngi Ho.
in mani, alfin 1, dai i ‘Ch’ ha Italia avvelenato; ‘Salvo da Ini
mille: anime! a Il mondo mi sia. EH 9 Leandro (4. LormNZO |
con simulata ironia) % TAL il salverài, mia “tnamo, È quegli'il
gran? ; Filosofo) di Il celebre Giordanb. VESTA Dal Tribunal del
Dèmoni Ù 1 1 PR. E O ARNO E ‘J RARE. |
Baura (| ‘801 ‘presa vi ala PISAE) | dia 39 DS IDE Lorenzo!
dui GicoL..(a o pi di te-che mai sarà? F a iI
Gietiala (con dolore) Fui tradito !..-Oh cerudoltà So
IV I Santo phrto) Tana ‘in Cactpnse deg Di palpiti, di
ladina, Tempo,non è, mio cuore; .Salvarlo, fat Miracoli. DERE eo
-0t devo ame l'amore. OL DI Giordano La luce tua mi
sfolgora, Fanciulla, nel pensiero; Se il mio profeta! Libero
Trionferà il mio vero. (poi fissando LORENZO) Quel volto! V°
è 1’ immagine Impressa di Teresa. Misto è quel volto e annunziami
La gioia ed il dolor! (Prendendo per mano LORENZO) Giovane, dimmi:
sei tu di Roma? La tua favella mel dice... Parla! Dimmi: tua
madre come sì noma? Teresa forse? Lorenzo Teresa?... Sì! (In fondo appare ROMANO con SERVI e
SOLDATI poi vengono gl’Invitati). Giordano L’
inquisizione! Oh quale orror! (a Lorenzo) E tu con essa? Ah
traditor! o Io a te la vita diedi... e la morte - Tu, iniquo,
appresti al Genitor!... A te l’ inferno schiuda le porte... Sii
maledetto, vil delator.fekresrey=neoan0enen castec pregsone e aosso g@ zor—rorerovrseereeeericrone
cer csvpirtetronert pari o son nen contiene nanenene Lorenzo
Tu... padre mio? Che mai feci io!... Padre, perdonami
_Se pur ancora ‘ Merto pietà. GU INVITATI che
riappariscono da destra e sinistra e detti. GI Envitati e
Leandro La festa è orrenda! Fuggiamo tutti; Qual tradimenti!
Keco distrutti Degl’ innocenti Gli almi piacer. Romano Grazie, o
Ciel! Nelle mie mani Or Giordane io vedo tratto! Roma esulti...! Il
suo desìo Finalmente è soddisfatto. Lerenzo Orrenda
infamia! Tu il. padre mio? Ah me infelice! Che mai fec? io! Padre,
perdonami... O Ciel, pietà! ERA EeIOrtitiezast:nuvo cene cen
vinariesazyaza cc uPONPPA PESSANO MT RI Laura (a GIORDANO) Delle
amarezze il calice Berrò con te, Giordano; Già in seno
il duolo squarciami Il core a brano a brano; Peno per te, pel
figlio Mio primo e solo amor. Leandro Oh
come ovunque penetra La santa Inquisizione ! Come sarà terribile
La sua imputazione ! In lui perdiamo un figlio, Che
della patria è onor. Giordano (4 LAURA) Ah no! Laura,
non piangere... Giordano ha l’alma forte ! Pel Vero è pronto
a vincere Il duolo pur di morte! Dio deh! ritorna il
figlio A Laura e al Genitor, Lorenzo
Sento nel seno piovermi D'un aspro duol le stille!... Il padre...
oh! il padre scorgere ab 0); Temon le mie pupille!
Com'è infelice un figlio Ribelle al genitor ! Romano
Entro mi serpe un fremito, Che mi sconvolge il core,
Veggendo quest’ eretico Di scismi banditore, Che, della
Chiesa*figlio, Divenne traditor! Leandro Tu
piangi?... Incauto, a Lui {affida Pel suo perdono; ma l’alma infida
Nel suo rimorso gran pena avrà. Coro (a LORENZO)
Che piangi?... Ognuno vile ti grida; Se’ un traditor; se’ un
parricida! Nè Dio, nè il mondo n’avran pietà. (I SOLDATI
circondano GIORDANO e cala la tela/. IITTTTAAEIAIII RA
CORTI IN ROMA Sala nel palazzo dell’Inquisizione. — In
fondo, nel mezzo della parete una cortina nera che chiudela scena,
— A sinistra una finestra aperta con ferriata. In fondo un tavolo
coperto con un tappeto nero, a cui siedono il grande INQUISITORE e DUE
SCRIVANI; ai lati siedono gl’INQUISITORI, e, di fronte, GIORDANO, R0MANO
e LORENZO, — Porte a destra e a sinistra. Romano {>
iordano! Voi siete’ D’innanzi ai vostri giudici, al supremo
Tribunal della terra! E qui dovete, Smésso l’antico stile,
Risponder vero, obbediente, umile. “cà ra G.
Inquisitore Vostro nome è Giordan Bruno? Giordano Di
Nola. mrantsiorizea nano (199 AMDI ATTI ANI ANAZANAZA NZ RATTI TIT IATA
TERI ri prenpan ianana nananarena enzana G. Inquisitore
Vi conosciamo! Voi correste in terre D’eretici; lè in Praga, in
Francoforte. E predicaste spesso agl’ infedeli La santissima Chiesa
dileggiando Di Roma, tutti i novator germani Esaltando. D’
Iddio 1’ essenza in false Forme sponeste; come v’ inspirava
Mal talento. D’ Iddio la legge in pubblici E in segreti convegni
commentaste; Le coscienze fùr guaste. Giordano
Mentite! Solo io dissi agli uomini Il mondo ha una
visiera Di antiche, immense tenebre ; Cerchi la luce vera.
Dio vuol che l’uomo spinga L’acuta sua pupilla Fin dove in cielo
brilla L’eterno suo splendor. Coro d’Inquisitori D’ anime
felle Empia utopia! Il tuo, ribelle, Un Dio non è. Non
ha che larve -Tua fantasia; .0 & gi ver disparve ; “Se in eresia
ft fo i AI fuoco, ‘al fuoco: © Sia condannato! 1 “REP carcer.
poco, s ra ! tal OmpIO, egli de (Si apre la cortina’ dalla’
quale ‘escono pina DTA io GRANDE INQUISITORE, quindi ROMANO, poi
gli SCRIVANI, ‘gi ISQUISITORI, ed sea pIoR-SSf DANÒ accompagnato, dalle
GUARDIE.Gala la cortina e solo LORENZO rimane în ‘scend), SCENA
DÒ dt e Laura 01,3 (LAURA entra dalla' sinisird e presi
itasi) di LORENZO | in atto supplichevole). SÉ Roe dia eor
ATI v Rat Laura! moi (HI dÉ tia Koi i È
& Loréiizo i «105 si vo MREPSRI RATA
GIL Lorenzo Di ea DO Ur PA Ale 2 i sd Met: la
"I Che vuoi tut ot Raid) fai I n Setdi o
SERRA 2 Senti la ToRe.e. un uomo Rico tu soi. “ rE:
Lorenzo Tinura! Da me che brami? Sento straziarmi il
cuore... Laura Ah! tu il padre salvar déi, Se
una belva ancor non sei. Lorenzo Tact Laura! Il ver
dicesti È mio padre! Io lo sentìa Quando'.il labbro suo:
terribile. Me colpevole maledia. È mio padre! Ancor lo
sento AI perenne! e fier tormento.‘ ©’ Che m’ opprime e strazia il
cor. Laura | Pietà del misero. Tuo
genitor. Lorenzo L’accento tuo terribile E un dardo al
traditor. ebic Laura Lorenzo. it i #1) Ma
shananorazi scenza sanacenencacaee cena sane oean coneesccnio naacea—ea—e@ce0cui0reò’npsQa”ncceinci’’’
ne Agp ipmpasrssssso Lorenzo Nol posso! Laura
Va da me lungi, o perfido, Se nieghi al genitor Salvar
la vita. E sorga il dì terribile Che ognuno, o
traditor, Ti nieghi aita. Lorenzo Taci!....
e che far poss’ io? Laura Aiutarmi a salvarlo; tu lo
puoi! ‘Ei fugga da quell’ orrida Fossa in serena terra,
Ove su lui degli uomini Taccia sì cruda guerra. Ove un demén
carnefice Non trovi nell’ amico, Nel figlio, un traditor; Ove
il sovran suo spirito Onnipotente e pio Possa inalzarsi
libero Di tutti al Padre, a Dio; E riabbracciar qui un
figlio, Che traviò pentito, Stringendolo al suo cor.pra, im
masasenananasasesc’poossoncostor09 posporooscoesaesose Lorenzo
Quell’ardire, che in volto a te brilla, La speranza, la fede m'
ispira: E una sacra, divina favilla Della fiamma, che
tarde nel cor. Raura e Lorenzo (assieme) Con te nutro
la credula speme, Che a giustizia il trionfo sorrida; Siamo uniti
per vincere insieme Od insieme da forti morir. (partono). Muta la
scena. — Carcere di GIORDANO con porte in fondo: dentro vedesi un
giaciglio di pietra, una seg- giola ed un tavolo su cuì arde una lampada.
— A sinistra una scala da cui si accede agli Uftizii del- l’
Inquisizione. Giordane (seduto sul giaciglio) «Ecco, o Roma,
l’eretico In questo tetro carcere rinchiuso !.... Del
sangue suo dissetinsi I tuoi Inquisitori Ebbri di gioia
in lor ciechi furori! (Gleaso Sul rabido rogo dall’empio
innalzato La fiamma divampa sanguigna e stridente, Ma
in mezzo all'incendio securà possente Del martire invitto la voce
s’ udrà. Il rogo non strugge — la libera idea; Ma, eterna fenice —
risorge o sfavilla; Del vasto creato — nel verbo
s'inslilla Te dense tenebre — del mondo a fugar. In mano ai
carnefici — chi, miser, mi trasse, Tu fosti, mio figlio; — tu sli
maledetto Ma no maledirti, ma no, nol poss’io: La morte è un trionfo —
per me, figlio mio! LORENZO apre con furia la porta del fondo che
mette nel carcere; indi entra anche LAURA. Entrambi «$0NO Raealii
in domino nero come i servi dell’Inquisizione. Lorenzo (di piedi di
GIORDANO) Padre mio! Tuo figlio... Giordano Non
sogno! Lorenzo Si, son io, ch’ hai maledetto ; Ma figlio tuo!
Ripeti un altra volta La tua maledizione i Coll’ accento d’ un
padre, ed al mio cuore Più cara suonerà di quel che fora Del
sacerdote la benedizione ; Ah! lasciami morir a pieid
tuoi. TIrCItIVISIÀ poorrcens ersantisaazuztt=veSnII=TIERERA TATE conuaca
riv ertaziori (apusa ra rara zar sara ra bist enaneronesane
‘Giordano Felice è un tal momento! A me t’ adusse
Iddio; Ora tu sei redento! M’ abbraccia, o figlio mio.
Lorenzo Padro' i] mio cuore un balsamo Nella tua voce
trova! Col tuo perdon risorgere Mi sembra a vita
nuova. Laura Redento il figlio, accoglierlo Ben
può il paterno core; Quale inattesa grazia !.., Disparve ogni
terrore. Mutti (inginocchiandosi) Gran Dio, che fra
le angoscie Apri a quest’ alma il riso, E mesci ai loro
spasimi In terra un paradiso. A te, che i santi
vincoli Riannodi di natura, Salga da queste mura
L’ inno de’ nostri cor. Giordano (STO ER Dal fondo del cor
mio 2/0 SARA Grazie a te sien, gran Dio! a Pi E
| re k » à, s ER wr: DETTI, e ROMANO, che presentasi
in cima della ° dente. Fissa collo sguardo LORENZO, indi scende
rapidamente. Lo seguono il GUARDIANO Retles va x carceri e i SERVI
del S. UHEIZIO: - da si ‘Romano < È Come tu qui?... La figlia
ancor Di vedo, ea Oh mio furore ' eco 3 F : x Laura e Lorenzo 00
o O qual terror! > ua | » Romano È ‘ Giiordano. Questa ou
fatale a me una figlia nn dio Spa ma a te la vita. (LEANDRO, il
GUARDIANO delle carceri ei SERVI. del S. UFFIZIO mascherati ed armati si
ap- d pressano). Lg i VEL 7 Pi AE
Li unisoseorevrespropeosovo ” Romano (a
GIORDANO) Trencar ti voglio, qual vile stelo ; Delle tue carni la
terra e il Cielo Io colle fiamme consolerò. Lorenzo Ed
io fidato m’ ero a tal jena ? Tutto l’inferno qui si scatena, E
cielo e terra han di te orror. Laura e Leandro Sublime
martire! La tua gran vita Tronca in un lampo tra l’infinita
Gioia... Qual strazio sento nel cor! Giordano Del mio carnefice sul
volto scritto Sta col livore il suo delitto; Solo dal Cielo
giustizia avrò. Romano (a° Soldati) Innanzi al Tribunal condotto
sia. Coro (Servi e Soldati) S'innalza un turbine Di
guai novelli. Su de’ fratelli — Tratti in error. E l’empio
eretico < «N° è lavcagionez 9:13 <L Maledizione
Sul corruttor! Al rogo ignifico ‘ Condotto Sia. © Chi
l’eresia Tra noi portò. Legge inviolabile Il turbolento A tal
tormento Già condannò. RIC FROCIO
RA ATONTAITA Gran sala nel Palazzo dell’Inquisizione in Roma. Nel
fondo una Galleria apertà sostenuta da colonne, fra ile quali: si, aprono
grandi fin:stre che lasciano tra- vedere le cupole e i colli di Roma. —
Porta: a de- stra e a sinistra. — Nelmazzo un tavolo con quattro
candelabri. — Siedono al tavolo il grande INQUISITORE, ROMANO e ) UE SCRIVANI.
— DUE SERVI «ai. lati, quindi gl’ INQUISITORI, i SCENA
I. Coro d'Inquisitori || |) eo nembo dall’aere piove
Lupa ' Di Giordano su:l’empia cervice! "Non v'ha niun che
l’appelli infelice, Non v'ha cor che si muova a pietà. Pronto
è il rogo, la fiamma divampa... E pur essa la vittima è
pronta! AI gran Nome Cristiano quest’onta. Or. dal fuoco purgata
sarà. } Giordano (appressandosi). O sommo Inquisitor! Giunta
è l'estrema Ora, che me a gran prova... al rogo.... appella! G.
Inquisitore (alle guardie) Fuor della porta vigilate! (le
guardie e i servi partono) O Bruno Di Nola! Quest’ è 1’ora che vi
chiama Alla prova del fuoco.... a morte.... 0 a vita Lieta d'ogni
uom nel mondo! E a voi concesso Ciò e’ ha nessuno fu giammai; la
scelta Fra la vita e la morte! Scegliete. E in, vostre man la
vostra sorte! Giordano (Mi tentan!) Che si vuol da ms?
Parlate. G. Inquisitore Qui in faccia a tutti, dichiararvi
figlio Della Romana Chiesa ora e in eterno E vi doniam la vita;
rimarrete Prigion; ma al figlio libertà darete!
Giordano (Dèmone tentator!) Nol vò.... nol posso! G. Inquisitore (qa
RomaANO)] Perduto! Udiste? La sentenza è data! Parte coi
servi, Le guardie circondano GIORDANO e partono). i SCENA
II. Romano (in preda a soffocato sdegno). Cieco sirumento io
sono all’empie voglie Di costoro! Ubbidir sempre... e frattanto
Spezzare di mia figlia il vergin core, Serbando la mia vita al lutto e al
pianto! O Laura, tu l’adori D’averno il rio Filosofo, Che con
l'accento magico Tuo cuor conquise già. Or ei morrà sul
rogo!... Ma temo per mia figlia... Dal duol trafitta, all’empio
Vicina ella cadrà!... Senza la figlia, il padre Più viver non
potrà. To l’adoro! In lei Tiposi Ogni speme ed ogni alta; La
mia luce, la mia vita Con la sua si spegnerà. Volgi, o Dio su me,
su lei Un tuo sguardo protettor, E la figlia, che perdei Deh!
ridona al genitor. (ROMANO parte da sinistra e nell'uscire si.
moontra con LAURA).Laura (apprdssandosi ‘a ROMANO. Ah! padre caro, mi
benedici! Quel divin spirto, che t’empie il core, Io pur lo sento!
Odio i nemici Di quel gran ùomo;-che' giùsto muore. Ma tu, che. il puoi,
deh! tu lo salva; Se Do, «con Lui io morirò. Romano La rea fiamma,
che in cor ti VE Per chi scuote de’ Papi l’impero, Sulla fronte il
delitto’ ti Stampa Che tu svolgi nel cupo pensiero. Salvo tu vuoi
Giordano? Iniqua ! Nol sperar... tu Il chiedi > invano. iLaura
(con disperazione) Più di salvarlo non v' ha speranza! L’ala
nel tempo batte spietata! Ah! la fatale ora 8° avanza. i Con te
Giordano io morirò. ( prende il veleno) A morte infame traggono. ;
L’ apostolo del vero; Ma dal suo rogo. pallida; | La fiamma
sorgerà. Che sovra. il cieco popolo... La luce porterà;
COLERE Nè più potrassi spegnere Quel fuoco che foriero Sarà di
libertà. Coro frecta judicate filù hominum Laura Quai
voci ascolto! Lugubre E questo il canto estremo, Ch’ ora al
supplizio adduce- L’apostolo del Ver. Coro Recta judicate fili
hominum Laura Con te Giordano! Morir voglio! Al gaudio
tuo volar desio. {LORENZO e LEANDRO col corteo funebre s’inol- trano
nella scena. GIORDANO Tifo, le guardie si fa avanti nel mezzo).
Giordano Gran Dio! la vittima. Tu vedi pronta Il
rogo a scendere \a 1 1 Per la tua, fe; CERRI TERA ee L'ira de’
perfidi, Ovunque. conta, Oggi terribile Piombò su di
me. Coro Etenim in corde iniquilates operamini; Injustitias manus
vestrae concinnant. Lorenzo Si squarcino le tenebre Or
dell’uman pensiero, E torni vivo a splendere Il sol di
verità, Che strugga alla tirannide L’atroce maestà, E’
incenerisca i fulmini Del mistico nocchiero Nella futura età. Giordano
e Leandro Da’ rei carnefici Il rogo ardente Pel nuovo
martire E posto là; Ma la giustizia Di Dio clemente Le
braccia schiudere A Lui vorrà. GIORDANO circondato ddlle guardie parte
col corteo. Leandro, Cero. In terra injustitias manus. vestrae
concinnant. LORENZO s’appressa a LAURA, che si troverd,
vicina. a ROMANO), i Lorenzo, con disperazione. O Padre, addio. Per
me l’estrema Ora fatale suonata è già? Guarda tuo figlio, che
più non trema Nel vendicare la verità. A me di Laura l’amor
fu tolto : Perchè un mistero buio sognai. Ah! padre, credilo, tutto:
ignorai; Solo or la luce scorgo del Ver. ER omamno
Lorenzo! Lorenzo [trattosi dall’ abito uu pugnale, si
ferisce) Laura! Laura (riavendosi avvicinasi a LORENZO)
Al gaudio Ei vola. Romane (sorreggendo LORENZO) Serbate
a quanti spasimi E il povero mio cor? o
aaravai -ercerecote e merie—i ve oraconcorsoee «n - peacee -LilsSTFri=
pone rete na dor e. Lorenzo È tardi, o padre, il piangere. Anche
Lorenzo... muor! (gli cadde ai piedi). Romano. Odesi “una campana a
lenti rintocchi; avvicinandosi a LAURA e sorreggendola/
Orribil pena mi strazia il core... Un disumano fui genitore...! Non
v’ha infelice al par di me! Laura (presso LORENZO)
Lieta è quest’ ora... della mia vita. Bel paradiso la via... m’ addita
Giordano.... Io volo... In ciel. con tel (Da una finestra vedonsi
le fiamme del rogo, ed un urlo di popolo annunzia la fine dello
spettacolo. Cala la tela. Refs.: Luigi Speranza, Bruniana. Filippo Bruno.
Giordano Bruno. Keywords: paganesimo ario, anti-catolecismo, anti-papismo,
filosofia come anti-religione, ragione, non fede, contra la fede, fede
irrazionale – irrazionalismo della religione, irrazionalismo, ario, ariano,
tradizione aria, religione pagana, filosofia e religione nella Roma antica –
irrazionalismo della religione antica romana – carattere metaforico della
religione pagana della Roma antica, ermetismo, composizione dei signi, de
signorum compositione, compositio signorum, asino,asinita, Spaventa, Giudice,
Cacciatore, Gentile, implicatura e ligatura, relativita, infigurabile,
indeterminabile, Grice, indeterminacy, open, implicature, il Bruno di Marlowe;
il Bruni di Shakespeare (Pene d’amore perdute), Grice e Bruno a Oxford. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Bruno” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Bruzi: l’implicatura
conversazionale dei goti -- filosofia
italiana – Luigi Speranza (Squillace). Filosofo italiano. Grice:
“Cassiodoro was possibly a genius; I mean, I wrote a logic, and so did he – but
he was ‘consul’ on top! My favourite – and indeed, the ONLY tract by him I
recommend my tutees is his “Dialettica” – Strawson prefers his “De anima,” but
‘anima’ is a confused notion, for Wittgenstein and neo-Wittgensteinians
alike – no souly ascription without behaviour that manifests it! – whereas with
‘dialettica’ you are safe enough!” –Grice: “I should be pointed out that of the
three of the trivial arts – ‘dialettica’ is the only one that deals with my
topic, conversation or dia-logue – grammatical is almost autistic, and rhetoric
is for lawyers, i. e. sharks! Only ‘dialettica’ represents why those in the
Lit. Hum. programme chose ‘philosophy’!” Grice: “Dialettica INCORPORATES all
that grammatical and rettorica can teach!”. Cassiodoro Flavio Cassiodoro Gesta Theodorici Flavius Magnus
Aurelius Cassiodorus. Cassiodoro, da un manoscritto su vellum del XII secolo.
Magister officiorum del Regno Ostrogoto MonarcaTeodorico il Grande Atalarico PredecessoreSeverino
Boezio Prefetto del pretorio d'Italia MonarcaAtalarico SuccessoreVenanzio
Opilione Monarca Teodato Vitige PredecessoreVenanzio Opilione Successore
Fidelio Dati generali Professione filosofo Flavio Magno Aurelio Cassiodoro
Senatore (latino: Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator. Vive sotto il
regno degli ostrogoti. Percorse un'importante carriera politica sotto il
governo di Teodorico ricoprendo ruoli tanto vicini al sovrano, da far pensare
in passato ad un effettivo contributo diretto al progetto del re ostrogoto.
Successore di Boezio, oltre che consigliere, fu cancelliere de Teodorico e il
compilatore delle sue lettere ufficiali e dei provvedimenti di legge. Collabora
anche con i successori di Teodorico. Al termine della guerra si stabilì
in via definitiva presso Squillace, dove fondò la biblioteca di Vivario. La
fonte principale che ci permette di conoscere la famiglia di Cassiodoro è data
dalla sua più vasta e importante opera, le “Variae”. Nasce in una delle più
stimate famiglie dei B., facente parte del patriziato. L'origine del nome è da
ricercarsi in un luogo di culto dedicato a Giove. Da una lettera scritta da B.
per Teodorico abbiamo notizie sui suoi genitori, così come su un parente di
nome Eliodoro. Dall'antica origine della famiglia si può comprendere la scelta
dei B. come nuova patria, essendo questa una zona della Magna Grecia. Si hanno
notizie inoltre del suo bonno, definito “vir illustris” e del nonno Senatore.
Quest'ultimo fu tribuno sotto Valentiniano III, e in qualità di ambasciatore
conobbe il re degli Unni Attila. Odoacre e Teodorico ritratti nelle
Cronache di Norimberga. Al padre furono indirizzate alcune lettere delle
“Variae”, il che ci offre più dati su di lui. Ricoprì il ruolo di comes rerum
privatarum e successivamente di comes sacrarum largitionum nel governo di
Odoacre. Mantenne la propria posizione di funzionario d'amministrazione anche
sotto Teodorico, tanto da diventare governatore provinciale. Lo si ritrova
governatore della Sicilia, e dopo essere entrato nelle grazie di Teodorico,
governatore della Calabria, quando si ritirerà alla sua villa. Così come
per i suoi familiari, ricaviamo notizie sulla vita di B. solo dalle sue opere.
La nascita e quella indicata dal Tritemio nel suo “De scriptoribus” (Basilea).
Il menologio lo ricorda. Per quelli che, come Theodor Mommsen, non ritengono
attendibili i dati del Tritemio, le date di nascita e morte di B. rimangono
ipotizzate, principalmente grazie a quelle note dei suoi incarichi
amministrativi; nonostante ciò molte cronache tendono a confondere alcuni dati
della vita di Cassiodoro con eventi vissuti dal padre, attribuendo una grande
longevità al letterato di Squillace. Proprio per quanto riguarda Squillace, non
è certo che vi nacque. Molto più probabilmente vi passò l'infanzia, ricevendo
dalla propria famiglia una prima educazione e seguendo degli studi. Ancora
giovane fu avviato dal padre alla carriera pubblica, per la quale ricopre
anzitutto il ruolo di “consiliarius”, per poi diventare quaestor sacri palatii,
forse perché Teodorico apprezza particolarmente un panegirico che egli aveva
composto. Poco tempo dopo ricevet il governatorato di Lucania e Bruttii,
notizia che si può apprendere da una lettera inviata al cancellarius Vitaliano.
Seguendo differenti interpretazioni storiche, questa congettura è stata però di
recente messa in dubbio. Risale la designazione a console. Nonostante si
trattasse ormai di una carica onorifica manteneva una certa importanza,
permettendolo di ricoprire il ruolo di eponimo. Dei anni successivi non si
conosce salvo la pubblicazione della Chronica. Successivamente, fu nominato
magister officiorum del re, succedendo nella carica a BOEZIO (si veda). Il
ruolo e di grande prestigio, e rappresenta con esso il capo
dell'amministrazione pubblica, degli official
e delle scholae palatinae. Alla morte di Teodorico, si apre una complessa fase di successione.
Divenne ministro della la figlia di Teodorico, succedutagli sul trono come
reggente per il figlio Atalarico. Presumibilmente perdette parte della sua
influenza nei primi anni di tali mutamenti politici, ma seppe poi riproporsi e,
con un lettera di Atalarico, guadagna il titolo di Prefetto del pretorio per
l'Italia. Non ricopre questo ruolo politico per molto tempo. Atalarico morì e
ai consueti problemi di successione si aggiunse la malvolenza di Giustiniano
verso gli ostrogoti, insofferenza che culminò poi con la guerra gotica. Resse
nuovamente la prefettura, sotto i re Teodato e Vitige, per poi abbandonare definitivamente
la carriera pubblica. Nelle Variae si possono trovare le ultime lettere scritte
per conto di Vitige, anche se non viene detto nulla sul concludersi della sua
funzione politica né si sa alcunché dei suoi successori. Di fronte all'avanzata
bizantina rimase dapprima in ritiro a Ravenna, luogo che offriva ancora una
certa sicurezza. Ravenna e conquistata dalle truppe imperiali, e da quel
momento si perdono le sue tracce. Le alternative vagliate sono una permanenza a
Squillace, dove però avrebbe avuto scarse possibilità di movimento, o una
permanenza più lunga a Ravenna. Lo si ritrova nel seguito di papa VIRGILIO a
Costantinopoli, città nella quale potrebbe anche aver soggiornato, secondo una
terza ipotesi, in un periodo precedente alla data conosciuta. Rientrò nei
Bruttii solo dopo la fine della guerra, ritiratosi definitivamente dalla scena
politica, fondò il monastero di Vivario presso Squillace. Si hanno anche per
questa parte della sua vita pochissime informazioni, non si conoscono quindi le
motivazioni che lo portarono alla creazione di questa comunità monastica né
particolari sulla contemporanea situazione politica della penisola italica; per
quanto riguarda la sua situazione personale, si può ipotizzare che non ebbe
eredi diretti. Al Vivarium trascorse il resto dei suoi anni, dedicandosi allo
studio e alla scrittura di opere filosofiche. Qui istituì uno scriptorium per
la raccolta e la copiatura di manoscritti, che fu il modello a cui
successivamente si ispirarono i studii. Opera, il De ortographia. IL'obiettivo
principale del progetto politico-culturale di B. fu quello di accreditare il
regno teodericiano come una restaurazione del Principato, ossia quella forma di
governo che aveva garantito la collaborazione, formalmente quasi paritaria, tra
l'imperatore e la classe senatoria. Questa autorappresentazione del governo
goto serviva in primo luogo come legittimazione del regno nei confronti
dell'Impero costantinopolitano. Sostanzialmente, essendosi conformato il regime
ostrogoto al modello imperiale, il primato dell'imperatore e fondato
esclusivamente su un piano carismatico (pulcherrimum decus). Al tempo stesso,
tale imitazione da parte di Teoderico poneva l'Amalo in una posizione di
superiorità nei confronti degli altri regni barbarici attraverso un principio
politico-carismatico, basato su una gerarchia di due livelli (l'impero e il
regno di Teoderico, gli altri regni), con un vertice binario e leggermente
asimmetrico. Tra tutti gli altri dominantes, Teoderico era il solo che, per
volontà divina, aveva saputo dare al suo regno gli stessi fondamenti etici e
legali dell’imperium: il suo regno era una replica perfetta del modello imitato
e a sua volta un modello. Giardina. La prospettiva di B., infatti, non è più
l'impero universale, bensì quella nazionale dell'Italia romano-ostrogota,
autonoma ed egemone rispetto agli altri regni occidentali, sebbene siano state
avanzate riserve circa la reale ambizione di Teoderico di assumere l'eredità
del decaduto Impero romano d'Occidente. In particolare, il fondamento
dell'ideologia cassiodoriana ruota intorno al concetto di “civilitas”, che
indica tanto il rispetto delle leggi e dei princìpi della romanità, quanto la
convivenza sociale, giuridica ed economica di romani e stranieri fondata sulle
leggi. Secondo B., il regno goto si sarebbe fatto custode della civilitas,
garantendo così la giustizia e la pace sociale (l’otiosa tranquillitas, cioè
l'obiettivo di ogni buon governo), in accordo con la legge divina e la migliore
tradizione imperiale romana. Il richiamo all'ideologia del Principato da parte
di Teoderico e Atalarico si basa, nella fattispecie, sull'emulazione della
figura di Traiano, così come tratteggiata nel Panegirico di PLINIO (si veda) il
Giovane. Con il regno di Teodato, invece, il principale modello di riferimento
fu quello dell'”imperatore-filosofo” -- un ideale etico-politico ampiamente
imbevuto di caratteri neoplatonici. In seguito, nell'impellenza della guerra
greco-gotica, Vitige si distinse per il recupero di un'ideologia più
specificamente germanica, in cui e messi in risalto le virtù bellica e l'ardore
guerriero. San Benedetto da Norcia.
Inoltre esiste la possibilità che un primo abbozzo di ciò che sarebbe
diventato il monastero esistesse già da tempo, presente nei territori di
Squillace da una data sconosciuta e utilizzato come residenza da C. solo al
ritorno in patria dopo la guerra gotica. Ad ogni modo non aiuta nelle varie
ipotesi il silenzio delle fonti, poiché le Variae erano state già pubblicate e
nessuna delle opere dell'ormai ex politico trattò di questa fondazione; nulla
si conosce sul parto di questo progetto, né quando quest'idea fosse stata
concepita. Nonostante si intuisca dalle ultime opere di B. un avvicinamento
potente alla fede cristiana (si pensi al De anima e all'Expositio Psalmorum, il
monastero di Vivario nacque con uno scopo differente dal celebre Ora et labora:
l'obiettivo principale del nucleo monastico fu infatti la copiatura, la
conservazione, scrittura e studio dei volumi contenenti testi dei classici e
della patristica occidentale. La caratteristica di Vivarium era quindi la sua
forma di scriptorium, con le annesse problematiche di rifornimento materiali,
studio delle tecniche di scrittura e fatiche economiche. I codici e manoscritti
prodotti nel monastero raggiunsero una certa popolarità e furono molto
richiesti. Le forme entro cui si espresse invece l'organizzazione monastica dal
punto di vista religioso sono ben poco chiare, né aiuta l'assenza di riferimenti
alla vicina esperienza di Benedetto da Norcia; forse C. non ne conobbe neppure
l'esistenza, o potrebbe averne parlato in opere non giunteci. Alcuni storici
avanzano l'ipotesi che la Regula magistri, su cui si basa la Regola
benedettina, sia addirittura opera dello stesso B. Questo presunto rapporto tra
i due è però generalmente rigettato dagli studiosi, anche alla luce di alcune
citazioni provenienti dalle Institutiones che chiariscono le norme monastiche
adottate da Vivarium. Voi tutti che vivete rinchiusi entro le mura del
monastero osservate, pertanto, sia le regole dei Padri sia gli ordini del
vostro superiore e portate a compimento volentieri i comandi che vi vengono
dati per la vostra salvezza... Prima di tutto accogliete i pellegrini, fate
l'elemosina, vestite gli ignudi, spezzate il pane agli affamati, poiché si può
dire veramente consolato colui che consola i miseri. B., Institutiones. Ritratto
del profeta Esdra nel quale per molto tempo si riconobbe la figura di C.,
contenuto nel Codex Amiatinus. Questa citazione mostra come Vivarium seguisse
quindi le più comuni regole monastiche contemporanee, mentre altri passaggi
delle Institutiones ci suggeriscono un ruolo laico per C., forse esterno alla
vita monastica e puramente patronale Il vero centro vitale di Vivarium
era, particolare che segna la differenza con ogni altro centro monastico, la
biblioteca. C. distingue inoltre i libri del monastero da quelli personali,
differenza poi scomparsa in un periodo successivo. E la biblioteca, infatti,
come centro di cultura di tutto il monastero, la novità del suo programma, una
biblioteca nata ed accresciuta secondo le intenzioni del fondatore che dei suoi
libri conosceva non solo la sistemazione, perché l'aveva curata personalmente,
ma anche i testi, perché li aveva studiati, annotati, arricchiti di segni
critici, riuniti insieme secondo la materia in essi trattata e persino
abbelliti esteriormente. Il monastero prende nome da una serie di vivai di
pesci fatti preparare dallo stesso B. La loro presenza rappresentava un forte
valore simbolico, legato al concetto di Cristo come Ichthys. Non lontano dal
centro si trovava una zona per anacoreti, riservata a monaci con pregresse
esperienze di vita cenobitica. Vivarium sorgeva, secondo gli studi ad oggi
compiuti, nella contrada San Martino di Copanello, nei pressi del fiume Alessi.
In quella zona fu ritrovato un sarcofago datato VI secolo, associato a graffiti
devozionali e subito considerato la sepoltura originale di B.. Per ciò che
riguarda la ripartizione del lavoro, i monaci inadatti a seguire la biblioteca
con annessi oneri intellettuali sono destilla coltivazioni di orti e campi,
mentre i letterati si occupavano dello studio delle sette arti liberali
(dialettica, retorica, grammatica, musica, geometria, aritmetica, astrologia)
questi ultimi erano divisi in notarii, rilegatori e traduttori. Le opere di
carità erano espressamente raccomandate dal fondatore, e legati a queste
fiorivano gli studi di medicina. Cassiodoro fece preparare tre edizioni
differenti della Bibbia e si occupò di copiature e riscritture di molti altri
testi della cristianità, considerando tutto ciò una vera e propria opera di
predicazione. Non mancano però nella biblioteca di Vivarium i testi profani:
tra gli altri furono salvati grazie all'opera di Cassiodoro le Antiquitates di
Giuseppe e l'Historia tripartita. Le opere di B. del periodo di Teodorico,
quelle da noi conosciute, sono tre: le Laudes, la Chronica e l'Historia
Gothorum. Della prima si sono conservati solo due frammenti, mentre della
Gothorum Historia rimane solo un'epitome a opera dello storico Giordane. La
Chronica racconta la saga dei poteri temporali di tutta la storia, dai sovrani
assiri sino ai consoli del tardo Impero, passando ovviamente per tutta la
storia romana. Possediamo un frammento di un'ulteriore opera, l'Ordo generis
Cassiodororum, che ci offre notizie sulla famiglia dell'autore. Tra la
produzione di Cassiodoro occupano un posto speciale le Variae, raccolta di
documenti ufficiali scritti i quali ci offrono quindi informazioni su
differenti periodi della vita dell'autore e sulla storia dei Goti. A queste si
può aggiungere il “De Anima”, opera per la prima volta lontana da interessi
politici e invece basata su temi della filosofia psicologica. Il terreno
religioso è battuto anche dalla successiva Expositio Psalmorum, commento ai
salmi di particolare importanza poiché unico esempio pervenutoci dal mondo
tardo antico. Al periodo di Vivarium appartengono tra le opere a noi giunte, le
Institutiones, le Complexiones in epistolas Beati Pauli e le Complexiones in
epistolas catholicas, le Complexiones actuum apostolorum et in Apocalypsi e il
De ortographia. La prima, senza dubbio l'opera più importante di B., è datata
in un periodo in cui il centro monastico era sicuramente avviato; rappresenta
sostanzialmente una "guida" per gli studi nel monastero, è ricca di
informazioni sulla vita dei monaci e sulle opere intellettuali da loro
compiute. Il De ortographia sarà la sua ultima opera, scritta attorno ai
novant'anni. Uno scritto di chiari intenti politici è la Chronica, una
sorta di storia universale scritta su richiesta per celebrare il consolato di
Eutarico Cillica (diviso con l'Imperatore Giustino), genero di Teodorico e
designato al trono. Il sovrano d'Italia non aveva eredi maschi mentre Eutarico,
sposandone la figlia Amalasunta, era riuscito a donargli un nipote, Atalarico.
Alla luce di questa nuova dinastia, la scelta di offrire il ruolo di console a
Eutarico rappresentava quindi un importante evento politico: si trattava della
celebrata unione tra i romani ed i goti, progetto che poi fallirà tragicamente.
L'opera, che come comprensibile dal titolo ha chiari fini storici, propone una
successione dei grandi poteri politici succedutisi nella storia, passando da
Adamo sino ad approdare con Eutarico. È basata su numerose fonti che Cassiodoro
spesso cita quali Eusebio, Gerolamo, Livio, Aufidio Basso, Vittorio Aquitano e
Prospero d'Aquitania. Per la trattazione successiva invece l'autore è autonomo.
L'elemento dell'opera che maggiormente colpisce è il suo carattere
spiccatamente filo-gotico. Cassiodoro arriva a manipolare alcuni eventi storici
o a farne addirittura scomparire altri, al fine di non far apparire i Goti sotto
un'oscura luce. Historia Gothorum Re Davide vincitore in una miniatura
dall'Expositio Psalmorum, presente nell'edizione del B. di Durham. Una delle
sue opere più importanti fu il De origine actibusque Getarum (più noto come
Historia Gothorum) in XII libri, nel quale la sua ideologia filogotica era
tracciata e sviluppata in maniera più organica. Si considera l'opera
contemporanea o poco successiva alla Chronica, anche se più studiosi tendono a
ritenerla più recente, forse composta dopo. Certamente la stesura fu
caldeggiata da Teoderico, per essere infine pubblicata sotto Atalarico.
Nonostante ciò essa ci è pervenuta solo nella versione ridotta dello storico
Giordane, i Getica. Prima storia nazionale di un popolo barbarico, la Historia
Gothorum era tesa a glorificare la dinastia degli Amali, la stirpe regnante,
attraverso una ricostruzione della storia dei Goti dalle origini ai tempi
presenti. Il tentativo più ardito dell'opera fucome emerge dal titolo
stessol'identificazione dei Goti con i “geti” -- popolazione già nota a Erodoto
e maggiormente conosciuta dal mondo romano. Il racconto narra eventi storici e
come scopo ha inoltre quello di celebrare l'unione tra goti e romani, qui
comprovata dal matrimonio tra il romano Germano Giustino e l'amala Matasunta.
Il fine ultimo dell'opera lo svelaper bocca di Atalarico Cassiodoro stesso.
Questi B. ha sottratto i re dei Goti al lungo oblio in cui li aveva nascosti
l'antichità. Questi ha ridato agli Amali la gloria della loro stirpe,
dimostrando chiaramente che noi siamo stirpe regale da diciassette generazioni.
L'origine dei goti egli ha reso storia romana, quasi raccogliendo in una corona
fiori prima sparsi qua e là nel campo dei libri. Dell’Ordo generis B. rimane un
solo frammento in più copie. Il l testo, dalla difficile interpretazione,
fu composto negli anni della carriera pubblica di B. ed è dedicato a Rufio
Petronio Nicomaco Cetego. L'opera offre rare notizie sulla famiglia di
Cassiodoro, in particolare sul padre; nelle poche righe centrali vengono
nominche BOEZIO e Simmaco, il che farebbe pensare ad un qualche grado di
parentela tra l'autore e queste due figure, impossibile attualmente da
stabilire. La sua attività di funzionario al servizio del regno goto è
testimoniata dalle Variae, una raccolta di lettere e documenti, redatti in nome
dei sovrani o trasmessi a firma dell'autore stesso in un arco di tempo che va
dall’assunzione della questura al termine della carica di prefetto al pretorio.
Il titolo come l'autore spiega nella prefazione all'opera è dovuto alla
“varietà” degli stili letterari impiegati nei documenti del corpus, il quale
divenne successivamente un riferimento per lo stile cancelleresco e curiale.
Espone nella praefatio dell'opera il fine di questa raccolta di testi, ovvero
la necessità di fornire nozioni utili a chiunque si dovesse in futuro accostare
alla carriera pubblica. Ulteriore obiettivo dichiarato è quello di far
conoscere i propri trascorsi come membro del ceto dirigente.Le Variae sono
assai utili per conoscere le istituzioni, le condizioni politiche, morali e
sociali sia dei Goti sia dei Romani dell'Italia del tempo. Cominciato poco
prima della conclusione delle Variae, il “De anima” è considerato da B. come
una sorta di XIII volume per quest'opera, quasi ne rappresentasse l'appendice.
Affronta temi esterni al mondo della politica, avvicinandosi agli stessi
interessi spirituali che poi toccherà con la Expositio Psalmorum. Il “De anima”
si dipana su XII questioni, tra le quali l'incorporeità e il destino
dell'anima, legata alla tradizione di Tertulliano, Agostino e Claudiano
Mamerto. Anche per l’Expositio Psalmorum non è possibile dare una datazione
certa, anche perché la sua composizione sembra essere stata portata avanti per
un periodo abbastanza prolungato. Si tratta di un commento completo ai salmi,
unico esemplare rimastoci da tutta la tarda antichità. Per mole è certamente
l'opera maggiore di Cassiodoro, anche se non viene considerata la più matura
tra le sue produzioni. Una più ampia influenza nel Medioevo ebbero le sue
Istituzioni, “Institutiones divinarum et saecularium litterarum”, erudita
introduzione alle sette arti liberali – dialettica, retorica, grammatical –
musica, geomtrica, aritmetica. Progettata dopo che la richiesta di Cassiodoro
per la fondazione di un'studi ricevette una risposta negativa da papa Agapito
I, l'opera visse un lungo periodo di incubazione: basti pensare che al suo
interno cita il De orthographia, ultima opera attestata di B.. Il lavoro su
questa enciclopedia si suddivide in varie sezioni: la prima presenta i vari
libri della Bibbia, la storia della Chiesa e degli studi teologici. La II si
occupa di quelle arti incluse successivamente nel trivio e quadrivio, con un
occhio rivolto alla cultura pagana e alle norme atte per trascrivere
correttamente gli antichi. Altre opere sono citate direttamente da Cassiodoro
nel De orthographia. Complexiones in Epistolas et Acta apostolorum et
Apocalypsin; si tratta di un commento ad alcuni passi degli Atti degli Apostoli
e dell'Apocalisse di Giovanni Expositio epistolae ad Romanos (Commento alla
lettera dei Romani). Liber memorialis; breve riassunto del contenuto della
Sacra Scrittura. Historia ecclesiastica tripartita, di cui fu autore della sola
prefazione. De orthographia; trattato destinato a fissare norme e regole per la
trascrizione di scritti antichi e moderni. Senator è parte integrante del nome
e non già designazione della carica pubblica (Momigliano; Momigliano Le ipotesi
che vogliono Cassiodoro organizzatore e stratega nascosto dietro Teodorico sono
ad oggi considerate generalmente infondate, superate dalla tradizione che vede
Cassiodoro estraneo alla politica del regno; Cardini, Cardini, Abbate, Cardini,
Momigliano, In Siria si trovano attestati i nomi Κασιόδωρος e
Κασσιόδωρος. B., Variae, I, 3.
Noto come Mons Cassius, da questo deriva Kassiodoros, ovvero "Dono
del Monte Cassio". Cardini.
Cassiodoro, Variae, I, 4. B.,
Variae. Onore guadagnato forse per la
difesa della Calabria dai Vandali di Genserico.
Michel Rouche, IV- Il grande scontro, in Attila, I protagonisti della
storia, traduzione di Marianna Matullo,
14, Pioltello (MI), Salerno Editrice, Cardini, Tuttavia non si conosce
né la data in cui ricoprì la carica né il nome della provincia. Cardini,
Il nome stesso di Cassiodoro viene riportato solo nelle lettere dei papi
Gelasio, Giovanni II e Vigilio. In
Cardini, ci si sofferma su dizionari e prontuari la cui affidabilità è
considerata generalmente affidabile; in particolare si cita l'opera Lessico
classico di Federico Lübker. Cardini;
scrive ad esempio nel Vivarium un trattato di ortografia. Franceschini Cardini B., Ordo generis; si tratta di una
carica pubblica con funzioni di consigliere.
Cassiodoro, Variae, B, Variae, Cardini. La congettura si basa su un
passo delle Variae, in cui però B. non afferma esplicitamente di essere stato
governatore dei Bruzi. Questa ipotesi è stata rimessa in discussione da
Giardina e Cardini (Giardina). Cardini, Aveva cioè la possibilità di dare il
proprio nome all'anno, unitamente a quello del collega. Cardini, B.,
Variae, Ghisalberti. Ovvero le segreterie imperiali (officia memoriae,
epistularum, libellorum e admissionum).
Si tratta del corpo militare speciale incaricato di sorvegliare la corte
imperiale. Non si è certi se fosse stato
nominato prefetto del pretorio per la prima o seconda volta. Cardini, B.,
Variae, B., Variae, Momigliano; Cardini. Cardini. Cardini. Cardini. Reydellet,
Giardina. B., Variae, su bsbdmgh.bsb.lrz-muenchen).. Giardina, Teillet, Dietrich Claude,
Universale und partikulare Züge in der Politik Theoderichs, in «Francia», Reydellet,
Wolfram. B., Variae: Gothorum laus est civilitas custodita., su
bsbdmgh.bsb.lrz-muenchen.de B., Variae: regnantis est gloria subiectorum otiosa
tranquillitas., su bsbdmgh.bsb.lrz-muenchen.de). B., Variae, su bsbdmgh.bsb.lrz-muenchen.de
Reydellet, Anonimo Valesiano: a Romanis Traianus vel Valentinianus, quorum
tempora sectatus est, appellaretur. B., Variae. Ecce Traiani vestri clarum
saeculis reparamus exemplum., su bsbdmgh.bsb.lrz-muenchen.de B., Variae, VIII
13,3-5: Non sunt imparia tempora nostra transactis: habemus sequaces aemulosque
priscorum. (...) Redde nunc Plinium et sume Traianum. Bonus princeps ille est,
cui licet pro iustitia loqui, et contra tyrannicae feritatis indicium audire
nolle constituta veterum sanctionum. Renovamus certe dictum illud celeberrimum
Traiani: sume dictationem, si bonus fuero, pro re publica et me, si malus, pro
re publica in me su bsbdmgh.bsb.lrz-muenchen.de Reydellet, Vitiello, Reydellet,
Vitiello, Cardini, B., Expositio Psalmorum, Cardini, Cardini, Pellegrini,
Cardini, B., Istituzioni, Cardini, B., Istituzioni, Cardini, B., Istituzioni, B.,
Istituzioni, B., Istituzioni, B., Istituzioni, II, II, 10. Questo porta gli studiosi a ipotizzare una
maggior partecipazione di B. al progetto.
B., Istituzioni Cardini,Cardini, Cardini, Coloro che preparavano i testi
per la trascrizione. B., Istituzioni, I, B., Istituzioni, Cardini, Cardini,
Cardini, Cardini, Cardini, Cardini, Cardini, Altaner, Ceserani, Cardini,
Cardini. La cronaca è un genere letterario caratterizzato dall'esposizione di
fatti storici in ordine cronologico. Simonetti, Moorhead, B., Variae, De origine actibusque Getarum, in sessanta
capitoli. «La Historia Gothorum occupa
un posto di rilievo nella storia della cultura occidentale perché fu la prima
storia nazionale di un popolo barbarico: in tal senso essa introduce veramente
il medioevo». Simonetti, Simonetti, Germano Giustino faceva parte della Gens
Anicia, mentre Matasunta era nipote di Teodorico. Cardini, originem Gothicam historiam fecit
esse Romanam. B., Variae, Cardini Il frammento è noto anche come Anecdoton
Holderi; edizione critica e traduzione francese in Alain Galonnier,
"Anecdoton Holderi ou Ordo generis Cassiodororum: introduction, édition,
traduction et commentaire", Antiquité tardive, Cardini, B., Variae; B. , Variae, XI, 7. Cardini, Momigliano, Istituzioni delle
lettere sacre e profane. Cardini,
Cardini, Muse, B., Istituzioni15. Opere
di B. Expositio Psalmorum, M.A. Adriaen,
Le Cronache, Mirko Rizzotto, Gerenzano, Runde Taarn, 2007. Le
Istituzioni, Antonio Caruso, Roma, Vivere, Le Istituzioni, Mauro Donnini, Città
Nuova, Ordo generis Cassiodororum, Viscido, M. D'Auria, Variae (traduzione
parziale), Lorenzo Viscido, Squillace, Pellegrini, De Orthographia, Tradizione
manoscritta, fortuna, edizione critica Patrizia Stoppacci, Firenze,
Sismel-Edizioni del Galluzzo, (Società
per lo studio del Medioevo latino). Expositio Psalmorum. Volume I, Tradizione
manoscritta, fortuna, edizione critica Patrizia Stoppacci, Firenze,
Sismel-Edizioni del Galluzzo, (Società
internazionale per lo studio del Medioevo latino). Roma immaginaria, Danilo
Laccetti, Roma, Arbor Sapientiae,. Confido in te Signore. Commento alle
suppliche individuali, Antonio Cantisani, Milano, Jaca Book,. Autori moderni
Samuel J. Barnish, Roman Responses to an Unstable World: Cassiodorus' Variae in
Context, in: Vivarium in Context, Vicenza, Centre for Medieval Studies Leonard
Boyle, Maïeul Cappuyns, Cassiodore, in Dictionnaire d'histoire et de géographie
ecclésiastique, Paris, Cardini, B. il
Grande. Roma, i barbari e il monachesimo, Milano, Jaca, Caruso, B. Nella
vertigine dei tempi di ieri e oggi, Soveria Mannelli, Centonze, Il Lactarius
mons e la cura del latte a Stabiae. Galeno, Simmaco, B., Procopio,
Castellammare di Stabia, Bibliotheca Stabiana, Arne Soby Christinsen, B. Jordanes
and the History of the Goths: Studies in a Migration Myth, Museum Tusculanum, Ruggini,
B. and the Practical Sciences, in: Vivarium in Context, Vicenza, Centre for
Medieval Studies Boyle, Galonnier, Anecdoton Holderi, ou Ordo generis
Cassiodorum: éléments pour une étude de l'authenticité boécienne des Opuscula
sacra, Louvain-la-Neuve, Peeters, Giardina, Cassiodoro politico, Roma, L'Erma
di Bretschneider, Momigliano, B. and Italian Culture of His Time, Oxford,
Momigliano, B. in Dizionario biografico degl’italiani, Roma, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana, Momigliano, B., in Contributo alla storia degli
studi classici e del mondo antico, Roma,
Storia e Letteratura, Moorhead, Cassiodorus on the Goths in Ostrogothic Italy,
in Romano barbarica, O'Donnell, B., Berkeley Los Angeles Londra, Alessandro
Pergoli Campanelli, Cassiodoro alle origini dell'idea di restauro, Milano, Jaca,
Pergoli Campanelli, Nova construere, sed amplius vetusta servare: Cassiodoro e
la nascita della moderna idea di restauro, Studi Romani, Ravasi, B. il
senatore, Il Sole24 ore, Reydellet,
Cassiodore et l'idéal du Principat, in Id., La royauté dans la littérature
latine de Sidoine Apollinaire à Isidore de Séville (BEFAR), Roma, École
française de Rome, Reydellet, Théoderic et la «civilitas», in Carile ,
Teoderico e i Goti tra Oriente e Occidente. Congresso, (Ravenna, Ravenna,
Longo, Sirago, I B.. Una famiglia calabrese alla direzione d'Italia, Soveria
Mannelli, Teillet, Cassiodore et la formation d'une idéologie romano-gothique,
in Id., Des Goths à la nation gothique. Les origines de l’idée de nation en
Occident du Ve au VIIe siècle, Paris, Les Belles Lettres, 2. Massimiliano
Vitiello, Il principe, il filosofo, il guerriero: lineamenti di pensiero
politico nell'Italia ostrogota, Stuttgart, Steiner, Herwig Wolfram, Die Goten:
Von den Anfängen bis zur Mitte des sechsten Jahrhunderts, München, Beck, Altri
testi Le Muse. Enciclopedia di tutte le
Arti, Novara, Istituto geografico De Agostini, 1964. Lezioni di letteratura calabrese, Pellegrini
Editore, Francesco Abbate, Storia dell'arte nell'Italia meridionale, Donzelli; Berthold
Altaner, Patrologia, Marietti; Ceserani e Federicis, Il materiale e
l'immaginario: laboratorio di analisi dei testi e di lavoro critico, Loescher; Csaki,
Contra voluntatem fundatorum: il monasterium vivariense di B., ACTA XIII
Congressus Internationalis Archaeologiae Christianae (Città del
Vaticano-Split) Csaki, Il monastero
vivariense di B.: ricognizione e ricerche, Frühes Christentum zwischen Rom und
Konstantinopel, Akten des XIV. Internationalen Kongresses für Christliche
Archäologie, Wien, hrsg. R. Harreither, Ph. Pergola,Pillinger, A. Pülz (Wien) Franceschini,
Lineamenti di una storia letteraria del Medioevo latino, Milano, I.S.U.
Università Cattolica, Ghisalberti, La filosofia medievale, Firenze,
DemetraGiunti, Ettore Paratore, Storia della Letteratura Latina dell'Età
Imperiale, Milano, BUR); Simonetti, Romani e Barbari. Le lettere latine alle
origini dell'Europa, Roma, Carocci. Opere di B., su digilibLT, Università degli
Studi del Piemonte Orientale Amedeo Avogadro.
Opere di B. / B. (altra versione) / Cassiodoro (altra versione), su openMLOL,
Horizons Unlimited srl. Opere di B,. Opere di B., su Progetto Gutenberg.
Cassiodoro, in Catholic Encyclopedia, Robert Appleton Company. Opere di B. nella Patrologia Latina del Migne
Opere di Cassiodoro nella Bibliotheca Augustana, su hs-augsburg.de. Monvmenta
Germaniae Historica, Societas Aperiendis Fontibvs Rerum Germanicarvm Medii
Aevi, Avctorum Antiqvissorum Tomus XII, Berolini apud Weidmannos: B. Senatoris
Variae, recensvit Mommsen, accedvnt I. Epistvlae theodericianae variae edidit
Mommsen. Acta synhodorvm habitarvm Romae A.
edidit Th. Mommsen. III. Cassiodori orationvm reliqviae edidit Lvd.
Travbe. Sito ufficiale del Premio Cassiodoro, su premiocassiodoro.eu.
Aggiornamenti sul sito di Vivarium (fondazioni monastiche di Cassiodoro), su
centreleonardboyle. La fontana di Cassiodoro, su centreleonardboyle.com).
Beatus Cassiodorus e La fama sanctitatis di Cassiodoro Sulla fama di santità di
Cassiodoro nel Medioevo. Vivarium in Context Archiviato il 4 giugno in.. Scheda libro con recensioni dei saggi di
S.J. Barnish e L. Cracco Ruggini citati nella. Le dignità de' Consoli e de
gl'Imperadori, e i fatti de' Romani, e dell'accrescimento dell'Imperio, ridotti
a compendio da Sesto Ruffo, e similmente da Cassiodoro, e da M. L. Dolce
tradotti & ampliati, appresso Gabriel Giolito de' Ferrari, Venezia).
Storici romani Antica Roma Antica Roma
Biografie Biografie Cristianesimo Cristianesimo Letteratura Letteratura Lingua latina Lingua latina Medioevo Medioevo Categorie: Politici romani del VI
secoloLetterati romaniStorici romaniComites rerum privatarumComites sacrarum
largitionumConsoli medievali romaniCorrectores Lucaniae et BruttiorumMagistri
officiorumPrefetti del pretorio d'ItaliaScrittori. Grice: “The English had
taught Italians that it’s not fair to call Cicero an Italian, or Pythagoras,
for that matter, since this all happened before Garibalid! I’m glad the
Italians never learned the lesson!” MAGNI AURELII B. SENATORIS De Artibus ac
Diſciplinis Liberalium Litterarum. vism lectioni 33. titulis Prov. 8.28.
Erionum 7. tartiem titke nec men wa/ > nec 716m2To Liberdivina UPERIOR
liber, Domino præſtan- fuam cubitum unum? Item IſaiasPropheta dicit: 16.40.1:.,
S | licet divinarum continet lectionum manu. Rurſus creatura Dei probatur facta
ſub comprebējus. hic triginta tribu's titulis noſcitur pondere;ſicut ait in
Proverbiis Salomon: Ei li. coinprehenſus. Qui numerus ætati Dominice brabat
fontesaquarum; & paulo poft: Quando probatur accommodus, quando mundo
peccatis appendebar fundamenta terra, cum eo eram. mortuo æternam vitam
præſtitit, & præmia cre- Quapropter opere Dei fingularizato, magnifi Hic
liber ſce- dentibus ſine fine concellit. Nunctempus eſt, cæ res neceſſariâ
definitione concluſæ ſuntut; fi cularium le- ut aliis ſeptein titulis
ſæcularium lectionum præcut eum omnia condidiffe credimus: ita & quem
ſentis libritextuin percurrere debeamus; qui ta- admodun facta ſunt,
aliquatenusdiſcerenus. lis abfolue men calculus per ſeptiinanas fibimet
ſuccedentes Unde datur intelligi mala opera diaboli nec Opera diabolt tur,
& cur in ſe continue revolutus, uſque ad totius orbis pondere, nec menfura,
nec numero cortineri: nec pondere, finem ſemper extenditur. quoniam quicquid
agit iniquitas, juſtitie ſein Defeptenario Sciendum eft plane, quoniam
frequenter quic- per adverſum eſt; ſicut & tertius deciinus Pſalmus
continentur. numero, quid continuam atqueperpetuum Scriptura fan- meminit,
dicens: Contritio, ú infelicitas in viis Pfal. quid feript.o. ita
vultintelligi, fub iſto numero comprehendit; corum, á viam pacis non
cognoverunt: non eſt ia Super cum ficut dicit David: Septies in dielaudem
dixitibi; timor Dei anteoculos eorum. Ifaias quoque dicit: intel'iyat. Plal.
118. cùm tamen alibi profiteatur: Benedicam Domi- Dereliquerunt Deuin Sabaoth,
& ambulaverunt 164. numin omni tempore: femper lausejus in ore meo. per
vias diſtortas. Revera mirabilis, & fummè Et Salomon: Sapientia edificavit
fibi domum, ſapiens Deus, qui omnes creaturas ſuas ſingulari excidit columnas
feptem. In Exodo quoque dixit moderatione diſtinxit: ne aliquid eorumfæda
fingulari Doininus ad Moyſen: Facies lucernas ſeptem, & confuſio pollideret.
Unde Pater Auguſtinus in deratione dio Exod. pones easſuper candelabrum, ut
luceant ex adver- libro 4. de Geneli ad litterain minatifinè difpu- ftinxerit?
Apocal. 1.4. fo. Quem numerum Apocalypfis in diverfis re tavit. bus omnino
commeinorat; qui tamen calculus Modd jamſecundi voluminis intremus initia,
adillud nos æternum tempus trahit,quod non po- quæ paulò diligentiùs audiamus; Intentus no- *Hicincipiño teſt habere
defectú. Meritò ergo ibi femper com- bis elt de arte Grammatica, tive Rhetorica,
vel MSS. codd. memoratur, ubi perpetuum tempus oftenditur. de diſciplinis
aliqua breviter velle confcribere; Arithmetita Sic Arithmetica diſciplina
dotata eſt, quando quarum rerum principia neceffe eft nos inchoa dotata,quan
rerum Opifex Deus diſpoſitiones ſuas ſub nume- re; dicenduinque prius eft de
arte Grammatica; Dei ſub nu xi, ponderis, & menfuræ quantitate conſtituits
quæ eft videlicet origo & fundamentuin Libera mern, ponle- ſicut ait
Salomon; Omnia in numero, menfura, lium litterarum. re our menu- c pondere
feciſti. Creatura ſiquidem Dei ſic nu Liber autein dictus eſt à libro, id eſt,
arboris Liber unde ra ft24. micro facta cognoſcitur, quando ipfe in Evange-
cortice dempto atque liberato, ubi ante copiam dictus. Sap. lio ait:Veftri
autem & cepilli capitis omnes nume- chartarum Antiqui carmina deſcribebant.
Scire Matth.10 jo ratifunt. Sic creatura Dei conſtituta eſt in men- autem
debemus, ſicut Varro dicit, utilitatis ali ſura; ficut ipfe in Evangelio
teſtatur: Quis an- cujus caufà omnium artium extitiſie principia. Matth. tem
veftrum cogitans poteft adjicere ad ftaturam Ars verò dicta eft, quòd nos fuis
regulisarctet Unie ars Plal. Prov. Ca
Deus on - nes creats n. do creat1471
dieta. Liberalium Litterarum. 559 rints compoſuit. malis voce. our atque
conſtringat. Alii dicunt à Græcis hoc trà- Finis verò elimatæ locutionis vel
ſcripturæ, in ctum eſſe vocabuluin, amo tús agerős, id eſt, à culpabili placere
peritia. virtute doctrinæ, quam diferti yiri uniuſcujul Sed quamvis Auctores
ſuperioruin temporum QuideGram que bonæ rei ſcienriam vocant. de arte
Grammatica ordine diverſo tractaverint, matica orne tiùs ſcriple Secundò de
arte Rhetorica, quæ propter nito- fuiſque ſæculis honoris decushabuerint,ut
Palæ rem ac copiain eloquentiæ ſuæ, maxiniè in civi- mon, Phocas, Probus; &
Cenſorinus: nobis ta Libus quæſtionibus, neceſſaria niinis, & hono- men
placet in medium Donatum deducere, qui rabilis æſtiinatur. & pueris
ſpecialiter aprus, & tironibus probatur Tertiò de Logica, quæ Dialectica
nuncupa- accomınodus, Cujus gemina coinmenta reliqui-- Gemina com tur. Hæc,
quantùm Magiſtri ſæ. ulares dicunt, mus, ut ſupra quòd ipfe * planus eſt, fiat
clarior menta in ar diſputatdivina UPERIOR liber, Domino præſtan- fuam cubitum
unum? Item IſaiasPropheta dicit: 16.40.1:., S | licet divinarum continet
lectionum manu. Rurſus creatura Dei probatur facta ſub comprebējus. hic
triginta tribu's titulis noſcitur pondere;ſicut ait in Proverbiis Salomon: Ei
li. coinprehenſus. Qui numerus ætati Dominice brabat fontesaquarum; & paulo
poft: Quando probatur accommodus, quando mundo peccatis appendebar fundamenta
terra, cum eo eram. mortuo æternam vitam præſtitit, & præmia cre-
Quapropter opere Dei fingularizato, magnifi Hic liber ſce- dentibus ſine fine
concellit. Nunctempus eſt, cæ res neceſſariâ definitioneconcluſæ ſuntut; fi
cularium le- ut aliis ſeptein titulis ſæcularium lectionum præ- cut eum omnia
condidiffe credimus: ita & quem ſentis libritextuin percurrere debeamus;
qui ta- admodun facta ſunt, aliquatenusdiſcerenus. lis abfolue men calculus per
ſeptiinanas fibimet ſuccedentes Unde datur intelligi mala opera diaboli nec
Opera diabolt tur, & cur in ſe continue revolutus, uſque ad totius orbis
pondere, nec menfura, nec numero cortineri: nec pondere, finem ſemper
extenditur. quoniam quicquid agit iniquitas, juſtitie ſein Defeptenario
Sciendum eft plane, quoniam frequenter quic- per adverſum eſt; ſicut &
tertius deciinus Pſalmus continentur. numero, quid continuam atqueperpetuum
Scriptura fan- meminit, dicens: Contritio, ú infelicitas in viis Pfal. quid feript.o. ita vultintelligi, fub iſto
numero comprehendit; corum, á viam pacis non cognoverunt: non eſt ia Super cum
ficut dicit David: Septies in dielaudem dixitibi; timor Dei anteoculos eorum.
Ifaias quoque dicit: intel'iyat. Plal. cùm tamen alibi profiteatur: Benedicam
Domi- Dereliquerunt Deuin Sabaoth, & ambulaverunt numin omni tempore:
femper lausejus in ore meo. per vias diſtortas. Revera mirabilis, & fummè
Et Salomon: Sapientia edificavit fibi domum, ſapiens Deus, qui omnes creaturas
ſuas ſingulari excidit columnas feptem. In Exodo quoque dixit moderatione
diſtinxit: ne aliquid eorumfæda fingulari Doininus ad Moyſen: Facies lucernas
ſeptem, & confuſio pollideret. Unde Pater Auguſtinus in deratione dio
Exod.pones easſuper candelabrum, ut luceant ex adver- libro 4. de Geneli ad
litterain minatifinè difpu- ftinxerit? Apocal. 1.4. fo. Quem numerum
Apocalypfis in diverfis re tavit. bus omnino commeinorat; qui tamen calculus
Modd jamſecundi voluminis intremus initia, adillud nos æternum tempus
trahit,quod non po- quæ paulò diligentiùs audiamus; * Intentus no- *Hicincipiño
teſt habere defectú. Meritò ergo ibi femper com- bis elt de arte Grammatica,
tive Rhetorica, vel MSS. codd. memoratur, ubi perpetuum tempus oftenditur. de
diſciplinis aliqua breviter velle confcribere; Arithmetita Sic Arithmetica
diſciplina dotata eſt, quando quarum rerum principia neceffe eft nos inchoa
dotata,quan rerum Opifex Deus diſpoſitiones ſuas ſub nume- re; dicenduinque
prius eft de arte Grammatica; Dei ſub nu xi, ponderis, & menfuræ quantitate
conſtituits quæ eft videlicet origo & fundamentuin Libera mern, ponle-
ſicut ait Salomon; Omnia in numero, menfura, lium litterarum. re our menu- c
pondere feciſti. Creatura ſiquidem Dei ſic nu Liber autein dictus eſt à libro,
id eſt, arboris Liber unde ra ft24. micro facta cognoſcitur, quando ipfe in Evange-
cortice dempto atque liberato, ubi ante copiam dictus. Sap. 11. 21. lio ait:Veftri
autem & cepilli capitis omnes nume- chartarum Antiqui carmina deſcribebant.
Scire Matth.10 jo ratifunt. Sic creatura Dei conſtituta eſt in men- autem
debemus, ſicut Varro dicit, utilitatis ali ſura; ficut ipfe in Evangelio
teſtatur: Quis an- cujus caufà omnium artium extitiſie principia. Matth.tem
veftrum cogitans poteft adjicere ad ftaturam Ars verò dicta eft, quòd nos fuis
regulisarctet Unie ars Plal. Prov. Ca Deus on - nes creatsT45 11. 12. n. do
creat1471 dieta. Liberalium Litterarum.rints compoſuit. malis voce. our atque
conſtringat. Alii dicunt à Græcis hoc trà- Finis verò elimatæ locutionis vel scripturæ,
in ctum esse vocabuluin, amo tús agerős, id est, à culpabili placere peritia.
virtute doctrinæ, quam diferti yiri uniuſcujul Sed quamvis auctores superioruin
temporum QuideGram que bonæ rei scienriam vocant. de arte Grammatica [FILOSOFICA]
ordine diverso tractaverint, matica orne tiùs scriple Secundò DE ARTE RHETORICA,
quæ propter nito- fuisque sæculis honoris decus habuerint, ut Palæ rem ac
copiain ELOQUENTIAE suæ, maxiniè in civi- mon, Phocas, PROBO; & CENSORINOs:
nobis ta Libus quæstionibus, necessaria niinis, & hono- men placet in
medium DONATO deducere, qui rabilis æſtiinatur. & pueris specialiter aprus,
& tironibus probatur Tertiò de Logica, quæ DIALECTICA nuncupa- accomınodus,
cuius gemina coinmenta reliqui-- Gemina com tur. Hæc, quantùm Magistri sæ.
ulares dicunt, mus, u t supra quòd ipfe * planus eſt, fiat clarior menta
in ar disputationibus subtilissimis ac brevibus vera se- dupliciter explanatus.
Sed et sanctum Augufti- tes DONATO queſtrat à fallis. num propter fimplicitatem
fratrum breviter in- B. Quarto de Mathematica, quæ quatuor comstruendain,
aliqua de codem titulo scripsisse re- *MS.Sanger. plectitur diſciplinas, id
eſt, Arithmeticam,Geo- perimus, qux vobis le titanda reliquimus: ne Lasinus.
metricam, Musica in, & Astronomnicain. Qua in quid rudibus deeſſe videatur,
qui ad tantæ ſcien Che Mathe. Mathematicam LATINO ferinone doctrinalem diæ
culmina præparantur. maticado tri possumus appellare; quo nomine licet omnia
doctrinalia dicere valeamus, quæcumque docent: DONATO igitur in secundit purte
ita disceptat. hæc libi tamen commune vocabulum propter suam excellentiam
propriè vindicavit; ut Poeta De Voce Articulata. dictus, intclligitur VIRGILIO:
Orator enuntia De Littera. tus, advertitur CICERONE; quamvis multi & Poëtæ,
De Syllaba. &Oratores IN LINGUA LATINA esse doceantur; quod De Pedibus.
etiam de Homero, atque Demosthene Græcia fa De Accentibus. cunda concelebratı
Dc Pofituris, ſeu Distinctionibus. Quid fit Ma Mathematica verò est scientia,
quæ abſtra Et iterum DE PARTIBVS ORATIONIS P octo thematica? ctam conſiderat
quantitatem. Abstracta eniin De Schematibus. quantitas dicitur, quam intellectu
â materia fe De ETYMOLOGIAE parantes, vel ab aliis accidentibus, solâ ratio De Orthographia.
cinatione tractamus. Sic totius voluminis ordo Ed. ado. quasi quodam vade
promiffus est. VOX ARTICVLATA est aër percuſſus, sensibilis au- Quid sit VOX
Nunc quemadmodum pollicitafunt, per dividitu, quantum in ipso est. ARTICVLATI.
Duplex dif- fiones definitioneſque ſuas, Domino juvante, LITTERA est pars
ininima VOCIS ARTIVCLATAE. Quid Littera. cendi genius. reddamus: quia duplex
quodammodo diſcendi SYLLABA est comprehensio litterarum vel unius Qwid Syd
genus eſt quando & lincalis deſcriptio imbuit vocalis enuntiatio, temporum
capax. Ed. pol. diligenter aſpectum, & per aurium præparatum Pes; eſt syllabarum
et temporum certa dinu- Quid pes. intrat auditum. Nec illud quoque tacebimus,
meratio. quibus auctoribus tain LATINIS, Accentus, est vicio carens vocis
artificiosa pro- Quid Accen quæ dicimus, exposita claruerunt ut; qui studio-
nuntiatio. MSS.Reg. le legere voluerit, quibuſdam compendiis in POSITVRA, ſive
distinctio, est moderatæ pronun- Quid positu Sang. competentiis. tiationis apta
repausatio. troductus, lacidiùs Majorum di& ta percipiat, PARTES autem
ORATIONIS SUNT VIII. I Nomen II Pronomen III Verbuin IV Adverbium V Participium,
tionis funs VI Conjunctio VII Præpofitio VIII Interjectio. Nomen est pars
orationis cum casu, corpus Quid fis non aut rem propriècommuniterve fignificans;
pro- men. Caput. I. De Grammatica: priè, ut Roma, Tiberis: cominuniter, ut
urbs, 2. De Rhetorica. Huvius, 3. De Dialectica; PRONOMEN eſt pars orationis,
quæ pro nomi- Quid Pronta 4. De Arithmetica: ne pofita, tantuindem pene
ſignificat, perſo S. De Muſica, namque interdum recipit. 6. De Geometria.
Verbum, eſt pars orationis cum tempore & Quid verbi. 7. De Aſtronomia:
perſona fine caſu. ADVERBVIVM eft pars orationis, quæ adjecta Quid Adverbo, SIGNIFICATIONEM
EIVS explanat atque iin- bium. pler; ut, jam faciam, vel non fáciam. INSTITUTIO
DE ARTE GRAMMATICA PARTICIPIVM est pars orationis, dicta qudd par- Quid Parti
tem capiat nominis, partemque verbi; recipit cipium. Unde Grama maticanomen
GKRammatica à litteris nomen accepit, ficuè enim ànomine genera & cafus, à
verbo tempo vocabuli ipfius derivatus sonus ostendit; ra & SIGNIFICATIONES,
ab utroque numeros & fi acceperit? quas primus omnium Cadınus ſexdecim
tantum guras. legitur inveniſſe, eaſque Græcis ſtudioſiſſimis CONJUNCTIO est
pars orationis annectens, ordi. Qyid com tradens, reliquas ipsi VIVICITATE
ANIMI suppleve- nanfque sententiam. junctio. De quarum formulis atque
virtutibus, PRAEPOSITIO est pars orationis, quæ præpofira Quid Præpo Helenus,
atque Priſcianus ſubtiliter Attico ſer- aliis partibus orationis, SIGNIFICATIONEM
EARUM Juio. Quidfit Gra mone locuti ſunt. Grammatica verò, est peritia aut
inutat, aut complet, autminuit. * MSS. Au- pulchrè loquendi ex Poëtis
illuſtribus, * Orato INTERJECTIO EST PARS ORATIONIS SIGNIFICANS MENTIS Quid
inter Etoribus, ribuſque collecta. Officium eius est fine vitio affectuin voce
incondità. ječtio. dictionem proſalem metricamque componere: Schemata, sunt
transformationes fermonum Quid Sche ba. ra. Partes ora octo. 5 $ 1 men. runt.
marica? mata. B. de Inſtitutione Quid Ortha les, vel fententiaruin, ornatus causâ
policæ; quæ à dis:interdami, ut folers,iners. quodam Arti grapho nomine
Sacerdote collecta, In plurali quoque, excepto genitivo e accusa fiunt numero
nonaginta VIII: ita tamen, ut qux rivo, omnibuscalibus similiter
declinantur.Nam à DONATO inter vitia polita ſunt, in ipso numero quædam in uin
genitivo, accuſativo in es exeunt, collecta claudantur. Quod & mihi quoque
du- ut Mars, ars: quædam in ium -- ut “sapiens”, “patiens”, ruin videtur vitia
dicere, quæ auctorum exemplis, & ob hoc accusativi eorum in eis excunt.
Plera & maxiinè legis divinæ auctoritate firmantur. que aurein ex his
nomina III generibus com Hæc Grammaticis Oratoribusque cominunia munia funt,
& in licreram quam habent, neutra funt: quæ tamen in utraque parte
probabiliter in nominativo plurali dant etiam genitivis reli reperiuntur
aptata. quoruin generuin, cum quibus coinmunia sunt. Addenduin eſt etiam de
Eryinologiis, & Ortho In T littera, NEUTRA tantùm nomina quædam, graphia,
de quibus alius scripsisse certissimum est. pauca finiuntur; ut git, quod non
declinatur; Quid 'Etymo. Etymologia eſt aut vera aut veriſimilis deinon- ut
caput, ſinciput. Quidam cùm lac dicunt, loysa. ftratio, declarans ex qua
origine verba defcen- adjiciunti, propter quod facit lactis: ſed VIRGILIO
dant. Orthographia eſt rectitudo
fcribendi nullo er Lac mihi non æſtate novum, non frigore defit. graphics. rore
vitiata, quæ manum componit & linguam. quippe cùm nulla apud nos nomina in
duas mu Hæc breviter dicta fufficiant. tas exeant, & ideo veteres lacte in
nominativo Cæterùm qui ea voluerit lariùs pleniùſque co dixerant, gnoſceye, cum
præfarione ſua codicem legat, X littera terminat quædam, in quibus omnia quem
noſtra curiolitate formavimus, id eſt, Ar- communia in iuin cxeunt in genitivo
plurali; ob tem DONATO, cui de Orthographia librum, & hoc. accuſativo in i
& s. Plurima verò genitivo alium de Etymologiis inferuimus, quartum quo- in
u & in, non præcurrente i, & ob hoc in e & s que de Schematibus
Sacerdotis adjunximus;qua- accuſativo exeunt; nam in reliquis conſentiunt.
tenus diligens lector in uno codice reperire pof- Ut pote cùın ſingulariter
omnia nominativa & ſit, quodarti Gramınaticæ deputatum effe co vocativa
habeant genitivum ini & s, agant da gnoſcit. tivum in i littera: ablativum
in e vel i definiant, Nomen da Sed quia continentia magis artis Grammaticæ adjectáque
m accuſativum definiant impleánt verbum tant dicta eft, curaviinus aliqua
denominis verbique que: pluraliter verò dativum ablativúmque in partes adje
regulis pro parte ſubjicere, quas rectè tantùm bus fyllaba finiunt. muis
Ariſtote. Ariſtoteles orationis partes adferuit. Nam de cæteris, quibus
diſident Veteres, qui dam atrocum & ferocum, qua ratione omnium x DE
NOMINIBUS. littera finitorun una ſpecies videbitur. Huic x litreræ omnes
vocales præferuntur; ut capax, fru Nominis partes ſunt. tex, pernix, atrox,
redux. Ex iis nominibus quædam in nominativo producuntur, quædain Qualitas,
mocomm. corripiuntur: quædam conſentiunt in noininati Comparatio, ouynpisisa vo,
in obliquis diſſentiunr. Pax enim, & rapax, Genus, item rex & pumex,
item nux & lux, etiam pri Numerus, água uo'so mam poſitionem variant ad nix
& nutrix. Item Figura, oxaudio nox & atrox ſic in prima
politioneconſentiunt, Caſus, T @ SIS. urdiſcrepentper obliquos. Et illud
animadvertendum eſt, quædam ex iis x Pronominis partes: litteram in g, quædam
in c per declinationes compellere. Lex enimlegis, grex gregis facit, Qualitas
ut pix picis, nux nucis. Nain in his quæ non ſunt Genus. monoysllaba, nunquam
non “x” littera genitivo i Numerus. “c” convertitur – ut: “frutex” “fruticis”;
“ferox” > “ferocis”. Figura. Supellex autem, e ſenex, & nix, privilegio
quo Persona. dam contra rationem declinantur: quoniam ſu CASVS. pellex duabus
ſyllabis creſcit, quod vetat ratio; & fenex ut in nominativo itein genitivo
diffyllabus Græca nomina, quæ apud nos in us; ut, manet, cùm omnia x litterâ
terminata creſcant. vulgus, pelagus, virus, Lucretius viri dicit; Et nix nec in
cconvertitur, ut pix: nec in gut quamquam rectiùs inflexum maneat. Secundæ rex:
sed in u conſonans, in vocalem tranſire non ſpecies funt, quæ PER OBLIQVOS
CASVS creſcunt, & poſſit. genitivo ſingulari in is litteras exeunt; ut,
genus, In plurali autem genitivo, ablativus singularis nemus: ex quibus quædam
uine mutant; ut olus formas vertit. Nam in a auto terminatus, in rum oleris,
ulcus ulceris: quædam in o, ut nemus exit; e correpta in um:producta, in rum:
iter neinoris, pecus pecoris. In dubitationem ve- minatus in uin. Dativus &
ablativus pluralis a. niunt fænus & ftercus in e, an in o inutent: in is
exeunt & in bus. Quæ præcepra in scholis quoniam quæ in nus syllabam
finiunt, u in e mu- ſunt tritiora: sed quotiens in is exeunt, longa tant; ut,
vulnus, scelus, funus, & funeratos syllaba terminantur: quotiesin bus,
brevi. De dicimus. Fænusenim exemplo non debet noce- curlis nominum regulis,
æquuin eſt confequenter re, cùin inter dubia genera ponatur. Item vete-
adjicere canones verborum primæ conjugatio res ſtercoratos agros dicebant, non
ſterceratos. nis. In S littera finita nomina, præcurrentibus n vel r, omnia
ſunt uniusgeneris: nili quæ ante ſe t habent, interdun d recipiunt, ut ſocors
ſocor DE De Grammatica. 561: Tempus zeovc. DE V ER BIS. ſyllaba, manente
productione terminantur; ut Commeo, commea, commeavi: Lanio, lania, Partes
verbi funt. laniavi: Satio, fatia, fatiavi. Eodem modo, codem tempore, fpecie
inchoativa,adjectâ ad im Qualitas, perativum modum in bam fyllaba terininantur;
CONUUGATIO. ut cominea commeabain, lania laniabam, æſtua Genus. æſtuabain.
Prima conjugatione, codem modo, Numerus. eodem tempore, specie recordativa,
adjectis ad Figura. IMPERATIVM MODVM veram ſyllabis, terminan Tempus. tur
partes: ut Commea commeaveram, lania, la Persona. 'niaveram, æſtua æſtuaveram.
Priina conjuga tione, codem modo, tempore futuro, adjecta Qualitas Verbi. ad
imperatiuum modun bo fyllaba, terminan rur --- ut “cominea” commeabo, lania
laniabo, æſtua Modi, # ſtuabo. Indicativi, ogesich. Quæveròindicativo modò,
tempore præſen Imperativi, προσακτική. tì, ad primam perfonam in o littera,
nulla alia OPTATIVI, ευκτική. præcedente vocali terminantur, ea indicativo
Conjunctivi, útotaxix. modo, tempore præterito, ſpecie abſoluta 80 Infinitivi,
atrapéu pet exacta, quatuor modis proferuntur. Et eſt primus, qui lunilem
regulam his babet. Genus Verbre Qui indicativo modo, tempore præſenti, prima
perſona penultiinam vocalem habet: ut Amo, Adiva, švępyutix.. ama, amavi,
amabam, amaveram, amabo, Pafliva, mee.Jotus amare, Communia, rond. Secundus eft,
qui o ini convertit ultimam in præterito perfecto,penultimam in pluſquàm per
fecto e corripit; ut Adjuvo, adjuvi, adjuveram. Tertius, qui fimilem quidem
regulaın habet Præſens, évesa's. primi modi, ſed detracta a littera deliungit;
ut Præteritum; ta zenauges Seco, ſecavi, ſecaveram, ſecabo, ſecare. Facit
Futurun, uitwr. enim ſpecie abſoluta ſecui, & exacta ſecueram. Imperfcerum,
megatinad's. Quartus eſt, qui per geininationein fyllabae Perfectum, Tee XÉCU.
profertur; ut Sto, ſtá, kteci, fteterain, itabo Pluſquain perfectam, impon
TEARO'S. ftare. Huic ſimile Do, da, dedi, dabáin, dede Infinitum; mogises. ram,
dabo, dare, correpta littera a contra re-, gulain, in eo quod eſt, dabam, dabo,
dare. Proferuntur fecunda conjugationis verba, dente vocali terminantur, vel
præcante quæ indicativo modo, teinpore præſenti, perſo vocali qualibet, formas
habet quatuor. na prima, in eo litteris terminantur; ut Video, Secundæ
conjugationis correpræ verba verba,, for- vides vides; monco monc mones.
Secundæ conjugatio mas habent viginti. Sic quæcumque verba indi- nis verba,
indicativomodo, teinpore præſenti, cativo modo, tempore præfenti, perſona
primà, ad ſecundanı perſonam iu e littera producta,ter in o littera
terminantur, forinas habentſex,quæ ininantur; ut Video, vide; moneo, mone. Se
voces forınas habent duas. Quæ nulla præceden- cundæ conjugationis verba,
infinito inodo, ad te vocali in o littera terminantur, formas habent je &
ta ad imperativum modum re fyllaba, manen duodecim. te productione terminantur;
ut Vide, videre; Tertiæ conjugationis productæ verba, qua mone, monere. Secundæ
conjugationis verba, indicativo modo, tempore præſenti, perſona indicativo
modo, tempore præterito, {pecie ab prima in o littera terminantur, formas
habent ſoluta & exacta, ſeptem modis declinantur; & quinque. Quæcumque
autem verba cujuſcum- eft primus, qui forinain regulæ oſtendit.Nam for que
conjugationis indicativo modo, temporė mahæc eſt;cùm fecundæ conjugationis
verbum, præſenti, perfona prima, vel nulla præc dente
indicativomodo,temporepræterito quidem per vocali, vel qualibet alia præcedente,
in o littera fecto, adjecta ad iinpecalivun modum vi fyllaba, *terminantur,
corum declinatio hoc numero for- manente produđione. marum continetur. De
quibus fingulis dicam. Primæ conjugationis verba indicativo modo, tempore
præſenti, perſona prima, aut in o litte: ra nulla alia præcedente vocali
terminantur, ut DE ARTE RHETORICA, Canto io ut lanio,,. Rrium aliæ ſuntpofitæ
in Artes in tres Primæ conjugationis verba iinperativo modo, temporepræſenti ad
ſecundam perſonain in a lit- lis eſt Aſtrologia: nullum exigens actum, ſed ipſo
duntur. tera producta terminantur;ut amo, ama: canto, rei, cujus ſtudium habet,
intellectu contenta, canta: infinito modo ad imperatiuum modum, quæ Geargintzün
vocatur. Alia in agendo, cujus in in re fyllaba,manente productione terminantur;
hoc finis eſt, ut ipſo actu perficiatur, nihilque ut aina, amare: canta,
cantare. Item prima con- poſt actum operisrelinquat, quæ peakmix dici jugatio,
quæindicativo modo, tempore præte- tur, qualis ſaltatio eſt.Alia in effectu,quæ
operis, rito, ſpecie abſoluta, adjectâ ad imperatiuun yi quod oculis fubiicitur
confummatione, finein Bbbb V. ib, uclanio,fatio:autuo,uræſtuo,continuo A
evognizione peltimatione rerum,quas partes divina B. ea 1 tor. Etanda, accipiunt, quam nontoxù
appellamus, qualis eſt cauſam, locum, tempus, inftramentum, occa pictura.
fionemnarratione delibabiinus. Multæ ſæpe in Orationis duo Duo funt Genera
orationis: altera pespetua, una cauſa ſunt narrationes. Non femper co ordi
fuigenera. quæ Rhetorica dicitur: alteraconciſa, quæ Dia- ne narrandum, quo res
geſta eſt. Enthumous fit tectica; quas quidem Zeno adeo conjunxit, ut ad
augmentum vel invidiæ, vel miſerationis, vel hanc compreſlæ in pugnum manus,
illam expli- in adverfis. Initium narrationis à perſona fier, & catæ
fimilean dixerit. ſi noſtra elt, ornetur: fi aliena, infametur. Et Initiam di
Initia dicendidedit natura: initium artis ob- hæc cum ſuis accidentibus
ponitur. Finis narra cendi dedit fervatio. Homines enim ficur in Medicina, cum
tionis fit, cùın eò perducitur expofitio, unde natura,ini- viderent alia
falubrià, alia inſalubria ex obſerva- quæſtio oriatur. sium artis ob. tione
eoruin effccerunt arrein. feruatio. Facultas orandi confunmatur naturâ, arte,
De Egreſionibus Pacultas orandi tribus exercitatione; cui partein quartam
adjiciunt qui cofummatur. dam imitationem, quam nosarti ſubjicimus. Egreſſus
eſt, vel egrelfio, hoc eſt, méx6a95, Tria debet Tria funt quæ præltare debet
Orator; ut do- cum intermiffà parum re propofitâ, quiddain in præftare Ora-
ceat, moveat, delecter. Hæc enim clarior divi- terſeritur delectationis
utilitatiſve gratiâ. Sed fio eft, quàm eorum qui totum opus:in res, & ir hæ
ſunt plures, quiæ pertotam cauſam varios ex affectus partiuntur, curſus habent;
ut laus hoininum locorumque; Invadendo In fuadendo ac diſſuadendo rrja primùm
fpe- ut defcriptio regionum, expoſitio quarundam fodiſficaden- ctanda ſunt;
quid ſit de quo deliberetur: qui lint rerum geſtarum, vel etiam fabulofarum. do
triape- qui deliberent: quis ſit quifuadeat rem, dequa Sed indignatio,
miſeratio, invidia, convi elintpar. deliberatur. Omnisdeliberatio de dubiis
fit. Partium, excuſario, conciliatio, maledictorum re "tes fuadendi. tes
ſuadendi ſunt honeftum, utile, neceſſarium. futatio, & fimilia:omnis
amplificatio, minutio, Quidam, ut Quintilianus, furetor; hoc eſt,pofli- omnis
affectus, genusdeluxuria, de avaritia, re bile, approbat. ligione, officiis
cuin ſuis argumentis ſubjecta ſi milium rerum, quia cohærent, egredi non viden
Ware Procemiam à Græcis dicitur. tur. Areopagitæ damnaverunt puerum, corni cum
oculos eruentem; qui putantur nihil aliud Clarè partem hanc ante ingreffum rei,
de qua judicaffe, quàm id lignum effe pernicioſiflima diccndum fit,oftendunt.Nain
livepropterea quod mentis, multiſque malo futuræ li adoleviſſet. brun cantus
elt, & Citharædi pauca illa, quæ an tequam legitimum certamen inchoent,
emerendi De Credibilibus favoris gratia canunt, Proæmium cognomina runt.
Oratores quoque ea, quæ priuſquam cau Credibilium tria funt genera: ünum
Grmiſti- Tria ſunt ore. fain exordiantur, ad conciliandos libi judicun muni,
quia ferè ſemper accidit; ut, liberos à pa aninospræloquuntur, Procinii
appellationc fi- rentibus amari. gnarunt. Sive quod Græci viam appellant
Alterum velut propenſius, eum qui rectè va id, quod ante ingrekun reiponitur,
fic vocari leat, in craſtinum perventurum. Dikfit Proa- eft inſtituruin. Caufa
Proæmii hæc eſt, ut audiro Tertium tantum non repugnans; ab eo in dong mii
carla. rem, quò fit nobis in cæteris partibusaccommo- furtum factum, qui domui
fuit. datior, præparemus. Id fit tribus modis, li be nevolum, atrencum,
docilemque feceris; & in Argumenta unde ducantur. reliquis partibus haud
minus, præcipuè tamen in initiis neceſſe eſt animos judicum præparare. Ducuntur
argumenta à perſonis, cauſis, tem pore; cujus tres partes ſunt, præcedens,
conjun Quid differt Proæmium ab Epilogo. ctum, inſequens. Si agimus, noſtra
confirmana da ſunt priùs; tum ea, quæ noftris opponuntur, Quidam putarunt quòd
inPræmio præterita, refutanda. Si reſpondemus; ſæpiùs incipiendum in Epilogo
fucura dicantur. Quintilianus autem à refutatione. Locuples & fpeciofa
&imperio co quod in ingreffu parciùs & modeſtiùs præten- ſa vult eſſe
Eloquentia. tanda ſit judicis miſericordia: in Epilogo verò licear toros
effundere affectus, & ficam oratio De Concluſione nem induere perſonis,
& defunctos excitare, & pignora reorum perducere, quæ minus in
Concluſio,quæ peroratio dicitur, duplicem has concluſodomen proæmiis ſunt
uſitata. bet rationem; ponitur enim autin rebus, aut in plicem habet affectibus
rerum, repetitio & congregatio, que rationem. De Narratione. Græcè ávax!IO
HAURIS dicitur, à quibufdam La tinorum renumeratio dicitur, & memoriam au
Narratio aut torà pro nobis eſt, aut cora pro ditoris reficit, & totam
ſimul cauſam ponit an adverſariis, aut mixta ex utriſque. Si erit tota te
oculos; ut etiam ſi per ſingulos minus vale pro nobis, contenti ſimus his
tribus partibus, bant, turbâ moveantur: ita tamen ut breviret uc judex
intelligat, meminerit, credat, nec quic eorum capita curlimque tangantur. Sed
tunc fita quan reprehenſione dignum pPomba. ubi inultæ caufæ, vel
quæſtionesinferuntur; nam Notandum, ut quoties exitus rei ſatis oſtendit fi
brevis & fimplex eſt, noneft neceffaria. priora, debemus hoc eſſe contenti,
quò reliqua intelliguntur; fatius eſt narrationi aliquot fuper De Affectibus:
eſſe, quàm deeffe; nain ſupervacua cum rædio dicuntur: neceſſaria cum periculo
ſubtrahuntur. Affectuum duæ funt ſpecies, quas Græci affectuur Quæ probacione
tractaturi ſumus, perſonain, aj mrásos vocant, hoc eit, quafimores & affe-
dua ſung species, dibilium gito nera. 1 1 De Rhetoricà. Te. ventio. tio. tio.
114. us concitatos } & Teses quidem affectus con- & quæſtionem.Cauſa
eft res,quæ habet in ſe con citatos: " Jos veròmites atque compofiros; in
il- troverſiam in dicendo politam, perſonarum cer lis vehementesmotus, in his
lenes: & resos qui- tarum interpoſitione: quæſtio autem,eft res, quæ
demimperat, its perſuadet; hi ad perturbatio- habet in ſe controverſiam in
dicendo polítam, nem, illi ad benevolentiam prævalent. Et eſt line certarum
perfonarum interpofitione. Frágos temporale, ndos verò perpetuum; utra que ex
eadem natura: fed illud majus, hoc minus, ut amor esos, charitas » Sus; tados
con citat, isos fedat. Partes Rhetoricæ funt quinque. In adverſos plus valet
invidia,quàm convitium: quia invidia adverſarios, convitiuin nos inviſos
Inventio. facit. Nam ſunt quædam, quæfi ab imprudenti Diſpoſitio. bus excidant,
ſtulta ſant; cum ſimulamus, venuſta Elocurio Orator vitio creduntur. Bonus
altercator vitio iracundiæ ca Meinoria, iracundiæ ca- reat; nullus enim rationi
magis obftat affectus, & Pronuntiatio. reat; & qua- fertextra
cauſamplerumque, & defornia convi tia facere ac mereri cogit, &
nonnunquam in ipſos Inventio eft ex cogitatio rerum verarum aut ve. Quid fitta
judices incitatur; quoniam ſententiæ, verba, fi- riſinilium,quæ cauſam
probabilem reddunt. guræ, coloreſque funt occultiores quæſtiones in Difpofitio
eft rerum inventarun in ordinem Quid Diſposa genio, cura, exercitatione.
pulchra diftributio. Conjectura omnis, aut de re eſt, autde animo. Elocutio eft
idoneoruin verborum ad inventio Onid Eloc14 Utriuſque tria teinpora ſunt,
præteritum, pre- nein accommodata perceptio. ſens, &futuruin. De re &
generales quæſtiones Memoria eſt firma aniini rerum ac verborum funt, &
definitæ; id eft, & quæ non continentur, ad inventionem perceptio. Quid
Memo perſonis, & quæ continentúr. De animo quæri Pronuntiatio eſt ex rerun
& verborum dignita non poteſt, niſi ubi perſona eſt; & de facto, cùm
te, vocis &corporis decora moderatio. Quid Proing nuntiatio. de re agitur,
aut quid factum ſit in dubium venit, aut quid fiat, aut quid futurum ſit, &
reliqua fi De Generibus caufarum. unilia, De Amphibologia. Genera cauſarum
Rhetoricæ ſunt tria princi- General Cares palia. Demonſtrativum, Deliberativum,
Judi- Jarum Rheto Innsetabia Amphibologiæ ſpecies ſunt innumerabiles, ciale:
Ticefunttrica les lient Am. adeò ut FILOSOFI quidam putent nullum effé
Demonſtrativum & In laude phibologia verbum, quod non plura ſignificet
genera, aut oftentativum species admodum pauca; aut enim vocibus fingulis ac-
Eyxaurasino's In vituperatione cidiper ópw rupaar aut conjunctis per ainbiguani
Emdeuxtixò, conſtructionem, Quando fiat Vitiofa oratio fit, cùm inter duo
nominamè- Deliberativum & ſua In ſuaſione. vitioſa oratio dium verbum
ponitur. forium dicitur De oppofitio Oppoſitiones & fi contrariæ non ſint,
ſed dif- EupBBAEUTIKON In diſſualione niben. fimiles: verumtamen li fuain
figuram ſeryant, ſuntnihilomimus antitheta.. r In accuſatione, & de
Naturalis quæitio eſt, quæ eſt temporalis;fic Judiciale fenſione cut cúm que
ſunt per ordines temporum acta, acercón marrantur. Nunc ad artis Rhetoricæ
diviſiones În præmii penſione, & definitionofque veniamus; quæ ficut
extenſa at negatione que copiofa cft; ita à multis &claris ſcriptoribus
tractata dilatatur, Demonſtrativum genus eſt, cùm aliquid de- Quid fit De
monſtramus, in quo eſt laus & vituperatio,hoc monftrativi Onidfit Rhetorica
eſt, quando per hujuſinodidefcriptionem oſten- genus. dituraliquis, atque
cognoſcirur; ut pſalınús Rhetorica Rhetorica dicitur à copia deductæ locutio-.
& alia vel loca vel pſalmi plurimi,ut:Domine unde dicta. 'nis influere. Ars
autein Rhetorica elt, fi- in calo miſericordia tua, &uſque adnubesveria cur
magiſtri tradunt fæculariuin Litterarum, tas tua. Iuſtitia tua ficutmontesDei,
& reliqua. bene dicendi ſcientia in civilibus quæſtionibus. Deliberativum
genus elt, in quo eſt ſualio de. Quid Delią Quid fit Ora Orator igitur eſt vir
bonus, dicendi peritus, ut diſſualio, hoc eft quid appetere, quid fugere,
berativos. zor, ju offi- dictum eſt in civilibus quæſtionibus. Oratoris
quiddocere, quid prohibere debeamus, citum,erfinis. autem officium eſt,
appolitè dicere ad perſuaden Judiciale genus elt, in quo eſtaccuſatio & de
Quid Fudia ciale. dum. Finis, perſuadere dictione, quatenus rex fenſio, vel
præmii penſio & negatio. ruin & perſonarum conditio videtur admittere
in civilibus quæſtionibus: unde nunc aliqua bre De Statibus. viter aſſumemus, ut
nonnullis partibus indicatis, penè totiusartis ipſius ſumınam virtutemque in
Status Græcè ça'os. Status cauſarum ſunt año Status caufae telligere debeamus.
rationales, aut legales. Status verò dicitur ea bacionales, rum åut ſuns
Civiles quæſtiones ſunt ſecundum Fortuna viles quaftio- tianum Artigraphum
novelluin, quæ in com; a Hæ funt quæſtiones an huic, an cumhoc, an học Quid fit
firas ant legales, nes, & quo modo divi munem animi conceptionem poffunt
cadere; id seinpore, an hac lege,an apud ipſum. Quidquidpræter van duntur.
iſtas quinque partes in oratione dicitur; egreſſio eſt. eſt, quâ unuſquiſque
poteftintelligere, cùm de Hæc nagex aois, quoniam à reco dicendi itinere defc.
æquo quæritur & bono. Dividuntur in cauſam,: &itur quælibet inſerendo.
Bbbb ij Quid fine ci B. Quidfit con Um. res, in qua cauſa conſiſtit. Fit autem
ex intentio ne & depulfione, vel conftitutione. ab alio objicitur, ab
adverſario pernegatur, Statum alii vocant conftitutionem, alii qua 2. Finitivus
ſtatus cſt, cùm id quod objicitur, jocuralis fia. {tionen, alii quod ex
quæſtione appareat. non hoc efle contendimus: fed quid illud lit, ad hibitis
definitionibus approbamus. Quid fam.si Status rationales ſecun Conje & ura.
3. Qualitas eft, cùm qualis res lit, quæritur; dum generales quæſtio Finis.
& quia de vi & genere negotii controverſia elt, nes ſunt quatuor.
Qualitas. conſtitutio generalis vocatur. Tranſlatio. 1. Conjecturalis ſtatus
eft, cùın factum, quod Imprudentia (Purgatio Caſus. Concellio Juridicialis Absoluta
Aut causæ, Nixologian Remotio Aur facti. 3 criminis Negotialis aitam Cui juftè
in aliocom generalis Relatio mittitur, quia & ifle in GegyueTiku priva
criminis te fæpius commifin Αντίγκλημα.. Deprecatio Necessitas. Qualitas
Comparatio Squando melius id Αντίστασης. factum peragitur. 1 ſunt quinque ! с
12. 1 1 in Pſal. paz. ratio, Juridicialis eft, in qua æqui &re &ti
natura, Questas Ju. ſ Scriptum& voluntas. riuscialis præmii & pænæ
ratio quæritur. Porov ij dienoido Quid Nego Negotialis eſt, in qua, quid juris
ex civili mo Sätus Legales Leges contrariæ, tizivs. re & æquitate lit,
confideratur. Ambiguitas. Αμφιβολία. Quid Abfo luta. Abſoluta eft, quæ ipfo in
ſe continet juris & Collectio, live Raciocinatio. injuriæ quæſtionem.
Συλλογισμός purua Raid Allium. 'Affumptiva eſt, quæ ipfa exſe nihil dat firmi,
Definitio Legalisa. aut recuſationem foris, aut aliquid defenfionis aſſumit.
Scriptum & voluntas eſt, quando verba ipſa quid.fcripti Quid con Conceſſio
eſt, cum reus non id quod factum eſt, videntur cum sententia ſcriptoris
dillidere. & voluniss. defendit: fed, ut ignofcatur, poftulat; quod nos
Legis contrariæ ſtatus eſt, quando inter fe duz Quid legis Comment. ad
pænitentes* probavimus pertinere. leges, aut pluresdiſcrepare videntur.
contrarieta Remotio criminis eft, cùm id crimen quod in Ambiguitas eſt, cùm id
quod fcriptum eſt, tus, 169.1.09103. ferrur ab fe &ab ſua culpa, vi &
poteftate in duas auc plures res ſignificare videtur. Quid Ambi aligin reus
dimovere conatur. guitas. Collectio Quid Remo, quæ & Ratiocinatio nuncupatur,
Quid Colle tio criminis. Relatio criminis eſt, cùm ideo jure factum di- eſt
quando ex eo quod fcriptum eſt, invenitur, ft:0. Quid Relatio citur, quod
aliquis ante injuriam laceſſierit., Definitio legalis eſt, cum vis verbi quaſi
de criminis. erid Defini Comparatio eft, cùm aliud aliquod alterius finitivâ
conſtitutione, in qua pofita fit, quz- tio legalis. Quil Compa. factum honeſtum
aut utile contenditur, quod, ricur. ut fieret illud quod arguitur, dicitur eſſe
com Status ergo tam rationales quam legales à Statusà qui iniffum. quibuſdam
decein & octo connumerati ſunt. bullam 18. 2 Quid Purga Purgatio cft, cùm
factum quidem conceditur, Cæterum ſecundum Rhetoricos Tullii decem & Tullio
verò bes partenha- fedculparemovetur. Hæc partes habertres,Im- novem
inveniuntur, propterea qudd Tranſlatio- 19.numeran prudentiam, caſum,
neceſſitatem. Impruden- nem interRationales principaliter adfixit ftatus. tia
eft, cùin fciſfe fe aliquid is qui arguitur,negat. Unde feipfum eciam CICERONE (ſicut
ſuperiùs di Casus eſt, cum demonſtratur aliquam fortune &tum eſt )
reprehendens, Tranſlationem Legalia vim obſtitiffe voluntati. Neceſſitas eſt,
cùm vi bus ftatibus applicavit. quadam reus id quod fecerit, feciſſe ſe
dixerit. Quid ft De precatio. Deprecatio eſt, cùm & peccaffe, &
conſultò De Controverfia. peccaſſe reus conficetur; & tamen, ut ignoſca
Quid Trans- tur,poftulat.Quodgenus perraro poteft accidere. Omnis controverſia,
ſicut ait CICERONE, aut fim- Controverfis ex CICERONE lario. 4. Tranſlatio
dicitur, cùm caufa ex eo pendet, plex eſt, aut juncta, aut ex comparatione.
triplex eft. cùm non aut is agere videtur, quem oportet: aut Simplex eſt,
quæabſolutam continet unam Quid fit com non cum eo, quioportet: aut non apud
quos, quo quæſtionem, hoc modo: Corinthiis bellum indi- jeftura fim tempore,
qua lege, quo crimine, qua pæna cenus, án non. plex. oporteat. Tranſlationi
adjicitur Conſtitutio, Juncta, eſt ex pluribus quæſtionibus, in quòd actio tranſlationis
&commutationis indi- plura quæruntur hocpacto:Carthagodiruatur: Quid juncts.
an Carthaginienſibus reddatur, an eocolonia de Ubi adverſariis omnia
conceduntur, & per colas ducatur. lacrymas lupplices defenditur reus. Ex
comparatione, utrum potius, an quod po- Quid ex com paratione, a Et ſi juncta
erit conſiderandum erit, utrum ex plu ribus quæftionibus juncta fit, an ex
aliqua cóparatione. tur. H: gere videtur. 1 De Rhethorica. 565 > Exorarum.
rario, t11.0. tiſſimum quæritur ad hunc modum: utrum exer Exordium, eft oratio
animum auditoris ido Quit fis cituscontra Philippum in Macedoniam mittatur, neè
comparans ad reliquam dictionem. qui ſociis fit auxilio: an teneatur in Italia;
ut Narratio, eft reruin geftarum, aut at geſta- Quid Nar quàmmaximæ contra
Annibalem copiæ fint. rum expoſitio. Partitio eft, quæ fi re &tè habita
fuerit, illu- Quid Per, ftrem &perfpicaam roram efficit orationem.
Confirmatio eft, per quam argumentando no- Qrid Confir Genera cauſarumfunt
quinque. ftræ caufæ fidem, & authoritatem, & firinamen- mario. tum
adjungit oratio. Honeſtum. Reprehenfio eft per quam argumentando ad- Quid Repre
Admirabile. verſariorum confirmatio diluitur, aut elevarur. henfio. Humile.
Concluſio eſt exitus & determinatio totius exid con Anceps. orationis, ubi
interdum & Epilogorum allegatio cnfio. Obſcurum. flebilis adhibetur. Hæc
licer Cicero Latinæ eloquentiæ Lumen Duos libros Quid honefti Honeſtum caufæ
genus eft, cui ſtatim fine ora- eximium, per varia volumina copiosè ninis &
de Rethorica cauſæ genus. tione noftra favet auditoris aniinus. Admirabile
diligenter effuderit, & in arte Rhetorica duobus compoſuit ci Admirabile, à
quo quod eft pre eft alienatus animus eorum, libris videatur amplexus;
quorumCoinmenta à cero, quos M. VITTORINO ter opinio- qui audituri ſunt.
VITTORINO composita, in Bibliotheca mea commentatus num hominü Humile eft, quod
negligitur ab auditore ', & vobis reliquiffecognoſcor. eft. conftitutum.
nonmagnopere attendendum videtur. Quintilianus etiain Doctor egregius, qui poſt
Quintiliansis Quid Admi. rabile. Anceps in quo aut judicatio dubia eft, aut
Auvios Tullianos fingulariter valuit implere quæ Doctor egre Quid Humile cauſa
&honeſtatis & turpitudinis particeps, ut docuit, virum bonum dicendi
peritum à priinâ gius in Rhe. Qivid Anceps benevolentiam pariật,
&offenfionem. ætate fuſcipiens, per cunctas artes, ac diſcipli- sorica
doceka Puid'obfcs Obſcurum, in quo aut tardi auditores funt,aut nas nobiliuin
litterarum erudiendum eſſe mon difficilioribus ad cognoſcendum negotiis cauſam
ftravit. Libros autein duos CICERONE, de arte implicata eft. Rhetorica, &
Quintiliani duodeciin inſtitutio num ! judicavimus eſſe jungendos; ut nec codi
cis'excrefceret magnitudo, & utrique duin ne ceffarii fuerint, parati
feinper occurrant. Partes orationis Rhetoricæ funt fex. Fortunatianum verò
Doctorem novellum, Fortunatik. qui tribusvoluninibus de hac re ſubtiliter minu-
nustria ro Exordium. tèque tractavit; in pugillari codice Rhetorica Narratio.
congruenterquc redegimus; ut &faſtidiuin lecto confecis. Partitio. ri
tollat, &quæ ſuntneceffaria competenter in Confirmatio. ' finuet. Hunc
legat qui brevitatis amator eft, Reprehenfio. nam cum opus ſuum in multos
libros non teten Concluſio, five derit: plurima tamen acutiffimâ ratiocinatione
Peroratio. diſſeruit.Quos codices cum præfatione ſua in uno corpore reperietis
eſſe collectos. da. tim lumina de aptè lorfitan, Rhetorica Argumentatio fit.
Illatio quæ r Propoſitio | Aut per Inductio- ! nem cujusmembra &Affumptio
funt hæc. dicitur. Concluſio ina tayo Rhetorica Argu mentatio tracta tur.
rEvdúcemus.Talo PEYSúumps, eſt commentum, Convincibili. vel commentio ', hoc
eſt | Oſtentabili. mentis conceptio.Sententiabili. Exemplabili. Txer Suunne,
qui eft imper- iCollectitio. fectus fyllogylinus, atque Rethoricus, ficut
Fortuna tianus dicit, in generibus i explicatur. azódseçu eſt cer ta quædam
argu menti concluſio vel ex confe quentibus, vel repugnantibus. Aut
perRatiocina tionem de Argu mentis, in quo no mine complectun Atodict. tur, quæ
Græci di cunt. Emxelamud too s Emreignus, eft fententia cum fatione, Latinè
dicitur Exe čutio, vel Approbatio, vel Argumentum 11.apemrbiem uc verò, qui eſt
Aut Tripertitus. Rhetoricus & latior fyllogyf: 3 AutQuadripercitus. Aut
quinquepertitus. | mus eft. B. Unde Argu titus. ductio. Mem2. cit.
mêtatiodista. Argumentatio dicta eſt quaſi argutæ mentis rici ſyllogiſmi,
latitudinediſtanz& productione oratio. fermonis à dialecticis fyllogiſmis,
propter quod Quidfit Ar Argumentatio eſt enim oratio ipſa, qua inven-
Rhetoribus datur. gumentatio. tum probabiliter exequimur argumentum.
Tripertitus, epichirematicus fyllogiſmus eſt; Quid Triper Quid fit In Inductio
eft oratio,qua rebusnon dubiis capra- qui conſtat inembris tribus: id eft,
propoſitione, mus aſſenſionein ejus, cum quo inſtituta eſt,live aſſumptione,
concluſione. inter FILOSOFI, ſive interRhetores, five inter Quadripertitus eſt,
qui conſtatmembris qua- Quid Quz Seriocinantes. tuor: propoſitione,
affumptione, & una propo- dripernicus. Quid Probo Propoſitio inductionis
eſt,quæ fimilitudines fitionis live afſuinptionis conjuncta probatione, fitio.
concedendæ rei unius inducit, aut plurimaruin. & conclufione. Quid illatio.
Illatioinductioniseft, quæ & affumptio dicitur, Quinquepertitus eſt,qui
conſtat membris quin- Que de Marine quæ rem dequa contenditur, & cujus
cauſa ſimi- que:id eft,propoſitione,& probatione, aſſum- quepertiim, litudines
adhibitæ ſunt introducit. ptione, & ejus probatione, & concluſione.
Quid con Concluſio inductionis eſt, quæ aut conceſſio. Hunc CICERONE ita facit
in arte Rhetorica: Si de clulo. nem illationis confirmat, aut quid ex ea confi-
liberatio & deinonſtratio genera ſunt cauſarum, ciatur, oftendit. non
poffunt rectè partes alicujus generis cauſa Qwid Ratio Ratiocinatio eft oratio,
quâid de quo eft quæ- putari. Eadem enim res, alii genus, alii pars effc
cinatio. ítio comprobamus. poteft: idem genus, & pars effe non poteſt, vel
Quid Enthy Enthymema igitur eſt, quod Latinè interpreta- cætera; quoufque
fyllogiſini hujus meinbra clau cur mentis conceptio, quam imperfectum fyllo-
dantur. Sed videro quantum in aliis partibus giſmum ſolent Artigraphi
nuncupare. Nam in lecter ſuum exercere poſſit ingenium. duabus partibus hæc
argumentiforma conſiſtit: Memoratus aurein Fortunatianus in tertio libro quando
id quod ad fidein pertinet faciendam, meminit de oratoris memoria, de
pronuntiatio utitur fyllogiſmorum lege præterita; ut eſt illud: ne, & voce,
unde tainen Monachus cum aliqua Si tempeſtas vitanda eſt, non eft igitur
navigan- utilitate diſcedit: quando ad ſuas partes non im dum. Exſola enim
propoſitione & conclufione probè videtur attrahere, quod illi ad exercendas
conítat effe perfectum: unde magis oratoribus, controverſias utiliter
aptaverunt. Memoriam { i quàm dialecticis convenire judicatum eſt. De quidem
lectionis divinæ re cognita cautela ſerva dialecticis autem ſyllogiſinisſuo
loco dicemus. bit, cùm in ſupradicto libro ejus vim qualitatém Quid con
Convincibile eft,quod evidenti ratione * con- que cognoverit: artem verò
pronuntiationis in*AIS.convin. vincitur;ſicut fecit CICERONE pro Milone.
Ejusigi- divinæ legis effatione concipiet. Vocis autem di tur mortis ſedetis
ultores, cujus vitain, li * pPombais ligentiam in pſalmodiæ decantatione
cuſtodiet. * Ed. poſetis. per vosreſtitui poſſe, noletis. Sic inſtructus in
opere ſancto redditur, quamvis Quid Ofien Oſtentabile eft, quod certa
reidemonſtratione libris ſæcularibus occupetur. rabile. conſtringit; ſic CICERONE
in Catilinam: Hic ramen Nunc ad Logicam, quæ & DIALECTICA dicitur, vivit,
imò etiam in Senatuin venit. ſequenti ordine veniamus, quam quidam diſci Quid
Senten tiabile. Sententiale est, quod SENTENTIA generalis addi- plinain, quidam
artem appellare maluerunt, di cit; ut apud Terentiun: Obſequium amicos,ve
centes: quando apodicticis,id eſt, probabili ritas odium parit. bus
diſputationibus aliquid diſſerit, diſciplina Quid Exem plabile. Exemplabile elt,
quod alicujus exempli com- debeat nuncupari: quando verò aliquid verilimi M. G.
ini. paratione eventum fimilem comminatur; ſicut le tractat, ut ſunt
ſyllogiſini ſophiſtici, nomen Cicero in Philippicisdicit:Temiror,Antoni,quo-
artis accipiat. Ita utrumque vocabulum pro ar *M.G. per- rum facta * imitere,
eoruin exitus, non * per- gumentionis ſuæ qualitate promeretur. timefcere,
horrefcere. Quid Colle Collectivum eſt, cùm in unum, quæ argumentata funt,
colliguntur; ſicut ait CICERONE pro Milone: Quem igitur cum gratia noluit, hunc
voluit De Dialectica cuin aliquorum querela, quemjure, quem loco, quem
temporemoneftaulus: hunc injuria,alie- DIALECTICAM primi FILOSOFI
indi&ionum no cum periculo non dubitavit occidere. runt: non tamch ad artis
redegereperitiam. Post Ed. destris Præterea secundum VITTORINO ENTHYMEMATIS quos
Aristoteles -- ut fuit disciplinarum omniun altera eft definitio. Ex fola
propoſitione, ſicutjam diligens inquiſitor, ad regulas quasdam hujus Aristoseler
dictum est, ita constat ENTHYMEMA -- ut est illud: doctrinæ argumenta perduxit,
quæ priùs ſub cer- DIALECTICE Si tempestas vitanda est, non est navigatio
requitis præceptionibus non fuerunt. Hic libros fa- argumenta ad regulas renda.
Ex fola assumptione s ut est illud: Sunt ciens exquisitos, Græcorum scholam
multiplici quafdamper autem qui munduin dicant fine divina administra- laude
decoravit; quem noftri non perferentes duris. tione discurrere. Ex fola concluſione
-- ut est il- diutiùs alienum, translatum expofitúmque Ro DIALECTICAM lud: Vera
est igitur divina sententia. Ex pro- manæ ELOQUENTIAE contulerunt. DIALECTICAM verò,
*MS. fcick poſitione & assumptione -- ut est illud: Si inimicus
&Rhetoricam VARRONE in nove;n disciplinarú libris canin move est, occidit.
Inimicus autem eſt: & quia illi deelt tali funilitudine definivit.
DIALECTICA & Rhetori- libris Vaira. conclufio, ENTHYMEMA vocatur. Sequitur
Epi- ca est, quod in manu hominis pugnus ad strictus, definivit. chirema. &
palma diſtenſa: illa brevi oratione argumenta Quid Epic EPICHIEREMA est, quod superiùs
diximus, dels concludens, ista facundiæ campos copioso fer chirema. cendens de
ratiocinatione latior excurfio Rheto- mone discurrens: illa verba contrahens, ista
di Itendens. Et ARGVMENTVM est ARGVTAE MENTIS IVDICIA QVOD PER INDAGATIONES
PROBABILES, rei dubiæ perficitfidem, per Rhetorica ad illa, quæ nititur docenda,
facun- pomaleticom DIALECTICA fiquidem ad differendas res acutior: Que fic disse
exempla confirmans -- ut est: Noliæinulari in malignan tibus: quoniam tanquain
fænum, &c. dior. Illa ad scholas non numquam venit, iſta ju. & Rhetori
saris. Zivim. & Rhetoria 64m. DE
DIALECTICA son quenter. girer procedit
in forum: illa requirit rariſſimos & noftræ diſpoſitionis curràtintentio.
Conſue * MSS.fre- ftudiofos, hæc * frequentes populos. Sed priul- tudo iraque
eft doctoribus philoſophiæ, ante quam de fyllogiſmis dicamus, ubi totius Diale-
quam ad Iſagogen veniant exponendam, divis dicæ utilitas &
virtusoſtenditur, oporter de ejus lionem philoſophiše paucis attingere:quam nos
initiis, quaſi quibuſdam elementis, pauca diffe- quoque ſervantes; præſenti
tempore non immer cere; ut ficut eſt à Majoribus diſtinctus ordo, ita ritò
credimus intiinandain, Philofophiæ divifio. In Inſpectivam, TIXMT, hæc
dividitur in In Naturalem. | Doctrinalem, hæc (In Arithmeticam dividitur
Muficam. Geometricain. Divinain. Aftronomicain Diviſt thing Lofophiæ.
Philoſophia divi ditur fecundum Ariftotelem. Moralem. | Sirir. Er Actualeta
Ciſpenſativa, Φρακτικών PorxorowyXXV. hæc dividitur in Civilem. ίπολιτική »
ACETA! oixorouexin. weg.Xti xh. νομοθεπκό., thesxor. Sewertexn.. φυσική.
Definitiò Philos fophiæ. megatoxin. resnio intoxin. 23 Quid 1 3. Dirogoera
oroimene Occs Kated to duratór ávöçóórw. plina quæ curſus cæleftium, fiderumque
figuras homophine en Philoſophia eft divinaruin, humanarùmque re contemplatur
omnes, &habitudines ftellaruni quotuplex. rum, inquantum homini poſſibile
eſt, probabilis circa ſe; & circa terram, indagabili ratione per Ycientia:
Aliter,Philoſophia eſt ars artiuni, & dif- currit. Actualis dicitur, quæ
res propoſitas ope ciplina diſciplinarum.Rucſus, Philoſophia eſtme, rationibus
ſuis explicare contendit. Moralis di ditatio mortis,quod magis convenit
Chriſtianis, citur, per quam mos vivendihoneſtus appetitur; 2.Corint. 16. qui
ſæculi ambitione calcata, converſatione dif- & inſtitura ad virtutem
tendentia præparantur. ciplinabili, fimilitudine futuræ patriæ vivunt;
Diſpenſativa dicitur, domeſticaruin reruin fa Philip. 3. 20. Sícut
dicitApoftolus: In carne enim ambulantes, pienter ordo diſpoſitus. Civilis
dicitur, per quàm non ſecundum carnem militamus; & alibi: Con- totius
civitatis adminiſtrarur utilitas. Philoſo verſatio noftra in calis eft.
Philofophia eſt affimi- phiæ diviſionibus definitionibúſque tractatis, in lari
Deo ſecundum quod poflibile eft homini. quibus generaliter omnia continentur,
nunc ad Inſpectiva dicitur,qua ſupergreſſi vilbilia de di- Porphyrii librum,
qui Iſagoge inſcribitur, acce vinis aliquid & cæleſtibus contemplamur,
eáque damus. mente foluinmodo contuernur, quantum corpo De Iſagoge Porphyrii.
reum ſupergrediuntur aſpectum. Naturalis dici tur,ubiuniuſenjufque rei natura
diſcutitur: quia de Genere. Dávc. nihilcontra'naturain generaturin vita: ſed
unun | de Specie. tidos. quodque hisufibus deputatur, in quibus à Crea- llagoģe
Por de Differentia. Depoeg tore productú eit: nifi fortè cum voluntate divina
phyrii tractat de Proprio. ibor aliquod miraculuin proveniremonſtrerur.Doctii i
de Accidente, συμβεβηκός. *MSS. figni- nalis dicitur ſcientia, quæ abſtractam *
conſiderat ficar. quantitatem. Abſtracta eniin quantitas dicitur, Genus eft ad
fpecies pertinens, quod de diffe- Quid fit Ge quam intellectu àmateria
ſeparantes,vel ab aliis rentibus fpecie, in co quod quid ſit, prædicatur; nun
accidentibus; ut eſt, par, impar: vel alia hujuſce ut animal. Per ſingulas enim
fpecies, id eft, modi in ſola ratiocinatione rractainus. Divinalis hominis,
equi, bovis, & cæterorun,genus anis dicitur, quando aụt ineffabilem naturam
divi- mal prædicarur atque ſignificatur, nam, aut ſpirituales creaturas ex
aliqua parte, Species eſt, quod de pluribus & differentibii's Quid fit Spo
profundifſimâ qualitate differimus. Arithinerican numero, in eo quod quid fit,
prædicatur; nam cies, eſt diſciplina quantitatis numerabilis ſecundum de
Socrate, Platóne, & Cicerone homo prædi ſe. Muſica, eſt diſciplina quæ de
numeris loqui- catur. tur, quiad aliquid ſunt his, qui inveniuntur in
Differentia eſt, quod de plaribus & differen » Quid fit Dif". ſonis.
Geometrica, elt diſciplina magnitudinis tibus ſpecie,in eo quod quale ſit,prædicatur;
ſicuc erensia, immobilis,&formarum. Aftronoinia,eſt diſci- rationale &
inortale,in eoquodquale ſit, dc ho- f mine prædicatur, B. € lcens. men. atque
bos. Tulum, Quid fit Pro Proprium eſt, quod unaquæque ſpecies, vel Hoc opus
Ariſtotelis intentè legendum eſt, cur Carego prium. perſona certo additamento
infignitur, &ab om- quando ficut dictum eſt; quicquid hoino loqui- rie
Ariftotelis ni communione feparatur. tur, inter decem ifta Prædicamenta
inevitabili, intentè les erid fut Ac. gende. Accidens eſt, quod accidit &
recedit præter ter invenitur: proficit etiam ad libros intelligen ſubjecti
corruptionem: vel ea quæ fic accidunt, dos, qui live Rhetoribus, fivc
Dialecticis appli ut penitus non recedant. Hæc qui pleniùs noſſe cantur.
deliderant, Introductionem legant Porphyrii; * £ d.alicujus quilicetad
utilitatein * alieni operis ſedicatſcri Incipitperi hermenias, id eft, de inter
bere, non tamen ſine propria laude viſus eſt talia pretatione. dicta futinafle.
Sequitur liber peri hermenias ſubtiliſimus rii Categorie Ariſtotelis. mis,
& per varias formas, iterationéfque cautif ſimus, de quo dictuin eſt:
Ariſtoteles, quando Sequuntur Categorix Ariſtotelis, ſive Prædi- librum peri
herinenias ſcriptitabat, calamum in camenta: quibus mirum in modum per varias
fi- mente tingebat. gnificantiasomnis fermo concluſuseſt: quorum De nomine.
organa ſive inftruinenta ſunt tria. De verbo. Inftrumenta Organa vel
inſtrumenta Categoriaruin five In libro peri hermenias; De oratione,
drogoriarum (rent tria, /ci Prædicamentorum funtæquivoca, univoca, de- id eft,
de interpretatio De enunciatione. licet. nominativa. ne, prædictus philofo De
affirmatione. Æquivoca. ÆQVIVOCA dicuntur, quorú noinen folùm com- phusdehis
tractat. DE NEGATIONE mune eft, fecundùm nomen verò ſubſtantiæ ratio DE
CONTRADICTIONE, diversa -- ut “animal”, homo, & quod pingitur. Vniyoca, VNIVOCA
dicuntur, quorum & noinen com Nomen, est vVOX SIGNIFICATIVA SECVNDUM
PLACITVM - quid fitmoi mune eſt, & ſecunduin nomen discrepare eadem tum, sine
tempore: cuius nulla pars est significati substantiæ ratio non probatur – ut: “animal”,
homo, va separata – ut: “Socrates”. Verbum, est quod conſignificat tempus:
cujus Quid forver Denominati Dena ninativa, id eſt, derivativa, dicuntur pars
nihil extra significat, & est semper eorum bum, quæcuinque ab aliquo sola
differentia casus ſe- quæ de altero dïcuntur nota – ut: “ille cogitat”, dil
cundum noinen habent appellationem: ut å putat. grammatica gramınaticus, &
à fortitudine fortis. ORATIO est vox fignificativa, cujus partium Quid ſit örä
aliquid separatim significativum est; ut Socrates to Subſtantiaa sola,
diſpucat. * MSS.lepa Quantitas, mosotas. ENUNTIATIVA otàtio eſt vox
ſignificativa deeo Quid fit Ad aliquid. ney's Fan quod eft aliquid, vel non eſt
– ut: “Socrates est.” So- Enuntiatid. Ariſtotelis Ariſtotelis Catego Qualitas.
TÓTUS. crates non eſt. Categorie riæ, vel Prædicamen- į Facere. FOREV. AFFIRMATIO
est enuntiatio alicujas de aliquo: quid fit Af son decem. ra decem ſunt Pati.
PeoMHT – ut: “ Socrates est.” formatio. Situs. ευρώς. NEGATIO, eft alicujus de
aliquo NEGATIO: ut: “Socrates non est.” So- luid fitNe. Quando. done. crates
non eſt. gatio. Ubi. CONTRADICTIO, eſt afficmationis & negationis euid
fitcom | Habere. (xar. oppoſitio – ut: “Socrates disputat, Socrates non disputat.”
Subſtantia est, quæ propriè, &t principaliter Hæc omnia per librum ſuprà
memoratum mi. Liber Pero Hermenias & maxiinè dicitur; quæ neque de
ſubjectopræ- nutiſſimè diviſa; & ſubdiviſa tractantur, quæ BOEZIO feprem
dicatur, neque in ſubjecto eſt – ut: “aliquis homo”, breviter intimnaſſe
ſuffciat, quando in ipfo com- libris expoſé vel aliquis equus. Secundæ autem
ſubftantiæ di- petens explanatio reperitur: maximè cùin eum tu. cuntur, in
quibus ſpeciebus, illæ quæ principa- Tex libris à BOEZIO viro magnifico constet
exposi liter substantia primò dicta sunt, insunt atque tum, qui vobis inter
alios codicese strelictus. Clauduntur -- ut in homine, CICERONE. Nunc ad
fyllogiſticas ſpecies formulaſque vea Quantitas Quantitas aur diſcreta eſt,
& habet partes ab nianus, in quibus nobilium Philofophorum ju aplex, aiſ
alterutrodiſcretas,nec eominunicantes, ſecun- giter exercetur ingenium, dum
aliquem communem terminum, velut nu merus, & ſerino quiprofertur; aut
continua eſt, De Formulis ſyllogifmorum. & habet partes quæ ſecundum
aliquem coinmu* nein terininuin adinvicem convertuntur; velut (in priina
forinula modi no linca, ſuperficies, corpus,locus, motus,tempus. Forinulæ
Categori Ad aliquid verò funt, quæcumque hoc ipſo coruin, id eſt, Præ-, In
ſecunda formula modi Formale ca quod ſunt, aliorum eſſe dicuntur; velur majus,
dicativorum ſyllo quatuor. duplum,habitus, difpofitio,ſcientia, ſeriſus,
gilmorú ſunttres. | In tertia formula modi politio. i ſex. Qualitas, eſt,
fecundum quam aliqui quales dicimur; ut bonus, malus. Modiformule prime ſunt
novem. Facere eſt, ut ſecare, vel urere, id eft, ali quid operari. Pati eſt, ut
ſecari, vel uri. Primus modus eſt, quiconcludit, id eft, qui Situs, eft, ut
ftat, ſeder, jacet. Quando colligit ex univerſalibus dedicativis, dedicati eft,
ut hefterno, vel crás. vum univerſale directum; ut, omne juſtum ho Ubi eſt: ut
in Aſia, in Europa, in Lybia. neſtum, omne honeftum bonum, omne igitur Habere
eft: ut calccatum, velarmatum effe. juſtum bonum. Secundus ött. tradictio, nos
creta, con sinna, vem. tegoricum Syllogiſmorum funt tres. DE DIALECTICA Ed,
concler dit. per quæ ſubti Secundus moduscft, qui * conducit ex univer- rivis
particulari & univerfali dedicatvium parti ſalibus dedicativâ &
abdicativâ abdicativum uni- culare directum: ut quoddam juſtam honeſtum,
verſale directum: ut oinnejuſtum honeſtum, nul- omne juſtum bonum, quoddam
igitur honeſtuin lum honeſtum turpe, nullum igitur juſtum bonum. turpe. Tertius
modus eſt, quiconducit ex dedicativis Tertius modus eſt, qui conducir ex
dedicativis univerſali & particulari dedicativum particulare particulari
& univerſali,dedicativum particulare directum: ut, omne juſtum honeftuin,
quod directum: ut quoddam juftum eft honeſtum,om- dam juſtuin bonum, quoddam
igitur honeſtum ne honeftuin utile, quoddam igirur juftumn utile. bonum. IV modus
eſt, qui conducitex particulari Quartus modus eſt, quiconducit ex univerſa
dedicativa, &univerſali abdicativa, abdicativum libusdedicativa & abdicativa
abdicativum parti particulare directum: ut quoddam juſtum hone- culare directum:
utomne juſtuin honeſtuin, nul Itum, nullum honeftunı turpe, quoddam igitur lum
juſtum malum, quoddam igitur honeſtum juſtum non eft turpe. non eſt malum.
Quintus modus eſt, qui conducit ex univerſa Quintus modus eſt, qui conducit ex
dedicativa libus dedicativisparticulare dedicativum per re- particulari &
abdicativa univerſali abdicativum Mexionem: ut omne juftum honeſtum, omne ho-
particulare directum: ut, quoddam juſtum, ho neftum bonum, quoddam igitur bonum
juſtum. neſtum, omne honeſtum bonum,igitur quoddan Sextus modus eft, qui
conducit ex univerſali honeftum non eft malum. dedicativa, & univerſali
abdicativa, abdicativum Sextus modus eſt, qui conducit ex dedicativa univerſale
per reflexionem: ut omne juſtum ho- univerſali & abdicativa particulari
abdicativum neltuin, nulluin honeſtum turpe, nullum igitur particulare directum:
ut,omnejuſtum honeſtum, turpe juftum. quoddam juſtum non eſt malum, quoddam igi
Septimusmodus eſt,quiconducit ex particulari tur honeſtuin non eſt malum. &
univerſali dedicativis dedicativum particulare Has formulas Categoricorum
ſyllogiſmorum reflexionem: ut quoddamn juftum honeſtum, qui plenè nofſe
deſiderat, librum legat, quiin Liber Apa!e omne honeſtum utile,quoddam igitur
utile juſtú. fcribirur -Peri hermenias Apuleii, & qui inſcribi: Odavus
modus eft, qui conducirex univerfa- lias ſunt tractata, cognoſcet. Nec
faſtidium no- tur Peri her libus abdicativa & dedicativa particulare
abdica- bis verba repetita congeminent; diftin &ta enin, menias, le tivum
per reflexionein: ut nullum turpe hone- atque conſiderata, ad
magnasintelligentiæ vias, gendus. ftum, omnehoneſtum juſtum, quoddamn igitur
præftante Domino,nosutiliter introducent.Nunc juſtum non eft turpe. ad
hypotheticos fyllogiſinos, ordine currente, Nonas modus eit, qui conducit ex
univerſali veniainus abdicativa, &particulari dedicativa abdicativum
particulareper reflexionem:velut nullumturpe Modi Syllogiſmorim hypotheticorum,
qui fiunt Modifyllogif morum hyposs honeſtun, quoddam honeſtum juſtum, quoda
cum aliqua conjunctione, Jeptem funt. dam igitur juſtum non eſt turpe. funt
feptem. Primus modus eſt, velut: Si dies elt, lucer; eſt Modi formuleſecunda
funt quatuor. autein dies; lucet igitur. Secundusmodus eft ita: ſi dies eſt,
lucet, non Primus modus eſt, qui conducit ex univerſali- lucet; non eft igitur
dies. bus dedicativa & abdicativa abdicativum univer- Tertius modus eſt ita:
non & dies eſt & nonlu fale directum: velutomne juſtum honeſtum,nul-
cet, atqui dies eft, lucèt igitur. lum turpe honeftum,nullum igitur juſtum
turpe. Quartus modus eft ita: aut nox, aut dies eft, at Secundus modus eſt,
quiconducit ex univerſa- qui dieseſt, non igitur nox eſt. libus abdicativa
& dedicativa abdicativum uni Quintus moduseſt ita: aut dies eſt, aut nox,
at-. verſale directuin: velut nullum turpe honeftum, qui nox non eſt, dies
igitur eſt. omne juſtum honeſtum, nullumigitur turpe Sextus inodus eſt ica: non
& dies eſt, & nonlu juftum cet, dies autem eſt, nox igitur non eſt.
Tertius modus eſt, quiconducit ex particulari. Septimus modus eſt ita:non &
djes eft & nox, dedicativa & univerfali abdicativa ab licativum atqui
nox non eſt, dies igitur eſt. particulare directum: veluc quoddam juftum ho
Modos autem hypotheticorum ſyllogiſinorum neſtum, nulluin turpehoneftum,
quoddam igi- fi quis pleniùs noſſe deſiderat, legat librum Marii Marius Vi tur
juſtum non eſt turpe. Victorini, qui inſcribitur de fyllogiſmis hypo-
&torinus librá Quartus r.odus eſt, quiconducit ex particu- thericis.
Sciendum quoque, quoniam Tullius de hypotheti: lari abdicativa & univerfali
dedicativa abdicati- Marcellus Carthaginenſisde categoricis & hy- edidit.
vum particulare directum: velut quoddamn juftum potheticis fyllogiſmis, quodà
diverfis philoſo: Tullius Mar non eſt turpe, omne malum turpe, quoddam
phislatiſſimè dictum eft, feptem libris breviter cellus igitur juſtuin non eft
malum, ſubtilitérque tractavit; ita ut priino libro de re: thag. de Syl gula,
ut ipſe dicit, colligentiarum artis Dialecticæ logiſmis Modi formula tertiæfunt
fex. diſputaret; &quod ab Ariſtotele de categoricis compofuit. ſyllogiſmis
multis libris editum eſt, ab ifto fecun Primus modus eſt, qui conducit 'ex
dedicativis do & tertio libro breviter expleretur; quod aut univerfàlibus
dedicativum particulare, tam dire- tem de hypotheticis ſyllogiſmis à Stoicis
innume Etuin, quàm reflexum: ut omne juſtum hone- ris voluminibus tractatum eſt,
ab iſto quarto & ftum, omne juſtum bonum, quoddam igitur ho- quinto libro
colligeretur. In fexto verò de inix neftum bonum vel quoddamn bonum ho- tis
fyllogiſinis, in ſeptimo autem de compoſitis neftuin. diſpucavit; quem codicem
vobis legendum re-, Secundus modus eſt, qui conducit ex dedica- liqui. cccc
theticorum Car Jeprem libros > Quid
las Depnilio. 1.1 1 longum viaticum: modò ut laudet, ut adolers De
Definitionibus. centia eſt Aos ætatis. Octava ſpecies definitionis eft, quain
Græci Hinc ad pulcherrimas definitionum ſpecies ac- x7 a paistoin rõ Evertix
vocant, Latini per pri Milanius, quæ tantà dignitate præcellunt, ut pof-
vantiam contrarii ejus quod definitur, dicunt; up ſont dici orationun maxiinuin
decus, & quædam bonum eſt, quod malum noneft: juftuin eſt, quod lumina
dictionuin. injuſtum non eft. Et his fimilia: quod fe ita na Definitio verò,
eſt oratio uniuſcujuſque rei turaliter ligat, ut neceſſariam cognitionem fibi
naturam à communione diviſam, propria ſignifi- unius comprehenſione connectat.
Hoc autem catione concludens: hæc multis modis, præce- genere definitionis uti
debemus, cùm contrarium priſque conficitur. notun eſt; nam certa ex incertis
nemo probat. Definitionum prima eſt óvoradcas, Latinè ſub- Sub qua ſpecie ſunt
hæ definitiones. Subſtantia ftantialis, quæ propriè & verè dicitur
definitio; eft, quod neque qualitas eſt, neque quantitas, ne or eſt,
homoanimalrationale mortale, ſenſus dif- que aliqua accidentia: quo genere
definitionis ciplinæque capax;llæc enim definitio per fpecies Deus definiri
poteſt; etenim cùm quid fit Deus, & differentiasdeſcendens, venit ad
proprium, & nullo modo comprehendere valeamus: ſublatio deſignat plenillimè
quid ſit homo. omniuin exiſtentium, quæ Græci örta appellant, Sccunda eſt
ſpecies definitionis, quæ Græcè cognitionem Dei nobis circumciſa & ablata
no ŽVYOMMA TIx ) dicitur, Latinè notio nuncupatur: tarum rerum cognitione
ſupponit; ut li dicamus, quam notionem communi,non proprio nomine Deus eſt,
quod neque corpus eſt, neque ullum poffumus dicere. Hæc iſto modo ſemper
effici- elementum, neque animal, neque mens, neque cur: Homo eſt, quod
rationali conceptione & ſenſus, neque intellectus, neque aliquid, quod
exercitio præeſt animalibus cunctis. Non eniin ex his capipoteſt; his enim ac
talibus ſublatis, dixit, quid eſt homo, ſed quid agat, quaſi quodam quid fit
Deus, non poterit definiri. figno in notitiam denotato. In iſta enim &in re
Nona ſpecies definitionis eſt, quain Græci liquis notio rei profertur: non
ſubſtantialis, ut Kåtalnooi, Latini per quamdam imaginatio in illa
primariaexplanatione declaratur; & quia nem dicunt –ut: “ÆNEAS est Veneris et
Anchisæ illa subftantialis est.” -- definitionum omnium obti- filius. Hæc
ſemper in individuis verſatur, qux ner principatum. Græci aqua appellant. Idem
accidie in eo gene Tertia fpecies definitionis eſt, quæ Græcè redictionis,
ubialiquis pudor aut metus elt no Trolótus dicitur, Latinè qualitativa. Hæc
dicendo minare – ut: CICERONE, cùm me videlicet ficarii illi quid quale lit, id
quod fit, evidenter oſtendit. deſcribant. Cujus exemplum tale eſt: homo eft,
qui ingenio Decima fpecies definitionis eft, quam Græci valet, artibus poller,
& cognitione rerum: aut as Tót, Latini, veluti, appellant; ut fi quæ quæ
agere debeat eligit:aut animadverſione quod ratur quid ſit aniinal,
refpondearur, homo: inutile fit contemnit; his enim qualitatibus ex non enim
manifeftè dicitur animal folum effe preſſus ac definitus homo eſt. hominem, cum
fint alia innumerabilia: ſed cuin IV ſpecies definitionis eſt, quæ Græcè
dicitur homo, veluti ipfum hominem animal de soggapixn, Latinè deſcriptionalis
nuncupatur: fignat: cùm tamen huic nomini multa ſubja quæ adhibitâ circuitione
dictorum factorúmque, ceant. Rem enim quæfitam prædictum declata rem, quid fit
deſcriptione declarat;ut ſi lu- vit exemplum. Hoc eſt autem proprium defini
xuriofum volumus definire, dicimus: Luxurio- tionis, quid fit illud, quod
quæritur, declarare. fus, eſt victus non neceffarii & fumptuoli & one XI
ſpecies definitionis eft, quam Græ rofi appetens,in deliciis affluens,in
libidine pron- ci rece tead the matter, Latini per iudigentiain ptus; hæc &
talia definiunt luxuriofum. Que pleni ex eodem genere vocant: ut ſi quæratur
ſpecies definitionis, oratoribus magis apta eſt, quid fit triens, refpondeatur,
cui dodrans deeft, quàm dialecticis, quia latitudines habet; hæc ut lit aſlis.
fimili modo in bonis rebus ponitur, & in XII ſpecies definitionis eſt, quam
Græ malis. ci, Kata imesvov, Latini per laudem dicunt; ut Quinta ſpecies definitionis
eft, quam Græcè Tullius pro Cluentio: Lex eſt mens, & animus, AT nikov:
Latinè ad verbum dicimus: hæc vo- & confilium, & fententia civitatis.
Et aliter pax cem illam, de qua requiritur, alio ſermonedeſi- eſt tranquilla
libertas. Fit & pervituperationem, gnat uno ac ſingulari, & quodammodo
quid il- quam Græci tózer vocant: ſervitus eſt poſtre lud ſit in uno verbo
pofitum, uno verbo alio de- mum malorum omnium, non modò bello, ſed clarat; ut
conticefcere eſt tacere: item cùm ter- morte quoque repellenda. minum dicimus
finem, aut terras populatas inter Tertiadecima eſt ſpecies definitionis, quam
pretemur effe vaſtatas. Greci κατ'αναλογίαν,Latini juxta rationem dicunt: Sexta
ſpecies definitionis eſt, quam Græci x fed hoc contingit, cum majoris ire
nomine, res Thu nepoege, per differentiam dicimus; id eft, definitur inferior:
ur eſt illud, homo ininor mun cùm quæritur, quid interſit inter regem & ty-
dus. Cicero hac definitione ſiculus eſt:Edictum, rannum, adjecta differentia
quid uterque fit, de- legem annuam dicunt eſſe. finitur: id eſt, rex eſt
modeftus & temperans, ty XIV eſt ſpecies definitionis, quam rannus verò
impius & immitis. Græci sess, Latini ad aliquid vocant: ur eſt Septima eft
fpecies definitionis, quam Græci illud, pater eft, cui eſt filius:dominus eſt,
cui eft el ustápoegr. Latini per tranſlationein dicunt: fervus: & CICERONE
in Rhetoricis, genus eſt, quod ut Cicero in Topicis, Lictus eſt, quà Auctus
elu- plures partes amplectitur: item pars eſt, quod lu dit. Hoc variè tractari
poreſt: modò enim ut beſt generi. moveat, ficut illud, caput eſt arx corporis:
modò Quintadecima eſt ſpecies definitionis, quam ut vituperet, ut illud,
divitiæ ſunt brevis vitæ Græci koste BiTiongear, Latini fecundum rei fa ! DE
DIALECTICA tionuom. 5 rationem vocant:
ut dies eſtrol fuprà terras:nox, dicativus atque ſubjectus. Terminos autem voco
elſolſubterris. Scire autem debemus prædictas verba &nonina, quibus propoſitio
nectitur;ut niquifuntper propoſe ſpecies definitionum, Topicis meritò eſſe
ſocia- in ea propoſitione qua dicimus:Homojuſtus eſt: tas, quoniaminter quædam
argumenta funtpoſi- hæc duo nomina, id eſt, homo & juftus, propo tæ, &
nonnullis locis commemoranturin Topi- fitionis partes vocantur. Eoſdem etiam
terminos cis. Nunc ad Topica veniamus, quæ ſunt argu- dicimus: quorum quidem
alter ſubjectuseſt, al mentorum fedes, fontes ſenſuu, origines di- ter verò
prædicativus, Subjectus eſt terminus, &tionum: de quibus breviter aliqua
dicenda ſunt, qui minor eſt: prædicativus verò, qui major: ut ut
&dialecticos locos, & rhetoricos, ſive corum in ea propolitione, qua
dicitur, Homo juſtus, differentias agnofcere debeamus: ac prius dedia- homo
quidem minus eſt, quàm juſtus. Non Iceticis dicendum eft. enim in folo homine
juſtitia eſſe poteft, verùm etiam in corporeis diviníſque ſubſtantiis: atque De
Dialecticis locis. ideo major eſt terminus, juſtus: homo verò, mi nor; quò fit,
ut homo quidem ſubjectus fit ter Quid die Propoſitio, eft oratio verum -
falfúmveſignifi- minus, juſtus verò prædicativus. PROPOSITIO cans, utſiquis
dicat, cælum eſſe volubile: hæc Quoniam verò hujuſmodi (implices propolis
enuntiatio & proloquiun nuncupatur: quæſtio tiones alterum
habentprædicativum terminum, verò eft, in dubitationem ambiguitatémque ad-
alterum verò ſubje& um, à majoris privilegio par ducta propofitio; utſiqui
quærant, an fit cælum tis propoſitio prædicativa vocata eft.Sæpe autem Quid
Concli- volubile. Concluſio, eft argumentis approbara evenit, ut hi termini
ſibimet inveniantur æqua 330. propoſitio; ut fi quis exaliis rebus probetcælum
les, hocinodo, homoriſibilis eſt; homo namque effe volubile.Enuntiatio quippe
live ſui tantum & riſibilis uterque ſibi æquus eſt terminus. Nam caufa
dicitur,five ad alios ad ferturad probandum, ncque riſibile ultra hominem, nec
ultra riſibile propofitio eft: cùm de ipſa quæritur, quæſtio: homo porrigitur:
ſed in luis hoc evenire neceſſe lipſa eſt approbáta, conclufio. Idem igitur
pro- eſt, utſi quidam inæquales termini ſunt, major politio,quæſtio, &
conclufio, fed differuntinodo, ſemper de ſubjectoprædicetur: fi verò æquales
Quid fit Ar Argumentum eſt oratio rei dubiæ faciens fi= utrique, converſa de fe
prædicatione dicantur. gumentum. dem. Non verò idem eſt argumentum, quod &
Ut verò minor demajore prædicetur, in nulla arguinentatio. Nam vis ſententiæ
ratióque ea, propoſitione contingit. Fieri autein poteft, ut quæ clauditur
oratione, cùm aliquid probatur propoſitionum partes, quas terminos dicimus,
ambiguum, argumentum vocatur: ipfa verò ar- non ſolum in nominibus, verum
etiain in oratio gumenti elocutio, argulhentatio dicitur; quò fit, nibus
inveniamus. Nam ſæpe oratio deoratione ut argumentum quidem mens
argumentationis prædicatur hoc modo: Socrates cum Placone so Git atque
ſententia: argumentatio verò argument diſcipulis de philoſophiæ ratione
pertractat; hæc per orationem explicatio. quippe oratio, quæ eft, Socratesçum
Platone & Quid fit LOCVS verò eſt argumenti fedes, vel unde ad diſcipulis,
ſubjecta eſt: illa verò, quæ eft, de propoſitain quæſtionein conveniens
trahitur ar- philofophiæ ratione petractat, prædicatur. Rur gumentum. Quæ cùm
ita fint, ſingulorum dili- ſus aliquando nomenſubjectum eſt, oratio præ ='
gentiùs nătura tractanda eſt, eorumque per fpe- dicaruin, hocmodo: Socrates de
philoſophiæ ra-. cies ac membra figuraſque facienda diviſio. cione pertractat;
hic eniin Socrates ſolus ſubje Acpriùsde propoſitione eſt diſſerendum: hanc
ctus eſt:oratio verò, quàm dicimus, de philoſo eſſe diximus orationein,
veritatem, vel menda- phiæratione pertractat,prædicatur.Evenir etiam,
Duæſuntpro- cium continentem. Hujus duæ ſunt ſpecies: una ut fupponatur oratio,
& fimplex vocabulum pofitionum affirmatio, altera verò negatio. Affirmatio
eſt, prædicetur hoc inodo: Similicudo cum ſupernis fpecies ſub,, fi qui ſic
efferat, Caluin volubile eſt:negatio, li diviníſque ſubſtantiis, juſtitia eſt;
hic enim ora quis ita pronuntiet, cælum volubile non eſt. rio per quam
profertur fimilitudo, cum ſupernis alie. Harumverò aliæ ſunt univerſales, aliæ
ſunt par- diviníſque ſubſtantiis fubjicitur:juſtitia verò pre ticulares, aliæ
indefinicæ, aliæ ſingulares. Uni- dicatur. Sed de hujuſmodipropoſitionibusin
his verſales quidem, ut ſi quis ita proponat: Oin- commentariis, quos in Peri
hermenias Ariſtotelis nis homo juftuseft, nullus homo juſtus eft. Par- libros
ſcripſimus, diligentiùs differuimus. ticulares verò, fi quis hoc modo:Quidamn
homo Arguinentum, eft oratio rei dubiæ faciens fi- Quid fit an juftus eft,
quidam homo juſtus non eſt. Inde- dem:hanc femper notiorem quæſtione elſe nez
gumentum, finitæ fic:Homojuſtus eſt, homo juſtusnon eſt. ceſſe eſt. Nain
liignora nobis probantur, argu Singulares verò sunt, quæ de individuo aliquid
mentum verò rem dubiam probat: necesse est, ut singularique proponunt: -- ut: “Cato
iustus est.”, CATONE quod ad fidem quæstionis assertur, sit ipsa notius justus
non est; etenim CATONE individuus est, ac quæstione. Argumentorum verò oinnium
alia Multiplicito fingularis. ſun tprobabilia & neceſſaria:alia
veròprobabilia Juris Argan Harum verò alias prædicativas, alias conditio.
quidem, ſed non neceſſaria: alia neceffaria; ſed nales vocainus. Prædicativæ
funt, quæ fimpli- non probabilia:alia nec probabilia, nec neceffaria. Quid
forProm citer proponuntur, id eſt, quibus nulla vis con- Probabile verò eſt,
quod videturvelomnibus, vel bavile Argu ditionis adjungitur: ut fi quis
fimpliciter dicat, pluribus, velfapientibus, & his vel omnibus, vel mensun.
Cælum eſſe volubile. At, li huic conditio copu- pluribus, vel maximè notis,
atque præcipuis, letur, fit ex duabus propoſitionibus una condi- vel unicuique
artifici fecundum propriam facul tionalis, hocmodo: Cælum (irotundum ſit, efle
càtem; ut de medecinamedico, gubernatori de volubile; hîc enim conditio id
efficit, ut ita de- navibus gubernandis: & præterea quod ei vides mum cælum
volubile eſſe intelligatur, ſit ro- tur cuin quo fermo conſeritur, vel ipſi qui
judi tundum. Quoniam igitur aliæ propofitiones præ- cat. In quo nihil artiner
verum falfùmvelit árgưr dicativæ ſunt, aliæ conditionales: prædicativa- mentum,
fi tantùm veriſimilitudinem tenet. rum partes, terminos appellamus. Hi ſunt præ
Neceffariun vero eft, quod ut dicitar, ita eſt, Quidfor Ne cearium. Сccc ij
Locis. quibus multe mentorum genera. B. rium. atque aliter eſſe non poteft:
& probabile quidein, fpeciebusutiturargumentis, quæfunt probabi ac
neceflarium eſt; ut hoc ſi quid cuilibet rei ſic le ac neceſſarium,
neceſſariuin ac non probabile. additum, totum majus efficitur. Neque enim Patet
igitur, in quo philoſophus ab oratore, ac quifquam ab hąc propoſitione
diffentiet, & ita ſe dialectico in propria confideratione diſſideat; in
Quid fit le habere neceſſe eſt. Probabilia verò acnon ne- co ſcilicet, quod
illis probabilitatem, huic veri provabile ac ceffaria, quibus facilè quidem
animus acquief- tatem conſtat elle propofitam. Quarta yerò fpe non neceffa- cit,
fed veritatis non tenet firmitatem; ut cies argumenti, quain ne arguinentun
quiden học, ſi mater eſt, diligit. Neceſſaria verò funt, rectè dici
ſupràmonſtravimus, fophiftis Tola eſt Quid fit ne cilarium,ac ac non
probabilia, quæ ita quidein eſſe, ut dicun- attributa. Topicorum verò intentio
eft, verili non probabile tur ſe habere, necefle eft, ſed his facilè non con-
milium argumentorum copiam demonſtrares de ſentit auditor:ut ob objectum
Lunaris corporis, fignatis enim locis,è quibus probabilia arguinen bredamſunt
Solis evenire defectunt. Neque neceſſaria verd ta ducuntur, abundans.&
copiofa neceſſe fiat nec neceffa- peque probabilia funt, quæ neque in opinione
materia differendi. ria,necpro- hominum, neque in veritate confiftunt, ut hoc,
Sed quoniam, ut fuprà dictum eſt, proba babilia habere quæ non perdiderit
cornua Diogenem, bilium argumentorum alia funt neceffaria, quoniam habcatid
quiſque quod non perdiderit; alia non neceſſaria: cùm loci probabilium ar quæ
quidem nec argumenta dici poſſunt: argu- guntentorum dicuntur, evenit, ut
neceſſario mentaenim rei dubiæ faciunt fidem. Ex his au- ruin quoque doceantur,
quo fit, ut oratoribus tem nulla fides eſt, quæ neque in opinione, ne- quidem
ac dialecticis hæc principaliter facultas que in veritate ſunt conſtitutą. Dici
tamen poo parecur, ſecundo verò loco FILOSOFI. Nam teſt, ne illa quidem eſſe
argumenta, quæ cùm fint in quo probabilia quidem omnia conquiruntur, neceffaria,
minimè tamen audientibus appro- dialectici atque oratores javanțur: in quibus
verò bantur. Nam ſi rei dubiæ fit fides, cogendus eft probabilia ac neceffaria
docentur, philoſophic.e animus auditoris, per ea quibus ipſe adquieſcit,
demonſtrationi miniſtratar ubertas. Non modò u concluſioni quoque, quam nondum
probar, igitur dialecticus atqueorator, verùm etiam de poſlit accedere. Quod fi
quæ tantùm neceffaria monſtrator, ac veræ argumentationis effector, (unt, ac
non probabilia, non probat ille qui ju- babetquod ex propoſitislocis libi
poſſit adſuine dicat,eltneceſſe, utneillud quidein probet,quod re. Cùm inter
argumentorum probabilium focos, ex hujuſcemodi ratione conficitur. Itaque
evenit neceſſariorum quoque principia traditio mixta ex hujufmodi
ratiocinatione, ea, quæ tantùm contineat. Illa verò argumenta, quæ neceſſaria
neceffaria ſunt, ac non probabilia, non efle ar- quidein ſunt, ſed non
probabilia; atque illud gumenta. Sed non ita eſt, atque hæc interpreta- ultimum
genus; fcilicet ilec probabile,nec ne tio non rectæ probabilitatis
intelligentiam tenet. ceſſarium,à propofiti operisconſideratione fem Ea funt
enimprobabilia, quibusſponte, atque jundum eſt. Nili quod interdum quidam ſophi
ultrò conſenſus adjungitur; ſcilicet ut moxaudi- ſtici loci exercendi gratia
lectoris ab hibentura ta fint, approbentur. Quocirca Topicorum pariterutilitas
intencióque de fint ar Quæ verò nec effaria funt, ac non probabilia,aliis
patefacta eft; his enim & dicendi facultas, &in gamenta pro babilia.
probabilibus ac neceſſariis argumentisantea de veſtigatio veritatis augetur.
monſtrátur,cognitáque &credita, ad alterius rei, Nam quid dialecticos atque
Oratores locorum locorum ** de qua dubitatur, fidem trahuntur;ut ſuntfpecu-
juvát agnitio? Orationi per inventionem co micos arque lationes,id
cft,cheoremata, quæ in Geometriacon- piampræftant. Quid verò neceffariorum
doctri- Oratoresmus fiderantut. Nam quæ illic proponuntur, non funt nam locorum
philoſophis tradit? viam quodam- sum juvas. talia, ut in his fponte animus diſçentis
accedar: modo veritatis illuftrat. Quò magis perveſtis ſed quoniam
demonſtrantur aliis argumentis, illa ganda eft rimandâque ulterius diſciplina
ea, quæ quoque ſçita & cognita ad aliarum fpeculatio- cùm cognitione
percepra uſu atque exer pumargumenta ducuntur.Itaque probabilia non citatione
firmanda. Magnum enim aliquid lo Cunt, ſed ſunt neceſſaria his quidem
auditoribus, corum conſideratio pollicetur, fcilicetinvenien quibus nondum
demonſtrata funt: ad aliud ali- di vias; quod quidem hi, qui ſunt hujus
rationis quid probandum, argumenta effe non poffunt; expertes,ſoliprorſus
ingenio deputantur: neque hi autem qui peioribus rationibus eorum, qui-
intelligunt, quantun hac conſiderationequærat bus non adquieſcebant, fidem
cceperunt, poffunt, cur, quæ in artem redigit vim poteſtatemque na cas quæ non
ambigunt, ad argumentuin vocare. turæ. Sed de his hactenus: nunc de reliquis ex
Sed quia quatuor facultatibus differendi omne plicemus. artificium continetur,
dicendum eſt qux quibus uti noverit argumentis; ut, cui potiſſimum diſci De
Syllogiſmise plinæ locorum atque argjinentorum paritur u Diale &tice,
bertas, evidenterappareat. Quatuorigitur fa Syllogiſmorum verò
aliiſuntprædicativi, qut" Syllogiſmialii Oratori, Phi- cultatibus,earúmque
velutopificibus,differendi categorici vocantur,aliiconditionales,quos hy-
predication Dolopho, so omnis ratio ſubjecta eft, id eſt, dialectico, ora,
potheticos dicimus. Et prædicativiquidem funt, males, com phifte dife
rendiomnis tori, philofopho, sophistæ. Quorum quidem qui ex omnibus
prædicativis propoſitionibus quid fins. ratio fobjekta dialecticus atque orator
in communi argumen- connectuntur sur is, quem exempli gratiafupes, torummateria
verſautur; uterque enim,five ne- riùs adnotavi, omnibus enim propoſitionibus
cellaria, kve minimè, probabilia tamen ſequitur prædicativis
texitur.Hypothetici verò funt,quo Quefit diffe ventia inter argumenta. His
igitur illæ duæ fpecies argu- ium propofitiones conditione nituntur, ut hics
Dialecticum, menti famulantur,quæ funt probabile ac non si dies eft, lux eſt
zett autem dies, lux igitur eſte Oratorent & neceffarium: philoſophus vero
ac demonftrator Propofitia enim prima conditionem tenet hanc, Philoſuphum. de
ſela tantum veritate pertractant: Asque ideo quoniam ita demum lux eft, fi dies
eft. Atque ſive liņt probabilia, five non fint, nihil referi,' idea fyllagiſmus
hic, hypochericus, id eſt condi modo duin ſine peceſlaria: bic quoque his
duabus tiopalis vocatur. Inductio verò eft oratio, per i i Onid fais duftio. DE
DIALECTICA Tuniwy. $ niio. 0 10 OS 2712 quam fitàparticularibus ad univerfale
progreflio, plumvocamus:quoniam vero non pluresquibus hoc modo: Siin regendis
navibusnan forte, ſed id efficiat colligit partes, ab inductione diſcedit. arte
legitur gubernator: fi regendis equis auriga Ita igitur duæ quidem ſunt
argumentandiſpecies non fortis eventu, ſed commendatione artis ad- principales:
una, quæ dicitur fyllogiſmus, alte ſumitur: fi in adminiftranda republica non
ſorsra que vocaturinductio; ſub his aurem, &veluc principem facit,ſed
peritía moderandi; & fimi- ex his manantia, enthymema atque exemplum, Ed.
infe- lia, quæ in pluribus conquiruntur, quibus * im- Quæquidem omnia ex syllogiſmo
ducuntur, & pertitur: & in omni quoque re, quam quiſque ex fyllogifino
vires accipiunt: live enim ſit enthy regi atque adminiſtrari gnaviter volet,
qui non 'mena, liveinductio, live etiam exemplum, ex forte accommodat, ſed
arte, rectorem, fyllogiſmo quàm maximè fidem capit; quod in Vides igitur
quemadmodum per fingulas res prioribus reſolutoriis, quæ ab Ariſtotele tranftu
currat oratio,ur ad univerſale perveniat.Nam cùm linus, denonſtratumeft.
Quocirca fatis eſt de non forte regi, ſed arte navim, currum, rempubli-
fyllogilino differere, quaſi principali, & cæte cam collegiffet, quali in
cæteris ſeſe quoque ita ras argumentandiſpecies continente. habeat, quod erat
univerſale concluſit: in omni Reſtat nunc quid fit locus, aperiçe. Locus nam-
Quid forlocais bus quoque rebus, non ſorte ductum, fed arte, que eſt, ut* Marco
Tullio placet, argumentife a Dialectico. MSS.Man præcipuum debere præponi. Sæpe
autem multo, des; cujus definitionis quæ fitvis, paucis abſol rum collecta
particularitas aliud quiddam parti- vam, Argunventi enim fedes partin maxinia
culare demonſtrat; ut fi quis fic dicat: Si neque propoſitio intelligi poteft,
partim propofitionis navibus, ncque curribus, neque agris ſorte præ- inaximè
differentia. Nam cùm fint alize propoli ponuntur; nec rebus quidein publicis
rectores tiones, quæ cùin per ſe notæ lint, cùm nihil ul eſſe ſorte ducendi
funt. Quod argumentationis teriùs habeant, quo demonftrentur, atque hæ genus
maxiinè folet eſſe probabile, etſi non maxinæ & principales vocentur,
funtque aliæ æquam ſyllogyſmi habeat firinitatem. Syllogif- quarum fidem primæ
ac maximæ, fuppleant mus namqueabuniverfalibus ad particularia de-
propofitiones: neceffe eft, ut omnium quæ curret. Eftque in eo, fi veris
propoſitionibus dubitantur, illæ antiquiſſimam teneant pro+ contexatur, firma
atque immutabilis veritas. bationein; quæ ira aliis fidem facere poffunt, Ut
inductio habet quidem maximam probabi- ut ipſis nihil queat notius inveniri.
Nam li litatem, ſed interdum veritate deficitur; ut in argumentum eſt, quod rei
dubiæ faciat fidem, hac: Qui fcir canere, cantor eſt: & qui luctari ídque
notius ac probabilius eſſe oportet, quàm luctaror: quique ædificare, ædificator;
quibus illud quodprobatur: neceſſe eſt, utargumentis multis fimili jatione
collectis, inferri poteſt: omnibus illa maximam fidem tribuant, quæ ita Qui
fcit igitur malum,malus eſt, quod non pro- per ſe nota ſunt, at alienâ
probationenon egeant: cedit;mali quippe notitia deeſſe non poteſt bonoš Sed
hujulinodi propoſitio aliquotiens quidem virtusenim ſeſe diligit, aſpernatúrque
contraria, intra argumenti ambitum continetur: aliquotiens nec vitare vitium
niſi cognitum queat. yerò extra polita, argumenti vires ſupplet ac per His
igitur duobus velut principiis, &generibus fices, Duo funt alii
argumentandi, duo quidem alii deprehenduntur Cinnes igitur loci, id eft;
maximarum diffe, Omnes loci à argumentori argumentationis modi: unusquidem
fyllogiſmo, rentiæ propoſitionum, aut ab his ducantur ne quibus ternii modi,
Enthy alter verò inductioni ſuppoſitus. In quibus qui- ceſſe eſt terminis, qui
in quæſtione ſunt propo memaſciet exemplum, ea dempromptumſit conſiderarequod,
ille quidem fiti, prædicato ſcilicețarquefubjeéto: aut extrin qaid (ma à
fyllogiſmo, ille verò ab indu & ione ducat exor- ſecus adfumantur:auc horum
medii acque inter dium: non tamen,aut hicfyllogiſmum, aut ille utrofque
verſentur. Eorun verò locoruin, qui impleat inductionem; hæc autem ſunt
enthyine ab hisducuntur terininis, de quibus in quæſtione ma, atque exemplum,
Euthymema quippe eft dubitatur, duplex modus eſt: unus quidem ab imperfectus
fyllogiſmus, id eſt oratio, in qua non corum fubftantia, aker verò ab his, quæ
eoruin omnibus antea propoſitionibus conftitutis,inter ſubſtantiam conſequuntur
shi verò quià ſubftária tur feſtinata conclufiosut fi quis ſic dicat: homo
funt, inſola definitione conliſtunt.Definitio enim animal eſt, ſubſtantiaigicur
eſt; præterınjſic eniin ſubſtantiammónftrát; & fubſtaạtiæ integra det
alteram propofitionem, quâ proponitur omne monſtratio, definitio eſt. Sed, id
quod dicimus, aniinal elle fubftantiam. Ergo cùm enthymema patefaciamus
exemplis;ut omnis vel quæftionum, ab univerſalibus ad particularia probanda
con- vel arguinentationum, vel locoruin ratio con tendit, quali ſimile
Jyllogiſmo eft. Quod vero quieſcat. Age enim quæratur; an arkores ani non
omnibus, qu:e conveniunt fyllogiſmo,propor malialint, řátque
hujuſmodifyllogiſmus: ani+ ſitionibus utitur, à fyllogiſmi ratione difcet mal
eftfubftantia animata ſenſibilis:non eft arbor dit, atque ideò imperfectus
vocatuseft fyllogif- fubftantia animata fenfibilis; igitur arbor animal mus,
non eft. Hic quæſtio de genere eft; utrùm enim Exemplum quoque inductioni
fimili ràtionę arboresfub aniinaliumgenere panendæ fint,qux & copulatur,
& ab ea diſcedit. Eft enim exem- ritur: locus qui in univerſali
propofitione con, plum, quod perparticulare propoſitum,particu- filtit, huic
generis definitio non convenit, id lare quoddam contendit oſtendere, hoc modo;
ejus, cujus ea definitio eft, fpecies non eſt loci Oportet à Tullio consule
necari CATILINA, cum superioris differentia: qui locus nihilominus à Scipione
Gracchus fueritinteremptus; appro, nuncupatur à definitione. batum eſt enim CATILINA
à CICERONE debere pe Vides igitur ut çora dubitatio quæftionis fyllo rimi, quod
â Scipione Gracehus fuerit occiſus: giſmi argumentatione* tracta (it per
convenien: * Ed.sracht quæ utraque particularia effe, ac non univerſalià tes
& congruas propoſitiones,quæ vim ſuam ex "4. lingularum deſignat
interpoſitio perſonarum prima &maxima propofitionecuftodiunt; ex ea Quoniamigiturex
parte pars approbatur, quafi {cilicet, quænegat effe fpeciem, cui ñnon conve:
inductionis fimilitudinem tenet id, quodexem- niat generis definitio, Acque
ipſa univerſalis pro nis ducantur: B. ftantia du tem. poſitio à ſubſtantia
tracta eſt unius eorum termi- eſt, hoc modo fæpe quæſtionibus argumenta ni, qui
in quæſtione locati ſunt; ut animalis,id fuppeditat; ut fi fit quæſtio, an
juſtitia utilis fit, eſt, ab ejusdefinitione,quæ eſt ſubſtantia anima- fit
fyllogiſmus: Omnis virtus utilis elt, juſtitia ra ſenſibilis. Igitur in cæteris
quæftionibus ſtri- autem virtus eſt, ergo juſtitia utilis eſt. Quæſtio ctim ac
breviter locorum differentiis coinmemo- de accidenti, id eſt, an accidat
juftitiæ utilitas. fatis, oportet uniuſcujuſque proprietatem vigi- Locus is,
qui in maxima propoſitione conſiſtir. lantis animi alacritate percipere. Quæ
generi adfunt, & fpeciei. Hujus ſuperior Locus ex ſub Hujus aureinloci, qui
ex fuſtſtantia ducitur, locus à toto, id eſt, à genere, virtute ſcilicet, quæ
ftus, duplex duplex modus eſt; partim namquc à definitione, juſtitiæ genus eſt.
Rurſus fit quæſtio, an huma eft. partim à deſcriptione argumenta ducuntur. næ
res providentiâ,regantur. Cùm dicimus, li Differt autem definitio à
deſcriptione, quòd mundus, providentiâ regitur: homines autem Que fit dif-
definitio genus ac differentias affumic: def- pars mundi funt: humanæ igitur
res providen ferentia inter criptio verò ſubjectain intelligentiam - claudit,
tia reguntur. Quæſtio de accidenti, Locus quod defcriptiq quibuſdam vel
accidentibus unam efficientibus toti evenit, id congruit etiam parti. Supremus
proprietatein, vel ſubſtantialibus præter genus locus à toro, id eſt, ab
integro. Quod partibus conveniens aggregatis. Sed definitiones, quæ ab conftat,
id verò eft mundus, qui hominum to accidentibus fiunt, tamen videntur nullo
modo tum eſt. ſubſtantiam demonftrare: tamen quoniam fæpe A partibus etiain
duobus modis argumenta naf- A partibus veræ definitionesita ponuntur, quæ
ſubſtantiam cuntur: aut enim à generis partibus, quæ ſunt, duobus modis
monſtrant: illæ etiam propofitiones,quæ à deſcri- fpecies:aut ab integri, id
eſt, torius; quæ par- azamente ptione fumuntur,à fubftantiæ loco videntur affu-
tes tantum proprio vocabulo nuncupantur. Et Mojcanine. mi. Hujus verò tale fit
exemplum; quæratur de his quidem partibus, quæ ſpecies funt, hoc enim, an
albedo ſubſtantia fit: hic quæritur, an modo fit quæſtio, an virtus mentis benè
conſti albedo ſubftantiæ, velut generi ſupponatur. Di- tutæ fic habitus:
quæſtio de definitione, id eft, cimus igitur: ſubſtantia elt, quod omnibusacci-
an habitus benè conſtitutæmentis,virtutis lit de dentibus poſſit eſſe ſubjectum:
albedo verò nul- finitio. Facieinus itaque ab ſpeciebus argumen dis
accidentibus fubjacet, albedo igitur fubſtan- tationem lic: Si juftitia,
fortitudo, inoderatio, tia non eſt. Locus, id eſt, maxima propoſitio, atque
prudentia, habitus benè conftituræ mentis eadem quæ fuperiùs. Cujus
enimdefinitio vel funt: hæc autem quatuorunivirtuti velut generi deſcriptio
ei,quod dicitur,ſpecies effe non conve- ſubjiciuntur: virtus igitur benè
conſtitutæ men nit, id ejus quod eſſe ſpecies perhibetur, genus tis eſt
habitus. Maxima propoſitio; quod enin noneſt. Deſcriptio verò fubftantiæ
albedini non ſingulis partibus ineſt, id toti inefTe neceffe eft.
convenitalbedo: igitur ſubſtantia non eſt. Argumentum verò à partibus, id eſt,
à generis Locus differentia ſuperior à deſcriptione; quam partibus, quæ ſpecies
nuncupantur; juſtitia enim, duduin locavimus in ratione ſubſtantiæ. Sunt
fortitudo, modeſtia & prudentia, virtutis fpe etiam definitiones, quæ non à
rei ſubſtantia, ſed cies ſunt. à nominis ſignificatione ducuntur, atque itą
rei, Item ab his partibus, quæ integri partes eſſe di de qua quæritur,
applicantur; ut ſi ſît quæicio, cuncur, fit quæſtio, an fit utilismedicina. Hæc
utrumne philoſophiæ ſtudendum fit, erit argu: in accidentis dubitatione
conftituta eſt. Dicimus mentatio talis: Philofophia ſapientiæ amor eſt, igitur,
ſi depelli morbos, ſalurémque fervari, huic ſtudendum nemo dubitat: Itudendum
igitut mederique vulneribus utile eft: igitur medicina eſt philofophiæ. Hic
enim non definitio rei, ſed eſt utilis. Sæpe autem & una quælibet pars
valer, nominis interpretatio argumentum dedit. Quod ut argumentationis firmitas
conſtet, hoc inodo; etiam Tullius in oſtenſione ejuſdem philofophiæ ut fi de
aliquo dubitetur, an fit liber: ficum vel uſus eſt defenfione, & vocatur
Græcè quidem cenſu, velteſtamento, vel vindictâ manumiſ ovouzOtong, Latinè
autem nominis definitio. fum eſſe monſtremus, liber oſtenſus eſt: atque Hæc de
his quidem argumentis, quæ ex ſubſtan- aliæ partes erantdandæ libertatis. Vel
rurſus, fi cia terminorum in quæſtione politorun fumun- dubitetur, an ſir domus
quod eminus conſpici tur, claris,ut arbitror,patefecimus exemplis: nunc tur:
dicimus quoniam non eſt; nam vel rečtun de his dicendum eſt, qui terminorum
ſubſtana ei, vel parietes, vel fundamenta defunt, ab una tiam conſequuntur.
rurſus parte factum eſt arguinentum. Divifio loco Horum verò multifaria diviſio
eſt; plura enim Oportet autem non folùm in ſubſtantiis, ve Tum qui(ubu funt,
quæ ſingulis ſubſtantiis adhæreſcunt: ab růın etiam in modo, temporibus,
quantitatibus, franciam com his igitur, quæcujuſlibet ſubſtantiam comitan-
torum, partéfque reſpicere. Id enim quod dici fequantur. tur, argumenta duci
folent, aut ex toto, aut ex mus aliquando in teinpore, pars': rurſus li fim
partibus, aut ex caufis, vel efficientibus,vel ma- pliciter aliquid
proponamus,in modo totum eſt: teria, vel fine. Er eſt efficiens quidem cauſa,
li cum adječtione aliqua, pars fit in modo. Item quæ inover atque operatur, ut
aliquid explice- fi omnia dicamusin quantitate, tòrum dicimus: tur: materia
verò, ex qua fit aliquid,vel in quafit: fialiquid quantitatisexcerpimus,
quantitatis po, propter quod fit. Sunt etiam inter eos lo- nimus partem. Eodem
modo &in loco: quod cos, qui ex his ſumuntur, quæ ſubſtantiain con- ubique
eſt, totum eſt: quod alicubi, pars. How ſequuntur, aut ab effectibus, aut à
corruptioni- ruin autem omnium communiter dentur exem bus', aut ab uſibus, aut
præter hos omnes ex pla. A toto ad partem fecundum tempus: fi communiter
accidentibus. Quæ cùm ita fint, Deus ſemper eſt, &nunc eſt. A parte ad
totum cum priùs locum, qui à toto fumitur, inſpicia- ſecundum modum:ſi *anima
aliquo modo niové» MSS. amie tur, & fimpliciter movetur; movetur autem cum
mal. Totum duobus modis dici folet: aut ut genus, irafcitur;univerſaliter
igitur & fimpliciter mo bus modisdi- aut ut idquod ex pluribus integrum
partibus vetur. Rurfus à toro ad partes in quantitate: fi conſtat. Er illud
quidem quod ut genus, totum finis mus. Totum duo citur. 1 1 DE DIALECTICA 3
teria, fi jori. TA A. > verus in omnibus Apollo vatės eſt; verum erit
oppoſitis, vel ex tranffuinptione. Et ille quidem Pyrrhum Romanos ſuperare.
Rurſus in loco, fi locus, qui rei judiciuin tenet, hujuſmodi eft; ut Locus à
rei Deus ubique eft, & hîc igitur eſt. id dicamus effe, vel quod omnes
judicant, vel judicio. Locusà came "Sequitur locus, quinuncupaturà cauſis.
Sunt plures, & hivel ſapientes, vel ſecundam unam fis multiplex. verò
plures cauſa, id eft, quæ vel principium quanque artem penitus eruditi.Hujus
exempluin præſtantmotusatque efficiunt: vel ſpecierum for- eft, cælum eſſe
volubile: quòd ita fapientes, atque mas ſubjectæ ſuſcipiunt: vel propter eas
aliquid, in Aſtronoinia do & illimi diſudicaverint. Quæ vel quæ cujuſlibet
forma eſt. ſtio de accidente. Propofitio, quod omnibus,vel Zocus ab effi-
Argumentum igitur ab eficiente cauſa; ut fi pluribus, veldoctis videtur
hominibus,ei contra ciense cauſa. quis juſtitiam naturalemn velit oſtendere,
dicat: dici non poſſe. Locus à rei judicio. congregatio hominum naturalis eſt:
juſtitiam A fimilibus verò hoc modo, fi dubitetur, an verò congregatio hominum
fecit: juſtitia igitur hominis proprium fit eſſe bipedem, dicimus fi naturalis
eſt. Quæſtio de accidente. Maximapro- militer: ineſt equo quadrupes, &
homini bipes; poſitio: quorum effacientescauſæ naturales ſunt, non eft autem
equi quadrupes proprium; non eft apſa quoque ſunt naturalia. Locus ab
efficienti igitur hominis propriuin bipes. Quæſtio de pro bus; quodenim
uniuſcujuſque cauſa eſt,id efficit prio. Maxiina propoſitio. Si quod
limiliterineſt, can rem, cujus caufa eft, non eſt proprium, ne id quidem de quo
quæritur, Locus à ma Rurſus, ſi quis Mauros arima non habere con- eſſe
propriuin poteſt. tendat, dicit idcirco eos minimè armis uti, quia Locus à
fimilibus: hic verò in gemina dividitur. Locus àfomi libus duplex. his ferrum
deſit. Maxima propoſitio, ubi materia Hæc enim fimilitudo, aut in qualitate,
aut in deeſt, & quod ex materia efficitur, defit locus à quantitate
conſiſtit: ſed in quantitate paritas mareria: utrumque verò, ideft, ex
efficientibus nuncupatur, id eſtæqualitas. atque materia,uno nomine à cauſa
dicitur. Æquè Rurfus ab eo quod eſt majus, fi an fit animalis Locais à Ma. enim
id quod efficit, atque id quod operantis definitio, quod ex ſe moveri poffit,
dicimus, actum ſuſcipit, ejus rei, quæ efficitur, cauſæ magis oportet eſſe
animalis definitionem, quòd funt. naturaliter vivat, quàm quòd ex ſemoveri
poffit Locais à fine. Rurſus à fine fit propofitum, an juftitia bona Non eft
autem hæc definitio animalis, quòd natu fit, fiet argumenratio talis. Si beatum
eſſe, bo- raliter vivat: ne hæc quidem, quæ minùs vide num eſt, & juſtitia
bona eſt; hic eſt enim juſtitiæ tur effe definitio, quod ex ſe inoveripoſſit,
ani finis, ut qui ſecundum juſtitiam vivit, ad beati- malis definitio eſſe
paranda eſt. Quæſtio de defi rudinem perducatur. Maxima propoſitio, cujus
nitione. Propoſitio maxima. Si id quod magis finis bonus eft, ipſum quoque
bonum eft. Locus videbitur ineſſe non ineſt, ne illud quidem à fine. quod minus
ineffe videtur, inerit. Locus ab eo Loctus a for Ab eo verò, quæcujuſque forma
eſt,ità non po- quod eſt inajus. tuiſſe volare Dædalum, quoniam nullasnaturalis
A minoribus verò converſo modo. Nam fi eft locus à formæ pennas
habuiſſet.Maxima propoſitio, tan- hominis definitio, animal grellibile bipes:
cúm- mori. tìm quemque poffe, quantùın formapermiſerit. que id bipes videatur
effe definitio hominis mi Locus à forma, nus. quàm animal rationale mortalc;
fitque defi Loc tus ab effe, Ab'effectibus verò, & corruptionibus,
&uſibus nitio ea hominis, quæ dicit animal grellibile bi Etibus, corrm- hoc
modo: namn ti bonum eſt,domus, conſtru- pes, erit definitio hominis, animal
rationale - ptionibus, &io bonum eſt, bonum eſt domus. Rurfus fi mortale.
Quæſtio de definitione. Maxima propo ufibus., maluin eſt, deſtructio domus:
bona eſt domus,& ficio: Si id quod minus videtur ineffe, ineſt: & fi
bona eſt domus, mala eſt deſtructio domus. id quod magis videtur inefle,
inerit. Multæ au Item ſi bonum eſt equitare, bonum eſt equus: & tem
diverfitates locorum ſunt, ab eo quod eſſe fi bonum eſt equus, bonum eſt
equitare. Eſt au- magis acminùs, argumenta miniſtrantium: quos tein primum
quidem exemplum à generationi- in expoſitione Topicorum Ariſtotelis diligentius
bus, quodidem ab effectibus vocari poteft. Sea perſequuti fumus. cunduin à
corruptionibus, tertium ab ufibus. Item ex proportione: ut fi quæràtur, an
ſorte Lucus ex pro Omnium autem maximæ propofitiones: cujus fint legendi in
civitatibus magiſtratus, dicamus portione. effectio bonaeſt, ipfum quoque bonum
eſt, & è minimè: quia ne in navibus quidem gubernator converfo: & cujus
corruptio mala eſt, ipſum bo- forte præficitur: eſt eniin proportio, nain ut
fele nuin eſt, & è converſo: &cujus uſus bonuseſt, habet gubernatorad
navem, itamagiſtratus adci ipfum bonum eft, & è converſo. vitatem. Hic
autem locus diftat ab eo, quod ex ſi Locus à com A coinmuniter autem
accidentibus argumenta milibus ducitur. Ibi enim una res quæ cuilibet
muniteracci- funt, quotiens ea ſumuntur accidentia, quæ re- & alii
comparatur: in proporcione verò non eſt linquere ſubjectum,vel non poffunt, vel
non ſo. limilitudo rerum, fed quædam habitudinis coin lent; utſi quis hoc inodo
dicat: ſapiens non pa paratio. Quæſtio de accidenti proportione.Quod nitebit;
pænitentia enim malum factum comita- in quaquereevenit, id in ejus
proportionali eve tur: quod quia in ſapiente non convenit, ne poe- nire neceſſe
eſt. Locus à proportione. nitentia quidein.Quæſtio de accidentibus.Propo Ex
oppoſitis verò multiplexlocus eft. Quatuor Locus ex op fitio maxima: cui non
ineft aliquid,ei neillud qui- enim libimet opponuntur modis; aut enim ut pofo
ismulti dein, quod ejus eſt conſequens, ineffe poteſt. contraria adverfo ſeſe
loco conſtituta refpiciunt: plex. Locus à coinmuniter accidentibus. aut ut
privatio, & habitus: aut relatio: aut affir De lo cis ex Expeditisigitur
locis his, qui ab ipſis terminis inatio &négatio. Quorum diſcretiones in co
li srinfecus. in propofitfone poſitis, affumuntur: nunc de his bro qui de decem
prædicamentis fcripruscſt,com dicendum eft, qui licet extrinfecuspoſiti, argu-
meinoratæ ſunt; ab his hocmodoargumentanaſ menta tamen quæſtionibus fubminiftrant:
hi ve ro ſunt vel ex rei judicio, vel ex ſimilibus, vel à A contrariis fi
quæratur, an lit virtutis pro- Locus à con majore, vel à minore, velà
proportione, velex prium laudari, dicam minimè: quoniam ne vitii trariis.; D
cuntur. B. Jocentu. habits. sione. Locus ex. ne. quidem vituperari. Quæſtio de
proprio. Maxi- ſecundum proprii nominis fimilitudinem corr ma propoſitio:
quoniam contrariis contraria fequuntur. conveniunt. Locus ab oppoſitis, id eft,
ex con Mixti verò loci appellantur: quoniam ſi de ju- Qui mirtilo. ' trario.
ſtitia quæritur, & à caſu, vel à conjugatis argu Locuus à pri Rurſus ſit in
quæſtione pofitum: An ſit pro- menta ducuntui; neque ab ipſa propriè atque
vatione prium oculos habentium videre, dicam miniinè: conjunctè, neque ab his
quæ ſunt extrinſecus eos namque qui vident, aliàs etiam cæcos eſſe polica
videntur trahi, fed ex ipſoruin calibus, id contingit. Nain in quibus eſt
habitus,in eiſdem eſt, quadam ab iplis levi immutatione deductis: poteriteſſe
privatio; & quod eſt proprium, non Jure igitur hi loci medii inter eos, qui
ab iplis, poreſt àſubjecto diſcedere. Etquoniam venien- & eosquiſunt
extrinfecus, collocantur. te cæcitate viſus abfcedit:non effe proprium ocu
Reſtat locus à diviſione, qui tractatur hoc mo- Locus è divi. los habentium
videre convincitur. Quæſtio de de. Omnis diviſio vel negatione fit, vel parti-
fione fisvel proprio. Propofitio, ubi PRIVATIO adetle poteft tione; ut ſi quis
ita pronuntiet: omne animal negatione,vel Partitione & habitus, proprium
nonelt. Locus ab oppofi- aut habet pedes, autnon haber. Partitione verò, tis,
ſecunduin habitum ac privationein. velut ſi quis dividat: omnis hoino aut ſanus,
aut Zocus à rela. Rurſus ſit in quxſtione pofitum, an patris fit æger eft. Fit
autem univerfa divifio, vel, ut ge proprium procreatorem eſſe, dicain rectè
videri: neris in ſpecies, vel.totius in partes, vel vocis in quia filii eſt
propriuin procrcatum efle; ut enim proprias ſignificationes, vel accidentis in
ſubje ſeſe habet pater ad filium, ita procreatus ad pro- cta, velſubjecti in
accidentia, vel accidentis in Creatorem. Quæſtio de proprio. Propofitiomaxi-
accidentia. Quorum omnium rationemin meo ma: ad ſe relatorum propria, &
ipſa ad ſe refe- libro diligentius explicavi, quem de diviſione Libram dedi
runtur. Locus à relativis oppofitis. Locus ab af compoſui:atque idcircoad
horuin cognitionem vifione com pour celſis formatione e Item fit in quæſtione
politum, an lit ani- congrua petantur exempla. Fiunt verò argumen - dow
negatione. malis proprium moveri, negem: quia nec tationes per diviſionem, tun
ea ſegregatione, Ed. in ani- inaniinati
quidein eſt proprium non moveri. qux per negationem fit, cum ea quæ per parti
mali. Quæſtio de proprio. Propofitio inaxiina: op- tionem. Sed qui his
diviſionibus utuntur, aut di politorum oppoſitaeſſe propria oportere. Ló-
re& tâ ratiocinatione contendunt: aut in aliquid cus ab ppolitis, ſecundum
affirmationem ac impoſibile atque inconveniens ducunt, atque negationem; moveri
enim & non moveri, ſe- ita id quod reliquerant, rurſus adſumunt. cundum
affirmationem negationémque fibimmer Quæ faciliùs quiſque cognoſcer, li
prioribus opponuntur. Analiticis operam dederit: horum tamen in præ Ex
tranſſumptione verò hoc modo fit: cùm ex fentitalia præftabunt exempla
notitiain. Sit in transJumptio. histerminis in quibus quæſtio conſtituta eft,ad
quæſtionepropoſituin, an ulaorigo fit temporis: aliud quidem notius dubitatio
transfertur; atque quod qui negare volet, id nimirum ratiocinatio ex ejus
probationeea, quse in quæſtione ſunt po- ne firmabit mallo, modo effe ortum:ídque
dire ſita, confirmantur; ut Socrates, cùin quid pof- &tâ ratiocinatione
monftrabit, hocmodo: quo ſet in unoquoque juſtitia, quæreret; omnein niain
mundusærernus eſt (id enim pauliſper ar tractatum ad reipublicæ tranſtulit
inagnitudi- guinenti gratiâ concedatur ) mundus verò fine nem; atque ex co
quodilla efficeret infingulis, tempore effe non potuit, teinpus quoque eſt æter
etiani valere fitinavit. Qui locus à roro forſican num: ſed quod æternum eſt,
carerorigine: tem eſſe videretur: ſed quoniam non inhæret in his, pus igitur
orignem non habet. Atſi per impolli de quibus proponitur terminis, fed extra
poſita bilitatein idem deſideretur oſtendi, dicetur hoc res, hoc tantum
quianotior videtur, affumitur; modo. Sitempus habet origineni,non fuit ſemper
idcirco ex tranſfumptione locus id convenienti teinpus: fuit igitur, quando non
fuit rempus, ſed vocabulo nuncupatus eft. Fit verò hæc tranſlum- fuiffe SIGNIFICATIO
eſt temporis; fuit igitur tein prio &in nomine, quoties ab obfcuro vocabulo
pus, quando non fuittempus: quod fieri non ad notius transfertur argumentatio,
hoc modo; poteft; non igitur eſt ulluin temporisprincipiuin ut ſi quæratur, an
philoſophus invideat, fitque pofitum. Namque, ut ab ullo principio cæpe ignotum
quid philoſophi ſignificet nomen, dice- rit, inconveniens quiddam atque
impoffibile mus ad vocabulum notius transferentes, non in- contingit fuiſſe
teinpus, quando non fuerit videre qui ſapiens ſit; notius enim eſt fapientis
tempus. Reditur igitur ad alterain partein, vocabuluin, quàm philofophi. Ac de
his qui- quod origine careat: fed hæc quæ ex negatio dem locis qui extrinfecus
aſſumuntur, idoncè di- ne diviſio eſt, cùm per eam quælibet argu ctuin eſt:
nunc de mediis diſputabitur. menta ſumuntur, nequit fieri, ut utrumque fit,,
quod affirinatione & negatione dividi De Mediis. tur: itaque ſublato uno,
alterum manet; pofi tóque altero reliquum tollitur: vocaturque hic à Ex quibus
Medii enim loci ſumuntur vel ex calu, vel ex diviſione locus, medius inter eos
qui ab ipfis conjugatis, vel ex diviſione naſcentes. Caſus duci folent, atque
eos qui extrinſecus adſumun Sumantur. Quid fit eſt alicujus nominis principalis
inflexio in adver- tur. Cùm enim quæritur, an ulla temporis lit bium:
uràjuſtitia inflectitur juſtè, cafus igitur origo, ſumit quidem eſſe originem;
& ex eo pet Quid Conju- eſt juſtitia,id quod dicimus juftè, adverbium.
propriamconſequentiam à re ipſa,quæ quæritur, Conjugata verò dicuntur, qux
abeodein diver- htimpoſſibilitatis & mendacii fyllogiſmus;quo fo modo ducta
Auxerunt:ut à juſtitia, juftum; concluſo reditur ad prius, quod verum eſſe ne
hæc igitur inter ſe & cum ipſa juſtitia conjugara ceſſe eſt; fiquidem ad
quod eioppofitum eſt, ad dicuntur, ex quibus omnibus in promptu lunt
impoſſibile aliquid inconvenienſque perducit. argumenta. Namfi id quod juftum
eft, bonum Itaque quoniam ex ipfa re, de qua quæritur, fieri eſt; & id quod
juſtè eſt, benè eſt; & qui juftus fyllogiſmus folet, & quali ab iplis
locus eft du eft, bonus cft, & juftitia bona eſt; hæc igitur cus: quoniam
verò non in eo permanet, fed ad locis Medii Calus. gaid. politum DE DIALECTICA BA
tis li 1. nd 20 je 18 19 100. TOR: OK parti 17 10.3. pofitam redit, quafi
extrinſecus fumitur: idcirco Quibus ita popofitis inſpiciatRus nunc cos lo:
igitur hic à diviſione locus inter utrumque me cos', quos duduin
extrinfecuspronuntiabamus Delocis eta dius collocatur. affuini; ea enim, quæ
extrinſecus affumuntur, frempris,, of Loci ex par Ac verò hi qui ex partitione
funiuntur, multi- non ſunt ita ſeparata atquedisjuncta, ut non ali nitione fum-
plici funt modo. Aliquotiens enim quæ divi quandoquali è regione quadam, ca quæ
quærun qua dintre pri,maisiplici duntur, fimul effe poffunt; ut fi vocem in
figni- tar, afpiciant. Nam & funilitudines & oppofita frunt modo.
ficationes dividamus, oinnes fimul eſſe poſſunt: ad ea lme dubio referuntur,
quibus ſimilia vel op veluti cum dicimus amplector, aut actionein li polica
funt, licet jure atqueordine videantur ex gnificat, aut paffionem; utrumque
finul lignifi trinſecus collocata. Sunt autem hæc, ſimilitudo, care poteft.
Aliquotiens velut in negationis mo- oppoſitio, magis,ac minus, rei judicium. In
ſimi do, quæ dividuntur fimul eſſe non poffunt; ut litudine enimcum rei
fimilitudo, tum propor fanus eſt, aut æger. Fitautein raciocinatio in tionis
ratio continetur. Omnia enim fimilitudi priore quidem mododivilionis, tum quia
omni- nem tenent. bus adeſt quodquæritur, vel non eft: tum verò Oppolica verò
in concrariis, in privationibus; idcirco alicui adeſſe, vel non adeffe quod
aliis ad in relationibus, in negationibus conſtant. Com ſit, vel minimè.
paratio verò majoris ad minus quædam quali ſi Nec in his explicandis diutiùs
laboramus, fi miliuin diffimilitudo eft; rerum enim per fe finni
prioresReſolutorii, vel Topica diligentiùs inge- lium in quantitate diſcretio
majus fecit ac minus, nium le& oris inftruxerint. Nam fi quæratur, Quod
enim omni qualitate, omnique ratione utrum canis fubftantia fit, atque hæc
divifio fiar: disjunctum eſt, id nullo modo poterit compara canis vel
latrabilis animalis eſt velmasinx belluæ, ri. Exrei verò judicio quæ ſunt
argumenta, quaſi vel cæleftis lideris nomen e demonftraretque per teſtinionium
præbent, & ſunt inartificiales loci ſingula & canem latrabilem
fubftantiam eflc,ma- atque omnino disjuncti; nec rem potius, quàm rinam
quoquebelluam, & cælefte fidus ſubſtantiæ opinionem judiciúmque fectantes.
Tranſſum poffe fupponi,nonftravit canem eſſe fubftantiam. ptionis verò locus
nunc quidem in'æqualitate, Acque hic quidem ex ipfis in quæſtione propoſi- nunc
verò in majoris minoriſve.comparatione tis; videbitur argumenta traxiſſe. At in
talibus conſiſtit; aut enim adid quod eſt finile, aut ad id fyllogiſmis, aut
fanus eſt aut æger: ſed fanus eft, quod eſt majus aut minus, fit arguinentorum
raa non eft igitur ager: ſed fanus non eft, rgerigi- fionumque tranſſumptio.
cur eſt; velica: liæger eft, fanus igitur non eſt; Hi verò loci quos mixtos
eſſe prædiximus, aut De locismist velita: fi æger noneft, fanus igitureſt. Ab
his ex caſibus, autex conjugatis, aut ex diviſionenaſ- sis. * M5$. in- quæ
funt* extrinſecusſumptus eſt ſyllogiſmus,id cuntur: in quibus omnibus
conſequentia, & re trinfecu. elt,ab oppoſitis. Idcirco ergo totus hic
àdiviſio- pugnantia cuſtoditur. Sed ea quidem,quæ ex defi ne locus inter
utrofque medius eſſe perhibetur: nitione, vel genere, vel differentia, vel
caufis quia ſi negatione fit conftitutus, aliquo inodo arguinenta ducuntur,
demonftratione maxiinè quidem ex ipfis fumitur, aliquo modo ab exte-
fyllogiſinis vires atque ordinem ſubminiſtrant: tioribus venit. Si verò à
particioneargumenta reliqua verò verifimilibus ex dialecticis. Atque ducuntur;
nunc quidem ab ipfis, nunc verò ab hi loci maximè, qui in corum fubftantia
ſunt, de exterioribus copiam præſtant: quibus in quæſtione dubitatur, ad
prædicativos Etca Græci quidem Themiſtii diligentiſſimi ac fimplices:reliqui
verò ad hypotheticos & con ſcriptoris ac lucidi, & omnia ad facultatem
intel- ditionalesreſpiciuntfyllogiſmos. Partitio locou ligentiæ revocantis,
talis locorum videtur effe Expeditis igitur locis,& diligenter tam defini
partitio. Quæcùm ita fint, breviter mihi loca- tione, quàm exemplorum etiam
luce parefactis, rum divifio coinmemoranda eſt, ut nihil præte- dicendum
videtur, quomodohiloci maximarum rea relictum eſſe monftretur, quod non intra
cam ſint differentiæ propoſitionum, idque brevi; ne probetur effe inclufum. De
quo enim in quali- que enim longå diſputatione res eget. Omnes bet quæſtione
dubitatur, id ita firınabitur argu- enimmaxiinæ propoſaiones,vel definitiones,
in mentis; ut ea vel ex his ipfis fumantur, quæ in eo quòd ſunt maximæ, non
differunt: ſed in ed quæſtione ſunt conſtirura, vel extrinfecus ducan- quòd hæ
quidein à definitione, illæ verò à genere, tur vel quaſi in confinio horum
pofita veſtigen- vel aliæ veniant ab aliis locis, & his jure differre; tur.
Ac præter hanc quidem diviſionein nihil ex- hæque earum differentiæ eſſe
dicuntur. tra inveniri poteſt: ſed ſi ab ipſis fumitur argu mentum, aut ab
ipſoruin neceffe eſt ſubſtantia De Topicis. fumatur, aut ab his quæ ea
conſequuntur, aut abhis quæinſeparabiliter accidunt,veleis adhæ- Topica ſunt
argumentorum ſedes, fontes fen- Quid fire ſubſtantia ſeparari ſejungique fuum,
origines dictionum. Itaque licet definire Topica. vel non poffunt, vel non
folent. Quæ verò ab locum eſſe argumentiſedem: argumentum aucem corum
fubftantiaducuntur, ca aut in deſcriptio- rationem, quæ reidubiæ faciat ħdem.
Et funt ar- Quibus ex aut in definitione ſunt; & præter hæc, à no- gumenta
aut in ipfo negotio, dequo agitur: aut rebus argi minis interpretatione. Quæ
verò eavelur ſub- ducuntur exhis rebus, quæquodanmodoaffectæ menta ernano
ftantias continentia conſequuntur, alia ſunt, vel ſunt ad id,de quo quæritur;
& ex rebus aliis tra ut generis, vel differentiæ, vel integræ formæ,
&tæ nofcuntur: aut certè affumuntur extrinſecus. vel fpecierum,
velpartiumloco circaca, quæ in- Ergo hærentia loca argumentorum in eo ipfone-
Ex locis han quirantur, alliſtunt. Item, vel caufæ, vel fines, gotio
funttria,id eſt, à toto, à partibus, à nota. rentibus & vel effectus, vel
corruptiones, vel uſus,vel quan A toto eft argumentum etiam,cùm definitio ad-
ſunt tria. ticas, vel tempus, vel fubliſtendimodus. Quod hibetur adid, quod
quæritur; sicut ait CICERO, * Ed. exfc. verò propriè inſeparabile, vel adhærens,
acci- GLORIA EST LAUS rectè fa &torum, magnorúmque in dens nuncupatur, id
in communiter accidentibus rempublicam fama meritorum: * ecce quia GLORIA
numerabitur. Et præter hæc quid aliud cuiquam totum eſt, per definitionem
oſtendis, quid lis inelle pollit, non poteft invenici. GLORIA. Dddd firs 218 -
am Timr. B. tredecim. Argumentum à
partibus ſic; utputa, ſi oculus A repugnantibus arguinentum eſt, quando videt,
non ideo totuin corpus videt. illud quod objicitur,aliqua contrarietate deftrui
A nota autem fic ducitur argumentuin, quod tur -- ut CICERONE dicit: Is igitur
non inodò à te per Græcè Etymologia dicitur: Siconſul eſt,qui con- riculo
liberatus, ſed etiam honore ampliſſimodi ſulit reipublicæ, quid aliud Tullius
fecit,cùm ad- tatus, arguitur domi ſuæ te interficere voluiffe. fecit fupplicio
conjuratos? A cauſis argumentum eſt, quando ex conſuetu Exipfis rebus Gex rebus
Nuncducunturargumenta & ex his rebus, quae dine communi res quæ tractatur,
fieri potuiſſe aliis, e junt quodammodo affectæ ſunr adid, de quo quæri-
convincitur; ut in Terentio: Ego nonnihil veri & ex rebus aliis tra &tæ
nofcuntur: & funt tus ſuin dudum abs te Dave, ne faceres, quod loca
tredecim, id eſt, alia à conjugatis, alia à ge- vulgus fervorum folet, dolis ut
ine deluderes. nere, alia à forma generis, id eft, fpecie, alia à Ab effectibus
ducitur argumentum, cùm ex his Limilitudine, alia à differentia, alia ex
contrario, quæ facta ſunt, aliquid adprobatur; utin VIRGILIO alia à conjunctis,
alia ab antecedentibus, alia à lio: Degeneres animos timor arguit; nam timor
conſequentibus, alia à repugnantibus, alia à cau- eſt caula, ut degener (ic
animus, quod ciinoris fis, alia ab effectibus, alia à comparatione inino-
effectum eſt. rumi, majorum, aut parium. A comparatione argumentuin ducitur,
quando Primò ergo à conjugatis argumentum ducatur. per collationem perfonarum
live caufarum, fen Conjugata dicuntur, cùm declinatur à nomine, tentiæ ratio
confirmatur, & à majori ratione hoe & fit verbun; ut CICERONE Verrem
dicit everriſſe modo, ut in VIRGILIO: Tu potes unanimes arna provinciam: vel
nomen à verbo, cùmlatrocinari rein prælia fratres. Ergo qui hoc in fratribus po
dicitur latro: aut nomen à nomine; ut Terentius: teft, quanto magis in aliis?'A
minorum compa Inceptio eſt amentium, haud amantium, ratione; ſicut Publius
Scipio Pontificem maxi A genere argumentum eſt, quando à re gene- mum Tiberium
Gracchum non mediocriter labe rali ad ſpeciem aliquam deſcendit: ut illud VIRGILIO
- factantem ſtatum reipublicæ privatus interfecit. lii, Varium & mutabile
ſemper fumina: potuit A pariuin comparatione;lic CICERONE, in Piſone & Dido,
quod eſt ſpecies, varia & mutabilis nihil intereſſe, utrum ipſe conſul
improbis con eſſe. Velillud CICERONE, quod fecit argumen- cionibus, perniciofis
legibus rempublicam vexer, tum, deſcendens à genere ad ſpeciem:Nam cùm an alios
vexare pațiatur. omnium provinciarum ſociorúmque rationem Extrinſecus verò
affumentur argumenta hæc, De Argu diligenter habere debeatis, tuin præcipuè
Siciliæ, quæ Græci år give vocant, id eſt, inartificialia, meniis ex judices.
quod teitimonium ab aliqua externa re fumitur frin'ecus afa fumptis. Aſpecie
argumentumducitur, cùmgenerali ad faciendam fidem; & prius. quæſtioni fidem
fpecies facit; ut illud VIRGILIO: A perſona, utnon qualifcuinque lit, ſed illa
An non fic Phrygius penetrat Lacedæmonapa- quæ teitimonii pondus habet
adfaciendam fi ftor? quia Phrygius paſtorſpecies eſt; & fi iftud dem, fed
& morum probitate debet effe lauda ille unusfecis, & alii hoc Trojani
generaliter fa- bilis. tere poffunt. A natura auctoritas eſt, quæ maxima
virtute A ſimili argumentum eft, quando de rebus conſiſtit; & à tempore
funt, quæ afferant aucto aliquibus fimilia proferuntur; ut Virgilius. ritatem;
ut ſunt ingenium, opes, ætas, fortu Suggere tela inihi, nam nullum dextera
fruftra na, ars, uſus, necellitas, concurſio rerum for Torſerit in Rutulos,
fteterintque in corporc tuicaruin. Grajum A dictis fačtíſque majorum petitur
fides: cùm Iliacis campis. priſcorum dicta factáque memorantur. A differentia
argumentum ducitur, quando Et à tormentis fides probatur, poft quæ neme per
differentiam aliquæ res feparantur; VIRGILIO: creditur velle mentiri. Non
Diomedis equos, nec curruin cernis Achil lis. De Syllogiſmis. A contrariis
argumentum ſumitur, quando res diſcrepantes fibimet opponuntur; ut Teren Prima
figura modos haber quatuor, qui uni tius: Nam fi illum objurges, vitæ qui
auxilium verfaliter vel particulariter affirmativam vel ne tulit, quid facies
illi qui dederit damnum aut gativam concludent. malum? Secunda item quatuor
modos, qui ab negativa A conjunctis autem fides petitur argumenti; concludent,
five univerſaliter live particulariter. cùm quæ lingula infirma ſunt, fi
conjungantur Tertia figura haber ſex modos, qui affirmative vim veritatis
affumunt; ut, quid accedit ur tenuis vel negativè, ſed particulares facient
copclufio ante fuerit, quid fi ut avarus, quid fi ut audax, nes. quid fi ut
ejus, quiocciſus eſt, inimicus? Singula Ergo primæ figuræ modus primuseſt, qui
con hæc quia non ſufficiunt, idcirco congregata po- ficitur ex duabus
univerſalibus affirmativis, ha nuntur, ut ex multis junctis res aliqua confir-
bens concluſionem univerfaliter affirmativain, hoc modo. Ab antecedentibus
argumentum eft, quando Omne bonumeft amabile. aliqua ex his quæ priùs gefta
funt, comproban Omne juftum eft bonum. tur; ut CICERONE pro Milone:Cùm non
dubitaverit Omne igitur juftum eft amabile. aperire quid cogitaverit, vos
poteſtis dubitare Secundus modus figuræ primæ conficitur ex quid fecerit?
præceſſit enim prædictio,ubi eft ar- univerſali abnegativa, & univerfali
affirmativa, gumentum, & fecutuin eſt factum. habens concluſionem
univerſaliter, hoc modo. A confequentibus verò arguinentum eſt, quan Nullus
rifibilis eft irrationalis. do pofitam rem aliquid inevitabiliter conſequi
Omnis homo eft riGbilis. tur; ut fi mulier peperit, cum viro concubuit. Nullus
igitur homo eſt irrationalise. metur.Tertius modus primæ figuræ est, qui
conficitur gationem particularem concludit, hoc modo. ex univerſali
affirinativa, & particulari affirma Quidam homo non eſt albus. tiva,
particularem affirmativam concludens, hoc Omnis homo eft animal. modo. Quoddam
igitur animal non eſt albumi Omne animal movetur. Sextus modus tertiæ figuræ
eſt, qui ex univer Quidam homo eſt animal. ſali negativa, & particulari
affirmativa particula Quidam igitur homo movetur. rem negativam concludir, hoc
modo. Quartusmodusprimæ figuræ eſt, qui confi Nallus homo eft lapis. citur ex
univerſali abnegativa, & particulari affir Quidain homo eſt albus. mativa,
particularem abnegativam concludens, Quoddam igitur album non eſt lapis. hoc
modo. Demonftrati ſunt omnes modi trium figuraru:n Nullum inſenſibile eſt
animatumi categorici fyllogiſmi, licet quidam primæ figuræ Quidam lapis eft
inſenſibilis. aliosquinque modos addiderint. Quidam igitur lapis non eſt
animatus. Secundæ verò figuræprimus inodus eſt, qui ex De Paralogiſmis.
univerſali abnegativa, & univerſali affirmativa Paralogiſmi verò primäe
figuræ ita fiunt,ex prio concludit hoc modo univerſale abnegativum. ri
affirmativa univerſáli, &fecunda negativa uni Nullum maluin eſt bonum.
verfali. Omnis homo eft animal: nullú animal eſt Omne juſtum eſt bonum. lapis:
nullus igitur homo lapis eſt. Et quiamuta Nullum igitur juftum eſt malum. to
termino &univerfale & particulare concludet Secundæ verò figuræ
ſecundus modus eſt, in & negativaļn & affirmativam: ob hoc eſt inutilis
quo ex univerſalipriore affirmativa, & pofteriore approbatus idem
paralogiſmus,quiex duabus ne univerſali abnegativa conficitur univerfalis abne-
gativiş univerſalibus fit hoc, modo. Nullus lapis gativa concluſio, hoc modo.,
animal eft: nullum animal immobile eft: nullus Omne juftum eft æquum. igitur
immobilis eft lapis. Nullum malum eſt æquum, Idem paralogiſmus, qui ex duabus
particulari Nullum igitur malum eſt juſtum. bus affirmativis fit hocmodo:
Quidam equus Tertius ſecundæ figuræ modus, qui ex priore animal eſt: quoddam
animal bipes eſt: quidam univerſali negativa,& pofteriore particulari
affir- igiturequusbipes eſt. Rurſum ex duabus parti inativa, negationem
colligit particularem, hoc cularibus negativis họcmodo: Quidam homo al modo.
bus non eft: quoddam album non movetur: qui Nullus lapis eſt animal. dam igitur
homo non movetur. Quædam ſubſtantia eſt animal. Dein, fi prior affirmativa
particularis, & ſecun Quædá igitur ſubſtantia non eſt lapis. da negativa
particularis fuerit, hoc modo: Qui Quartus moduseſt ſecundæ figuræ, qui ex
affir- dam equus animal eſt: quoddam animal quadru mativa priore univerſali,
& pofteriore particu- pesnon eſt: quidam igitur equus quadrupes non lari
negativa, particularem negationem conclu- elt. dit, hoc modo. Idem,li prior
negativa particularis, ſecunda Omne juſtum eſt rectum. affirmativa fuerit
particularis,hoc modo: Quidam Quidam homo non eft rectus. homo equus non eſt,
quidam equus immobilis Quidam igitur homo non eſt juſtus. eſt; quidam igitur
homo immobilis eſt. Primus modus tertiæ figuræ eſt, qui ex duabus Idem, fi
major propofitio affirmativa fuerit uni univerſalibusaffirmativis, particularem
affirmati- verſalis, & minor propoſitio negativa fuerit par vam concludit:
quia univerſalem affirmativam ticularis, paralogiſmus erit, hoc modo: Omnis
licet in particularem affirmativam converti, hoc homo animal elt, quoddam
animal rationabile modo. non eít, quidam igitur homo rationabilis non eft:
Omnis homo eſt animal. At verò ſi major fuerit propoſitio univerſalis Omnis
homo eſt ſubſtantia. negativa, & minor particularis fuerit negativa;
Quædain igitur ſubſtantia eſt animal. nullus poterit eſſe fyllogiſmus, hocmodo:
Nuli Item ſecundus modus tertiæ figuræ eft, in quo lus lapis animal eſt,
quoddam animal pinnatum ex univerſalinegatione & univerfali affirmacione
eft, nullus igitur lapis pinnatuseſt. fit particularis negativa concluſio.
Rurſus, li primafuerit particularis, ſecunda Nullus hoino eſt equus. verò
univerſalis, & utræque affirmativæ propofi Omnis homo eſt ſubſtantia.
tiones, non erit syllogiſmus, hoc modo: Qui Quædá igitur fubftantia non eft
equus. dam lapis corpus eſt, omne corpus menfurabile Tertius modus člttertiæ
figuræ, qui ex particu- eſt, quidam igitur lapis inenfurabilis eſt. lari &
univerſali aftırmativis parcicularem affir Idem,liprima fuerit particularis
propoſitione mativam concludit, hoc modo. gativa, & fecundauniverſalis
negativa, non erit Quidam hoino eſt albus. fyllogiſmus, hoc modo: Quoddam
animal bipes Omnis homo eſt animal. non eft, nullum bipes hinnibile eſt,
quoddam -Quoddam igitur animal eſt album. igitur animal hinnibile non eſt;
Quartus verò modus tertiæ figuræ eft, qui ex Idem, ſi prior affirmativa
particularis, ſecunda univerſali &particulari affirmativis, particulare
negativa univerſalis propolițio fuerit; ſyllogif, affirmativum concludit, hoc
modo. mum non facit; hocmodo: Quidamn lapis inſen Omnis homo eſt animal. farus
eſt, nullum inſenſatuin vivit, quidam igi Quidam homo eſt albus. tur lapis non
vivit. Quoddam igitur album eſt animal. Idem, li prior negativa particularis
propoſitio Quintus verò modus tertiæ figuræ eſt, qui ex faerit, & fecunda
attirnativa univerſalis, para „particulari negativa, & univerſali
affirınativa ne- logiſinus erit, hoc modo: Quoddam nigrunani. Dddd ij M cha 1
Caffiodorus non cſt. lis eft. anarum non eſt, omne animatum movetur, quod-
Confirmationem, Reprehenſionem, Per oratio dam igitur nigrum non movetur. Et de
finitis nem. Quæ partes inſtrumenta ſunt Rhetoricæ fa propolitionibus
fyllogiſmus non fit, quia parti- cultatis: quoniam Rhetorica in omnibusſuisſpe
culares fimiles ſunt. ciebus ineft, & ſpecies eidem inerunt. Nec po tiùs
inerunt, quàm eiſdem ea, quæ peragunt, ad Omnes propofitiones his modis
conftant. miniſtrabunt. Itaque & inJudiciali genere cau faruin neceffarius
eft ordo Proemii, & Narra Id eſt, Simplices, ita. Contraria. tionis, atque
cæteroru: n; & in Demonſtrativo, Omnis homo juſtuseſt. Nullus homojuſtus
eſt. Deliberativóque neceſſaria ſunt. Opus auté Rhe- o "uis Rhero Quidam
homo juſtus Quidam homo juſtus toricæ facultatis,docere & movere: quod
nihilo- rice of move. eſt. minus iiſdem ferè rex inftrumentis, id eft oratio-
re docere, Contradictoria. nis partibus, adıniniftratur. Partes autem Rho Omnis
homo rationalis Nullus homo rationa- toricæ, quoniam partes ſunt facultatis,
ipfæ quo eſt. que ſunt facultates; quocirca ipfæ quoque ora Quidam homorationa-
Quidam hoino ratio- tionis partibus, quali inſtrumentis utentur. lis eft. halis
non eft. Atque ut his operentur, eiſdem inerunt. Nam Ex utriſque terminis
infinitis. Omnis non in exordiis niſi quinque ſint ſupradictæ Rhetori homo non
rationalis eſt. Nullus non homo non cæ partes; utinveniat, eloquatur, diſponat,
me rationalis eſt. Quidam non hoino non rationa- minerit, pronuntiet, nihil
agit orator. Eoden lis eſt. Quidam non hoino non rationalis non eſt. quoque
modo & reliquæ ferè partes inſtrumenti, Item ex infinito ſubjecto:Omnis non
homo nili habeant omnes Rhetoricæ partes, fruſtra. Tationalis eft. Nullus non
homo rationalis eſt. funt. Hujus autem facultatis effector, orator eſt: Quidam
non homo rationalis eſt. Quidaın non cujus eft officium dicere appoſitè ad
perſuaſio hoino rationalis non cft. nein: finis tum in ipſo quidem bene
dixiſſe, id Item ex infinito prædicato: Omnis homo non eſt, dixiſſe appolitè ad
perſuaſionem: altera rationalis eſt. Nullus hoino non rationalis eft. verò
perſualifie. Neque enim fi qua impediant Quidam homo non rationalis eſt. Quidam
homo oratorem, quominus perfuadear, facto officio, non rationalis non eſt.
finem non elt confequutus:ſed is quidem, qui Item quæ conveniunt: Omnis homo
rationalis officio fuit contiguus & cognatus, conſequitur, eſt. Nullus
hoino non rationaliseſt. Onnis ho- facto officio. Is verò, qui extrà eſt, ſæpe
non mo non rationalis eſt. Nullus homo non ratio- confequitur: neque tamen
Rhetoricam ſuo fine nalis eit. Quidam homorationalis eſt. Quidam contentam,honore
vacuavit. Hæc quidem ita ſunt homo non rationalisnon eſt. Quidam homo non mixta,
ut Rhetorica infit fpeciebus, ſpecies verò rationalis eft. Quidam homo non
rationalis non infint cauſis. eſt. Cauſarum verò partes ſtatus effe dicuntur:
quos Canlari Item. Omne non animal non homo eſt. Nul- 'etia: aliis nominibus
cum conſtitutiones, tum partes flares dicuntár, lum non animal non homo eſt.
Quiddam non quæftiones nominare licet:qui quidem dividun animal non homo eſt.
Quiddam non animalnon tur ita, ut rerum quoque natura diviſa eſt. Sedà fiones.
homo non eſt. principio quæſtionum differentias ordiamur: Item converfæ ex
prædicato infinito. Omne quoniain Rhetoricæ quæſtiones circunſtanciis non
animal homo eſt. Nullum non animal homo involutæ ſunt omnes, aut in fcripti
alicujus con eit. Quoddain non aniinal homo eſt. Quoddamn troverſia verfantur,
aut præter fcriprum ex re ipſa... non animal hoino non eſt. fumunt contentionis
exordium, Item converfæ ex infinitoſubjecto. Omne ani Et illæ quidem
quæſtiones,quæ in ſcripro ſunt, Queflionesia pro quin mal non homo eſt. Nullum
animal non homo quinque inodis fieri poffunt. Unoquidem, cùng eft. Quiddam
animal non homo eſt. Quoddam hic ſcriptoris verba defendit, & ille
ſententiains i polliams. aniinalnonhomo non eft. atque hic appellatur ſcriptum,
& voluntas, Item propoſitiones indefinitæ. Homo juſtus Alio verò, fi inter
fe leges quadain contrarieta eſt. Hoino juſtus non eſt. te diffentiunt, quarum
ex adverſa parte aliæ de Indefinitarum propoſitiones cum ſubje& o in-
fendunt, aliæ faciunt controverſiam; atque hic finito. Non hono juſtus eſt: Non
homo juſtus vocatur ftatus legis contrariæ. non eſt. Tertio, cùin fcriptum, de
quo contenditur, Ex prædicato infinito. Homo juſtus non eſt. fententiam claudit
ambiguam: ambiguitas ex ſuo Homonon juſtus non eft. nomine nuncupatur. Ex
utriſque terminis infinitis. Non homo Quarto verò, cùm in eo quod ſcriptum
eſt,aliud non juſtus eſt. Non homo non juſtus non eſt. non fcriptum
intelligirur; quodquia per ratioci Propoſiriones ſingulares vel individuæ.
Plato nationein & quamdam ſyllogiſmiconſequentiam juſtus eſt. “PLATONE iustus
non est.” veſtigatur, ratiocinativus vel fyllogiſmnus di Ex infinito ſubjecto.
Non Plato juſtus eſt. citur. Non Plaro juſtus non eſt. V, cùm ſermo
ſcriptuseſt, cujus non fa Ex infinito prædicato. Plato non juſtus eſt. cilè vis
ac natura clareſcat,niſidefinitione detecta Platonon juſtus non eſt. lit; hic
vocatur finis in ſcripro; quos omnes à ſe Ex utriſque terminis infinitis. Non
Plato non differre, non eſt noſtri, operiſve rhetorici demon juftus eſt. Non
Plato non juſtus non eſt. ftrare. Hæcautem ſpeculanda doctis, non rudi bus
diſcenda proponiinus: quamvis de eorum De locis Rhetoricis. differentia in
Topicorum commentis per tranſi- Quationes Rhetorice tum differuerimus.
Rhetorica oratio habet partes ſex, Procinium, Earum autem conſtitutionum, quæ
præter fcri- prin masina plices, fex. quod Exordiumcft, Nacrationein,
Partitionem, ptum in ipfaruin rerum contentione lunt politæ, corum dinzi modis
fica præter fcri habet partes 1 ses. riaicialis ita differentiæ ſegregantur,ut
rerum quoque ip- lem partem vergant, defenfionis copiam non mi farum natura
divila lit. In oinni enim Rhetorica niftrant; ex eiſdem enim locis accalatio
defenſió. quæſtione dubitatur, an ſit, quid ſit, quale fit; & que confiftit.
propterhæc,an jure, vel more poſſit exerceri judi Si igitur perſona in judiciam
vocatur, neque ciuin. Sed li factum; velres quæ intenditur ab facta:n, dictúmve
ulluin reprehenditur, cauſa eſte adverſario,negatur, quæſtio eſt utrùm fit ea;
quæ non poteſt. Nec verò factum, dictúinve aliquod conjecturalis conſtirutio
nominatur. Quod fi in judicium proferri poteſt, li perſona non exi factum
quidem eſſe conſtiterit,ſed quidnain ſit id ftet. Itaque in his duobus omnis
judiciorum ra quod factum eſt, ignoretur: quoniam vis ejus tioverſatur, in
perfona ſcilicet, atque negotia definitione monftranda eſt, finitiva dicitur
con- Sed, ut dictum eft, perſona eſt, quæ in judicium ftitutio. Ac fi &effe
conftiterit, & de rei defini- vocatur: negotium, factum, dictúmveperſone,
tione conveniat, fed quale fit inquiratur: tunc propter quod reus ftatuitur.
Perſona igitur & ne quia cui generi ſubjici debet ambigitur, genera-
gotiamſuggerere arguinenta non poſſunt;de ipſis lis qualitas nuncupatur. In hac
verò quæſtione enim quæſtio eſt: de quibus autem dubitatur, ea & qualitatis,
& quantitatis, & compatationis dubitationi fidem facere nequeunt
Argumen ratio verſatur. Sed quoniam de gènere quæſtio tum verò erit ratio rei
dubiæfaciens fidem. Fa, eſt, ſecundum generis formam in plura neceffe ciunt
autem negotio fidem ea, quæ ſunt perſo eſt hujusconſtitutionis membra
diſtribui. nis ac negotiis attributa. Ac fi quando perſona Omniis quito Omnis
eniin quæftio generalis, id eſt, cùm de 'negotio faciat fidem,velutſi credatur
contra rem ftio generalis in duas difiri genere, & qualitate,vel
quantitatequæritut facti, publicam fenfifle Catilinam,quoniam perſona bnisur
par in duas tribuitur partes. Nam aut in præcerito eſt vitiorum turpitudine
denotata: tunc non iiz quæritur de qualitate propoſiti, aut in præſenti, eo
quod perſona eſt, & in judicium vocatur, fia aut in futuro. Si in præterito,
juridicialis con dem negorio facit, ſed in eo quod ex attributis Ititutio
nuncupatur: fi præſentis vel futuri tem- perſonæ quandam ſuſcipit qualitatem.
Sed ut re poris teneat quæſtionem,negotialis dicitur. rúin ordo clariùs
colliquefcat, de circumſtantiis Quæftio Fun Juridicialis verò, cujus inquiſitio
præteritum arbitror eſſe dicendum. refpicit, duabuspartibus fegregatur. Aut
enim De Circumftantiis. duabus parti. in ipfo facto vis defenfionis ineft,
& abſolurà Circunſtantiæ ſunt, quæ convenientis fubftan. Detircnm.
buslegrégie qualitas nuncupatur: Aut extrinfecus affumitur, tiam
quæſtionisefficiunt. Nifienim fit qui fece Gancias para & affumptiva dicitur
conſtitutio. rit, & quod fecerit, cauſáque cur fecerit, locus, situr CICERONE.
Sed hæc in partesquatuor derivatur: aut enim tempúſque quo fecerit,modus,
etiain facultas; conceditur criinen, aur removetur, aut refertur, que li
delint,cauſa non ſtabit. Has igitur circum aur, quod eſtultimum, comparatur.
Conceditur ftantias in geinina Cicero partitur, ut eam quæ crinen, cùm nulla
inducitur facti defenſio, ſed eſt, quis, circumſtantiam in attributis perſone
venia poſtulatur. Id fieri duobus modis poreſt, ponat: reliquas verò
circumſtantias in attributis circumftan fi depreceris, aut purges.
Deprecaris,cùm nihil negotio conititaat. Et primùın quidem ex cir excufationis
attuleris. Purgas, cùım facti culpa cumftantiis, eam quæ eft, quis, quam
perfonæ tia titur, Quispada cicina his adſcribitur'; quibus obliſti obviarique
non attribuit, ſecar in undecim partes. Nomen, ut in XI poffit, neque tamen
perſona ſint; id enim in Verres, natura ut barbarus, victus utamicusno- partes.
aliam conſtitutionem cadit. Sunt autem hæc, im- biliuin, perſona ut dives,
ſtudium ut Geometra, prudentia, caſus, atque necellitas. cafus ut exul,
affectio ut amans, habitus ut ſa Removeturverd criinen, cùm ab eo, qui in-
piens, conſilium, facta, & orationes. Eáque cellitur, transfertur in alium.
Sed remotio cri- extra illud factum dictúmque ſunt, quæ nunc minis duobus fieri
modis poteft: fi aur cauſa re- in judicium devocantur. Reliquas verò cir
fertur, aut factum. Caufa refertur, cùm aliena cumſtantias, quæ funt, quid,
cur, quando,ubi, poteftare aliquid factum eſſe contenditur: faćtum quomodo,
quibus auxiliis, in attributis negocio verò, cumalius aut potuiffe, aut
debuiffe facere ponit. Quid, &cur, dicenscontinentia cum ipfo demonſtratur.
Atque hæc in his maximè valent, negotio: cur, in cauſa conſtituens; ea enim
cauſa fi ejus nominis in nos intendatur actio, quòd non eſt uniuſcujuſque fa
&ti, propter quam factaeſt
MSS.pottat fecerimus id, quod oportuit fieri. Refertur cri Quid verò,
ſecat in quatuor partes. În ſum- Quidfeceria men, cuin jultè in aliquem facinus
commiſlum iam tacti, ut parentis occifio. Exhac maximè quatuorpars * MSS.com-
effe * conceditur:quoniam is, in quem commif- locus fumitur amplificationis
ante factum; ut senditat. fum ſit, injuriofusfæpe fucrit, atque id quod in-
concitus rapuit gladium: duon fit; vehementer tenditur, meruit pati. percuſſit.
Poſt factum; in abdita fepelivit. Quæ Comparatio eft, cùin propter meliorem
utilio- omnia cùın lint facta, tamen quoniain ad geſtum réinve rem factum, quod
adverſarius arguit, negotiuin, de quo quæritur, pertinent, non ſunt commiffum
effe defenditur. Atque hæchactenus: eafacta, quæ in attributis perſonæ numerara
nunc de inventione tractandum eft. ſunt. Illa enim extra negorium, quòd extra
poſi ta perſonam informantia fidem ei negotio præ De Inventione ſtant, de quo
verſatur intentio: hæc verò facta, quæ continentia ſunt cum ipfo negotio,ad
ipſuni Etenim priùs quidem Diale & icos dedimus, negotium; de quo queritur,
pertinent. nunc Rhetoricos promimus locos, quos ex attri Poftreinas verò
quatuor circamftantias Cicero In perſona, butis perſonæ ac negotio venire
neceſſeeſt. Per- ponit in geſtione negotii, quæ eſt ſecunda pars & negotio
fona, quæ in judicium vocatur, cujus dictum ali- attributorum negotiis. Et eam
quidem circuin quod factúmve reprehenditur. Negotium; fa- ſtantiam, quæ eſt
quando, dividit in tempus, ut putCie to Cuando, dia conftitute of. cum
dictumveperfonæ, propter quod in judi- modò fecit; & in occaſionem,ut
cunctis dormien- in tempus, so cium vocatur. Itaque in his duobus omnis lo-
tibus. Eam verò circunftantiam quæ eſt ubi, lo- in occafionč.. * MSS.excu-
corum ratio conſtituta eſt; quæ enim habent* re. cum dicit; ut in cubiculo
fecir: quomodo verò, ſarionis. prehenſionis occaſionem, eadem nili ad excuſabi
ex circuinftantiis inoduin ur clain fecit: omnis loco. tum ratio B. 1 mus. fed de vo 1 quibus auxiliis
circumftantiam, facultatem ap- ita adhærebant, ut ſeparari non poſſint;ut locus,
pellat, ut cuin multo exercitu. Quorum qui- tempus, & cætera, quæ geſtum
negotium non dem locorum & fiex circumſtantia rerum, natu- relinquunt.
tulis diſcretio clara eft:nos tarnen benevolentiùs Hæc verò, quæ ſunt adjuncta
negotio, non in faciemus, ſi uberiores ad ſe ditferentias oſtenda- kærent ipſi
negotio, ſed accedunt circuinitantiis, & tunc demum argumenta præſtant, cùm
ad com Nam cùm ex circumſtantiis alia M. Tullius parationem venerint: ſunant
verò argumenta propofuerit effe continentia cum ipfo negotio: non ex
contrarietate, fed ex contrario;& non alia verò in geſtione negorii, atque
in continen- ex ſimilitudine, ſed ex ſimili, ut appareat ex re tibus cuin ipſo
negotiv: illum adnurneraverit lo- latione ſumi arguinenta in adjunctis negotio;
& cum quem appellavit, duin fit sex ipſa prolatio- ea eſſe adjunéta negotio,
quæ funt ad ipſum, de nis SIGNIFICATIONE idem videtur elle locus hic, dum quo
agitur,negotium affccta. fit, cum eo, qui eſt in geſtionenegotii; ſed non
Conſecutio verò, quæ pars quarta eft eorum, ita sft: quia dum fit, illud eft,
quod eo tempore quæ negotiis attributa ſunt, neque in,iplis ſunt açimiſum eſt,
dum facinus perpetratur, ut per- rebus, neque rerum ſubſtantiam relinquunt,ne
ouſſit. Ingetione verò negotii, ca ſunt, quæ & que ex comparatione
reperiuntur: ſed rem geftam ante factum, & dum fit, & poft factum, quod
vel antecedunt, vel etiam conſequuntur. Atque eſtum eſt continent;in omnibus
enim tempus, hic locus extrinſecus eſt. Primum eniin in eo. locus, occafio,modus,
facultas inquiritur, Rur- quæritur id, quod factum eſt, quo nomine ap ſus dum
fit, factuin eft, quod adininiftratur, eft pellari conveniat: in quo non de re,
negotium:qux verò funt in geſtione negotii, non cabulo laboratur. Qui deinde
auctores ejus facti ſunt facta, fed facto adhærent; in illis enim, teni-
&inventores, comprobatores, atque æinuli, id pus, occaſionem, locum, modum,
facultatein, totum ex judicio, & quodam teſtimonio extrin facta eſſe conſenſerit:
fed, ur dictum eſt, qux ſecus políto, ad ſublidium confluit argumenti. cuilibet
facto adhærentia fint, atque in nullo Deinde &quæ ejus rei ſit ex conſueto
pactio, ju modo derelinquant: quia quadam ratione ſubje- dicium, ſcientia,
artificium. Deinde natura cta funt ipſi, quod geſtum eſt, negotio. ejus, quid
evenire vulgò ſoleat: an inſolenter & Item ea quæ funt in geſtione negotii,
finchis, rardhomines id ſuâ auctoritate comprobare, an quæ funtcontinentia cum
ipfoncgotio, eſſe poſ- offendere in his conſueverint; &cætera quæ fas funt.
Poteft eniin & locus, & tempus, &oc- ctum aliquod fimiliter
confeftim, aut intervallo cafio, & modus, & facultas facti cujuſlibet
intel- folent conſequi: quæ neceſſe eſt extrinſecus po ligi, etiamſi nemo
faciat, quod illo loco; vel fita ad opinionein inagis tendere, quam ad ipfam,
temporc, veloccaſione, vel modo, vel facultate rerum naturam. fieri poſſet.
Itaque ea quæfunt in geſtione nego Itaque in hæcquatuor licet negotiis
attributa, tii, line his quæ ſuntcontinentia cum ipfo nego- dividere; ut fint
partim continentia cum ipſo ne tio, effe poffunt. Illa verò line his eſſe non
pof- gotio, quæ facta eſſe ſuperiùs dictum eſt: partim ſunt; facèum enim præter
locum, tempus, occa- in geſtionenegotii, quæ non effe facta, fed factis fionem,
modum, facultatémque efle non pote- adhærentia dudum monſtravimus: partim adjun
rir. Atque hæcfunt, quæ in attribucis perſona eta negotio; hæc, ut dictum eſt,
in relatione ac negotio confiftunt, velut in Dialecticis locis ponuntur: partim
geſtum negotium conſequun ea, quæ in ipfis cohærent, de quibus quæritur: tur;
horum fides extrinſecus fuinitur. Ac de reliqua verò quæ vel funt adjuncta
negotio, vel Rheroricis quidem locis ſatis dictum. negotium geſtuin
conſequuntur, talia ſunt, qua Nunc illud eſt explicandum, quæ ſit his ſimi-.
Quid fat diain Dialecticis locis ca, quæ ſecundum Themi- litudocum Dialecticis,
quæ veròdiverſitas;quod hobertura corean ſtium quidem partim rei ſubſtantiam
conſequun- cùm idoneè, convenientérque monſtravero,pro- Dialecticisfa tur,
partim funt extrinfecus, partim verſantur poſiti operis explicetur intentio.
Primò adeo ut militudo,que in mediis; ſecundum CICERONE verò inter affe- in
Dialecticis locis, ficut Themiſtio placet, alii verè diverfi &a numerara
ſunt, vel extrinſecus polita." funt, qui in ipſis hærent, de quibus
quæritur: tab. Sunt enim adjuncta negotio ipfa etiam quæ fi- alii verò
affumuntur extrinſecus, alii verò inedii quajiilem fa dem faciunt quæſtioni,
affecta quodammodo ad inter utroſque locati ſunt; ſic in Rhetoricis quo cinn
gafiio. id, de quo quæritur, reſpicientia negotium, de que locis, alii in
perſona atque negotio conſi quo agitur, hoc modo. Nam circumſtantix ſtunt, de
quibus ex adverſa parte certatur: alii feprem quæ in attributis perſonæ, vel
negotio, verò extrinfecus, ut hi qui geſtum negotium con numeratæ funt, hæc cum
cæperintcomparari,& fequuntur: alii verò medii. quafi in relationem venire,
fi quid ad ſe conti Quoruin proximi quidem negotio funt hi, qui nens referatur,
vel ad id quod continet, fit aut ex circumſtantiis: reliqui in geſtione negotii
ſpecies, aut genus: fi id referatur,quod ab eo lon- conſiderantur. Illi veròqui
in adjunctis negotio gillime diſtet, contrariun: at ſi ad finem ſuum
collocantur, ipſi quoque intermedios locos pos atque exitum referatur, tum
eventuscft. liti ſunt: quoniam negotium, de quo agitur, qua Eodem quoque modo
ad majora, & minora, dam affectione refpiciunt. Vel fi quis ea quidem &
paria comparantur. Atque omnino tales loci quæ perſonis attributa ſunt, vel quæ
continentia in his quæ funt ad aliquid conſiderantur. Namn ſunt cum ipfo
negotio, vel in geſtione negotii majus,autminus, alit lunile, aut æquèmagnum,
conſiderantur; his lumilia locis dicat, qui ab ipfis aut diſparatum, accedunt
circumſtantüs, quæ in in Dialectica trahuntur, de quibus in quæſtionc
attributis negotio atque perſonæ numeratæ ſunt; dubitatur. CONSEQUENTIA verò
negotio ponat ex ut dum ipfæ circumftantiæ aliis comparantur, fiat trinſecus.
Adjuncta verò inter utrumque conſti ex iis argumentum facti dictive, quod in
judi- tuat. cium trahitur. Diſtat autem à ſuperioribus, quòd Ciceronis verò
diviſioni hoc modo fic fimilis, ſuperiores loci, vel facta continebant, vel
factis Nam ea quæ continentia ſunt cum ipſo negocio, Sunt adjun Eta ucgorio,
ni, 1 De Dialectica. Dialecticus verò non ita velea quæ in geſtione negotii
conſidecantur, in do aliquid ſpecialiter probant, ad Rhetores, Poë ipſis
hærent, de quibus quæritur. Ea verò, quæ tas, Juriſperitóſque pertinent. Quando
verò ge adjuncta ſunt, inter affecta ponuntur. Sed ea quæ neraliter
diſputant,ad Dialecticosattinere manis geitum negotiuin conſequuntur,
extrinfecus feſtum eit. collocata ſunt. Vel Gi quis ea quidem, quæ con Mirabile
planè genusoperis, in unum potuiſſe tinentia ſunt cum ipfonegotio, in ipſis
hærere colligi, quicquid mobilitas ac varietas humanæ arbitretur:affecta verò
effe ea,quæ funt in geſtio- mentis in fenlîbus exquirendis per diverſas cauſas
ne negotii, vel adjuncta negotio: extrinfecus porerat invenire; concludi
liberuin ac volunta verò ea, quæ geftum negotium conſequuntur. riun intellectum.
Nam quocumque ſe verterit, Nam jam illæ perfpicuæ communitates", quod
quaſcumque cogitationes intraverir, in aliquid quidem ipſi penè in utriſque
facultatibus verſan- corum quæ prædicta ſunt, neceſſe eſt ut huma tur loci, ut
genus, ut pars, ut ſimilitudo, ut con- num cadat ingenium. trarium, ut majus,
ac minus. De communicati Illud autem competens judicavimus recapitu bus quidem
ſatis dictum. lare breviter, quorum labore in Latinum elo Differentiæ verò illæ
funt, quòd Dialectici quium res iftæ pervenerint; ut nec auctoribus etiam
thelibus apti funt: Rhetorici tantùm ad gloria ſua pereat, & nobis
pleniffimè reiveritas hypotheſes, id eft, quæftiones informatas circum-
innoteſcat. Iſagogen tranſtulit Patricius BOEZIO, ftantiis affumuntur. Nain
ſicut ipfæ facultates à commenta ejus gernina derelinquens. Cate femetipfis
univerſalitate, & particularitate di- gorias idem tranſtulit Patricius
Boëtius, cujus ſtinctæ ſunt: ita earum loci ambitu, & contra commenta
tribus libris ipfe quoque formavit. ctione diſcreti ſunt. Nam Dialecticorum
loco-. Peri herinenias fuprà inemoratus Patricius tran rum major eſt ainbitus;
& quoniam præter cir- ftulit in Latinum: cujus commenta ipſe duplicia
cumſtantias funt quæ fingulares faciunt cauſas, minutillimâ diſputatione
tractavit.Apuleius verò non modò ad theſes utilesſunt, verumetiam ad
Madaurenſis ſyllogiſmos categoricos breviter argumenta, quæ in hypothefibus
polita ſunt, eof- enodavit. Suprà memoratus verò Patricius de que locos qui ex
circumftantiis conſtanc,claudunt fyllogiſmis hypotheticis lucidiflimè
pertractavit. atque ambiunt. Itaque fit; ut ſeinper egeat Rhe- Topica
Ariftotelis,uno libro CICERONE tranſtulit in Hæcdefuitin tor Dialecticis locis?
Dialecticus verò fuis poflit Latinum, cujus commentaprofpe & oratque ama-
MSS. effe contentus. tor Latinorum Patricius Boëtius octo libris expo Semper
eget Rherorenim quoniam cauſas ex circumſtantiis fuit. Nam & prædictus
Boëtius Patricius eadem Rhetor D4- tractat, ex iifdem circumftantiis argumenta
præ-Topica Ariſtotelis octo libris in Latinum vertic lecticislocis, fumit, quæ
neceſſe eſt ab univerſalibus, & ſupli- eloquiun. cioribus confirmari, qui
ſunt Dialectici. Diale &ti Confiderandum eft autem, quòd jam,quia lo cus
verò, qui prior eft, polteriore non eget, nifi cus ſe attulit in Rhetorica
parte, libavimus quid aliquando incideritquæftio perfonæ; ut cuin fit interſit
inter artein & diſciplinain, ne ſe diver incidensDialectico ad probandam
fuam theſim, fitasnominun permixta confundat. Interartem Que fa diften Cáusam
circumſtantiis inclufam, tunc demum & diſciplinai Plato, & Ariſtoteles,
opinabiles artem dif Rhetoricis utatur locis. Itaque in Dialecticis lo-
magiftri fæcularium litterarum, hanc differen- ciplinam ſee ' cis (fi ita
contingit) à genere argumenta fumun- tiam eſſe voluerunt, dicentes: Arrem cflc
habitu- cundem Plaa tur,id eft, ab ipſa generis natura: fedin Rheto- dinem
operatricem contingentium, quæ fe & Sonem ricis ab eo generequod illi genus
eſt, de quo agi- aliter habere poffunt: Diſciplina verò elt, quæ Vide prefer
tur; nec ànatura generis, ſed à re fcilicet ipſa,quæ de his agit, quæ aliter
evenire non poffunt tionem Nunc ergo ad Mathematicæ veniamus initium. Sed ut
progrediatur ratio, ex eo pendet, quòd natura generis antè præcognita eſt; ut
fi dubite De Mathematica. tur, an fuerit aliquis ebrius, dicitur, fi tefellere
velimus, non fuifle: quoniam in eo nulla luxu- Mathematica, quam LATINE poſſumus
dicere luid fitMara ries antecefferit. Idcirco nimirum, quia cum ku-
doctrinalem, ſcientia eſt, qux abſtractam con- in quas para xuries ebrietaſis
quaſi quoddam genus fit, cui fiderat quantirarem. Abſtracta enim quantitas tes
dividalun luxuries nulla fuerit, ne ebrietas quidem fuit: dicitur, quâ
intellectus à materia ſeparátur, vel ſed hoc pender ex altero. Cur enim fi
luxuries ab aliis accidentibus; ut eſt par, impar, vel alia non fuit, ebrietas
eſſe non potuit, ex natura ge- hujuſcemodi, quæ in ſola ratiocinatione tracta
neris demonftratur, quod Dialectica ratio ſub- mus, hæc ita dividitur ”
miniſtrat. Unde enim genus abeft, inde etiain fpecies abelle necefle
eft:quoniam genus fpecics r Arithmeticain, non relinquit. Ec de fimilibus
quidem, & de contràriis, eo Muſicam. Diviſio Matheina dem modo, in quibus
maxima ſimilitudo eft in ticæ in ter Rhetoricos ac Dialecticos locos:
Dialectica Geometriam.. eniin ex ipſis qualitatibus, Rhetorica ex quali 1 tatem
ſuſcipentibus rebus argumentaveſtigat; ut Aſtronomian. Dialecticus ex genere,
id eft, ex ipfa generis na tura: Rhetor ex ea re, quæ genuseft. Dialecti
Arithmetica; eſt diſciplina quantitatis numera Quid fit cus ex ſimilitudine,
Rhetor ex funili, id eft, ex bilis fecuuduin ſe. Aruthinetica. ta re, quæ
fimilitudinem cepit. Eodem modo Mufia eſt diſciplina, quæ de numeris loqui-
QuidMufica. ille ex contrarietate, hic ex contrario. tur, qui ad aliquid ſunt
his, qui inveniuntur in Memoriæ quoque condendum eft, Topica Ora- ſonis.
toribus, Dialecticis, Poëtis, & Juriſperitiscom Gcometria, eſt diſciplina magnitudinis
immo- Quid Geomes muniter quidem argumentapræftare: fed quan- bilis &
fornarum. rentia inter genus eſt, trii B. 1 didit. Inns. Quid fis A.
Aſtronomia, eft diſciplina curſus cæleſtiain (i- tergunt, &ad illam
inſpectivain contemplatio fronomia. derum, quæ figuras conteinplatur omnes,
& ha- nem, fi tamen ſanitas mentis arrideat, Domino bitudines ftellaruin
circaſe, & circa terram inda- largiente, perducunt.' gabili ratione
percurrit. Quas ſuo loco paulò la Scire autem debemus Joſephum Hebræorum Abraham
ciùs exponemus, ut commemoratarum rerum doctiſſimum, in libro primo
Antiquitatum, ritu- primim Aris virtus competenter poffit oftendi. Modò de dif-
lo nono dicere,Arichinericain, & Aſtronomiam ihmeticamen
ciplinarumnominedifferainus. Abrahain primùm Ægyptiis tradidiffe; unde ſe
Aftronomien Diſciplina Diſciplinæ ſunt, qux, licut jam di & um eft, mina
ſuſcipientes (utfunt hoinines acerrimi in Ægypainte nunquam nunquam opinionibus
deceptæ fallunt; & ideo genii) cxcoluiffe ſibi reliquas latiùs diſciplinas.
opinionibus cali nomine nuncupantur,quia neceffariò ſuas re- Quasmeritò fan
&i Patres noftei legendas ſtudio deceptæ fal gulas ſervant. Hænec
intentione creſcunt,nec fillinis perſuadent: quoniam ex magna parte per
Iubductione minuuntur, nec aliis varieratibus eas à carnalibus rebus appetitus
noſter abſtrahi permutantur: ſed in vi propria permanentes, re- tur, &
faciunt deſiderare, quæ, præftante Do gulas ſuas inconvertibili firmitate
cuſtodiunt. mino, ſolo poſſumus corde reſpicere. Quocirca Has dum frcquenti
meditatione revoluimus, fen- tempus eſt, ut deeis ſingillatin ac breviter diſſe
Cum noftruin acuunt, limúmque ignorantix de- rere debeamus. De Arithmetica C49
Arith metica inter Scriptores fæculacium litterarum interdiccipli- faru
efleformata;attamennulla corum,prætet Mathemati cas diſcipli metiiam eſſe
volucrunt:propterea quòd Mufica, Credo trahens hoc initium, ut multi philoſo
mis prima ju. & Geometria, &Aſtronomia, quæ fequuntur, photum fecerunt,
ab illa ſententia prophetali, Sam 11. 21. indigent Arithmetica, ut virtutes
ſuas valeant ex- quæ dicit: Omnia Deum menſura, numero, & plicare. Verbi
gratia,ſimplum ad duplum, quod pondere difpofuiſſe habet Muſica, indiget
Arithmetica: Geometria Hæc itaque confiftit ex quantitate diſcreta, čHY Arish
verò, quod habet trigonuin, quadrangulum,vel quæ parit genera numerorum, nullo
fibi com- metice conf his funilia, item indiget Arithmeticas Aſtrono-
munitermino ſociata. V. enim ad x. vi. ad iiii. vii. lidt ex quar mia etiam,
quòd habet in moru liderum nuineros ad iii. per nullam coinmunein terminuin
alteru- titate difcre punctorum, indiget Arithinetica. Arithmetica trâ fibi
focietate nectuntur. Arithmetica vecò di sa. Pithagora verò, urlit, neque
Muſica, neque Geometria, citur, co quòd numeris præeſt Numerus verò, merica
dica Arithmetia neque Aſtronomia egere cognoſcitur. Propterca cft ex inonadibus
multitudo compofita; ut iii. V. tur,& que camlan.c. hisfons, & måter
Arithmetica reperitur; quam X. xx. & cætera. Intentio Arithmeticæ elt doce-
fit ejusinsects diſciplinam Pythagoras fic laudalle * probatur; re nos naturam
abſtracti numeri, & que ei acci- tio. uromnia ſub numero, & menfura à
Deo creata dunt; ut verbi gratia, parilitas, impacilitas, & firatur. fuiſſe
incinoret, dicens: Alia in motu, alia in cætera. Cur Arith vit. * Ed. mon s
Paritei pat. Pariter impat. Impariter par Prima diviſio numera Tvel par, qui
eſt Numerus, qui congre gatio monaduneſt, ľ Primus& ſimplex. vel iinper,
qui eſt. Secundus & compoſitus. Tertius mediocris, quiquodam modo primus,
& incompoſitus, alio verò modo ſecundus, & (compofitus. Quid fit Par
Par numerus eft, qui in duas partes æquales verbi gratia, xxiiii, in bis xii:
xii, in bisyi:ſexo dividi poteft; ut ii. iii. vi.viii. x. & reliqui. in bis
tres, & ampliùs non procedit. Quid impar. Impar numerus eſt, qui in duas
partes æquales Primus & fimplex numerus eft, qui monadi- Quid primit dividi
nullatenus poteft, ut iii. v. vii. viiii. xi.& c cammenſuram ſolam recipere
poteſt; ut verbi & implex reliqui. gratia iii. v. vii. xis xiii. xvii.
& his finilias Quidpariter Pariter par numerus eſt, cujus diviſio in dua
Secundus & compoſitus numerus eft, qui non Quid fecur par bus æqualibus
partibus fieri poteſtuſque ad mo- folùm monadicam menſuram, ſed &arithmeti
doto come nada; ut verbi gratia lxiüi. dividitur in xxxii; cam recipere poteſt;
ut verbi gratia, viiii. xv. xxi. poftmo xxxii, in xvi: & xvi, in viji: viii
in iii:üii, & his ſimilia. in duo: ïi, verò in i. Mediocris numerus eſt,
quiquodam modo fim Quid pariter Pariter impar numerus eſt, qui fimiliter fo-
plex & incompoſitus efle videtur, alio verò ino- cris impar. lummodo in
duas partes dividi poteft æquales; do fecundus & compoſitus, ut verbi
gratia, viiii. utx, in v: xiiii, in vii: xviii, in viiii.& his fi- ad xxv.
dum comparatus fuerit, primus eft & milia. incompoſitus: quia non habet
communem nu Quid impari. Impariter par nuinerus eſt, qui plures diviſio- merum,
niſi ſolum monadicum: ad xv. verò li nes, ſecundùm æqualitatem partium dividere
comparatus fuerit, ſecundus eft & compofitus: poteft, non tamen uſque ad
allem perveniat; ut quoniam ineſt illi communis numerus præter monadi. Quid
Media ter par De Arithmetica. 383 mõnadicum, id eſt, ternarius'numerus, qui no-
fexta pars, duo:quarta pars,tria: tertia pars,iii: vein menſurat terterni,
& xv. ter quini. & duodecima pars unum; qui oinnes aſſumpti fiunt xvi.
Altera divifio, de paribios, do imparibues Indigens nunerus eſt, qui & ipſe
de paribus QuidIndigãs. numeris. deſcendit, quantitatis fuæ ſummain partiuin in
feriorem habet; ut viii. cujus medietas, iiii: [ aut ſuperfluus. quarta pars,
ii: octava pars, i; quæ fimul con gregatæ partes fiunt vii. aut par eſt. <
aut indigens. Perfectus numerus eft, qui taten & ipfe de QuidPerfe Numerus.
paribus deſcendit: is dum par ſit, omnes partes aut impar. į aut perfectus.
Taas ſimul aſſumptas, æquales habet; ut vj. cu jus medietas, tria: tertia pars,
ij: vj. pars únum. Quid Sriper. Superfluus numerus eſt, qui deſcendit de pari-
Qux aſſumptæ partesfaciunt ipſum ſenariumnus fluis. bus, is dum par ſit,
ſuperfluas partes quantitatis merum fuæ habere videtur; ut xii, habetmedietatem
vie. Geti popolazione stanziata nella regione successivamente nota come Dacia
Lingua Segui Modifica Ulteriori informazioni Questa voce sull'argomento antica
Roma è solo un abbozzo. Contribuisci a migliorarla secondo le convenzioni di
Wikipedia. Segui i suggerimenti del progetto di riferimento. 1leftarrow
blue.svgVoce principale: Storia della Dacia. Geti era il nome che veniva
dato dagli scrittori pre-Romani alla popolazione stanziata nella regione
successivamente nota come Dacia, a centro nord dell'ultimo tratto del Danubio,
dove aveva gli inizi l’antica Bulgaria. I Geti erano parte del gruppo di
genti indoeuropee, forse parte della famiglia tracica; è possibile che fossero
tanto parte del popolo dei Daci o Tracchi, quanto che da questi siano stati a
un certo punto assorbiti. Per gli autori romani i termini Daci e Gaetierano
considerati in genere equivalenti, anche se Seneca indicava Geti come gli
abitanti delle pianure della Valacchia[1], mentre Stazio indicava i Daci come
gli abitanti dei territori montuosi e collinari della Transilvania[2]; inoltre
distinguevano i Tyragetae, Geti stanziati vicino al fiume Nistro. Storia
Modifica Secondo Erodoto, i Geti erano "la più nobile e la più giusta di
tutte le tribù traciche". Quando nel 514 a.C. i Persiani, guidati da Dario
I, attuarono una campagna contro gli Sciti, le varie popolazioni dei Balcani si
arresero al sovrano e lo lasciarono passare sui loro territori; solo i Geti
opposero resistenza. I Geti in seguito furono sconfitti da Alessandro Magno nel
335 a.C. sulle rive del Danubio, nel corso della sua campagna nei Balcani; in
quell'occasione, Alessandro per attraversare il Danubio si servì di zattere e
di piccole imbarcazioni di pescatori, sorprendendo circa 4000 Geti, attaccati
alle spalle, dopo aver attraversato il fiume. Religione Modifica Come ci
tramanda Erodoto, i Geti (alla fine del VI secolo a.C.) credevano nell'immortalità
dell'anima e consideravano la morte un mero cambio di paese: «Ecco
in che consiste la loro fede nell'immortalità. Essi credono di non morire, e
che chi muore vada dal Demone Salmoxis. Alcuni di essi chiamano questa stessa
divinità Gebeleizi. Mandano ogni cinque anni uno di loro tratto a sorte, come
messo a Salmoxis, ogni volta incaricandolo di recargli le loro richieste. Ed
ecco come lo mandano. Alcuni, che hanno quest'incarico, se ne stanno con tre
giavellotti; mentre altri afferrano le mani e i piedi dell'uomo che inviano, lo
fanno ondeggiare, e lo scagliano in alto verso le punte dei giavellotti. Se
viene trafitto e muore, ritengono propizia la Divinità; e se non muore, la
colpa è del messo, che essi dichiarano malvagio. Gli muovono quest'accusa, e ne
mandano un altro, al quale danno, mentre è ancora in vita, i loro
incarichi.» (Erodoto, Storie, IV, 94) Erodoto aggiunge anche che
«Inoltre scagliano, questi stessi Traci, frecce verso l'alto al cielo,
contro il tuono e il fulmine, e minacciano quella Divinità, perché ritengono
che fuori del loro non vi sia alcun altro Dio.» (Erodoto, Storie, IV, 94)
Accanto a Zalmoxis, un ruolo di rilievo tra le divinità gete era attribuito a
Gebeleixis. Il primo sacerdote godeva di una posizione prominente in quanto
rappresentante della divinità suprema, Zalmoxis, ed era anche il consigliere
del re. Giordane nella sua Getica, attribuiva a Deceneo il titolo di sacerdote
capo di Burebista. Modifica ^ Seneca, Phedra, 165-170. ^ Stazio, Silvae, I, 1,
7; III, 3, 169. ^ Giordane, Getica X, a cura di Mierow. URL consultato il 26
dicembre 2017 (archiviato dall' url originale il 20 novembre 2009). Voci
correlate Modifica Daci Dacia (regione storica) Traci Altri progetti Modifica
Collabora a Wikiquote Wikiquote contiene citazioni di o su Geti Collabora a
Wikimedia Commons Wikimedia Commons contiene immagini o altri file su Geti
Collegamenti esterni Modifica Geti, su Enciclopedia Britannica, Encyclopædia
Britannica, Inc. Modifica su Wikidata Portale Antica Roma: accedi
alle voci di Wikipedia che trattano di Antica Roma Storia della Dacia Daci
popolazione indoeuropea Dacia (regione storica) regione e regno
dell'Europa orientale nel corso dell'antichità classica Wikipedia Il
contenuto Then Cyrus, king of the Persians, after a long interval of almost
exactly six hundred and thirty years (as Pompeius Trogus relates), waged an
unsuccessful war against Tomyris, Queen of the Getae. Elated by his victories
in Asia, he strove to conquer the Getae, whose queen, as I have said, was
Tomyris. Though she could have stopped the approach of Cyrus at the river
Araxes, yet she permitted him to cross, preferring to overcome him in battle
rather than to thwart him by advantage of position. And so she did.As Cyrus
approached, fortune at first so favored the Parthians that they slew the son of
Tomyris and most of the army. But when the battle was renewed, the Getae and
their queen defeated, conquered and overwhelmed the Parthians and took rich
plunder from them. There for the first time the race of the Goths saw silken
tents. After achieving this victory and winning so much booty from her enemies,
Queen Tomyris crossed over into that part of Moesia which is now called Lesser
Scythia--a name borrowed from great Scythia,--and built on the Moesian shore of
Pontus the city of Tomi, named after herself. (63) Afterwards Darius,
king of the Persians, the son of Hystaspes, demanded in marriage the daughter
of Antyrus, king of the Goths, asking for her hand and at the same time making
threats in case they did not fulfil his wish. The Goths spurned this alliance
and brought his embassy to naught. Inflamed with anger because his offer had
been rejected, he led an army of seven hundred thousand armed men against them
and sought to avenge his wounded feelings by inflicting a public injury.
Crossing on boats covered with boards and joined like a bridge almost the whole
way from Chalcedon to Byzantium, he started for Thrace and Moesia. Later he
built a bridge over the Danube in like manner, but he was wearied by two brief
months of effort and lost eight thousand armed men among the Tapae. Then,
fearing the bridge over the Danube would be seized by his foes, he marched back
to Thrace in swift retreat, believing the land of Moesia would not be safe for
even a short sojourn there. After his death, his son Xerxes planned to avenge
his father's wrongs and so proceeded to undertake a war against the Goths with
seven hundred thousand of his own men and three hundred thousand armed
auxiliaries, twelve hundred ships of war and three thousand transports. But he
did not venture to try them in battle, being overawed by their unyielding
animosity. So he returned with his force just as he had come, and without
fighting a single battle. Then Philip, the father of Alexander the Great,
made alliance with the Goths and took to wife Medopa, the daughter of King
Gudila, so that he might render the kingdom of Macedon more secure by the help
of this marriage. It was at this time, as the historian Dio relates, that Philip,
suffering from need of money, determined to lead out his forces and sack
Odessus, a city of Moesia, which was then subject to the Goths by reason of the
neighboring city of Tomi. Thereupon those priests of the Goths that are called
the Holy Men suddenly opened the gates of Odessus and came forth to meet them.
They bore harps and were clad in snowy robes, and chanted in suppliant strains
to the gods of their fathers that they might be propitious and repel the
Macedonians. When the Macedonians saw them coming with such confidence to meet
them, they were astonished and, so to speak, the armed were terrified by the
unarmed. Straightway they broke the line they had formed for battle and not
only refrained from destroying the city, but even gave back those whom they had
captured outside by right of war. Then they made a truce and returned to their
own country. After a long time Sitalces, a famous leader of the Goths,
remembering this treacherous attempt, gathered a hundred and fifty thousand men
and made war upon the Athenians, fighting against Perdiccas, King of Macedon.
This Perdiccas had been left by Alexander as his successor to rule Athens by
hereditary right, when he drank his destruction at Babylon through the
treachery of an attendant. The Goths engaged in a great battle with him and
proved themselves to be the stronger. Thus in return for the wrong which the
Macedonians had long before committed in Moesia, the Goths overran Greece and
laid waste the whole of Macedonia.Cassiodoro. Cassiodoro Bruzi. Bruzi. Keywords:
dialettica, Squillace, i geti e i goti – teodorico, eteodorico, virtu bellica,
ardore guerriero, pagenesimo. Cassiodoro’s surname was Bruzi, from Brutti – he
wrote a story of the Goths, but he mistook them for the Bulgarians (geti,
gotti). Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Bruzi” – The Swimming-Pool Library. Bruzi.
Grice e Buonafede: l’implicatura
conversazionale -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Comacchio). Filosofo italiano. Grice:
“You’ve got to love Buonafede; he is all into the longitudinal unity of
philosophy, literally from Remo – he has chapters on the Ancient Romans, on
philosophy from the first monarchy to the second, a chapter on Cicerone, and
one of a lovely phrase, the Roman equivalent to the century of Pericles, ‘filosofia
nel regno di Augusto,’ but also on later developments of Italian philosophy,
even a chapter on Cartesianism in Italy, and how philosophy on the whole was
‘resurrected’ or ‘revitalised’ in Italy --. I once joked that philosophers
should never give much credit to Wollaston – but Buonafede totally proves me
wrong!” -- Essential Italian
philosopher. Di familia nobile, studia
a Bologna e Roma. Insegna a Napoli. Saggio, “Ritratti poetici, storici e
critici di varj uomini di lettere – Appio Anneo de Faba Cromaziano” (Simone,
Napoli) -- opera accolta favorevolmente
negli ambienti culturali napoletani frequentati da Buonafede, nella quale
convivono giudizi critici su alcuni importanti esponenti della filosofia
moderna (quali Machiavelli e Spinoza), con parziali accoglimenti di altri
(Cartesio e Locke), in uno stile composito tra il barocco e l'arcadico. Insegna
a Bergamo e Rimini. Membro nell'Accademia dell'Arcadia, assumendo il nome di
Agatopisto Cromaziano con il quale diede alle stampe numerosi saggi. Insegna a
Sulmona. Saggio “Della restaurazione di ogni filosofia di Agatopisto Cromaziano”
(Graziosi, Venezia – Societa Tipografica de classici italiani, Milano) -- particolarmente
critica verso la filosofia sensista di Cartesio e Locke. Baretti: ebbe una
violenta polemica con lui. Il “Saggio di commedie filosofiche”, contenente un
testo in endecasillabi, “Il filosofo fanciullo” che, in uno stile comico,
critica celebri filosofi dell'antichità riportando citazioni fuori dal contesto.Venivano
beffeggiati, tra gli altri, Socrate, Democrito e Anassagora. Il saggio trova qualche
apprezzamento. Baretti, scrittore e critico letterario torinese, in un numero
del suo periodico la Frusta letteraria nel quale era solito firmarsi con lo
pseudonimo di Aristarco Scannabue, espresse giudizi negativi sul Saggio del
Buonafede trovandolo irrilevante e privo di comicità. Punto sul vivo, replica
immediatamente con il libello, dai toni assai aspri, “Il bue pedagogo: novella
menippee di Luciano da Fiorenzuola contro una certa Frusta pseudo-epigrafia di
Aristarco Cannabue” (Luca).”. Gli rispose ancora Baretti con una nutrita serie
di articoli, Discorsi fatti dall'autore della Frusta letteraria al
reverendissimo padre don Luciano Firenzuola da Comacchio autore del Bue
pedagogo, pubblicati su diversi numeri della Frusta. La polemica, una delle più aspre e celebri
delle cronache filosofiche italiane prosigue ancora.Fa pressioni verso i
responsabili della Repubblica di Venezia affinché eliminassero gli articoli
apparsi sulla Frusta e perché Baretti fosse poi espulso dallo Stato Pontificio
quando si trasferì ad Ancona. Il critico
non fu lasciato tranquillo neppure quando fuggì in Inghilterra: l'irriducibile
Buonafede lo accua allora di simpatie verso il protestantesimo. Il
giudizio di Croce e piuttosto negativo, scrisse che la sua filosofia e il
risultato di «un ingegno da predicatore e da predicatore mestierante, che ha un
impegno da assolvere, un sentimento da inculcare, un nemico da abbattere» senza
che possano distrarlo dal suo fine «né la ricerca della verità delle cose né
l'ammirazione di quel che è bello». Più positivo il giudizio di Natali nella
voce redatta per l'Enciclopedia Italiana, lo giudica “uomo d'ingegno acutissimo,
filosofo non volgare, spesso arguto e vivace e dotato di dottrina assai superiore
a quella del Baretti. Altre opere: “Delle conquiste celebri esaminate col
naturale diritto delle genti libri due di Agatopisto Cromaziano” (Riccomini,
Lucca, Milano, Fondazione Mansutti); “Saggio di commedie filosofiche con ampie
annotazioni di A. Agatopisto Cromaziano” (Faenza, pel Benedetti impressor
vescovile, e delle insigni Accademie degl'illustrissimi sigg. Remoti e
Filoponi); “Sermone apologetico di Tito Benvenuto Buonafede per la gioventù
italiana contro le accuse contenute in un libro intitolato Della necessità e
verità della religione naturale, e rivelata” (Benedini, Lucca); “Della
malignità istorica: discorsi tre contro Pier Francesco Le Courayer nuovo
interprete della Istoria del Concilio di Trento di Pietro Soave” (Bologna, per
Lelio dalla Volpe impr. dell'Instituto delle Scienze); “Dell'apparizione di
alcune ombre novella letteraria di Tito Benvenuto Buonafede” (Lucca, appresso
Jacopo Giusti nuovo stampatore alla Colonna del Palio); “Istoria critica e
filosofica del suicidio ragionato di Agatopisto Cromaziano” (Lucca, Stamperia
di Vincenzo Giuntini, a spese di Giovanni Riccomini); “Versi liberi di
Agatopisto Cromaziano messi in luce da Timoleonte Corintio con una epistola
della libertà poetica..., Cesena, Società di Pallade per Gregorio Biasini al
Palazzo Dandini); “Della istoria e della indole di ogni filosofia di Agatopisto
Cromaziano” (Lucca, per Giovanni Riccomini); “Il genio borbonico, versi epici
di Agatopisto Cromaziano nelle nozze auguste delle altezze reali di Ferdinando
di Borbone, infante di Spagna e di Maria Amalia, arciduchessa infanta” (Parma,
per Filippo Carmignani, stampatore per privilegio di sua altezza reale); “Della
letteratura comacchiese lezione parenetica in difesa della patria di Agatopisto
Cromaziano giuniore” (Parma, Bodoni). Opere di Agatopisto Cromaziano” (Napoli, Porcelli).
“Epistole tusculane di un solitario ad un uomo di città, Gerapoli); “Storia
critica del moderno diritto di natura e delle genti di Agatopisto Cromaziano,
fa parte della Biblioteca cristiano-filosofica decennio primo, consacrato alla
divinità” (Firenze, nella Stamperia della Carità). Dizionario Biografico degli
Italiani. Soffre di gotta e una caduta in piazza Navona aggrava le sue
condizioni. La storiografia filosofica, Vestigia philosophorum”. Il medioevo e
la storiografia filosofica, Rimini, Maggioli Editore. Fondazione Mansutti,
Quaderni di sicurtà. Documenti di storia dell'assicurazione, M. Bonomelli,
schede bibliografiche di C. Di Battista, note critiche di F. Mansutti. Milano:
Electa. Memorie istoriche di letterati ferraresi, III, Ferrara. Ritratto di Appiano Buonafede.
Assicurazione. Luigi Speranza, "Grice e
Buonafede," per Il Club Anglo-Italiano, The Swimming-Pool Library, Villa
Grice, Liguria, Italia. -- I Romani, fin d'allora che hanno le
canne per tetti e un solco in luogo di fosse e di muraglie, esercitano la
divinazione, con la cui guida ordi [Seneca I. c. Plinio Hist. Nat.; Lucrezio
lib. V. (3) Macrobio Saturnal.; Scipione Maffei ap presso G. Lampredi l. c.
Cassiodoro-Bruzi. lVar. Ep. Museo Etrusco narono e nobilitaro noi rudimenti
della loro pira teria. ROMOLO e insieme il fondatore e il primo augure di Roma.
Uomini armati e rubatori conobbero che questa larva di religione e questa
pretesa scienza del futuro puo aver influssi propizi, nelle loro spedizioni,
siccome l'esito comprovo. Ed e veramente cosa ammirabile che una tanta
puerilità, di cui gl’auguri istessi rideano, producesse vantaggi sì grandi alla
fortuna romana. Presero adun que quei primi uomini la disciplina augurale dagli’etruschi,
e non curarono altro. Furon dette as sai novelle della FILOSOFIA degl’aborigeni,
de’ sabini, degl’Ausonj e d’altre genti di quelle contrade. Ma i critici le
numerarono tra le favole. NUMA Pompilio, secondo regolo di quella feroce
masnada, pensa di ammansarla con la religione e con la pace. Finse colloquj con
le Muse, e divulga notturni congressi con la dea Egeria. Istitue sacerdoti
agl’Id dii, e e egli stesso sacerdote. Scolge le vergini a Vesta, le quali
serbasser perpetuo il fuoco nel centro d'un tempio rotondo. Vieta le immagini
delle sostanze divine e i sacrifizi cruenti. Ordina gli auguri, gl’oracoli, le
interpretazioni de' fulmini e di altri prodigj, e le funebri ceremonie e le
placazioni de’ mani. Correno i mesi e l'anno secondo il corso del sole e della
lupa. NUMA scrive libri sacri che furon seppelliti con lui, e niun potè
leggerli. Consacra l'arcano e il silenzio con la istituzione della dea Tacita.
Chiuse il tempio di Giano. Roma guerriera divenne pacifica e religiosa. In
questi regolamenti di Numa sono cercati, e dicono anche ri trovati gl'indizi di
molta filosofia. La finzione de' [CICERONE, De Divinatione; Cicer. I. c. G.
Hornio Hist. Phil.; ; Livio; Plutarco in Numa] prodigi e de’ secreti colloqui
col cielo, e il silenzio è l'arcano e i sacrifici senza sangue, e le
proibizioni di effigiare il divino, sono sembrate dottrine della setta di
CROTONA; e sopra tutto il fuoco del tempio di Vesta è stato creduto un simbolo
del sistema di questa setta, la quale insegna la stabilità del sole nel centro
del nostro mondo. Il perchè corse già opinione che NUMA e stato discepolo di
Pitagora; ma è stato poi osservato che questo filosofo vivea a CROTONA quando
L. Bruto salva Roma dai tiranni. Onde piuttosto Numa ha dovuto ammaestrare
Pitagora. Sebbene io non credo che un filosofo chiuso tra i monti di Calabria ha
mai udito parlare d'un capo di ladroncelli ristretti fra i monti latini. Newton
pensa che Numa prende il suo sistema celeste dagl’egiziani, osservatori
antichissimi delle stelle. Ma io non so persuadermi che un pover uomo sabino
estende il saper suo fino alla penetrazione degli ardui misteri d’Egitto. Reputo
più verisimile che lo studio de gl’etruschi nelle meraviglie de' fuochi
celesti, e la molto diffusa e popolarevenerazione del fuoco gui dassero Nụma
alla istituzione di questo rito. Mime raviglio io bene come coloro che cercano
il panteismo dappertutto, non hanno trovato nel fuoco centrale di Vesta il
simbolo dell'anima del mondo, e di quelle altre del PORTICO e Spinoziane
dottrine che pure si sforzano di trovare altrove con maggiore difficoltà. Forse
si saranno contenuti da questa imputazione, perchè negl’oracoli e nell’altre
divinazioni di Numa, e nelle mortuali placazioni e cerimonie si conoscono
alcuni vestigi non dispregevoli [Plutarco. Livio I. c. CICERONE, Tuscul.
Disput.; Bayle Dict. art, Pythagoras,
e Brucker de Phil. Roman. yet. 3 ) De
Mundi Systemate] d'una libera provvidenza e d'una vera immortalità degl’animi
separati dai corpi. Io ha quasi voglia di aggiunger qui, che per sentenza di VARRONE
gl'Iddii de' Romani e de' Latini prima ancora di Numa e di Romolo sono gl'
Iddii di Frigia portati da Enea, quei di Frigia sono i medesimi di Samotracia
tanto famosa per li suoi misteri che sono gli stessi d'Egitto; e siccome di
questi mostreremo con qualche verisimilitudine che nascondeano la unità del
divino e la immortalità degl’animi, così puo dirsi il medesimo della segreta
dottrina del l'antico Lazio e de' primi Romani. Ma oltre le gravi difficoltà
contro la venuta d'Enea in Italia, i.se veri critici potrebbono opprimermi con
altre dubbiezze assai; onde ho deposto il desiderio di proporre le mie
conghielture. Non è però male alcuno averle accennate.Questa è l'immagine della
PICCOLA FILOSOFIA dei primi tempi di Roma, la quale appena apparita per lo
pacifico genio di Numa, e dissipata dagl'ingegni guerrieri de' suoi successori,
e per più secoli e esclusa ed anche abborrita, come nimica dell'austerità e
della fortezza, da quei valorosi uomini che, intenti alla conquista del mondo,
o non hanno ozio di volgersi alla filosofia, o pensano di non averne bisogno, o
dubitarono che puo opporsi a quell'immenso latrocinio. Ritorneremo su questo
argomento, e avremo copiosa materia di ragionare ovę riguarderemo quei tempi di
Roma che dagli storici e dai politici furon detti molli e corrotti, e dagl’amici
della filosofia sono onorati come. mansueti e sapienti. [Macrobio Saturnal.; Giurieu
Hist. Cri tica Dogmat] Il genio bellicoso di ROMOLO ammansato un poco dalla
pacifica Egeria, che era il genio di Numa, nella signoria dei seguenti regoli
di Roma torna alla primiera ferocità. Nè altramenle potea intervenire in una
città e in un popolo composto di uomini violenti e perturbatori, e per delitti
e per timor delle pene fuggitivi dalle lor terre, e riparati nella nascente città
come nell'asilo delle scelleraggini; i quali assuefatti al sangue e alla rapina,
se fosser mancate guerre esteriori, hanno infero cito contro le viscere della
lor medesima società. Perchè e mestieri esercitarli senza riposo in im prese e
rubamenti perpetui; e questa che parve prima necessità, divenne appresso
costume, e e l'origine primaria della grandezza romana. Un popolo cosi
funestamente educato non puo esser amico di alcuna filosofia: e veramente, come
alcuna volta si offersero le opportunità d'introdurla, con molta ruvidezza la
impedirono per timore che non ammollisse l'austerità militare, e non traviasse i
cittadini dalla usurpazione del mondo. Nel [Brucker] campo d'an uom consolare sono
trovati sotterra alcuni manoscritti di filosofia attribuiti a Numa, e il
pretore comando risolutamente che sono ab bruciati. Un altro pretore per
consultazione del senato, e poco dopo anche i censori dichiarano, non piacere
che soggiornassero nella città certi filosofi, maestri d'un genere di
discipline diverse dalla consuetudine e dal costume de maggiori; per la qual
novità i romani in torpidivano. Questo avvenne nel consolato di C. Fannio
Strabone e di M. Valerio Messala; ed è ben degno di considerazione che quei
grand'uomini avean già messa ad effetto gran parte del lor latrocinio. LA
FILOSOFIA e ancora un genere di disciplina contrario alle loro consuetudini. In
quel torno medesimo, e non so bene se poco prima o poco dopo, accadde una
ambasceria ateniese de tre filosofi Carneade, Diogene e Critolao. Gl’ateniesi
avendo saccheggiata Oropo città della Beozia, furono dai Sicioni con l'autorità
de’ romani condannati in CCCCC talenti. Ma questa multa sembrando soperchia,
spedirono a Roma i prefati filosofi per ottener condizioni più sopportabili.
Nella dimora e nella espettazione di essere ascoltati dal senato, tenneno dotte
assemblee nei cospicui luoghi di Roma, e ostentano dottrina incognita ed
eloquenza inaudita alle orecchie romane. Critolao la usa erudita e rotonda,
Diogene modesta e sobria, Carneade violenta e rapida. Ma comechè ognuno ottenne
gran lode, l'accademico sopra tutti risveglia le meraviglie inu [Plinio; Gellio
Noc. Att.; Bayle (artic. Carneade, not. N ) i litigj in-. torno a quest'epoca.]
-sitate e fino i furori pubblici, massimamente degl’ottimati , che dimentica
de' piaceri e rapita quasi fanatica di questa filosofia. E convien certo che
molto singolar cosa e questa eloquenza di Carneade, mentre e detto che ora a
guisa d'un fiume incitato e rapace sforza e svelle ogni cosa e seco rapiva
l'uditore con grande strepito, e ora dilettando lo imprigiona, e per una parte
manifestamente predando, e per un'altra rubanilo nascostamente, o con la forza
o con la frode vince agl’animi più prepurati a resistere. Ma ciò che maggiormente
rileva, da CICERONE medesimo maestro tanto eccellente di queste cose, e delto
che ha pure desiderato di possedere la divina celerità d'ingegno e l'incredibil
forza di dire e la copia e la varietà di Carneade, il quale in quelle sue
disputazioni niuna sentenza difende che non prova, niuna oppugna che non mette
a compiuta ruina. Consapevole di queste sue viltoriose veemenze, ardì,
stabilita la giustizia in un giorno con molto copiosa orazione, distruggerla in
un altro ALLA PRESENZA DI GALBA E DI CATONE MAGGIORE, in quella età oratori
grandi alla maniera romana. Lattanzio ci serba in poche parole la sostanza di
questa confutazione della giustizia. CARNEADE divide la giustizia in naturale e
civile, e l'una e l'altra mise a niente. La *naturale* è giustizia, non è
prudenza; la civile e prudenza, *non* e giustizia. La prudenza civile si varia
secondo i tempi e i luoghi, e ogni popolo l'attempera a suo comodo. Questa prudenza
è una inclinazione verso l'utilità che la giustizia della natura infuse in ogni
animale, alla quale chi volesse ubbidire incorrerebbe in mille fro [1 )
Pausania; Plutarco in Catone Majore. A. Gellio; Macrobio Saturnal.; Numenio
presso Eusebio Praep. Ev.; CICERONE, De Oratore] di. Moltissimi esempi
dimostrano cosiffalta essere la condizione degl’uomini, che *volendo* essere
giusti, sono imprudenti e stolti. Volendo essere *prudenti* e avveduti, sono *ingiusti*.
Laonde non può concedersi una “giustizia” che è inseparabile dalla stoltezza.
Nel quale proposito trascorse in queste parole abborrite dai conquistatori. Se
i popoli fiorenti per signoria e i Romani oggimai possessori del mondo *vuoleno*
esser *Giusti* restituendo l'altrui, doveno ritornare alle capanne e giacere
nella miseria. CICERONE, che molto medita queste e più altre difficoltà di
Carneade, le trascorre senza risposta. E altrove avendo statuito una giustizia naturale
e un diritto naturale indipendente dall’istituzioni degl’uomini, prega
l'Accademia e Arcesila e Carneade a volersi tacere, perchè assalendo queste
ragioni, indurrebbono grandi ruine; e desidera ben molto di placar tali uomini,
non ardisce rispingerli. Ma CATONE, censore uom di rigida innocenza e di
antichi costumi e di senatoria e militare austerità, per le quali virtù era già
nata e crescea la grandezza di Roma, udite queste ambigue e scandalose orazioni,
e veduti i furori dell’ottimati romani, e considerate le conseguenze funeste
alla fortuna della repubblica, le quali poteano sorgere da quella molle e
licenziosa filosofia, prestamente e fortemente dimostra nel senato che non e bene
sopportare più a lungo nella città quegl’ambasciatori filosofi che persuadeno
quanto loro piacea, e confondeno il vero col falso, e alienano dalla robusta e
antica istituzione l'ottimati [Lattanzio; Bayle I. c. G, H, et art Porcius, H.;
Cicerone De Repub. presso S. Agostino De Civ. Dei e Lallanzio; Ciceronc De
Legib.] e quindi e mestieri conoscere e risolvere di quella legazione, e tosto
rimandando gl’ambasciatori ad istruire i greci, ricondurre l’ottimati romani ad
ascoltar come dianzi i maestrati e la legge. Di questo modo CATONE parla, e gl’ambasciatori
sono congedati. Non è però che questo CATONE e nimico del sapere, mentre è noto
per la istoria ch'egli militando a Taranto ascolta volentieri da certo suo
ospite pitagorico dottrine contrarie alla voluttà, e crebbe nell'amore della
frugalità e della continenza. Indi e interprete della legge, e difensore e
accusatore instancabile del foro, e filosofo di orazioni e di cose rustiche e
delle origini romane, nelle quali opere mostra copia e gravità di dottrina; e,
in breve, tutta la sua vita distribue tra la milizia e tra le leggi e le
lettere, e tra la più austera pratica della virtù e la persecuzione più
violenta de vizi. Onde e detto che le sue guerre perpetue contro i malvagi
costumi non sono alla repubblica meno utili delle vittorie di SCIPIONE contro i
nimici. Il perchè non credo io già che CATONE per odio di Carneade o per altra
malevolenza abborrisse la filosofia relativistica. Ma piuttosto perchè la
militare e severa indole di Roma ne' suoi dì così domanda, e perchè l'esempio di
questo relativismo ammollita e scaduta in mezzo a tanto lusso di filosofia
forse lo spaventa. E siccome CATONE e per natura inclinato all'eccesso de'
rigori, parla forse più for leinente che non sente; e nella guisa che
esagerando dicea che le adultere sono avvelenatrici ile' loro mariti, e che
tutti i medici sono da 5. [Plinio; Plutarco in Catone; Cicerone de Ci. Or.; Livio;
C. Nie pote Frag. Vitae Catonis.
Plutarco I. c. Seneca Ep.; Quintiliano] fuggirsi,
dacchè aveano giurato di uccidere tutti i romani. Così per avventura ingrande
gl’abborrimenti di tutta la filosofia, e dice a suo figliuolo: Pensa che io
parli da vate: indocile ed iniquissima è la generazione de' elleni. Quando
avverrà che quella gente a noi dia le sue lettere, saremo tutti corrotti e
perduti. Di queste sue amplificazioni, oltre il suo amore per la disciplina
pitagorica, può essere argomento lo studio che CATONE mette negli scrittori e
nelle lettere greche non solamente piu tarde, quando le medita avidamente, come
chi vuole estinguere una lunga sete, ma nella sua pretura di Sardegna, e ancor
prima; poichè, per testimonianza di Plutarco, CATONE parla agl’ateniesi per un
interprete. Potea parlar greco, se avesse volute. Suoi libri sono ornati e
ricchi di opinioni, di esempi e di istorie fonti, e di sentenze morali. Da
questi riscontri io deduco che CATONE disprezzando i Greci in pubblico e
leggendoli in privato, non e tanto nimico loro quanto ostenta; e che meditando
e usando ne' suoi componimenti opinioni filosofichi, è chiaro che vi sono
dunque in Roma i libri di filosofia, e che non sono incognite le opinioni filosofichi
a quella età, e quindi prima della ambasciata de tre filosofi vi era tra i
Romani qualche tintura di filosofia. Frattanto Furio, Lelio, Scipione e altri
di genti patrizie furon del numero di que' l’ottimati accesi nell'amore delle
dottrine filosofiche, i quali venuti a assunti al comando degl’eserciti che
soggiogavan la Grecia, prese da' greci [Plinio; Plinio I. c. Plutarco; Cicerone
De Senectute; Val. Massimo; Plutarco I, c. Aurelio Vittore De Viris Illustr,] e
al governo delle provincie conquistate, hanno agio di veder da vicino e di
ascoltare i valenti uomini di temperamento filosofico, coi quali strinsero
dimestichezza, e vollero finanche averli compagni nelle lor case, nei viaggi
enelle medesime spedizioni militari. Cosi leggiamo che SCIPIONE AFFRICANO vuole
aver seco assidua mente in casa e nella milizia insiem con Polibio, filosofo
singolare e grande uomo di Stato e di guerra, anche Panezio filosofo del
Portico. E questi un Rodiano ingenuo e grave, il quale salito ai primiluoghi
del Portico, oltre alcun altro componimento, scrive i libri lodatissimni degl’uffizi
secondo quella disciplina; ma non gli piacque la divinazione del Portico e
l'apatia, e le spine della disputa e l'asprezza delle parole e l'orror de
costum; e più gentilmente e umanamente fiolsofo, non così legandosi a Zenone e
quegl’altri, che non ama anche Aristotele Senocrate e Teofrasto e Dicearco, e
non ammira Platone come divino e sapientissimo e santissimo e come l'Omero de'
filosofi, sebben quella sua or poetica, or ambigua immortalità degl’animi non
gli tornasse a grado. E dunque PANEZIO uno filosofo del PORTICO modesto e
libero e degno della famigliarità di SCIPIONE, il quale erudito in questa
temperata dottrina del PORTICO e mansuetissimo ed umanissimo; e riparlendo la
sua vita tra la milizia e la filosofia, sali per fama di valore e di lettere
fra i massimi amplificatori della gloria di Roma. Ad illustre ed esimia indole
aggiungendo la ragione e la dottrina, e assiduamente conversando col medesimo
Panezio e con Diogene – del PORTICO -- e
con altri eruditissimi uomini, sono in compagnia di Scipione pre [Cicerone
Acad. Quaest.; De Fin.; De Off.; Tusc. Disp.; De Div.; Or. pro Murena; De Or.;
De Nat.: Deor.; Gellio Noc. At.; Suida v. Panaetius.] clari e singolari per
modestia e per continenza L. Furio e C. Lelio cognominato Sapiente. Si
accostarono a Panezio e a questi medesimi studi L. Filippo e C. Gallo e P.
Rutilio e M. Scauro e Q. Tuberone e Q. Muzio Scevola, e altri soinmi uomini
nella repubblica, e massimamente i giureconsulti; i quali invitati da lanta
luce di esempi e dalla magnificenza e dal metodo della morale del PORTICO,
pensano che niun'altra potesse congiungersi più co modamente alla giureprudenza
romana. In queste narrazioni è facile a vedersi che la filosofia del PORTICO entra
la prima in Roma con molto nobil fortuna. E quantunque Carneade esulta sopra i
compagni suoi, quando non però si ha a prender partito, quei medesimi che lo
ascoltano con tanto furore, si rivolgeno alla disciplina del PORTICO; la quale
benchè non puo mostrar tra i Romani una successione continua di maestri e
grande strepito di scuole e di libri, mostra iudizi cospicui della riverenza in
cui e tenuta e; tra gli altri il grande Pompeo, che approdato a Rodi vuole
ascoltar Possidonio da Apamea – del Portico di primo nome, che ha cattedra in
quella isola, e recatosi alla sua casa, vietà prima che il littore percotesse
la porta, e per somma testificazione d'onore comando che si abbassassero i
fasci. Indi entrato, vide Possidonio giacere gravemente per dolori in tutta la
persona, e salutatolo con onorifiche parole gli dice, molto molesto.essergli
per quella sua malattia non potere ascoltarlo. Ma tu veramente puoi, risponde
Possidonio, nè io concede mai che il dolore fuccia che [Cicerone De Or.; De Fin.;
Or. pro Archia; Cicerone Or. pro Murena; De Or.; in Bruto; Gravina De Or. Juris;
Schiltero Manud. Phil. Moralis ad Jurispr.; Westphal De Stoa Juriscon. Rom.;
Ottone De Stoica Juriscons Philosophia] un tanto uomo sia venuto indarno a
vedermi. E cosi giacendo disputa gravemente e copiosamente, che niente era
buono, salvo l'ONESTO. E intanto ardendo pure come per fiaccole il dolore,
spesso dice. Niente fai, o dolore: sebbene tu sia molesto, io non confesso mai
che tu sia male. Pompeo si congedò richiedendo il filosofo se niente volesse
ordinargli. E Possidonio risponde – “Rem gere praeclare, atque aliis prestare
me mento.” Cicerone poi lo ascoltà come scolare, e M. Marcello si tenne in
grande onore di condurlo a Roma, ove e in altissima estimazione per li suoi
libri della Natura degl'Iddii, degl’uffizi, della divinazione, e per
altrenobili scritture che andarono a male, e poichè e cultor non vulgare
dell'astronomia, ha gran lode nella composizione di quella sua sfera, la quale
in ognuna delle sue conversioni rappresenta nel sole, nella luna e ne' pianeti
quello che si fa in cielo nel giorno e nella notte. Possidonio adunque dopo
Panezio e ornamento grande e propagator sommo della fortuna del Portico tra i
Romani. Altri filosofi di minor nome sostennero la medesima fatica, e
accompagnarono e amınaestrarono altri Romani, che molto si dilettarono di
quella disciplina; e tra questi non è giusto tacere di Q. Lucilio BALBO,
divenuto del Portico eguale ai Greci medesimi, cosicchè Cicerone nei Dialoghi
della Natura degļId dii gli diede a sostenere le parti della teologia del
Portico. Ma niuno tra i Romani, nè forse pure tra i Greci agguaglia la
persuasione, la pratica e la costanza del Portico di CATONE UTICENSE, onde
ottenne da Cice [Cicerone Tusc. Disp.; Plinio Juniore Ep.; De Nat. Deor.; Suida
v. Possidonius.Aieveo lo dice famigliare di Scipione domator di Cartagine; ma è
anacronismo; Cicerone De Div.; De Nat. Deor.; ad Att.; De Off.; Cicerone De
Nat. Deor.] rone il nome di perfetto del
Portico, che in tanti uomini di quel genere ricordati e variamente lodati nelle
sue opere non avea saputo ancora concedere a veruno. E di vero parve che la
natura medesima si dilettasse ad organizzare in quest'uomo uno singolare
filosofo del Portico; perciocchè è fama che fino dalla puerizia con la voce e
col volto mostra ingegno se rio, rigido, intrepido, inflessibile alle lusinghe
e alle minacce, e fin d'allora spirante immobilità nell'amor della patria. Ha
famigliari e maestri Antipatro Tirio e Atenodoro Cordilione, uom solitario e
alieno dai rumori e dalle corti; e dappoi tende sempre dimestichezza con altri
filosofi del Portico, e con la forza della istituzione conferma ed accrebbe la
natura già molto propensa, e non per la disputa, ma per la vita e del Portico. Entrato
nei maestrati della repubblica e negli strepiti del foro e della milizia, usa
tal forma di parlare e di vivere, che le meraviglie sono grandissime di tutti i
Romani, massimamente che di quei di oramai era mutata e corrotta ogni cosa. Con
una voce la cui intensione e forza e inesausta, parla al popolo e al senato non
eleganze e novità, ma ragioni giuste, piane, brevi, severe e degne della
disciplina del Portico e di Catone. Le usanze sue non eran dissimili dalle
parole, e con forti esercitazioni si addestra a sostenere il calore e la neve
col capo ignudo, e a viaggiare a piedi in ogni stagione. Nella guerra civile, in
mezzo alla militare licenza, e temperante, e combatte con fortezza congiunta a
prudenza, e ottenne lodi e onori, che rifiuta. Eletto tribuno de' soldati per
la Macedonia, e simile ai soldati nelle fatiche; ma nella grandezza dell'animo
e nella forza dell'eloquenza e maggiore di tutti i [Cicerone, Parad; Strabone] capitani.
Visild l’Asia per conoscer l'indole di quelle terre e i costumi degli uomini, e
per conquistare il solitario Atenodoro Cordilione, filosofo del Portico, che
riputa la più ricca di tutte le prede. Ritornato a Roma, divide il suo tempo
tra Atenodoro e la repubblica. Non cura di esser questore prima di aver
conosciute a fondo tutte le leggi questorie; e in quel maestrato corrotto
pessimamente tante cose muta per la giustizia e per la salute della repubblica,
che nell'amore della giustizia e della temperanza e tenuto maggiore di tutti i romani.
Nel senato e sem pre il primo a venire e l'ultimo a ritirarsi. Dalla sua
solitudine di Lucania, ove si era raccolto per viver tranquillamente tra i
libri e i suoi filosofi, desidera il tribunato della plebe unicamente per
resistere ai magnati prepotenti, e in questa ardua contenzione dimostra
giustizia, fede, candore, magnanimità; a segno che Cicerone con molta licenza
di giuochi agitando la filosofia del Portico di Catone nella causa di Murena,
incorse il biasimo di rettorica dissolutezza; di che però l'uomo apato non si
commosse per niente, e solamente ammonì un poco il licenzioso giuocatore con
quelle brevi ma significanti parole: Buoni Iddii ! Noi abbiam pure il ridicolo
Console; e poi nella congiurazione Catilinaria vi gilanteinente lo soccorse,
come amico di lai e delle repubblica. Ma si accrebbero fuor d'ogni termine le
invidie, le emulazioni e le violenze de' cittadini potenti, e i consigli di
perder la patria e la libertà preponderarono ad ogni virtù. CATONE resistè for
temente; e mentre altri erano Pompejani e altri Cesariani, Catone persevera ad
esser repubblicano. Si attenne poi a Pompeo come a MALE MINORI, e guer reggid e
parla da grande soldato e da filosofo. Dopo la battaglia farsalica, nella
successione continua delle disgrazie e nella ruina di tutte le cose si ripara
ad Utica, dice ai suoi che provvedessero a sè medesimi con la fuga o con altri
consigli, entra nel bagno, e poi cende lietamente e disputa co' suoi filosofi,
e sostenne, il solo sapiente esser libero. Coricatosi lesse due volte il Fedone,
dormi ancora, e svegliato si uccise. Con molta prolissità si è voluto disputare
delle cagioni del suicidio di Catone; il che secondo il pensier mio si è fatto
assai vanamente. Perocchè dalle cose fin qui raccontate si conosce, senza
bisogno di tante disputazioni, che il nimico alle porte, la dignità e la
libertà perduta, la speranza del fine de' mali presenti e del riposo futuro, e
il sistema e il costume del Portico e romano sono le cagioni palesi di quel
suicidio. A queste cagioni e aggiunta la trasfusione degl’animi nell'anima del
mondo, ossia il divino immerso necessariamente e indivisibilmente nella materia;
il che fu raccolto non solamente dalla indole del sistema del Portico, ma da
quelle parole che Lucanio presta a Catone -- Iupiter est quodcumque vides,
quocumque moveris -- per cui il prode Collin alloga Catone tra i panteisti. Maperchè
quel verso può essere più del poeta che di Catone, e perchè posto ancora che sia
di questi, può aver senso che il divino è presente per tutto, e in fine per chè
la teologia del Portico non è così empia come al cuni immaginarono, secondochè
dianzi abbiam detto, perciò non possiamo acconsentire al panteismo di Catone.
Sebben fosse propizia e luminosa, così come si [Cicerone, Orat. pro Murena; Paradox.; Plutarco in M.
Catone Uticensi; Seneca Ep.; De Provid.; Lattanzio; Siollio Hist. Ph. mor.
Gentil.; Brucker De Phil. Romanor.; Phars.;
De la liberté de penser; Buddeo De l’Ath. et de la superst.; Brucker] è
divisato, la fortuna della scuola del Portico tra i romani; tulta volta non è
da pensarsi che ad altre sette mancassero affatto gli amici; che anzi alcuni
furono che indifferentemente estimaron tutte le scuole, e quelle parti preser
da esse, che più sembraron concordi a certe forme di verità, a cui avean
l'animo assuefatto. Così L. Licinio Lucullo nella Grecia e nell'Asia, mentre
sostenea il peso del governo de' popoli e mentre vincea Tigrane e Mitridate,
coltiva le buone lettere e conversa coi filosofi; e dappoichè ebbe trionfato,
mise a guadagno le ricchezze predate, e dai militari peccati raccolse piaceri e
felicità. Si congedd dai turbamenti della guerra e della repubblica, e tutto ri
volto a pensieri di riposo edificò ville e palagi di meraviglioso lavoro e
d'incredibil magnificenza, e intese a pranzi e a cene e ad ogni guisa di
amenità, di eleganza e di delizia; nelle quali mollezze se tra le acclamazioni
degli uomini dilicati incorse ne' biasimi degli animi austeri, certamente
ottenne l'applauso di tutti, allorchè di tanto ama la filosofia che raccolta a
gran costo insigne copia di libri compose una biblioteca di pubblico uso, e
edifica stanze e portici e scuole, e le dedicò in domicilio delle Muse e della
pace e in ospizio dei greci maestri, che fuggendo i tumulti di guerra si
riparavano a Roma. Per questo egregio uso gli sono quasi perdonate e quasi
rivolte a lode le ruberie della guerra. Egli dissimile da que' signori che
prendono per sè il pensiere di comperare le biblioteche, e lasciano alirui il
pensiere di leggerle, pose gran parte delle sue delizie ne' libri e nelle consuetudini
coi dotti e filosofi uomini, e ascolto ed esa minò ogni genere di filosofia, e
molto ebbe in pregio e in continua familiarità Antioco Ascalonita, uom di
robusto parlare e principe in quei giorni
dell’Accademia, il quale si argomenta a mettere in amicizia con lei i
filosofi del Portico e del Lizio. E a LUCULLO piaceano questi pensieri: onde
Cicerone, amico e lodatore magnifico di lui, nel Dialogo intitolato al suo nome
gl'impone la difesa dell’Accademia. Con questa magnificenza e splendore di
esempj non solo la casa di Lucullo, ma Roma istessa e quasi ripiena di
filosofi, tra i quali altri si attennero al genio riconciliatore di Antioco,
altri spaziarono nella liberlà del relativismo di un ‘schiavo’ come Carneade,
altri si accostarono ad altri maestri, e niuno in tanta copia d'ingegni elevati,
di cui Roma egregiamente fiorisce in quella età, seppe aspirare a nuovi
principati nella filosofia, mentre affettavano pure il principato istesso del
mondo. Molti han fatto le meraviglie come i Romani, così nimici di servitù e
così avidi di signoria, sono poi tanto propensi a servire nella filosofia, in
cui agli eccelsi animi dee parer tanto bello il regnare. Ma non è meraviglia
niuna che uomini intenti perpetuamente ad infinito dominio non avesser ozio di
componer nuovi sistemi, e volendo pure esser filosofi seguisser gl’antichi per
brevità. M. Giunio BRUTO, nato verisimilmente dagli amori furtivi di Servilia e
di Giulio Cesare, che percio molto lo ama e lo dicea figliuol suo, venne a
massimo nome nella istoria di Roma non solamente perchè fu tra i sommi
repubblicani e tra quei fer rei uomini che nè per lusinghe di beni nè per
terrore di mali si piegano, e all' onesto, al giusto e al vero sacrificano la
gratitudine, i benefattori, i consanguinei e sestessi. Ma perchè grandemente ama
la filosofia, e quasi tutti i filosofi nella [Cicerone, Acad. Quaest. Lucullus.
Plutarco in Lucullo. Svelopio in Julio] sua età rinomati ascoltò, e tutte le
sette conosce, e si attenne poi alla vecchia Accademia, la mezzana e la nuova
non molto approvando, ed e an miratore di Antioco, e Aristone di lui fratello ha
compagno e domestico. Per questi studj con insigne amore coltivati nella
gravità immensa, quasi nella oppressione continua de' civili e dei militari
negozi e delle turbazioni e degli estreini pericoli, egli adornd la filosofia
col sermone latino, talche non rimase a desiderarsi altro dai Greci; e oltre i
componimenti di eloquenza e d'istoria, scrive i libri della Virtù e degli Uffizi;
ed è memoria che desse opera a cose letterarie fino in mezzo al inaggior émpito
di guerra e in quella gran notte che anda innanzi alla battaglia farsalica. In
questa congiunzione de' gravissimi affari e della filosofia e nel lo studio di
tutti i filosofi Bruto imita Lucill. Ma non vuole già imitarlo
nell'abbandonamento della repubblica e nel termine della dignità e della gloria
tra i molli ozj e i senili piaceri; che anzi amd meglio imitare CATONE
UTICENSE, fratello di sua madre, e a somiglianza di lui filosofò per la vita,
ed ha animo grande e libero dalle cupidigie e dalle vo luttà, e tanto costante
ed immobile nella fede e nell'amor della patria e nella sentenza dell'onesto e
del giusto, che per difesa di questi principj non sentà ribrezzo di mettere il
pugnale nelle viscere di Giulio Cesare suo benefattore e suo padre, e poi nella
perdizione della libertà e di tutte le cose romane metterlo nelle sue viscere
istesse. Alcune belle quistioni sono agitate in questi propositi. E prima [Cicerone,
De Cl. Oraloribus; Acad. Quaesi.; Plutarco in Bruto; Cicerone Acad. Quaest.; Cicerone
Tusc. Disp.; De Fin.; Seneca Consol. ad Helviam e Ep.; Plutarco, gli Storici
Romani.] se Bruto malvagiamente fa cospirando alla morte di Cesare; la quale
investigazione richiedendo un diligente esame dei diritti e dell’obbligazioni
di Cesare e di Roma; e una esatta idea del usurpatore e del tiranno, e dei
doveri e de' limiti del patrizio e del cittadino non può esser nè breve nè
affaccevole al nostro istituto. In secondo luogo, se Bruto puo essere escusato
allorchè nella ruina della buona causa giunto al mal passo di uccidersi con le
sue mani, vitupera la virtù esclamando con gli ultimi fiati: Infélice virtù !
io ti cre dea una realità e sei un nome. Tu vai schiava della fortuna, che è
più forte di te. Bayle presto a Bruto alcune difese che secondo me non posson
molto piacere; e la difesa migliore è che quelle parole non pajon di Bruto; sì
perchè Plutarco, diligente narratore di tutte le avventure della sua vita,
niente racconto di quella esclamazione, sì perchè non è verisimile che un tanto
uomo in così corte parole dicesse assurdità e contraddizioni; chè tale
certamente è negare la realità alla virtù, e poi affermare che ella è meno
forte e che è schiava della fortuna, il che senza stoltezza non può dirsi di
cose che non esistono. In terzo luogo, e quistione se Bruto avesse a numerarsi
tra i filosofi del Portico. È stato detto che il Portico di Bruto è un sogno. E
veramente risguardando l'auto rità delle parole citate di Cicerone e di
Plutarco Bruto abbracciò l’Accademia; ma siccome dai medesimi filosofi è detto
che si dilettò in tutte le dottrine de' filosofi e ammira Antioco famoso
conciliatore del Portico coll'Accademia e col Lizio [ Dione; Floro; Art. Brutus;
Paganido Gaudenzio De Phil. Rom.; Brucker] e perchè d'altronde è noto che parlò
e scrisse gli Uffici in istile del Portico, ed e iinitatore e lodatore di
Catone, e lo imita finanche nel suicidio, che è la più ardua di tutte le
imitazioni. Io credo bene che abbracciasse or l'una, or l'altra sente za, come
gli venne a grado, e il Portico forse più spesso e più fortemente di tutte. VARRONE,
a similitudine di Lucullo e di Bruto, gli studi della filosofia coltiva insieme
coi pensieri e con le opere militari e cittadine. Ma veduto il naufragio della
repubblica, e campato per maraviglia dall'ira di Cesare e dalla proscrizione
de' Triumviri, si ripara di buo n'ora, come in un porto, nell'ozio delle
lettere e della filosofia, e tutto intero s'immerse in questa beata
tranquillità. Cosicchè avvennero gli estremi cangiamenti di Roma e la compiuta
ruina della libertà della dominazione assoluta di OTTAVIANO, ed egli nascosto
nella sua biblioteca, e intento a com [Cicerone ad Att.; Seneca ep.; Plutarco e
i citati dinanzi; Plutarco in Bruto et
in Catone Minore. Val. Massiino porre sempre nuovi libri, che si numerarono
fino a qualtrocentonovanta, appena si avvide di tanti movimenti, e passando la
sua vita in ogni maniera di filosofie divenne il più dotto ed universale uomo,
che non i Latini solamente, ma i Greci ancora avesser mai conosciuto. Ed e detto
di lui che innumerabili cose avendo lette, e meraviglia come gli fosse rimasto
ozio di scrivere, e che pure lante cose avea scritte, quante appena può
credersi che alcuno abbia mai lette. Altre lodi si leggon di lui; e noi ine
desimi in questa gran lontananza di età, come vogliamo esaltare la vastità
della sapienza di alcuno, usiam dirlo “un Varrone”. Ma niuna commendazione
agguaglia quella di Cicerone, il quale amico ed ammiratore essendo del
valentuomo, conoscee e aduna le opere di lui in quel magnifico elogio. I tuoi
libri, o Varrone, noiperegrinie vagabondi nella nostra città, quasi come
forestieri, ridussero a casa, perchè alfine potessimo chi e dove siamo
conoscere. Tu la età della patria, tu le descrizioni de tempi, tu i diritti
delle cose sagre e de' sacerdoti, tu la domestica e la bellica disciplina, tu
la sede delle regioni e de' luoghi, tu delle cose umane e delle divine i nomi,
i generi, gli ufficj, le cagioni ci palesasti, e la luce grandissima spargesti
ne' no stri poeti e nelle latine lettere e nelle parole; e tu istesso un vario
poema ed elegante per ogni maniera componesti, e la filosofia in molti luoghi
in cominciasti assai veramente per iscuoterci, mapoco per ammaestrarci. Nel
medesimo dialogo, in cui [Cicerone Acad. Quaest.; Tusc. Disp.; Seneca Cons. ad
Helviam. Arnobio adv. Gentes; Agostino De Civ. Dei; Popeblount Cens. cel. Aut.;
G. A. Fabrizio Bibl. Lat.; Cicerone Acad. Quaest.; B., Isi. Fil.] Cicerone loda
Lanto nobilmente il suo amico, gli assegna ancora la difesa dell’Accademia, e
lo colloca nelle parti di Antioco e di Bruto. Ove si vede la falsità o almeno
la inesattezza di coloro che lo misero tra il Portico. Perchè sebbene se condo
il sistema di conciliazione Varrone puo amare inolte dottrine del Portico, ne
potea amare ancora di altre scuole, e non dovea dirsi del Portico assolutamente.
Molto meno e poi da numerarsi tra i dubitatori dell’Accademia sul tenue
fondamento d'una sua satira intitolata le “Eumenidi”, in cui gli uomini erano
accusali d'insensatezza; e su quel l'altra dottrina sua, che niuna stranezza
venne mai nell'animo agl'infermi deliranti, la quale non fosse affermata da
qualche filosofo, il che molte volte suol dirsi anche da uomini che certo non
sieguon Carneade e Pirrone. Ma non e giusto per al cun modo condurlo stoltamente
ad accrescere l'ar mento degl’atei, perchè insegna molte favole es servi nella
religione de' suoi di, che offendeano la dignità e la natura degl'Iddii
imınortali. Impe rocchè egli queste cose insegnando, distinse gl'Id dii in
favolosi, civili e filosofici; e parve bene che contro tutti avesse a ridire, e
non senza ragione; ma pure afferma che i primi erano del teatro, secondi della
città, e i terzi del mondo; e mostrò che disputava contro le favole poetiche,
cittadine e filosofiche, non contro gl'Iddii, e parve che avesse gran voglia di
onorare i filosofici, quando fosser purgati dalle fiuzioni, mentre li disse, i
Numi del mondo. Di que' tanti libri di M. Varrone non ri [Cicerone; Cozzando De
Mag. Ant. Phil.; Fabrizio Bibl. Graec.; Uezio De la Forblesse de l'Esprit
humain; Agostino De Civ. Dei] mangono altro che i nomi o alcuni frammenti delle
intichità divine ed umane, e della forma della filosofia, e della lingua latina,
della vita del popolo romano, delle Ebdomade, de' Poeti, e delle Origini
sceniche, e delle Menippee, per le quali fu cognominato Menippeo e cinico
Romano del Cinargo, e delle Cose rustiche, che sole vennero a noi salve dall'
in giuria del tempo. Questi furono i più cospicui Sincretisti romani, ai quali
si potrebbe aggiungere ancor CICERONE, il quale vaga per varie filosofie, e tenta
riconciliazioni di sistemi; ma perchè ama con molta parzialità i metodi dell’Accademia,
lo allogheremo tra que' filosofi romani che si attenneno a certe scuole, e ora
amarono i placiti da CROTONA, ora I LIZIO, ora L’ORTO, ora IL PORTICO, siccome
si è detto, ora altre guise di filosofia. Molta fu veramente la fama della
filosofia di CROTONA; ma fosse colpa sua o d'altrui, sofferse dissipazioni e
disgrazie che la misero ad oscurità. Tutta volta i Romani udirono qualche
novella di Pitagora, al lorchè nella guerra sannitica persuasi dall'oracolo di
Apollo Pizio a dedicare in celebre luogo della città una statua al più forte e
l'altra al più sapiente de Gre ci, l'una innalzarono ad Alcibiade e l'altra a
Pitagora: il che facendo, mostrarono, secondo l'avviso di Plinio, di non sapere
nè la civile nè la filosofica istoria di Grecia. Dopo quella dedicazione non è
meno ria che i Romani tenessero alcun conto di Pitagora, se non quando il
maggior Catone ascolta il Pitago rico Tarantino, e nella medesima età il
Calabrese ENNIO appare alcune dottrine pitagoriche in quella terra ove Pitagora
insegna, e le sparse nel [Cicerone Tusc. Disp.; Agostino De Civ.; Plinio] suo
poema, nel quale ardì sognare che l'anima di Omero era passata in lui. Ma non
persuase di que ste idee nè Catone a cui insegna la filosofia, nè P. Scipione
Africano di cui godè la famigliari tà, nè altri Romani che udirono volentieri i
suoi versi eroici e lo tennero sommo epico senza voler essere pitagorici. Io
però vorrei che meglio si esaminasse se un poeta per alquanti versi che senton
di Pitagorismo possa trasformarsi in filosofo pitagorico. Potrebbe parere che
questa metempsicosi somigliasse quella di Omero in Ennio. P. NIGIDIO Figulo
tuttochè e riputato vicino alla universale dottrina di Varrone, ed e senatore e
pretore e amico intimo e consigliere e compagno nei grand affari di Cicerone,
che molto lo riverì, come acre investigatore de' segreti della patura e uomo
dottissimoe santissimo, e come quello che dopo i nobili Pitagorei polea
rinnovare la lor disciplina quasi estinta, non si sa che persuadesse niuno, e
fu stretto a ridurre la sua grande sapienza fisica e matematica e astrologica
alle indovinazioni de' ladri che talvolta rubavan le borse de' suoi amici, e a
componer gli oroscopj d’OTTAVIANO e del Triumvirato, e a disegnare la rapidità
del cielo con gli avvolgimenti della ruota del vasajo, donde ottenne il so
prannome di “Figulo”. Le quali avventure non so no veramente degne d'un
senatore e d'un pretore pitagorico, ma posson forse mostrare che si pochi [Cicerone
pro Murena; Acad. Quaest.; De Fin.; Persio Sat.; Vossio De Hist. Latinis, e A.
Baillet Jugem.; Cicerone Fragm. de Universitate; Agostino De Civ. Dei; Ep. fam.;
Plutarco in Cicerone; Gellio, Macrobio Saturn.; Apulejo in Apolog. Dione; Svetonio
in Augusto; Lucano Phars.; Bayle art. Nigidius. ICOLER] affari di scuola
esercitaron questo Nigidio, ed ebbe tanto vuoto nella vita, che gli storici amici
della sua gloria pensarono bene a riempierlo di favole. Non è questa la prima
nè l'ultima panegirica istoria colpevole di supplementi favolosi. A
confermazione della tenue fortuna di questo filosofo da CROTONA e scritto, che
avendo egli composti i libri degl’animali, de gl’uomini, delle viscere, delle vittime,
degl’auguri, de' venti, della Sfera grecanica, e di altri moltiplici argomenti,
per la cui abbondanza fu quasi eguale a Varrone, ove però le scritture di
questo si divulgarono e si lessero assai, le Nigidiane per la sottigliezza e
per la oscurità giacquero abbandonate; e l'autore poi avendo seguite le parti
di Pompeo, per timore di Cesare muore in esilio volontario. Poco appresso
Anassilao Larisseo professa la setta di CROTONA, ed esplorando i segreti della
natura per la medicina e per uso di certe sue magiche me raviglie, e con le sue
scoperte armirabili venendo in sospetto di magia e forse uccidendo i malati più
che gli altri medici con meno segreti, e d’OTTAVIANO condannato all'esilio. La
filosofia di CROTONA ebbe adunque assai avversa fortuna tra i Romani in questa
età. Il Lizio ottenne qualche migliore, ma non molto illustre accoglienza;
perchè sebbene Catone e Crasso e Pisone e Cicerone istes so non abborissero i
uomini del Lizio, e nelle memorie di questi tempi sieno ricordati con onore
Andronico Rodiano e Demetrio e Alessandro Antiocheno e Stasea Napoletano e
Cratippo Mitileneo maestro del figlio di Cicerone e di altri nobili romani;
tuttavolta per le narrate disgrazie e depravazioni dei libri del Lizio, o per
quali In: TIK ita pi V Ci I Jedi Eusebio in Chr. Plinio; Irenco; Epifanio Haer.;Vossio
De Idol.; Fabrizio Bibl. Graec.] che fossero altre cagioni, il nome del Lizio
fuori di molto pochi era, per testimonianza di Cicerone, ignoto ai filosofi de'
suoi giorni. Ma L’ORTO quantunque spesso ripresi e più spesso calunniati e
singolarmente flagellati da quella sottile eloquenza di Cicerone, che sapea
persuadere finanche il falso quando volea, pure in onta di tanto travaglio
videro assai Romani di nome e di opere illustri non arrossirsi di essere DALL’ORTO.
Lucio della tanto antica e nobile famiglia Torquata, e G. Vellejo sostenitore
delle ragioni dell’ORTO nel dialogo della Natura degli Iddii di Cicerone, e
principe dell’ORTO che allora erano in Roma, e C. Trebazio, como di somma
scienza nel Diritto civile, a cui Cicerone intitola la Topica, e L. Papirio
Peto, egregio oratore e soldalo, e L. Saufeio e T. Albuzio e C. Amafanio, e più
altri numerati da Gassendo, furono nobilissimi DALL’ORTO (2). Ma C. Cassio e T.
Pomponio “Attico” per singolarità di fama e d'ingegno emerge splendidamente
dalla folla degli altri. Il primo e quel prode assassino di Cesare, che
nell'ardor dell' assalto ad uno de' congiurati che dietro a lui si aslenza dal
ferire, dice: Feriscilo anche per mezzo alle mie viscere. Egli vincitore de'
Parti e soldalo di primo valore e sommo DELL’ORTO, parla secondochè l'émpito
militare e le disperazioni della sua scuola lo animavano, e per gli stessi
principj nella perdita della battaglia e della libertà si fa uccidere, e si
uccise egli medesimo con quello stesso pugnale con cui ferito Cesare, ed e acclamato
e pianto come l'ultimo de' Romani. Alcune avventure filosofiche di que [(Cicerone
Topic.; Bayle art. Cratippus; Brucker De
Phil. Rom.; De Vita et mor. Epicuri; Aurelio Vittore De Vir.; Plutarco in
Caesare, in M. Antonio, in Bruto.] st'uomo domandano qualche riflessione. Bruto
vide uno spettro d'inusitata grandezza, e interrogato chi fosse, risponde – “Io
sono il tuo mal genio, o Bruto: tu mi rivedrai a Filippi; ove lo rivide e fu
vinto.” Di questa apparizione Bruto ha discorso con Cassio, il qual dice, non
esser credibile che vi fossero genii, ed esser nostre immaginazioni; e quando
pure vi fossero, nè aver figure di uomini, nè forza che giun ga a noi. Ma
sarebbe pur bene che fossero, aggiun se, acciocchè noi condottieri di
bellissimi e santissimi fatti andassimo forti non solamente per fanti e cavalli
e navi, ma per la protezion degl' Iddii. Bruto si consolo per questo discorso.
Ma CASSIO medesimo ha la sua visione, e parve che consolatore degli altri non
sapesse consolare sè stesso. Nella giornata di Filippi vide Giulio Cesare in
sembiante sovrumano e minaccioso che a tutta briglia venne a combattere contro
lui, ed egli spaventato disse – “Che ci rimane più oltre, se è stato poco
averlo ucciso?” -- Di lui è anche raccontato che nel giorno della uccisione di
Cesare invoca l'a nima e l'ajuto del grande Pompeo, e che rivedendo insieme con
Bruto le truppe romane, dice loro: “GlIddii, che prendon cura delle guerre
giuste, vi rendan premio di tanta fede. Noi abbiam prese tutte le giuste misure:
il rimanente si aspetta dalla vostra virtù e dagl Iddii favorevoli. Se essi
vorranno, noi vi ricompenseremo della grand'opera di questa vitloria.” Le
siffatte visioni e preghiere divote non parvero proprie d’un filosofo dell’ORTO,
il quale se non affatto rifiutava i fantasiuni, certo non co noscea gli animi
immortali e la provvidenza de [Plutarco in Bruto; Val. Massimo; Plutarco in
Caesare et in Bruto; Appiano Aless. Bell. Civ.] gl'Iddii; onde quelle
apparizioni e invocazioni o voglion tenersi per favole del popolo e degli
storici, o per fanatismi di Cassio, il quale agitato dalla grandezza de' casi
lascia trasportarsi nelle idee e nelle parole comuni, e si scorda di essere DALL’ORTO.
Io non dissento da questi pensieri; maquanto agl'Id dii e alla provvidenza io
desidero ehe i miei leggitori si ricordino di quanto abbiam disputato in questo
argomento esaminando la teologia dell’ORTO con quella diligenza che abbiam
saputo maggiore; e non diffido che le preghiere di Cassio possano porgere alcun
nuovo indizio della provvidenza non affatto distrutta nel sistema dell’ORTO.
Tito Pomponio Attico e il più sincero e il più costante ornamento della scuola dell’ORTO;
e se Cassio ed altri con lui troppo s'immersero nel comore e nel fumo di Roma,
e deviano dal piacere e dalla felicità che sono i fini dell'ORTO, ATTICO
fermamente rivolto a queste mire, già prima nelle turbazioni di Silla si riparò
ad Atene, e ascoltando Fedro e Zenone Sidonio visse tranquillamente negli ozj e
negl’orti d'Epicuro, e con la gravità ed umanità dell'ingegno ottenne tanta
benevolenza, che dai Greci ha statue e dai Romani il bel soprannome di Attico;
indi ritornato alla patria, si allontana dagl’onori offerti e da tutti gli
affari civili, e niuna parte prendendo nelle contese de' potenti, e ser bandosi
amico de litiganti, e usando fede con tutti e liberalità e cortesia, non si sa
ben dire se più e amato o riverito; e vivendo a sè medesimo e non per
ostentazione d'ingegno, ma per governo della vita filosofando, campo dalla
proscrizione di tanti cittadini, e caro ai vincitori menò vita riposata e
luminosa; alla quale però nè il suo genero Agrip [Bayle art. Cassius Longinus (Cajus)
Primo.] pa, nè il progenero Tiberio, nè il pronipote Druso dieder tanto
splendore quanto la intima amicizia di Cicerone, le cui Lettere e i libri della
Vecchiezza e delle Leggi lo consecrarono alla immortalità. In questa
beatitudine di vita e preso dalla dissenteria e dalla febbre. Ubbidì prima ai
medici inutilmente, e poi sperimentata l'ostinazione del male, alla presenza di
alcuni amici suoi, Voi siete buoni testimonj, disse, della cura e diligenza mia
nel difendere in questo tempo la mia sanità. Io ho dunque soddisfatto al debito
mio. Ri mane ora che io provveda a me stesso. Voglio che voi il sappiate.
Imperocchè ho statuito di non volere più oltre alimentare il mio male; perchè
in questi giorni truendo innanzi la vita col cibo, ho accresciuto i dolori miei
senza speranza di sanità. Per la qual cosa io prima vi domando che il mio
consiglio approviate; indi che non vogliate sforzarvi a dissuadermi. Dette
queste cose con tale co stanza di voce e di vollo che parea non uscisse dalla
vita, ma da una casa per passare ad un'altra, gli amici piansero e pregarono,
ed egli le lagrime e le preghiere compresse con un ferino silenzio. Così avendo
digiunato due di, la febbre cessa; inè mutò proposito per questo, ed essendo a
mezza via, non volle tornare indietro e anda oltre digiu nando, e muore ragionatamente
secondo i principi dell’ORTO, e non già come Cassio impetuosamente e a mal
tempo. Questo inumano errore di moda e di scuola e in Attico error di ragione
ee di gran d'uomo. Tito LUCREZIO Caro, inferiore certo ad Attico e a quegli
altri nella dignità della vita, ma nella poe [Cicerone De Fin. e nelle Epistole
ad Attico; C. Nipote in Artico. Seneca Ep.; C. Nipote] lica gloria de
componimenti dell’ORTO maggiore di quanti fiorirono in quella scuola. Nella elà
di Cicerone e di Attico vide anch'egli Atene, e ascolta Fedro e Zenone e visse
negl’Orti d’Epicuro, e per mostrare a Roma i suoi progressi nella guisa più
dilettevole, scrive in esametri latini sei libri della Natura delle Cose, ne'
quali fu delto non essere meraviglia che profondesse tutte le empietà e le
pazzie dell’ORTO, perciocchè gli avea composti ne' corti intervalli di ragione
che gli rimaneano al quanto liberi dalla frenesia contratta per certa be vanda
amorosa. Ma noi invitiamo ancora qui i leggitori nostri a volersi ridurre a
memoria le ragioni altrove disputate contro i malevoli dell’ORTO, le quali
secondo la nostra estimazione posson molto valere contro gli oppressori di
Lucrezio. Non sarebbe difficile una dissertazione, giacchè le dissertazioni
sembrano facilissimi affari, ove si prova che Lucrezio non e il più pazzo de'
poeti, e non sarebbe difficile un'altra in cui si mostrasse che molti filosofi
furon più pazzi di questo poeta. Ma non so se queste dissertazioni con tutta la
bizzarria de'loro titoli, che sogliono pur essere di qual che raccomandazione,
potrebbono riuscir dileltose a chi le componesse e a chi le ascoltasse. Imperoc
chè sarebbe necessità recitar molti di que' versi dell’ORTO che secondo il
ruvido carattere della scuola non sono i più molli e i più eleganti, e non sono
poi tanto chiari da mettervi fondamento sicuro. Noi adunque, senza pretendere
in dissertazioni, direm così per passaggio,come gli fu dato a colpa di vio lata
religione ch'egli attribuisse alla natura degl'Id dii il godimento di somma pace
e la divisione dai [Eusebio in Chr.; Fabrizio Bibl. Lat.; Bayle art. Lucrece.] dolori
e dai pericoli nostri, e che insegna non aver essi bisogno di noi, nè esser
presi da benevolenza o da ira; e che giacendo la vita degli uomini sotto grave
religione, la quale dal cielo mostra il capo con orribil risguardo soprastante
ai mortali, un uom greco fu il primo che ardì levar gli occhi contro di lei e
resistere. Lui nè la fama degl'Iddii, nè i fulmini nè i minacciosi romori del
cielo raffrenarono; che anzi l'acre virtù del suo anino s'irritò, e ruppe le
strette porte della natura, e con la vivida forza della mente vinse e tras
corse oltre i confini del mondo, e misurò tutto l'Immenso; e c'insegnò quello
che può nascere e quello che non può, e quali sieno le potestà e i termini
fermi delle cose. Onde la religione a sua vicenda è calpestata dai nostri
piedi, e la vittoria ci aggua glia al Cielo. Ma si è già detto abbastanza al
irove che le divine tranquillità possono avere nel sistema dell’ORTO sensi non
affatto distrutlori di ogni provvidenza; e veranente lasciando pure stare
Deslandes, che fa una pielosa predica a Lucrezio per questo disprezzo suo della
religione, è ben molto che Bayle non abbia saputo ve dere che la religione,
contro cui Lucrezio usa qui tanto disprezzo, non è altro che quella superstizio
ne che insieme con altre scellerate opere insegna ai Greci le vittime umane;
onde egli dopo la descrizione d'Ifigenia all' altare conchiude: che tanto di
mali potè la religione persuadere. Io certo non ar direi affermare che Lucrezio
insegnasse la Provvidenza ove scrisse, una certa forza nascosta strito lare le
cose umane, e sembrare che conculchi e 1 [Lucrezio De Rer Nat.; Deslandes Hist.
De la Phil.; Bayle] prenda in ludibrio i fasci e le scuri; o dove in voca
V'enere origine e regolatrice di tutta la natura, o dove implora l'ajuto della
governante Fortuna nei disordini e nelle ruine del mondo Ma non ardirei pure
accusarlo d’ateismo, e im porgli più errori di quelli che secondo la sentenza
nostra abbiamo veduti nel suo maestro dell’ORTO, di cui fu seguace tanto rigido,
che permettendosi il suicidio in quella filosofia, egli neusò a suo agio, e si
uccise di propria mano. È stata opinione che C. Giulio Cesare, uomo di
estraordinaria forza d'ingegno e di cuore, sebbene potendo ottener' somma
gloria dalle lettere e dalla filosofia, volesse averla piuttosto dalla politica
e dalle arme, tuttavia non isdegnasse alcuna volta di starsi tra i filosofi, e
gli piacesse di essere dell’ORTO. Im perocchè dicono che parlando al senato non
dubitò di affermare ardimentosamente, di là dalla morte non esservi tormento nè
gaudio; e non ebbe poi timore per voglia e comodo suo di tagliar boschi sacri e
di seguir le sue imprese contro gli avvisi de sacerdoti e della religione. Ma a
dir vero, que sti non sono i caratteri propri dell'Orto: e poi si potrebbe
dubitare se Cesare così parlasse al senato, come Sallustio lo fa parlare; e se
così ta gliasse gli alberi sacri, come Lucano con la poetica licenza racconto;
e date eziandio per vere queste leggende, è molto ben noto che anche Cicerone,
usando della rettorica volubilità, predica talvolta pubblicamente la mortalità
degli animi senza essere [De Rerum Nat.; Rondel Vita Epicuri; De Rer. Nat.; Reimanno
Hist. Ath.; Sallustio De Bello Catilivario; Lucano Phars.; Svetonio in Cesare]
dell’ORTO, anzi senza recarsi ascrupolo di predicarne la immortalità in altre
pubbliche orazioni, ove il bi sogno della causa lo domandasse. Così gli oratori
romani costumavano, e agli stessi metodi Cesare ubbidi; e così pur fece
nell'affare de'presagi e della religione, mentre se è scritto che talora
trasscura le romane superstizioni, è scritto ancora che spesse volte le uso, e
parve che le avesse per ve re. Molto meno io poi ardirei imporre a Cesare l'ORTO,
perchè fu accusato di osceni amori con Nicomede re di Bitinia, e perchè molte
nobili donne romane e alcune reine corruppe, e perchè e detto la moglie di
tutti i mariti e il marito di tutte le mogli, e perchè sostenne assai altre
infauna zioni di lascivo costume; le quali oltrechè possono essere alterate
dalla malevolenza e dalla effrenatezza popolare di Roma, che le lodi e i
trionfi de gran d'uomini solea contaminare con le satiriche licenze, non posson
poi essere argomenti di doltrine dell’ORTO, giacchè nè l’ORTO professa questa
dis solutezza, nè la corruzion de costumi è buon argomento per la corruzione
delle massime; e siccome non sarebbe buon discorso dai regolati costumi di
Cassio e di Attico didurre che non sono dell’ORTO, così non sarebbe pure
conchiuder che Cesare era per la sregolatezza de'suoi. Piuttosto si potrebbe
raccogliere alcun indizio dell’ORTO dalla replicata avversione che Cesare
mostrò verso i costumi di Catone, contro cui scrive due libri intitolati gli “Anti-catoni”
L’ORTO e il giurato nimico del [Cicerone Orat. pro Cluentio et pro Rabirio; Plutarco
e Svetonio in Caesare. Floro; Dione; Bayle art. César; Svetonio in Caesare; Plutarco
in Cicerone; Adriano Baillet, Des Satires personelles, ou des Anti, Entr.] PORTICO,
e Catone e grande del Portico. Pare adun que che Cesare non puo prorompere a
tanta avversità contro tutti i costumi di Catone senza essere dell’ORTO. Vaglia
questo come può il meglio. Ma qualunque fosse la setta di Cesare, certamente il
solo pensiere di correggere il calendario Romano disordinato dalla negligenza
de' sacerdoti, e l'Anno “Giuliano”, che Giulio da a tanta parte di mondo,
mostrano in lui genio filosofico e gusto di astronomia. Quella versatile
eloquenza di cui gli avvocati e i pubblici parlatori di Roma usano nella
varietà e lalora nella contraddizione delle cause, e la origine primaria dell'
applauso in cui venne tra i Romani la filosofia dell’Accademia; la quale
insegnando a disputare per tutte le parti, e colorendo di probabilità il pro e
il contro, e somıninistrando argomenti per tutti i casi, e molto opportuna a
quella eloquenza forense che potea dirsi la grande e forse la prima via delle
soinme fortune. Sembra adunque ben detto che la filosofia del PORTICO per la
gravità degli uffizj e de' principj sociali fu tra i Romani la disciplina de'
giudici, de' legislatori e de' giureprudenti; L’ORTO e lo studio quasi
domestico e privato di uomini desiderosi di vivere Jictamente; CROTONE e il
LIZIO sono la cura di pochi; l’Accademia confusa al Portico si riputa degna de'
sacerdoti, e l'accademica e la delizia de causidici e degli oratori; siccome, a
dir vero, pare che fusse pure in altre terre e in altre età, e che sia ancor
nella nostra. È però mestieri avvertire che parlando di accademica filosofia,
non vuole intendersi un pirronismo effrenato, che forse non ebbe esistenza
salvo ne' capricci di uomini esageratori; ma un temperato genere di filosofare
per cui si esa minano i placiti di tutte le scuole, e si sceglie il buono, e si
cerca il vero, e si crede di trovar solo il probabile,e secondo questo si
governa la vita. Cicerone fu il ipaggior lume di questa filosofia tra i Romani;
il quale con la forza d'una singolare eloquenza e con l'abbondanza della
dottrina e con la varietà de' libri così la nobilitò egli solo, che gli altri
furon dimenticati. Ma egli sarà ben tale da po ter valere per tutti. Mentre io
ora mi accosto a que sto sommo maestro del nobil parlare, e vedo che la
eccellenza della sua lode e la grandezza degli ob bligbi nostri domanderebbono
eloquenza pari alla sua, sento vergogna della mia lontananza da quel sublime
esemplare, e volentieri sfuggirei per ros sore il difficile incontro, se la
vergogna non fosse vinta dalla necessità. Cicerone, arpinate, o che suo padre
fosse purgatore di panni e i suoi avi cultori di ceci, o che la sua gente avesse origine dai
che nascesse onorato dagli oracoli e dai prodigj, o all' uso comune nel
silenzio degl' Iddii e nell'ordine della natura, siccome variamente si racconta.
Niente più e niente meno fu il medesimo uomo non molto cospicuo tra i soldati,
non affatto pic ciolo tra i filosofi, grande tra i maestrati e tra i consoli,
massimo tra gli oratori. Nell'adolescenza e appresso nella età anche matura amò
i poeti e scrisse versi, de' quali rimangon frammenti biasi mati più del dovere,
e coltivò le lettere e [Plutarco in
Ciceroue; Dione; Fabrizio Bibl. Lat.] la eloquenza. Cresciuto. si accostó ai
filosofi. Ascoltỏ gli Epicurei per disprezzarli allora e dap poi, senza averli
forse intesi. Conversò con IL PORTICO e con IL LIZIO, e apprese i luoghi e i
fonti del disputare, e altre loro dottrine non ab borri: ma singolarmente
coltivo gli Accademici per amore di quella versatile e forense eloquenza di cui
abbiam detto. Su questi fondamenti, con quel buon metodo non inteso dai nostri
pedanti, appog. giò e poi confermò viemaggiormente la sua arle oratoria. Presa
la toga virile si attenne ai giore consulti. Militò un poco nella guerra Marsi
cana, e venuta la pace ritornò molto volentieri alle lettere. Vive
dimesticamente con Diodoro stoi co eruditissimo, frequenta Molone oratore Rodia
no, e Ortensio, che era il primo parlatore di Roma: non trascurò fino di
apprender le più gen tili eleganze del dire da Cornelia, da Lelia e da altre
dame romane, colà imparando eloquenza ove altri ora sogliono disimpararla: non
fu giorno che non usasse nuove diligenze erudite, e non decla masse e
disputasse ora con parole latine, ora con greche. Trasse nel vulgare di Roma
alcune scritture di Protagora e di Senofonte e altre di Platone, e
singolarmente il Timeo, di cui ci rimane una parte, per la quale conosciamo che
Platone po trebbe sopportarsi tradotto da Cicerone, laddove non si può nelle
versioni di altri. Ci rimangono [Cicero pro Archia; Plutarco; Svetonio de Cl.
Ret.; Vossio De Poel. Lal.; SCOLLO CICERONE a calumniis VINDICATVS; Cicerone De
Off.; Ep. fam.; Paradox.; De Or. lib.; Tusc. Disp.; in Bruto; De Nat. Deor.; Plutarco;
Cicerone, De Fin.; De Div.; Plutarco; Quintiliano; Agostino De Civ.] pure
alcuni frammenti di sue traduzioni diOmero, le quali non ci nojano come quelle
degl' interpreti nostril. Istruito da tante esercitazioni e animato da questi
presidj, nel suo venticinquesimo anno, che era il seicento settantaunesimo di
Roma (2) non dubitò di mostrarsi nella luce del Foro, e agitd la sua prima
causa, che alcuni dicono esser quella in difesa di Sesto Roscio Amerino, contro
la vo lontà di Silla, e ne uscì vincitore con tanta ammi razione, che niuna
altra causa parve poi superiore al suo patrocinio. Ma poichè Silla raffrenatore
di Mitridate e domatore di Mario era in quei giorni dittatore e quasi signore
assoluto delle vite e delle cose romane, fu voce che Cicerone temendo la ira di
quel fiero autore delle proscrizioni, rifuggisse in Grecia. Altri pensarono che
si desse a viaggiare per ricuperare la sanità afflitta per troppa veemen za
nella declamazione (5). Comunque fosse, visitò Atene e molto usd col famoso
Sincretista Antioco, e visse congiunto a Pomponio Attico con quella amicizia
che durò tra loro fino alla morte. In que sto viaggio verisimilmente fece
iniziarsi nei misteri Eleusini, de' quali così parld come se la loro so stanza
fosse l'unità d'Iddio e la immortalità degli animi (6). Tale fu l'avviso nostro
nella esposizione del sistema arcano d'Egitto, e tale è del dotto Warburton e
del Middleton, il che molto consola [Cicerone, De Fin.; De Div.; Plutarco; Quintiliano;
Agostino De Civ. Dei; Middleton Vita Cicer.; Cicerone in Bruto; Middleton; Plutarco;
Cicerone in Bruto; Cicerone De Nat. Deor.; De Leg.; Tusc. Disp.; B., Ist.
Filos.] le nostre conghietture. Da Atene navigò nell'A sia, e conversò cogli
oratori e coi filosofi di quelle terre, e sopra tutti con Possidonio; e declamo
in greco nel mezzo a nobil frequenza con tale fecondità, che i greci oratori
piansero il loro destino, per cui non solamente le fortune, ma le arti e le scienze
dalla Grecia trapassavano a Roma. Silla morì, e Cicerone restaurato nella
sanità ritornò alla patria, ove fu prima negletto come un grecolo scolastico;
ma poi eguagliando e spesso vincendo la gloria di Cotta e di Ortensio oratori
lodatissimi di quella età, rimosse Roma dalla sua negligenza, e ottenne
prestamente la questura ed ebbe in sorte la Sicilia, ove avendo ricevuto lodi e
onori inusitati, s'im maginò che tutta Roma fosse piena della sua glo ria.
Masbarcato a Pozzuolo in tempo che grande era il concorso di molti uomini
romani, ebbe il dispetto di vedersi ignoto, e conchiuse adirato che iRomani
aveano le orecchie sorde e gli occhi acuti. Dopo questa mortificazione, grave
di vero in uomo perduto nella fantasia della gloria, egli deliberò di battere
assiduamente il Foro e i pubblici luoghi, e starsi tuttodì presente a quegli
occhi acuti che dif finivano le sorti de' cittadini ambiziosi. Agitò cause
nobilissime, e fu edile, pretore e console non meno per favore degli ottimati,
che per giudizio del Popolo. Egli ricevè la repubblica piena di sollecitudini,e
non vi erano mali che i buoni non temessero e i ribaldi non aspettassero. I
tribuni e Catilina e i suoi compagni teneano consigli di ruina. Ma Cicerone li
compresse e salvò la repubblica [Warburton
Della divina Legazione di Mosè; Middleton; Plutarco; Div. in Verr.; pro Planco;
Plutarco; Cicerone; Plutarco; Sallustio De Bello Calilinario e gli altri
Storici Romani.] ze Tire! Per la grandezza dell'opera venne a somma grazia de'
patrizi e del popolo, e fu acclamato padre della patria; e poco appresso vinto
dalla invidia e dalla frode di P. Clodio, fu spinto in esilio, e le sue ville
incendiate e le sue case con ogni sostanza arse e saccheggiate. Andò errando
con animo assai abbat tulo per l'Italia e per la Grecia, nel che mostrd di
essere più oratore che filosofo; finanche richia mato per pubblico consenso, e
restaurati i suoi danni per sentenza del senato, ritornò a Roma, incontrato da
tutte le città, e portato, siccom'e gli raccontò, sulle spalle di tutta
l'Italia. Ebbe in provincia la Cilicia, e parve che volesse eser citar nella
guerra le arti della pace. Ma come si accese la discordia civile, egli seguendo
le parti di Pompeo, e pretendendo in valor militare, dopo la sconfitta
farsalica si pentì d'esser soldato e ricuso di guerreggiare più oltre; cosicchè
il giovin Pom peo sdegnato di quella codardia, lo avrebbe uc ciso se Čatone non
lo campava (2). Venne poi a riconciliazione con Cesare, e nella mutazione della
repubblica, che assai gli gravava nell'animo, si ri volse alle lettere e alla
filosofia, e istruì nobili gio vani romani, e leggendo e scrivendo libri passò
la maggior parte de' suoi giorni nella dolcezza degli studj e nei silenzi della
sua villa Tusculana.Ritorno anche ad Atene per alleggerimento di noja e per la
memoria delle passate esercitazioni. In questo spazio ripudid Terenzia, e mend
in moglie una ricca donzella, e pianse puerilmente la morte di Tullio la, e
ripudid la nuova moglie perchè non volle 702 ber che V. i luoghi di Cicerone
presso Francesco Fabrizio nella Vita di Cicerone. [Plutarco in Caesare; Dione; Vellejo;
Cicerone Or. pro Domo sua ct post Rcd. ad Quir, et post Red. ad Sen.; Plutarco
lic. 1 pianger con lui. elle quali avventure fu accusato di amori sozzi é
ridicoli, e di animo debole per temperamento o per anni. Con tutti questi do
mestici fastidj avrebbe potuto esser felice, se avesse perseverato nell' amore
del letterato ozio e dellafilosofia. Ma dopo l ' assassinamento di Cesare gli
piacque di rientrare nella tempesta civile, e sebbene non fosse tra i
congiurati, si attenne al loro portito, e M. Antonio già suo pernico irritò mag
giormente con le Filippiche. Dopo varie vicende si compose il Triumvirato, e
Cicerone ne fa la vit tima più sacra e più pianta da Roma, già ridotta a pochi,
e da tutta la posterità. Egli poichè ebbe udita la fama della proscrizione,
fuggì prima al mare e s'imbarcò con venti contrarj, onde presa terra a Circejo,
tra molti pensieri niuno piacendogli quanto la morte, disegno di recarsi a Roma
e uccidersi nella casa istessa di Cesare per versare sopra l'in grato la
vendetta del suo sangue. Indi persuaso da nuovi pensieri navigò ancora e prese
pur terra,e nojato del mare e della vita, lo morrò, disse, in quella patria che
spesse volte'ho conservata; e non morendo pur questa volta, si adagi ) e dormà
nella sua villa Formiana. Mentre i suoi domestici spa ventati dal romor de'
soldati lo guidavano a forza verso il mare, apparvero i carnefici, contro cui i
servi si prepararono a combattere. Cicerone co mandd che stessero: guardò con
fermo occhio gli assassini e singolarmente il lor condottiere Popilio Lena, che
reo di parricidio era stato difeso e salvato da lui: sporse dalla letlica il
capo, e, Fale, [Cicerone Tusc. Disp.; De Off.; Lettere ad Attico; Plutarco; Orazione
attibuita a Sallustio; Donato in Eneid. accomoda a Cicerone quel verso
diVirgilio: Hic thalamos invasit Natac velitos que hymeneos; Bayle art. Tullie]
disse, l'opera' vostra, e quello prendelo, di che avete bisogno: l'ingralo
" Popilio con parricidio maggiore del primo gli recise il capo e le mani,
e recò l'iniquo fardello ad Antonio, il quale con gran festa affisse su i
rostri quel capo sublime e onorato e quelle mani benefiche, spettacolo
miserabile e argomento di pianto ai buoni Romani e di trastullo agli schiavi,
ai traditori e ai tiranni. Nell'anno di Roma settecendecimo e di Cicerone
sessanta qualtresimo avvenne questa tragedia, in cui si vide la morte di
Cicerone e della repubblica. Daquesto tenore distudj e di vita non solamente si
può conoscere che Cicerone era pieno d'un de siderio smoderato di gloria, che
lo rendea forte e magnanimo nella buona sorte e timoroso e pian gente nella
disgrazia (onde Cristina di Svezia, con una regia libertà che sarebbe licenza
in uomini pri vati, usava dire, Cicerone essere il solo poltrone che fosse
capace di grandi cose ); ma si pud an cora scorgere facilmente che il sommo
fine poli tico di Cicerone fu l'acquisto delle maggiori for tune nella
repubblica: che due essendo i mezzi per giungervi, la scienza militare e la
oratoria, e co noscendo egli di valer poco nella prima, comechè molto si
tormentasse per giungervi, si attenne vi gorosamente alla seconda; e che egli
avendo sen tenza, niuno essere oratore perfetto il quale non abbiascienza di
tutte le grandi cose, vago per qua Junque facoltà, e sopra tutto per le
opinioni di ogni filosofia, e tutto questo adunamento di dottrine in dirizzo al
suo desiderio di essere oratore perfet to. Questo studio è palese nelle sue
opere, le (Livio Epit.; Plutarco in Cicerone et in Antonio; Svetonio in Augusto;
Vellejo; Dione; Appiano; Seneca Súas.; V. Massiino; Floro PADOV.; Cicerone De
Or.] quali a ragionatori severi appariscono più eloquenti che filosofiche, e
mostrano maggior cura del bel dire che del corretto pensare. Cicerone adunque
sempre intento alla eloquenza e sempre caldo d'una immaginazione vivace e
feconda e d'una voglia ine sausta di meraviglie rettoriche, e sempre frettoloso
per la moltitudine dei gra rissimi affari, trascorse e quasi sfiorò le nozioni
filosofiche, e divenne gran dissimo nel dipingere, nell'adornare e nel persua
dere; ma nel vigore del discorso e del giudizio e nelle sottili distinzioni del
vero e del falso parve che le più volte l'oratore fosse smisuratamente più
grande del filosofo. Gli è però vero che nel silen zio delle lettere forensi e
senatorie, e nell'ingenuo ozio in cui la usurpazione di pochi lasciava i grandi
uomini di Roma, Cicerone ottenne dalla disgrazia questa utilità, che
riposatamente e liberamente me dità e scrisse argomenti filosofici, e massima
mente si esercitò nella parte teologica e morale cui appartengono i libri
notissimi della Natura degl'Id dii, della Divinazione, del Fato, del Sogno di
Sci pione, dei Fini, della Vecchiezza, dell'Amicizia, delle Leggi, degli
Uffizj, le Disputazioni Tuscula ne, i Paradossi Stoici e le Quistioni
Accademiche; nelle quali si argomentd particolarmente a distrug gere i greci
sistemi alla maniera di Carneade, e pa lesò il suo. Coopose ancora l'Ortensio
ossia l'Am monizione alla Filosofia, e i libri della Repubbli ca, che sono
perduti. Ma per quanto ozio egli avesse e per quanto meditasse, non seppe mai
di vezzarsi dall'esagerato linguaggio oratorio, e di lui usd pomposamente nella
esposizione de sistemi e delle ragioni filosofiche; e poi vi aggiunse i suoi [Cicerone
De Off.; Cicerone ne fa memoria, De Fin.; De Div.; Tusc. Disp.; Agostino De
Civ. Dei e Lattanzio] amori e i suoi odj per certe scuole, e questi an cora
rettoricamente amplifico; e per giunta di am biguità gli piacquero le
platoniche forme de' dialo ghi e le accademiche dispute e le confutazioni per
ogni parte e gl'inclinamenti ora ad un lato, ora ad un altro; donde risultarono
equivoci e dubbj e opi nioni diverse intorno alla filosofia. Ma noi pensia mo
di poter mettere alcun ordine in tanto invi luppo ragionando di questa guisa. -
Non fram mezzo alle pompe eloquenti delle orazioni e alle asluzie forensi, e
non tra le epistole di complimen lig di raccomandazioni, di condoglienze, di affari,
nè tra i parlamenti e i dialoghi di uomini ora epi curei, ora stoici, ora
peripatetici passionati, è da cercarsi la filosofia di Cicerone, siccome alcuni
fe cero e fanno incautamente, ma è giusto rintrac ciarla in que' luoghi delle
sue opere filosofiche ove egli parla in persona e sentenza sua propria. —Cio
statuito, ascoltiamo Cicerone medesimo, il quale senza equivocazione e mistero
alcuno ci racconta ch'egli professa la filosofia della nuova Accademia;
perciocchè a coloro che si meravigliavano come egli principalmente approvasse
quellafilosofia che toglie la luce e quasi sparge una nottesopra le co se, e
protegesse impensatamente una disciplina de serta, egli risponde: « Non
imprendiamo già noi « il patrocinio di cose deserte. Questo metodo, per « cui
si disputa di tutto e non si giudica aperta « mente di niente, nato da Socrate,
ripetuto da « Arcesilao, confermato da Carneade, invigorì fino u alla nostra
età; il qual metodo ascolto essere u ora abbandonato in Grecia, il che io credo
av « venuto non per vizio dell'Accademia, ma per pi u grizia degli uomini: mentre
se gran cosa è ap prendere alcuna disciplina, quanto è maggiore u apprenderle
tutte ! la qual cosa è necessario che quelli facciano, i quali hanno proposto
per la investigazione del vero disputare contro tutti i « filosofi e a favore
di tutti; e questa difficile fa « coltà non penso io di avere acquistata,
solamente u penso di averla seguita. Nè già noi a questa gui u sa filosofando,
riputiamo, niente esser vero, ma piuttosto al vero essere congiunto il falso
con « tanta rassomiglianza, che manchi il certo criterio « di giudicare e di
assentire; dalle quali dottrine siegue questo precetto, nolto essere il probabi
le, il quale benchè non sia bene compreso, non « pertanto avendo certo uso
insigne ed illustre, « dee governare la vita del savio. E altro ve: « Io vorrei
(egli dice ) non a nome di Attico, di Balbo o di Vellejo, ma a suo, che fosse
ben u conosciuta la nostra sentenza; imperocchè non « siamo noi vagabondi
nell'errore, nè manchiamo « di quello che è da seguirsi; poichè quale sarebbe «
la mente e quale la vita, tolta la regola del di sputare e del vivere? Ma noi,
ove gli altri dicono u alcune cose certe, alcune incerte, dissentendo da essi,
altre diciamo probabili, altre improbabili. « Perchè adunque non potrò
attenermi al proba « bile e riprovare il contrario, e dechinando dalle «
arroganti affermazioni, fuggire la temerità, che « è tanto lontana dalla
sapienza? Ma i nostri Ac « cademici disputano contro ogni sentenza, peroc « chè
questo lor probabile non può risplendere se « non si fa contesa per l' una
parte e per l'al « tra (2). » Oltreacciò egli c’invita a leggere le sue
Quistioni Accademiche, ove questi propositi erano esaminati più diligentemente
(3); cosicchè può dirsi che quando egli ne'suoi Dialoghi disputa [Cicerone
DeNat. Deor.; De Off.; Tusc. Disp.; De Div.; Cicerone, Acad. Quaest.] per le
parti accademiche, parla in propria perso na, e quindi par fuori di ogni
dubitazione che egli è nel metodo di quegli Accademici che ogni cri terio
poneano nella probabilità. Di qui s'intende com ' egli ora si attemperava agli
Stoici, ora ai Pla tonici, ora ai Peripatetici, senza abbandonar l'Ac cademia;
perché ove cercava i doveri dell'uomo e le leggi sociali, trovava maggiore
probabilità nelle dottrine del Portico; e dove investigava i principi delle
cose e trattava la psicologia e la teologia, credea forse trovarla maggiore nel
Platonismo e nel Peripato; e dove di queste e di altre filo sofie disputava e
ne bilanciava le vantate eviden ze, sospendea il giudizio ed era Accademico; e
così pure quando persuadeva il popolo e il senato, pas sava a grande suo comodo
nelle sentenze contra rie, e non avea ribrezzo alcuno di contraddirsi ac
cademicamente. La moda del Foro era di potere essere Accademico Probabilista,
ed egli serviva alla scena, e lo era con gli altri. Cicerone adunque così
disposto tratto di tutte le parti della filosofia ove più diligentemente, ove
meno. E certamente egli coltivò la logica e la in segnò con gran cura ne' suoi
Libri Rettorici, ma a sua maniera, vuol dire per servigio della eloquen za e
del Foro. Parve chepensasse con Socrate non essere molta la utilità della
fisica per la probità e beatitudine della vita. Conobbe tuttavia i mag giori
sistemi antichi, e vide nella rimota vecchiaja della filosofia certe nozioni
che si vantano scopri menti di questi ultimi tempi, come il moto della terra,
gli antipodi, la gravitazione o attrazione uni versale, che tiene il mondo
nell'ordine. Ma nella [De Off.; Tusc. Disp.; De Nat. Deor.; Acad.' Quaest.; De
Nat. Deor.; Acad. Quaest.] naturale teologia e nella morale pose ogni sua cu ra.
« È fermissimo argomento della esistenza d'Id « dio (egli dice ) che niuna
gente sia tanto fiera e « niun uomo tanto crudele, che non serbi nell' a. w
nimo la opinion degl'Iddii;e questo consenso di a tutte le genti dee riputarsi
una legge di patu « ra. La bellezza del
mondo e l'ordine delle cose « celesti stringe a confessare una prestante ed
eter a na natura, e un fabbricatore e moderatore della « grand' opera (2), il
quale è da immaginarsi come « una mente sciolta e libera e segregata da ogni «
componimento mortale, che tutto sente e muo « ve, ed è fornita di moto
sempiterno (3), e come a un maestro e signore che le celesti e le terrene « ed
umane cose e tutto l'Universo amministra, sen « za la cui provvidenza quale tra
gli uomini sarebbe « pietà, quale santità, qual religione? le quali virtù
tolte, sorgerebbe il disordine e la confusion della u vita, e non rimarrebbe
società alcuna nel genere « umano (4). Io così mi persuado e così sento, che «
tanta essendo la celerità degli animi e tanta la « memoria delle cose passate e
la prudenza delle future, e tante le arti e le scienze e le scoperte, quella
natura che le contiene non può esser mor « tale (5); e semplici essendo gli
animi e senza mi « stura, é movendosi per sè medesimi, nè possono « dividersi e
dissiparsi, nè cessare di moversi; ed « essendo celesti e divini e sempre
desiderosi della - immortalità, non possono essere ingannati dachi « li produsse,
e debbono essere eterni (6). E quindi [Cicerone Tusc. Disp.; De Nat. Deor.; De
Div.; Tusc.; Tusc. Disp.; De Fin.; ; Acad. Quaest.; De Nat. Deor.; De Repub.; De
Senectute; De Senect. et Tusc.] gmni su stenza 1: anto fra serbi mi Consen ne
deres ante de erator& ginarsi az ata dan ente en (3), es e le to pinista i
miniars le quali pfusica ja nelset si senta je tapis denta 1 comechè Cerbero
tricipite e il fremito di Cocito u e il tragitto di Acheronte sieno favole
senili, deb « bon perd rimanere dopo la morte i premj e le pe. ne, e quelle due
socratiche vie per cui gli empj si « dividono e i buoni si congiungono agl'
Iddii. - Su questi grandi principj egli collocò l'edifizio del naturale diritto
e di tutta la morale; e primie ramente dalla eterna ragione e volontà' di Dio,
e dalla comune ragione degli uomini, e dalla natura e relazion delle cose
dedusse la origine e la realità e l'autorità e la obbligazion d'un naturale e
pub blico diritto. - « La legge (egli dice ) è un eterno impero che governa
l'Universo con la sapienza del comandare e del proibire, ed è la mente di « Dio
che costringe e divieta; e non solamente è più antica della età de' popoli e
delle città, ma eguale a quell' Iddio che difende e regge i cieli e « le terre.
La mente divina non può esser senza ra gione, nè la ragione divina può esser
senza la « forza di fermare le cose giuste e le ingiuste. Una legge sempiterna
fu sempre e una ragione appog u giata alla natura delle cose; la quale non
allora che fu scritta, cominciò ad esser legge, ma al « lora che nacque, e
nacque insieme con la mente divina; il perchè la legge vera e primaria, idonea
á a comandare e a proibire, è la diritta ragione del « sommo Giove (2); la
quale non è legge scritta, « ma nata, e la quale non abbiamo imparata, non
ricevuta, non letta, ma l'abbiamo attinta dalla « medesima natura e dalla
comune intelligenza, per u cui giudichiamo il diritto e il torto, è l'onesto «
e il turpe; imperocchè estimar queste cose dalla BST PEN ne par 2017 depositse.
Em opinione, non dalla natura, è stoltezza [Tusc.; De Ainic; De Nat. Deor.; De
Leg.; Pro Milone; De Leg. Io non posso astenermi dalla ricordanza di quelle
parole memorabili di Cicerone nel terzo libro della Repubblica, le quali da
Lattanzio ci furono conser vate (1 ). — La retta ragione è certamente la vera
legge consentanea alla natura diffusa in tutti, co « stante, sempiterna, la
quale comandando chiama « al dovere, e ci spaventa dalla frode vielando. «
Niente è lecito toglier da lei, niente cangiare, e « molto meno abborrirla. Nè
dal senato, nè dal popolo possiamo essere sciolti da questa legge, w nè altro
dichiaratore o interprete è da cercarsi; « nè altra legge è ad Atene, altra a
Roma, ma ella « sola ed una, sempiterna ed immutabile governa « in ogni tempo
tutte le genti, e uno è il comune « quasi maestro e comandante di tutti, Iddio.
Egli è di questa legge l'inventore, il disputatore, il pro mulgatore, al quale
chi non obbedisce fugge sè « stesso e disprezza la natura dell'uomo, e per que
« sto istesso paga massime pene, quantunque sfugga « tutti quegli altri eventi
che si riputano supplizj." - Oltre questi nobili conoscimenti della
origine, del fondamento, della realità, della forza, della im mutabilità delle
leggi naturali, Cicerone conobbe la utilità della religione nella società; di
che niuno vorrà dubitare (egli dice ) che intenda come sien molte le cose che
si ferman col giuramento, e quan ta salute apportino le religioni de' patti, e
quanti sieno distolti dalla scelleraggine per timore del di vino supplizio, e
quanto sia santa la società di que' citladini che fra loro interpongon gl'Iddii
come giu dici e testimonj. Egli conobbe ancora la sanzio ne ossia la intimazion
della pena contro i violatori, senza cui le leggi non avrebbon forza di
obbligare, (Lallanzio Div. Inst.; De Leg.] .ma diverrebbono avvisi e consigli;
e non ebbe so lamente quella sanzione come una conseguenza aa turale della
colpa, ma come una vera imposizion di castigo, se non in questa, certo nella
vita av venire, siccome già sopra abbiam divisato. Co nobbe egli non meno
quella così semplice e cosi vera divisione del codice della umanità in doveri
verso Dio, verso noi medesimi e verso la società; e insegnò che la filosofia
dono e ritrovamento di vino ci erudisce nel culto degl'Iddii, e poi nel diritto
degli uomini posto nella società del genere umano: che l'uouo non è nato a sè
solo; che anche parte di lui ne domanda la patria e parte gli amici: che gli
uomini sono prodotti per gli uomini acciocchè si giovino a vicenda; e che
debbono ricevendo e dando permutare gli uffizj, e con le arti, con le le
facoltà stringere la compagnia degli uomini con gli uomini (2). — Questa
succinta immagine della giure prudenza e della morale di Cicerone offre nella
sua medesima brevità una idea molto elevata e molto magnifica e superiore a
quante opere di antichi uo mini giunsero a noi in questo argomento, e forse a
quante mai furono composte prima di lui. Tutta volta non è già vero che la
morale Ciceroniana con tenga una disciplina compiuta, e discenda con per fetto
ordine e verità in tutti i particolari; percioc chè anzi con buon accorgimento
fu avvertito essere diffettuosa in assai parti necessarie, e gli argomenti
nella maggior parte esser trattati leggiermente, e per decisioni assai rigide
palesarsi che il severo giu reprudente non conoscea i verj principj donde po
teano di dursi gli scioglimenti di certi casi. Ma con tutto ciò neppure è vero
che Cicerone ne' suoi opere, con [Ubner Essai sur l'Hist. du Droit Nat.; Tusc.
Dis.; De Oll.; Barbeyrac Pret, à Pufendorf.] 0 trattati di morale fosse un
Pirronista, e nelle sue dispute di naturale teologia un distruttore di tutte le
religioni. La primaimputazione assume per fon damento che Cicerone avendo
statuiti i principi della morale, prega l'Accademia di Arcesila e di Carneade
perturbatrice di tutte queste cose a ta cersi, perchè volendo assalire i
principj che sem bran così bene composti, fara troppe ruine, e desi dera
placarla, e non ardisce rimoverla (1 ). La se conda accusazione è dedotta da
quello spirito di dubitazione che domina in tutte le sue opere e sin golarmente
nei libri della Natura degl Iddii, ove mostra gran voglia di confutare e
deridere tutte le antiche dottrine della Divinità, e concede alla fine tutti i
trionfi all'Accademico Cotta. Al che si ag. giunge unagrande incostanza e può
dirsi contrad dizione nell'affare gravissimo della immortalità de gli animi;
perciocchè in molte epistole sue, nelle quali scopertamente parlava co' suoi
amici, o du bita di quella immortalità, o rappresenta la morte come l'ultimo
de' mali e il fine delle sensazioni e di tutte le cose (2). Noi, per quello che
dinanzi si è avvertito, dobbiam consentire che Cicerone fu Accademico, e non
altro conobbe che sole proba bilità; nel che certo errò gravemente, e grande
fra gilità iufuse in tutto il suo sistema teologico e mo rale: tuttavolta
perchè al suo probabile diede la forza e l'autorità che noi diamo al vero e
all' evi dente, riparò un poco il dauno che fin d'allora il Probabilismo
minacciava. Fuori di questo errore, egli molte affermò di quelle medesime
verità che [Ciecrone De Legibus; Barbeyrac; Ep. Fam.; Ad Attic.; Bayle art.
Spinoza, M., e Cont. des Pens.div.; A. Collin De la liberté de penser; Buddeo
De l'Athéisme] noi stessi affermiamo, e nel naturale Diritto molte ne vide di
quelle ancora che furon vantate come scoprimenti del nostro fortunato secolo,
di che po tremmo tenere amplissimi discorsi se qui fosse luo go. Egli veramente
sparse assai dubbi e molte risa sulle teologie antiche, e non era nel torto.
Tenne ancora ragionamenti ipotetici intorno alla immor talità degli animi; e
alcuna volta scrivendo a tali che la negavano, si attemperò alle loro opinioni
per consolarli e persuaderli più speditainente. Per altro, quando fu sciolto da
siffatti riguardi, parlò di que sti argomenti con quella dignità che abbiam rac
contata.Adunque nè Cicerone fu di quegli Ateinè di quei Pirronisti esagerati
che non conoscono Di vinità e moralità nè vera nè probabile. Non si vuol qui
tralasciare che la scuola pirronica o scettica, sia che fosse oscurata dalla
modestia e serietà del l'Accademia, sia che la fama di negligenza, di stra
nezza e di stolidità la mettesse a pubblico disprez zo, non ebbe accoglienza
niuna tra i Romani; di forma che uncerto Enesidemo da Gnosso intorno all'età di
Cicerone avendo tentato in Alessandria di sollevare dalla dimenticanza lo
Scetticismo, e con questo intendimento avendo scritti più libri pirronici, che
intitold a L. Tuberone uoino prima rio tra i Romani, nè gli sforzi dello
scrittore nè l'autorità del Mecenate valsero a far leggere que libri e a
persuadere amore per quella filosofia. Donde si prende un nuovo argomento che
Cicero ne, il quale raccolse tutti gli applausi di Roma, non potè essere
Pirronista. Per questa descrizione della romana filosofia si conosce che tutto
lo splendore di lei si restrinse alla età di Cicerone, e si rinnova. [Menagio
in Laertium; Brucker De Phil. Rom.,
quella meraviglia come i grandi uomini appariseo no insieme ad un tratto, e poi
sopravviene la bar barie che li prevenne. Prima di quei dotti uomini che
vissero in compagnia di Ciceroneo poco prima, i Romani eran tutt'altro che
filosofi. Dappoi dechino la filosofia, come la eloquenza e la latinità. Noi an
cora siccome abbiam ricevuto, così possiamo tras mettere alla posterità gli
esempi vicini e forse pre senti di queste subite mutazioni. Prima che Cicerone,
compiuta la sua questura partisse dalla Sicilia, aind di conoscere le rarità di
quella isola, e visitò singolarmente Siracusa, città per gloria di armi e
dilettere nobilissima. Quivi presso la porta Agrigentina tra i vepri e gli
spineti vide una colonnetta, nella quale era la figura di una sfera e d'un
cilindro, e per tai segni scoperse quello essere il sepolcro diArchimede, e
mostran dolo ai Siracusani che l'ignoravano, molto si ral legrò che se un uomo
Arpinate non avesse disco perto il monumento di quell' acutissimo cittadino,
essi per avventura sarebbon rimasti al bujo. Da questa narrazione prendiamo
opportunità di ono rare Archimede Siracusano, il quale tuttochè av volto in un
silenzio ingrato degli antichi e dei mo derni scrittori e in una negligenza che
move lo sde gno, anche tra i pochi e dispersi frammenti appa. risce il maggiore
di quanti matematici e meccanici avanzino nelle memorie di tutta l'antichità.
Forse (1 ) Cicerone Tusc. Disp. lib. V, 23.alcuni si meraviglieranno che noi
disordinatamente prendiamo a scrivere di Archimede dopo Cicerone, che fiorì
quasi due secoli dopo di lui. Ma sappiano cotesti autori cronologisti che non
abbiamo finora trovato parte più opportuna ove allogare un uomo che non ebbe
vaghezza di setta alcuna nè greca ne romana, e la ebbe piuttosto di essere
filosofo da sè; e poi sappiano che senza bisogno non vogliamo essere rigoristi
in cronologia, e sappiano in fine che se è pur un errore trasportare la memoria
di Ar chimede a dugento anni dappoi, io credo certo che sia errore molto più
grande trasportarla nel vuoto, siccome gli Stoici della filosofia usaron finora.
Nac que adunque questo divino ingegno, siccome Cicerone lo nomina, intorno
all'anno ccccLvII di Roma; e o ch'egli fosse della regia stirpe di Gerone re di
Siracusa, o che fosse un umile omuncolo fatto chiaro dalla verga e dalla
polvere, vuol dire dalla geometria, o che fosse nudo di ricchezza e solamente
pago di ben intendere i cieli e le ter re, non superbo e non depresso per
niente di quelle varie fortune, cercò nella sapienza la nobiltà e la grandezza
della sua sorte. Le matematiche pure e le applicate all'utile della patria e
alla felicità della vita furono la sua cura perpetua. Nella mi sura delle
grandezze curvilinee, argomento allora nuovo o poco famigliare agli anteriori
matematici, aperse incognite strade e immaginò metodi fecon di, che appresso
germogliarono ampiamente e fu rono i semi e, per testimonianza di Giovanni Wal
lis, i fondamenti di tutte le invenzioni onde si vanta la nostra età. Sono già
note le sue scoperte nelle [Tusc. Disp.; Plutarco in Marcello; Cicerone, Tusc.
Disp.; Silio Italico de Bello Pun.] misure e nelle proporzioni della sfera e
del cilin dro, di cui tanto si compiacque, che volle scolpite nel suo sepolcro
quelle due figure come caratteri di singolar distinzione. Sono ancor note le
sue spe culazioni intorno alla conoide e alla sferoide, e la quadratura della
parabola, e le proprietà delle spi rali; e queste cose, onde si crede che molto
si di latassero i confini dell'antica geoinetria, Archimede Irattò in libri che
tuttavia esistono, quali sono, della Sfera e del Cilindro, della dimensionedel
Cir colo, della Conoide e della Sferoide, del Tetra: 0 nismo, della Parabola,
delle Linee spirali, a cui come opera teoretica si può aggiungere l'Arenario
Ossia del Numero delle arene; nel quale trattato, supponendo ancora che
l'Universo ne fosse pieno, calcolo quel numero contro l'opinione di tali che lo
riputavano infinito. Lode eguale e forse mag giore ottenne Archimede allorchè
le astrazioni geo metriche condusse alla pubblica utilità; e sebbene io non
sappia indurmi a credere ch'egli fosse il creatore della meccanica, mentre
studiò pure in Egitto, ove ognun sa che la meccanica non potea esser negletta;
tuttavolta egli fu certamente assai benemerito di questa facoltà. Nei due
celebri suoi libri che tuttavia esistono, l'uno intitolato degli
Equiponderanti, e l'altro dei Galleggianti, ovvero delle cose che nuotano o che
si traggono per li fluidi, egli stabilì i principj statici ed idrostatici, ai
quali dicono che siamo debitori della presenteesten sione de' nostri scoprimenti;
e aggiungono che Ar chimede istesso dando assai contrassegni di altis sima
penetrazione in questo genere di studj, mo [Claudio Francesco de Chales in
Cursu Math.; de Progressu Maibes.; Giammaria Mazzucchelli Notizie intorno ad
Archimed ”, e Moniucla Ist. delle Malem.; Montucla] strò che avrebbe potuto
pervenire a questa nostra estensione medesima, se non si fosse rivolto ad al
tri pensieri (1 ). Il re Gerone avendo affidata ad un artefice una massa di oro
perchè lavorasse una co rona dedicata agl' Iddii, venne a sospetto che il buon
artefice gli avesse fatto furto; onde impose ad Archimede che studiasse di
conoscere la verità. È fama che il matematico entrato nel bagno si avvide che
quanto del corpo suo entrava nell'acqua, tanto ne usciva; donde preso lo
svoglimento della qui stione, uscì fuori tutto ignudo e correndo gridava per
via expriua evprzo, ho trovato ho trovato; e se condo questo esperimento
immerse la corona in un vaso pieno di acqua; indi successivamente v'immerse due
masse di egual peso, l'una di oro, l'altra di ar gento, ed esaminò quant'acqua
spandessero i tre corpi, e quindi conobbe quello che investigava(3). Ma questo
metodo, quando pur fosse possibile, non è sembrato, e non è veramente degno
della elevazione di Archimede; nè egli per così poco sa rebbe fuggito via
ignudo, nè Gerone avrebbe det to che dopo così gran prova tutto era da credersi
ad Archimede. È dunque più verisimile e più de gno di lui, che avendo già egli
nel suo Trattato de' Galleggianti stabilito questo principio: i corpi immersi
in un fluido vi perdono tanto del proprio peso, quanto è un volume loro eguale
del'fluido; di qui raccogliesse che l'oro siccome più compatto vi perda meno
del suo peso e l'argento più, e un misto dell'uno e dell'altro in ragione del
suo com ponimento. Bastava dunque pesare nell' aria e nel l'acqua la corona e
le due masse di oro e di ar gento per ferinare quanto ciascuna perdeva del [Montucla;
VITRUVIO] proprio peso, e dopo questi passi il problema non avea più difficoltà
per un uomo come Archimede. Questo fecondo principio valse al valentuomo per la
scoperta di molte verità idrostatiche, le quali po trebbono leggersi nel lodato
suo libro, se a questi dì non fossero molto divulgate (1 ). Ben quaranta
invenzioni meccaniche si onorano col nome di Ar chimede (2); ma solamente
alcune vanno errando disperse negli scritti di antichi autori, e non fuor di
ragione può credersi che secondo lo stile usitato molte si abbian volute render
mirabili col prestito di un gran nome. Dicono di Archimede la chioc ciola,
strumento ingegnosissimo e utilissimo, per cui usando la propensione medesima
del grave alla caduta si produce la sua elevazione, e con tale or degno
s'innalzano le acque ove bisogna, e si asciu gano le navi e le terre (3). Sono
però alcuni che lo credon più antico di Archimede (4). L'organo idraulico portò
già il nome di Archimede (5); ma questo grato arnese benchè dia segno di musica
perizia, è piuttosto un gioco dilettevole che un ri trovamento sublime. Laforza
infinita e la moltipli cazione delle girelle furono poste fra le invenzioni di
Archimede; ma altri affermano, altri negano,? niuno ha migliori argomenti.
Dammi fuori di qui ove io fermi i piedi, e moverò dal suo luogo la terra, disse
Archimede a Gerone. E veramente ap presso ai suoi principj si posson in teoria
immagi nar macchine le quali rendano idonea una potenza minima a sollevare un
peso inassimo. Nella pra [Mazzucchelli e Montucla; Parpo; Pr.; Diodoro; Ateneo;
Catrou e Roville Hist. Rom.; Tertulliano De Animo; Plutarco in Marcello: Dic
ubi consistam; caclum terramque movebo.] tica Archimedle volle dar segno a
Gerone che avreb be saputo mettere ad effetto le sue promesse, e pri mieramente
una grandissima nave tutta carica, la quale non potea moversi senza molta
fatica e as sai numero di uomini, egli solo qutto e sedente, senza sforzo
alcuno e coll' ordinario impulso della mano aggirando l'ordegno suo, mosse e
guidd co me gli piacque; indi per comandamento del me desimo principe avendo
disegnata e messa a per fezione una molto maggiore e inolto meravigliosa nave,
nella quale oltre le parti usitate in siffatti la. vori, e tutte di
estraordinaria sontuosità e grandez za, vi erano giardini e peschiere e
cisterne e acque correnti e sale e bagni e fino una biblioteca, e poi vi
sorgeano olto gran torri armate, e ai loro luo ghi erano baliste e mani ferrate
e altri strumenti da guerra per gli assalti e per le difese, e di smo derato
carico e di molto popolo era grave, Archi mede non ostante la enormità di tanta
mole, che tutti i Siracusani insieme non valsero a smovere, fece per certo
ingegno suo che il solo Gerone la traesse in mare. È stato detto che questi rac
conti ridondino di gran favola, il che pud benesser vero; ma non penso che vi
sia fondamento alcuno di affermarlo. Vedute queste meravigliose opere il Re
Siracusano sapientemente avvisò di esercitare la stupenda fecondità di questo
Genio tutelare di Si racusa, e lo pregò a comporre ogni genere di mi litari
strumenti per riparo del regno e per offesa dell' inimico. Archimede, buon
amico del suo Re e della sua patria, siccome i sapienti sono o debbono essere,
ubbidì volentieri. Questi ritrovamenti bel lici furono inutili, mentre Gerone
visse nella pace e nell'amicizia de' Romani. Ma lui morto, arse una Plutarco in
Marcello. Ateneo lib. V. guerra molto crudele, e Siracusa fu assediata dal
console Marco Claudio MARCELLO, nobile capitano e rinomato per Viridomaro re
de' Galli ucciso, e più per Annibale da lui sconfitto più volte. Egli con oste
gravissima e con gran forza di navi e con macchine e con militari stratagemmi e
con la fama di prode e felice soldato strinse e assalì Siracusa per terra e per
mare. In tanta fierezza di arma mento i Siracusani furono presi da tacita paura
e da terrore. Archimede solo non ismarrì, e vepne con le sue macchine a
ricomporre i cuori dissipati de cittadini, e a sostenere la patria, e a
mostrare a Marcello che un filosofo potea esser maggiore del Re de' Galli e di
Annibale, e bilanciarsi con la forza e con la fortuna istessa di Roma. Per
scienza e per avvedutezza di questo uomo le muraglie di Si racusa erano
guernite di copia incredibile di bale stre, di catapulte e di altri
macchinamenti per lan ciar dardi e palle e sassi di ogni grandezza, e da vi
cino e da lontano, secondo tutti i bisogni. Vi erano ordegni che facendo cadere
grossissime travi cari che di pesi immensi sopra le galee e le navi nimi che,
le abissava subitamente nelle acque. Vi erano ancora certe mani di ferro con le
quali si abbran cavano quelle navi e quelle galee e si levavano per aria, e poi
si lasciavancadere tutte subito con som mersione e ruina, e altre volte si
traevano a terra e si aggiravano e si stritolavano nelle rupi, su cui stavanle
mura della città. Dietro queste mura, che in più luoghi erano pertugiate,
stavano scorpioni tesi a cogliere i nemici, che per isfuggire dai lan ciamenti
lontani si avvicinavano, onde non rima nea luogo sicuro dalle offese; e
Marcello colpito da tutti i lati senza saper d'onde e come, usa va dire: Questo
geometra Briareo sorpassa ben molto i Giganti centimani; tante sono le
vibrazioni sue contro di noi. I Romani in terra e in mare erano anch'essi molto
ben provveduti di macchine mi litari, e singolarmente sopra otto galee levavano
certo congegno nominato per similitudine sambu ca, con cui agguagliavano le
mura e poteano in trudersi nella citlà. Ma il Briareo Siracusano lanciò alcuni
sassi gravi oltre a seicento libbre, e battute quelle sambuche, le rovesciò con
grande strepito e danno.. In somma un solo vecchio geometra rendè Siracusa
invincibile, e confuse il valore di Roma e il miglior capitano che ella avesse
in que' giorni. Gli assalitori furono stretti a rimetter molto della loro
baldanza e ridurre ad un lungo blocco quella tanta vivacità di assalti.
Appresso non si parld più di Archimede, e Siracusa fu pre sa, e il suo invito
difensore, quasi dimentico della patria e di sè stesso e ozioso nella pubblica
ruina, si fece ammazzare per fatua ostinazione nel dise gno d' una figura di
geometria. Io non so bene se sia troppa offesa di gravi narratori gettare tra
le fa vole queste sconnessioni attribuite al più connesso uomodel mondo. Forse
per liberare Archimede da cosiffatte inezie e quasi deserzioni nel maggiore bi
sogno della patria, alcuni pensarono di riempiere questo vuoto col meraviglioso
racconto dell'incen dio delle navi di Marcello con gli specchi ustorj. Un
medico riputato grande (4), un istorico medio cre e un picciol poeta furono i divulgatori di
quel famoso incendio. Ma la tenue autorità di cosiffatti uomini non vale per
niente a fronte del [Livio; Polibio Excerp.; Plutarco; Folard, Commento sopra
Polibio; Polibio e Plutarco; Cicerone De Fin.; Livio; Galeno De Teinp; Zonara; Tzetze
Hist.] silenzio di Livio, di Polibio e di Plutarco, i quali diligentemente
avendo scritto della guerra siracu non avrebbono mai taciuto unavvenimento
tanto stupendo, e insieme di tanto ammaestramento nell'arte della guerra, così
nel guardarsi da quegli specchi incendiari, come per usarne contro i nimi ci; e
certo io credo che se quel terribil metodo fosse stato veramente messo ad
effetto, non sareb bono mancati imitatori, e l'armata navale di Mar cello non
sarebbe stata la sola incendiata. Noi me. desimi, studiosissimi quanto altri di
spopolare il mondo con le militari invenzioni, non avremmo, io credo,
all'economico e facile artifizio di Archimede anteposti altri dispendiosi e
incomodi metodi. Molti veramente hanno studiato assai nella catottrica per
trovar modo di suscitare quel funesto esperimento, e alcuni son giunti a provare
che certo con un solo specchio di convessità continua o sferica o parabo lica
non era possibile quell' incendio in tanta di stanza, ma era ben possibile con
molti specchi pia ni; e tra altri in questi ultimi giorni il Buffon com pose
uno specchio formato diquattrocento specchi così disposti, che tutti
riflettevano i raggi ad un punto comune; e questo adunamento nella distanza di
centoquaranta piedi liquefaceva il piombo e lo stagno in corto tempo, e in distanza
maggiore in ceneriva il legno, il che parve che mostrasse pos sibile il metodo
di Archimede: ciò non ostante queste pratiche per ostacoli non superabili
giaccion neglette, e le nostre armate navali si distruggono a vicenda con
altro, che con raggi di sole. Non è le cito partire dalla istoria di Archimede
senza dire alcuna cosa de' suoi studj astronomici, e di quella [Kircker Ars
magna lucis et umbrae; Buffon Mém. de l'Acad.; Montucla] tanto celebre sfera e
tanto lodata dai poeti, dagli oratori, dagli stoici e, ciò che più vale, dai
filo sofi. Era questa una macchina o di rame o di bronzo o di vetro, la quale o
a forza di aria o di acqua, o di ruote e di molle e di pesi o di forza
magnetica, o di altri ingegni movendosi, esprimeva tutti i rivolgimenti e i
fenomeni celesti, senza eccet tuarne finanche i tuoni e i fulmini; e secondo
alcuni rappresentava questi movimenti secondo il sistema Copernicano. Le quali
cose, se sono vere, come possono essere, attese le altre grandi opere di
quest'uomo, e massiinamente perchè egli si compiacque assai di questo lavoro e
di lui solo volle lasciar memoria alla posterità con un libro intitolato
Spheropeia, che si è poi smarrito, pos siamo raccogliere con nuovo argomento,
se altri pur ne mancassero, che nelle scienze più utili l'an tichità davvero ne
sapea almen quanto noi(4 ). Mol. te edizioni furono promulgate delle opere di
Archi mede, e illustri uomini o in tutto o in parte le ador narono con somma
diligenza, fra i quali si distin sero assai Borelli, Wallis, Barow, Tacquet e
Torricelli. Oltre le pubblicate vi è memoria di al tre scritture di Archimede,
che si dicono ascose in qualche biblioteca, come della Frazione del cir colo,
della Prospettiva e degli Elementi di Mate matica; o perdute affatto, come de'
Numeri, della Meccanica, degli Specchi comburenti, della Nave [Ovidio Fast.; Claudiano
Epigr.; Cicerone De Nat. Deor.; Tusc.; Sesto Empirico con. Math.; Lattanzio; Franc.
Giunio Cath.'Archit. mechan. ec. Cardano, Vos. sio, Kircker; Mazzucchelli; Cardano
De Subtilitate; Pappo; Fabrizio Bibl. Graec.; Mazzucchelli] di Gerone, della
Archiettura, degli Elementi Co nici, delle Osservazioni celesti. E nel
proposito di questa ultima opera è bene ricordarci che Ma crobio accenna certo
metodo con cui Archimede pensò di avere misurate le distanze della terra dai
pianeti e dalle stelle, e di queste di quelli fra loro. Ma qual fosse quel
metodo non è scritto, che sa rebbe molto grato a sapersi. — In questa breve, ma
non iscorretta nè vana immagine degli studj di Ar chimede noi vediam un uom
serio, che non dise gna sistemi sul vuoto e non fa calcoli inutili, e non va
sempre oltre senza saper dove vada; ma che studia le forze e gli effetti della
natura, e trascura l'ignoto e si ferma sul certo, e di questo usa per utilità
de' suoi cittadini e per accrescimento della pubblica felicità. Invitiamo a
rallegrarsi quei filo sofi e quei matematici che somiglian questo grande
esemplare. E preghiamo a correggersi quegli altri che pensano sempre e non operan
mai, e mentre divagano per sentieri che non riescono a fine al cuno, e mentre
ostentano linguaggi che il più de gli uomini e talvolta essi medesimi non
intendono, non sanno poi levare un peso di alquante libbre,o tenere un po'
d'acqua disordinata senza impoverir le famiglie e le città, e senza amplificare
i mali con la perversità de' rimedj. Dopo la battaglia di Azzio C. Cesare
Ottaviano Augusto divenuto re senza prenderne il nome, chiuse [Fu stamprlo un
libro da Giovanni Gogava degli Specchi Ustorj, da lui tradotto dall'arabo, e un
altro intitolato Lemma ta; ma non sono estimati degni di Archimede. - Montucla
e Mazzucchelli II. cc. il tempio di Giano e arò la pace e le lettere. La sua
età ebbe ed ha tuttavia la lode del più collo e più letterato tempo di Roma; al
qual vanto io so certo che Lucullo e Attico e Cicerone repugnerebbono, e non so
come non repugniamo noi stessi. Impe rocchè gli è ben vero chenon solamente
Roma era già assuefatta alla filosofia e non potea divezzarsi così
d'improvviso, e che Augusto anch'egli secondo la consuetudine romana fu amico
de filosofi ed en trò vincitore in Alessandria tenendo per la mano il filosofo
Areo, per cui amore non distrusse quella città, e poi ebbe assai caro Atenodoro
di Tarso e lo ascolid attentamente, e quindi avvenne che la filosofia seguì a
coltivarsi nella nuova' dominazione, e per costume e per desiderio di applauso
e per cortigianeria fiorirono a quei di molti uomini sapienti: tutta volta io
non so vedere in quella età i gran simulacri che si videro nel fine della repub
blica, e vedo anzi che come tutti i costumi ro mani, così anche la filosofia
piegò a mollezza, e quindii poeti assunser la toga filosofica e otten nero gli
applausi maggiori, a tal che la istoria let teraria della età di Augusto
sarebbe assai tenue senza questi poeti, de' quali adunque sarà mestieri
scrivere in primo e quasiin unico luogo. Publio Virgilio Marone, nato nel
contado man tovano, con estraordinario ingegno poetico studiò di piacere ad
Augusto e a Roma; e conoscendo che a riuscire nel suo desiderio era mestieri
condire le sue poesie con dottrine filosofiche, così fece, e salì alla gloria
di Bucolico e di Georgico eguale ai Greci, e di Epico secondo alcuni riguardi
mag giore di Omero, e quello che è ora nel nostro Svetonio in Augusto et
Claudio. Plutarco in Antonio. Seneca Cons. ad Helviam. Luciano in Macrob.
Zosimo; Baillet Jug. des Scayans, des Poét. Lat. proposito,di poeta filosofo.
Mainvestigandosi poi di quale filosofia si dilettasse, insorser varie sen
tenze. Alcuni lodissero Epicureo, perchè ascolto Si rone maestro di quella
scuola, e perchè un tratto racconto che l'orto Cecropio spirante aure soavi di
fiorente sapienza lo cingea con la verde ombra; e altrove condusse Sileno
briaco a cantare come nel gran vuoto si adunassero i semi delle terre,
dell'aria, del mare e del fuoco; e in altri versi nomninò felice colui che potè
conoscere le cagioni delle cose, e calpestò tutti i timori e il Fato ine
sorabile e lo strepito dellavaro Acheronte: nelle quali parole l'Epicureismo
parve evidente ad al cuni; mentre ad altri l'orto Cecropio e il peda gogo di
Bacco e i semi nel vuoto parvero equivoci e scherzi di poesia, e il Fato e
l'Acheronte calpe stati e comuni ad altre filosofie non sembrarono argomenti di
Epicureismo; massimamente perchè nello stesso tenore di canto il poeta disse
anche felice colui che conosce gl’iddii agresti Pane e il vecchio Silvano e le
Ninfe sorelle (4), che di vero non erano cose epicuree. Per queste difficoltà
fu soggiunto che Virgilio potea esser Platonico là dove insegnò il
compimentodella età vaticinata dalla Si billa Cumana, e il grande ordine de'
secoli, e i mesi dell'anno grande di Platone, e il ritorno di Astrea e di
Saturno e degli aurei giorni; il quale mescolainento io non credo certo che
Platone po tesse mai riconoscer per suo. Si abbandonò adun [Virgilio Ceiris.
Servio in Ecl. VI. P. Gassendo De vita Epicuri; Fabrizio, Bibl. Lat.; Virgilio
Ecl.; Georgic.; Georg.; Ecl.; Servio in h. I.; Paganino Gaudenzio De Phil. Rom.;
Brucker De Phil. sub Imp..] que questo pensiere, e fu estimato che Virgilio era
stoico, perchè narrò che vedute le ingegnose opere delle api, alcuni aveano
detto esservi parte della mente divina in esse, e Dio scorrere per tutte le
terre e per li tratti del mare è per lo cielo pro fondo, e dar vita a tutti i
nascenti, e tutti a lui ritornare e risolversi in lui, e non esser luogo d
morte, e tutti vivere nel numero delle stelle e nel l'alto cielo (1 ). Ma se
Virgilio ci narra che altri di ceano queste sentenze, non le dicea dunque egli
stesso. Anche nel sesto libro della Eneide, che è il più magnifico e più
profondo di tutto il poema, Virgilio conduce Anchise a filosofare della origine
e natura del mondo e degli uomini; e questa tro jana filosofia senzamolti
discernimenti fu messa a conto del poeta. Uno spirito dice il Trojano, in
ternamente alimenta il cielo, le terre, i mari e la luna e le stelle, e una
mente infusa per le mem bra agita tutta la mole, e al gran corpo si mesce.
Quindi scaturiscon tutti i viventi, in cui è ignea forza e origine celeste, per
quanto i nocenti corpi non li ritardano, e le terrene e mortali membra non gli
affievoliscono; onde avviene che desiderano e temono e godono e si dolgono, e
non mirano al l'alto, chiusi datenebre e in carcere oscuro. Dopo la morte
soffrono i supplicj degli antichi peccati: indi son ricevuti nell'ampio
Eliso,finchè per lungo tempo si tolgan le macchie, e ritorni puro l'etereo
senso e il fuoco del semplice spirito. Compiuto il giro di mille anni, un İddio
convocava gli animi in grandeschiera al fiume Leteo, perchè dimen tiche
rivedano il cielo, e comincino a desiderare i ritornamenti ne' corpi (2). Così
parld Anchise, e [Georg.; Æneid.] Virgilio fu accusato di Ateismo stoico da
uomini cheinsegnando sempre a non precipitare i giudi zj, li precipitarono essi
medesimimolto più spesso che non può credersi (1). Ma primieramente l'A teismo
stoico è una falsa supposizione, siccome ab biarno veduto in suo luogo; e poi
le parole spirito e mente she è infusa e che alimenta le cose, e il foco e
l'etereo senso sebben possano avere sentenza stoica, la possono anche avere di
altre scuole che fecero uso di simili formule. Inoltre quelle parole sono miste
agli Elisi e al fiume della Oblivione, e al millesimo Anno, e all'Iddio
evocatore degli animi smemorati, ma immortali a rigore; le quali giunte non
sono stoiche per niente. E in fine siccome Vir gilio apertamente ammonì, le
antecedenti parole della Georgica, che parvero stoiche, essere dial tri; così
dovrà dirsi in queste della Eneide, quando egli ancora non lo dicesse. Ma disse
pure che eran di Anchise, il quale qualunque uomo si fosse, e fosse ancora una
favola, certamente non era Virgilio. Dopo queste considerazioni, io molto mi
sdegno che uo mini non vulgari citino tutto giorno questidue passi come una
tessera dell'Ateismo stoico e dello Spi nozismo, e mi sdegno ancor più che si
producano come un argomento della empietà di Virgilio. Non essendo adunque
plausibile questa attribuzione, fu immaginato da altri che Virgilio amasse il
Pitago rismo, e da altri, che molto sanamente sentisse delle cose divine; il
che io non saprei come potesse provarsi. Ma un autor celebre prese a mostrare
che lo scopo di quell' incomparabile sesto libro della R. Simon Bibl. crit. P.
Bayle Cont. des Pensécs sur les Co mètes. G.G. Leibnitz Théodicée disc. prél.
G. Gundling. Gun dliogiaol Brucker; Lattanzio;
Cudwort System. intell.; Eneide è la dipintura simbolica del sistema de misterj
Eleusini e della unità di Dio, e de' premj e delle pene nella vita avvenire. A
persuaderci di questo nuovo pensamento il valente autore con molto studiati
riscontri d'antichità e con bell'appa rato di dottrine incomincia ad insegnarci
che la Eneide non è già una favola inutile da raccontarsi ai fanciulli o da
rappresentarsi agli oziosi nelle lun ghe sere d'inverno, ma è un sistema di
politica e di morale e di legislazione, per cui si vuol dilet tarc e istruire Augusto
che è l'Enea e l'eroe del poema, e insieme tutto il mondo romano, e anche il
genere umano intero. Per la qual cosa il poeta assumendo il carattere di
maestro in Etica e di le gislatore, usa i vaticini e i prodigi per
contestazione della Provvidenza, e introduce ilsuo eroe intento ai sacrifici e
agli altari e portatore degl' Iddii nel Lazio, e pieno di tanta religione, che
a taluno, cui piaceva di averne meno, sembrò che Enea fosse più idoneo a
fondareunmonastero,che un regno. L'amicizia, l'umanità e le altre virtù sociali
entrano nel sistema di legislazione, e la Eneide n'è piena. Vi entrano ancora i
premj e le pene dopo la morte, e il poeta ne fa amplissime narrazioni. Orfeo,
Er cole,Teseo celebri legislatori furono iniziati nei mi steri, e le loro
iniziazioni si espressero simbolica mente con le discese loro all'inferno. Cosi
Enea le gislatore del Lazio si fa discendere all' inferno per significare la
sua iniziazione negli arcani Eleusini, ne' quali è noto che Augusto ancora era
iniziato. E veramente è grande la similitudine Ira le ceri monie eleusine ei
riti della discesa di Enea all in ferno. Il Mistagogo o Gerofanta, ora maschio,
ora Warburlou Diss. de l'Initiation aux mystères; Euremond presso il Warburton.
femmina, era il condottiere de proseliti, e la Si billa è la guida di Enea.
Proserpina era la Deità de' misterj, ed è la reina dell' inferno Virgiliano;
negl'iniziati si volea l'entusiasmo, e in Enea lo vuol la Sibilla. Nel ramo
d'oro sono figurati i rami di mirto dorati, che gl'iniziati portavano e di cui
si tessevan corone. L antro, l'oscurità, le visioni, i mostri, gli ululati, le
formole Procul esto, profa ni, si trovan comuni ai misterj e alla Eneide, come
sono ancora comuni il Purgatorio, il Tartaro e gli Elisi e le esecrazioni
contro gli uccisori di sè me desimi, contro gli Atei e contro altri malvagi. Di
cendo queste ineffabili cose, Virgilio domandaprima la permission degl' Iddii:
E voi, egli dice, Numi dominatori degli animi, e voi tacite Ombre,e tu Caos, e
tu Flegetonte, luoghi ampiamente taciturni per tenebre, concedete ch'io parli
le cose ascoltate, e col favor vostro divulghigli arcani sommersi sotto la
profonda terra e la caliginc Questa preghiera dovea ben farsi da chi sapea gli
spaventosi divieti che gl'iniziati sofferivano di non divulgar mai la tremenda
religion dell'arcano. Da quesli, che erano i piccioli misterj, passa Virgilio
ai grandi significati nella beatitudine degli Elisi. Enea si lava con pura
acqua, che era il rito degl' iniziati, allorché dai piccioli erano elevati ai
grandi misterj. Fatta la lu strazione, il pio Trojano e l'antica sacerdotessa
pas sano ai luoghi dell'allegrezza, e alle amene ver dure dei boschi fortunati
e alle sedi beate, ove i campi dal largoaere sono vestiti di purpureo lilme, e
conoscono il loro sole e le loro stelle. I legisla tori, i buoni cittadini, i
sacerdoti casti, gl’inven tori delle arti, e tutti que' prodi che ricordevoli
di sè stessi fecero con le opere egregie che altri si ri Æncid.; cordasser di
loro, quivi coronati di candida benda soggiornano. Queste immagini erano
mostrate ne' grandi misteri, come qui negli Elisi. Adunque le pene e i premj
della vita futura erano ! argo inento della istituzione Eleusinia e del sesto
canto di Virgilio. Finalmente la confutazione del Poli teismo e la unità di Dio
era figurata nello spirito interno alimentatore, e nella mente infusa alle mem
bra di tutta la mole, di che i nostri pii metafisici agguzzaron tanti commenti.
Così disse il dotto Inglese, a cui rendiamo onor grande per la erudi zione e
per l'ingegno, e mediocre per la rigorosa verità. Ma comechè non consentiam
seco in tutta la serie de' confronti, non sappiam discordare che in quel libro
diVirgilio e in tutto il suo poema non sieno palesi gl'insegnamenti delle
sociali virtù, de' premj e delle pene future, e talvolta non apparisca alcun
indizio di sublime dottrina nel sommo argo mento dell' unica Divinità. Ora per
la varietà di queste sentenze intorno alla filosofia di Virgilio, e perchè già
sappiamo che i begli spiriti e gli ora tori di Roma nel torno di questa età
trovavano as sai comoda quella filosofia, nella quale era usanza prendere da
tutte le scuole il verisimile e l'accon cio alle opportunità, e non si metteano
a colpa oggi essere Stoici e domane Epicurei, e talvolta l'uno e l'altro
insieme nel medesimo giorno; perciò noi portiamo sentenza che ancora i poeti (lasciando
stare quegli che strettamente cantarono alcuna par ticolare filosofia, come
Lucrezio e forse Manilio ) usarono le mode istesse de' begli spiriti e degli
ora tori; e servendo alla scena e al gusto dominante e al comodo, e volendo
piacere al genio superficiale di Augusto e della sua corte, filosofarono alla
gior [Encid. VI, 630.] nata e misero nei loro poémi quella filosofia che
l'argomento e il diletto chiedeano, pronti a met terne: un'altra in bisogno
diverso. Se noi vorremo domandare ai nostri poeti, come trattino la filoso fia
nei loro componimenti, risponderanno che gli aspergono di Stoicismo quando
parlano ai nostri Catoni, di Epicureismo quando lusingano i dame rini e le
fanciulle, di Platonismo quando adulano le pinzochere, senza però giurare nelle
parole di quelle scuole, anzi senza aver mai conosciuto a fondo i loro sistemi.
A tale guisa io ho per fermo che poetasse Virgilio, e gli altri poeti della età
di Angusto. Questo genere d' uomini fu sempre uso a fingere molto e a dir
quello che accomoda e piace, piuttosto che quello che sentono. Quanto alla mo
rale di Virgilio, tuttochè sia stata da alcuni solle vata a grandi altezze, e
sia veramente superiore assai alle dissolutezze degli altri poeti di quella
età, si vede in essa talvolta questo genio di scena e di comodo poetico e di
pubblico diletto. Non dispia ceano a Roma le vittime umane; piaceano assai gli
amori, e sommamente le conquiste e il sangue de' nemici. Quindi egli conduce il
suo eroe, chedicono essere il maestro della morale virgiliana, ad inmo lare i
prigionieri, a sedurre e tradire Didone, ad uccider Turno supplichevole, a
turbare e conqui star le altrui terre; e allorchè prese a lodare M. Clau dio
Marcello figlio di Ottavia sorella di Augusto, tutta quella amplissima
laudazione che fece pian gere il zio e svenire la madre e che arricchì il poe
ta, si rivolse finalmente nella cavalleresca e guer riera virtù a cui non so se
la filosofia non af [Lodovico Tommasini Méthode d'étudier chrétiennem. les
Poéles. R. le Bossu Du Poéme Épique; Du Hainel Diss. sur les Poésies de
Brebeuf.Jacopo Peletier Ari Puélique V. A. Baillet Jug. des Savans. Des Poétes
Lalios.] fatto cortigiana vorrà senza molte restrizioni con cedere questo bel
nome.Si potrebbono amplificar molto le querele filosofiche; ma in tanta copia
di ornamenti e di lodi è giusto usar moderazione ue? biasimi. ORAZIO, amico
intimo e am miratore di Virgilio, fu non meno di lui ornamento sommo della età
di Augusto. Parve che questi due incomparabili ingegni dividesser fra loro il
regno poetico, e fedelmente si contenessero nei limiti sta biliti, e l'uno non
entrasse mai nella provincia del l'altro. Orazio adunque ceduta la poesia
bucolica, georgica ed epica a Virgilio, assunse la satirica, la epistolare e la
lirica; e cosi' i due amici potendo essere sommi in tutti questi generi,
amarono me glio esserlo in generi diversi senza emulazione e senza invidia.
Questi, che posson dirsi i Duumviri della poesia latina, ebbero, siccome in
parte si è veduto, campi amplissimni ove seminare le filosofi che doltrine. Ma
Orazio, per lo genio spezialmente della satira e della epistola, gli ebbe anche
mag giori, ed egli usò di questo comodo assai diligen temente per piacere ad
Augusto, a Mecenate e a sè stesso, e alla età sua e alla seguente posterità.
Dappriina educato nelle lettere romane, visitare Atene. Mi avvenne, egli dice,
di essere nu drito a Roma, e quiviimparare quanto nocesse ai Greci l'ira
–Achille. La buona Atene mi condusse ad arte migliore, e a discernere il
diritto dal torto, e a cercare il vero nelle selve di Accademo. Ma i duri tempi
mi rimosser dal dolce luogo, e il ca lore della guerra civile mi spinse a
quelle arme che non furono eguali alle forze di Augusto. Umile par tü da
Filippi con le penne recise e privo della casa volle poi (1 ) Encicl. VI.
furono ag e del fondo paterno: l'audace povertà mi strinse a far versi (1 ). E
altrove non ha ribrezzo di raccon tare che nella sconfitta Filippica militando
nelle parti diBruto, fuggi e gettò lo scudo (a). Così mal concio venne a Roma,
e nato ad altro che a spar gere il sangue degli uomini e il suo, divenne poeta,
ed ebbe parte non infima nell' amicizia di Mecenate e di Augusto, dai quali
ottenne soccorsi alla sua povertà. Da queste avventure fu raccolto che Ora zio
erudito nelle selve di Accademo era dunque Ac cademico. Ma questo sembrando
poco, giunte quelle altre parole di Orazio: La sapienza è il principio e il
fonte dello scrivere rettamente, e le carte socratiche possono dimostrarlo. Ove
si vede l'amor suo grande alle dubitazioni di So crate, che forse somigliavano
quelle di Arcesila e di Carneade. In una bellissima epistola a Mecenate, la
quale è certo scritta nella vecchia età di Orazió o nella prossima alla
vecchiaja, lo sciolgo per ten po, egli dice, il cavallo che invecchia, acciò
non faccia rider le genti ansando e cadendo nella fine del corso. Depongo i
versi e gli altri sollazzi. Le mie cure e le mie preghiere si rivolgono al vero
e all onesto.Adunoe compongo dottrine per usarle in buon tempo. E perchè niun
mi domandi a quale guida e a quale albergo miattenga, io, non istretto a
giurare nelle parole di alcun maestro, vado ove mi menano i venti. Ora sono
agile e m'immerso negli affari civili,ora custode e seguace rigido della vera
virtù, ora furtivamente scorro ne' precetti di Aristippo, e le cose a me
sottopongo, e non voglio io essere sottoposto alle cose. Ove non oscura [Orazio
Epist.; Carm.; Ode; De Arte Poet.; Ep.] diente si vedono i pensamenti d' un
uomo che pren de secondo le occasioni quello che più gli torna a piacere dalle
sette diverse. Fu aggiunto ch'egli acre mente derise gli Stoici in più luoghi (1
), il che era secondo il costume accademico; e che secondo il medesimo uso
affermò e negò le istesse dottrine sen za eccezione delle più solenni, come la
esistenza degl' Iddii, i prodigj, le cose del mondo avvenire, la provvidenza,
il fine dell' uomo; donde non sola mente dedussero le idee accademiche di
Orazio, ma ancora il suo pirronismo. A queste osservazioni se vorremo
sopraggiungere il genio del secolo e il co. modo dell'Accadernia, e quel di più
che abbiam detto della filosofia di Virgilio, non sembrerà in giusto consentire
alle accademiche propensioni di Orazio; non mai perd ad un pirronismo
esagerato, di cui non possiamo avere alcun fondamento; anzi lo avremo in
opposito guardando a tante risolute sentenze sue, e all'abborrimento di tutti i
più dotti Romani contro quella estremità; e non ha similitu dine di vero che un
uom tanto destro ed elegante volesse esporsi al disprezzo di tutta Roma senza
proposito alcuno. Ma comechè le cose ragionate fin qui sembrino bene congiunte
a verità, alcuni pur sono che vorrebbono Orazio epicureo (2). Raccolse le
altrui ragioni e aggiunse le sue per convincerlo di Epicureismo teoretico e
pratico Francesco Al garotti in un suo Saggio della vita di quel poeta. Insegna
egli adunque che molti sono i luoghi epi curei ne' versi di Orazio, perciocchè
scrisse in una sua satira di certo strano prodigio che potea ben crederlo un
Giudeo circonciso, non egli, perchè avea [Satyr.; Gassendo De Vita Epicuri; Fabrizio
Bibl. Lat. ; Reimanuo Hist. Alh.; Stollio Hist. Pbil. mor. Geni. J. Brucker] porco
del apparato che gl' Iddii menan giorni sicuri e non mandan gid essi dall'alto
tetto del cielo le meravi. glie della natura (1 ). E in una epistola a Tibullo:
Come tu vorrai ridere, guarila me pingue e nitido gregge epicurco. Ma se queste
ed al tre parole epicuree vagliono a fare Orazio epicu reo, varranno adunque le
stoiche, le peripatetiche, le socratiche, le platoniche, lequali sono pur molte
ne' suoi versi, a renderlo scolare di quegli uomini; e queste varietà non potendo
comporsi in uno senza che egli fosse Accademico, o se vogliamo Eclettico a
buona maniera, adunque io non so altro dedurre salvochè quello che dianzi
abbiamo riputato simile al vero. Oltre a questo abbiam poi una molto so lenne
abiurazione dell'Epicureismo in una sua ode, che è di questa sentenza: Già
scarso e rado ado rator degl' Iddii, erudito in sapienza insana errai; ora mi è
forza ritornare indietro. Vedo Iddio che gli umili cangia coi sommi, e attenua
il grande, e mette a luce l'oscuro, e gode toglier l'altezza di colà e qui
collocarla. E abbiano ancora un an tiepicureismo in quelle sue magnifiche
parole: lo non morrò intero, e la massima parte di me evi terà la morte. La
maggior forza però è, siegue a dire il valente Algarotti, che si vede la
conformità grande tra i precetti di Épicuro e le massime e le pratiche di
Orazio. L'uno e l'altro predicarono che de' pubblici affari non dee
inframmettersi il sapien te, che ha da abborrire le laidezze dei Cinici, efug.
gire la povertà e lasciare con qualche opera din gegno memoria dopo sè, e non
farmostra delle cose suc, e dover essere amatore della campagna, e non [Satyr.;
Epist.; Od.; Od.] tenere uguali le peccata, e amare la filosofia, e non temere
la morte e non darsi pensiere della sepol tura. Ma, secondochè io estimo,
questa forma di argomentazione è cosi burlevole, come sarebbe quell altra, che
Orazio fosse epicureo perchè avea il naso e gli occhi come avea Epicuro; senza
dir poi che questo discorso medesimo potrebbe abu sarsi per intrudere Orazio in
qualunque scuola; per chè nel vero molti altri maestri erano in Grecia e fuori,
che insegnavano doversi fuggire i pubblici affari e le lordure ciniche e la
povertà, e amare la campagna e il piacere e la utilità, e non brigarsi della
morte e del sepolcro. Adunque non pud es ser provato che Orazio fosse epicureo,
perchè disse molte parole o usate dagli Epicurei insieme con al tri, o anche
rigorosamente epicuree, nella guisa che non può provarsi che fosse stoico o
peripatetico, perchè disse molte sentenze prese dal Peripato é dal Portico; e
ritorna quello che di sopra fu detto, questa indifferenza per tutte le scuole e
quest'uso appunto di ogni placito che torni a comodo, pro vare solamente la
filosofia accademica di Orazio. Trar poi le frasi oscene ei costumi dissoluti
di Ora zio a prova di Epicureismo, con pace di chiunque io dico che questa
diduzione non è consentanea al vero sistema epicureo, nè all'umano. Abbiam già
veduto altrove che il legittimo orto epicureo non era quella terra immonda che
alcuni si finsero, e possiamo veder facilmente che, riunpetto a molte oscenità
sentenziose di Orazio, moltissime parole sue sono gravi, austere e diritte per
narrazione dei contraddittori medesimi (2). E vediamo tutto dì che [Laerzio in
Epicuro. Orazio Epist.; Satyr.; Od.; ALGAROTTI, Saggio sopra ORAZIO; Blondel
Comp. de Pindare et d'Horace; Tominasini, Mélode d'étudier ec. A. Baillet] se
la depravazione delle parole e de' costumi fosse argomento di Epicureismo,
oggimai sarebbe epicu. rea tutta la terra. Stabiliamo per compimento di questo
esame, che se vorremo da tutti gli scherzi canori de' poeti raccogliere
inconsideratamente i si stemi e le vite loro, comporremo piuttosto poemi che
istorie. Spargiamo dunque fiori, non spine, so pra il sepolcro del più filosofo
di tutti i poeti. P. Ovidio Nasone Sulmonese fiori alquanti anni dopo Orazio,
nella età anch' egli di Augusto; al quale comunquepotesse piacere per la
fecondità e per la vivezza, dispiacque per la lascivia de' versi, o piuttosto,
siccome alcuni pensarono e come Ovi dio medesimo disse, per aver veduto
imprudente mente una certa colpa che volle tacere, e si para gond ad Atteone
che fu preda a' suoi cani, percioc chè vide senza pensarvi Diana ignuda; e
questa Diana parve a taluno Giulia sorpresa nelle brac cia di Augusto suo padre,
e altri indovinarono altri arcani di oscenità. Ma è molto più giusto ta cere
ove tacque Ovidio medesimo, tuttochè punito ed esigliato alle rive dell'Eusino
fosse pienissimo d'i ra, che fa parlare pur tanto la generazione irrita bile
de' poeti. Questo ingegno, nato per la poesia, amoreggio, e pianse in versi, e
fu antiquario, e se gretario degli eroi e delle eroine anche in versi, e disse
le mutazioni delleforme in nuovi corpi dalla origine del mondo fino a' suoi
tempi; e sempre in versi, perchè s'egli prendea a scriver prose, usci vano
versi spontanei suo malgrado. Nel molto nu mero de' suoi poemi il più reputato
per serietà e per certo condimento filosofico è quello che ha per titolo le
Metamorfosi; delle quali benchè sia stato [Ovidio De Ponto; Tristium; Bayle
art. Ovide, B, K. detto che sentono la decadenza della buona Lati nità e
preparano il mal gusto che poi sopravven ne, e mostrano il fasto giovanile (1 ),
noi pensiamo di poter dire che sono certamente menogiovenili delle altre poesie
di Ovidio, e ch' egli medesimo, il qualepotea giudicarne quanto i nostri
critici dili cati, le tenne in gran conto, e poichè l' ebbe com piute, Io,
disse, ho tratta a fine un'opera che nè l'ira di Giove, nè il fuoco, nè il
ferro, nè la vo race vecchiaja potrà abolire. Quel giorno che sul corpo
solamente ha diritto, metta amorte quando vorrà lo spazio diquesta vita
incerta. Con la parte migliore di me volerò sopra le stelle, e il nome no stro
sarà indelebile. Dovunque la romanapotenza nelle terre vinte si estende, sarò
letto dalla bocca del popolo; e se niente hanno di vero i presagi de' vati,
viverò per fama nella eternità de' secoli (2). Senza involgerci ora nell' esame
delle virtù poeti che diquesto componimento, o epico o ciclico ch'ei voglia
dirsi, o di una azione o di mille, o contra rio ad Omero e ad Aristotele, o
favorevole ai poe tici libertinaggi, di che gli scrittori dell'arte sapran no disputare;noi
diremo piuttosto della meraviglia grande che questo poema eccitò con le
narrazioni di tanti mutamenti di forme, i quali non si seppe mai bene che cosa
significassero. Chi dicesse che questi sono delirj d'un poeta infermo per
febbre, direbbe forse lo scioglimento più facile della qui stione, ma non il
più verisimile, nè il più cortese alla fama e all'ingegno di Ovidio. Onde vi
ebbe chi disse, sotto quelle metamorfosi ascondersi la serie Jelle mutazioni
della nostra terra, e un certo siste ma di storia naturale (3); il che parendo
poco ido [Baillel; Metamorph.; Stooekio Act. Erud.; Fabrizio Bibl. Lat. neo a
spiegare tutte quelle favole, fu soggiunto che le idee di Pitagora, di
Empedocle e di Eraclito e la mitologia e la opinione corrente a quel tempo sono
le chiavi di quello enimma. Il perspicace Warburton immagindche le metamorfosi
sorgono dalla metempsicosi; e che siccome questa è la condotta della
Provvidenza dopo la morte, così quelle lo sono per lo corso della vita: e in
fatti Ovidio dapprima espone le metamorfosi come castighi della scelle raggine,
e poi introduce nell'ultimo libro Pitagora ad insegnare ampiamente la
metempsicosi (1 ). Que sto è il più ragionevole aspetto che possa prestarsi a
quel poema; e se per molte gravi difficoltà non è forse affatto vero,
meriterebbe di essere per la bellezza del pensiere e per onore del nostro poe
ta. Già altrove abbiamo parlato con qualche dili genza della famosa cosmogonia
e teogonia di Ovi dio, e della diversità sua dagli altri sistemi de' poeti
greci, e del Dio anteriore al Caos e agl'Iddii sub alterni, il quale è Uno e
Anonimo nella descri zione Ovidiana. Diciamo ora alcuna cosa del l'accennato
luogo delle Metamorfosi ove Pitagora è introdotto ad insegnare il suo sistema
della me tempsicosi, accompagnato coi pensieri di Eraclito e di Empedocle;
imperocchè ivi è scritto che gli uomini attoniti per la paura della morte
temono Stige e le tenebre, ei nomi vani e gli argomenti de' poeti, e i falsi
pericoli del mondo: che le anime non muojono, ma lasciando la prima sede vivono
e alloggiano in nuove case: che tutto si muta, niente finisce: che lo spirito
erra, e di colà viene qui, e di qui altrove, e occupa tutte le membra, e dalle
fiere trascorre ne' corpi umani, e da questi in quel [Warburton Diss.; Metamorp.di
questa Istoria. le, e non si estingue in tempo veruno: che niente è fermo in
tutto il giro, e ogni cosa scorre a so miglianza di fiume, e ogni vagabonda
immagine si forma. Chiunque vorrà legger tutta intera que sta prolissa
narrazione, potrà conoscere che qui ve ramente parla Pitagora; ma poi tanto vi
parla an cora Empedocle ed Eraclito, e tanto Ovidio me desimo, che finalmente
non s'intende chi parli. A dunque il nostro poeta non puddirsi professore di
niuna di queste sette, e pare molto più giusto pen sare ch'egli o era
Accademico, o niente. La serie di questi poeti e il genio di Augusto e del
secolo appresentano un sistema quasi generale di filosofia accademica, e perciò
non si può ameno di ripren dere la franchezza del Deslandes e di altri, che
senza pensare più oltre affasciano insieme Augusto, Me cenate, Agrippa,
Virgilio, Orazio, Ovidio, Tibul lo, Properzio, Livio, e tutti gli altri grandi
uomini di quella età, e li dicono Epicurei. Si vorrebbe separare da questa
general regola M. Manilio, il quale intitold ad Augusto un poema delle Cose
Astronomiche, e si mostro contrario agli Epi. curei e favorevole agli Stoici;
e, Chi vorrà credere, disse, che il mondo e tante moli di opere sieno pro dotte
da corpuscoli minimi e da cieco concorso? Una natura potente per tacito animo e
un Iddio è infuso nel cielo, nella terra e nel muré, e go verna la gran mole, e
il mondo vive per movimento d'una ragione, e lo Spirito Uno abita tutte le par
ti, e inaffia l’orbita intera, la quale si volge per Nume divino, ed è Iddio, e
non siadunò per magisterio di fortuna. Per queste e per altre parole [Metamorp.
XV. Deslandes Hist. cril. de la Philos. Gassendo. Manilio Astronom.] di Manilio
fu immaginato ch'egli non era accademico, ma del Portico e panteista e precursore
dello Spinoza. No irichiamiamo a memoria le cose dette qui degli altri poeti
del tempo d’Ottaviano, e più innanzi del Portico, e affermiamo che un verso o
due che involti in dubbi e in equivoci possono sen tir forse un poco del
Portico, non fanno uno perfetto del Portico, e quando pur lo facessero, uno del
Portico non è un panteista nè uno Spinoziano. Se le ingiurie de' secoli, che
dispersero tanta parte della storia di Livio non avessero affatto distrutti i
suoi dialoghi istorici insieme e filosofici, e i suoi libri in cui scrive
espressamente della filosofia, io credo che noi potremmo conoscere la filosofia
della età d’OTTAVIANO molto più chiaramente che per tutte le immagini poetiche,
e inoltre potremmo vedere a quale sistema si attene Ottaviano stesso. Ma non
rimanendo altro di lui che parte della sua storia, i curiosi ingegni hanno
voluto raccoglier da essa un qualche assaggio della sua filosofia; e alcuni lo
hanno dileggiato come un superstizioso narrator di miracoli assurdi e un uom
credulo e popolare. Ma per le clausole filosofiche apposte a molte narra zioni
di prodigi, e per la fede istorica onde ri putò necessario raccontare le
pubbliche opinioni e i casi scritti negli annali e nelle memorie antiche, fu
molto bene difeso. Toland, vaneggiando di volerlo difendere assai meglio, lo
grava della maggior villania; perocchè lo fa tanto poco superstizioso, che lo
trasforma in ateo, e poi lo com [Collin De la liberté de penser; Toland Orig.
Ju daic; Mosemio ad Cudwort System. int.; Brucker ; Seneca, Ep.; Fabrizio Bibl.
Lat.; Lipiec Gxva] mendo come uomo di buon senno e di esquisito giudizio, e
come un saggio filosofo e un ingegno elevato. Queste arditezze furono confutate
ampiamente. E noi lasciando pure da parte molte altre sentenze di Livio, lo
confuteremo con una sola, ove di certi tempi romani disse. Non ancora era
venuta la negligenza del divino, che ora tiene il nostro secolo, nè ognuno a
forza ďinterpretazioni si forma como di giuramenti e leggi, ma piut tosto ai
giuramenti e alle leggi si accomodavano i costume. Queste parole non sono del catechismo
degli’atei. Agatopisto Cromaziano, di Buonafede.
Appiano Buonafede. Tito Benvenuto Buonafede. Keywords: storiografia filosofica,
criteria – storia neutral della filosofia – il primo filosofo romano – in
lingua latina – previo all’ambasciata di Carneade – the patronizing tone of
classicist Johnson Murford. Each man is the architect of his own fortunes –
Appio -- -- filosofia antica, filosofia romana antica. Filosofo: addito a
reflessioni generali sulla vita. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Buonafede” –
The Swimming-Pool Library.
Grice e Buonamici:
l’implicatura conversazionale -- you scratch my back -- etymologia di muovere
-- corpi in movimento – filosofia
italiana – Luigi Speranza (Firenze). Filosofo italiano. Grice:
There are many Buonamici, so you have to be careful – this one is a genius – he
taught at Pisa, in the M. A. programme, both Aristotle’s Poetics – imitazione,
il tragico, -- and his ‘motus’ – Galileo happened to be his tutee, and the rest
is the leaning tower!” Frequenta lo Studio di Firenze, dove segue il corso del
l'umanista Vettori (si conservano alcune lettere scambiate tra i due). Filosofo
naturale e latinista, si ispira molto agli antichi testi che commenta
(Aristotele, Nicomaco…). Tutore di Galilei a Pisa. Altre opere: “De Motu libri
X, quibus generalia naturalis philosophiae principia summo studio collecta
continentur, necnon universae quaestiones ad libros de physico auditu, de
caelo, de ortu et interitu pertinentes explicantur, multa item Aristotelis loca
explanantur et Graecorum, Averrois, aliorumque doctorum sententiae ad theses
peripateticas diriguntur, apud Sermartellium (Firenze); Discorsi poetici nella
accademia fiorentina in difesa d'Aristotile. Appresso Giorgio Marescotti
(Firenze); “De Alimento, Sermartellium juniorem” (Firenze). Galilei, De motu
antiquiora” “Quaestiones de motu elementorum”. Gentiluomo Fiorentino,
e Medico, Lettore di Filosofia con gran concorso di Scolari nell'Università di
Pifa. In detta Università avendo Giulio de' Libri altro Profesfore tacciato il
Buonamici, come quello che citaffe testi falfi, questi una mentita gli diede;
ed effendo state gettate da alcuno in fua scuola certe cor na, il Buonamici
così diffe: Si vede che costui debbe avere in tafa grande a b éondanza di
questa mercanzia, poichè ne porta qua. Egli v insegnò quaranta tre anni » e
letto aveva due volte tutto AQUINO (si veda), e in ultimo gli erano pagate
quattrocento feffanta piastre di provvisione. Il buon gusto nelle belle Lettere
congiunse allo studio delle facoltà più gravi; è Accademico Fiorentino; e
godette della stima de Granduchi di Toscana, da quali, ficco me egli stesso afferma,
findagiovinettofunodritoeornatodigradiono revoli. Morì ad Orticaja vicino a
Dicomano, ove, ficcome anche alle Pancole, aveva un Podere; e lasciò tutto il
fuo ad uno Speziale. Fu recitatada Attilio Corfiinquella Pieveful Cadavereun’Orazionfunera
Вbble, Poccianti, Catal. Script. Florentin. Salvini, Fasti, Buonamici, Dife. orf.
Poetici,Discorso. annoverò fra i principali Peripatetici di quello Studio.
Salvini, Fasti Poccianti, loc. cit. di Firenze Ove Bianchini, Ragionamenti
intorno a' Granduchi, le, e a’ 27. di Maggio nell' Accademia
Fiorentina altra Orazione funerale venne recitata da Tommafo Palmerini. Di lui
hanno parlato con lode diverfi Scrittori citati dall'Autore delle N o tizie
Letter. ed Istoriche dell'Accademia Fiorentina, e dal P. Negri, il qual ultimo
noi fiam di parere che sbaglj, ove fra gli autori che hanno parlato di B. registra
anche il Crescimbeni, il quale non di questo, m a di B. di Prato ha parlato,
ficcome nell' articolo diquest'ultimo diremo. Il nostro Francesco scrive diverfe
Opere, lequali, febbene da alcuni fieno d'ofcurità tacciate, fanno conofcere il
fuo fape re, la fua fingolare dottrina, e la sua cognizione anche della Lingua
Greca. Eccone il Catalogo: - I. Francifci Bonamici Florentini e primo loco
Philosophiam ordinariam in almo Gymnasio Pifano profitentis De Motu Libri X.
quibus generalia naturalis Philoso phie principia fummo studio collećfa
continentur - Nec non universe Questiones ad Libros de Physico Auditu, de Cælo,
de Ortu és Interitu pertinentes, explican tur. Multa item Aristotelis loca
explanantur, či Græcorum Averrois, aliorumque Dostorum Fententie ad Thefes
peripateticas diriguntur ec. Florentiæ apud Bartho lomeum sermartellium infogl.Fu
affailodatoilmetodo diquest' Opera, di cui il Piccolomini era uno de'
principali ammiratori. II. Discorsi Poetici detti nell'Accademia Fiorentina in
difesa d'Aristotile. In Firenze per Giorgio Marescotti, con Dedicatoria a Baccio Valori fegnata dalle
Pancole. In questi Discorsi, che sono VIII. risponde alle oppofizioni fatte dal
Castelvetro ad Aristotile. De alimentis ubi multe Medicorum Tententie
delibantur, ở cum Aristotele conferuntur. Complura etiam Problemata in eodem
argumento notantur, ở quibusdam exGræca Leếtionepriftinusnitor restituitur.Venetiis,
Florentie apud Bartholomeum Fermartellium Juniorem in 4. IV. Una sua Lezione
fatta sopra ilSonetto del Petrarca, che incomincia: Quando 'l Pianeta che
diffingue l'ore, - nell’Accademia Fiorentina sotto il Consolato di Tommaso d el
Nero a fi conserva a penna in Firenze nel Cod.
della Libre ria Strozziana. V. Lećiiones super I. és 11. Meteororum.
Queste Lezioni fopra l’argomento delle meteore (cui affermava il medefimo B.,
per testimonianza di Monfig. Sommai, d' aver per difficilistimo, rispetto alla
difesa d' Aristotile che giudicava effere stato mirabile nelle cofe che
appariscono al fenfo »,ma nell’altre affai ambiguo) efiftevano a penna in
Firenze nella Libreria de Si gnori Gaddi fra Codici mís, paffati, per compera
fattane da Francesco I.I m eradore felicemente regnante, e Granduca di Toscana,
nella Laurenziana al Cod. 8o5. num. Valori scrive che lascia delle fue fatiche
fopra la Metafifi ca, ed altro, la quale Metafifica poffeduta da diverfi, ebbe
in Roma qualche difficoltà a stamparsi per alcune cofe Filosofiche stampate
anche ne Libri De motu, ficcome afferma il suddetto Monfig. Sommai. Il Poccianti
famen Z1OI) Così afferma Salvinine Fasti cit. acar. 355. stentia penna nel Tom.
III.delle nostre Memorie MSS. Non foppiamo Pertanto con qual fondamento Negri
acar.835.fia fferma che al Buonami comancava distin nell’ degli scrittori Fiorent.
acar.188. aflerifcache zione, e chiarezza, e che diventasse fempre più oscuro,
in detta Accademia fu Attilio Corficheinfuamortere- perchè pigliava le fue Lezioni,
e le andava ritoccando, e cita l’Orazione funerale quando il Corfila recitò sulca
ripulendo, e come egli intendeva, e presupponeva il mede davere nella Pieve,
ove fu depositato. fimo degli altri, a poco a poco le ridase inintelligibili, A
car. 214. febbene fette nel fondamento fempre faldoe le fue Lezio (1o) for. Degli
Scrittori Fiorentini. Ol nianti che fono le migliori. tre gli Scrittori citati
dal Negri parla con lode di lui anche Valori ne’ Termini di mezzo rilievo ec, a
Caľ, Si vegga Filippo Valori ne” Termini
cit. a car. 7. In alcune Memorie scritte da mano di Monfig. Girola mo Sommaī,
ed inferite nelle Schede Magliabechiane efi Catalog. della Libreria Capponi,
Lipenio, Bibl. real. Medica, pag. i1.Salvini,Fafficit.pag zoz. in foglio
volante. Loc. cit oservaz, fopra i Sigilli antichi Efistono presso di noi nel
Tom. III. delle nostre - Memorie mfs. a car.
(zo) Descrizione della Provincia del Mugello B. zione de commentar. in Logica
mở Ethicam lasciati dal nostro Autore; il Negri accenna un fuo Tractatus Logice
esistente ms. nella Libreria del Palazzo Ducale de' Medici, il quale è
indirizzato a Lelio Torello Giureconful to, e incomincia: Multa profećio,
variaque_ec; e ilchiariffimo Sig. Domeni co Maria Manni fa ricordanza d'una
Cronica fcritta a mano da Francesco Buonamici esistente nella Libreria Gaddi
pure in Firenze. Dalle schede Magliabechiane comunicateci dal chiariffimo Sig.
Canonico Angiolo Maria Bandini apprendiamo ch'era opinione che il Cavaliere
Aquilani aveffe molti Scritti e Opere da stamparfi del nostro Autore. D a ciò
che abbiamo fin qui detto ci fembra di poter afferire che il nostro Autore sia
diverso da quel Dottor B. il quale ha il suo deposito nella Chiefa del Piviere
di S. Babila detto anche S. Bavello e S. Bambello nella Provincia del Mugello
in Toscana, il quale di tutta la sua eredità lascia che foffe fatto un fondo
per mantenimento a Pisa di tre giovani parte di S. Gaudenzio, e parte di
Dicomano con obbligo di addottorarfi, del quale fa menzione il Dott. Giuseppe
Maria Brocchi, ma senzaaccennarefefia Scrittore d'Opera alcuna. V” è stato
anche un B., di cui fi ha alle stampe un Elegia, ed un Epigramma in Lingua
Latina per la nascita di Giacomo Augusto Lorenzo Ferdinando Maria figlio
d'Amedeo del Pozzo ec. In Milano. Francesco Giuseppe Buonamici. Francesco
Buonamici. Keywords: corpi in movimento, Aristotele, filosofia naturale,
Galilei, razionalismo, aristotelismo pisano, de imitazione – aristotele –
poetica – mimica – de motu – muggerbrydge --. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Buonamici” –
The Swimming-Pool Library. Buonamici.
Grice e Buonarroti. Grice: “Some call him
Michelangelo, but that’s rude!” -- See
the study of Buonarroti’s Moses by Freud, “filosofia” Buonarroti.
Grice e Buonsanti: l’implicatura conversazionale del vettore
-- implicatura di ‘animale’ – ‘non umano’ -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Ferrandina). Filosofo italiano. Grice:
“I like Buonsanti; Strawson calls him a veterinarian, but I call him a
philosopher,, for surely he is a philosophical zoologist – he philosoophised,
like Aristotle did, on the comparative physiology and anatomy of ‘human’ and
pre-human.!” Esponente di spicco della storia della medicina veterinaria
italiana ed europea è stato una delle figure più rappresentative della Scuola
veterinaria milanese. Diresse
l'Enciclopedia medica italiana edita da Vallardi e La Clinica veterinaria (di
cui fu anche fondatore). Altre opere: Dizionario
dei termini antichi e moderni delle scienze mediche e veterinarie Manuale delle
malattie delle articolazioni Trattato di tecnica e terapeutica chirurgica
generale e speciale La medicina Veterinaria all'Estero, organizzazione
dell'insegnamento e del servizio sanitario. Dizionario Biografico degli Italiani.
Nicola Lanzillotti Buonsanti. Keywords: etimologia di ‘veterinario’ -- animale;
filosofia e medicina nella Roma antica. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e
Buonsanti” – The Swimming-Pool Library. Buonsanti.
Grice e Buonsanto:
l’implicatura conversazionale pratica -- prammatica del discorso – filosofia
italiana – Luigi Speranza (San Vito dei Normanni). Filosofo
italiano. Grice: “Buonsanto is a good one – I call him the Italian
Wittgenstein; he talks of a reasoned grammar (grammatical ragionata) and not of
rules but regoletta – and he like Austin speaks of the genius (il genio) del
linguaggio – he speaks of a ‘philosophical approach’ to grammar – of
‘proposizioni’ and the rest – of etimologia, and sintassi, so he is into
implicature!” Filosofo pontaniano
italiano. Nato nella cittadina salentina nell'allora via Vento (oggi via Cesare
Battisti), qui compie i suoi primi studi classici. Fattosi domenicano, non
ancora ventenne, entra nel convento dei Padri predicatori di San Vito dei
Normanni, ove si dedica allo studio della filosofia scolastica. Diventando educatore, si distingue per le sue
idee innovatrici nei metodi didattici, diventando ben presto un vero luminare
del pensiero pedagogico della cittadina. Diventa anche un attivo sostenitore
del movimento repubblicano, e insieme al notaio Carella, porta dalla vicina
Brindisi un albero di naviglio per piantarlo, in segno di libertà, nella piazza
antistante il Castello. Le sue convinzioni, però, lo costringono a fuggire da
San Vito ed egli ripiega prima a Ostuni e poi a Martina Franca, da cui
raggiunge, da ultimo, il convento di San Domenico a Napoli, dove muore. La città natale ha dedicato al suo nome una
scuola media cittadina. Dizionario
Biografico degli Italiani. Altre opere: “Etica iconologica”; “Il sistema metrico”;
“Geografia” “Storia del Regno di Napoli”; “Antologia Latina”; “Sistema d'istruire
i giovanetti”. By planting the tree, Buonsanti meant that he wanted peace.
Etica iconological: children learn by imitating: ‘sistema per educare i
giovinetti” – If we are looking for a typical Latin root for acting (or not
acting,a s in the prototype of the ‘lazy Latin lover’) we should search for the
‘agire’ root, that gives us action. Qua philosophers, we are interested in that
branch of philosophy that deals with action. Which one is it? Cannot be
‘morals’ because ‘ethos’ or mos is costume, rather than action. Analytic
philosophers speak of ‘philosophy of action’ – Grice: “But not I”. Grice: “In
my ‘Actions and Events’ I elaborate on this. I find that the vernacular English
is ‘do’ – and that we need a special interrogative. Socrates in Athens whatted?
He drank hemlock. Quandum – at what time – ubi – at what place, quia – for what
reason (all from Aryan qw- root) are each examples of such an interrogative. Grice:
“Latin is better equipped than English with the range of interrogatives whose
function is to inquire, with respect to any of the ten categories, which item
WITHIN the category would lend its name to achieve the conversion of an open
sentence into the expression of a alethically or practically satisfactory
utterance. Each of these interrogatives
(‘quando’, ubi, quia) have an INDEFINITE counterpart. Corresponding to ‘ubi’ is
‘unum ubi’. Corresponding to quod ‘unum quod’ – and so on. There is the
occasion when the utterer requires not a pro-NOUN, but a pro-VERB, parallel to
the two kinds of a pro-noun (interrogative and indefinite). A pro-verb is used
or serves to make an inquiry about an indefinite reference to one of ten
categories of items which a PREDICATE (P), qua epi-thet, ascribes to a subject
(S), in a way exactly parallel to the familiar range of a pronoun. Just as the
question, ‘WHERE [Ubi] did Socrates drink the hemlock’ is answered by ‘In
Athens’, consider the yes-no
question, ‘Socrates WHATTED in 399?’.
The question might be answered by ‘Yes’ – And given the principle of
conversational helpfulness, if one is in a position to specify what VERB we
would use to express, we do just that. ‘Drank’. And more specifically, ‘Drank
the hemlock.’ And given that Socrates did drink the hemlock in 399 B. C. as the
answer just reminds us, we say: ‘There! I *knew* that Socrates SOME-WHATTED in
399 B. C.” The Romans lacked our ‘do’ – which was a good thing for them, for
they were able to avoid our constant abuse of ‘do’ – the Roman equivalent would
be ‘agire’ --. By way of a periphrasis – by which we can come close to the
roman way. We ask, for example, WHAT did Socrates DO in 399 B.C.?’ In its
capacity as PART (along with ‘what’) of a make-shift pro-VERB, the very English ‘do’ –not a German thing, even! – can
STAND IN FOR (be replaceable by) ANY English VERB – or phrasal verb or verb
phrase (‘put up’) whatsoever. Cf.
pro-verb – do as proverb. They herd cattle, and raise corn, as we used to do. HereVito
Buonsanti. Vito Buonsanto. Keywords: prammatica del discorso, Peirce, icon,
Grice, iconic, iconologia, eicon, icon: Peirce, icon, Grice, iconic,
iconologia, eicon, icon, pratico e
prasso are cognate praktikos dalla radice per -- Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Buonsanto” –
The Swimming-Pool Library. Buonsanto.
Grice e Burgio:
l’implicatura conversazionale -- the goths in Italy – Romans contra Goths – la
guerra gotica in Italia -- dialettica ostrogota – filosofia ostrogota –
filosofia italiana – Luigi Speranza (Palermo). Filosofo italiano. Grice: “You
gotta love Burgio: my favourite of his philosophical pieces are his study on
the tradition, development and problems of ‘dialettica’ – from Athenian onwards
– and his explorations of contractualism, since I’ve been called one – a
contractualist I mean, as so was Grice [G. R. Grice].” -- Alberto Burgio Deputato della Repubblica
Italiana LegislatureXV Legislatura Gruppo parlamentareRifondazione Comunista
CoalizioneL'Unione CircoscrizioneLombardia 3 Incarichi parlamentari giunta per
il regolamento; XI Commissione (Lavoro pubblico e privato); Commissione
esaminatrice del premio Lucio Colletti dal 28 luglio Dati generali Partito
politico PRC Titolo di studioLaurea in lettere e filosofia Professionedocente
universitario Alberto Burgio (Palermo),insegna Storia della filosofia presso
l'Bologna. È stato eletto deputato al Parlamento della Repubblica alle elezioni
politiche del legislatura). Si è occupato prevalentemente di storia
della filosofia politica e di filosofia della storia con studi su Rousseau e
l'idealismo classico, la teoria della storia tra Kant e Marx e il marxismo
italiano (Labriola e Gramsci), il razzismo e il nazismo. Altre opere: “Filosofia politica: eguaglianza,
interesse comune, unanimità” (Napoli, Bibliopolis). Rousseau, la politica e la
storia. Tra Montesquieu e Robespierre, Milano, Guerini); “Robespierre” (Napoli,
La Città del Sole); “Italia pre-aria” (Bologna, Clueb); “L'invenzione
dell’ario” Studi su razzismo e revisionismo storico, Roma, manifestolibri);
“Nel nome dell’ario. Il razzismo nella storia d'Italia” (Bologna, Il Mulino); “Modernità
del conflitto. Saggio sulla critica marxiana del socialismo, Roma, DeriveApprodi);
“Struttura e catastrophe” Kant Hegel Marx, Roma, Editori Riuniti); La guerra
dell’ario, Roma, manifestolibri); Gramsci storico. Una lettura dei
"Quaderni del carcere", Roma–Bari, Laterza); “La forza e il diritto.
Sul conflitto tra politica e giustizia” (Roma, DeriveApprodi); Guerra. Scenari
della nuova "grande trasformazione", Roma, DeriveApprodi); “Labriola
nella storia e nella cultura della nuova Italia, a cura di, Macerata, Quodlibet);
Escalation. Anatomia della guerra infinita, (Roma, DeriveApprodi); “Il contrattualismo”
(Napoli, La Scuola di Pitagora); “Dia-lettica, co-loquenza:Tradizioni,
problemi, sviluppi” (Macerata, Quodlibet); “Per Gramsci. Crisi e potenza del
moderno, Roma, DeriveApprodi); “Manifesto per l'università pubblica” (Roma,
DeriveApprodi); “Senza democrazia. Un'analisi della crisi, Roma, DeriveApprodi);
“Nonostante Auschwitz. Il ritorno del razzismo in Europa, Roma, DeriveApprodi);
“Rousseau e gli altri. Teoria e critica della democrazia tra Sette e Novecento,
Roma, DeriveApprodi); “Il razzismo, con Gianluca Gabrielli, Roma, Ediesse); “Identità
del male. La costruzione della violenza perfetta” (Milano, FrancoAngeli); “Gramsci.
Il sistema in movimento, Roma, DeriveApprodi); “Questioni tedesche, a cura di,
Mucchi, Modena, («dianoia»). “Orgoglio e
genocidio. L'etica dello sterminio nella Germania nazista” (Roma, DeriveApprodi);
“Il sogno di una cosa. Per Marx, Roma, DeriveApprodi); “Critica della ragione
razzista, Roma, DeriveApprodi. Any
Oxford philosophy tutor who is accustomed to setting essay topics for his
pupils, for which he prescribes reading which includes both passages from Plato
or Aristotle and articles from current philosophical journals, is only too well
aware that there are many topics which span the centuries; and it is only a
little less obvious that often substantially 66 Paul Grice
similar positions are propounded at vastly differing dates. Those who are in a
position to know assure me that similar correspondences are to some degree
detectable across the barriers which separate one philosophical culture from
another, for example between Western European and Indian philosophy. I GOTI. il l/F) (fa figlili;
WT'I Tr»acjed Lia lirica, in quattro atti STEFANO
INTERDONATO MUSICA DEL MAESTRO Iflfiii lillff!
DA lUPPHftSEINTAHSl AL TEATRO NUOVO DI PADOVA
STAGIONE DI PIERA e MILANO STABILIMENTO MUSICALE DI F.
LUCCA. A Teodorico, fondatore della Signoria dei Goti in Italia, successe
la figlia Amalasunta. Donna di animo virile, di bellezza non comune, ed
amante della romana civiltà, e odiata dai principali signori goti che
ligi alle antiche costumanze vedevano di mal occhio la nuova regina
mostrare clemenza verso i vinti e prediligere usi e costumi che secondo
essi avrebbero finito col corrompere i vincitori degl’Eruli e dei Romani.
Amalasunta , a cui fu tolta la tutela del proprio figlio Alarico che poi dopo
alcuni mesi perde miseramente la vita, credette di rassodare la propria
autorità sposando uno dei più potenti signori della sua Corte a nome Teodato,
ma questi appena salito sul trono si unì ai nemici di lei, l'accusa di
illecite tresche, le tolse ogni autorità e quindi la relega in un
castello sul lago di Perugia dove poi la fece secretamele
uccidere. Così la storia. PERSONAGGI ATTORI AMALASUNTA, regina de'
Goti, Baratiti; TEODATO, signore goto, suo cugino, Pandolpii
SVENO, giovane patrizio romano Sig. Filippo Patierno ftfcw LAUSCO, capo
de' guerrieri. Medini SVARANO, altro capo de' guerrieri
Calcaterra GUALTIERO, guerriero goto, amico di Sveno. Vistarmi
Guerrieri, Araldi, Sacerdoti, Signori goti, Congiurati, Damigelle
della Regina, Uomini e Donne del popolo. Trombettieri, Paggi. La scena è
nei primi tre atti in Pavia. Nel quarto atto sul lago Trasimeno. Il
virgolato si omette. Atrio colonnato nel Castello di Pavia. Ai lati alti e
lunghi por- tici che si perdono nelV oscurità. Un raggio di luna batte
sulle mura del Castello che si vede nel fondo. Il davanti della
scena è interamente immerso nell' ombra. Molli guerrieri goti
dormono sdraiati sul terreno. l«ausco è in piedi appoggiato ad una
colonna, immobile e pensieroso. Dal fondo s'avanzano cautamente Tediato e
Svarano. Teo. Lausco? Lau. ics.) Sì. Teo. Gessò la festa? Lau. Guarda.
dormono costor. Sva. Tutto tace. Teo. L'ora è questa
Che anelava il mio furor! Aborrito, disprezzato, Alla terra e
al ciel nemico. Quando l'astro del mio fato Parve a un tratto
impallidir, Sovra il capo d'Alarico Imprecando la sventura
Solitario in queste mura M'affidai nell'avveniri (o Lausco) Tremi
tu? Lau. Non tremo mai! Teo. Ei mi offese e m'oltraggiò, lo
d'ucciderlo giurai. Sei fedel? Lau. L'ucciderò. Sva.
Quando l'opra tia compita Ci vedrem? Teo. Del trono al
pie. Lau. Tu proteggi la mia vita; Io lo scettro appresto a te.
(entra rapidamente nell'interno del Castello) Teo. (dopo un istante
di silenzio, guardando attorno con terrore e prestando ascolto) Perchè
tremo? nulla sento. Sva. (a bassa voce) S'ei fallisse il
colpo? Teo. Ah no! (si sente un grido) Sva. Parmi
un grido. Teo. (con ansia terribile) Oh qual tormento! (grida
confuse nelV interno del Castello) Sva. Ah! L'uccise! Teo.
(con gioia feroce) Io regnerò! (partono rapidamente, mentre i guerrieri
destati dalle grida balzano in piedi e afferrano le loro armi.)
Guerrieri, poi Sveno. Alcuni guerrieri Qual suono! l'udiste? Altri
guerrieri Confuso lamento Sull'ali del nembo per l'etra
echeggiò. Sveno si precipita sulla scena pallido, coi capelli in
disordine, colla spada sguainata) Tutti Tu, Sveno? Ove corri? Sve.
Tremate! Egli è spento. Dei regi l'erede trafitto spirò! Tutti
Trafitto Alarico! Alcuni guerrieri All'armi! Altri guerrieri
terrore! Ma parla... rispondi! chi fu l'uccisore? Sve. Della
notte nel silenzio Era immersa la natura...
PRIMO Non s' udia fra queste mura Che del gufo
l'ulular... Quando un grido orrendo, atroce M'empie il core di
spavento... Ah, quel grido ancor lo sento Al mio orecchio
risuonar. Tutti Era il grido della morte Che venia fra queste
porte. Sve. Corro al prence... di sangue cosparso, Un pugnale avea
fitto nel petto. Non profferse il suo labbro alcun detto... Sol la mano
mi strinse... e spirò! Guerrieri (brandendo ferocemente le spade)
Morte, morte all'indegno uccisore! Si ricerchi... fuggir non ci
può! (entra Teodato e si confonde fra i guerrieri) Sve. Maledetto
il parricida, D'Alarico l' uccisori Di celarsi invan
s'affida, Di sfuggire al mio furor! Tutti All'armi, guerrieri!
s'esplori ogni loco... Già l'alba nel cielo propizia spuntò. Di
ferri recinto -qui tratto fra poco Fra strazii perisca - chi sangue
versò! (partono in varie direzioni, Sveno va per seguirli)
Teoclato e Sveno. Teo. Sveno, t'arresta. Sve. Da
me che vuoi? Teo. Giovane, ascolta; parlar ti vo'. D'ira
sfavillano gli sguardi tuoi Ma in core leggerti ben io lo so.
(con sarcasmo) Tu Romano, tu figlio d'Italia Ch'ora è
serva e che un di fu regina, / Goti 2 Puoi dei Goti
temer la rovina, D'Alarico alla morte tremar? Folle! Invano celare
presumi L'empia gioia che tutto t'invade, Tu che privo di patria e
di numi Qui un asilo venisti a cercar! Svfi. {con alterigia)
E che vuoi dire? Tr0 D'Alarico estinto "' Or chi
sul trono ascenderà, noi sai? D'imbelle donna sulla chioma cinto Il
diadema fatale or tu vedrai. SvE.D'Amalasunta? Mai più degna mano
Trattò lo scettro!... ^ . Tfo. (sogghignando) Ne più bella!
• v Insano! SvE. Solo ed orfano reietto
Sull'avel del padre estinto, Senza pane, senza tetto, Io vivea di
ceppi avvinto- Quando un angiolo di Dio Quasi in sogno
m'appari... E pietoso al dolor mio I miei ceppi infranse un
di. Or che cinto di perigli Sovra il trono assiso egli e.
Sfido l'uom che mi consigli Di tradire onore e fé! Teo Una minaccia
suonano Questi tuoi detti, o Sveno? So che per me
terribile Odio tu nutri in seno! Sve. Odio?... t'inganni. -
Sprezzo Mi desta un traditor. Teo. Ne avrai condegno prezzo
(raffrenandosi) Della regina il cor! Sve. Trema... ah trema!
Potrebbe a un mio detto Il tuo capo cadere al mio pie. -Finché l'ira
raffreno nel petto, Va, t'invola lontano da me! Teo. (Egli
l'ama ! Ogni sguardo, ogni detto (da sé) Il suo amore disvela per
lei. Vendicarmi fin d'ora potrei, Ma la sorte matura
non è!) Sve. Altro a dirmi t'avanza? Teo. E l'odio mio
Dunque, $veno, non temi? Sve, Io?... Lo desio (partono da opposti
lati) Steca sala nel Castello di Pavia; in fondo un gran
verone dal quale si vede la pianura e in lontananza l'Appennino;
due porte laterali. Amalasunta sola. Ama. (guardando
dal verone) Ecco la luce... Coi suoi raggi il sole Le tenebre
disperde; e tu svanisci Fatai notte che a me toglievi il figlio,
Unica speme del mio core!... Oh, come Sulla fronte mi pesa questa
triste Aurea corona!... [Alcune giovinette che passano sulla via,
cantano in lontananza) Cono esterno (Un giorno in quest'ora Per via
m'incontrò. Spuntava l'aurora Quand' ei mi baciò. È bello il
suo viso, Mi piace il suo cor, Mi piace quel riso Che parla
d'amor!) Ama. (prestando ascolto) ...Air opra usata
allegre Quelle fanciulle avviansi cantando. - Come sfavilla in
quelle voci tutto Il contento dell'anima!... Io qui soffro! Un
abisso ritrovo in ogni loco, In ogni sguardo un tradimento... Ahi
lassa! Coro esterno (come sopra) »(Di gemme e castelli
» Se il ciel mi privò, «Degli anni più belli » La fé mi lasciò. E
tu, o giovinezza, Che allieti il mio cor, Mi doni l'ebbrezza,
Mi doni l'amor!) (il canto si perde in lontananza) Ama. Eppure un
dì di rosee Sembianze rivestita Dono del cielo agli
uomini Mi si pingea la vita: - Quando tra feste e gaudii Col
nero crin gemmato I giorni miei trascorrere Potea del padre allato.
Or fra le tristi tenebre Presso all'aitar di Dio Con disperati
aneliti La morte invoco anch'io. «Or che svanir le liete
«Larve di pace e amor, «Or che si pasce l'anima «Di lutto e di
dolor. Lausco e Svarano entrano cautamente. Sva. La vedesti?
Lau. Piangeva; e quel pianto Un inferno nel petto mi
desta. Sva. E che pensi? Lau. Che a compier ci resta Di
Teodato il volere. - Sva. Frattanto Simulare ne giova. - Il
mistero, Della mente nasconda il pensiero. - Lau. Per lei
scampo più in terra non v'ha;- S' essa cede, perduta sarà.- LA
GENTE ROMANA prostrata ed inulta che un tempo sui mondo superba regnò caduta
nel fango ci sprezza c'insulta al giogo ribelle piegarsi non può. Ma IL FERRO
DEL BARBARO forier di sventura al suolo atterrando DI ROMA LE MURA
L’ITALICA TERRA di sangue inondò. Costei che di SENSI ROMANI è nutrita il
brando dei padri vorrebbe spezzar clemente redimer la schiatta aborrita sul
trono con essa chiamarla a regnar. Ma IL FERRO DEL BARBARO ancor non è
infranto foriero per gl’empii di lutto e di pianto più splendido al
sole s’'appresta a brillar. A ina lasunta, Lansco e Svarano~
Lai. (inchinandosi in umile atteggiamento) Alla regina messaggier
m'invia li consesso dei prenci e dei guerrier. Ama. Parla,
signor. Lau. Nella parola mia De' tuoi fedeli udrai
franco il pensier! Una nemica parricida mano A noi il re, a te
toglieva il figlio. A che celarlo? Il tradimento insano Cinge il
trono di lutto e di periglio. (marcato) Di questo scettro che ora
stringi... puoi L'immane pondo sostener tu sola? il
Ama. Mal t'intendo, guerrier... Da me che vuoi? Oscura giunge
a me la tua parola. Lau. Su quel trono a te d'accanto Cinga un
prence la corona. Se fìnor la madre ha pianto, La regina or dee
regnar. Ama. (quasi parlando a sé stessa. Dunque, o schiava, tergi il
pianto! Su, di fiori t'incorona! Pronta è 1' ara; non
di pianto, Questa è l'ora d'esultar!... Di mio figlio
dal letto di morte Voi volete condurmi all'aitar? Sceglier
dunque m?è forza un consorte, Queste bende funèree squarciar?
Sva. E possente adorata re ina Sovra i Goti regnar tu potrai;
Poiché salva da certa rovina In tal guisa l'Italia sarà.
Lau. Del sangue dei regi Prescelto dal fato, Vi ha un
prence che al trono Sol puote aspirar. Ama. Chi è desso?
rispondi! Lau. S'appella Teodato. Ama. Teodato
dicesti?... (da sé) (Mi sento mancar!) Lau. Neil' ombra e nel
silenzio, Solo col suo pensiero, Visse del mondo
immemore, Fido alla patria e al re. Non è guerrier, ma
a reggere Il contrastato impero, l fidi tuoi ten
pregano, Devi innalzarlo a te ! Ama. Non fia mai !
Sva. Che parli, o regina? Ama. Io noi deggio. Lau. Da
certa rovina Puoi tu sola la patria salvar! Sva. Bada, o
donna ! Secreta, possente Dei Romani l'astuzia congiura. Se sul
trono regnar vuoi secura, No, mei credi, non devi esitar. Lau. Che
risolvi ? Ama. Noi deggio. Lau. (deposto l'umile atteggiamento e minaccioso)
Al comun voto Amalasunta ceda! -A te pon mente! Ama. E tanto
ardisci ? - Parti ! Lau. Ancor m'udrai ! - Avvi un romano in
questa corte: -ha nome Svenoe tu 1' ami! Ama. (da sé)
(Cielo!) Lau. (afferrandola per la mano) Incauta, trema! Se
esiti o nieghi, in questo istesso istante Sarà Sveno dannato a orrendo
scempio. Della morte del figlio a tutti innanzi 10 qui
l'accuserò. Ama. (con impeto) Menzogna infame! Egli è innocente...
e tu lo sai ' Lau. Che importa? Sva. EGLI È ROMANO qui
ciascun l’aborre il popolo è a noi ligio e speri invano. Ama. Ahimè!...
Sva. Risolvi. Ama. (dopo un istante d'esitazione)
Ebbene... ei fìa salvato. A me consorte, sarà re Teodato. a
5 Sva. Dell'impero dei Goti la stella S' oscurava nell' italo
cielo. Ma fra breve più fulgida e bella La vedranno i nemici
brillar, E nel fango dovranno gli ignavi, Sempre schiavi, servire e
tremar! Lau. (Io trionfo! Più fulgida e bella (da sé) La mia
stella risplende nel cielo. La perduta possanza che anelo Sol
Teodato a me puote ridar. E nei fango dovranno gli ignavi, Sempre
schiavi, servire e tremar !) Ama. Ahi, s'oscura, tramonta mia stella (da
sé) Che finora brillò senza velo. Signor, tu che regni nel
cielo 1 miei passi tu devi guidar, E redenti dovranno
gli ignavi , Non più schiavi , al mio nome acclamar !
(alle ultime parole Sveno compare in fondo alla scena. — Lausco e
Svarano escono gettando su Sveno uno sguardo di trionfo)
Aniala«uiita e Sveno. Sve. Grida di gioia risuonar qui
sento. Ama. (Ah, tutto ignora.) [da sé) Sve. Eppure d'
Alarico L' inulta salma nell' ave! non scese. Ama. Chi del
figlio a me parla?... In queste soglie Sanguigna luce spanderan fra
breve A sacrileghe nozze le votive Faci d'Imene. - A che mi guardi
? Il fato A me 1' impone ; sarà re Teodato. Sve. (arretrando con
grido di dolore) Ah! Ama. Tu piangi? Io asciutto ho il
ciglio. Mai non piange una regina. Della patria nel periglio
Ogni affetto tacer de. Quel poter che mi trascina D'altro amore è
in me più forte, Affrontar saprei la morte... Se la patria il
chiede a me. Sve. »Tu spezzasti mie catene, «Vita, onori a te degg'
io. »Ogni avere ed ogni bene »Che beasse il pensier mio.
Tutto è sciolto. - Un dì saprai Se t'amò quest'infelice, Ma quel
giorno, o traditrice, Io vederlo non potrò. Alla tomba or mi
trascina Questo amor di me più forte, Sotto i colpi della
sorte L'alma affranta si spezzò!... (si ode il suono di una marcia
funebre) Coro esterno (Neil' avello dei padri
discendi Dormi in pace, figliuolo dei re. Prega il ciel che i
presagi tremendi Sian dai Goti sviati per te. La tua vita ha
troncato il destino, Sulla reggia or si libra il dolor. Piombi
almeno lo sdegno divino Sovra il capo all'infame uccisori) Ama.
(con voce straziante) Ah... quelle voci!... Son le preci
estreme... Sovra la tomba di mio figlio... Io manco. (lasciandosi cadere
quasi svenuta sopra una sedia) Sve. (con disperata ironia) In
te ritorna... Le funeree faci Alle tue nozze pronube, domani
Risplenderanno! In te ritorna! Esulta! CORO esterno (allontanandosi
gradatamente) (Nell'avello dei padri discendi, Dormi in pace,
figliuolo dei re. Prega il ciel che i presagi tremendi Sian dai
Goti sviati per te. La tua vita ha troncato il destino, Sulla
reggia or si libra il dolor. Piombi almeno lo sdegno divino Sovra
il capo all' infame uccisori) Ama. (quasi in delirio)
Dove sono ?... Ah, già fissato, Scritto in cielo è il fato
mio! Non dagli uomini , da Dio, La pietà sperar si de! Sve.
Tu dagli uomini, da Dio, Maledetta sei da me! Una sala
nel Castello di Pavia. — Una porta in fondo. Teodato solo.
Teo. E ancor non riede... Inebbriante meta Cui da tanti anni
ascosamente anelo,... Splendida larva di mie notti, alfine Io ti
raggiungo!... Pur mi costi!... A mezzo Volgea la notte, ed io sognava...
ahi, truce Terribil sogno! - Mi cingea la chioma La corona regale,
e sovra il trono D'Amalasunta al fianco io m'era assiso Al sinistro
chiaror delle pallenti Faci di morte... e innanzi a me sorgea
Dell'ucciso Alarico insanguinato L'orrido spettro, e mi guardava
come Quando nei petto il suo pugnai gli infisse Lausco!... e con la
man parea dal soglio Strapparmi a forza!... ed io tremava. - Oh
vile Debolezza dei core!... D'un delitto A me che monta, se ciascun
l'ignora? No, più non tremo. - Già la notte sparve E con essa
svanir fantasmi e larve! Nei cupo orrore di notte bruna Quando la
luce nel ciel fuggì, Fosca sibilla fin dalla cuna A me lo scettro
predisse un dì. E da quel giorno speme funesta Per anni ed anni
rinchiusi in cor; E nel silenzio d'aspra foresta Solo, spregiato,
vissi fìnor. Sangue mi costa quel serto, è vero: Ma la mia sorte
compir si de. Colpe e delitti sprezza il pensiero Se ad essi è
premio poter di re. Se al soglio stendere la man poss'io Che a me
il destino - vaticinò, Sui vinti popoli - lo scettro mio Dall'Alpi
al Brennero distenderò! SCENA li. Laureo, £ varano e
Teodato. Lau. Possente è quest'oro che tutto conquide! Teo. Che
rechi? Sva. Trionfi ; - la sorte ci arride. L\u. La
credula plebe venduta esultò. Il trono or t'aspetta. Teo.
Calcarlo saprò. Lau. «Ma pria che tu cinga la chioma del
serto, »0 prence, rammenta chi un trono t'ha offerto. «Dell'opra
tremenda qual premio sperai, «Teodato, scordarlo potresti? Teo. »
Giammai. Sva. «Non scordar quella notte e il pugnale
«Che nell'ombra celato ferì. Lau. «Non scordar che un destino
fatale «Nello stesso delitto ci unì. Teo. Io la mente, le
braccia voi siete In quest'opra di sangue e d'orror; Se
compirla, o guerrieri, saprete A voi dono possanza e tesor! Cadde
Alarico. - Ma quel sangue è poco, «Altri deve saziar l'ira del seno. Lau.
«Altri?... t'intendo. Teo. «Amalasunta e Sveno... Nella pianura di
Pavia, commosse S'adunano le turbe.Amalasunta Oggi il serto mi
cinge! Sva. «I miei guerrieri «Io stesso condurrò. l jA
u. «Popolo e prenci A1 tuo trionfo acclameranno. Sva. Quando
L'ora fìa giunta, la fatale accusa Profferisca il tuo labbro!
^ AU - A noi la cura Lascia del resto. Teo. La superba
donna Ed il suo drudo, d'uno stesso colpo Atterrati cadranno.
- mia vendetta! Ad essi morte... ^AU. Il soglio a te
s'aspetta. Teo., Lau. e Sva. (a tre) Sol d'Italia, di
luce funesta Splendi in questo bel giorno sereno. L'atra gioia che
m'arde nel seno, La mia sorte rischiara così. Potrò alfine, a me
intorno prostrata, Calpestarti, empia turba di schiavi. Vili e
ignavi! Già l'ora è sonata, Di vendetta già corrono i dì. (partono
per opposti lati) SCENA HI. La gran pianura di Pavia:
si scorge a grande lontananza la città presso a cui scorre il Ticino, e
più lontano ancora la ca- tena degli Appenini. Da un lato s'innalzerà un
trono for- mato di trofei d'armi. Sveno, indi
Gualtiero. GuA.Chi veggio?... Sveno... in questo loco?
stolto! Fuggi! t'invola ai colpi della sorte! Altro
scampo non hai... Taci? Sve. Io t'ascolto. Non ti
comprendo. Oua. E che mai speri? Sve. Morte! Agli
infelici altro non resta in terra. Così tradirmi!... Iniqua
donna! Gua. E sei Uomo... e guerriero! Sve. Un dì lo
fui! - M'atterra Or la sventura. - Ahimè!... perchè
vivrei?... (con 'profonda tristezza) Della sua fede immemore
E dell'amor giurato, Essa i legami infrangere Volle del mio
passato. Ma nel troncar quei vincoli Ch'eterni io pur credea,
Senza pietà la rea Anche il mio cor spezzò. Fonte d'amare
lagrime È l'avvenir, lo sento. Verranno per la misera I dì del
pentimento. Ma di quel giorno infausto, Forse lontano ancora
, La sanguinosa aurora, Gualtiero, io non vedrò! [squilli di
trombe; sì comincia a sentire in lontananza il suono di una marcia
trionfale che si va sempre più avvicinando) Gua. Odi? Sve. {con
rabbia) Ei trionfa!... Folgori Non ha per gli empi il cielo!
Or gli omicida ammantansi Della virtù col velo. Gua. Che
parli? Sve. Un fero dubbio Mi tormentava il
petto. Ora in certezza cangiasi L' orribile sospetto. Gua.
Che far vorresti? Sve. Nulla. Io spettator - qui
resto. Gua. Ti uccidi! Sve. Il voto è questo Più
ardente del mio cor! Al suono di marcia trionfale si avanzano i guerrieri,
i principi, i sacerdoti, i congiurati, il popolo.Indi preceduti da
una schiera di guardie Amalasunta e Teodato rivestiti delle insegne
reali; poi Lausco, Starano ed altri guer- rieri. Sveno e Gualtiero si
confondono tra la folla; il popolo manda grida festive. Coro
generale Giunta è l'ora - dei Goti la stella S'oscurava
nell'italo cielo; Ma fra breve più fulgida e bella La
vedranno i nemici brillar. E nel fango dovranno gli ignavi
Sempre schiavi - servire e tremar! Lau., Sva. e Congiurati (a bassa
voce tra di loro) (Nel silenzio, nell'ombra celati Già a
piombare la folgore è presta... Dee quel serto di luce
funesta Di Teodalo sul capo brillar. Pronti all'opra; già
l'ora è suonata; Gli empi schiavi dovranno tremar!) Ama.
Popolo e prenci, udite il mio pensiero Or tutti voi che a me
giuraste fé, Del mio talamo a parte e dell'impero Ognun saluti
in Teodato il Re! Tutti Viva, viva Teodato! Rintroni TUTTA ITALIA DI
CANTI E DI SUONI E dei Rardi l'accento ispirato dica al mondo i dettami
del fato. Teo. (in piedi sul trono) Su, mescete in colmi
nappi! La mia gioia ognun divida. Ogni volto qui
sorrida Del contento del suo re! Lau. Sva. e Coro
Su, libiamo e repente rintroni Tutta Italia di canti e di suoni
; E dei Bardi l'accento ispirato Narri al mondo i dettami del
fato! Sve. (slanciandosi di mezzo alle turbe Or tutti
ascoltatemi: Vo' bevere anch'io! Le tazze spumeggiano, Esulta
il cor mio. Qui dove è sepolta La salma tradita, Unirò, i
sacrileghi, La morte alla vita!... Ama. Sciagurato!
Teo. Quai detti! Che sento! Tutti Vanne, fuggi: raffrena il
tuo accento! Sve. Di cantici e suoni (con impeto) Rintroni la
reggia, Il vin che rosseggia È sangue d'un re! Su, datemi un
calice, Lo vuole il destino; Al prence assassino (additando
Teodato) Bevete con me!... Teo. (alzandosi furibondo)
Ah... è troppo! - Guerrieri! Addotto in ceppi Ei venga, e tosto sia
dannato a morte! Ama. (gettandosi ai piedi di Teodato) Deh,
pietade, pietà della sua sorte! Ei delira, infelice. Guerrieri e
Popolo A morte! A morte! Teo. (con voce terribile respingendo
Amalasunta) Per lui preghi? Invan lo speri. Temi or tu lo sdegno
mio. Tutti io leggo i tuoi pensieri, E tuo sposo e re son io!
(* guerrieri si slanciano contro Sveno) Ama. Deh, fermate, o ciel. Teo.
Popolo! Sve. indegno! Teo. L'ultima ora per gli empi
suonò! donna, io t'accuso! (ad Amalasunta) (al popolo)
Per sete di regno Del sangue del figlio costei si macchiò ! Ama.
cielo, e tu il soffri!? Lau., Sva. e Congiurati (tumultuando)
Discenda dal trono! Di cingere il serto più degna non è! Sve.
Ah, l'empio trionfa! Tutti Non speri perdono! Discenda dal
trono! Congiurati Teodato fia re! Ama. (strappandosi la corona
e calpestandola) M'uccidete! il patibolo è presto. Ecco il serto...
ai miei pie lo calpesto! Ma tu, vile che esulti, paventa! Già la
folgore piomba su te! Sve. Sì, m'uccidi ! Ma larva cruenta (a
Teodato) Me nei sogni, alle veglie vedrai! Sì, m'uccidi, ma ovunqne
ne andrai Ombra irata verronne con te! Teo., Lau., Sva., Congiurati
e Coro Traditori, tremate! Egual sorte Vi riserba al
supplizio, alla morte! Empii entrambi! Tremendo, funesto, Vi
colpisce lo sdegno del re! (Amalasunta e Sveno sono trascinati dai
guerrieri, mentre il popolo ed i Congiurati acclamano Teodato.)
Sala semidiroccata di un castello sul lago Trasimeno. In fondo a destra
una scalinata conduce alla terrazza di una vecchia torre da cui traspare
un lembo di cielo, solcato da neri nu- voloni. - A sinistra pure sul
fondo due porte le quali apren- dosi lasciano vedere il lago. - È notte
tempestosa. Una lam- pada rischiara debolmente la scena. Amalasunta
seduta, immersa in un cupo silenzio: alcune Damigelle le stanno
intorno. Dam. (parlando fra loro) Oh, come rugge la
tempesta. Udite? Con sinistro fragor, del lago i flutti Solleva il vento
sibilando, e l'etra La folgore rischiara... Ama. Ahi... triste
idea!... Dam. Favella seco stessa... Ah, la ragione
L'infelice smarriva, il dì fatale Che qui all' esiglio la dannar.
Ama. Lo sento... Me chiama il figlio... e, nel lenzuol
funebre Avvolto, un uomo gli è d'accanto..: oh il veggio! Sveno...
Sveno tu sei!... Che parli?... E puoi Maledirmi così?... Ah no, non
fìa!... Troppo il vivere è grave all'alma mia!... Dam. Geme e
soffre... l'atroce sventura [fra loro) Di sua mente il sereno
offuscò. Così buona, sì candida e pura Già tremendi dolori provò,
(le Dam. partono) Ama. (inginocchiandosi) Signor, che col
sangue hai redento Dei mortali feroci il destino, D'una misera
ascolta il lamento, Su lei volgi lo sguardo divino.
Figlio, amici, corona perdei!... Deh, mi togli, o Signor, questa
vita. Tu che padre pei miseri sei, Deh, perdona alla donna
tradita! (si sente un fragore d'armi che va sempre -più
avvicinandosi) SGENA II. Sveno seguito da alcuni
guerrieri romani ed Amalasuitta. SvE. (accorrendo ad Amalasunta)
Ti riveggo... oh gioia! Ama. (indietreggiando con terrore)
Ognora La sua larva appar così. Sve. Di salvarti è tempo ancora...
Per salvarti io venni qui! Oh quante montagne stanotte ho
varcato, Per aspri sentieri, dei lampi al chiarori »Tra gli ermi
dirupi la mano del fato »I passi guidava del mio corridori Coll'oro
corruppi gli sgherri inumani; Dell'empio i disegni svelarono a
me... Fra poco a svenarti verranno gli insani... Qui corsi a
salvarti o morire con te. Ama. Deh, taci!... vaneggi... che parli di
morte? Quest' oggi serena ci arride la sorte. Sve. (con
affetto e rapidamente) Vieni... fuggiam! Propizia É la
tempesta a noi. Vieni... i miei fidi attendono, Salvare ancor ti
puoi! In altre terre profughi Scampo securo avremo. Là, ignoti
al cielo e agli uomini, Vivere ancor potremo! (dal fondo entra
Gualtiero) Ama. (sempre delirando e sorridente) Taci... che
l'onda aspetta... Azzurro è il ciel sereno... Sull'agile
barchetta, Vieni, ci culli il mar' Vedi, soave e
placido Tramonta il sole, o Sveno... Della mia vita il
tramite Voglio così troncar! Sve. (disperatamente)
Infelice!... non m'ode... o sventura! Ah, ritorna in te
stessa!... Gua. (che in quel frattempo avrà spiato dalla porta in
capo allo scalone, accorrendo rapidamente) V affretta!
Già d'armati risuona il fragor! Sve. (tentando trascinare
Àmalasunta) Vieni, ah vieni. Ama. La lieve barchetta... Sovra il
mare ci culli... Gua. Oh terror! Sve. A forza si
tragga!... Alcuni Romani (accorrendo da una porta laterale) È
tardi! t'arresta! Già cinto è il castello. Sve. La morte ci resta!
Coro di Goti (interno) S'atterrin le porte! Gua. Più
speme non v'è! Sve. (sguainando la spada) Guerrieri, a
pugnare venite con me! {Sveno getta un ultimo sguardo sopra Àmalasunta
quasi assopita, e parte con Gualtiero ed i guerrieri) Si ode
il lontano cozzo delle armi ed il fragore della pugna. Damigelle
accorrendo atterrite. Dam. Regina, regina. Deh, sorgi... ti
desta; Non odi dell'armi la furia funesta? Ama. Voi
piangete?... sul mio ciglio Ora il pianto inaridì...
(t7 rumore si va sempre più avvicinando) Non sapete? Aveva un
figlio. Era bello... eppur morì. Molti ROMANI attraversano la scena fuggendo
nella mas- sima confusione e gridando) Guerrieri romani
Fuggite! I nemici già infranser le porte!... Fuggite! v' attende
terribile morte. (partono; le donne fuggono anch'esse; la scena resta
deserta) Ama. (sempre immobile e sorridente) Dalla madre
l'han diviso; Poca terra il ricoprì. E la madre dell'
ucciso Più non piange da quel dì!... (il fragore della mischia è al
colmo. Sveno mortalmente ferito si precipita sulla scena, e va a cadere
ai piedi di Amalasunta.Sul limitare della porta in fondo compare
Teodato colla spada sguainata, seguito da Lausco e Svarano.)
Amalasunta, Sveno» Teodato, Lausco, Svarano. La scena è rischiarata
dai lampi. Ama. (nel vedere Sveno moribondo, quasi destandosi da
un sogno) Tu Sveno!... che miro?... Sve. (con voce morente)
Salvarti. voli' io. L'estremo sospiro... tu accogli del cor. Ama. (alzando le
mani al cielo disperatamente) morte, a che tardi? Teo. (con
feroce ironia, avanzandosi) Fia pago il desio!... La morte
che chiedi, io t'arreco! Sve. (tentando sollevarsi) Oh furor !
Teo. Col tuo drudo ai danni miei Qui tessevi inganni
ancora. In mia possa alfine or sei... Di tua morte è giunta
l'ora!... (sguainando il pugnale) Questo ferro, ah tu
noi sai, Il tuo figlio uccise un dì! [Sveno con supremo sforzo
a/ferrando la spada si solleva per slanciarsi su Teodalo, ma fatti alcuni
passi ricade al suolo e muore, - La tempesta rumoreggia colla mas-
sima violenza) TEp. {gettando il suo pugnale ai piedi di
Amalasunta) Or lo prendi. - A te il serbai, Or che il fato si compi
! Ama. (afferrando il pugnale e sollevandosi in tuono profetico e
solenne) Godi!... ma ascoltami: Vicina a morte, Io la
tua sorte Predico a le! Ancora un anno... Poscia al
cospetto Del cielo - giudice T aspetto - o Re! (si uccide e
va a cadere presso il cadavere di Sveno.) Lau., Sva. Un
anno! Teo. (tremante) I delitti han forse un confine Che il
piede dell'uomo varcare non può?.Guerrieri Goti (prorompendo sulla scena con
faci ed armi insanguinate) Del sangue degli empi-rosseggian le
sale; Già cadder svenali -dal nostro pugnale, E il popol di schiavi
- che Italia rinserra Fra i re della terra - Teodato acclamò! Alberto Burgio.
Keywords: dialettica ostrogota, filosofia ostrogota, filosofia aria, filosofia
occidentale – Grice: the east and west --. “Those in a position to know” ostrogoto,
longobardo, ario, ariano, mistica, scuola di mistica, lingua, religione,
l’italia longobarda, l’italia ostrogota -- Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Burgio” – The
Swimming-Pool Library. Burgio.
Burtiglione.
No comments:
Post a Comment